Laura Hillenbrand

Niezomny
Opowie o przetrwaniu, sile ducha i wybawieniu

Co utkwio ci w pamici najtrwalej i najgbiej? Czy osobliwe przeraenie, Czy zaarte

potyczki, czy oblenia straszliwe - co najgbiej ci w sercu utkwio?
Walt Whitman, Opatrujcy rany
* Tum. Z. Kubiak, cyt. za: W Whitman, dba trawy, Warszawa 1966, s. 141.

Prolog
Gdziekolwiek spojrza, widzia tylko wod.
By 23 czerwca 1943 roku. Gdzie na bezkresnych poaciach Oceanu Spokojnego, na
niewielkiej tratwie dryfujcej na zachd, lea celowniczy bombowca amerykaskich Si
Powietrznych Armii i biegacz olimpijski Louie Zamperini. Obok siedzia zgarbiony sierant,
jeden ze strzelcw samolotu. Na osobnej tratwie, przywizanej do pierwszej postronkiem,
lea trzeci lotnik, z zygzakowat ran cit na czole. Ich ciaa, spalone przez soce i
poke od farby, ktr pomalowana bya tratwa, gasy w oczach. Wokoo suny leniwie
rekiny, ocierajc si grzbietami o tratwy1. Czekay.
Rozbitkowie dryfowali od dwudziestu siedmiu dni. Niesieni prdem rwnikowym
przebyli co najmniej tysic szeset kilometrw i wpynli daleko na wody kontrolowane
przez Japoczykw. Tratwy z wolna zmieniay si w galaretk i wydzielay kwany, palcy
smrd. Ciaa mczyzn byy upstrzone ranami od soli, a wargi tak opuchnite, e uciskay im
nozdrza i dotykay brody. Spdzali dni z oczami utkwionymi w niebo, piewajc White
Christmas i mamroczc o jedzeniu. Nikt ju ich nawet nie szuka. Byli sami na ponad stu
szedziesiciu piciu milionach kilometrw kwadratowych oceanu.
Miesic wczeniej dwudziestoszecioletni Zamperini by jednym z najwspanialszych
biegaczy na wiecie. Wielu wryo, e jako pierwszy czowiek pokona barier czterech
minut w biegu na mil2, jedn z najsynniejszych barier w wiecie sportu. Teraz jego
olimpijskie ciao zmarniao do niecaych czterdziestu piciu kilogramw, a synne nogi ju go
nie utrzymyway. Prawie wszyscy oprcz rodziny uznali go za zmarego.
Tamtego ranka, dwudziestego sidmego dnia, rozbitkowie usyszeli dalekie, basowe
brzkanie. Ten dwik zna kady lotnik: toki silnika samolotu. Dostrzegli bysk na niebie wysoko nad ich gowami lecia samolot. Zamperini wystrzeli dwie race i wysypa na wod
sproszkowany barwnik, ktry otoczy tratw jasno-pomaraczowym koem. Samolot lecia
dalej, stopniowo znikajc z pola widzenia.
Rozbitkom zamary serca. Ale odgos powrci, a samolot pojawi si ponownie.
Zostali zauwaeni.
Rozbitkowie machali rkami, z ktrych zostay na dobr spraw same koci i
zacona skra, i krzyczeli osabionymi od pragnienia gosami. Samolot zniy lot i min
tratwy w niewielkiej odlegoci. Zamperini dostrzeg profile czonkw zaogi, odcinajce si

ciemno na jasnym bkicie.

Rozbrzmiao przeraliwe wycie. Zdawao si, jakby woda i same tratwy zaczy
kipie. Znaleli si pod ostrzaem z karabinw maszynowych. Nie by to amerykaski
samolot ratunkowy, lecz japoski bombowiec.
Mczyni rzucili si do wody i utrzymywali si w niej pionowo pod dnem tratw,
wzdrygajc si, gdy kule przebijay gum i wycinay pienice si linie w wodzie dokoa ich
twarzy. Karabiny prayy ogniem, a potem ich charkot przycich. Bombowiec przelecia.
Rozbitkowie wdrapali si z powrotem na jedn tratw, ktra bya cigle w miar sprysta.
Bombowiec przechyli si na skrzydo i zawrci. Gdy wyrwna lot, Zamperini widzia
skierowane dokadnie na nich wyloty luf karabinw maszynowych.
Popatrzy na swoich towarzyszy. Byli za bardzo osabieni, by jeszcze raz wskoczy do
wody. Pooyli si na dnie tratwy, zasaniajc gowy rkami, a Zamperini skoczy do wody
sam.
Gdzie w gbi oceanu rekiny zakoczyy oczekiwanie. Wypryy cielska i ruszyy z
gbin na czowieka unoszcego si pod tratw.

1. Jednoosobowa rebelia
W ciemnociach przedwitu 26 sierpnia 1929 roku, w sypialni maego domku w
Torrance w Kalifornii, siedzia na ku, nasuchujc, dwunastoletni chopiec. 2 zewntrz
dobiega haas, ktry narasta z kad sekund: potny, ciki podmuch przywodzcy na
myl co ogromnego, co, od czego powietrze rozstpuje si jak kurtyna. rdo dwiku
zdawao si znajdowa bezporednio nad domem. Chopiec zwiesi nogi z ka, zbieg
pdem po schodach, otworzy z impetem tylne drzwi i wybieg susami na trawnik. Podwrko
wygldao jak nie z tego wiata, skpane w nienaturalnie gstym mroku, rozedrgane od
dwikw. Chopiec stan na trawniku obok starszego brata, z gow odrzucon do tyu,
zauroczony.
Niebo znikno. Obiekt, ktry chopiec widzia tylko w eliptycznym zarysie, unosi si
nisko w powietrzu nad dachem domu. Mia dugo wicej ni dwch boisk futbolowych i by
wysoki jak miasto. Gasi gwiazdy na niebie.
Tym, co zobaczy chopiec, by niemiecki sterowiec Graf Zeppelin1. Mierzy blisko
dwiecie czterdzieci metrw dugoci, trzydzieci trzy metry rednicy i by najwiksz
kiedykolwiek zaprojektowan maszyn latajc. Latem 1929 roku pretendowa do miana cudu
wiata: oferowa wiksze luksusy ni najbardziej ekskluzywny samolot, pokonywa bez trudu
ogromne dystanse, a rozmach, z jakim zosta zbudowany, zapiera dech ogldajcym.
Sterowiec by o trzy dni od dokonania sensacyjnego wyczynu aeronautycznego:
okrenia globu ziemskiego. Jego podr rozpocza si 7 sierpnia, kiedy odrzuci cumy w
Lakehurst w stanie New Jersey, wznis si z przecigym westchnieniem i skierowa w
stron Manhattanu. Tego lata na Pitej Alei miay si rozpocz prace przy rozbirce hotelu
Waldorf-Astoria, ktry mia ustpi miejsca drapaczowi chmur o niespotykanych dotd
wymiarach, Empire State Building. Na stadionie Jankesw w Bronksie gracze wystpowali po
raz pierwszy w numerowanych koszulkach: Lou Gehrig z numerem cztery; Babe Ruth,
ktry niebawem zaliczy pisetny home run, z trjk. Na Wall Street ceny akcji zwykoway
jak nigdy dotd w historii.
Okrywszy wolno Statu Wolnoci, sterowiec wzi zakrt na pnoc, a chwil
pniej skierowa si na wschd i pojawi nad Atlantykiem. Niebawem w dole ponownie
ukaza si ld: Francja, Szwajcaria, Niemcy. Statek pyn w powietrzu nad Norymberg,
gdzie ekstremistyczny polityk Adolf Hitler, ktrego partia NSDAP sromotnie przegraa

wybory w 1928 roku, wygosi wanie przemwienie na temat zalet selektywnego

mordowania niemowlt2. Nastpnie zeppelin przelecia na wschd od Frankfurtu, gdzie
ydwka Edith Frank opiekowaa si swoj nowo narodzon creczk Ann. Potem
poeglowa na pnocny wschd, nad Rosj. Syberyjscy wieniacy, tak odizolowani od
wiata, e nigdy nie widzieli nawet pocigu, padali na jego widok na kolana.
19 sierpnia, witany przez cztery miliony Japoczykw, ktrzy machajc
chusteczkami, krzyczeli Banzai!, statek okry Tokio i opad na ldowisko. Cztery dni
pniej, przy akompaniamencie hymnw Niemiec i Japonii, unis si wprost w objcia
tajfunu, ktry z zawrotn szybkoci ponis go nad Pacyfikiem, ku Ameryce. Wygldajcy z
okien gondoli pasaerowie widzieli tylko cie statku, suncy w lad za nim po chmurach
niczym pyncy w dole olbrzymi rekin3. Gdy chmury si rozstpoway, pasaerowie
spostrzegali ruszajce si w morzu gigantyczne stworzenia, ktre wyglday jak potwory4.
25 sierpnia zeppelin dotar do San Francisco. Pozdrawiany przez wiwatujce tumy,
poeglowa w d wybrzea Kalifornii, odbi na wschd i przelizgn si midzy
promieniami zachodzcego soca, by wnikn w ciemno i cisz nocy. Wolno, niczym
dryfujcy powiew, przepyn nad Torrance, gdzie jego jedyn widowni bya garstka
zaspanych dusz, wrd nich chopiec w piamie za domem przy Gramercy Avenue.
Chopiec sta jak zamurowany bosymi stopami w trawie, pod cielskiem maszyny.
Widok by - jak powie pniej - przeraajco pikny5. Czu, jak warkot silnikw orze
powietrze, ale nie widzia srebrnej skry sterowca, jego rozoystych eber ani petw ogona, a
jedynie czer zajmowanej przez niego przestrzeni. Nie byo to wielkie co, lecz raczej wielka
nico, geometryczny ocean ciemnoci, ktry zdawa si poyka samo niebo.
Chopiec nazywa si Louis Silvie Zamperini i by synem woskich imigrantw6.
Przyszed na wiat w Olean w stanie Nowy Jork 26 stycznia 1917 roku - ponad
piciokilogramowy noworodek o szorstkich jak druciana szczotka czarnych woskach. Jego
ojciec Anthony zarabia na wasne utrzymanie od czternastego roku ycia, najpierw jako
grnik i bokser, pniej jako robotnik budowlany. Jego matka Louise, drobna, figlarna
pikno, wysza za m jako szesnastolatka, a dwa lata pniej urodzia Louiego. W ich
mieszkaniu, gdzie mwio si tylko po wosku, Louise i Anthony nazywali swojego chopca
Toots.
Od chwili gdy nauczy si chodzi, Louie nie cierpia by ograniczany7. Jego
rodzestwo bdzie wspomina, e brat by stale w ruchu i wszystko: flor, faun, fotele,
traktowa jak przeszkod do pokonania. Gdy Louise sadzaa go na krzele i przykazywaa
siedzie spokojnie, ulatnia si w jednej chwili. Jeli akurat nie trzymaa wierccego si

chopca w ramionach, zwykle nie miaa pojcia, gdzie jest.

W 1919 roku dwuletni Louie, chory na zapalenie puc, wydosta si przez okno swojej
sypialni, zszed pitro niej i wybieg nagi na ulic8. ciga go policjant, a zdarzeniu
przypatrywa si z niedowierzaniem tum gapiw. Wkrtce potem, za rad pediatry, Louise i
Anthony postanowili przeprowadzi si z dziemi do cieplejszej Kalifornii. Gdy ich pocig
wyruszy z Grand Central Station, Louie odczeka chwil, po czym rzuci si do ucieczki:
przebieg cay skad i wyskoczy z wagonu dla zaogi. Starszy brat Louiego Pete, ktry
wypatrywa go z zatrwoon matk, gdy pocig cofa w poszukiwaniu zagubionego chopca,
zauway, e Louie spaceruje wzdu toru z niezmconym spokojem. Gdy matka wzia go na
rce, umiechn si i oznajmi po wosku: Wiedziaem, e wrcisz.
W Kalifornii Anthony zdoby prac elektryka na kolei i kupi dziak o powierzchni
dwudziestu arw na obrzeach liczcego tysic osiemset mieszkacw miasteczka Torrance.
Razem z Louise sklecili jednopokojowy barak bez biecej wody, z wychodkiem na tyach i
tak nieszczelnym dachem, e musieli trzyma na kach wiaderka. Poniewa drzwi
zamykay si tylko na haczyki, Louise siadywaa przy drzwiach frontowych na skrzynce po
jabkach z wakiem do ciasta w rce, gotowa rozwali gow kademu, kto odwayby si
zagrozi jej dzieciom.
Tam, podobnie jak w domu przy Gramercy Avenue, gdzie zamieszkali rok pniej,
Louise radzia sobie z odstraszaniem intruzw, lecz nie potrafia utrzyma w ryzach
modszego syna. Louie zaoy si z kolegami o to, kto szybciej przebiegnie ruchliw
autostrad i w czasie wycigu omal nie zosta potrcony przez jakiego gruchota. W wieku
piciu lat zacz pali papierosy, a waciwie pety znajdowane po drodze do przedszkola. Pi
zacz jako omiolatek, kiedy to pewnego wieczoru schowa si pod stoem, podkrad
kieliszki z winem, wychyli je duszkiem, wyszed z domu chwiejnym krokiem i przewrci si
na krzak ry.
Pewnego razu Louise odkrya, e Louie nadzia sobie nog na bambusow tyczk;
kiedy indziej musiaa poprosi ssiada o przyszycie Louiemu z powrotem oderwanego palca u
nogi. Kiedy Louie wrci do domu z ubraniem przesiknitym rop naftow po tym, jak
wdrapa si na wiertni, skoczy do zbiornika z rop i omal si nie utopi, trzeba byo galonu
terpentyny i dugiego szorowania, zanim Anthony rozpozna wasnego syna.
Louie uwielbia przekracza granice i by nieujarzmiony. Kiedy jego wiadomo
dorosa do nieprzecitnie bystrego umysu, zwyka brawura przestaa mu wystarcza. W
Torrance wybucha jednoosobowa rebelia.
Louie krad wszystko, co tylko dao si zje. Przekrada si alejkami midzy domami,

majc w kieszeni zwj drutu sucego za wytrych. Gospodynie, ktre na chwil wyszy z
kuchni, po powrocie odkryway, e kolacja znikna ze stou. Ludziom wygldajcym przez
okna na tyach domu zdarzao si widzie szybko oddalajc si sylwetk dugonogiego
chopca, ktry pdzi co tchu z plackiem w doniach. Kiedy ssiedzi nie uwzgldnili Louiego
na licie goci uroczystego obiadu, wama si do ich domu, przekupi ich doga niemieckiego
koci i wymit do czysta lodwk. Z innego przyjcia uciek z ca beczk piwa. Gdy
odkry, e stoy do studzenia wypiekw w piekarni Meinzera stay na wycignicie rki od
tylnych drzwi, zacz otwiera sobie drzwi wytrychem i wykrada ciasta. Najada si do syta,
a reszt odkada do wykorzystania w charakterze amunicji w zasadzkach. Kiedy wyrosa mu
konkurencja, wstrzyma si z kradzieami do czasu, a waciciele piekarni zapali sprawcw
na gorcym uczynku i stracili czujno, po czym rozkaza swoim kumplom okra Meinzera
ponownie.
O tym, jak wygldao dziecistwo Louiego, wiadczy sposb, w jaki zwykle koczy
swoje opowieci o tamtych czasach: ...a potem wiaem jak szalony. Ludzie, ktrych
okrada, czsto go cigali, a co najmniej dwch zagrozio, e go zastrzel. Zeby policja, ktra
stale deptaa mu po pitach, znajdowaa przy nim jak najmniej dowodw, rozmieszcza upy
w specjalnie przygotowanych miejscach, takich jak trzyosobowa jama, ktr wykopa w
pobliskim lesie. Pete znalaz kiedy pod trybun boiska liceum Torrance High schowany tam
przez Louiego skradziony dzban z winem, a w nim setki upojonych mrwek.
Louie umieci papier toaletowy w kanale wrzutowym automatw telefonicznych w
holu kina w Torrance. Wraca tam co kilka dni, wkada do rodka kawaek drutu zakoczony
haczykiem, wyciga papier oraz zgromadzone w kanale monety i napenia kieszenie.
Handlarz zomu nigdy si nie domyli, e umiechnity woski smyk, ktry do niego
zachodzi i sprzedawa mu narcza miedzianego zomu, poprzedniej nocy ukrad go z jego
skadu. Gdy tarmoszc si z przeciwnikiem na widowni cyrku, Louie zorientowa si, e
doroli dawali po wier dolara bijcym si dzieciakom na uspokojenie, ogosi rozejm i
zacz kry po miecie z dawnym wrogiem, inscenizujc burdy przed nieznajomymi.
Zeby zrewanowa si maszynicie kolejki, ktry nie zatrzyma si na przystanku,
Louie nasmarowa tory tuszczem, a kiedy nauczycielka postawia go w kcie za rzucanie
kulkami z papieru, przebi wykaaczkami opony jej samochodu. Po ustanowieniu oficjalnego
skautowskiego rekordu stanowego w krzesaniu ognia pobi wasny rekord: namoczy
krzesiwo w benzynie i wymiesza z gwkami zapaek, powodujc ma eksplozj. Zwdzi
ssiadom rurk od zaparzacza do kawy, urzdzi na drzewie stanowisko snajpera, napcha
sobie usta jagodami drzewa pieprzowego i wypluwa je przez rurk. Dziewczynki z

ssiedztwa rozpierzchay si na wszystkie strony.

Jego magnum opus stao si legend. Ktrej nocy Louie wdrapa si na wie
kocioa baptystw, obwiza kocielny dzwon strunami od pianina, przecign struny do
pobliskiego drzewa i postawi na nogi policj, stra poarn i cale Torrance samoczynnym,
jak si zdawao, dzwonieniem. Co bardziej naiwni mieszkacy uznali to za znak od Boga.
Wystraszyo go tylko jedno zdarzenie. Kiedy, kiedy Louie wchodzi w wiek
modzieczy, w pobliu Torrance wyldowa samolot. Pilot zabra go na przejadk. Po tak
nieustraszonym dziecku mona byoby si spodziewa euforii, ale prdko i wysoko lotu
przeraziy chopca. Odtd nie chcia mie nic wsplnego z samolotami.
W dziecistwie wypenionym przemylnymi krtactwami Louie nie tylko psoci, ale
przede wszystkim ksztatowa swj dorosy charakter. Nabiera pewnoci, e spryt,
pomysowo i odwaga wyratuj go z kadej opresji. Kiedy porwie go wir wojny, ten prny
optymizm bdzie jego znakiem firmowym.
Louie by o dwadziecia miesicy modszy od brata, ktry stanowi jego ywe
przeciwiestwo. Pete Zamperini by przystojny, lubiany, nieskazitelnie ubrany i uczesany,
uprzejmy dla starszych i dobroduszny wobec modszych, gadki jak jedwab w stosunku do
dziewczt i obdarzony tak trzewym osdem, e rodzice ju od jego najmodszych lat
zasigali jego opinii przy podejmowaniu trudnych decyzji. Przy obiedzie prowadzi matk
pod rk do jej miejsca przy stole, chodzi spa o sidmej wieczr i wkada budzik pod
poduszk, eby nie obudzi Louiego, z ktrym dzieli ko. Wstawa o drugiej trzydzieci,
eby w trzy godziny roznie gazety po miecie, i deponowa wszystkie oszczdnoci w
banku, ktry z pocztkiem Wielkiego Kryzysu poar je do ostatniego centa. Mia pikny gos
i szarmancki zwyczaj noszenia szpilek w mankietach spodni, na wypadek gdyby jego
partnerce urwao si w tacu ramiczko sukni. Kiedy uratowa dziewczyn przed utoniciem.
Emanowa agodnym, acz stanowczym autorytetem, ktry sprawia, e kady, kogo spotyka,
nie wyczajc dorosych, przychyla si do jego opinii. Nawet Louie, ktry uczyni
nieposuszestwo wasn religi, spenia kade jego polecenie.
Louie ubstwia Petea, ktry z rodzicielsk trosk opiekowa si nim i ich modszymi
siostrami, Sylvi i Virgini. Ale te pozostawa w cieniu starszego brata, o czym nie
pozwalano mu ani na chwil zapomnie. Sylvia bdzie wspomina, jak matka ualaa si ze
zami w oczach, jaka to szkoda, e Louie nie jest bardziej podobny do brata. Czar goryczy
przelewa fakt, e reputacja Petea bya po czci mitem. Dostawa tylko odrobin lepsze
oceny od niedostatecznych Louiego, a jednak dyrektor szkoy uwaa go za wzorowego
ucznia. W nocy, kiedy nastpi cud na dzwonnicy w Torrance, dobrze skierowane wiato

latarki ujawnioby nogi Petea zwisajce z konara drzewa obok ng Louiego. A Louie nie
zawsze by jedynym chopakiem Zamperinich, ktrego widywano gnajcego ulic z
jedzeniem nalecym do ssiadw. Nikomu jednak nie przyszoby na myl podejrzewa o co
Petea. Pete nigdy nie zosta przyapany - wspominaa Sylvia. - Zawsze obrywa tylko
Louie9.
Louie nie pasowa do innych dzieci pod adnym wzgldem. By mizernym chopcem i
w pierwszych latach pobytu w Torrance jego puca byy nadal tak osabione po zapaleniu
puc, e na urzdzanych na piknikach wycigach bez trudu dystansowaa go kada
dziewczynka. Poszczeglne czci jego twarzy, ktre pniej uo si w mi dla oka cao,
rosy w rnym tempie, przez co jego twarz wygldaa, jakby zostaa zaprojektowana przez
wewntrznie skcony komitet. Uszy sterczay mu ukonie do gowy niczym pistolety w
kaburach, a powyej falowaa koszmarnie bujna szopa czarnych wosw, ktrej si okropnie
wstydzi. Traktowa je rozgrzanym elazkiem ciotki Margie, wpycha co wieczr do
jedwabnej poczochy i wciera w nie tyle oliwy, e w drodze do szkoy towarzyszya mu
asysta much. Nie pomagao.
I jeszcze kwestia jego pochodzenia. Na pocztku lat dwudziestych obywatele Torrance
mieli Wochw w takiej pogardzie10, e po przyjedzie Zamperinich zoyli w radzie miasta
petycj o ich wydalenie. Louie, ktry do momentu rozpoczcia nauki szkolnej zna raptem
kilka sw po angielsku, nie potrafi ukry swego rodowodu. Przebrn przez przedszkole,
trzymajc buzi na kdk, lecz kiedy w pierwszej klasie podstawwki krzykn na koleg:
Brutte bastarde!, nauczyciele si poapali i dooyli mu cierpie, odmawiajc promocji do
nastpnej klasy.
Jego inno prowokowaa. Silniejsi chopcy, liczc, e zmusz go tym do przeklinania
gono po wosku, obrzucali go kamieniami, dokuczali mu, okadali piciami i kopali.
Prbowa wkupi si w ich aski, oddajc im drugie niadanie, ale ci i tak oili go do krwi.
Mg pooy temu kres, uciekajc przed przeladowcami albo wybuchajc paczem, ale
nigdy tego nie robi. Moge go pobi na mier - opowiadaa Sylvia - a nie jknby ani nie
zapaka11. Zasania tylko domi twarz i przyjmowa ciosy.
Po ukoczeniu jedenastu lat dokona zwrotu o sto osiemdziesit stopni. Dumny i
najeony, czai si na obrzeach Torrance. Przyjani si wycznie - niezbyt blisko - z
obuzami, ktrzy si na nim wzorowali. Dosta takiej fobii na punkcie zarazkw, e nie
dopuszcza nikogo do swoich kanapek. Potrafi by uroczy, ale czciej bywa rozdraniony i
zaczepny. Udawa twardziela, lecz w gbi serca przeywa udrk. Dzieci, wchodzc na
przyjcia, widyway go nieraz, jak krci si na zewntrz, nie mogc zdoby si na odwag,

by wej.
Sfrustrowany wasn bezbronnoci, zacz studiowa techniki samoobrony. Ojciec
nauczy go wiczy z workiem bokserskim i zrobi mu sztang z dwch wypenionych
oowiem puszek po kawie przyspawanych do rury. Nastpnym razem, gdy kto go
zaatakowa, Louie zrobi unik w lewo, zamachn si i przyoy obuzowi praw pici
prosto w szczk. Chopak wrzasn, wyplu kawaek zba i rzuci si do ucieczki. Louie
nigdy nie zapomni uczucia lekkoci, jakiego dowiadczy w drodze powrotnej do domu.
Z czasem jego temperament stawa si coraz bardziej wybujay, zapon szybszy, a
umiejtnoci coraz doskonalsze. Przywali dziewczynce. Popchn nauczycielk. Obrzuci
policjanta zgniymi pomidorami. Dzieciaki, ktre mu si przeciwstawiay, koczyy z
opuchnitymi wargami, a przeladowcy nauczyli si omija go szerokim ukiem. Kiedy
Louie zasta przed domem Petea, ktry sposobi si wanie do bjki z innym chopcem.
Obydwaj trzymali pici przed podbrdkami i czekali, a druga strona wymierzy cios. Louie
nie zdziery - wspomina Pete. - Stoi i krzyczy: Przywal mu, Pete! No, przywal mu!, ja
stoj i czekam, a tu nagle Louie obraca si i uderza chopaka w sam brzuch. I zwiewa12.
Anthony Zamperini odchodzi od zmysw. Policja gocia na ich ganku niemal
codziennie i bezskutecznie prbowaa przemwi Louiemu do rozsdku. Trzeba byo
przeprasza ssiadw i rekompensowa szkody, a Anthonyemu si nie przelewao. Kocha
syna nad ycie, ale jego zachowanie doprowadzao go do pasji, tote czsto sprawia mu
siarczyste lanie. Pewnego razu przyapa Louiego, gdy ten prbowa w rodku nocy wydosta
si przez okno i wymierzy mu tak silnego kopniaka, e chopak oderwa si od podogi. May
Louie przyjmowa kar milczco i bez jednej zy, po czym popenia te same przestpstwa
jeszcze raz i jeszcze raz, choby po to, by udowodni, e potrafi.
Jego matka Louise stosowaa inn taktyk13. May Louie by jej idealn kopi,
odziedziczy nawet jej ywe, niebieskie oczy. Gdy kto popchn Louise, oddawaa mu, a
kiedy sprzedano jej zepsute miso, maszerowaa do rzenika z patelni w rku. Uwielbiaa
pata figle. Kiedy oblaa lukrem tekturowe pudeko i sprezentowaa je jako tort urodzinowy
ssiadce, ktra bezskutecznie prbowaa zagbi w nim n. Kiedy Pete obieca, e wypije
rycyn, pod warunkiem e mama da mu pudeko cukierkw, zgodzia si, dopilnowaa, eby
przekn specyfik, po czym wrczya mu puste pudeko. Prosie o pudeko, skarbie wyjania z umiechem. - Nie mam nic wicej14. Rozumiaa narowisto Louiego. Kiedy w
Halloween przebraa si za chopca i biegaa z Louiem i Petem od drzwi do drzwi, proszc o
sodycze. Gang dzieciakw, mylc, e jest jednym z miejscowych oprychw, rzuci si na
ni i prbowa ukra jej spodnie. Malutka Louise Zamperini, matka czworga dzieci,

szamotaa si z przeciwnikami, dopki gliny nie zgarny jej za wszczynanie burd.

Wiedzc, e jeli ukarze Louiego, to sprowokuje go tym do jeszcze wikszego buntu,
Louise przystpia do dyskretnej pracy nad jego charakterem. Za pomoc domowego ciasta
skaptowaa jednego z kolegw Louiego na swojego informatora. Upodobanie pewnego
agodnego chopca o imieniu Hugh do sodkoci przynioso Louiemu zgub: jego matka nagle
zacza tak doskonale orientowa si w jego poczynaniach, e jej dzieci zastanawiay si, czy
nie zostaa jasnowidzem. Pewny, e to Sylvia kabluje, Louie nie chcia siedzie z ni przy
jednym stole i zjada kolacj w gniewnej samotnoci, z otwartych drzwiczek piekarnika.
Pewnego razu tak si wciek, e rzuci si za ni w pocig dookoa przecznicy. Dystansujc
Louiego jedyny raz w swoim yciu, Sylvia pobiega na skrty i wpada do warsztatu ojca.
Louie wyposzy j stamtd, wpuszczajc do kanau wentylacyjnego swojego oswojonego
dziewidziesiciocentymetrowego wa. Sylvia zamkna si wic w rodzinnym
samochodzie i siedziaa w nim cae popoudnie. To bya sprawa ycia i mierci - powie
siedemdziesit pi lat pniej15.
Mimo najlepszych stara Louise nie potrafia zmieni Louiego. Uciek z domu i
caymi dniami wczy si w okolicach San Diego, sypiajc pod estakad autostrady.
Prbowa dosi wou na pastwisku; zwierz rzucio go na ostro zakoczony kikut pnia
powalonego drzewa i Louie pokutyka do domu z rozwalonym kolanem obwizanym
chusteczk. Nawet dwadziecia siedem szww go nie poskromio. Uderzy koleg tak mocno,
e zama mu nos. Przewrci innego i na-pcha mu do ust papierowych rcznikw. Rodzice
innych dzieci zabraniali im si do niego zblia. Jeden z farmerw, rozwcieczony
kradzieami Louiego, naadowa strzelb sol kamienn i zoi mu tyek. Louie tak porzdnie
spra pewnego chopca, zostawiajc go nieprzytomnego w rowie, e ba si, czy go nie zabi.
Louise wybuchna paczem, kiedy zobaczya krew na doniach syna16.
Kiedy Louie przygotowywa si do pjcia do liceum Torrance High, wyglda ju nie
jak psotny dzieciak, a raczej jak niebezpieczny mody czowiek. Szkoa rednia miaa by
ostatnim etapem jego edukacji. Rodzina Zamperinich nie miaa pienidzy na college;
tygodniwka Anthonyego nie wystarczaa do nastpnej wypaty, wic Louise musiaa
przyrzdza improwizowane posiki z bakaana, mleka, czerstwego chleba, lenych grzybw
oraz zajcy, ktre Louie i Pete ustrzelili na polach17. Kiepskie oceny i brak umiejtnoci
przekrelay szanse Louiego na stypendium. Byo mao prawdopodobne, e znajdzie robot.
Nasta kryzys, a wskanik bezrobocia siga dwudziestu piciu procent18. Louie nie mia
wielkich ambicji. Gdyby zapytano go o to, kim chce zosta, odparby: Kowbojem.
W latach trzydziestych XX wieku Ameryka przeywaa fascynacj eugenik19,

pseudonauk,

ktra

obiecywaa

wzmocni

ras

ludzk

poprzez

wyeliminowanie

niezdolnych z puli genetycznej. Obok sabych na umyle, obkanych oraz

kryminalistw, do owej grupy zaliczay si kobiety, ktre uprawiay seks pozama-eski
(uwaany za chorob psychiczn), sieroty, niepenosprawni, biedacy, bezdomni, epileptycy,
onanici, niewidomi i gusi, alkoholicy oraz dziewczta o zbyt duych genitaliach. Niektrzy
eugenicy zalecali eutanazj i rzeczywicie, dokonywano jej bez rozgosu w szpitalach
psychiatrycznych na dziesitkach ludzi, przez tak zwane miertelne w skutkach zaniedbanie
lub te jawne morderstwa. W jednym ze szpitali psychiatrycznych w Illinois nowych
pacjentw pojono mlekiem krw zaraonych grulic, w przekonaniu, e mier spotka tylko
tych niepodanych. Zmaro a czterech na dziesiciu z tych pacjentw20. Bardziej
popularnym narzdziem eugeniki bya wymuszona sterylizacja, uskuteczniona na mnstwie
nieszcznikw, ktrzy wskutek pecha albo niewaciwego zachowania wpadli w rce rzdw
stanowych. W roku 1930, kiedy Louie wchodzi w wiek nastoletni, Kalifornia bya urzeczona
eugenik. Ostatecznie sterylizacji poddanych zostanie tam okoo dwudziestu tysicy ludzi.
Kiedy Louie mia ledwie kilkanacie lat, pewne zdarzenie uwiadomio mieszkacom
Torrance t okrutn rzeczywisto. Chopiec z ssiedztwa zosta uznany za sabego na umyle
i zamknity w zakadzie dla umysowo chorych. Od sterylizacji uratowaa go tylko
gorczkowa interwencja prawna rodzicw, sfinansowana przez ich ssiadw z Torrance21.
Odkd rodzestwo Louiego zaczo udziela mu korepetycji, chopiec dostawa same szstki.
Louie by zawsze zaledwie o krok od zakadu poprawczego albo wizienia, a jako seryjny
awanturnik, kiepski ucze i podejrzany Italianiec, by doskonaym kandydatem do odstrzau
przez eugenikw. Nagle zrozumia, jak wiele ryzykuje, i gboko nim to wstrzsno.
Wiedzia, e osoba, ktr si sta, nie odzwierciedla jego prawdziwego ja. Zacz
stara si niemiao o nawizanie wizi z innymi ludmi. Wyszorowa podog w kuchni,
eby sprawi matce niespodziank, Louise jednak uznaa za rzecz oczywist, e zrobi to
Pete. Kiedy ojciec wyjecha z miasta, Louie wyremontowa silnik rodzinnego sedana Marmon
Roosevelt Straight-8. Kiedy indziej upiek ciastka i rozda je innym; matka, zmczona
baaganem, wygonia go z kuchni, wic przenis si z pieczeniem do domu ssiadw. Odda
prawie wszystko, co ukrad. Pete powiedzia pniej, e brat mia wielkie serce. Louie
rozdawa wszystko, niezalenie od tego, czy byo to jego wasnoci, czy nie22.
Kada prba naprawienia bdw koczya si fiaskiem. Zaszywa si wic w sobie
tylko znanym miejscu i czyta w samotnoci powieci Zanea Greya, marzc o tym, by wej
w ich wiat: mczyzna i jego ko na dalekich rubieach, oderwani od wiata. Pasjami
oglda westerny w kinie i gapic si na krajobrazy, gubi wtek. W niektre noce wywleka

materac na podwrko, eby mc spa sam. Kiedy indziej lea z otwartymi oczami w ku,
pod plakatami filmowego kowboja Toma Mixa i jego cudownego konia Tonyego, z
uczuciem uwikania w co, z czego nie potrafi si uwolni.
Z sypialni pooonej na tyach domu sycha byo przejedajce pocigi. Louie lea
obok picego brata i wsuchiwa si w ich wyrany, niski odgos: saby, pniej narastajcy,
znowu saby, pniej wysoki ostrzegawczy gwizd, wreszcie cisza. Dwik pocigu sprawia,
e ciarki przebiegay mu po plecach. Pogrony w tsknocie Louie wyobraa sobie siebie w
malejcym i oddalajcym si a do cakowitego zniknicia pocigu, wjedajcym do krainy,
ktrej nie mg zobaczy23.

