Rozwj tosamoci w koncepcji Eriksona

Zagadnienie ludzkiej tosamoci jest jednym z centralnych zagadnie w

psychologii osobowoci. Istniej jednak bardzo zasadnicze rnice midzy
poszczeglnymi kierunkami psychologicznymi w interpretowaniu tego zjawiska.
Dzieje si tak dlatego, e psychologiczne interpretacje ludzkiej tosamoci
odzwierciedlaj spr o podstawowe zaoenia antropologiczne dotyczce czowieka i
natury jego zachowania oraz ostatecznego sensu jego istnienia. W konsekwencji
poszczeglne kierunki psychologiczne nie s zgodne co do tego, jakiego typu fakty
psychiczne naley bra przede wszystkim pod uwag i wedug jakich kryteriw je
interpretowa. Rozbienoci w psychologicznych koncepcjach tosamoci s
ponadto zwizane ze specyficznymi zainteresowaniami oraz osobistymi
przekonaniami danych autorw, jak rwnie z wyborem odpowiedniego typu metod,
technik psychologicznych, ktre su do zbierania i opracowywania danych.
(Dziewiecki, 1999, s.1)
Wspczenie, w ramach psychoanalizy spoecznej, problemem tosamoci
zaj si szczegowo Erikson, interesujc si zwaszcza zagadnieniami ewolucji
samowiadomoci czowieka i stadiw zwizanych z rozwojem jego tosamoci.
Wyodrbni on osiem faz w procesie formowania si dojrzaej tosamoci.
W przekonaniu Eriksona fazy te s zwizane przede wszystkim z warunkami ycia
spoecznego i dlatego powinny by interpretowane jako fazy psychospoeczne, a nie
psychoseksualne, jak to jest w teorii Freuda. Prace Eriksona oraz pozostaych
przedstawicieli neopsychoanalizy s wyrazem denia, by uwolni si od
jednostronnej i skrajnie zredukowanej wizji czowieka, ktr reprezentuje Freud .
Tego typu wizja staa si po prostu anachroniczna w wietle obecnego stanu wiedzy
o czowieku i o mechanizmach jego zachowania.Nie umniejsza to klasycznego ju
wkadu Freuda np. w dziedzinie mechanizmw obronnych. ( tame, s.5 ).
Teoria Eriksona wprawdzie mieci si w tradycji psychoanalitycznej
Zygmunta Freuda, od ktrego Erikson przejmuje zarwno zaoenia teorii popdw
dotyczce wczesnego rozwoju dziecka, jak i model instalacji psychicznych (id, ego,
supe-rego), jest jednak zarazem rozszerzeniem psychoanalizy o elementy teorii
socjalizacji, gdy jego zainteresowania koncentruj si nie tyle w wyjanianiu
przypadkw patologicznych, ile na opisie zdrowej osobowoci i jej rozwoju.
Erikson dokada stara, by dziki uwydatnieniu pojcia tosamoci przezwyciy
tak silnie podkrelane przez Freuda przeciwiestwo midzy indywiduum a
spoeczestwem. Szczegln jego zasug jest to, e pozostajc na gruncie koncepcji
psychoanalizy wczy do koncepcji rozwoju osobowoci kategorie tosamoci i
kryzysu tosamoci. W ten sposb faza modoci zyskuje na znaczeniu w
kontekcie wszystkich faz ycia (Tillmann,1996, s.191-192 ).
Wedug teorii Eriksona, rozwj jednostki przebiega stadiami, wyrni ich
osiem. Pierwsze cztery stadia wystpuj w niemowlctwie i dziecistwie, pite
stadium w okresie dojrzewania, a ostatnie trzy w wieku dojrzaym ze staroci
wcznie. W swych pracach Erikson kadzie szczeglny nacisk na okres dojrzewania,
poniewa wwczas nastpuje przejcie od dziecistwa do wieku dojrzaego. To co
dzieje si w tym stadium ma ogromne znaczenie dla osobowoci czowieka
dorosego. Naley zwrci uwag, e stadia nie nastpujco sobie wedug jakiego
cile okrelonego rozkadu czasowego. Erikson sdzi, e kade dziecko ma wasny
rozkad, a zatem dokadne okrelanie czasu trwania kadego stadium, byoby
mylce. Ponadto nie jest tak, e dane stadium mija bez ladu. Przeciwnie, kade