2. Biegnij jak szalony

Powrt Louiego Zamperiniego na ono spoeczestwa rozpocz si w 1931 roku od
pewnego klucza. Czternastoletni Louie usysza w sklepie lusarza, jak kto powiedzia, i po
woeniu dowolnego klucza do dowolnego zamka szansa, e klucz bdzie pasowa, wynosi
1:50. Zainspirowany t wiadomoci, Louie zacz kolekcjonowa klucze i wyprbowywa
zamki. Nie szczcio mu si, dopki nie przetestowa klucza od rodzinnego domu na tylnych
drzwiach sali gimnastycznej liceum. Na pocztku sezonu rozgrywek koszykwki wystpia
niewytumaczalna rozbieno midzy liczb sprzedanych biletw po dziesi centw a
zaskakujco du liczb dzieciakw na trybunach. Pod koniec 1931 roku kto si wreszcie
poapa i Louie zosta po raz nie wiadomo ktry zacignity do gabinetu dyrektora. W
Kalifornii uczniowie urodzeni w zimie przechodzili z klasy do klasy w styczniu, wic Louie
mia rozpocz wanie dziewit klas. Dyrektor ukara go zakazem uczestniczenia w
zajciach sportowych i towarzyskich. Louie i tak nigdy nie bra w nich udziau, wic spyno
to po nim jak woda po kaczce.
Gdy Pete dowiedzia si o tym, co zaszo, pomaszerowa prosto do gabinetu dyrektora.
Dla przydania swojemu wystpieniu wikszej wagi zacign tam i matk, cho ta nie mwia
jeszcze dobrze po angielsku. Pete powiedzia dyrektorowi, e Louie tylko pragnie zwrci na
siebie uwag, a skoro nie udaje mu si tego osign przez pochway, szuka sposobnoci,
eby zosta ukaranym. Jeli Louie zostanie nagrodzony za jaki dobry czyn - argumentowa
brat - diametralnie odmieni to jego ycie. Poprosi dyrektora, aby pozwoli zatem Louiemu
zapisa si do klubu sportowego. Widzc jego niech, Pete zapyta, czy moe y ze
wiadomoci, e pozwala Louiemu przegrywa swoje ycie. Byo nie do pomylenia, aby
szesnastolatek odzywa si w ten sposb do swego dyrektora, ale Pete by tym jednym
jedynym dzieciakiem w Torrance, ktry mg wygosi tak uwag bezkarnie i na dodatek
zyska posuch. Louie zosta zapisany do sekcji lekkoatletycznej na rok 19321.
Pete wiza z Louiem wielkie nadzieje. W roku szkolnym 1931/32 by w klasie
maturalnej. Ukoczy szko z dziesicioma wyrnieniami, w tym trzema z koszykwki i
trzema z baseballu. Ale to lekkoatletyka, w ktrej zdoby a cztery wyrnienia, za
wyrwnanie szkolnego rekordu w biegu na p mili i pobicie rekordu na dystansie mili, z
czasem 5 minut 6 sekund, bya jego prawdziw mocn stron2. Patrzc na Louiego, ktrego
jedynym mocnym punktem zdawaa si umiejtno szybkiej rejterady, Pete pomyla, e

widzi w nim zalki tego samego talentu.

Jak si okazao, Louie stan po raz pierwszy na bieni nie za spraw Petea, lecz
swojej saboci do dziewczyn. W lutym dziewczta z dziewitej klasy zaczy organizowa
ekip na midzyklasowy mityng lekkoatletyczny. W klasie liczcej zaledwie czterech
chopcw Louie by jedynym przedstawicielem pci mskiej, ktry wyglda, jakby umia
biega. Dziewczta uyy kobiecego uroku i ju wkrtce Louie stan na bieni, boso i gotw
do startu w biegu na 660 jardw. Kiedy zawodnicy wystartowali, ruszy za nimi kusem,
trzsc okciami, i szybko zosta daleko z tyu. Kiedy ostatkiem si dobrn do mety ostatni,
usysza chichoty. Zdyszany i upokorzony, zbieg z bieni i schowa si pod trybunami.
Trener mrukn jak dosadn uwag o tym, e ten dzieciak nadaje si do wszystkiego, tylko
nie do biegw lekkoatletycznych. To mj brat - odparowa Pete3.
Od tamtego dnia Pete nie dawa bratu spokoju: zmusza go do treningw, a potem
zacign si na bieni i zmusi do pobiegnicia w kolejnych zawodach. Popdzany przez
dzieciaki na trybunach, Louie zdoby si na wysiek, ktry pozwoli mu pokona jednego
chopca i przybiec na met na trzecim miejscu. Nie cierpia biega, lecz aplauz widowni by
upajajcy, a perspektywa jeszcze wikszego stanowia wystarczajc zacht do przynajmniej
minimalnego posuszestwa bratu. Pete codziennie wygania go na treningi i jedzi za nim na
rowerze, okadajc go kijem4. Louie powczy nogami, labiedzi i rezygnowa przy
pierwszych objawach zmczenia. Pete zmusza go do wstania i dalszych wicze. Louie
zacz zwycia: pod koniec sezonu zosta pierwszym dzieciakiem z Torrance, ktry wszed
do finau zawodw midzymiastowych. Zaj pite miejsce.
Pete nie pomyli si co do drzemicego w nim talentu, lecz dla Louiego treningi byy
jak jeszcze jedno ograniczenie. Noc wsuchiwa si w gwizd przejedajcych pocigw, a
wreszcie pewnego letniego dnia w 1932 roku powiedzia sobie: do.
Zaczo si od proby ojca o wykonanie jakiej pracy w domu. Louie zapar si,
wynika sprzeczka, Louie wrzuci par ubra do torby i pogna jak burza w stron drzwi.
Rodzice kazali mu zosta, ale Louie by nieprzejednany. Gdy zbiera si do wyjcia, matka
pobiega do kuchni i wrcia z kanapk zapakowan w woskowany papier. Louie wepchn j
do torby i wyszed. W poowie cieki przed domem usysza, jak ojciec woa go po imieniu.
Obrci si. Ojciec sta z marsow min i trzyma w wycignitej rce dwa dolary. Dla
czowieka, ktrego wypata nie starczaa do koca tygodnia, bya to wielka suma. Louie wzi
banknoty i odszed.
Skaptowa przyjaciela i razem pojechali stopem do Los Angeles, gdzie wamali si do
samochodu i przenocowali na siedzeniach. Nazajutrz wskoczyli do pocigu, wdrapali si na

dach i wyruszyli na pnoc.

Podr bya koszmarna. Chopcy schowali si w wagonie towarowym i zostali w nim
zamknici. Byo tak gorco, e niebawem zaczli rozpaczliwie szuka drogi ucieczki. Louie
znalaz kawaek metalu, wspi si na ramiona przyjaciela, podway otwr wentylacyjny,
otworzy go, wylizgn si na zewntrz i pomg koledze zrobi to samo, ranic si przy tym
bolenie. Chwil pniej nakry ich detektyw kolejowy, ktry pod grob uycia rewolweru
zmusi ich do wyskoczenia z pdzcego pocigu. Po kiku dniach wczgi i uciekania z
sadw oraz sklepw spoywczych, z ktrych wyganiano ich, kiedy prbowali co ukra,
usiedli na ziemi na stacji rozrzdowej, brudni jak nieboskie stworzenia, posiniaczeni,
poparzeni od soca i przemoknici, i podzielili si fasolk z ukradzionej puszki. Obok
przetoczy si z klekotem pocig. Louie podnis gow: Zobaczyem... pikne biae obrusy,
krysztay na stoach, jedzenie i ludzi, ktrzy miali si, wietnie si bawili i jedli - powie
pniej. - A [ja] siedziaem tutaj, trzsc si z zimna, i jadem ndzn fasol z puszki.
Przypomnia sobie pienidze w rce ojca i strach w oczach matki, gdy wrczaa mu kanapk.
Wsta i ruszy w drog powrotn do domu5.
Widzc go, Louise zarzucia mu rce na szyj, sprawdzia, czy si nie zrani,
zaprowadzia go do kuchni i poczstowaa ciasteczkiem. Kiedy Anthony zobaczy syna po
powrocie z pracy, opad na fotel z ulg wypisan na twarzy. Po kolacji Louie poszed na gr,
pad na ko i szepn do Petea, e si poddaje.
W lecie 1932 roku Louie nie robi prawie nic poza bieganiem. Pojecha na zaproszenie
przyjaciela do jego chaty w rezerwacie Indian Cahuilla, na pustyni w poudniowej Kalifornii.
Co rano wstawa o wicie, bra strzelb i wybiega na zaronite bylic pustkowia. Biega po
wzgrzach, po pustyni, przez leby. ciga stada koni, wpada pomidzy kbice si rumaki i
na prno usiowa chwyci ktrego za grzyw i zwinnie wskoczy mu na grzbiet. Pywa w
rdle siarczanym, podgldany przez kobiety ze szczepu Cahuilla, ktre szoroway bielizn
na skalach, i wyciga si w socu, eby go wysuszyo. Kadego popoudnia zabija w drodze
powrotnej zajca na kolacj, a wieczorami wazi na dach domku, kad si i czyta powieci
Zanea Greya. O zachodzie soca, kiedy nie mg ju rozrni liter, ogarnia spojrzeniem
krajobraz i wzruszony jego piknem obserwowa, jak z szaroci niezauwaalnie przechodzi w
purpur, a w kocu ciemno spaja ze sob niebo i ziemi. Rankiem wstawa, eby znowu
biega. Nie biega skd ani dokd, dla kogo ani wbrew komu; biega, poniewa taka bya
potrzeba jego organizmu. Narowisto, brak pewnoci siebie i potrzeba stawiania oporu
znikny. Ich miejsce zaj spokj.
Wrci do Torrance ogarnity mani biegania. Ca energi, jak wczeniej wkada w

kradziee, skierowa na bieni. Zgodnie z zaleceniem Petea biega od domu do domu,

roznoszc Torrance Herald, a potem do szkoy i z powrotem, na pla i z powrotem.
Rzadko trzyma si trotuaru, wola skrca na trawniki ssiadw i przeskakiwa krzewy jak
potki. Rzuci picie i palenie. Zeby zwikszy pojemno puc, biega na basen publiczny w
Redondo Beach, nurkowa na dno, chwyta zatyczk przy otworze odpywowym i prbowa
wytrzyma za kadym razem odrobin duej. Jego rekord przebywania pod wod wynis
trzy minuty i czterdzieci pi sekund. Ludzie wskakiwali do basenu, eby go ratowa6.
Louie znalaz te sobie idola. Lekkoatletyka cieszya si w latach trzydziestych XX
wieku niezmiern popularnoci, a zawodnicy z elity tej dyscypliny sportu byli powszechnie
znani. Jedn z gwiazd lekkiej atletyki by redniodystansowiec z Uniwersytetu Kansas, Glenn
Cunningham. W dziecistwie Cunningham przey eksplozj w budynku szkolnym, w ktrej
zgin jego brat. Glenn dozna wwczas cikich poparze ng i torsu. Mino ptora
miesica, zanim mg usi i jeszcze duej, zanim zdoa wsta. Nie mogc wyprostowa
ng, nauczy si porusza, opierajc si na krzele, przebierajc bezadnie nogami. Pniej
wykorzystywa nalecego do rodzicw mua, a wreszcie, uczepiony ogona posusznego
konia o imieniu Paint, zacz biega, krokiem, ktry pocztkowo sprawia mu potworny bl.
Po kilku latach biega w zawodach, ustanawia rekordy w biegach na mil i wyprzedza
przeciwnikw o dugo ostatniej prostej. W 1932 roku skromny, agodny Cunningham,
ktrego nogi i plecy pokrywaa sie poskrcanych blizn, by ju narodow sensacj i mia
niebawem zosta uznany za najwikszego redniodystansowca w historii Ameryki7. Louie
zyska wzr do naladowania.
Jesieni 1932 roku Pete rozpocz studia w Compton, bezpatnym dwuletnim
collegeu, gdzie szybko zosta gwiazd lekkiej atletyki. Prawie kadego popoudnia dojeda
do domu, eby nadzorowa treningi Louiego: biega u jego boku, poskramia jego
podskakujce okcie i uczy go taktyki8. Louie mia rzadk, korzystn dla biegacza cech
biomechaniczn - jego biodra koysay si, gdy biega; gdy wysuwa do przodu nog, biodro
wychylao si wraz z ni, dziki czemu Louie sadzi wyjtkowo efektywne, ponad
dwumetrowe susy9. Po obejrzeniu go z wysokoci ogrodzenia licealnego boiska czirliderka
Toots Bowersox podsumowaa go jednym sowem: Gaaaaadki10. Pete stwierdzi, e
Louie powinien radzi sobie lepiej na duszych dystansach ni w sprincie. Zostanie
redniodystansowcem jak Glenn Cunningham.
W styczniu 1933 roku Louie rozpocz nauk w dziesitej klasie. Gdy tylko wyzby
si swojej rezerwy i draliwoci, modne towarzystwo powitao go z otwartymi ramionami.
Koledzy zapraszali go na pieczenie kiebasek11 przed budk Kellows Hamburg Stand, gdzie

Louie docza do pieww przy akompaniamencie ukulele i bra udzia w meczach futbolu
rozgrywanych zawizanym w supe rcznikiem, ktre nieodmiennie koczyy si wsadzeniem
czirliderki do kuba na mieci. Korzystajc z tej nagej popularnoci, Louie wystartowa w
wyborach na przewodniczcego klasy i wygra, midzy innymi dziki poyczonej od brata
przemowie, ktra pomoga Peteowi zwyciy w wyborach na starost roku w Compton. Co
najlepsze, raptem stal si niezwykle atrakcyjny dla dziewczt. Gdy w dniu szesnastych
urodzin szed gdzie sam, zosta napadnity znienacka przez stadko chichoczcych
czirliderek. Jedna z dziewczt usiada na nim, a pozostae day mu szesnacie klapsw w tylek
plus jeden na szczcie.
W lutym, kiedy rozpocz si szkolny sezon lekkoatletyczny, Louie postanowi
sprawdzi skuteczno swoich treningw. Jego przeobraenie byo oszaamiajce. Ubrany w
czarne jedwabne spodenki uszyte przez matk z materiau ze spdnicy, zwyciy w biegu na
880 jardw i pobi rekord szkoy, nalecy do dwch uczniw, w tym Petea, o ponad dwie
sekundy. Tydzie pniej zdeklasowa stawk
Louie wygrywa w 1933 roku bieg przeajowy UCLA na dwie mile, wyprzedzajc
drugiego zawodnika na mecie o ponad wier mili. Pete wybiega mu na powitanie z tyu
(dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego) redniodystansowcw w biegu na mil, uzyskujc
czas 5.03, o trzy sekundy lepszy od rekordu Petea. Na innych zawodach przebieg mil w
4.58, a trzy tygodnie pniej ustanowi rekord stanowy z czasem 4.50,60. Z pocztkiem
kwietnia zszed do 4.46, a pod koniec kwietnia do 4.4212. O rany! - napisano w lokalnej
gazecie. - Czy ten facet umie lata? Tak, tak, chodzi o Zamperiniego!13
Louie przebiega mil niemal co tydzie i przemkn przez sezon niepokonany i
niedocigniony. Kiedy pobi wszystkich licealistw, stan do rywalizacji z Peteem oraz
trzynastoma innymi biegaczami z collegeu w biegu na dwie mile w Compton. Cho mia
tylko szesnacie lat i nigdy nawet nie trenowa na tym dystansie, wyprzedzi drugiego
zawodnika na mecie o pidziesit jardw14. Pniej sprbowa rywalizacji na tym samym
dystansie na zawodach w biegach przeajowych University College of Los Angeles w
poudniowej Kalifornii. Bieg tak lekko, e nie czu ziemi pod stopami; obj prowadzenie i
coraz bardziej oddala si od stawki. W poowie dystansu wyprzedza pozostaych o jedn
sm mili, a widzowie zaczli spekulowa, kiedy chopak w czarnych spodenkach runie na
ziemi. Nie run. Przefrun przez met, ustanawiajc nowy rekord toru i obrci si, eby
spojrze na dug ostatni prost. adnego z jego rywali nie byo nawet w zasigu wzroku.
Louie wyprzedzi ich o ponad wier mili15.
Mia wraenie, e zaraz zemdleje, nie z wyczerpania, a wskutek uwiadomienia sobie,

kim jest.

3. Tornado z Torrance
Co sobota powtarza si ten sam scenariusz. Louie przychodzi na stadion, rozgrzewa
si, kad na brzuchu na murawie boiska, wizualizowa czekajcy go wycig, a nastpnie
podchodzi do linii startu, czeka na wystrza pistoletu i zrywa si do biegu. Pete miga tam i
z powrotem po boisku, klika stoperem i wykrzykiwa zachty oraz polecenia. Na jego sygna
Louie wyciga swoje dugie nogi, a jego rywale rozpierzchali si i zostawali daleko w tyle,
jak uj to jeden z reporterw, gorzko rozczarowani i odarci ze zudze1. Louie przefruwa
przez lini mety w ramiona Petea, ktry sprowadza go z toru, a dzieciaki na trybunach
wiwatoway i tupay. Potem byy tabuny proszcych o autograf dziewczt, jazda do domu,
causy mamy i fotki na trawniku przed domem z trofeum w rce. Louie wygra tyle zegarkw
- tradycyjnych nagrd w zawodach lekkoatletycznych - e zacz rozdawa je znajomym. Co
jaki czas pojawia si nowy zoty chopak, ktremu wrono, e zepchnie go z podium, ale
Louie pokazywa kademu, gdzie jego miejsce. Jedna z jego ofiar, jak napisa pewien
reporter, miaa opini chopca, ktry nie wie, jak szybko potrafi biega. Dowiedzia si w
sobot2.
Godzina najwikszego licealnego triumfu Louiego nastpia podczas Mistrzostw
Lekkoatletycznych Kalifornii Poudniowej w 1934 roku3. Louie rozgromi ca stawk
najlepszych, jak uwaano, redniodystansowcw licealistw w historii i pokona mil w
4.21,30, bijc krajowy rekord szk rednich4, ustanowiony podczas I wojny wiatowej, o
ponad dwie sekundy Tempo Louiego tak wykoczyo jego gwnego rywala, e trzeba byo
znie go z bieni. Louie podbieg ku Peteowi z ukuciem alu. Czu si zbyt wypoczty.
Gdyby przebieg drugie okrenie szybciej, mg uzyska 4.18. Jeden z reporterw
przewidywa, e Louie utrzyma swj rekord przez dwadziecia lat. Utrzyma przez
dziewitnacie.
* Czas Louiego nazwano midzyszkolnym rekordem wiata, ale bya to bdna
nazwa, nie istniay bowiem oficjalne rekordy wiata uczniw szk rednich. Pniejsze
rda podaj czas 4.21,2, lecz wszystkie rda z 1934 roku mwi o czasie 4.21,3. Poniewa
rne organizacje miay rne zasady weryfikacji rekordw, nie wiadomo do koca, czyj
rekord pobi Louie, lecz wedug wczesnych gazet poprzedni rekord nalea do Eda Shieldsa,
ktry w 1916 uzyska czas 4.23,6. W 1925 roku Chesley Unruh uzyska 4.20,5, ale jego czas
nie zosta oficjalnie zweryfikowany. Rekord przypisuje si take Cunninghamowi, lecz jego

Louie i Pete (Bettmann/Corbis)

Niegdysiejszy arcyotr swego miasteczka zosta supergwiazd, a Torrance wybaczyo
mu wszystkie przewinienia. Kiedy trenowa, ludzie ustawiali si przy ogrodzeniu bieni i
krzyczeli: Dawaj, elazny Czowieku!. Dziay sportowe wychodzcych w Los Angeles
Timesa i Examinera drukoway jedn po drugiej opowieci o cudownym chopcu,
ktrego Times nazywa Burz z Torrance5, a niemal wszyscy pozostali Tornadem z
Torrance. Wedug jednej z relacji, historie o Louiem stay si tak wanym rdem dochodu
dla Torrance Herald, e dziennik ubezpieczy jego nogi na sum 50 tysicy dolarw6.
Mieszkacy Torrance organizowali wyjazdy na zawody z jego udziaem i oblegali trybuny.
Zaenowany tym caym zamieszaniem, Louie poprosi rodzicw, eby nie ogldali go wynik,
4.24,7, uzyskany w 1930, by duo gorszy od wynikw Unruha i Shieldsa. Rekord Louiego
poprawi Bob Seaman w 1953 roku.
Jeszcze niedawno najwiksz yciow ambicj Louiego byo wamanie si do
najlepiej zaopatrzonej kuchni. Teraz wyznaczy sobie naprawd brawurowy cel: igrzyska
olimpijskie w Berlinie w 1936 roku. W programie konkurencji nie byo biegu na mil, wic
amerykascy redniodystansowcy startowali w biegach na dystansie 1500 metrw, krtszym
o 110 metrw. Bya to konkurencja dla zaprawionych w bojach na bieni; wikszo
czoowych redniodystansowcw tamtej epoki osigaa szczyt formy w wieku okoo
dwudziestu piciu lat lub nawet pniej7. W roku 1934 na faworyta igrzysk olimpijskich w
biegach na 1500 metrw typowano Glenna Cunninghama, ktry ustanowi rekord wiata w
biegu na mil z wynikiem 4.06,8 zaledwie kilka tygodni po pobiciu przez Louiego rekordu
kraju uczniw szk rednich. Cunningham ciga si w zawodach od czwartej klasy szkoy
podstawowej. Na igrzyskach w 1936 roku bdzie mia niespena dwadziecia siedem lat, ale
swoj najszybsz mil przebiegnie dopiero w wieku lat dwudziestu omiu8. W 1936 roku
Louie bdzie mia za sob dopiero pi lat treningw i zaledwie dziewitnacie lat ycia.
Lecz Louie ju by najszybszym redniodystansowcem wrd uczniw szk rednich
w historii Ameryki i robi zdumiewajce postpy: w cigu dwch lat poprawi wasny wynik
o czterdzieci dwie sekundy. Jego szkolny rekord w biegu na mil, ustanowiony przeze w
wieku siedemnastu lat, by o trzy i p sekundy lepszy od szkolnego rekordu ustanowionego
przez dwudziestoletniego Cunninghama. Nawet konserwatywni eksperci od lekkiej atletyki
powoli skaniali si ku przekonaniu, e Louie stworzy precedens, a gdy w klasie maturalnej
wygra wszystkie zawody, utwierdzili si w tym przewiadczeniu. Louie wierzy, e mu si
uda, podobnie jak Pete. Start w Berlinie by jego najwikszym yciowym marzeniem.
W grudniu 1935 roku ukoczy szko redni, a kilka tygodni pniej powita nowy

rok 1936 z gow pen myli o nadchodzcych igrzyskach. Finay kwalifikacji olimpijskich
w lekkiej atletyce miay odby si w lipcu w Nowym Jorku. Komitet olimpijski wyoni
reprezentacj na igrzyska w serii biegw kwalifikacyjnych. Louie mia wic siedem miesicy
na to, aby wybiega sobie miejsce w ekipie. W tym czasie musia take zdecydowa, co
zrobi z rozlicznymi propozycjami stypendiw uniwersyteckich. Pete zdoby stypendium na
Uniwersytet Poudniowej Kalifornii (USC) i zosta jednym z dziesiciu najlepszych w kraju
redniodystansowcw uniwersyteckich. Namawia Louiego, aby przyj ofert USC, ale
dopiero jesieni, by w semestrze wiosennym mc powici cay czas na treningi. Tak wic
Louie przeprowadzi si do akademika Petea i trenowa obsesyjnie pod okiem brata. Kadego
dnia od witu do zmierzchu y mylami o 1500 metrowi o Berlinie.
* Prawdopodobnie z powodu oparze Cunningham rozpocz nauk w szkole redniej
dopiero w wieku osiemnastu lat.
Wiosn dopado go zwtpienie. Stawa si szybszy z kadym dniem, ale nie potrafi
zmusi swojego organizmu do poprawiania wydolnoci w takim tempie, aby do lata zrwna
si z rywalami. By po prostu za mody. Wpad w rozpacz.
W maju, przegldajc gazet, natrafi na artyku o Compton Open9, prestiowym
mityngu lekkoatletycznym planowanym na 22 maja w Los Angeles Coliseum. Faworytem w
biegu na 5000 metrw - 3 mile 188 jardw - by Norman Bright, dwudziestoszecioletni
nauczyciel. Bright rok wczeniej ustanowi rekord kraju na dystansie dwch mil i by drugim
najszybszym Amerykaninem na dystansie 5000 metrw, po legendarnym Donie Lashu,
dwudziestotrzyletniej maszynce do bicia rekordw z Uniwersytetu Indiany. Do Berlina miao
pojecha dwch biegaczy startujcych na 5000 metrw; udzia Lasha i Brighta uwaano za
przesdzony. Pete nakania Louiego, eby zgosi si na Compton Open i sprbowa swoich
si na duszym dystansie. Trzymaj si Normana Brighta - podpowiedzia Louiemu - a
wejdziesz do ekipy olimpijskiej10.
Byo to nie lada wyzwanie. Mila to cztery okrenia toru; 5000 metrw to wicej ni
dwanacie, istne pitnacie minut w izbie tortur11, jak okreli to pniej Louie - ponad trzy
razy wicej, ni wynosi optymalny dla niego dystans. Jak dotd tylko dwa razy rywalizowa
na dystansie duszym ni jedna mila, a w biegu na 5000 metrw, podobnie jak na mil,
dominowali sporo starsi mczyni. Mia tylko dwa tygodnie na treningi przed Compton, a
biorc pod uwag, e kwalifikacje olimpijskie miay odby si w lipcu, dwa miesice na
zostanie najmodszym czoowym amerykaskim dugodystansowcem. Lecz przecie nie mia
nic do stracenia. Trenowa tak zapamitale, e zdar sobie skr z palca u nogi, plamic krwi
skarpetk.

Rywalizacja rozgrywana przed dziesicioma tysicami widzw budzia ogromne

emocje. Louie i Bright wystartowali razem, zostawiajc stawk daleko w tyle. Ilekro jeden
obejmowa prowadzenie, drugi wyprzedza go w mgnieniu oka, a publiczno podnosia
wrzaw. Wbiegli na ostatni prost eb w eb, Bright na wewntrznej, Louie na zewntrznej.
Mieli przed sob zawodnika nazwiskiem John Casey, ktry powinien lada chwila zosta
zdublowany. Sdziowie machali na niego, eby si usun, ale Bright i Louie zrwnali si z
nim, zanim zdy zej im z drogi. Bright zdoa przecisn si od wewntrznej strony toru,
ale Louie musia skrci w prawo, eby wymin Caseya. Casey, nie wiedzc, co jest grane,
przesun si jeszcze bardziej w prawo, spychajc Louiego dalej na bok. Louie przypieszy,
aby go wyprzedzi, ale Casey zrobi to samo, skutkiem czego Louie zosta zepchnity prawie
do samej trybuny. Wreszcie Louie zrobi p kroku, eby okry go od wewntrznej, straci
rwnowag i musia podeprze si rk o bieni. Bright mia teraz przewag, ktr Pete
szacowa na kilka metrw. Louie rzuci si w pocig, szybko zmniejszajc dzielcy ich
dystans. Publiczno wstaa i wrzeszczaa, kiedy zrwna si z Brightem na linii mety.
Przybieg o jedno mgnienie za pno: Bright zwyciy o wos. Razem pokonali 5000 metrw
najszybciej w Ameryce w roku 193612. Marzenia Louiego o olimpiadzie odyy.
13 czerwca Louie bez problemu zaliczy kolejne kwalifikacje, ale otworzya si jego
rana na palcu u nogi skaleczonym podczas treningw. Nie mia siy trenowa przed ostatnimi
eliminacjami i zapaci za to - Bright wyprzedzi go o trzy i p metra, ale Louie bynajmniej
nie zszed z bieni w niesawie: uzyska trzeci wynik w Ameryce od 1931 roku13.
Zaproszono go do udziau w finale kwalifikacji olimpijskich.
Noc 3 lipca 1936 roku mieszkacy Torrance zebrali si tumnie na dworcu, aby
poegna Louiego przed jego wyjazdem do Nowego Jorku14. Podarowali mu portfel
wypchany pienidzmi na wydatki podrne, bilet na pocig, nowe ubrania, przybory do
golenia oraz walizk ozdobion sowami TORRANCE TORNADO. Louie ba si, e walizka
wyglda nazbyt ostentacyjnie, poszed wic w ustronne miejsce, zaklei swj przydomek
tam klejc i dopiero wtedy wsiad do pocigu. Wedug wpisw w jego dzienniku podr
upyna mu na przedstawianiu si kadej adnej dziewczynie, ktr zobaczy. Tylko midzy
Chicago a Ohio znalazo si ich w sumie pi.
Kiedy drzwi pocigu otwary si w Nowym Jorku, Louie mia wraenie, e wkracza
do pieka. Panoway najwysze temperatury zanotowane w Ameryce od rozpoczcia
pomiarw, a Nowy Jork nalea do miast najbardziej dotknitych upaami. W 1936 roku
klimatyzacja bya rzadkim luksusem - posiadao j zaledwie kilka kin i domw towarowych,
wic niepodobna byo uciec przed skwarem. W tygodniu kwalifikacji wystpiy najwiksze

trzydniowe upay w historii kraju, ktre zabiy trzy tysice Amerykanw. Na samym
Manhattanie, gdzie temperatura signa 41 stopni Celsjusza, umaro czterdzieci osb15.
Louie wynaj pokj w hotelu Lincoln, na spk z Normanem Brightem. Wszyscy
sportowcy, podobnie jak oni, musieli trenowa mimo upaw. Pocili si obficie dniem i noc,
trenowali w socu i nie mogli spa w dusznych pokojach hoteli oraz schronisk YMCA, a
poniewa brakowao im apetytu, prawie wszyscy gwatownie tracili na wadze. Wedug
jednego z szacunkw kady schud przynajmniej cztery i p kilo. Jeden z zawodnikw wpad
w tak desperacj, e na dobr spraw przeprowadzi si do klimatyzowanego kina: kupowa
bilety i przesypia wszystkie seanse jeden za drugim. Louie cierpia jak wszyscy pozostali.
Bezustannie odwodniony, pi, ile zdoa w sobie zmieci; po przebiegniciu 880 metrw w
41-stopniowym upale pochon osiem oranad i kwart piwa. Co noc, korzystajc z chodu,
przemierza pieszo prawie dziesi kilometrw. Jego waga niebezpiecznie spada16.
Relacje prasowe poprzedzajce zawody doprowadzay go do pasji. Przedstawiay
Dona Lasha jako niepokonanego17, przypominajc, e wanie po raz trzeci zdoby tytu
mistrza Narodowego Zwizku Lekkiej Atletyki w biegu na 5000 metrw, pobi rekord wiata
na dystansie dwch mil i rekord kraju w biegu na 10 000 metrw, w dodatku raz po raz
deklasowa Brighta, nawet o prawie 140 metrw. Bright by typowany na drugie miejsce, a
kilku innych biegaczy na miejsca od trzeciego do pitego. Louie nie by wymieniany w ich
gronie. Lash oniemiela go tak samo jak wszystkich innych, ale do Berlina miao pojecha
pierwszych trzech zawodnikw, a Louie wierzy, e moe si wrd nich znale. Jeli
zostanie mi po tym upale cokolwiek si - napisa do Petea - pokonam Brighta i napdz
stracha Lashowi18.
Noc przed eliminacjami spdzi bezsennie w dusznym i parnym pokoju hotelowym.
Myla o tych wszystkich ludziach, ktrym sprawi zawd, jeli przegra.
Nazajutrz rano Louie i Bright wyszli z hotelu razem. Eliminacje miay odby si na
nowym stadionie na Randall Island, wyspie pooonej u zbiegu cienin East i Harlem. W
miecie byo niespena 32 stopnie, ale kiedy zeszli z pokadu promu, przekonali si, e
temperatura na stadionie bya duo wysza, prawdopodobnie sporo przekraczaa 37 stopni.
Sportowcy padali pokotem i zemdlonych odwoono do szpitali. Louie siedzia, czekajc na
swj bieg, i smay si w socu, ktre, jak to wyrazi, zrobio ze mnie wrak19.
Wreszcie polecono im ustawi si na linii startu20. Rozleg si wystrza, mczyni
rzucili si naprzd i rozpocz si bieg. Lash wysforowa si na czoo, tu za nim bieg Bright,
Louie zosta nieco z tyu. Stawka przygotowaa si na mordg.
Po drugiej stronie kontynentu tumek mieszkacw Torrance skupi si przy radiu w

domu Zamperinich. Przeywali katusze: planowany czas rozpoczcia biegu Louiego min, a
prezenter radia NBC wci relacjonowa kwalifikacje pywackie. Pete by tak sfrustrowany,
e mia ochot poskaka po radioodbiorniku. Wreszcie komentator wymieni pozycje
zawodnikw w biegu na 5000 metrw, ale nazwiska Louiego nie wspomnia. Louise nie
wytrzymaa i ucieka do kuchni.
Zawodnicy pokonywali sidme, sme, dziewite okrenie. Na prowadzeniu Lash i
Bright. Louie bka si w okolicach rodka stawki, czekajc na odpowiedni moment do
przejcia do ofensywy. By duszcy upa. Kiedy jeden z biegaczy upad, inni nie mieli
wyjcia, musieli go przeskoczy. Potem przewrci si jeszcze jeden - jego te przeskoczyli.
Louie czu, jak odparza sobie podeszwy stp; kolce jego butw przewodziy ciepo z
powierzchni bieni. Problemy ze stopami day si we znaki szczeglnie Normanowi
Brightowi. Potwornie obolay zatoczy si, Louie i Lash na finiszu kwalifikacji olimpijskich
w 1936 roku (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego) wypad z toru, le postawi stop i
skrci sobie nog w kostce. Wrci na tor, ale to potknicie najwyraniej go wykoczyo.
Straci kontakt z Lashem. Kiedy dogoni go Louie i reszta stawki, nie by ju w stanie podj
walki. Bieg jednak dalej.
Po rozpoczciu ostatniego okrenia Lash pozwoli sobie na odpoczynek i zosta nieco
z tyu za swoim koleg z druyny z Indiany Tomem Deckardem. Sporo dalej do ataku
szykowa si Louie. Przypieszy przed wejciem na przeciwleg prost. Plecy Lasha zbliay
si, a wreszcie znalazy si metr czy dwa przed nim. Louie patrzy na wznoszc si i
opadajc gow potnego Dona Lasha i czu si oniemielony. Przez kilka krokw si
waha. Wtem zobaczy przed sob ostatni uk i to go otrzewio. Zwikszy tempo na tyle, na
ile pozwalay mu siy.
Na uku zrwna si z Lashem w momencie, gdy ten przesuwa si w prawo, eby
wymin Deckarda. Louie znalaz si najdalej od wewntrznej krawdzi toru, tracc cenn
przewag, a jednak obaj z Lashem zostawili z tyu Deckarda i wbiegli na ostatni prost tu
obok siebie. Dziewidziesit metrw przed met Louie obj minimalnie prowadzenie. Lash
nie odpuszcza i walczy zaciekle. adnego nie sta ju byo na to, eby przyspieszy. Louie
widzia, e wyprzedza Lasha moe o szeroko doni i nie zamierza straci przewagi.
Louie i Lash gnali w stron tamy z odrzuconymi do tyu gowami, pracujc nogami w
rnym rytmie. Na kilka metrw przed lini mety Lash zacz zrwnywa si z Louiem. Tak
wykoczeni, e czuli, jakby nogi mieli z gumy, minli stanowiska sdziw. Wbiegli na met
rami w rami, tak e - jak powiedzia pniej Louie - nie wcisnby midzy nas wosa21.
Gos prezentera rozbrzmia w bawialni domu w Torrance i ogosi: Zwycizc zosta

Zamperini.
Louise, ktra dalej staa w kuchni, usyszaa nagy wybuch entuzjazmu w ssiednim
pokoju. Na dworze rozlego si trbienie klaksonw, frontowe drzwi otworzyy si z impetem
i do domu wlali si ssiedzi. Tumek rozhisteryzowanych mieszkacw Torrance witowa, a
Louise pakaa ze szczcia. Anthony otworzy butelk wina i zacz napenia kieliszki i
wypiewywa toasty, umiechajc si, wedug jednego ze witujcych, jak osio jedzcy
kaktusa22. Chwil pniej na falach eteru dobieg gos Louiego, ktry pozdrawia Torrance.
Komentator jednak si pomyli. Sdziowie zdecydowali, e zwyciy Lash, nie
Zamperini. Deckard zaj trzecie miejsce. Komentator szybko sprostowa bd, ale nie zgasio
to entuzjazmu mieszkacw Torrance. Ich chopak wszed do reprezentacji olimpijskiej.
Kilka minut po biegu Louie wzi zimny prysznic. Czu na stopach pieczenie oparze,
ktre odwzorowyway ksztat kolcw jego butw. Po obciekniciu z wody stan na wadze.
Wypoci prawie ptora kilograma. Kiedy spojrza w lustro, zobaczy mczyzn o twarzy
upiora.
Po przeciwnej stronie szatni siedzia na awce Norman Bright. Podpar ydk na
kolanie drugiej nogi i gapi si na spd swojej stopy. Podobnie jak druga, bya tak potwornie
poparzona, e zesza mu skra z podeszwy23. Ukoczy bieg na pitym miejscu, o dwa za
daleko, by zakwalifikowa si do udziau w igrzyskach124.
* Bright nie dostanie kolejnej szansy na udzia w olimpiadzie, ale bdzie biega niemal
do koca ycia i ustanawia rekordy mistrzostw nawet w podeszym wieku. Pod koniec ycia
olep, ale biega dalej, chwytajc lin, ktrej drugi koniec trzyma przewodnik. Jedyny
problem polega na tym, e wikszo przewodnikw nie potrafia biega tak szybko jak brat,
nawet gdy zblia si do osiemdziesitki - napisaa jego siostra G. Bright Kunkel.
Pod koniec dnia Louie otrzyma sto dwadziecia pi telegramw. TORRANCE
OSZALAO - pisano w jednym. WIE DOSTAA KRKA - donosi inny. Przysza nawet
depesza gratulacyjna od policji w Torrance, ktra zapewne cieszya si, e kto inny wyrcza
j w ciganiu Louiego.
Tej nocy Louie studiowa wieczorne gazety, w ktrych wydrukowano zdjcia z finiszu
biegu. Na niektrych wydawa si remisowa z Lashem; na innych zdawa si go wyprzedza.
Na bieni by pewien, e to on zwyciy. Znalaz si w pierwszej trjce zawodnikw z
biletem na igrzyska, ale mimo to czu si oszukany.
Gdy Louie oglda zdjcia w wieczornych gazetach, sdziowie analizowali fotografie i
film z biegu na 5000 metrw. Pniej Louie wysa do domu telegram z wiadomoci:
SDZIOWIE OGOSILI REMIS. WYJEDAM RODA POUDNIE DO BERLINA.

TAM POBIEGN SZYBCIEJ25.

Kiedy nazajutrz Sylvia wrcia z pracy, dom by wypeniony po brzegi kibicami
Louiego i dziennikarzami. Dwunastoletnia siostra Louiego Virginia, ciskajc w doni jeden z
pucharw brata, zdradzia reporterom, e planuje zosta nastpnym wielkim biegaczem w
rodzinie Zamperinich. Anthoy uda si do klubu Kiwanis, gdzie do czwartej nad ranem
wznosi za Louiego toasty z druynowym zastpu skautw, do ktrego nalea Louie. Gdy
Pete wyszed na miasto, klepano go po plecach i winszowano mu. Jaki jestem szczliwy napisa do Louiego. - Musz chodzi z rozpit koszul, eby zmieci w niej swoj pier26.
Louie Zamperini wyjeda do Niemiec, aby rywalizowa na igrzyskach olimpijskich
w konkurencji, w ktrej zmierzy si z rywalami zaledwie cztery razy w yciu. By
najmodszym w historii dugodystansowcem, ktry wszed do ekipy olimpijskiej27.
osiemdziesitce dzieci jego siostrzecw spaceroway z nim wok orodka opieki, a on
mierzy czas swego spaceru stoperem.

4. Pldrowanie Niemiec
Luksusowy parowiec Manhattan wiozcy reprezentacj USA na igrzyska
olimpijskie 1936 roku do Niemiec ledwie min Statu Wolnoci, a Louie ju zacz kra1.
Na jego obron trzeba powiedzie, e to nie on zacz. wiadom swojej pozycji nastoletniego
todzioba wrd takich bstw lekkiej atletyki jak Jesse Owens i Glenn Cunningham, Louie
powcign swoje szczeniackie zapdy i zacz nawet zapuszcza wsy2. Wkrtce zauway
jednak, e prawie wszyscy na pokadzie zbierali pamitki - przywaszczali sobie rczniki,
popielniczki i wszystko, co tylko dao si gwizdn. Nic na mnie nie mieli - powie pniej. Byem docentem w zodziejskim fachu3. Da sobie spokj z wsami. W kolejnych dniach
podry Louie i inni olimpijczycy o lepkich palcach po cichu ogoacali Manhattan.
Trwaa rywalizacja o miejsce do treningw4. Gimnastycy ustawili sprzt, ale
koysanie statku sprawiao, e cigle z niego spadali. Koszykarze trenowali na pokadzie, lecz
wiatr znosi piki do oceanu. Szermierze zataczali si po caym statku. Pywacy odkryli, e
sona woda w malekim okrtowym basenie wciekle przelewa si z boku na bok i w jednej
chwili ma szedziesit centymetrw gbokoci, a w nastpnej dwa metry. W basenie
tworzyy si tak wielkie fale, e jeden z graczy w wa-terpolo zabawia si w surfing. Przy
kadym wikszym przechyle wikszo wody, wraz z tymi, ktrzy w niej si znajdowali,
wylewaa si na pokad, wic trenerzy musieli przywizywa pywakw do cian. Biegacze
byli w niewiele lepszej sytuacji. Louie odkry, e moe trenowa tylko w jeden sposb:
okrajc pokad pierwszej klasy i przemykajc midzy opalajcymi si na leakach
gwiazdami filmowymi i innymi trenujcymi sportowcami. Na penym morzu fale miotay
biegaczami. Wszystkich znosio to w jedn, to w drug stron. Louie musia porusza si tak
wolno, e nie by w stanie zgubi drepczcego obok chodziarza.
Dla nastolatka, ktry dorasta w erze Wielkiego Kryzysu i przywyk do niada
zoonych z czerstwego chleba z mlekiem, a w restauracji by zaledwie dwa razy w yciu*5,
Manhattan by rajem. Po wstaniu z ek sportowcy pili kakao i zajadali ciasteczka
rozoone na talerzach. O dziewitej w jadalni podawano stek i jajka. Potem nastpowaa
przerwa na kaw, lunch, podwieczorek i kolacja, jedno po drugim. Midzy posikami
wystarczao zadzwoni po stewarda, ktry przynosi wszystko, czego dusza zapragnie.
Pnym wieczorem sportowcy dokonywali nalotw na kuchni okrtow6. W czasie jednej z
przebieek dokoa pokadu pierwszej klasy Louie odkry okienko, w ktrym w magiczny

sposb pojawiay si kufle z piwem. Za jego spraw zaczy znika w magiczny sposb.
Kiedy choroba morska przetrzebia szeregi osb chtnych na kolacj, wykadano na stoy
dodatkowe desery, a Louie, ktremu niestraszna bya choroba morska, nie pozwala, aby
cokolwiek si zmarnowao. Jego zdolno pochaniania jedzenia przesza do legendy.
Wspominajc, e statek musia zrobi nieplanowany postj, aby uzupeni zapasy w
spiarniach, biegacz James LuValle zaartowa: Oczywicie walnie przyczyni si do tego
Lou Zamperini7. Przy posikach Louie siadywa obok potnego miotacza kul Jacka
Torrancea, ktry mia niewytumaczalnie may apetyt. Kiedy Torrance nie by w stanie
dokoczy dania gwnego, Louie rzuca si jak sp na jego talerz.
Wieczorem 17 lipca wrci z jadalni pod tak wielkim wraeniem swoich moliwoci,
e uwieczni zjedzon przed chwil kolacj na odwrocie listu:
P kwarty soku ananasowego
2 miski rosou wolowego
2 saatki z sardynkami
5 bulek
2 due szklanki mleka
4 mae ogrki kiszone
2 talerze kurczaka
2porcje batutw
4 kawaki masa
3porcje lodw z waflem
3 kawaki ciasta biszkoptowego z polew lukrow 1 A funta czereni 1 jabko 1
pomaracza 1 szkanka zimnej wody
Najwikszy posiek, jaki zjadem w yciu - podsumowa na tej samej kartce. - Sam
nie mog w to uwierzy, ale przecie tam byem (...) Gdzie to wszystko poszo, nie mam
pojcia8.
Wkrtce si dowie. Tu przed zejciem sportowcw na ld w Hamburgu lekarz
reprezentacji zauway, e wielu z nich zwikszyo swoje gabaryty. Jeden osz-czepnik przyty
w cigu piciu dni ponad trzy i p kilograma. Kilku zapanikw, bokserw oraz
ciarowcw przekroczyo swoj klas wagow, niektrzy do tego stopnia, e si
zdyskwalifikowali. Don Lash uty cztery i p kilo. Louie przebi ich wszystkich: odzyska
wszystko, co straci w Nowym Jorku i dooy jeszcze par kilo na okras. Kiedy schodzi z
pokadu Manhattanu, way prawie pi i p kilo wicej ni dziewi dni wczeniej, gdy
na wchodzi9.

24 lipca sportowcy przesiedli si ze statku na pocig, zatrzymali si we Frankfurcie na

obiad powitalny i wrcili do pocigu z cakiem spor liczb cennych kieliszkw do wina
nalecych do gospodarzy. Niemcy stawili si na peronie, przeszukali bagae, odzyskali
kieliszki dla ojczyzny i odprawili Amerykanw do Berlina10. Tam obiegy pocig tumy
nastolatkw z noyczkami w doniach, skandujc: Wo ist Jesse? Wo ist Jesse}u. Kiedy
Owens wyszed na peron, dzieciaki obstpiy go i zaczy odcina kawaki jego ubrania.
Owens zwia co tchu do pocigu.
Czonkw reprezentacji USA zawieziono do wioski olimpijskiej, arcydziea
planowania przestrzennego autorstwa Wolfganga Fiirstnera, kapitana Wehrmachtu12. Na
falujcej szachownicy lasw bukowych, jezior i polan lenych usadowiono sto czterdzieci
chatek, pasa handlowy, mski zakad fryzjerski, urzd pocztowy, gabinet stomatologiczny,
saun, szpital, obiekty treningowe oraz stowki. W biurze wioski eksponowano now
technologi nazywan telewizj. Byy te zalesione szlaki, po ktrych biegay liczne
specjalnie przywiezione zwierzta. Japoskim sportowcom szczeglnie spodobay si sarny zaczli dokarmia je smakoykami w takiej iloci, e Niemcy dyskretnie usunli te zwierzta
z wybiegw13. Pewien brytyjski dowcipni zastanawia si gono, gdzie si podziay
bociany. Nazajutrz pojawio si dwiecie ptakw tego gatunku14.
Louie zosta zakwaterowany w domku z kilkoma innymi sportowcami, midzy innymi
z Owensem. Wielki sprinter otoczy go ojcowsk opiek; Louie w gecie wdzicznoci
buchn jego tabliczk z napisem NIE PRZESZKADZA i nieszczsny Owens by stale
oblony przez owcw autografw15. Louie pywa w jeziorach, pochania bulwersujce
iloci jedzenia i udziela si towarzysko. Hitem wioski staa si reprezentacja Japonii, ktra w
duchu narodowej tradycji obdarowywaa wszystkich prezentami i zostaa kolektywnym
witym Mikoajem igrzysk.
1 sierpnia Louie z innymi olimpijczykami przejechali przez Berlin na uroczysto
otwarcia igrzysk16. Kady widok w miecie przypomina o gronej, przyczajonej sile.
Wszdzie wisiay nazistowskie sztandary. A jedna trzecia Berliczykw pci mskiej bya
ubrana w mundury, podobnie jak wiele dzieci. Oddziay wojskowe wiczyy musztr na
otwartym terenie i cho traktat wersalski zakazywa Niemcom produkcji samolotw
silnikowych, rosnca sia Luftwaffe bya ostentacyjnie prezentowana nad lotniskiem
wojskowym, gdzie szybowce pikoway nad zachwyconymi turystami i czonkami
Hitlerjugend17. Autobusy miay zamontowane na dachach podstawy dla karabinw
maszynowych oraz podwozia, ktre mona byo przeksztaci w co w rodzaju gsienic.
Miasto byo nieskazitelnie czyste: nawet konne powozy nie zostawiay ladu, bo nieczystoci

byskawicznie zbierali odziani w uniformy zamiatacze ulic. Berliscy Cyganie i ydowscy

studenci zniknli - tych pierwszych zgromadzono w obozach, a drugich zamknito w obrbie
miasteczka akademickiego Uniwersytetu Berliskiego. Pozostali tylko umiechnici
Aryjczycy18. Jedynym widomym dysonansem byy wybite szyby w witrynach ydowskich
sklepw.
Autobusy zajechay pod stadion olimpijski. Sportowcy weszli na aren w paradzie
reprezentacji pastwowych, a potem, stojc na baczno, obejrzeli oguszajcy show, ktrego
punktem kulminacyjnym byo wypuszczenie dwudziestu tysicy gobi. Ptaki kryy po
stadionie, zdezorientowane i w popochu, gdy wtem hukny dziaa. Przestraszone gobie jak
na zawoanie zaatwiy si na gowy sportowcw. Przy kadej salwie ptakom puszczay
zwieracze. Louie sta na baczno i trzs si ze miechu19.
Louie zrobi wystarczajce postpy w czterech biegach na 5000 metrw, eby mc
rywalizowa z Lashem, ale wiedzia, e nie ma szans na medal olimpijski. Chodzio nie tylko
o to, e wypad z formy po dugiej bezczynnoci na statku i zrobi si prawie pulchny od
obarstwa na pokadzie i w wiosce. Niewiele krajw tak zdominowao ktrkolwiek z
konkurencji olimpijskich jak Finlandia bieg na 5000 metrw: zgarna zoto w latach 1912,
1924, 1928 i 1932. Lauri Lehtinen, zdobywca zotego medalu w 1932 roku, wrci po
nastpny wraz ze wietnymi kolegami z druyny, Gunnarem Hckertem i Ilmari Salminenem.
Jeden z reporterw zauway, e Louie obserwowa ich trening z wybauszonymi oczami20.
By za mody i niedowiadczony, eby pokona Finw, i zdawa sobie z tego spraw.
Wierzy, e jego godzina nadejdzie za cztery lata, podczas biegu na 1500 metrw.
W ostatnich dniach przed kwalifikacjami Louie wybra si na stadion i obserwowa,
jak Owens miady rywali w biegu na 100 metrw, za Cunningham osiga wynik lepszy od
dotychczasowego rekordu wiata na 1500 metrw, a i tak przegrywa z Nowozelandczykiem
Jackiem Lovelockiem. Panowaa surrealistyczna atmosfera. Ilekro na stadion wchodzi
Hitler, tum zrywa si z miejsc z nazistowskim pozdrowieniem. Po kadym zwycistwie
zagranicznego sportowca odgrywano skrcon wersj hymnu danego pastwa. Kiedy
zwycia sportowiec niemiecki, stadion grzmia od Deutschland iiberAlles w penej wersji, a
publiczno krzyczaa w nieskoczono Sieg beil!, z wypronymi rkami. Pywaczka Iris
Cummings opowiadaa, e Amerykanie natrzsali si z tego niewolniczego nacjonalizmu, za
to Niemcom nie byo do miechu. Po stadionie przechadzali si przygldajcy si widzom
agenci Gestapo21. Niemka siedzca z Cummings odmwia wycignicia rki w
nazistowskim gecie. Schowaa si midzy Iris i jej matk, szepczc: Zasocie mnie!22.
4 sierpnia rozegrano trzy biegi kwalifikacyjne na dystansie 5000 metrw23. Louie

wylosowa start w trzecim, najtrudniejszym, z Lehtinenem. Do finau wejdzie po piciu

najlepszych zawodnikw z kadego biegu. W pierwszym Lash przybieg trzeci. Drugi
Amerykanin, Tom Deckard, odpad w drugim. Louie przebrn przez trzecie kwalifikacje z
uczuciem, e jest gruby i ma nogi jak z oowiu. Ledwie zdoa uzyska pite miejsce na
mecie. By, jak napisa w dzienniku, piekielnie zmczony24. Mia trzy dni na
przygotowanie si do finau.
Tymczasem przysza koperta od Petea. W rodku byy dwie karty do gry, as i
do-ker. Na dokerze Pete napisa: Ktrym bdziesz? Dokerem, inaczej mwic dup
woow, czy prima sort: asem pik? Najlepszym w towarzystwie. Najwysz kart w talii.
Wybieraj!. Na karcie z asem napisa: Przejdziesz jak burza jako najlepszy w stawce. Jeli
doker Ci si nie podoba, wyrzu go i zatrzymaj to na szczcie. Pete.
7 sierpnia Louie lea na brzuchu na murawie stadionu, szykujc si do finau biegu na
5000 metrw25. Na trybunach siedziao sto tysicy widzw. Louie by przeraony. Przycisn
twarz do murawy i oddycha gboko, prbujc ukoi skoatane nerwy. Kiedy przyszed czas,
podnis si, podszed do linii startu, pochyli si i czeka. Jego papierowy numer, 751, opota
mu na piersi.
Na dwik pistoletu startera ciao Louiego naelektryzowane od nerwowej energii
chciao wystrzeli do przodu, ale Louie zmusi je wysikiem woli do odprenia, wiedzc, jak
dugi dystans ma przed sob. Gdy zawodnicy zerwali si do biegu, stara si stawia krtkie
kroki, pozwalajc, aby inni narzucali tempo. Lash wyszed na prowadzenie, tu za nim biega
trjka Finw. Louie przesun si na lewo i zaj miejsce w drugiej grupie biegaczy.
Pokonywali kolejne wirae. Lash wci by na prowadzeniu, Finowie deptali mu po
pitach. Louie zasuwa w drugiej grupie, gdy w pewnej chwili poczu mdlcy zapach.
Rozejrza si i uwiadomi sobie, e smrd pochodzi od zawodnika przed nim, ktrego
zaczesane gadko do tyu wosy byszczay od cuchncej pomady. Czujc, e zbiera mu si na
mdoci, Louie zwolni i przesun si odrobin na prawo. Smrd znikn. Lash i Finowie
zwikszali przewag. Louie chcia do nich doczy, ale mia wraenie, e jego ciao jest
jakby nasiknite wilgoci. Gdy grupki biegaczy rozcigny si i schudy w dug,
przerywan lini, Louie wtopi si w ni, ale dopiero na dwunastej pozycji. Za sob mia ju
tylko trzech maruderw.
Biegncy na czele Finowie parli naprzd i zbliali si do Lasha, przepychajc si
bezpardonowo. Lash nie dawa si, ale na smym okreniu Salminen podnis okie i
waln Lasha w klatk piersiow. Lash raptownie zgi si wp, przeszyty blem. Finowie
wysforowali si naprzd. Rozpoczli trzecie okrenie w zwartej grupce, z zamiarem

zgarnicia wszystkich trzech medali, ale oto na moment znaleli si odrobin zbyt blisko
siebie. Salminen zaczepi nog o nog Hckerta, a gdy ten si zatoczy, Salminen upad
ciko na bieni. Dwign si, oszoomiony, i ruszy dalej, ale podobnie jak Lash, by na
straconej pozycji.
Louie tego nie widzia. Wymin przybitego Lasha, ale nie miao to dla niego
znaczenia. Czu si zmczony. Finowie byli daleko, zdecydowanie za daleko, by mona ich
byo dogoni. Przypomnia mu si Pete i co, co powiedzia, kiedy kilka lat wczeniej
siedzieli na ku: cae ycie w blasku chway jest warte chwili blu. Pomyla: zapomnij.
Zbliajc si do linii mety na przedostatnim okreniu, Louie utkwi wzrok w
poyskujcej gowie wypomadowanego rywala, ktry bieg wiele pozycji przed nim. Zacz
gwatownie przyspiesza. Na zakrcie i po wejciu na przeciwleg prost zacz mocniej
pracowa nogami, wyduy krok, kolce jego butw wbijay si w bieni, nabiera
oszaamiajcej prdkoci. Biegacze zjawiali si przed nim jeden po drugim, po czym niknli
w oddali. Daem z siebie wszystko - powie pniej Louie.
Gdy Louie przemkn przez ostatni wira, Hckert ju przekroczy lini mety, a za
nim Lehtinen. Louie nie patrzy na nich. ciga byszczc gow, ktra nadal pozostawaa
daleko z przodu. Usysza narastajcy ryk i uwiadomi sobie, e publiczno dostrzega jego
pogo i zagrzewa go do walki okrzykami. Nawet Hitler, ktry wygina ciao jakby pospou ze
sportowcami26, patrzy teraz na niego. Louie pdzi dalej. Sowa Petea dwiczay mu w
gowie, palio go cae ciao. Lnice wosy byy daleko, potem bliej. Wreszcie znalazy si
tak blisko, e Louie znowu poczu zapach pomady. Ostatkiem si rzuci si na lini mety. Na
ostatnim okreniu odrobi czterdzieci pi metrw i poprawi swj rekord yciowy o ponad
osiem sekund. Jego czas, 14.46,8, by zdecydowanie najlepszym wynikiem osignitym w
biegu na tym dystansie przez Amerykanina w roku 1936 i prawie o dwanacie sekund
lepszym od najlepszego wyniku Lasha w tamtym roku. Brako mu uamka sekundy do
sidmego miejsca.
Louie, zgity w p, sapa i patrzy na swoje zmordowane nogi, nie mogc uwierzy,
jak energi udao mu si doby ze swego ciaa. Mia wraenie, e byo bardzo, bardzo
szybkie. Podbieg do dwch trenerw, ktrzy zmierzyli na stoperach czas jego ostatniego
okrenia, a teraz wpatrywali si w nie z rozdziawionymi ustami. Obydwa stopery wskazay
ten sam czas.
W biegach na duszych dystansach w latach trzydziestych zdarzao si niezmiernie
rzadko, aby ktokolwiek przebieg ostatnie okrenie w jedn minut. Ta zasada obowizywaa
nawet na stosunkowo krtkim dystansie jednej mili: w trzech najszybszych biegach na jedn