stadium przyczynia si do uksztatowania caej osobowoci (Hall, Lindzey, 1998,

s.91).
Wedug sw Eriksona wszystko co si rozwija, ma podoe, i z tego podoa
wyaniaj si poszczeglne czci, przy czym kada cz ma swj czas szczeglnej
dominacji, dopki nie wyoni si wszystkie czci, tworzc funkcjonaln cao
(tame, s.91). Jest to zasada epigenetyczna ( termin zapoyczony z embriologii ).
Erikson obserwuje osobowo przede wszystkim w aspekcie jej ontogenetycznego
rozwoju i zwraca uwag na to, e ju dowiadczenia z wczesnego dziecistwa s
wane ze wzgldu na tosamo. Owe dziecice dowiadczenia, w ktrych du rol
odgrywa przede wszystkim identyfikowanie si z dorosym, trzeba postrzega
jedynie jako przygotowanie do tworzenia wasnej tosamoci ( Tillmann, 1996, s.192
)
Zdaniem Eriksona czynnikiem wewntrznym aktywizujcym proces
ksztatowania tosamoci jest ego w swych aspektach wiadomych i niewiadomych.
W tym stadium ego ma zdolno selekcjonowania i integrowania talentw, uzdolnie
i umiejtnoci w procesach identyfikacji z podobnie mylcymi ludmi i adaptacji do
rodowiska spoecznego oraz zdolnoci utrzymywania swych rodkw obrony
przeciw zagroeniom i lkowi, uczy si bowiem decydowa, jakie impulsy, potrzeby
i role s najbardziej potrzebne i efektywne. Wszystkie t cechy wyselekcjonowane
przez ego s te prze nie czone i integrowane, tworzc tosamo psychospoeczn
danej osoby (Hall, Lindzey, 1998, s.96 ).
Ze wzgldu na trudne przejcie od dziecistwa do wieku dojrzaego z jednej
strony oraz du wraliwo na zmiany o charakterze spoecznym i historycznym
z drugiej zdarza si czsto, e dorastajcy chopak czy dziewczyna w tym stadium
ksztatowania si tosamoci cierpi bardziej ni kiedykolwiek przedtem czy potem
wskutek pomieszania rl, czyli pomieszania tosamoci (tame s. 96)
Stan ten moe spowodowa, e bd si czuli izolowani, puci, niespokojni i
niezdecydowani. Czuj oni, e musz podj wane decyzje, lecz nie s w stanie
tego uczyni. Mog mie poczucie, e spoeczestwo wywiera na nich nacisk, by
podejmowali decyzje i wanie dlatego staj si bardziej oporni. S gboko
zainteresowani tym, co inni o nich sdz i czsto przejawiaj ogromn niemiao i
zakopotanie. W fazie tego chaosu zachowanie dorastajcego jest niekonsekwentne i
nieprzewidywalne. W danym momencie cechuje go wewntrzna rezerwa, niech do
angaowania si wynikajca z obawy, e spotyka go rozczarowanie e zostanie
odrzucony lub oszukany. W nastpnej chwili moe chcie by zwolennikiem,
kochankiem lub uczniem bez wzgldu na to, jakie mog by nastpstwa takiego
zaangaowania (tame, s.97 )
Zdaniem Eriksona wiele jest przyczyn, ktre mog prowadzi do zamtu
tosamociowego. Czsto ten brak zdolnoci modego czowieka do wyboru w
okresie dorastania wasnej niszy uwarunkowany jest jego wczeniejszymi
niepowodzeniami w rozwizywaniu kolejnych zada egzystencjonalnych ycia. I tak
przykadowo, dziecko, ktre nie przezwyciyo pierwszego okresu niemowlctwa i
w rezultacie pozbawione zostao szans na rozwj elementarnej nadziei, w okresie
moratorium nie bdzie potrafio z waciwej perspektywy spojrze na czas, ktry jest
mu dany i bez wzgldu na to, jak bogata bya oferta rl, na ktrych mogoby
eksperymentowa i tak tego czasu odraczania nie wykorzysta. Moratoria takich osb
przeduaj si w nieskoczono a one same, jak gdyby nie wierzc w upyw czasu,
czuj si wci zbyt mode, aby dokona wyboru na cae ycie. Nie wiedz kim s i
kim by by chcieli, kada z rl wydaje si by nie dla nich (Opoczyska, s. 67 )