mil zwycizcy uzyskali na ostatnim okreniu czas 61,2, 58,9 oraz 59,1 sekund. Nikomu nie
udao si zej poniej 58,9 sekund. Na dystansie 5000 metrw, dobrze ponad trzech mil,
pokonanie ostatniego okrenia w mniej ni 70 sekund to monumentalny wyczyn. Na
igrzyskach olimpijskich w 1932 roku Lehtinen pobi rekord w biegu na 5000 metrw; ostatnie
okrenie przebieg w czasie 69,2 sekundy27.
Louie zrobi to w 56 sekund.
Po umyciu si Louie wszed na trybuny. W pobliskiej loy w otoczeniu swojej wity
siedzia Adolf Hitler. Kto wskaza Louiemu wychudego mczyzn u boku Hitlera i
szepn, e to Joseph Goebbels, minister propagandy. Louie nigdy o nim nie sysza.
Wycign aparat fotograficzny, podszed do Goebbelsa i zapyta go, czy zrobiby dla niego
zdjcie Fiihrerowi. Goebbels zapyta go o nazwisko i nazw konkurencji, w ktrej startowa,
wzi aparat, odszed, zrobi zdjcie, pomwi z Hitlerem, wrci i powiedzia Louiemu, e
Fiihrer chce si z nim widzie.
Zaprowadzono go do sektora wodza. Hitler wychyli si z loy, umiechn si i
wycign rk. Louie sta niej i nie mg dosign. Ledwie musny si ich palce. Hitler
powiedzia co po niemiecku. Tumacz przetumaczy.
- A, ty jeste ten chopiec, co ma szybki finisz28.
Uskrzydlony swoim wynikiem, Louie rwa si do zrobienia draki. Liczy, e uda mu
znale sojusznika w Glennie Cunninghamie, lecz jego idol okaza si zbyt dojrzay. Znalaz
wic sobie stosownie nieodpowiedzialnego towarzysza, przywdzia swj olimpijski strj
galowy i ruszy na Berlin. We dwjk wczyli si po barach, zalecali do dziewczt,
szwargotali: Heil Hitler! do kadej napotkanej osoby w mundurze i kradli kad germasko
wygldajc rzecz, jak tylko dao si zabra. Odkryli automat z niemieckim piwem, ktry
wydawa piwo na litry - Louie potrzebowa sporo czasu, eby dopi browar. Poszli dalej,
dobrze podchmieleni, a potem zatoczyli koo i wrcili na jeszcze jeden litr, ktry udao si
pochon atwiej ni pierwszy.
W trakcie swojej wczgi przystanli naprzeciwko Kancelarii Rzeszy. Podjecha
samochd, ktry przywiz Hitlera. Wdz wysiad i wszed do rodka. Louie obejrza
budynek i zauway przy wejciu nieduych rozmiarw nazistowsk flag. Stwierdzi, e
bdzie z niej fajowa pamitka i chyba atwo uda si j dosign. Latem 1936 roku dla niego
ani dla innych Amerykanw flaga Rzeszy nie bya jeszcze obarczona adnym symbolicznym
znaczeniem. Louie mia po prostu zakodowan w gowie potrzeb ukradzenia czego i dwa
litry niemieckiego browaru w brzuchu, ktre miay du si przekonywania.
Wejcia na teren Kancelarii strzego dwch stranikw. Louie zaobserwowa, e

przechodzc z jednej strony na drug, w ktrym momencie obydwaj s odwrceni plecami

do flagi. Gdy si obrcili, podbieg do niej, ale natychmiast zda sobie spraw, e jest
zatknita duo wyej, ni mu si wydawao. Zacz wic podskakiwa, liczc, e uda mu si
chwyci za skraj materiau. Tak go to zaabsorbowao, e zapomnia o stranikach, ktrzy
podbiegli do niego z krzykiem. Podskoczy jeszcze jeden, ostatni raz, uchwyci skraj flagi i
upad na chodnik, zrywajc proporzec, dwign si i puci biegiem jak szalony.
Usysza trach! Jeden ze stranikw rzuci si za nim w pogo, z karabinem
wymierzonym w niebo i z wrzaskiem: Halten Sie! Tyle Louie potrafi zrozumie. Zatrzyma
si. Stranik chwyci go za rami, obrci, zobaczy strj olimpijski i po krtkim wahaniu
zapyta Louiego o nazwisko. Louie wiedzia o nazistach przynajmniej tyle, e byli
antysemitami, wic wyartykuowa swoje nazwisko z przesadnie silnym woskim akcentem,
wymawiajc r z wibracj trwajc, jak pniej powie, przez jakie dwie minuty.
Stranicy naradzili si, weszli do rodka i wrcili z kim, kto sprawia wraenie wyej
postawionego. Czowiek ten zapyta Louiego, dlaczego ukrad flag. Louie puci wodze
fantazji i odpar, e pragn pamitki szczliwych chwil spdzonych w piknych Niemczech.
Niemcy pozwolili mu j sobie zatrzyma i pucili go wolno.
Kiedy wie o przygodzie Louiego dotara do prasy, reporterzy pozwolili sobie
skorzysta z licentia poetica. Louie przypuci szturm na paac Hitlera, by ukra flag pod
gradem kul z karabinw, ktre wiszczay mu dokoa gowy. Spad osiemnacie stp w
d i pdzi, cigany przez dwie kolumny uzbrojonych stranikw, ktrzy osaczyli go i
pobili. Na uamek sekundy przed tym, jak kolba niemieckiego karabinu miaa roztrzaska
Louiemu gow, dowdca niemieckiej armii zatrzyma natarcie, a Louie przekona generaa
do tego, by go oszczdzi. Wedug jednej z wersji sam Hitler pozwoli mu zatrzyma flag.
Wedug innej Louie ukry j tak sprytnie, e nikt si nawet nie domyli, e ma j przy sobie.
A wszystko to, wedug relacji, eby zdoby serce dziewczyny29.
11 sierpnia Louie spakowa swoje rzeczy, flag oraz szereg innych skradzionych
teutonicw i opuci swj pokj w wiosce olimpijskiej. Igrzyska wprawdzie dopiero
dobiegay koca, ale lekkoatleci wyjedali wczeniej, by wzi udzia w mityngach w Anglii
i Szkocji. Kilka dni pniej pokaz sztucznych ogni zakoczy hucznie olimpiad. Show
Hitlera przebieg bez usterek. wiat nie szczdzi pochwa.
Amerykaski koszykarz Frank Lubin zosta w Berlinie kilka dni duej. Zaproszony
przez swoich niemieckich gospodarzy na kolacj, kry z nimi po ulicach w poszukiwaniu
restauracji. Jego uwag przykuo jedno adne miejsce, ale kiedy je zaproponowa, jego
gospodarze wzdrygnli si: w witrynie wisiaa gwiazda Dawida. Jeli nas tam zobacz -

powiedzieli - moe nam to zaszkodzi. Znaleli nieydowsk restauracj, a pniej wybrali

si na miejsk pywalni. Przy wejciu Lubin zauway wywieszk z napisem JUDEN
VERBOTEN30. W czasie igrzysk jej tam nie byo. Tego rodzaju wywieszki pojawiay si
ponownie w caym Berlinie, a napastliwie antysemicki nazistowski Der Sturmer, w czasie
igrzysk nie do kupienia, powrci do kioskw31. Lubin zdoby zoty medal w Berlinie, ale
kiedy wyjeda, czu tylko ulg. Nadcigao co strasznego32.
Wioska olimpijska nie staa pusta dugo. Przeksztacono j w koszary. Po zakoczeniu
olimpiady

projektant

wioski

kapitan

Fiirstner,

ktry

przesta

by

uyteczny

propagandowego punktu widzenia, dowiedzia si, e ma zosta zwolniony z Wehrmachtu ze

wzgldu na swoje ydowskie pochodzenie. Popeni samobjstwo33. Okoo trzydziestu
kilometrw dalej, w miasteczku Oranienburg wanie zapdzano pierwszych winiw do
obozu koncentracyjnego Sachsenhausen34.
Wieczorem 2 wrzenia Louie przyby do Torrance. Zosta posadzony na specjalnie
zamontowanym na platformie ciarwki tronie i przewieziony z wielk pomp na dworzec,
gdzie wiwatoway cztery tysice ludzi, wspomagane przez orkiestr, syreny ostrzegawcze i
fabryczne35. Louie ciska donie i umiecha si do zdj. Nie tylko wystartowaem za
wolno - powiedzia. - Biegem za wolno36.
Kiedy zaaklimatyzowa si na powrt w domu, pomyla o tym, co go jeszcze czeka.
Udzia w biegu na 5000 metrw na igrzyskach olimpijskich w wieku dziewitnastu lat, z
dowiadczeniem rywalizacji w zaledwie czterech biegach na tym dystansie, to jak porywanie
si z motyk na soce. Udzia w igrzyskach w biegu na 1500 metrw w 1940 roku, w wieku
dwudziestu trzech lat i po latach treningw, bdzie czym zupenie innym. Ta sama myl
chodzia po gowie Peteowi. Louie mg zdoby zoto w 1940 roku, i obaj bracia o tym
wiedzieli37.
Kilka tygodni wczeniej ogoszono wybr miasta igrzysk w roku 1940. Louie budowa
swe marzenia wok Tokio38.

5. Ku wojnie
Na campusie Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii roio si od wiatowej klasy
lekkoatletw. Louie spdza ranki na zajciach, a popoudniami trenowa w towarzystwie
swego najlepszego przyjaciela, Paytona Jordana1. Jordan, niesamowicie szybki sprinter, na
kwalifikacjach olimpijskich w 1936 roku oglda tylko plecy Jesseego Owensa i podobnie
jak Louie, mierzy w zoto na igrzyskach w Tokio. Wieczorami Louie, Jordan i ich kumple z
ekipy lekkoatletycznej wciskali si do nalecego do Louiego forda rocznik 31 i jedzili do
Torrance na spaghetti przyrzdzane przez Louise Zamperini. Czuli si tak zyci z rodzin, e
Sylvia zastaa kiedy picego na jej ku skoczka wzwy2. W wolnym czasie Louie
wprasza si na przyjcia weselne elity towarzyskiej, pracowa jako statysta w filmach i
drczy wsplokatorw, patajc im figle - na przykad zamienia im szynk konserwow na
karm dla kotw, a mleko na mleczko magnezjowe3. Podrywa studentki, korzystajc z
wszelkich dostpnych rodkw. Pewnego razu, chcc umwi si na randk z pikn
dziewczyn, rzuci si z boku na jej samochd i udawa, e zosta potrcony. Poskutkowao.
Midzy zajciami Louie, Jordan i ich przyjaciele zbierali si przy budynku
administracji uczelni i siadywali u stp pomnika Tommyego Trojana, symbolu USC.
Niekiedy docza do nich nienagannie ubrany japoski emigrant, ktry jednake pozostawa
na obrzeach grupy. Nazywa si Kunichi James Sasaki, ale wszyscy nazywali go Jimmy.
Przyby do Ameryki przed dwudziestym rokiem ycia i zamieszka w Pao Alto, gdzie musia
znosi towarzyskie upokorzenie uczszczania do szkoy podstawowej w dorosym wieku.
aden spord przyjaci Louiego nie zapamita, co takiego studiowa Sasaki na USC, ale
wszystkim zapadnie w pami jego dyskretna, spokojna obecno. Jimmy prawie si nie
odzywa, za to bez ustanku si umiecha.
Sasaki by zagorzaym wielbicielem lekkoatletyki i zabiega o znajomo z Louiem.
Louiemu szczeglnie imponowaa erudycja Sasakiego - przed przyjazdem do USC ukoczy
podobno studia na Harvardzie, Princeton i Yale. Poczeni wsplnym zamiowaniem do
sportu i muzyki, zostali dobrymi przyjacimi.
Trening przed igrzyskami 1940 roku {Bettmann/Corbis)
czyo ich co jeszcze. Po duszym czasie Louie dowiedzia si, e jego przyjaciel
codziennie jedzi do Torrance. Gdy zapyta Jimmyego, czy tam mieszka, ten odpar, e nie.
Wytumaczy, e martwi go bieda panujca w jego japoskiej ojczynie, dlatego jedzi do

Torrance, gdzie wygasza wykady dla mieszkacw japoskiego pochodzenia i zachca ich
do wysyania do Japonii w ramach pomocy biednym pienidzy oraz folii z pudelek
papierosw i sreberek z gumy do ucia. Louie podziwia przyjaciela za jego wysiki, ale uzna
za dziwne, e odwiedza Torrance codziennie, zwaywszy, jak niewielu mieszkao tam
Japoczykw.
Jimmy Sasaki nie by tym, za kogo si podawa. Nigdy nie studiowa na Har-vardzie,
Yale ani w Princeton. Jego przyjaciele sdzili, e ma okoo trzydziestu lat, ale w istocie
zblia si do czterdziestki. Mia on i dwoje dzieci, lecz Louie i jego przyjaciele nie
wiedzieli o ich istnieniu. Cho spdza mnstwo czasu na campusie i wszyscy myleli, e jest
studentem, Jimmy dawno przesta nim by. Ukoczy USC jakie dziesi lat wczeniej, z
licencjatem z nauk politycznych4. Louie ani nikt inny nie domyli si, e Jimmy stworzy
wymyln mistyfikacj5.
Louie by gigantem druyny lekkoatletycznej USC. Skupia myli na zwycistwie w
Tokio w 1940 roku i bi rekord za rekordem na rozmaitych dystansach oraz systematycznie
rozbija rywali w drobny mak. Wygrywa z olbrzymi przewag. Kiedy wyprzedzi drugiego
zawodnika na mecie o dziewidziesit metrw6. Wiosn 1938 roku pokonywa mil w
czasie 4.13,7 - do rekordu wiata, ktry wynosi wtedy 4.06,4, brakowao mu niewiele ponad
siedem sekund. Jego trener prognozowa, e Louie pobije ten rekord7. Mawia, e moe go
pokona jedynie Seabiscuit8.
Ktrego popoudnia w 1938 roku Glenn Cunningham sta w szatni Los Angeles
Coliseum i rozmawia z reporterami po wygranym biegu. Tam stoi kolejny mistrz w biegu na
mil - powiedzia, kierujc wzrok na drug stron pomieszczenia. - Kiedy skoncentruje si na
tym dystansie, bdzie niepokonany. Reporterzy obrcili gowy, by sprawdzi, na kogo
patrzy Cunningham, i zobaczyli zaczerwienionego po cebulki wosw Louiego.
W poowie lat trzydziestych eksperci od lekkiej atletyki zaczynali mwi o
przeamaniu bariery czterech minut w biegu na mil. Wikszo obserwatorw, w tym
Cunningham, od dawna twierdzio, e to nieosigalne. W 1935 roku, gdy obowizywa rekord
Cunninghama (4.06,7), do debaty wczya si nauka. Po przestudiowaniu danych na temat
ogranicze ludzkiego organizmu skompilowanych przez fiskich matematykw, sawny
trener lekkoatletyczny Brutus Hamilton napisa w artykule dla pisma Amateur Athlete, e
czowiek nie moe przebiec mili w cztery minuty. Najlepszy moliwy do uzyskania czas na
tym dystansie to 4.01,610.
Pete by innego zdania. Od igrzysk by przekonany, e Louie ma w sobie potencja do
przekroczenia tej granicy. Louie wzrusza ramionami, lecz wiosn 1938 roku zacz si

zastanawia. Jego trener zabroni mu biega pod gr, w bdnym, aczkolwiek powszechnym
wwczas przekonaniu, e uszkodzi mu to serce, lecz Louie nic sobie z zakazu nie robi. W
maju tego roku co noc wdrapywa si na ogrodzenie Coliseum, zeskakiwa na stadion i biega
po schodach trybun, a drtwiay mu nogi11. W czerwcu jego ciao pracowao jak dobrze
naoliwiona maszyna, a wasna szybko i wytrzymao przekraczay jego najmielsze
oczekiwania. Zaczyna wierzy, e Pete ma racj. Wielu mylao podobnie. Spece od
biegania, midzy innymi mistrz olimpijski w sprincie Charlie Paddock, publikowali artykuy,
w ktrych przyznawali, e Louie moe zosta pierwszym czowiekiem, ktry przekroczy
barier czterech minut. Cunningham take zmieni zdanie. Uzna, e cztery minuty s w
zasigu moliwoci Louiego. Powiedzia reporterowi, e Zamperini ma wiksze szanse zej
do czterech minut ni on sam12.
W czerwcu 1938 roku Louie przyby na mistrzostwa National Athletic Col-legiate
Association [Narodowego Uniwersyteckiego Zwizku Lekkiej Atletyki] w Minneapolis z
zamiarem pokonania bariery czterech minut. Kipia entuzjazmem i z przejciem opowiada
innym sportowcom o swoim nowym trybie treningw, taktyce biegowej i o spodziewanych
rezultatach. Rozesza si pogoska, e Louie sposobi si do nadzwyczajnego wystpu. W nocy
przed zawodami do drzwi pokoju hotelowego Louiego zapuka trener druyny z Uniwersytetu
Notre Dame. Z bardzo powan min ostrzeg Louiego, e kilku trenerw kazao swoim
zawodnikom naostrzy kolce butw i pokaleczy go w czasie biegu13. Louie zlekceway
ostrzeenie w przekonaniu, e nikt nie byby w stanie wiadomie zrobi czego takiego.
Pomyli si. W poowie biegu, wanie gdy mia wysun si na prowadzenie, grupka
innych zawodnikw otoczya go zwartym kordonem. Louie kilkakrotnie prbowa si im
wyrwa, ale nie mg wydosta si z puapki. Znienacka zawodnik obok niego skrci
gwatownie w bok i nadepn mu na stop, wbijajc kolec buta w jego palec u nogi. Chwil
pniej biegncy przed nim zacz energicznie wyrzuca stopy do tyu i rozci Louiemu obie
golenie. Trzeci zawodnik wbi mu okie w klatk piersiow z tak si, e pko mu ebro.
Publiczno wstrzymaa oddech.
Louie, zakrwawiony i obolay, znalaz si w potrzasku. Przebieg w kordonie biegaczy
ptora okrenia, zwalniajc kroku, aby nie wpa na zawodnika biegncego przed nim.
Wreszcie, tu przed ostatnim wiraem, zauway przed sob niewielk luk. Przedar si
przez ni, przemkn koo lidera wycigu i z rozdartym butem, ociekajcymi krwi nogami i
obola piersi pokona rywali.
Zwolni i zatrzyma si, sfrustrowany i rozgoryczony. Kiedy trener zapyta go, jaki
wedug siebie uzyska czas, odpar, e na pewno nie zszed poniej 4.20.

Na tablicy umieszczono wyniki. Z trybun dobiego nage Aaach!u. Louie pokona mil
w czasie 4.08,3. By to najlepszy wynik w historii NCAA i pity na wiecie wynik w biegu na
mil na odkrytym stadionie15. Do rekordu wiata brako Louiemu 1,9 sekund. Jego czas
pozostanie rekordem NCAA przez pitnacie lat.
Kilka tygodni pniej Japonia zrezygnowaa z organizacji igrzysk olimpijskich w
1940 roku; przeniesiono je do Finlandii16. Louie przestawi si wic psychicznie z Tokio na
Helsinki i dalej szed jak burza. Wygra wszystkie biegi, w ktrych wzi udzia w sezonie
akademickim 1939. W pierwszych miesicach 1940 roku spisa si wspaniale w serii
halowych biegw na mil z udziaem najwybitniejszych redniodystansowcw Ameryki dwa razy zaj drugie miejsce, dwa razy czwarte w wyrwnanej rywalizacji, dwa razy
pokona Cunninghama i sukcesywnie osiga coraz wiksze prdkoci. W lutym w Boston
Garden uzyska czas 4.08,2 - do halowego rekordu wiata zabrako mu 0,6 sekundy*17. Dwa
tygodnie pniej w Madison Suare Garden mign przez met z czasem 4.07,9. Przed sam
met przecign go tylko wielki Chuck Fenske, ktry uzyska wynik rwny halowemu
rekordowi wiata18. Do igrzysk zostao kilka miesicy; Louie zblia si do szczytu formy w
idealnym momencie.
* Bienie w halach s krtsze ni na odkrytych stadionach, a biegacze musz wykona
wicej okre, eby przebiec ten sam dystans, dlatego rekordy halowe s zwykle nieco
gorsze. W 1940 roku rekord wiata w biegu na mil na odkrytym stadionie by o sekund
lepszy od rekordu halowego.
Louie wituje pobicie rekordu w Mistrzostwach NCAA z pknitym ebrem i ranami
kutymi na obu nogach i stopie (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego)
Gdy Louie pdzi jak burza przez studia, w dalekich krajach zmieniay si losy wiata.
W Europie Hitler ukada plany podboju caego kontynentu. W Azji rwnie ambitne zamiary
mieli przywdcy Japonii19. Uboga w surowce naturalne Japonia walczya o utrzymanie
rosncej populacji mimo osabienia handlu przez wysokie ca i niski popyt. Japoscy
przywdcy zwrcili spojrzenie na swoich bogatych w surowce ssiadw i ujrzeli perspektyw
niezalenoci ekonomicznej, a take czego wicej. Zrby japoskiej tosamoci tworzyo
przekonanie, e Japonia zostaa z Boego wyroku powoana do panowania nad innymi
Azjatami, ktrych uwaaa za istoty ludzkie gorszego rodzaju. S na wiecie rasy wysze i
nisze ogosi japoski polityk Nakajima Chikuhei w 1940 roku - i witym obowizkiem
rasy przywdczej jest prowadzi oraz owieca te nisze20. Japoczycy, kontynuowa, s
na wiecie ras najwysz. Przeznaczeniem i misj japoskich przywdcw byo zasia
krew rasy Yamato [japoskiej]21 na ziemi ssiednich narodw. Innymi sowy,

podporzdkowa sobie cay Daleki Wschd.

Zdominowany przez armi japoski rzd przygotowywa si do tego od dawna. W
cigu kilku dekad stworzy prn, zaawansowan technologicznie armi oraz marynark
wojenn i sposobi swoich obywateli do wojny za pomoc kierowanego przez wojsko
systemu szkolnictwa, ktry bezustannie, si wpaja dzieciom imperialne przeznaczenie
narodu. Wreszcie, przez wzmoon indoktrynacj, kary cielesne i rugowanie ludzkich
odruchw, japoska armia rozwijaa u swoich onierzy skrajn brutalno22. Przepajajc
przemoc religijnym znaczeniem - napisaa historyczka Iris Chang - japoska armia imperialna
nadaa owej przemocy status imperatywu kulturowego tak samo silnego jak ten, ktry
napdza Europejczykw w czasach krucjat i hiszpaskiej inkwizycji23. Chang cytuje
przemwienie japoskiego generaa z roku 1933: Kada kula musi by naadowana Drog
Imperialn, a czubek kadego bagnetu musi mie wypalon na nim Narodow Cnot24. W
1931 roku Japonia sprawdzia swoje moliwoci, najedajc chisk prowincj Manduria i
instalujc tam zaciekle opresyjny rzd marionetkowy. To by dopiero pocztek.
Pod koniec lat trzydziestych zarwno Niemcy, jak i Japonia, byy gotowe do wejcia
do akcji. Japonia uderzya pierwsza. W 1937 roku rzucia swoje armie na reszt Chin. Dwa
lata pniej Hitler najecha na Polsk. Ameryka, ktra od duszego czasu prowadzia
polityk izolacjonizmu, czua si wcigana w obydwa konflikty: w Europie na drodze Hitlera
leay jej pastwa sojusznicze; na Pacyfiku Japoczycy pustoszyli jej dugoletniego
sprzymierzeca, Chiny. Zagroone byy amerykaskie terytoria na Hawajach, Wake, Guam i
Midway, jak rwnie terytorium zalene, Filipiny. wiat stan na krawdzi katastrofy.
Pewnego pochmurnego kwietniowego dnia w 1940 roku po powrocie do swojego
bungalowu Louie odkry, e w campusie USC wrze jak w ulu. Hitler prowadzi swj
blitzkrieg w Europie, a teraz jego sowieccy sojusznicy poszli w jego lady i na starym
kontynencie rozgorzaa wojna totalna. Finlandia, wyznaczona na gospodarza letnich igrzysk,
zataczaa si od ciosw. Sowieci zbombardowali stadion olimpijski w Helsinkach, ktry
czciowo si zawali25. Gunnar Hckert, ktry pokona Louiego i zdoby zoto dla Finlandii
na dystansie 5000 metrw w Berlinie, zgin w obronie ojczyzny*26. Igrzyska zostay
odwoane.
* Jego kolega z ekipy, Lauri Lehtinen, mistrz olimpijski w biegu na 5000 metrw z
roku 1932, podarowa swj zoty medal innemu fiskiemu onierzowi dla uhonorowania
Hckerta.
Louie straci punkt zaczepienia. Zachorowa, najpierw na zatrucie pokarmowe, pniej
na zapalenie opucnej. Opuciy go siy i przegrywa jedne zawody po drugich. Po

zakoczeniu semestru wiosennego odebra piercie absolwencki i opuci USC. Brakowao

mu kilku zalicze, ale mia cay rok 1941 na ich nadrobienie. Zatrudni si jako spawacz w
fabryce sprztu lotniczego koncernu Lockheed Air Corporation i opakiwa stracone igrzyska.
Latem 1940 roku pracowa, a Ameryka staczaa si ku wojnie. W Europie Hitler
zapdzi Brytyjczykw wraz z ich sojusznikami do morza pod Dunkierk. Na Pacyfiku
Japonia pustoszya Chiny i wkraczaa do Indochin. Celem osabienia potencjau Japonii
prezydent Franklin Delano Roosevelt wprowadzi rosnce embargo na materiay takie, jak
zom i paliwo lotnicze. W nadchodzcych miesicach naoy embargo na dostawy ropy
naftowej, zamrozi japoskie aktywa w Ameryce, a wreszcie ogosi cakowite embargo
handlowe. Japonia si nie ugnie.
Lockheed zosta przestawiony na produkcj wojenn i montowa samoloty dla
amerykaskiego Army Air Corps i brytyjskiego RAF-u. Z hangaru, gdzie pracowa, Louie
widzia przelatujce po niebie myliwce P-38. Od czasu dziecicej przygody z lataniem
samoloty budziy w nim lk, ale patrzc na maszyny P-38, poczu zew krwi. Czu go nadal we
wrzeniu, kiedy Kongres uchwali ustaw o poborze do wojska. Ci, ktrzy zacignli si
przed obowizkowym poborem, mogli wybra rodzaj si zbrojnych, w ktrym bd suy.
Na pocztku 1941 roku Louie zacign si do Army Air Corps [Korpusu Powietrznego
Armii] *27.
Zosta oddelegowany do Hancock College of Aeronautics w Santa Maria w Kalifornii,
gdzie szybko si przekona, e pilotowanie samolotu i ogldanie go z ziemi to dwie
diametralnie rne sprawy. By podenerwowany i dokuczaa mu choroba powietrzna28.
Zrezygnowa ze suby w korpusie, podpisa papiery, ktrych nawet nie przeczyta i zatrudni
si jako statysta w Hollywood. Pracowa na planie filmu Umarli w butach z udziaem Errola
Flynna i Olivii de Havilland, kiedy otrzyma list z powoaniem do wojska.
Termin, ktry mu wyznaczono, przypada przed zakoczeniem zdj do filmu z
Flynnem. Nie chcc straci premii wskutek opuszczenia planu przed zakoczeniem zdj, tu
przed badaniem lekarskim Louie zjad gar batonw29;
* Zacigno si wielu innych wspaniaych biegaczy. Kiedy Norman Bright zgosi si
do wojska, zosta zdyskwalifikowany ze wzgldu na alarmujco niskie ttno, ktre byo
konsekwencj jego niebywaej sprawnoci fizycznej. Rozwiza ten problem, wchodzc do
innego biura poboru po przebiegniciu trzech mil. Cunningham stara si o przyjcie do
marynarki, lecz komisja rekrutacyjna, widzc jego pokryte groteskowymi bliznami nogi,
uznaa, e jest kalek i nie moe suy. Gdy kto wszed do pokoju i wymieni jego
nazwisko, czonkowie komisji zdali sobie spraw, kto zacz i wpisali go na list rekrutw.

Louie na szkoleniu (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego) niebezpiecznie wysoki

poziom cukru we krwi pozwoli mu nie zaliczy badania. Polecono mu wrci po kilku
dniach i podda si badaniu ponownie, wrci wic na plan i zarobi premi, a nastpnie 29
wrzenia zosta wcielony do wojska.
Po zakoczeniu szkolenia podstawowego czekaa go niemia niespodzianka. Poniewa
nie przeczyta dokumentw rezygnacji z korpusu powietrznego, nie mia pojcia, e wyrazi
zgod na powrt do tej samej jednostki w przyszoci. W listopadzie 1941 roku przyjecha do
bazy lotniczej Ellington Field w Houston w Teksasie. Wojsko planowao zrobi z niego
celowniczego bomb.
Jesieni, kiedy Louie szkoli si na lotnika, na biurku J. Edgara Hoovera, szefa FBI,
wyldowa pilny list. Genera z Oddziau Wywiadu Wojskowego Departamentu Wojny
donosi w nim, e wiarygodny informator ostrzeg dowdztwo przed pewnym
Kalifornijczykiem, ktry rzekomo jest zatrudniony w nieszkodliwej japoskiej lokalnej
instytucji, a w rzeczywistoci pracuje na rzecz japoskiej marynarki wojennej i zbiera
fundusze potrzebne Japonii do prowadzenia wojny. Wedug informacji dostarczonych przez
informatora, jego japoscy przeoeni niedawno przenieli go do Waszyngtonu w Dystrykcie
Kolumbii, gdzie mia pracowa dalej pod ich rozkazami. Uywa nazwiska pan Sasaki30.
By to przyjaciel Louiego, Jimmy.
Zachowane zapisy raportu informatora nie zawieraj wprawdzie adnych szczegw
na temat domniemanej dziaalnoci Sasakiego, ale wedug notatek zrobionych pniej przez
dzielnicowego policji w Torrance, Sasaki przychodzi na pole ssiadujce z elektrowni, tu
przy Torrance Boulevard. Zbudowa tam nadajnik radiowy o duej mocy, ktry
wykorzystywa do przesyania wiadomoci japoskim wadzom31. Jeli domniemania byy
prawdziwe, to wyjaniay one cel tajemniczych wypraw Sasakiego do Torrance. Serdeczny
przyjaciel Louiego mg by szpiegiem.
Sasaki istotnie przeprowadzi si do Waszyngtonu i pozostawa na usugach japoskiej
marynarki wojennej32. Pracowa w japoskiej ambasadzie i mieszka w apartamentowcu,
ktry cieszy si popularnoci wrd kongresmenw. Wyrobi sobie pozycj wrd
waszyngtoskiej

elity

nawizywa

kontakty towarzyskie

ustawodawcami

na

organizowanych w budynku koktajlach, grywa w golfa w Army Navy Country Club,

przyjani si z oficerami policji oraz urzdnikami Departamentu Stanu i zgasza si na
ochotnika do roli szofera po imprezach. Nie jest do koca jasne, po czyjej naprawd by
stronie; na jednym z koktajli przekaza kongresmenowi poufne informacje na temat japoskiej
produkcji lotniczej.

Po otrzymaniu listu FBI uderzyo na alarm. Hoover, zaniepokojony do tego stopnia,

aby zdecydowa o powiadomieniu sekretarza stanu, zarzdzi natychmiastowe ledztwo w
sprawie Sasakiego33.
W grudniow niedziel tu po wschodzie soca pilot poprowadzi niewielki samolot
nad Pacyfikiem34. W dole ciemne morze przechodzio w smug bieli: to fale biy o pnocny
czubek wyspy 0ahu. By wietlisty ranek, kiedy samolot wlecia w przestrze powietrzn
Hawajw.
0ahu budzio si ze snu35. Na lotnisku wojskowym Hickam Field onierze pucowali
samochd. Na Hula Lane rodzina szykowaa si do pjcia na msz. W klubie oficerskim
Wheeler Field onierze koczyli maraton pokera. W koszarach dwch onierzy toczyo
wanie bitw na poduszki. W bazie Ewa Mooring Mast Field sierant sztabowy spoglda
przez obiektyw aparatu na swojego trzyletniego synka. Prawie nikt nie zdy jeszcze zej do
stowki. Wielu jeszcze spao na kojach okrtw wojennych, koyszcych si agodnie w
zatoce. Na pokadzie USS Arizona oficer szykowa si do zaoenia stroju sportowego, w
ktrym wystpi w mistrzostwach baseballu Floty Stanw Zjednoczonych. Na pokadzie
gromadzili si marynarze, aby jak w kady niedzielny poranek wcign flagi na maszt przy
akompaniamencie hymnu narodowego.
Daleko w grze pilot naliczy osiem okrtw wojennych, komplet wyposaenia Floty
Pacyfiku. Przy ziemi cielia si ledwo widoczna pachta mgy.
Pilot nazywa si Mitsuo Fuchida. Odsun owiewk kabiny i posa w niebo zielon
rac, po czym rozkaza radiooperatorowi wystuka sygna bojowy. Za Fuchid przeszo do
lotu nurkowego sto osiemdziesit japoskich samolotw skierowanych na 0ahu*36.
Mczyni na pokadzie Arizony podnieli gowy.
W koszarach jeden z onierzy biorcych udzia w bitwie na poduszki nagle upad na
podog. By martwy; w szyi mia siedmiocentymetrow dziur. Jego kolega podbieg do
okna i zobaczy, jak budynek lekko faluje, po czym wali si w gruzy. Uderzy w niego
bombowiec nurkujcy z czerwonymi koami na skrzydach37.
Pete Zamperini by tego ranka w domu przyjaciela, gdzie przed wyjazdem na pole
golfowe rozgrywa ktr z kolei partyjk highlow jacka. Skwierczenie gofrw na blasze do
pieczenia i szczebiot radia zaguszay si wzajemnie. Audycj przerwa naglcy gos spikera.
Gracze odoyli karty.
W Teksasie Louie by w kinie na weekendowej przepustce. Sal wypeniali po brzegi
onierze, odpoczywajcy od niekoczcych si musztr, codziennoci poborowych poza
frontem. W poowie seansu obraz znikn z ekranu, zapalono wszystkie wiata i na

proscenium wbieg jaki mczyzna. Czyby poar? - zastanawia si Louie.

Wszyscy wojskowi maj rozkaz natychmiast stawi si w swoich bazach, owiadczy
mczyzna. Japonia zaatakowaa Pearl Harbor.
Louie na dugo zapamita, jak siedzia z oczyma jak spodki i mtlikiem w gowie.
Ameryka bya w stanie wojny. Chwyci czapk i wybieg z kina38.
* W tej pierwszej z dwch grup poderwano 183 samoloty, ale dwa zostay stracone
przy starcie.

6. Latajca Trumna
Kiedy japoskie samoloty pikoway nad 0ahu, ponad trzy tysice dwiecie
kilometrw na zachd, w namiocie mesy na atolu Wake jado niadanie kilku onierzy
piechoty morskiej. Wake, malekie i pozbawione wasnego rda zaopatrzenia w wod, nie
miaoby znaczenia, gdyby nie posiadao jednej ogromnej zalety: byo wysunite daleko w
gb Pacyfiku, przez co stanowio idealne strategicznie miejsce na baz powietrzn. Znalaz
si wic na nim pas startowy, a take okoo piciuset znudzonych amerykaskich onierzy,
gwnie marines. Jeli nie liczy sporadycznych wizyt samolotw Pan American World
Airways, ktre zatrzymyway si tutaj w celu zatankowania paliwa, nie dziao si tu nic
ciekawego. Jednak tamtego grudniowego ranka, wanie gdy marines zabierali si do
nalenikw, zawyy syreny przeciwlotnicze1. W poudnie niebo byo poctkowane
japoskimi bombowcami, eksplodoway budynki, a kilkuset oszoomionych mczyzn na
siedmiu kilometrach kwadratowych atolu koralowego znalazo si na froncie II wojny
wiatowej.
Tego ranka sytuacja wygldaa podobnie na caym Pacyfiku. W przecigu niespena
dwch godzin Japonia zadaa cik ran amerykaskiej marynarce wojennej w Pear Harbor
i pozbawia ycia 2400 ludzi. Prawie jednoczenie zaatakowaa Tajlandi, Szanghaj, Malaje,
Filipiny, Guam, Midway i Wake. W tym jednym dniu zapierajcej dech przemocy rozpocza
si kolejna japoska napa.
Spodziewano si, e lada chwila nastpi inwazja na Ameryk. Kilkadziesit minut po
zbombardowaniu przez Japoczykw Hawajw zaczto stawia miny w zatoce San
Francisco. W Waszyngtonie szef biura obrony cywilnej Fiorello La Guar-dia kry po
miecie w radiowozie policyjnym na sygnale i krzycza przez megafon: Zachowajcie
spokj!2. W Biaym Domu Eleanor Roosevelt pospiesznie skrelia list do crki Anny, w
ktrym bagaa, aby Anna zabraa dzieci z Zachodniego Wybrzea3. Kamerdyner zasysza,
jak prezydent zastanawia si, co by zrobi, w razie gdyby siy japoskie dotary a do
Chicago4. Tymczasem nieco dalej na pnoc, przy Massachusetts Avenue, nad terenem
ambasady japoskiej, gdzie pracowa Jimmy Sasaki, unosiy si kby dymu. Pracownicy
placwki palili na podwrzu dokumenty5. Zgromadzony na chodniku tum przypatrywa si
temu w milczeniu.
W nocy z 7 na 8 grudnia w San Francisco czterokrotnie ogoszono alarm

przeciwlotniczy. W szkole korpusu powietrznego Sheppard Field w Teksasie zdenerwowani

oficerowie przebiegli o czwartej nad ranem przez koszary, krzyczc, e nadlatuj japoskie
samoloty, oraz rozkazujc kadetom jak najszybciej wybiec na zewntrz i pa na ziemi. W
nadchodzcych dniach wzdu wybrzea Kalifornii wykopano rowy strzeleckie i zamknito
szkoy w Oakland. Od New Jersey po Alask objto cisym dozorem zbiorniki wodne,
mosty, tunele, fabryki oraz nabrzea. W Kearney w stanie Nebraska instruowano obywateli,
jak rozbroi bomb zapalajc za pomoc wa ogrodowego. Jak Ameryka duga i szeroka,
od samotnych farm po Biay Dom, powieszono w oknach ciemne zasony. Kryy szokujce
pogoski: lada moment zaatakuj Kansas City. Trwa bombardowanie San Francisco.
Japoczycy przejli Kana Panamski6.
Japonia sza przebojem przez wiat. 10 grudnia najechaa Filipiny i zdobya Guam.
Nastpnego dnia wkroczya do Birmy; kilka dni pniej na Brytyjskie Borneo. Hongkong
pad w wita Boego Narodzenia; Borneo Pnocne, Rabaul, Manila oraz baza amerykaska
na Filipinach w styczniu. W cigu siedemdziesiciu dni Brytyjczycy zostali wypdzeni z
Malajw i zmuszeni do kapitulacji w Singapurze.
By tylko jeden szkopu: Wake, uwaane za atwy cel, uparcie nie chciao si podda.
Japoczycy bombardowali i ostrzeliwali atol przez trzy dni. 11 grudnia przypuciy szturm
potne siy zoone z jedenastu niszczycieli i lekkich krownikw. Odepchna je niewielka
grupa obrocw, ktra zatopia dwa niszczyciele, uszkodzia dziewi innych okrtw,
zestrzelia dwa bombowce i zmusia Japoczykw do przerwania ataku. Byy to ich pierwsze
straty w tej wojnie. Dopiero 23 grudnia Japoczycy zdobyli wreszcie Wake i wzili do
niewoli stacjonujcych tam onierzy. Zgino 52 onierzy amerykaskich, Japoczykw za,
jak si szacuje, 11537.
Winiw przetrzymywano przez kilka dni na lotnisku - nocami trzli si z zimna, za
dnia spywali potem i piewali dla pokrzepienia koldy8. Pocztkowo planowano podda ich
egzekucji, lecz po interwencji japoskiego oficera wikszo upchnito w adowniach
okrtw i wysano do Japonii oraz do okupowanych Chin jako jednych z pierwszych
Amerykanw wzitych do niewoli przez Japoczykw. Ameryka nie wiedziaa, e 98
winiw zatrzymano na Wake. Japoczycy zamierzali zrobi z nich nie jecw, ale
niewolnikw.
Louie uala si nad koniecznoci powrotu do korpusu powietrznego, ale koniec
kocw nie byo tak le. Na szkoleniu w Ellington Field w Teksasie, a potem w Midland
Army Flying School zda testy celujco9. Latao si na og prosto i rwno, wic choroba
powietrzna nie stanowia problemu. Najlepsze byo to, e kobiety nie potrafiy si oprze

mundurowi lotnika. Kiedy pewnego popoudnia Louie spacerowa poza baz, zatrzyma si
przy nim kabriolet peen blondynek, ktre porway go na imprez. Kiedy zdarzyo si to po
raz drugi, mia przeczucie, e to pocztek dobrej passy.
Na szkoleniu uczono go obsugi dwch celownikw bombowych. Do celowania z lotu
nurkowego suy mu rczny celownik w cenie 1 dolara skadajcy si z aluminiowej pytki z
kokiem i zwisajcym ciarkiem. W czasie lotu paskiego posugiwa si celownikiem
Norden10, niezmiernie skomplikowanym komputerem analogowym, ktry kosztowa 8000
dolarw, a wic przeszo dwa razy tyle co redniej wielkoci amerykaski dom. W czasie
nalotu Louie optycznie lokalizowa cel, przeprowadza kalkulacje i wprowadza do urzdzenia
informacje na temat prdkoci oraz wysokoci lotu, wiatru, a take inne zmienne. Wwczas
celownik Norden przejmowa stery samolotu, poda cile wytyczon tras do celu, oblicza
kt zrzutu i w optymalnym momencie wypuszcza bomby. Kiedy bomby opuciy pokad,
Louie wrzeszcza: Poszy!, a pilot ponownie przejmowa kontrol nad maszyn.
Technologia produkcji celownikw Norden bya cis tajemnic: przechowywano je w
strzeonych podziemiach i przewoono pod uzbrojon eskort, a lotnikom nie wolno byo ich
fotografowa ani o nich pisa. Gdyby jego samolot spada, Louie mia rozkaz najpierw
strzeli w celownik z colta kalibru 45, aby nie wpad w rce wroga, a dopiero potem zaj si
ratowaniem siebie.
W sierpniu 1942 roku, po ukoczeniu szkoy Midland, Louie zosta mianowany
podporucznikiem. Wskoczy do cadillaca przyjaciela i pojecha do Kalifornii poegna si z
rodzin przed wyruszeniem na ostatni tur szkole i wreszcie na wojn. Pete, teraz starszy
bosman sztabowy stacjonujcy w San Diego, przyjecha do domu specjalnie po to, aby
poegna brata.
Po poudniu 19 sierpnia rodzina Zamperinich ustawia si na schodach przed domem
do ostatniej fotografii. Louie i Pete, w szykownych mundurach galowych, stanli na dolnym
stopniu, jeden po jednej, drugi po drugiej stronie matki, malekiej midzy rosymi synami.
Louise bya bliska ez. Sierpniowe soce razio j. Ona i Louie patrzyli lekko w bok z mocno
przymruonymi oczami, jakby wszystko, co mieli przed sob, tono w olepiajcym blasku.
Louie pojecha na dworzec kolejowy razem z ojcem. Na peronie roio si od modych
mczyzn w mundurach i zapakanych rodzicw, ktrzy ciskali synw na poegnanie. Louie
czu, jak ojciec dry w jego ramionach.
Kiedy pocig ruszy, Louie wyjrza przez okno. Ojciec sta z uniesion rk, a po jego
twarzy bka si umiech. Louie zastanawia si, czy jeszcze kiedy go zobaczy.
Pocig uwiz go w wieczn burz pyow znan take jako Ephrata w stanie

Waszyngton12, gdzie - w samym rodku wyschego dna jeziora - miecia si baza lotnictwa.
Jezioro z zaciek determinacj prbowao pogrzeba w pyle baz, onierzy oraz wszystkie
samoloty. Powietrze byo zmtniae od kurzawy, a onierze brodzili w wydmach gbokich
na czterdzieci centymetrw. Ubrania okryway si brudem zaraz po wyjciu z workw
marynarskich, a w czasie posikw, jedzonych na dworze i na ziemi, piach chrzci lotnikom
midzy zbami. Czonkowie obsugi naziemnej, ktrzy w cigu dwudziestu jeden dni musieli
wymieni dwadziecia cztery zatkane piaskiem silniki samolotowe, spryskiwali olejem drogi
do koowania, aby samoloty nie wzniecay tabunw kurzu. Pozbycie si resztek pyu z
zakamarkw ciaa nastrczao wiele problemw; gorca woda wyczerpywaa si
Ostatnia rodzinna fotografia przed wyruszeniem Louiego na wojn. W drugim rzdzie,
od lewej do prawej: przyszy m Sylvii, Harvey Flammer, VIrginia, Sylvia i Anthony
Zampe-rini. Pierwszy rzd: Pete, Louise i Louie (dziki uprzejmoci Louisa Zampeniego)
dugo przed czasem, a poniewa konsumy wojskowe nie sprzedaway pianki do golenia,
prawie wszyscy nosili szorstkie brody, ktre chwytay py.
Krtko po przybyciu na miejsce, kiedy Louie sta przed budynkami bazy, spocony i
zniechcony widokiem krajobrazu, podszed do niego podporucznik o kanciastej sylwetce.
Przedstawi si jako Russell Allen Phillips13, pilot bombowca, na ktrym bdzie lata Louie.
Phillips, urodzony w Greencastle w Indianie w 1916 roku, wanie skoczy
dwadziecia sze lat. Wychowa si w gboko religijnym domu w La Porte w Indianie. Jego
ojciec by pastorem metodystw. W dziecistwie Phillips by tak cichy, e doroli
przypuszczalnie uwaali go za bojaliwego, w rzeczywistoci jednak - cho wiedziao o tym
niewielu - mia dusz miaka. Przemyka po okolicy z torbami penymi mki i przypuszcza
partyzanckie ataki na przednie szyby przejedajcych samochodw. Ktrego weekendu
przed Memoria Day wcisn si do baganika samochodu, by niepostrzeenie przekra si
na boisko wewntrz toru wycigw Indy 500. Studiowa na Uniwersytecie Purdue, gdzie
ukoczy wydzia lenictwa i ochrony rodowiska. Kapitan z Korpusu Szkolenia Oficerw
Rezerwy nazwa go najbardziej niewydarzonym, parszywie wygldajcym onierzem,
jakiego widzia. Phillips zignorowa opini kapitana i zacign si do korpusu powietrznego,
gdzie udowodni, e jest urodzonym pilotem. W domu nazywali go Allen; w korpusie
zwracali si do niego per Phillips.
Pierwsze, co zauwaali ludzie w zwizku z Phillipsem, to e nie zauwayli go
wczeniej. By tak niepozorny, e nieraz dugo siedzia w pomieszczeniu, zanim jego
obecno zostaa dostrzeona. Odznacza si niewielkim wzrostem i mia krtkie nogi.
Niektrzy nazywali go Piaszczark, poniewa, jak uj to jeden z pilotw, prawie szorowa

tykiem o ziemi14.2 niewiadomych powodw jedn nogawk spodni nosi zawsze znacznie
krtsz od drugiej. Jego gadka, przyjemna, chopica twarz atwo wtapiaa si w otoczenie.
Pewnie midzy innymi z tego powodu wydawa si niewidzialny, ale gwn przyczyn tego
stanu rzeczy bya jego maomwno. Phillips by czowiekiem serdecznym i sdzc z jego
listw, niesychanie elokwentnym, ale wola si nie odzywa. Gdyby wprowadzi go w tum
rozgadanych imprezowiczw, pod koniec wieczoru wyszedby, nie powiedziawszy ani sowa.
Ludzie prowadzili z nim dugie rozmowy i dopiero po duszym czasie uprzytamniali sobie,
e ani razu nie otworzy ust.
Jeli posiada co takiego jak temperatura wrzenia, to nigdy jej nie osiga.
Traktowa z jednakow dezynwoltur kady niewytumaczalny rozkaz przeoonych, kady
gupkowaty czyn podwadnych i kad konfliktogenn osobowo, z jak mia do czynienia w
wojsku. Przeciwnoci losu wszelkiego sortu przyjmowa ze spokojn, pojednawcz
akceptacj. Jak przekona si Louie, w kryzysowej sytuacji krew w yach Phillipsa
pozostawaa zimna.
Namitno nie bya mu jednak obca. Kiedy rozpocz studia w colegeu, jego ojciec
obj urzd pastora w Terre Haute. Tam siostra Phillipsa przedstawia go dziewczynie z
kocielnego chru, studentce o nazwisku Cecile Perry. Cecy, bo tak j nazywano, miaa blond
wosy, krg sylwetk, radosne usposobienie, bystry umys oraz kota o imieniu Chopper15.
Studiowaa pedagogik. Allen pocaowa j na balu w Terre Haute i wpad po uszy, podobnie
jak ona.
W sobotni wieczr w listopadzie 1941 roku, tu przed wyjazdem do bazy korpusu
powietrznego, Phillips spdzi ostatnie pi minut z Cecy na dworcu kolejowym w
Indianapolis. Obieca oeni si z ni po wojnie. W bazie trzyma jej zdjcie na szafce i kilka
razy w tygodniu pisa do niej listy miosne. Po jej dwudziestych pierwszych urodzinach
przesa jej swoj wypat i poprosi, aby znalaza sobie piercionek zarczynowy16. Wkrtce
piercionek ozdobi jej palec.
W czerwcu 1942 roku, zaraz po ukoczeniu studiw, Cecy pojechaa do Phoe-nix
zobaczy ceremoni wrczenia Allenowi odznaki pilota. Upojeni mioci, zapragnli wzi
lub natychmiast, ale po przemyleniu sprawy zdecydowali si zrobi to w nastpnym
miejscu, do ktrego Allen zostanie oddelegowany na szkolenie i zamieszka razem do czasu,
a otrzyma przydzia. Traf chcia, e tym miejscem okazaa si Ephrata. Phillips nie mg
sobie tego darowa. auj po 100-kro, e nie wzilimy lubu w Phoenix - napisa do niej.
- Nie miabym czelnoci prosi Ci, eby tu przyjechaa i zamieszkaa w takim grajdole17.
Przeoyli wesele jeszcze raz. Szkolenie Allena miao zakoczy si jesieni. Mieli nadziej,

e dostan wtedy jeszcze jedn szans spotkania si przed wyruszeniem Allena na wojn.
Louie i Phillips zaprzyjanili si w Ephracie. Phillips z przyjemnoci przebywa w
orbicie gawdziarskiej serdecznoci Louiego, a Louie lubi cich stao charakteru Phillipsa i
uwaa go za najyczliwszego czowieka, jakiego zna. Ani razu si nie posprzeczali i prawie
si nie rozstawali. Phillips mwi do Louiego Zamp, a Louie do Phillipsa Phil.
Skad zaogi bombowca Phila zosta skompletowany18. Mechanikiem i strzelcem z
wieyczki grzbietowej zostanie dwudziestodwuletni Stanley Pillsbury, ktry przed
wstpieniem do wojska prowadzi rodzinn farm w stanie Maine. Drugim mechanikiem
bdzie pochodzcy z Virginii Clarence Douglas, ktry mia obsugiwa jeden z dwch
skierowanych na boki karabinw umieszczonych w rodkowej czci kaduba, za skrzydami.
Funkcj nawigatora i strzelca dziobowego powierzono Robertowi Mitchellowi, synowi
profesora z Illinois. Mikry Frank Glas-sman, z ciasno skrconymi wosami, istny sobowtr
Harpo Marxa, bdzie peni funkcj radiooperatora, a pniej take dolnego strzelca. Frank
pochodzi z Chicago, zyska wic ksywk Gangster. Ray Lambert z Maryland bdzie
obsugiwa tylny karabin. Z wszystkich czonkw zaogi najwikszym magnesem dla
dziewczyn by Harry Brooks, przystojny i tryskajcy energi radiooperator i boczny
Zaoga Phila. Od lewej do prawej: Phillips, tymczasowy drugi pilot Gross, Zamperini,
Mitchell, Douglas, Pillsbury, Glassman. Moznettea, Lamberta i Brooksa nie ma na zdjciu
{dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego) strzelec z Michigan. Drugim pilotem zosta
George Moznette. Lotnicy w tej funkcji szkolili si na pierwszych pilotw i zmieniali si
rotacyjnie, std wiadomo byo, e Moznette nie zostanie z nimi na stae. Mimo to nawiza
mocn przyja z Phi-lem i Louiem.
Moznette, Mitchell, Phil i Louie byli oficerami, a wszyscy pozostali podoficerami albo
szeregowymi. aden nie by onaty, ale Harry Brooks, podobnie jak Phil, mia narzeczon,
dziewczyn o imieniu Jeannette19. Przed wojn Harry i Jean-nette ustalili dat swojego lubu
na dzie 8 maja 1943 roku.
Lotnicy otrzymali cikie kurtki z kouchem i wenian odzie, zostali wezwani na
zbirk i sfotografowani. Utworz zaog numer 8 w zoonym z dziewiciu zag 372.
Dywizjonie Bombowym 307. Grupy Bombowej 7. Armii Lotniczej. Potrzebowali ju tylko
samolotu.
Louie liczy, e zostanie przydzielony do Latajcej Fortecy B-17. Bya to maszyna z
rodzaju tych, w ktrych mczyni lubili by widywani: pikna, mska, zwinna, wietnie
wyposaona, solidna, niemczca si atwo i niemal niezniszczalna. Samolotem, na ktrym
nikt nie chcia lata, by nowy bombowiec Liberator B-24

produkcji Consolidated Aircraft20. Na papierze wydawa si z grubsza porwnywalny

z B-17, przewysza go jednak pod jednym wanym wzgldem. Dziki dodatkowym
zbiornikom paliwa i szczupym, niezwykle efektywnym skrzydom Da-vis, mg lata
dosownie cay dzie, co miao decydujce znaczenie w rozlegych teatrach dziaa
wojennych II wojny wiatowej.
Liberator B-24, o spaszczonym nosie, kanciasty i ponury, mia aparycj, ktra moga
si podoba najwyej niedowidzcej matce. Lotnicy nadawali mu rozmaite przezwiska,
midzy innymi Flying Brick [Latajca Cega], Flying Boxcar [Latajcy Wagon] lub
Constipated Lumberer [Drwal z Zatwardzeniem] - to ostatnie byo parodi nazwy
Consolidated Liberator. Kabina pilota bya przytaczajco ciasna, przez co pilot i drugi pilot
musieli pracowa gowa przy gowie nieraz nawet przez szesnacie godzin. Pilot, ktry
wyciga szyj nad ogromn tablic sterownicz, mia panoramiczny widok na nos samolotu i
niewiele ponadto. Poruszanie si szerokim na dwadziecia dwa centymetry pomostem nad
komor bombow bywao trudne, zwaszcza podczas turbulencji; jedno polizgnicie i
spadao si z oskotem do komory wyposaonej w delikatne aluminiowe drzwi, ktre nie
wytrzymyway pod ciarem spadajcego czowieka.
Koowanie byo przygod. Koa B-24 nie byy sterowane, pilot musia wic delikatnie
prowadzi bombowiec, uruchamiajc silnik raz z jednej, raz z drugiej strony i naciskajc na
zmian lewy i prawy hamulec (a jeden z nich by zazwyczaj duo bardziej czuy od drugiego).
W rezultacie na drogach do koowania mona byo zobaczy co na ksztat parady
szarpicych si samolotw, z ktrych wszystkie prdzej czy pniej zbaczay daleko z
wyznaczonej trasy i grzzy w ziemi, skd nieraz trzeba je byo wykopywa za pomoc
szpadli.
Jeden z pilotw napisa kiedy, e gdy po raz pierwszy wsiad do kabiny B-24, byo
to jak siedzenie na ganku i pilotowanie domu21. To odczucie byo powszechne. Liberator
by jednym z najciszych samolotw na wiecie; produkowany wczenie model D way
wraz z adunkiem ponad trzydzieci dwie tony. Pilotowanie go przypominao zapasy z
niedwiedziem - po kadym locie piloci byli zmczeni i obolali. Poniewa wolant obsugiwali
zwykle lew rk, a praw przeczniki na tablicy sterowniczej, piloci B-24 byli atwo
rozpoznawalni, jeli zdjli koszul: minie lewych ramion mieli rozwinite znacznie lepiej
ni minie prawych22. Samolot by tak niezgrabny, e trudno byo nim lata w zwartym
szyku, ktry mia kluczowe znaczenie przy odpieraniu ataku. Najmniejsze zawirowanie
powietrza albo lotnik przechodzcy wewntrz kaduba powodoway zmian toru lotu
maszyny.

Bombowiec nkay trudnoci natury mechanicznej. Jeli gas ktry z czterech

silnikw, pozostanie w powietrzu stawao si wyzwaniem; awaria dwch silnikw naraz
czsto oznaczaa powane niebezpieczestwo. Tu po wprowadzeniu samolotu do
eksploatacji zdarzyo si kilka incydentw, w ktrych leccym B-24 oderway si ogony23. I
cho wojna trwaa od niedawna, ju przylgna do nich opinia samolotw delikatnych,
zwaszcza za spraw szczupych skrzyde, ktre mogy odpa, jeli zostay potrcone w
walce. Niektrzy z lotnikw w Ephracie uwaali B-24 za mierteln puapk.
Po dugim oczekiwaniu samoloty 372. Dywizjonu przyleciay do Ephraty. Zaoga
Phila wysza z bazy i wpatrzya si przymruonymi oczami w horyzont. Nawet z tak duej
odlegoci ich sylwetek nie mona byo pomyli z niczym innym. Louie usysza wrd jkw
kolegw czyj piskliwy gos:
- Latajca trumna!24
Przydzielono ich do B-24 D, ktry wyglda identycznie jak pozostae. Przez nastpne
trzy miesice na dobr spraw w nim mieszkali - w sierpniu i wrzeniu w Ephracie, a w
padzierniku w Sioux. Latali w szyku, strzelali do celw cignitych przez samoloty
holownicze, przeprowadzali symulacje lotw bojowych i bombardowa z lotu nurkowego.
Ktrego dnia mignli tak nisko nad Iowa, e miga wznieciy kurzaw piasku, z brzucha
maszyny zdara si farba, a Pillsbury - ktry siedzia przy otwartym wazie w ogonie i
prbowa fotografowa makiety bomb wpadajce do znakujcych cel sieci - otar sobie
stopy25. Przez cay ten czas Louie przebywa w oszklonej czci dziobu samolotu zwanej
przez lotnikw szklarni i nakierowywa bomby. Dowdcy niebawem poznali sprawno
dywizjonu;

rozgniewani

farmerzy

przyszli

pretensjami,

kiedy

czterdziestopiciokilogramowe bomby 372. Dywizjonu stary z powierzchni ziemi wychodek

i jedn nieszczsn krow.
W Ephracie lotnicy Phila mieli te okazj po raz pierwszy naje si strachu. Podczas
lotu treningowego stracili czno radiow i zabdzili. Zdezorientowani atali godzinami na
olep i wyldowali wreszcie tu przed pnoc w Spokane, p dugoci stanu od
wyznaczonego punktu docelowego. Zaginli na trzy i p godziny; poszukiwa ich cay
korpus powietrzny Zachodniego Wybrzea. Po zejciu z pokadu Phil dosta jedn bur od
pukownika, a po powrocie do Ephraty drug - w stereo - od pukownika i majora. Wierz mi,
kochanie, tamtej nocy troch si postarzaem - napisa do Cecy26.
Strach by uzasadniony, poniewa wypadki zdarzay si powszechnie i byway
miertelne. Przed rozpoczciem szkolenia na stanowisko celowniczego Louie otrzyma list od
znajomego kadeta korpusu powietrznego:

Czytae pewno o kadecie i instruktorze, co to zabili si tutaj tydzie temu. Biedne

skurczybyki nie miay szans. Zgasy im silniki, kiedy zawracali przed wejciem na ciek
ldowania. Maszyna wykrcia beczk, a potem rbna o ziemi... Ich ciaa rozerway si na
strzpy. Pas bezpieczestwa przeci instruktora na p! Zgliszcza tego kawaka samolotu
wyglday, jakby kto wzi i rzuci na nie ze trzy garnczki pomidorw i krakersw (krew i
miso). Byli pogruchotani na potg, patrzc na nich, by ich nie pozna27.
Tego typu historie powtarzay si w listach przyszych lotnikw jak kraj dugi i
szeroki. Bdy pilotw i nawigatorw, awarie i pech zabijay kursantw w oszaamiajcym
tempie. W Siach Powietrznych Armii (AAF - Army Air Force*) w cigu caej wojny
zdarzyo si w USA 52 651 wypadkw lotniczych, w ktrych ponioso mier 14 903
lotnikw28. Niektrzy zapewne stracili ycie w trakcie patroli przybrzenych i speniania
innych obowizkw, ale mona przyj, e znakomit wikszo ofiar stanowili kadeci
zabici, zanim zobaczyli teatr dziaa wojennych. W cigu trzech miesicy, w czasie ktrych
lotnicy Phila szkolili si jako zaoga, wypadkom na terenie USA ulego 3041 samolotw AAF
- czyli wicej ni 33 na dzie - i codziennie gino dziewiciu lotnikw. W nastpnych
miesicach liczba ofiar w miesicu czsto przekraczaa 500. W sierpniu 1943 roku na terenie
kraju zgino 590 lotnikw, czyli po 19 na dzie29.
* W czerwcu 1941 korpus powietrzny przeszed pod zwierzchnictwo Si Powietrznych
Armii i istnia jako jego bojowy oddzia do 1947.
Louie, Phil i ich zaoga mieli bezporedni kontakt z tymi ludmi30. W lipcu na
pokadzie B-24 zgin tu po wsplnej kolacji serdeczny przyjaciel Phila. Innego dnia zaoga
spdzia cz deszczowego ranka, siedzc w pokoju odpraw z inn zaog czekajc na
poderwanie do lotu. Obie zaogi wyruszyy do swoich maszyn, lecz w ostatniej minucie
zaog Phila odwoano. Lotnicy z drugiej ekipy wystartowali, przelecieli dwie mile i rozbili
si. Pilot i nawigator zginli na miejscu. W padzierniku w Sioux City inny bombowiec z ich
Grupy zary dziobem w ziemi. Zgino dwch lotnikw. Gdy Phil dowiedzia si, e prasa
donosi o katastrofie, nie podajc jednak nazwisk czonkw zaogi, wybieg z zebrania, eby
powiadomi rodzin, i nie lecia feralnym samolotem31.
Dowdztwo korpusu powietrznego dokadao wszelkich stara, aby nauczy lotnikw,
jak przey wypadek32. Szkolono zaogi w przygotowaniu maszyny na zderzenie z ziemi
oraz w umiejtnoci poradzenia sobie po katastrofie. Kademu lotnikowi przydzielono
wyjcie awaryjne - stanowisko Louiego znajdowao si przy bocznym oknie za prawym
skrzydem. Lotnicy przeprowadzali take symulacje ka-tapultowania, skaczc ze stojcych na
ziemi samolotw. Niektrzy zsuwali si z pomostu i wypadali przez otwarte drzwi komory

bombowej, inni wyskakiwali przez boczne okna, zastanawiajc si, jak - skaczc z samolotu
znajdujcego si w powietrzu - unikn rozpoowienia przez powierzchnie sterowe znajdujce
si tu przy oknach. Uczyli si rwnie wykonywania wodowa awaryjnych oraz
kontrolowanego ldowania na wodzie. Phil przyswaja sobie t wiedz, ale pomys
posadzenia gigantycznego bombowca na wodzie wyda mu si troch gupi33. Filmy
szkoleniowe z pewnoci pogbiy jego wtpliwoci; w kadym z nich awaryjnie wodowany
B-24 rozlatywa si na czci.
Szkolenie byo sprawdzianem wytrzymaoci i przeobrazio zaog Phila. Nie
wszystkim bdzie dane przey sub, lecz ocalali bd podkrela, jakie mieli szczcie,
mogc suy z tak kompetentnymi lotnikami. Pracowali razem bez najmniejszego zgrzytu, a
wyniki lotw treningowych wskazyway, e s najlepsi w ponurej sztuce strzelania i
bombardowania. Wrd pozostaych przy yciu czonkw zaogi i lotnikw innych zag
najbardziej entuzjastyczne pochway zbierze po wojnie Phil. Kabiny B-24 byy
zaprojektowane dla wysokich pilotw; Phil z trudem dosiga stopami pedaw, a
jednoczenie potrzebowa poduszki, eby widzie co wicej ni tablic sterownicz, lecz z
tego, co mwiono, spisywa si znakomicie. Louie powiedzia kiedy reporterowi, e Phil to
pilot w dech34.
B-24 przydzielony zaodze Phila mia wasn osobowo35. Z jednego z zaworw
wyciekao do komory bombowej paliwo, wskutek czego Pillsbury nabra nerwowego nawyku
chodzenia po samolocie i wszenia. B-24 mia te kapryny zawr przepywu paliwa, ktry
Pillsbury i Douglas musieli zmylnie naprawia, bo inaczej pozostawa szeroko otwarty,
spowalnia silnik albo powodowa oguszajce strzelanie w ganiku. Wskaniki poziomu
paliwa dziaay bez zarzutu tylko do momentu, gdy zbiorniki byy prawie oprnione, a potem
zdarzao im si wskazywa, e samolot magicznie zyskuje paliwo. Jeden z silnikw, z
powodw znanych tylko samolotowi, poera go wicej ni pozostae, wic wskaniki
naleao obserwowa bez przerwy.
Z czasem lotnicy wyzbyli si wtpliwoci co do Liberatora. Maszyna nie zawioda ni
razu podczas setek godzin spdzonych na intensywnym szkoleniu. Mimo caej swej brzydoty
i dziwactw by to szlachetny zwierz, twardy i niezmordowany. Czonkowie obsugi naziemnej
myleli podobnie i czule opiekowali si samolotem Phila, a kiedy by w powietrzu, dreli o
jego los. Gdy wraca, witali go z ulg i strofowali zaog za kade zadrapanie. Lotnicy mwili
o Latajcych Wagonach, ale Phil i Louie nie uznawali tego okrelenia. Dla Louiego
maszyna bya naszym domem.
Na ziemi czonkowie zaogi pili, pywali w okolicznych jeziorach i wczyli si po