Inne bodaj bardziej podstawowe przyczyny zamtu tosamociowego tkwi,

zdaniem Eriksona w samym otoczeniu spoecznym, w jakim mody czowiek
dorasta. Jego zdaniem otoczenie jest nie tylko w sposb poredni odpowiedzialne za
fiasko moratoryjnych poszukiwa wieku dorastania, ale take przyczynia si do
niego bezporednio, raz poprzez celowe wyduenie w nieskoczono okresu
moratorium dwa, z uwagi na ubstwo i wewntrzn sprzeczno systemw wartoci,
jakie ma do zaoferowania modym ludziom (tame, s. 68).
Zdaniem Eriksona, okres dorastania naley do najtrudniejszych etapw w
caym yciu czowieka. Kryzys, do jakiego wwczas zazwyczaj dochodzi sw gbi
i zasigiem przewysza bowiem wszystkie inne zwizane z rozwojem w cigu ycia,
za zadanie egzystencjonalne, jakie czeka wtedy na modego czowieka, czsto
okazuje si by ponad jego siy. Okres dorastania, jest czasem kryzysu tosamoci i
jako taki jest jednoczenie czasem dramatycznych nieraz prb zbudowania wasnej
tosamoci na nowo (tame, s. 60).
Termin kryzys tosamoci odnosi si do koniecznoci uporania si z
przejciowym niepowodzeniem w ksztatowaniu stabilnej tosamoci, czyli z
pomieszczaniem rl. W gruncie rzeczy kade kolejne stadium jest potencjonalnym
kryzysem ze wzgldu na radykaln zmian perspektywy. Jednake kryzys
tosamoci moe wydawa si szczeglnie niebezpieczny, poniewa caa przyszo
danej jednostki a take nastpnego pokolenia wydaje si od niego zalena (Hall,
Lindzey, 1998, s.97).
Kryzys tosamoci, jaki w okresie dorastania dosiga czowieka jest, zdaniem
Eriksona, normalnym wpisanym w naturalny bieg ycia zaamaniem, ktre burzy to
wszystko, kim si dotychczas byo i wiat w ktrym si yo. Kryzys ten jest
jednoczenie czasem narodzin wielkiego pragnienia, aby by kim, ale take czasem,
w ktrym pomimo odkrycia wielkiego bogactwa perspektyw rysujcych si przed
sob mody czowiek nie jest jeszcze gotowy do wyboru siebie(Opoczyska, s. 64)
Mody czowiek, ktremu brak podstawowej ufnoci wobec wiata, ktry
przepeniony wstydem i niepewnoci lka si wyraania wasnej woli, ktry czuje
si winnym i lkajc kolejnych poraek nie ma odwagi stawi czoa samodzielnie
wybranym przez siebie celom, ktry wreszcie paraliowany poczuciem wasnej
niepenowartociowoci wycofuj si z aktywnego ycia i redukuje go tyko do
sumiennego wykonywania tego co musi tym silniej dowiadcza bdzie wasnej
bezimiennoci,
bezdomnoci
i
bezsilnoci
w
obliczu
zada
egzystencjonalnych jakimi dorastajc musi si spotka. Co wicej, jak pisa Erikson,
zadania te nie mog by przez niego w ogle z powodzeniem podjte, dopki
wczeniej nie przewalczy on od nowa wielu kryzysw z dawnych lat. Jak moe
bowiem wyruszy na poszukiwanie siebie i swego miejsca w wiecie, skoro czsto
brak mu podstawowej ufnoci, tej siy ego, ktra jest warunkiem wszelkiego
otwarcia si na siebie i wiat, warunkiem wszelkiego zaangaowania w sprawy
swoje i cudze (tame, s.59)
Innym, rwnie czstym i rwnie powanym niebezpieczestwem
zagraajcym modemu czowiekowi w okresie moratorium, ktre zdaniem Eriksona
jest etapem pomidzy dziecistwem a wiekiem dorosym, przystankiem na drodze
poszukiwania odpowiedzi na pytanie kim jest? Jakie jest moje miejsce w wiecie? ,
jest wytworzenie si tzw. negatywnej tosamoci, to jest poczucie posiadania wielu
potencjalnie zych lub bezwartociowych cech. Najbardziej rozpowszechnionym
sposobem radzenia sobie ze swoj negatywn tosamoci jest zdaniem Eriksona,
projekcja tych z ych cech na innych. Projekcja taka moe by przyczyn wielu