Ephracie i Sioux City. W drugim z tych miast Louie odkry, e czonkowie obsugi naziemnej,
szeregowcy, ktrzy wybrali si na miasto przed nimi, wmwili spotkanym tam kobietom, i
naszywki na ich mundurach oznaczaj rang oficersk. Gdy Louie rusza w miasto, aby
wyprowadzi je z bdu, Phil odbywa nocny dyur w kwaterze sztabowej. Ktrej nocy
zapad w niespokojny sen. Przynio mu si, e po powrocie z wojny dowiedzia si, i Cecy
go rzucia36.
W sobotnie popoudnie w poowie padziernika 1942 roku lotnikom z 372. Dywizjonu
polecono spakowa swoje rzeczy. Ogoszono, e szkolenie zostao skrcone. Teraz zostan
skierowani do kalifornijskiej bazy Hamilton Field, a stamtd za morze. Phil by
niepocieszony: wkrtce miaa odwiedzi go Cecy, a w tej sytuacji rozminie si z ni o trzy
dni37. 20 padziernika dywizjon wylecia do Iowy.
W Hamilton Field kadym samolotem zaj si kolejno artysta, ktry wymalowa na
kadubie nazw oraz odpowiedni do niej obrazek. Nazywanie bombowcw byo wspania
tradycj. Wiele zag B-24 wymylao zachwycajco inteligentne nazwy, na przykad E
Pluribus Aluminium, Szlifierka Osiowa, Zaraza albo migajca Bomba38. Wiele
innych nazw byo bezwstydnie spronych i towarzyszyy im wizerunki skpo ubranych albo
wrcz rozebranych kobiet. Samolot Wilie Maker ozdabia rysunek marynarza gonicego
nag dziewczyn wok kaduba. Louie zrobi sobie zdjcie, na ktrym umiecha si szeroko
pod jednym z bardziej rubasznych malunkw.
Maszyna Phila potrzebowaa nazwy, ale jako nikt nic nie mg wymyli. Po wojnie
pozostali przy yciu czonkowie zaogi bd przypisywa autorstwo nazwy rnym osobom,
ale w licie napisanym tamtej jesieni Phil napisze, e to drugi pilot George Moznette
zaproponowa nazw Super Man39. Wszystkim si spodobaa, wic wymalowano j na
dziobie wraz z wizerunkiem superbohatera, trzymajcego w jednej rce bomb, a w drugiej
karabin maszynowy. Rysunek niespecjalnie spodoba si Louiemu - na zdjciach wida, e
karabin przypomina opat - ale Phil by zachwycony. Wikszo zag mwia o swoich
maszynach ona. Phil upiera si, e jego samolot jest stuprocentowym mczyzn40.
Lotnicy zostali wyznaczeni do dziaa bojowych, ale nie powiedziano im, gdzie bd
suy. Wnioskujc na podstawie otrzymanego cikiego zimowego ubioru, Louie sdzi, e
zostan skierowani na Aleuty, ktre kilka miesicy wczeniej zostay zaatakowane przez
Japoczykw. Na szczcie jego przewidywania si nie potwierdziy: wylatywali na Hawaje.
Wieczorem 24 padziernika Louie zadzwoni do domu, by poegna si z rodzin. Rozmin
si o wos z Petem, ktry przyjecha w odwiedziny kilka minut po tym, jak brat odoy
suchawk.

Jaki czas po rozmowie z Louiem jego matka wyja bloczek karteczek, na ktrych
zapisywaa

sobie

nazwiska

adresatw

kartek

boonarodzeniowych.

Po

ostatnich

odwiedzinach Louiego wycigna jedn z karteczek i zanotowaa na niej dat oraz kilka sw
na temat wyjazdu syna. Tego dnia odnotowaa telefon Louiego. Byy to pierwsze dwa wpisy
w tym, co rozwinie si w dziennik wojenny Louise.
* Aluzja do sentencji Epluribus unum [z wielu uczynione jedno], jednego z mott USA
(przyp. tum.).
Przed opuszczeniem Hamilton Field Louie nada ma paczuszk adresowan do
matki. Louise znalaza w rodku odznak pilota w ksztacie pary skrzyde. Odtd kadego
ranka bdzie przypina j sobie do sukienki. Co noc, przed pooeniem si do snu, bdzie
odpina j od sukienki i przyczepia do koszuli nocnej.
2 listopada 1942 roku lotnicy Phila wdrapali si na pokad Super Mana i
przygotowali do wyruszenia na wojn. Czeka ich desperacki bj. Nowe japoskie imperium
cigno si teraz przez osiem tysicy kilometrw z pnocy na poudnie, od zasypanych
niegiem Aleutw po Jaw, setki kilometrw na poudnie od rwnika41. 2 zachodu na
wschd imperium mierzyo prawie dziesi tysicy kilometrw, od granicy Indii po wyspy
Gilberta i Marshalla na rodkowym Pacyfiku. Na Oceanie Spokojnym Japonia zaja prawie
wszystkie tereny pooone powyej Australii i na zachd od midzynarodowej linii zmiany
daty. Ocalay nieliczne wyspy wysunite dalej na wschd, w tym Hawaje, Midway, atole
Kanton i Funafuti oraz maleki rajski archipelag o nazwie Palmyra. Wanie z tych placwek
lotnicy AAF prbowali odzyskiwa Pacyfik, jak mawiano, jedna przeklta wyspa po
drugiej.
Tego dnia Super Man po raz pierwszy wylecia nad Ocean Spokojny. Zaoga
zmierzaa do bazy Hickam Field na 0ahu, gdzie wojna rozpocza si dla Ameryki jedenacie
miesicy wczeniej, i gdzie niebawem zacznie si take dla nich. Brzeg Kalifornii znika z
pola widzenia i ju niedugo nie byo wida nic poza oceanem. Od tego dnia a do
zwycistwa lub klski, przeniesienia, zwolnienia, pojmania albo mierci, pod nimi i wszdzie
wok bdzie tylko bezkresny Pacyfik. Na jego dnie ju teraz walay si wraki zestrzelonych
samolotw bojowych i snuy si duchy strconych lotnikw. Kadego dnia tej dugiej i
zaciekej wojny do ich szeregw docza bd nowe.

7. No to jestemy, chopcy
0ahu cigle jeszcze huczao od japoskiego ataku1. Nieprzyjaciel zostawi w
jezdniach tyle dziur, e wadze nie zdyy ich jeszcze zaata, a miejscowi kierowcy jedzili
slalomem midzy lejami po bombach. W dachu koszar bazy Hickam nadal pozostawao kilka
otworw, z powodu ktrych lotnicy mokli w czasie deszczu. Wyspa znajdowaa si w stanie
nieustajcego pogotowia na wypadek nalotw lub inwazji i zostaa tak dobrze zamaskowana,
e - jak zanotowa w swoim dzienniku jeden z czonkw obsugi naziemnej - wida tylko
mniej wicej 1/3 tego, co tu jest2. Kadego wieczoru wyspa znikaa: w oknach zacigano
nieprzepusz-czajce wiata zasony, samochody jedziy z zakrytymi reflektorami, a
specjalne patrole pilnoway przestrzegania zasad zaciemnienia do tego stopnia, e nikt nie
way si nawet zapali zapaki. onierze mieli rozkaz noszenia stale w przymocowanych do
bioder kaburach masek przeciwgazowych. Chcc dotrze do ukochanych fal, miejscowi
amatorzy surfingu musieli przeczogiwa si pod drutem kolczastym, ktry rozcignito
wzdu play Waikiki.
372. Dywizjon oddelegowano do Kahuku, bazy pooonej niedaleko play, u podna
acucha grskiego na pnocnym wybrzeu. Louie i Phil, ktrzy wkrtce zostan
awansowani do stopnia porucznikw, zostali zakwaterowani razem z Mitchellem, Moznettem,
dwunastoma innymi modymi oficerami oraz tabunami moskitw3. Zabijasz jednego napisa Phil - a na jego pogrzeb przylatuje dziesi nastpnych4. Z zewntrz budynek koszar
prezentowa si malowniczo; w rodku wyglda, jak napisa Phil, jakby wytarza si w nim
tuzin brudnych wi z Missouri5. Nieprzerwane balangi nie pomagay sprawie. Po pewnej
bjce o czwartej nad ranem, w ktrej szamotao si i cigao nawzajem po pododze
wszystkich szesnastu oficerw, Phil wsta rano z otarciami na okciach i kolanach6. Innego
wieczoru, w trakcie bjki o piwo, Phil i Louie wpadli na lich przedziak dzielc ich pokj
od ssiedniego7. Przedziaka przewrcia si, a Phil i Louie tak si rozpdzili, e przed
zatrzymaniem zdewastowali jeszcze dwie przedziaki. Gdy pukownik William Matheny,
dowdca 307. Grupy Bombowcw, zobaczy szkody, mrukn par sw o tym, jak to
Zamperini musia macza w tym palce.
Z yciem w koszarach wizaa si jedna korzy: azienka, oklejona plakatami
roznegliowanych dziewczt, bya istn pornograficzn Kaplic Sykstysk8. Phil wgapia si
w ciany i zdumiewa skondensowanym niezaspokojonym libido lotnikw, ktre

zainspirowao owo dzieo. Tu, w paacu pornografii, by bardzo daleko od domu ojca pastora
w Indianie.
Wszyscy rwali si do wyprbowania swoich sil w starciu z wrogiem, ale adne si nie
szykowao. Byy za to niekoczce si wykady i szkolenia oraz - kiedy Moznette zosta
przeniesiony do innej zaogi - wdraanie do suby kolejnych tymczasowych drugich pilotw.
W kocu na miejsce Moznettea przyszed Charle-ton Hugh Cuppernell z Long Beach w
Kalifornii. Cuppernell, bystry i jowialny futbolista przygotowujcy si do studiw
prawniczych, zbudowany jak p tuszy
Louie, gotw na chd wielkich wysokoci (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego)
woowej, by na dobrej stopie ze wszystkimi i obdziela suchaczy dowcipami rzucanymi
przez zby zacinite na przygryzionym cygarze.
Gdy po raz pierwszy wzbili si nad Hawaje, ze zdumieniem odkryli, e przydzia
niemal eskimoskiej odziey nie by pomyk. Na wysokoci dziesiciu tysicy stp panowa
dotkliwy zib, nawet w tropikach, a oszklona kabina celowniczego bomb nieraz zamarzaa9.
Ogrzewana bya tylko przednia cz pokadu, wic lotnicy w tylnej czci kaduba chodzili
w kurtkach z kouchem i butach ocieplanych futerkiem, a czasem take w ogrzewanych
elektrycznie kombinezonach. Czonkowie obsugi naziemnej uywali bombowcw jako
latajcych lodwek: chowali w nich butelki z napojami gazowanymi i wyjmowali, zmroone,
po misjach.
W czasie lotw treningowych, gwnie nad wysp Kauai, lotnicy odkryli swj talent.
Mimo kilku niefortunnych wypadkw (kiedy w czasie koowania Phil wpakowa Super
Mana na sup telefoniczny10), w czasie ostrzau z powietrza trafiali do celu przeszo
trzykrotnie czciej ni wynosia rednia dla caego dywizjonu. Louie osiga wybitne wyniki
jako celowniczy bomb. Na jednym z wiczebnych bombardowa z lotu nurkowego trafi
idealnie do celu siedem razy na dziewi11. Najwikszym utrapieniem treningw bya
konieczno radzenia sobie z czepiajcym si wszystkiego, naduywajcym stanowiska i
powszechnie nielubianym porucznikiem nadzorujcym loty. Pewnego razu, kiedy jeden z
silnikw Super Mana wysiad podczas rutynowej misji, Phil zawrci maszyn i wyldowa
na Kahuku. Rozwcieczony porucznik przyjecha w mig pdzcym dipem i natychmiast
rozkaza im wzbi si ponownie w powietrze. Kiedy Louie zaproponowa lot na trzech
silnikach, pod warunkiem e porucznik dotrzyma im towarzystwa, ten raptem zmieni zdanie.
W przerwach midzy treningami Louie i jego kumple latali nad oceanem, patrolujc
wyznaczony obszar przez dziesi godzin dziennie w poszukiwaniu wroga12. Bya to
ogromnie nuca praca. Louie drzema na stole nawigacyjnym Mitchella i zabija czas, uczc

si od Phila sztuki pilotau. Kiedy indziej lea za kabin pilota, czyta powieci Elleryego
Queena i gra na nerwach Douglasowi, ktry tak si w kocu zirytowa koniecznoci
przestpowania dugich ng Louiego, e zaatakowa go ganic. Kiedy strzelcy ostrzelali z
nudw stado wielorybw. Phil kaza im przesta i wieloryby popyny dalej, cae i zdrowe.
Jak si okazao, kule zachowyway miercionony pd przez zaledwie kilka stp pod wod.
Pewnego dnia zdobyta wwczas wiedza bardzo si przyda.
Ktrego ranka na patrolu zaoga Phila przeleciaa nad amerykaskim okrtem
podwodnym, ktry sta spokojnie w wynurzeniu13. Marynarze spacerowali po zewntrznym
pokadzie. Louie trzykrotnie bysn wiatami, dajc sygna rozpoznawczy, ale zaoga odzi
go zlekcewaya. Postanowili wic z Philem napdzi jej stracha. Otworzy drzwi komory
bombowej, a Phil zapikowa z rykiem nad okrtem. Uciekali z pokadu w takim popiechu,
e wygldao to, jakby zostali wessani w gb okrtu - napisa Louie w swoim dzienniku. Daem kapitanowi niedostateczny za rozpoznanie i pitk z plusem za szybkie zanurzenie.
Monotonia patroli morskich nastrajaa do robienia artw14. Kiedy jaki wygadany
oficer z obsugi naziemnej biadoli, e lotnicy dostaj wysze pensje, zaoga zaprosia go na
pokad, eby sam zasiad za sterami i posadzia go na fotelu drugiego pilota. Louie schowa
si wczeniej pod stoem nawigatora, przy acuchach czcych wolant z tablic kontroln.
Kiedy oficer chwyci wolant, Louie zacz pociga za acuchy, wskutek czego samolot raz
stawa dba w powietrzu, raz pikowa. Oficer wpad w popoch. Louie zdusi miech, a Phil
zachowa kamienn twarz. Oficer nigdy wicej nie poskary si na wyszy od lotnikw.
Dwa najbardziej spektakularne kawalarskie wyczyny Louiego miay zwizek z gum
do ucia. Kiedy Cuppernell i Phil gwizdnli Louiemu piwo, ten odpaci im si, zakradajc si
do Super Mana i zatykajc gum znajdujc si w kabinie pilota rurk do szczania, przez
ktr odprowadzano uryn. W czasie lotu rurka dziwnym trafem zacza si przelewa,
wystpiy turbulencje i zmk przynajmniej jeden lotnik. Po tym incydencie Louie z obawy o
wasn skr przez dwa dni ukrywa si w Honolulu. Kiedy indziej postanowi wyrwna
rachunki z Cuppernellem i Philem, ktrzy regularnie kradli mu gum do ucia, i zamieni
swoj zwyk gum na gum do ucia o waciwociach przeczyszczajcych. Tu przed
caodziennym patrolem morskim Cuppernell i Phil ukradli mu po trzy listki, trzykrotnie
wicej, ni wynosia standardowa dawka. Gdy Super Man lata tego dnia nad Pacyfikiem,
Louie obserwowa z satysfakcj, jak pilot i drugi pilot z wielkim udrczeniem gnali na zmian
na ty samolotu, wrzeszczc, eby kto przygotowa torb toaletow. Pod koniec Cuppernell
zorientowa si, e zuyli wszystkie torby. Nie majc innego wyjcia, spuci spodnie i
wystawi tyek przez boczne okno. Czterej lotnicy przytrzymywali go, eby nie wypad.

Kiedy ludzie z obsugi naziemnej ujrzeli rezultaty na caym ogonie Super Mana, wpadli w
furi. Wygldao to jak abstrakcyjny obraz - powiedzia pniej Louie. v
Dla Phila lekarstwem na nud byy popisy akrobatyczne. Po kadym dniu patroli
morskich synchronizowa swj powrt do 0ahu z pilotem innego bombowca. Ten z przodu
przelatywa lotem koszcym nad wysp ze schowanym podwoziem, by sprawdzi, jak nisko
potrafi zej bez otarcia kaduba, a pilot drugiego prbowa zej jeszcze niej. Phil prowadzi
Super Mana tak blisko ziemi, e mg zaglda przez okna budynkw znajdujce si na
parterze. Bya to, jak powiedzia ze swoim charakterystycznym zapiewem, swego rodzaju
brawura15.
Za kady dzie spdzony w powietrzu lotnicy dostawali dzie urlopu16. Grali w
pokera, dzielili midzy siebie zawarto paczek od Cecy i chodzili do kina. Louie utrzymywa
si w olimpijskiej formie, biegajc wok pasa startowego. Kiedy na play w Kahuku
nadmuchali z Philem pokrowce materacy, rzucili si na nich na fale i omal nie utonli. Prujc
po wyspie poyczonymi samochodami, znaleli kilka lotnisk wojskowych, ale po bliszym
ogldzie wychodzio na jaw, e wszystkie samoloty i cay sprzt to atrapy wykonane ze
sklejki, misterny fortel majcy oszuka japoskie samoloty zwiadowcze. W Honolulu
odnaleli za swj Everest - restauracj House of PY Chong, gdzie za dwa i p dolara mogli
dosta stek prawie tak gruby jak rami mczyzny i tak szeroki jak jego gowa. Louie nigdy
nie widzia, eby ktry z goci restauracji dojad swj posiek do koca.
Dla oficerskiej czci zaogi rajem by klub oficerski North Shore w Honolulu, gdzie
mona byo znale korty tenisowe, adne dziewczyny, ktre musiay wraca do domu na
22.30, oraz koktajle piwne. Kiedy jego zaoga osigna najlepszy wynik wrd strzelcw w
dywizjonie, Louie nagrodzi szeregowych, przypinajc im swoje naszywki do mundurw i
przemycajc ich do klubu. Kiedy wsta, eby zataczy z dziewczyn, pukownik Matheny
usiad na jego miejscu i zagadn przeraonego Clarencea Douglasa, ktry udawa
podporucznika. Gdy Louie zdoa wyrwa si z ramion dziewczyny i przybieg mu na ratunek,
niczego niepodej-rzewajcy pukownik podnis si i wyrazi uznanie dla podporucznika
Douglasa.
Pewnego wieczoru Louie zauway na parkiecie tanecznym klubu porucznika, ktry
kiedy kaza im lata na trzech silnikach. Wytrzasn skd torb mki, zwerbowa
dziewczyn i ruszy w tany, zataczajc koa w pobliu porucznika. Ilekro mija go w tacu,
wrzuca mu za konierz szczypt mki. Po godzinie gapi si na nich cay klub. Na koniec
Louie chwyci szklank wody, zbliy si w tacu do plecw swojej ofiary, chlusn mu wod
na koszul i da dyla. Porucznik obrci si gwatownie. Ciasto spywao mu po plecach. Nie

znalazszy winnego, wybieg jak burza z lokalu, a Louie zosta okrzyknity boyszczem
klubu. Byo o jedn dziewczyn wicej dla nas - stwierdzi pniej.
Listopad niepostrzeenie zmieni si w grudzie, a lotnicy nadal nie mieli okazji
zobaczy Japoczykw na wasne oczy. Trway zacite boje o wysp Guadal-canal pooon
dalej na poudnie, a lotnicy czuli si niedocenieni i sfrustrowani, a jednoczenie coraz bardziej
ciekawi walk. Za kadym razem gdy B-17 przylatywa po bitwie na pnoc, Louie z
przyjacimi szli na lotnisko i gapili si na niego z rozdziawionymi ustami. Z pocztku
wszystkie samoloty wyglday tak samo, ale tylko do momentu, a jeden z lotnikw pokaza
im otwr po kuli. Jeju! - powiedzia pniej Louie. - Wos zjey nam si na gowie.
Trzy dni przed witami Boego Narodzenia nadesza w kocu dugo wyczekiwana
godzina17. Kolegom Louiego i dwudziestu piciu innym zaogom polecono spakowa
ubrania na trzy dni i stawi si przy maszynach. Louie spostrzeg, e komor bombow
Super Mana wyposaono w dwa dodatkowe zbiorniki z paliwem i sze bomb o wadze
dwustu trzydziestu kilogramw kada. Zbiorniki pomocnicze, napisa Louie w dzienniku,
wskazyway, e kierowano ich prawdopodobnie spory kawaek std. Zamiast celownika
Norden Louie dosta celownik rczny, co oznaczao, e prawdopodobnie bd bombardowa
z lotu nurkowego. Wrczono zaodze pakiet rozkazw i polecono otworzy go dopiero po
wzbiciu si w powietrze.
Pi minut po starcie czonkowie zaogi rozdarli kopert i dowiedzieli si, e
zmierzaj na Midway. Osiem godzin pniej, po przylocie do celu, przywitano ich skrzynk
piwa Budweiser oraz sensacyjn wiadomoci: Japoczycy wybudowali baz na atolu Wake.
AAF planowao obrci baz w zgliszcza w najwikszym jak dotychczas nalocie
zorganizowanym nad Pacyfikiem.
Nazajutrz po poudniu wezwano zaog do pokoju odpraw, ktry mieci si w kinie
bazy lotniczej i by udekorowany oklapymi ozdobami boonarodzeniowymi oraz
serpentynami. Mieli tej nocy zbombardowa Wake z lotu nurkowego. Misja miaa potrwa
bite szesnacie godzin i by najduszym jak dotd lotem bojowym tej wojny, ktry wystawi
wytrzymao B-24 na cik prb. Zadanie byo rwnie na granicy wykonalnoci, nawet
przy dwch dodatkowych zbiornikach paliwa.
Louie poszed przed wylotem na lotnisko, eby obejrze przygotowania. Ludzie z
obsugi naziemnej usuwali kady gram nadprogramowego obcienia i malowali brzuchy
oraz skrzyda maszyn czarn farb, aby byy mniej widoczne na nocnym niebie. Louie
wdrapa si do komory bombowej Super Mana, gdzie uoone byy bomby Na jednej z nich
nabazgra Marge i Payton, na cze swojego kumpla z uczelni, Paytona Jordana, ktry

niedawno polubi swoj ukochan z liceum.

23 grudnia 1942 roku o godzinie 16.00 wystartowao z Midway dwadziecia sze
bombowcw B-24 obcionych w sumie dwustoma osiemdziesicioma tysicami litrw
paliwa oraz trzydziestoma czterema tonami bomb. Super Man przesun si na koniec
sznura maszyn. Mino popoudnie i miao si pod wieczr. Soce zaszo, a bombowce
suny dalej naprzd pod gwiazdami, w niemiaej ksiycowej powiacie.
O godzinie 23.00, w odlegoci okoo 240 kilometrw od Wake, Phil wyczy
zewntrzne wiata. Spowiy ich chmury. Bombowce miay zbliy si do atolu w szyku, ale
w chmurach i przy wyczonych reflektorach piloci nie potrafili zlokalizowa towarzyszy.
Nie mogli sobie pozwoli na ryzyko przerwania ciszy radiowej, wic kady lecia sam. Piloci
wycigali szyje w ciemnociach i eby unikn kolizji, skrcali gwatownie na widok sabych
cieni ssiednich maszyn. Wake byo tu-tu, ale go nie widzieli. Siedzcy w grnej wieyczce
Super Mana Stanley Pillsbury zastanawia si, czy wrci yw z tej misji. Niej, w szklarni,
Louie czu to samo podniecenie, ktre dotychczas wywoywa w nim czekajcy go bieg.
Rozcigajce si przed nimi Wake spao.
Rwno o pnocy pukownik Matheny, pilot pierwszego samolotu - Dumbo the
Avenger - przerwa cisz radiow.
- No to jestemy, chopcy.
Matheny skierowa dzib Dumbo w d i jego bombowiec mign przez chmury.
Pod nim rozciga si atol Wake, trzy smuke wyspy trzymajce si za rce wok laguny.
Gdy drugi pilot poda wskaniki prdkociomierza i wysoko-ciomierza, Matheny skierowa
maszyn w stron szeregu budynkw na Peacock Point, poudniowym czubku atolu. Po obu
stronach w lad za nim mkny inne B-24. Po osigniciu wysokoci bombardowania
Matheny dwign nos maszyny w gr i krzykn do celowniczego:
- Jak dugo chcesz czeka z tymi bombami?
- Poszy, panie pukowniku!
W tym momencie budynki na Peacock Point rozbysy wiatem eksplozji. Byo
czterdzieci pi sekund po pnocy.
Matheny wykona lekki przechy i spojrza w d: Peacock Point, zasypane gradem
bomb z jego bombowca i samolotw leccych po bokach, stao w ogniu. Matheny wiedzia,
e dopisao im szczcie. Japoczycy zostali wyrwani ze snu i nie zdyli uruchomi dzia
przeciwlotniczych. Gdy Matheny zawrci w stron Midway, bombowce pikoway na Wake
fala za fal, a Japoczycy gnali w kierunku dzia.
Na pokadzie Super Mana, daleko w tyle i nad samolotem Mathenyego, Louie

widzia szerokie, pulsujce byski w chmurach. Przekrci zawr i drzwi komory bombowej
rozwary si z oskotem. Ustawi wyrzutnik bombowy w pozycji wybr, nacisn
wyczniki i potwierdzi ustawienia. Phil zgodnie z wytycznymi zszed 4000 stp niej przed
zrzuceniem bomb, lecz nawet na tej wysokoci cigle ton w chmurach. Louie mia
wycelowa w pas startowy, ale go nie widzia. Phil poprowadzi samolot z oszaamiajc
prdkoci jeszcze niej. Znienacka, na wysokoci 2500 stp, Super Man przebi si przez
pokryw chmur i raptem w dole ukazao si lnice Wake.
Wspomnienie widoku, jaki si przed nimi otworzy, zostanie z Pillsburym na zawsze.
Wygldao to jak kosmiczna burza - wspomina. Wyspy, jeszcze przed chwil okryte
szczelnym paszczem ciemnoci, buchny poog jaskrawego wiata. Kilka wikszych
piekielnych poarw trawio umieszczone na atolu zbiorniki z rop, wypluwajc czarny dym.
Bomby trafiay w cele, z ziemi wystrzelay raptem grzyby poarw. Reflektory taczyy po
niebie, snopy wiata odbijay si od chmur i wracay na ziemi, rozwietlajc dziesitki
Japoczykw, ktrzy, ubrani jedynie w tradycyjne przepa ki fundoshi, biegali w popochu.
Ani Pillsbury, ani aden z pozostaych lotnikw nie wiedzieli, e wrd tych mczyzn byo
dziewidziesiciu omiu wzitych do niewoli Amerykanw.
Strzelcy boczni i tylni bombowcw strzelali w d, pkay jeden po drugim reflektory
obrony przeciwlotniczej. Pillsburyemu zdawao si, e ostrzeliwuj ich wszystkie dziaa na
wiecie. Pociski artylerii przeciwlotniczej wzlatyway wysokimi ukami. Gdy wybuchay,
opada na ziemi deszcz szrapneli. Pociski smugowe wystrzelane z gry i z dou znaczyy
nocne niebo ci, czerwieni i zieleni. Pillsbury obserwowa t feeri kolorw i myla o
Boym Narodzeniu. Nagle zda sobie spraw, e minli midzynarodow lini zmiany daty i
jest ju po pnocy. A wic Boe Narodzenie.
Phil wyprowadzi Super Mana z lotu nurkowego, a kiedy wyrwna lot, Louie
zauway tylne wiata myliwca Zero sunce po pasie startowym z pnocy na poudnie.
Zacz synchronizowa lot ze wiatem, liczc, e trafi w Zero, zanim oderwie si od ziemi.
Niej, w bardzo niewielkiej odlegoci, co eksplodowao. Super Man zatrzs si; pocisk
wybuch przy lewym skrzydle, nastpny przy ogonie. Louie widzia smugi pociskw
wycinajce schludne linie na niebie z prawej strony. Zrzuci bomb nad poudniowym
kracem pasa startowego, odliczy dwie sekundy i spuci pi nastpnych na szereg
hangarw oraz samolotw stojcych przy pasie.
Lejszy o tysic trzysta kilogramw bomb, Super Man poderwa si w gr. Louie
wykrzykn: Bomby poszy!, a Phil przechyli samolot troch w lewo i przeprowadzi przez
strumienie ognia z dzia przeciwlotniczych. Louie popatrzy w d. Jego pi bomb spado z

rozbryzgami ognia na hangary i samoloty. Spni si o uamek sekundy i nie trafi w Zero.
Bomba spada tu za nim, rozwietlajc pas startowy. Phil zawrci Super Mana w stron
Midway. Wake wygldao niczym morze ognia i kbice si ludzkie mrowisko.
Zaoga bya podminowana, odurzona adrenalin. W powietrzu byo kilka japoskich
myliwcw, ale w ciemnociach nie sposb byo ustali ich lokalizacj. Gdzie w konstelacji
samolotw Zero wystrzeli w stron bombowca, ktry odpowiedzia ogniem. Zero znikn.
Pillsbury spojrza na bok i spostrzeg zmierzajce wprost na nich te prgi ognia z pociskw
smugowych. Strzelec B-24 omykowo wzi ich za maszyn wroga i otworzy ogie. Phil
zauway je w tym samym momencie i skrci gwatownie. Ostrza ustal.
Drzwi komory bombowej nie daway si zamkn. Wytona praca siownikw nie
pomoga. Ani drgny. Louie przeszed si do tyu i spojrza: kiedy Phil wyprowadza samolot
z lotu nurkowego, wskutek olbrzymich przecie przemieciy si dodatkowe zbiorniki z
paliwem i to one zablokoway drzwi. Nie mona byo nic zrobi. Otwarta na ocie komora
bombowa wytwarzaa opr aerodynamiczny, w efekcie czego samolot spala duo wicej
paliwa ni normalnie. wiadomo, e i bez tego maszyna operuje na granicy swojego
zasigu, dziaaa otrzewiajco.
Lotnicy mogli tylko czeka i nie traci nadziei. Podzielili si sokiem ananasowym i
rozdali kanapki z pieczon woowin. Louie by wycieczony nie tylko walk, ale te
nieustannym dygotaniem samolotu. Gapi si na niebo zaspanym wzrokiem i oglda gwiazdy
przez szczeliny w chmurach.
Sto dwadziecia kilometrw od Wake jeden z lotnikw spojrza w ty: wyspa cigle
staa w ogniu.
Nad Pacyfikiem wsta dzie. Genera Howard K. Ramey sta przy ldowisku w bazie
Midway i wypatrywa w obokach swoich bombowcw. Na jego czole rysoway si poziome
zmarszczki. Dwiecie stp nad oceanem wisia grzebie pary wodnej, z ktrego la si deszcz.
W niektrych miejscach widoczno spadla do niecaych dwch metrw. Trudno bdzie w
takich warunkach odnale malekie, paskie Midway, poza tym nie wiadomo, czy
bombowcom wystarczy paliwa na powrt do bazy.
W polu widzenia pojawi si jeden samolot, za nim nastpny i jeszcze nastpny.
Ldoway jeden po drugim, wszystkie na ostatnich kroplach paliwa, jeden ze zgaszonym
silnikiem. Super Mana nie byo w zasigu wzroku.
W kbach mgy Phil popatrzy zapewne na wskanik poziomu paliwa i zorientowa
si, e s w powanych tarapatach. Drzwi komory bombowej pozostaway otwarte, a w
kadubie hula wiatr, przez co samolot straci wikszo paliwa i lecia na rezerwie. Phil nie

mial pojcia, czy zdoa znale Midway, a brakowao mu paliwa na drugie podejcie.
Wreszcie, okoo godziny smej rano, dostrzeg we mgle niewyrane zarysy wyspy. Chwil
pniej jeden z silnikw Super Mana zacharcza i zgas.
Phil wiedzia, e pozostae silniki lada moment zrobi to samo. Prowadzi maszyn jak
najdelikatniej, zauway pas i rozpocz podchodzenie do ldowania. Silniki nadal pracoway.
Phil sprowadzi maszyn w d. Koa dotkny ziemi. Maszyna skrcia z pasa i zaraz potem
zgas drugi silnik, a kiedy dojechaa do hangaru, ucichy pozostae dwa. Gdyby trasa przelotu
bya cho odrobin dusza, Super Man spadby do oceanu.
Genera Ramey podbiega do kadego z bombowcw z gratulacjami. Zmczeni
czonkowie zaogi Super Mana wysypali si z samolotu i weszli w tumek onierzy
piechoty morskiej, ktrzy od roku czekali na moliwo zemszczenia si za to, co Japoczycy
zrobili ich kumplom na Wake. Teraz marines rozdawali kieliszki z alkoholem i fetowali
zwycistwo.
Misja okazaa si fantastycznym sukcesem. Wszystkie samoloty wrciy bezpiecznie
do bazy. Tylko jedna bomba chybia celu i plusna do wody sze metrw od brzegu.
Japoska baza zostaa powanie uszkodzona - wedug jednego z szacunkw zgina poowa
jej personelu - a Ameryka zademonstrowaa si oraz zasig swoich liberatorw. I chocia
lotnicy o tym nie wiedzieli, wszyscy amerykascy jecy przeyli.
Lotnicy z zaogi Phila siedzieli tego dnia na deszczu i patrzyli, jak kilka albatrosw
podejmuje komicznie niezdarne prby wyldowania na zalanym pasie startowym. Nazajutrz
wczesnym rankiem polecieli z powrotem do Kahuku. Louie spdzi sylwestra na przyjciu z
Moznettem i celowniczym z jego zaogi, Jamesem Carringerem. Do paacu pornografii
powlk si z powrotem dopiero o czwartej trzydzieci rano. Kilka godzin pniej stawi si
na uroczystoci: admira Chester Nimitz odznaczy pilotw biorcych udzia w bitwie o Wake
Zaszczytnymi Krzyami Lotniczymi, a czonkw ich zag Medalami Lotniczymi.
Wadomo o nalocie na Wake rozesza si lotem byskawicy, a lotnikw okrzyknito
bohaterami. Gazety wyolbrzymiay ich sukces, witeczny prezent dla aliantw.
NASZPIKOWALI TKW STAL - krzycza jeden z nagwkw18. Prezenterzy
radiowi w Tokio przyjli zgoa inny punkt widzenia. Donieli, e Amerykanie, napotykajc
japosk obron powietrzn, rozpierzchli si w popochu19. Louie znalaz w Honolulu
Advertiser rysunek przedstawiajcy jego rol w bombardowaniu Wake. Wyci go i wsun
do portfela.
Nowy rok 1943 lotnicy powitali sukcesem nad Wake, nic dziwnego wic, e poczuli
przypyw odwagi. Poszo im jak z patka. Jeden z admiraw prognozowa, e Japonia

zostanie pokonana w cigu najbliszego roku20. Phil zasysza mimochodem, jak lotnicy
rozmawiali o powrocie do domu.
Zdaje mi si - napisa do matki - e troszk na to za wczenie21.

8. Tylko w pralni wiedzieli, jak strasznie si baem

By wczesny ranek 8 stycznia 1943 roku, przed wschodem soca. George Moznette i
James Carringer, ktrzy spdzili sylwestra z Louiem, doczyli na ldowisku przy play
Barking Sands na Kauai do reszty zaogi przygotowujcej si do poprowadzenia lotu
szkoleniowego nad Pearl Harbor z udziaem trzech samolotw. Jeden z nich pilotowa major
Jonathan Coxwell, jeden z najserdeczniejszych przyjaci Louiego1.
W czasie koowania po pasie startowym Coxwell prbowa poczy si z wie
kontroln, ale jej nadajnik nie dziaa. Doda gazu, wzbi si w powietrze i przelecia nad
pla, wprost w objcia ciemnoci. Po nim wystartoway dwa pozostae samoloty. Wrciy po
jakim czasie, ale maszyny Coxwella z nimi nie byo. Nie widziano jej od startu.
Louie usysza o zaginiciu samolotu Coxwella na odprawie o godzinie smej.
Lotnikw z zaogi Phila wyznaczono tego ranka do treningowego bombardowania w pobliu
Barking Sands, wic wyszli wczeniej na pla, wypatrujc ladu przyjaci. Kto znalaz
wyrzucony na brzeg czek z wypat opiewajcy na 400 dolarw, wystawiony na nazwisko
Moznette.
Zaoga Super Mana bya pitnacie tysicy stp nad ziemi, kiedy zlokalizowano
zagubionego B-24 na dnie oceanu niedaleko od brzegu. Zgina caa dziesicioosobowa
zaoga.
Coxwell ledwie zdy oderwa si od pasa startowego i skrci, kiedy uderzy w
wod. Kilku lotnikw przeyo katastrof i prbowao dopyn do brzegu, ale dopady ich
rekiny. Lotnicy zostali, jak napisa w dzienniku Louie, dosownie potargani na strzpy.
Piciu, w tym Moznette, mieszkao w paacu pornografii z Louiem i Philem. Carringer zosta
wanie awansowany do stopnia porucznika, ale zgin, zanim ktokolwiek zdy go o tym
powiadomi. Pochowano ich na cmentarzu w Honolulu, gdzie doczyli do zabitych w Pearl
Harbor2.
B-24 Stevenovich II tu po trafieniu pociskiem z dzia przeciwlotniczych. Samolot
obrci si kilka razy i eksplodowa. Operator radaru porucznik Edward Walsh jr. Zosta
wyrzucony z samolotu w trakcie wybuchu. Udao mu si otworzy spadochron i przey.
Pozostaych czonkw zaogi uznano za zabitych.
Louie by wstrznity. Przebywa na Hawajach zaledwie od dwch miesicy, a mimo
to ju kilkudziesiciu lotnikw z jego Grupy Bombowej, w tym ponad jedna czwarta ludzi z

jego kwatery, ponioso mier3.

Straty zaczy si od lotu z San Francisco, kiedy jeden z B-24 po prostu znikn.
Niestety, taki los spotyka wwczas wielu lotnikw. Midzy 1943 a 1945 w drodze na
wyznaczony obszar dziaa bojowych zgino czterysta zag AAF. Nastpny samolot zapali
si i rozbi w Kahuku, zabijajc czterech lotnikw. Inny uderzy w zbocze gry. Jeszcze inny
bombowiec spad na ziemi po awarii wszystkich czterech silnikw. Dwie osoby zginy.
Niedowiadczony mechanik jednego bombowca, przepompowujc paliwo z jednego
zbiornika do drugiego, rozla benzyn na pododze komory bombowej. W czasie otwierania
drzwiczek komory przeskoczya iskra i samolot eksplodowa. Przeyo trzech ludzi, w tym
pasaer, ktry przypadkiem trzyma do na spadochronie, kiedy podmuch wybuchu wyrzuci
go z samolotu. Po nalocie na Wake samolot wysany z misj sfotografowania zniszcze zosta
trafiony z dzia przeciwlotniczych. Zaoga wysaa ostatni komunikat: Nie damy rady i
such po niej zagin. Potem nastpi wypadek Coxwella.
Te straty, z ktrych tylko jedna wynika z dziaa nieprzyjaciela, nie stanowiy
wikszej anomalii. W II wojnie wiatowej w walkach i wypadkach amerykaskie siy
powietrzne straciy 35 933 samoloty. Bilans strat by o tyle zaskakujcy, e straty bojowe
odpowiaday za zaledwie uamek tej liczby. W 1943 roku w strefie bojowej Oceanu
Spokojnego, w ktrej suya zaoga Phila, na kady zestrzelony samolot przypadao rednio
sze samolotw straconych w wypadkach. Z czasem procent strat bojowych si zwiksza,
lecz nigdy nie przekroczy strat niebojowych.
Wraz z samolotami ginli ludzie. W korpusie powietrznym zgino poza polem walki
35 946 osb4, przytaczajca wikszo w wypadkach lotniczych5. Nawet na polu walki
lotnicy tracili ycie znacznie czciej w wypadkach anieli w samej walce. Raport
opracowany przez naczelnego lekarza AAF podaje, e w 15. Armii Lotniczej, midzy 1
listopada 1943 a 25 maja 1945 roku, siedemdziesit procent lotnikw uznanych za zabitych w
walce zmaro w wypadkach lotniczych w wyniku problemw eksploatacyjnych z maszyn, a
nie dziaa nieprzyjaciela6.
W wielu przypadkach win ponosiy same maszyny. Po czci dlatego, e technika ich
produkcji bya cigle w powijakach, a po czci bo byy tak mocno eksploatowane, samoloty
miay tendencj do awarii. Tylko w styczniu 1943 roku Louie odnotowa w swoim dzienniku
dziesi powanych problemw mechanicznych z Super Manem i innymi samolotami,
ktrymi lata: midzy innymi awarie silnika w czasie lotu, wyciek benzyny, kopoty z
cinieniem oleju oraz blokad podwozia - na szczcie wysunitego. Pewnego razu
zaszwankoway przy ldowaniu hamulce Super Mana. Phil zdoa go zatrzyma niecay

metr od koca pasa do ldowania. Dalej by ju tylko ocean.

* Wojsko nie kategoryzowao mierci poniesionych poza polem walki wedug
przyczyn, lecz statystyki wskazuj wyranie, e wikszo z nich byo wynikiem wypadkw
lotniczych. Po pierwsze, liczba zgonw poza polem walki nie obejmuje osb, ktre zmary w
czasie internowania, pobytu w niewoli lub zaginy bez wieci. Jako wan przyczyn
zgonw mona te wykluczy chorob: biorc pod uwag, e w caej armii, nie wyczajc
piechoty walczcej w malarycznych dunglach, zmaro na skutek chorb 15 779 osb, zgony
tego rodzaju w korpusie lotniczym z pewnoci stanowiy niewielki procent zgonw poza
polem walki. Wreszcie, zwaywszy, e na terenie USA zgino w wypadkach lotniczych 15
000 lotnikw, wydaje si wysoce prawdopodobne, i za podobnie wysoki odsetek mierci
odpowiadaa ogromna liczba wypadkw w teatrach dziaa wojennych.
Ogie artylerii przeciwlotniczej
miertelne niwo zbieraa te pogoda. Burze redukoway widoczno do zera, co byo
nie lada problemem dla pilotw szukajcych malutkich wysepek albo kluczcych midzy
grami, ktre wznosiy si po obu stronach niektrych hawajskich pasw startowych.
Bombowce B-24 byy trudne w sterowaniu nawet przy spokojnym niebie; podczas burz
tropikalnych nawet poczonym siom pilota i drugiego pilota nie udawao si utrzyma ich w
ryzach. Ktrego tygodnia Super Man dwukrotnie wlecia w stref burz, ktre miotay
samolotem tak gwatownie, e Phil straci nad nim panowanie7. Kiedy maszyn rzucao po
niebie przez dziesi minut. Strach sparaliowa tymczasowego drugiego pilota i Phil musia
wezwa Louiego, aby go zastpi.
Pewnego dnia, po patrolu morskim, Phil prbowa okry szkwa, gdy Cuppernell
zapyta go znienacka, czy odway si wlecie w sam rodek. Mog poprowadzi maszyn,
gdzie zechc - odpar Phil, skrcajc w stref burzy. Super Man zosta byskawicznie przez
ni poknity. Phil nie widzia kompletnie nic. Deszcz dzwoni o kadub, wiatr znosi samolot
na bok. Maszyna zacza koysa si z boku na bok, a zaoga chwytaa si gorczkowo
wszystkiego, co byo przyrubowane do pokadu. Wlecieli w burz na wysokoci zaledwie
tysica stp. Teraz samolot miota si w tak nieprzewidywalny sposb, e nie byli w stanie
odczyta wysokoci, a przy braku widocznoci nie wiedzieli, gdzie znajduje si ocean. Ilekro
samolot gwatownie obnia lot, przygotowywali si na katastrof. Widzieli 0ahu, zanim
weszli w stref burzy, ale teraz nie mieli pojcia, gdzie go szuka. Phil cisn wolant. Pot
spywa mu strukami po twarzy. Pillsbury zaoy spadochron.
Siedzcy przy stole nawigacyjnym Harry Brooks podchwyci sygna z hawajskiej
radiostacji. Samolot mia na wyposaeniu kompas radiowy, co pozwolio Harryemu ustali

kierunek, z ktrego dobiega sygna. Phil zmusi krnbrn maszyn do zawrcenia i skierowa
j w odpowiedni stron. Wydobyli si z burzy, odnaleli lotnisko i wyldowali. Phil by
zmordowany i mg wy sobie koszul z potu.
Innym utrapieniem byy pasy startowe. Wiele wysepek byo tak krtkich, e
inynierowie musieli sztucznie wydua pasy. Mimo tych ulepsze i tak czsto brakowao
miejsca. Eskadry wracay niekiedy po duszych misjach z tak niewielkim zapasem paliwa, e
aden z samolotw nie mg zaczeka, a inne wylduj, i wszystkie podchodziy do
ldowania jednoczenie8. Kady pilot pierwszego samolotu opnia ldowanie do momentu,
a znalaz si na tyle daleko na pasie do ldowania, eby samoloty lecce za nim mogy
dotkn ziemi w tym samym momencie. Maszyny przejeday koniec pasa do ldowania na
Funafuti i wjeday do oceanu. Zdarzao si to tak nagminnie, e ludzie z obsugi naziemnej
trzymali nad wod buldoer wyposaony w lin holownicz.
Dla naadowanych B-24, ktre potrzeboway do startu rozbiegu o dugoci
przynajmniej tysica dwustu dwudziestu metrw, przykrtkie wyspiarskie pasy startowe,
nieraz okolone strzelistymi palmami, stanowiy niemae wyzwanie. Start mielimy
emocjonujcy - napisa sierant Frank Rosynek o pewnym locie z nadmiarem adunku. Szeciu z nas musiao stan na wskiej belce midzy drzwiami komory bombowej, z
wycignitymi rkami opartymi na grzbietach pomocniczych zbiornikw z paliwem. Zapach
wysokooktanowego paliwa lotniczego by odurzajcy. Samolot toczy si ociale po pasie
startowym przez ca wieczno, a przez szczeliny, tam, gdzie drzwi komory stykay si z
belk, na ktrej stalimy stopa za stop, widzielimy zbity koral. Nagle SZUUUST! i w
szczelinach ukazay si licie palm, po obu stronach!... Tylko w pralni wiedzieli, jak strasznie
si baem9.
Zdarzay si rwnie bdy czowieka. Piloci zderzali si w locie lub podczas
koowania. Lotnicy zapalali papierosy na pokadach B-24, syncych z wyciekw paliwa, i
wysadzali swoje samoloty. Podczas jednego lotu, kiedy Super Manowi zgas trzeci silnik,
Pillsbury zorientowa si, e drugi pilot siedzi z butem opartym na wyczniku silnika, nie
zdajc sobie sprawy, e sam go wyczy10. Louie zosta raz poproszony o doczenie do
innej zaogi w ramach zastpstwa za chorego celowniczego. Louie te nie czu si najlepiej,
wic zaoga znalaza kogo innego. W czasie lotu wiea ostrzega pilota, e ma przed sob
gr. Pilot odpar, e widzi, po czym wlecia wprost na ni11. Najdziwniejszy epizod mia
miejsce, kiedy bombowiec wznis si ostro do gry podczas lotu treningowego. Lotnik
znajdujcy si wewntrz, prbujc unikn upadku, niechccy chwyci uchwyt zwalniajcy
tratw ratunkow. Tratwa wyskoczya z dachu i owina si wok statecznika poziomego.

Ledwie kontrolujc samolot, pilot rozkaza zaodze wyskoczy ze spadochronami. Obu

pilotom udao si bezpiecznie wyldowa i wszyscy przeyli12.
Wreszcie niemaych kopotw nastrczaa nawigacja. Nawigatorzy przeprowadzali
nadzwyczaj zoone obliczenia z dziedziny trygonometrii sferycznej na podstawie danych
uzyskanych z rozlicznych instrumentw i przez tysice kilometrw pozbawionego cech
charakterystycznych oceanu szukali po omacku celw lub wysp przeznaczenia, ktre byy
zaciemnione noc, czsto szerokie na par metrw i tak paskie, e zleway si z horyzontem.
Procedury postpowania, nawet przy uyciu tych wszystkich instrumentw, byway
komicznie prymitywne. eby skalibrowa sekstans - napisa nawigator John Weller otwieraem waz ewakuacyjny na pokadzie zaogowym i stawaem jedn nog na moim, a
drug na biurku radiooperatora, a [radiowiec] trzyma mnie za nogi, eby nie wyssao mnie z
samolotu13. Noc nawigatorzy nieraz uciekali si do kierowania si pooeniem gwiazd i
prowadzili swe zaogi nad Pacyfikiem, korzystajc z metod godnych starych polinezyjskich
eglarzy. Podczas burzy albo w chmurach nawet to byo niemoliwe.
Jeli wzi pod uwag, e samolot mg przegapi wysp, zbaczajc z kursu zaledwie
o kresk kompasu, zdumiewajce, e zaogi w ogle odnajdoway miejsca przeznaczenia.
Niektre nie odnajdoway. Martin Cohn, oficer zaopatrzeniowy na 0ahu, by w baraku
radarowym, kiedy zagubiony samolot, nieposiadajcy radaru, usiowa znale wysp.
Siedzielimy i patrzylimy, jak samolot min wysp i ju nie wrci - wspomina. Widziaem go na ekranie radaru. To straszne uczucie. Wojna nie cenia ycia ludzkiego14.
Ryzyko latania roso niepomiernie w walce. Z nieba nadlatyway japoskie myliwce,
przede wszystkim szybki i zwinny Zero, ktry dominowa na niebie w pierwszej poowie
wojny. Piloci Zer prayli bombowce ogniem z karabinw maszynowych oraz niebywale
niszczcymi pociskami 20 mm z dziaek pokadowych, ktre wyryway ziejce dziury w
kadubach przeciwnikw. Gdy to nie przynosio skutku, taranowali bombowce swoimi
maszynami jako kamikadze; jeden B-24 powrci do bazy z poow japoskiego myliwca
zwisajc ze skrzyda15. Artyleria przeciwlotnicza wystrzeliwaa z ziemi pociski, ktre
wybuchay ostrymi jak yletki odamkami metalu rozcinajcymi kaduby samolotw. eby
przey ostrza artylerii przeciwlotniczej i ataki nieprzyjacielskich samolotw, piloci
bombowcw musieli stale zmienia wysoko i kierunek lotu. Jednak to nie pilot, a celownik
Norden sterowa bombowcem w czasie zbliania si do celu, wic manewry wymijajce nie
byy moliwe. Celowniki kieroway bombowcami B-24 przez trzy do piciu minut w czasie
podchodzenia do ataku; japoskie dalmierze potrzeboway na okrelenie wysokoci
bombowca niecaych szedziesiciu sekund16. Matematyka bya po stronie Japoczykw.

W walce bombowce stanowiy zagroenie rwnie dla siebie nawzajem. By mc

odeprze atak myliwcw i uderzy w wskie wysepki, na ktrych zlokalizowane byy cele,
samoloty musiay trzyma si bardzo blisko siebie. W chaosie bitwy zderzay si, ostrzeliway
siebie nawzajem i robiy jeszcze gorsze rzeczy. Kiedy trzy B-24, ktre miay za zadanie
zaminowa zatok, leciay w zwartym szyku przez wski kanion na wysokoci pidziesiciu
stp, pod wzmoonym ostrzaem z ziemi. Gdy wyleciay nad wod, samolot pilotowany przez
porucznika Roberta Stronga uderzy czubkiem prawego skrzyda w okno szklarni samolotu
leccego po prawej stronie, pilotowanego przez niejakiego porucznika Robinsona. Sia
uderzenia wprawia bombowiec Stronga w rotacj. Samolot obrci si na lewy bok i wpad
pod

maszyn

Robinsona,

dokadnie

momencie,

gdy

celowniczy

zrzuca

czterystupidziesiciokilogramow min. Mina przebia kadub samolotu Stronga i cho nie

wybucha, wyrwaa w nim dziur o powierzchni ptora metra kwadratowego i utkwia tu za
stanowiskami bocznych strzelcw17. B-24 Stronga zosta prawie przepoowiony, w dodatku
otworzy si spadochron przymocowany do miny, ktry ciga samolot w d. Czonkowie
zaogi odcili czasz spadochronu i prbowali wypchn min na zewntrz, ale ta ani drgna,
wic zdjli karabiny z podstaw i wyrzucili min, uywajc luf jako dwigni. Gdy Strong
prbowa doprowadzi samolot do bazy, jego ogon opota na wietrze, a w gr kaduba
posuwaa si ogromna szczelina. Strong dokona rzeczy niemoliwej: przelecia prawie tysic
trzysta kilometrw i wyldowa. Kiedy Jesse Stay, pilot dywizjonu Louiego, poszed obejrze
bombowiec, mg prawie oderwa mu ogon jedn rk.
Statystyki zwizane z ryzykiem bojowym byy ponure. WII wojnie wiatowej zgino
w walce 52 173 lotnikw AAF18. Wedug relacji Staya, ktry zostanie dowdc dywizjonu,
lotnicy starajcy si wylata czterdzieci misji bojowych obowizkowych dla zaogi
bombowcw na Pacyfiku mieli pidziesit procent szans na przeycie19.
* Kiedy Louie i Phil rozpoczynali sub, obejmowaa ona trzydzieci misji. Liczba ta
zostaa pniej zwikszona.
Lotnicy mogli nie tylko wrci bezpiecznie do bazy, dozna obrae albo ponie
mier. W czasie wojny tysice z nich gino bez ladu, niektrzy podczas misji bojowych,
inni w trakcie rutynowych lotw. Wielu poyka ocean. Niektrzy przeyli, ale gubili si na
morzu albo na wyspach. Jeszcze innych brano do niewoli. Wojsko, nie potrafic ich odnale,
uznawao ich za zaginionych. Jeli nie odnajdowali si w cigu trzynastu miesicy, uznawano
ich za zabitych.
Trafione bombowce przewanie ldoway na wodzie - awaryjnie albo wskutek
upadku20. Lotnicy, ktrych maszyny spady do morza, mieli niewielkie szanse na przeycie,

ale wodowanie, w zalenoci od typu bombowca, rokowao lepiej. B-l 7 i jego kuzyn,
wprowadzony do uycia nieco pniej gigantyczny B-29, miay szerokie, nisko umieszczone
skrzyda, ktre wraz z kadubem tworzyy wzgldnie pask powierzchni zdatn do
unoszenia si na falach. Solidne drzwi komory bombowej znajdoway si w rwnej linii z
kadubem i zazwyczaj wytrzymyway wodowanie, dziki czemu samolot mg duej unosi
si na wodzie. Pierwszy zwodowany awaryjnie B-29 nie tylko przetrwa, lecz w dodatku
dopyn nastpnego dnia, niesiony przez fale, na indyjsk pla, zupenie nienaruszony. B-24
by inny. Mia wskie, umieszczone wysoko na kadubie skrzyda, a delikatne drzwi komory
bombowej nieznacznie odstaway od brzucha samolotu. W wikszoci przypadkw w trakcie
wodowania drzwi komory B-24 zaczepiay o powierzchni wody i odryway si, a samolot
rozpada si na kawaki. Spotykao to tylko mniej ni jedn czwart zwodowanych B-l7, za to
niemal dwie trzecie B-24. Dwadziecia pi procent lotnikw ponosio mier21.
Dla ocalaych z wypadku B-24 kluczowe znaczenie miaa szybka ucieczka.
Liberatory, pozbawione wodoszczelnych kadubw, tony natychmiast. Jeden z lotnikw
wspomina, e jego zwodowany B-24 poszed pod wod tak szybko, e jego wiata wida
byo, kiedy znajdowa si ju gboko pod powierzchni. Kady lotnik dostawa kamizelk
ratunkow, tak zwan maewestk*, ale poniewa lotnicy kradli naboje z dwutlenkiem wgla
do nadmuchiwania kamizelek i gazowali nim sobie napoje, niektrych kamizelek nie dao si
napompowa. Tratwy ratunkowe wypuszczano rcznie: od wewntrz mona byo pocign
za specjalny uchwyt tu przed wodowaniem albo upadkiem; po zwodowaniu mona byo
wdrapa si na skrzydo unoszcego si na wodzie samolotu i wypuci tratw, przekrcajc
dwignie. Po zwolnieniu tratwa nadmuchiwaa si automatycznie.
* Nazwano j od nazwiska gwiazdy filmowej Mae West, poniewa ubrany w ni
lotnik wyglda, jakby mia obfity biust. W latach siedemdziesitych uaktualniono nazw,
zmieniajc j na doiy partonki.
Ocalali musieli bezzwocznie dosta si na tratw. Lotnicy bd wspomina pniej,
jak rekiny przypyway niemal dokadnie w momencie, gdy samolot uderza w wod. W 1943
roku porucznik marynarki Art Reading, kolega z druyny lekkoatletycznej Louiego z USC,
straci przytomno w momencie wodowania swojego dwumiejscowego samolotu. Gdy
maszyna zanurzaa si pod wod, nawigator Rea-dinga Everett Almond wycign go z
maszyny, nadmucha dwie maewestki i przywiza si do Readinga. Gdy Reading si ockn,
Almond zacz holowa go w stron najbliszej wyspy, odlegej o ponad trzydzieci
kilometrw. Wkrtce okryy ich rekiny. Jeden podpyn, ugryz Almonda w nog, po czym
zanurkowa, cigajc obu gboko pod wod. Po chwili co pucio i obaj wypynli na

powierzchni w plamie krwi. Rekin widocznie oderwa Almondowi nog. Almond odda
Readingowi maewestk i zaton. Reading unosi si na powierzchni samotnie przez
nastpnych osiemnacie godzin, wierzgajc zaciekle i okadajc rekiny lornetk. Kiedy
odnalaza go d poszukiwawcza, mia poharatane nogi, a petwa rekina zamaa mu szczk,
ale - dziki Almondowi - by yw22. Almond, ktry zgin w wieku dwudziestu jeden lat,
zosta pomiertnie nominowany do medalu za odwag*.
Wszyscy syszeli podobne historie i kady wypatrywa z okien samolotu krcych w
dole rekinw. Strach przed nimi by tak przemony, e wikszo lotnikw, postawiona
wobec wyboru midzy wodowaniem a ewakuacj na spadochronie, wybieraa ryzyko
wodowania, nawet w B-24. Przynajmniej dziki temu mieli w pobliu tratwy.
Armia powicaa wiele energii na odnajdowanie ocalaych z wypadkw i wodowania,
lecz na bezkresnym pacyficznym teatrze dziaa wojennych szanse na ratunek byy
zatrwaajco niskie. Wiele feralnych samolotw nie zdyo wezwa pomocy. Tego, e
samolot spad, domylano si czsto, dopiero kiedy nie powrci do bazy w planowanym
czasie - a nieraz miao to miejsce a szesnacie godzin po wypadku. Jeli nieobecno nie
zostaa zauwaona do zmierzchu, lotnicze poszukiwania mogy rozpocz si dopiero
nastpnego dnia rano. W tym czasie lotnicy na tratwie walczyli z obraeniami i zimnem, a
prdy morskie znosiy ich daleko od miejsca wypadku.
Domylenie si, gdzie szuka, stanowio olbrzymie wyzwanie dla ratownikw. Zeby
zachowa cisz radiow, wiele zag nie podawao w czasie lotu swojej pozycji, wic jedyn
wskazwk dla poszukiwaczy bya trasa, ktr leciaby samolot, gdyby wszystko przebiego
zgodnie z planem. Ale samoloty, ktre spady do morza, czsto miay do pokonania ogromne
odlegoci i mogy zboczy z kursu o cale setki kilometrw. Prdy morskie i wiatr znosiy
tratw kilkadziesit kilometrw dziennie. Dlatego obszary poszukiwa czsto rozcigay si
na przestrzeni tysicy kilometrw kwadratowych. Im duej i dalej dryfoway tratwy, tym
szansa na ratunek bya mniejsza.
* Dwie opublikowane relacje z tego zdarzenia omykowo podaj, e to Reading zosta
poarty przez rekina. Zamieszczone w relacjach prasowych fragmenty wywiadw z
Readin-giem potwierdzaj, e ofiar by Almond.
Najbardziej bolesne byo to, e jeli ekipa poszukiwawcza znalaza si ju w pobliu
tratwy, istniao due prawdopodobiestwo, e nie dostrzee jej z powietrza. Tratwy maych
samolotw byy wielkoci maych wanien; te doczane do wikszych samolotw miay
dugo uoonego w pozycji plecej czowieka. Chocia samoloty poszukiwawcze latay
na og na wysokoci zaledwie tysica stp, nawet z tej wysokoci atwo byo pomyli tratw