zjawisk z zakresu patologii spoecznej, midzy innymi uprzedze, przestpstw i

dyskryminacji rnych grup ludzi, lecz przyczynia si take w duej mierze do
gotowoci dorastajcego chopca lub dziewczyny, do zaangaowania ideologicznego
(Hall, Lindzey, 1998, s.97).
W okresie dorastania rozwija si take cnota wiernoci. Aczkolwiek
dorastajcy chopak czy dziewczyna s ju seksualnie dojrzali i pod wieloma
wzgldami odpowiedzialni, to jednak nie s jeszcze odpowiednio przygotowani aby
sta si ojcem czy matk. Rwnowaga ego zostaje zagroona prze trudn sytuacj: z
jednej strony oczekuje si od modego czowieka, e przystosuje si do dorosego
sposobu ycia, lecz z drugiej strony musi on sobie odmawia swobody seksualnej,
jak ma osoba dorosa. Jednake w tym trudnym okresie dy do poznania i
zrozumienia siebie samego, a take stara si sformuowa zbir wartoci. Ten
wyaniajcy si szczeglny zbir wartoci jest tym, co Erikson nazywa wiernosci
(Tame ).
Erikson uwaa take, e ewolucja tosamoci oparta jest na nieodcznej ludzkiej
potrzebie odczuwania, e naley si do jakiego specyficznego czy szczeglnego
rodzaju ludzi. Na przykad komu moe by potrzebna wiadomo, e naley do
jakiej szczeglnej grupy etnicznej czy religijnej I moe uczestniczy w jej
obrzdach i zwyczajach, a take wyznawa ich ideologi, kto inny woli za
uczestniczy w ruchu, ktrego celem jest uzdrowienie lub zmiana ustroju
spoecznego. Tak wic tosamoc modego czowieka decyduje o jego rodowisku
(tame 98).
Reasumujc naley stwierdzi, e Erikson w zasadzie nie okrela precyzyjnie
i jednoznacznie pojcia tosamoci. Omwiony autor opisuje je poprzez wskazanie
pewnych osigni, ktrym mody czowiek musi zrwnoway i podsumowa
swoje dziecistwo, aby by gotowym do podjcia i rozwizywania zada, jakie
stawia przed nim dojrzao. Autor wymienia rne znaczenia pojcia tosamoci
moe odnosi si bd do:
1. wiadomego poczucia jednostkowej tosamoci;
2. niewiadomego denia do zachowania osobistej cigoci;
3. do dokonujcej si pracy nad syntez ego;
4. do utrzymania wewntrznej solidarnoci z grupowymi ideaami i grupow
tosamoci.
Stadium ksztatowania si tosamoci ma w rozwojowym schemacie
Eriksona miejsce centralne efekty tego stadium ukadaj si w pewn cao, ktra
nie jest jedynie dowiadczeniem (np.: ufnoci), poczuciem (np.: kompetencji),
zdolnoci (np.: do bliskoci), a jest struktur.. Tosamo syntezuje wyniki
poprzednich dziecicych stadiw w now struktur, by potem reorganizowa j i
sprawdza w nastpnych, dorosych stadiach ( Basistowa, s.52 )

Bibliografia:
1.Dziewiecki M. Tosamo czowieka,
http://szydlowiec.szkoly.edu.pl/mardzie/tekst/tosamos.html

2.Tillmann, Teorie socjalizacji, spoeczno, instytucja,

upodmiotowienie, Warszawa 1996.
3.Opoczyska M, Moratorium psychospoeczne.Szansa czy zagroenie
dla rozwoju.
4.Hall S., Lindzey, Teorie osobowoci, PWN Warszawa 1998.
5.Basistowa J., tekst Istota i rozwj tosamoci w koncepcji Eriksona.