z grzyw fali albo byskiem wiata na wodzie. W dni z niskimi chmurami nie byo wida
kompletnie nic. Wiele samolotw uywanych do misji ratunkowych miao du prdko
minimaln i latao tak szybko, e czonkowie ekipy ledwie zdali omie wzrokiem wybrany
obszar, a ju gin on w oddali.
W poowie roku 1944, w reakcji na marne wyniki misji poszukiwawczych nad
Pacyfikiem, AAF wprowadzio znacznie ulepszony system ratowania ofiar katastrof. Tratwy
wyposaono w radiostacje i lepsze zaopatrzenie, wzdu tras przemierzanych przez samoloty
wojskowe pyway odzie, a poszukiwania prowadziy specjalnie do tego celu wyznaczone
eskadry ratunkowe wyposaone w hydro-plany. Te ulepszenia zwikszay szanse na ratunek,
ale nawet po ich wprowadzeniu wikszoci ofiar katastrof nigdy nie odnajdowano. Wedug
raportw opracowanych przez gwnego lekarza Far East Air Force [Si Powietrznych
Dalekiego Wschodu], uratowano niecae 30 procent lotnikw, ktrych samoloty zaginy
midzy lipcem 1944 a lutym 1945 roku. Nawet jeli znano miejsce katastrofy, ratowano tylko
46 procent lotnikw, a w niektrych miesicach ten odsetek drastycznie spada. W styczniu
1945 roku uratowano zaledwie 21 ze 167 lotnikw XXI Bomber Command [XXI Dowdztwa
Lotnictwa Bombowego], czyli 13 procent23.
Te statystyki pod koniec wojny przedstawiay si do ponuro, ale lotnicy, ktrych
maszyny spady do morza przed czerwcem 1944 roku, stawali w obliczu duo gorszego losu.
Przed zmodernizowaniem systemu ratunkowego poszukiwania prowadzono w sposb
niezorganizowany, tratwy ratunkowe byy kiepsko wyposaone, a procedury poszukiwawcze
nieefektywne. Wszyscy w zaodze Phila wiedzieli, e jeli ich B-24 spadnie, maj bardzo
mae szanse na uratowanie.
Niewielkie szanse na ratunek i bardzo wysoki odsetek wypadkw lotniczych skaday
si na okrutne rwnanie. Zdawao si, e z wikszym prawdopodobiestwem samoloty
poszukiwawcze same spadn do morza, ni znajd poszukiwanych lotnikw. W pewnym
okresie w Eastern Air Command [Wschodnim Dowdztwie Sil Powietrznych] rozbia si w
czasie prb ldowania na wodzie poowa hydroplanw Catalina wysanych do akcji
ratunkowych24. Wydaje si prawdopodobne, e na kadego uratowanego lotnika przypadao
kilku zabitych ratownikw, zwaszcza w pierwszych latach wojny.
Z kadym dniem perspektywy dryfujcych na tratwie lotnikw drastycznie si
pogarszay. Prowiantu starczao w najlepszym razie na kilka dni. Gd i pragnienie, za dnia
palce soce, noc przejmujcy chd, w zastraszajcym tempie pozbawiay rozbitkw si.
Niektrzy umierali po kilku dniach, inni wpadali w obd. We wrzeniu 1942 roku, po
katastrofie B-l7 nad Pacyfikiem, na tratwie znalazo si dziewiciu lotnikw. W cigu kilku

dni jeden zmar, a pozostali oszaleli. Dwch syszao muzyk i ujadajce psy. Jeden by
przekonany, e tratwa jest pchana przez samolot marynarki wojennej. Dwch szamotao si
nad wyimaginowan skrzynk z piwem. Inny wykrzykiwa w niebo przeklestwa, wicie
przekonany, e jest pene bombowcw. Zobaczy urojon d, rzuci si za burt i uton. W
szstym dniu, kiedy nadlecia samolot, pozostali przy yciu mczyni musieli zdecydowa w
naradzie, czy jest prawdziwy. Kiedy uratowano ich w sidmym dniu, nie mieli siy macha
rkami25.
Zdarzay si jeszcze straszniejsze sytuacje. W lutym 1942 roku w pobliu Wyspy
Boego Narodzenia na Oceanie Indyjskim znaleziono dryfujc drewnian tratw, a na niej
ciao mczyzny w prowizorycznej trumnie, najwidoczniej zbudowanej na tratwie. Jego
kombinezon by wystawiony na dziaanie promieni sonecznych od tak dugiego czasu, e
bkitny materia zupenie wybiela. Obok niego lea but, ktry nie pasowa na jego stop.
Nie udao si ustali, kim by ani skd przypyn26.
Z wszystkich penych grozy scenariuszy powypadkowych lotnicy najbardziej obawiali
si wzicia do niewoli przez Japoczykw. Przyczyn tego lku naley szuka w zdarzeniu, do
ktrego doszo w 1937 roku, w pierwszych miesicach inwazji Japonii na Chiny. Japoska
armia otoczya miasto Nankin, odcinajc drog ucieczki ponad piciuset tysicom cywilw
oraz dziewidziesiciu tysicom chiskich onierzy. onierze skapitulowali i - zapewnieni
o tym, e nic zego im si nie stanie - zgodzili si zosta skrpowani. Wtedy japoscy
oficerowie wydali pisemny rozkaz: STRACI WSZYSTKICH JECW
Nastpia szeciotygodniowa orgia zabijania, ktrej nie sposb opisa. Jecom
masowo ucinano gowy, rozstrzeliwano ich, przebijano bagnetami i palono ywcem.
Japoczycy zwrcili si przeciwko cywilom: urzdzali konkursy w zabijaniu, gwacili
dziesitki tysicy ludzi, rbali ich na kawaki i krzyowali, szczuli na nich psy, ktre ich
rozszarpyway. Japoscy onierze robili sobie zdjcia przy porbanych ciaach, odcitych
gowach i kobietach zwizanych do gwatu. Japoska prasa drukowaa wyniki zawodw w
zabijaniu jak rezultaty meczw baseballu i chwalia bohaterstwo biorcych w nich udzia.
Historycy szacuj, e japoska armia wymordowaa od 200 000 do 430 000 Chiczykw, w
tym 90 000 jecw wojennych. Zdarzenie to przeszo do historii jako gwat na Nankinie27.
Wiedzia o nim kady amerykaski lotnik, a Japonia od tamtej pory tylko potwierdzia
swoj reputacj. Wrd lotnikw z dywizjonu Louiego krya pogoska na temat atolu
Kwajalein na administrowanych przez Japoni Wyspach Marshalla. Mawiano, e na
Kwajalein morduj jecw wojennych28. onierze nazywali to miejsce Wysp Strace. O
reputacji Japoczykw moe wiadczy fakt, e z wszystkich lotnikw w jednym fatalnie

uszkodzonym B-24, ktry spada nad terytorium armii japoskiej, tylko jeden zdecydowa si
ewakuowa na spadochronie29. Pozostali tak obawiali si pojmania, e wybrali mier w
katastrofie.
Ryzyka nie dao si zbagatelizowa. Zmarli nie byli liczbami na kartce, ale
wsplokatorami, kompanami od kielicha, czonkami zag, ktre jeszcze dziesi sekund
temu leciay w ich eskadrze. Lotnicy nie odchodzili pojedynczo. Naraz gina jedna czwarta
baraku. Rzadko odbyway si pogrzeby, bo rzadko znajdowano ciaa. Ludzie ginli w sensie
dosownym.
Lotnicy unikali rozmw o mierci, ale w gbi serca drczy ich strach. Jeden z
lotnikw z jednostki Louiego miewa chroniczne krwotoki z nosa o podou nerwowym.
Innego trzeba byo zdj ze suby, poniewa zamar z przeraenia w powietrzu. Pilot Joe
Deasy wspomina pewnego zrozpaczonego lotnika, ktry przyszed do niego z pytaniem: Jeli
czonek zaogi oszaleje w czasie misji, czy inni lotnicy go zastrzel? Mczyzna by tak
rozdygotany, e kiedy mwi, przez przypadek wystrzeli w ziemi z broni noszonej przy
boku30.
Niektrzy byli przekonani, e zgin; inni yli w stanie zaprzeczenia. Jeli chodzi o
Louiego i Phila, od prawdy nie byo ucieczki. Po zaledwie dwch miesicach i jednej misji
bojowej nie yo ju piciu spord ich przyjaci, a oni sami kilka razy ledwie uszli z
yciem. Przypominay im o tym pokj i lodwka, odziedziczone po kolegach, ktrych ciaa
leay teraz na dnie Pacyfiku.
Przed opuszczeniem kontynentu Louie dosta przydziaow Bibli w kolorze khaki.
Prbowa szuka w niej ucieczki od niepokoju, ale nie widzia w niej sensu, porzuci wic
lektur. Koi nerwy suchaniem muzyki klasycznej na swoim gramofonie. Phil czsto
zostawa w pokoju i rozcignity na ku pisa listy do Cecy na przewrconej skrzynce, a
Louie wychodzi, eby otrzsn si ze zmartwie na jednomilowym torze, ktry wyznaczy
sobie na piasku wok pasa startowego. Stara si take przygotowa na kad ewentualno.
Kupi w sklepie z artykuami elaznymi grub metalow pyt, przykroi j do odpowiednich
rozmiarw, przytarga do Super Mana i rozoy na pododze szklarni, w nadziei e ochroni
go ona przed ostrzaem z ziemi. Uczestniczy w zajciach z survivalu i kursie pierwszej
pomocy. Znalaz nawet kurs, na ktrym stary Hawajczyk oferowa porady, jak odstraszy
rekiny (otwrz szeroko oczy, wyszczerz zby, pchnij rekina w nos sztywno wyprostowanym
ramieniem, jak w futbolu)31.
Jak wszyscy pozostali, Louie i Phil pili. Louie wspomina, e po kilku piwach mona
byo na moment zapomnie o zabitych przyjacioach. Lotnicy dostawali co tydzie po cztery

piwa, ale kady szuka dodatkowych moliwoci. Alkohol by dla Louiego jak odzie dla
wiewirek: konsumowa, ile chcia, a reszt chowa. W czasie szkolenia trzyma gorza w
butelce po piance do golenia. Po rozpoczciu suby przerzuci si na soiki po majonezie i
butelki po keczupie. Wepchn butelk lokalnego zajzajera zwanego Dinem Piciu Wysp
(tudzie Dinem Piciu Wrzodw) do kabury z mask przeciwgazow radiooperatora
Harryego Broo-ksa. Kiedy andarm uderzy Brooksa po biodrze, by sprawdzi, czy ma w
kaburze mask, butelka rozbia si i din zmoczy Brooksowi nogawk. Moe dobrze si
stao: Louie zauway, e kiedy pi to paskudztwo, wypaday mu wosy na piersi. Pniej
dowiedzia si, e Dinu Piciu Wysp uywano czsto jako rozpuszczalnika i odtd pozosta
przy piwie.
Phil musia radzi sobie z moliwoci mierci jak wszyscy pozostali, ale dwiga te
dodatkowy ciar. Jako pilot mia dotkliw wiadomo, e jeli popeni bd, zgin moe
pozostaych omiu ludzi na pokadzie. Zacz nosi przy sobie dwa talizmany: bransoletk od
Cecy, bez ktrej nie wsiada do samolotu, wierzc, e uchroni go ona od zego, oraz srebrn
dolarwk, ktra stale dzwonia mu w kieszeni32. Mawia, e w dniu, kiedy wreszcie
ucieknie z Cecy, wrczy j boyowi hotelowemu jako napiwek. Kiedy wrc do domu napisa do niej - ukryj si z Tob tam, gdzie nikt nas nie znajdzie33.
W pierwszych dniach 1943 roku, gdy lotnicy ginli jeden po drugim, kady radzi
sobie ze wiadomoci strat w inny sposb. Gdzie po drodze narodzi si rytua. Jeli lotnik
nie wraca, pozostali otwierali jego szafk, wyjmowali alkohol i wypijali kolejk na jego
cze34. Na wojnie, na ktrej nie byo pogrzebw, byo to najlepsze, co mogli zrobi.

9. Piset dziewidziesit cztery dziury

W lutym 1943 roku, podczas krtkiej wizyty na rwnikowej wyspie Kanton zaoga
Super Mana zaliczya swoje pierwsze spotkanie z eksplodujcymi rekinami1. Wyspa bya
istnym piekem. Miaa ksztat kotleta wieprzowego i skadaa si gwnie z koralu oraz
karowatych krzewinek przycupnitych blisko ziemi, jakby kulcych si przed upaem. Na
caej wyspie roso tylko jedno drzewo. W otaczajcych j wodach kbiy si rekiny, ktre w
czasie odpywu wizy w lagunie. Znudzeni do niemoliwoci, lokalni onierze
przywizywali do dugich pakw mieci i zawieszali je nad zatoczk. Kiedy rekiny
otwieray paszcze, eby chapn przynt, onierze wrzucali w nie granaty rczne i patrzyli,
jak ryby wybuchaj.
Zaoga Super Mana zostaa wysana na Kanton, skd miaa wylecie na dwie misje
nad okupowanymi przez Japoczykw atolami Makin i Tarawa w archipelagu Wysp
Gilberta2. Na pierwszej misji samolot prowadzcy le ^krci i lotnicy znaleli si nad
Howland, wysp, w okolicach ktrej zagina sze lat wczeniej Amelia Earhart*. Na pasie
startowym na Howland zauwayli leje po bombach zostawione przez Japoczykw. Gdy
odnaleli w kocu Makin, Louie nie mg zlokalizowa celu z powodu duego zachmurzenia.
Zatoczyli trzy koa, ale bez powodzenia, pukownik rozkaza im wic zrzuci bomby gdzie
popadnie i zwija si. Louie dostrzeg przez szczelin w chmurach rzd wychodkw i
chichoczc jak may chopiec, grzmotn w nie tysicem trzystoma kilogramami bomb
burzcych. Wychodki wylatyway w powietrze przy wiwatach zaogi.
* Amelia Earhart - amerykaska pilotka i dziennikarka, ktra jako pierwsza kobieta
przeleciaa samotnie Atlantyk. Zagina w tajemniczych okolicznociach podczas prby
okrenia globu ziemskiego (przyp. tum.).
Dwa dni pniej lotnicy przylecieli tam po raz drugi, tym razem z szecioosobow
ekip fotografw, aby sfotografowa Wyspy Gilberta. Przelecieli nisko nad kilkoma
bombardowanymi wyspami, robic zdjcia. Pniej Super Man, z nosem pokiereszowanym
przez seri z dzia przeciwlotniczych, zawrci w stron Kanton. Niecae piset kilometrw
od bazy mechanik Douglas dokona pewnego odkrycia. Wskaniki poziomu paliwa, ktre
wczeniej troch szalay, zatrzymay si niebezpiecznie blisko zera. Douglas ogosi, e przy
takim tempie spalania paliwa nie dolec na Kanton.
Phil zwolni miga na tyle, na ile mia odwag, i zmieni skad mieszanki paliwa, tak

aby samolot zuywa go jak najmniej. Zaoga wyrzucia z pokadu prawie wszystko, co si
dao i caa pitnastka stoczya si z przodu samolotu, w nadziei e pozwoli to zwikszy
prdko lotu. Wdzc, e maj nike szanse na dotarcie na Kanton, rozpatrywali moliwo
ldowania na Howland, ale przypomnieli sobie upstrzony dziurami pas na ldowisku.
Przedyskutowali moliwo wodowania awaryjnego w pobliu Howland, ale tu z kolei
pojawia si kwestia rekinw. Ostatecznie uzgodnili, e sprbuj dolecie na Kanton.
Upchnici z przodu samolotu, mogli tylko czeka. Zaszo soce. Louie gapi si w
ciemno w dole i myla o tym, jakie to uczucie si rozbi. Wskaniki paliwa przesuny si
jeszcze niej i wszyscy czekali na znamienny kaszel silnikw. Wreszcie, kiedy wskaniki
opady na sam d, Phil zauway przesuwajcy si po niebie uk wiata szperaczy i kropki
wiate znakujcych pas do ldowania. Zdajc sobie spraw, e jest o wiele za wysoko,
obniy lot tak gwatownie, e Pillsbury podskoczy i zawis na moment w powietrzu w stanie
niewakoci, po czym pacn o podog.
Kiedy koa Super Mana dotkny pasa na Kanton, jego ogon znalaz si niej ni w
trakcie lotu, w rezultacie czego ostatnie krople paliwa przesuny si do tyu. Chwil pniej
zgas jeden silnik.
Po dwch tygodniach lotnicy przekonali si, jaki czekaby ich los, gdyby zdecydowali
si na wodowanie. B-25 leccy w pobliu 0ahu zgosi przez radio, e brakuje mu paliwa i
zamilk. Super Man zosta poderwany do akcji poszukiwawczej. Po ptorej godziny
poszukiwa Louie zauway kb szarego dymu. Zday w jego stron dwa hydroplany
Catalina. Super Man ruszy za nimi.
Po przybyciu na miejsce katastrofy lotnicy nie mogli uwierzy wasnym oczom.
Wrd szcztkw samolotu unosiy si na wodzie dwie tratwy ratunkowe z ca
picioosobow zaog B-25. Wok nich kotoway si w wodzie setki rekinw, niektre, jak
si wydawao, dochodzce do szeciu metrw. Rozgorczkowane stworzenia kreliy okrgi
w wodzie i wyglday, jakby lada chwila miay przewrci tratwy3.
Catainy dosigy lotnikw przed rekinami i tego wieczoru zaoga B-25 moga
postawi swoim wybawicielom drinki. Lotnicy z Super Mana zrozumieli uczucia ludzi,
ktrzy rzucali rekinom granaty w paszcze. W czasie jednego z pniejszych lotw, kiedy
zauwayli kilka rekinw maltretujcych sze wielorybw, zeszli nisko nad wod i ostrzelali
drapieniki4. Pniej dopady ich jednak wyrzuty sumienia i odtd zostawiali rekiny w
spokoju.
Nauru byo maym przecinkiem du, dwudziestoma kilometrami kwadratowymi
piasku usadowionymi samotnie na Pacyfiku, okoo czterysta kilometrw na poudniowy

zachd od Hawajw. Byo to jedno z tych miejsc, ktrymi wiat by si nie interesowa, gdyby
nie pidziesit tysicy ton wysokoprocentowego fosforytu, ktry mieli pod stopami odziani
w spdniczki z trawy mieszkacy. Fosforyt, stosowany do produkcji nawozw i broni, zosta
odkryty tutaj w 1900 roku i od tamtej pory wyspa gocia u siebie europejskich biznesmenw
oraz chiskich robotnikw prowadzcych wydobycie. Po wybuchu wojny Nauru stao si
akomym kskiem5.
W sierpniu 1942 roku wysp zajli Japoczycy. Pozostaych na niej Europejczykw
wzili do niewoli, a miejscowych oraz Chiczykw zaprzgli do pracy przy wydobyciu
fosforytu i budowie pasa startowego. Swj autorytet wspierali mieczem, cinajc ludziom
gowy za tak trywialne wykroczenia jak kradzie dyni. Po ukoczeniu budowy pasa Japonia
zyskaa bogate rdo fosforytu i idealn baz do atakw z powietrza.
17 kwietnia, zaraz po powrocie z misji, wezwano Louiego na odpraw. Ameryka
postanowia rozprawi si z Nauru w spektakularnym stylu: Super Man oraz dwadziecia
dwa inne bombowce B-24 miay uderzy w kopalni fosforytu. Tej nocy nikt z dywizjonu
nawet nie zobaczy ka. Wystartowali tu przed pnoc, zatankowali na Kanton i polecieli
na atol Funafuti, ktry mia suy za baz wypadow. Zastali tam tum dziennikarzy
sprowadzonych przez armi do relacjonowania nalotu6.
Na odprawie polecono zaogom zbliy si do Nauru na wysokoci omiu tysicy stp
- rozkaz ten wprawi zaog Louiego w zdumienie. Tamtego tygodnia odbywali loty
treningowe od omiu do dziesiciu tysicy stp nad ziemi. Wiedzieli, e na tej wysokoci
mog zosta zmasakrowani przez ogie przeciwlotniczy i napawao ich to przeraeniem.
Moemy tylko mie nadziej - napisa Louie w dzienniku dwa dni wczeniej - e w
prawdziwym boju nie bdziemy bombardowa tak nisko7. Pillsbury nie mg przesta
myle o jeszcze jednej rzeczy, o ktrej powiedzia oficer prowadzcy odpraw. Bdzie tam
na nich czekao dziesi do dwunastu Zer. Widzia z oddali Zero nad Wake, ale nigdy z nim
nie walczy. Myl o jednym japoskim Zerze bya zniechcajca. Perspektywa spotkania z
dwunastoma przeraaa go miertelnie.
Nazajutrz przed witem lotnicy podeszli do Super Mana. Doczy do nich
porucznik Donald Nelson. Nie nalea do zaogi, ale poprosi o zabranie go na pokad, aby
mg obserwowa walk. O pitej rano Super Man znalaz si w powietrzu8.
Samoloty skrciy najpierw ostrym ukiem na zachd, aby nie zdradzi lokalizacji
swojej bazy. Dotarcie nad Nauru zajo im sze i p godziny. Wszyscy milczeli. Super
Man poprowadzi eskadr bombowcw z eskort po obu stronach.
Wzeszo soce, samoloty znalazy si w przejrzystym wietle poranka. Japoczycy z

pewnoci dostrzeg je z daleka.

Mniej wicej o godzinie 11.20 milczenie przerwa nawigator Mitchell: za kwadrans
znajd si nad wysp. Louie widzia ze szklarni majaczcy na horyzoncie paski przecinek
ldu. W dole sun w wodzie czarny cie - amerykaski okrt podwodny, gotw do zabrania
na pokad lotnikw w razie strcenia ktrego z bombowcw. Super Man min go i
przemkn nad Nauru. Louie zadra.
Panowaa upiorna cisza. Pierwszych dziewi samolotw, z Super Manem na czele,
przemierzyo wysp, nie napotkawszy adnego oporu. Powietrze byo prawie nieruchome, a
samolot sun naprzd bez najmniejszego wstrzsu. Stery przej celownik Norden. Pierwszy
cel ataku, skupisko samolotw i budynkw obok pasa startowego, ukaza si w polu widzenia.
Louie zorientowa samolot wzgldem lnicych grzbietw samolotw.
Nagle nastpi wstrzs. Niebo wybucho szalestwem barw, dwikw i ruchu.
Pociski z dzia przeciwlotniczych wzlatyway z sykiem, cignc za sob smugi dymu i
wybuchay czarnym oboczkiem, migoczc od szrapneli. Wszdzie latay odamki metalu:
migay z dou i spaday deszczem z gry. Poniewa samolot by teraz sterowany
celownikiem Norden, Phil nie mg zrobi nic.
Bombowiec pilotowany przez porucznika Johna Jacobsa leccy z lewej strony Super
Mana zosta trafiony. Samolot opada coraz niej, jakby ton. Niemal dokadnie w tym
samym momencie dosta te samolot po prawej stronie Super Mana. Pillsbury patrzy, jak
zaledwie kilka metrw dalej bombowiec chwieje si, opada i znika pod skrzydem Super
Mana. Widzia lotnikw na pokadzie i przemkno mu przez myl, e wszyscy lada chwila
zgin. Super Man zosta sam.
Louie koncentrowa si na tym, co dziao si w dole, starajc si celowa w stojce
przy pasie samoloty. Nagle nastpio potne bum! i straszliwy wstrzs. Oderwa si kawa
prawego patu sterowego, wielki jak st. Louie straci cel. Gdy prbowa zlokalizowa go
ponownie, pocisk wybi szerok dziur w komorze bombowej, a samolot zatrzs si znowu.
Wreszcie cel si odnalaz. Pierwsze bomby spady ruchem wirowym i trafiy w
wyznaczone punkty. Teraz Super Man skierowa si nad kolejne dwa cele, rzd hangarw o
czerwonych dachach i bateri dzia przeciwlotniczych. Louie naprowadzi samolot i patrzy,
jak bomby druzgocz budynki oraz bateri dzia. Zostaa mu jedna bomba do wykorzystania,
gdy nadarzy si okazja. Zauway barak na pnoc od lotniska i wycelowa. Bomba opucia
pokad, Louie wrzasn: Posza! i przekrci zawr zamykajcy drzwi komory bombowej.
W kabinie pilota zapalio si wiateko sygnalizujce wypuszczenie bomby. Phil przej stery,
a tymczasem dalej z tyu, w dole ukazao si pulsujce biae wiato i kula ognia. Louie

dobrze zdecydowa i doskonale wycelowa: barak okaza si skadnic paliwa.

Bitwa powietrzna nad Nauru trafia w sam rodek. Siedzcy w grnej wieyczce
Pillsbury odwrci si i zobaczy wznoszc si olbrzymi chmur dymu.
Nie byo czasu na witowanie, bo nagle otoczyy ich zewszd japoskie myliwce.
Louie naliczy ich dziewi. Ciy powietrze wok bombowcw, prac ogniem z karabinw
maszynowych. Brawura i umiejtnoci japoskich pilotw zaskakiway zaogi bombowcw.
Myliwce nacieray na bombowce czoowo, strzelajc z dziaek i wcinajc si midzy
samoloty, ktre dzielio ledwie kilka metrw. Przelatyway tak blisko, e Louie widzia
twarze pilotw. Strzelcy bombowcw siekli ogniem, prbujc strci myliwce. Zapanowa
kompletny chaos, kule wiszczay wszdzie. Jeden z bombowcw zosta trafiony
siedemnacie razy przez swoich albo nawet z wasnych karabinw bocznych.
Trafione bombowce zaczy niepostrzeenie zostawa z tyu, a Zera nacieray. Jeden z
bombowcw cigay cztery myliwce i dwupat. Jego strzelcy strcili jedno Zero, bombowiec
skry si w chmurze, a atakujcy si rozpierzchli. Niej uszkodzona maszyna skrzydowego
Phila, porucznika Jacobsa, utrzymywaa si jako w powietrzu na trzech silnikach i bez
prawego steru, otoczona krgiem myliwcw. Jej strzelcom udao si posa jedno Zero do
diaba. Thor Hamrin, pilot bombowca B-24 Jab in the Ass, zauway, e Jacobs ma kopoty.
Odlecia, zawrci i zwolni, po czym otworzy ogie z wszystkich karabinw. Zera wycofay
si, a Jacobs lecia dalej z Hamrinem przy skrzydle.
Pierwsze bombowce, cigane przez Zera, wyruszyy na morze. Japoska baza stracia
swoje myliwce, a wiele jej dzia zostao zniszczonych, bya wic wystawiona na ciosy.
Pozostajce dotd z tyu B-24 wysforoway si naprzd i pdziy przez rzeki dymu, eby
spuci deszcz bomb na fabryk fosforanw. Reporter na pokadzie ostatniego z samolotw
nad wysp podnis do oczu lornetk i ujrza podobn do wulkanu mas dymu i ognia9,
poncy japoski bombowiec, kilka strzelajcych dzia przeciwlotniczych i ani jednego
poruszajcego si czowieka.
Phil i Cuppernell pognali Super Mana na penym gazie do bazy. Samolot by jak
ciko ranne zwierz, nieustannie prbowa wzlecie do gry i przewrci si na grzbiet. By
bliski zatrzymania silnikw i odmawia wsppracy przy skrtach, a piloci z wszystkich si
starali si utrzyma go w poziomie. Wok kryy trzy Zera, ktre pluy strumieniami kul i
pociskw z dziaek. Strzelcy toncy w chmurze rozgrzanych do czerwonoci usek nabojw
odpowiedzieli ogniem: Mitchell na dziobie, Pillsbury w grnej wieyczce, Glassman na dole,
Lambert w ogonie, a Brooks i Douglas na nieosonitych pozycjach przy szerokich, otwartych
oknach w rodkowej czci kaduba. Louie widzia ze szklarni, jak pociski stbnoway

kaduby i skrzyda japoskich myliwcw, ale nie daway im rady. Kule dziurawiy Super
Mana wszdzie, gdzie si dao. Z kadej czci maszyny przez rozcicia w powoce kaduba
wida byo morze i niebo. Z kad chwil dziur przybywao.
Louie wanie zbiera si do opuszczenia szklarni, gdy zauway, jak Zero zmierza
lotem nurkowym wprost na nos Super Mana. Mitchell i pilot Zera wystrzelili jednoczenie.
Louie i Mitchell czuli, jak kule tn powietrze: jedna migna tu przy ramieniu Mitchella,
inna mina o wos twarz Louiego. Jedna seria przeleciaa z sykiem obok, trafia w kabel
wieyczki i przerwaa jej zasilanie. W tej samej chwili Louie zauway, e pilot Zera drgn
konwulsyjnie. Mitchell trafi go. Przez moment Zero pdzio jeszcze prosto na nos Super
Mana, potem nacisk bezwadnego ciaa pilota na wolant cign Zero w d. Myliwiec
straci pd i plusn do oceanu tu przy play.
Louie obrci unieruchomion wieyczk rcznie i Mitchell wydosta si na zewntrz.
Strzelcy prowadzili ostrza, a Super Man chwiejnie posuwa si do przodu. Cigle okray
go dwa Zera.
Siedzcy tyem w grnej wieyczce Pillsbury mia straszn bro: dwa karabiny
maszynowe kalibru 12,7 mm. Kady z nich mg wystrzeli w cigu minuty osiemset
pociskw10 z prdkoci dziewiciuset metrw na sekund. Karabiny Pillsburyego mogy
zabi czowieka z odlegoci szeciu kilometrw, a w sprzyjajcych okolicznociach
unieszkodliwi myliwiec Zero. Myliwce jednak pozostaway w dole, gdzie Pillsbury nie
mg ich dosign. Czu, jak wystrzelane przez nie pociski bbni o brzuch Super Mana,
ale widzia jedynie skrzyda swojego samolotu. Skoncentrowa uwag na najbliszym Zerze i
pomyla: Jeli tylko wzniesie si troch wyej, bd mg go strci11.
Czeka. Samolot stka i dygota, strzelcy prayli ogniem, myliwce ostrzeliway ich z
dou, a Pillsbury nadal czeka. Wtem Louie zauway, jak Zero wzlatuje ostrym ukiem z
prawej strony. Pillsbury nie zdy go zauway. Zorientowa si dopiero po oguszajcym
ka-bang! ka-bang! ka-bang!, uczuciu, e wszystko si przewraca i rozlatuje na kawaki, oraz
rozdzierajcym blu.
Zero zbryzga cay prawy bok Super Mana pociskami z dziaek. Pierwsza seria
dosiga go w okolicy ogona, przekrcajc samolot mocno na bok. Szrap-nel trafi w biodro i
lew nog tylnego strzelca Raya Lamberta, ktry wisia na karabinie odwrcony bokiem.
Uratowa go nagy skrt samolotu; pocisk z dziaka uderzy dokadnie w miejscu, w ktrym
uamek sekundy wczeniej znajdowaa si jego gowa. Przelecia tak blisko, e strzaska mu
gogle. W rodkowej czci pokadu szrapnele rzuciy Brooksa i Douglasa na boczne karabiny.
W dolnej wieyczce dwa kawaki szrapnela przebiy plecy Glassmanowi, ktry dziki

adrenalinie nic nie poczu. Kolejna seria dosiga pasaera, Nelsona. Na koniec pocisk wybi
ciank grnej wieyczki, rozpad si pod wpywem siy uderzenia i naszpikowa
Pillsburyemu nog kawakami metalu od stopy do kolana. Trafiona zostaa poowa zaogi
oraz wszyscy czynni strzelcy. Super Man przechyla si na bok pod dziwnym ktem i przez
moment wydawao si, e wpadnie w korkocig. Phil i Cuppernell si zmusili go do
pozostania w poziomie.
Pillsbury, uczepiony karabinu, kiedy szrapnel trafi go w nog, a obrt samolotu
niemal wyrzuci go z siedzenia, krzykn jedyne swko, jakie przyszo mu do gowy:
- Au!12
Louie sysza czyj wrzask. Phil zdoa wreszcie wyrwna lot i krzykn do niego,
aby oceni straty. Louie wyszed z wieyczki na dziobie. Najpierw zobaczy Harryego
Brooksa rozcignitego na pomocie w komorze bombowej. Drzwi komory byy rozwarte na
ocie, a Brooks zwisa czci ciaa z pomostu. Jedn rk trzyma si go kurczowo i dynda
jedn nog w powietrzu, majc pod sob tylko przestwr powietrza i oceanu. Mia
wybauszone oczy, a jego tors by mokry od krwi. Z aosn min unis jedn rk w
kierunku Louiego.
Louie chwyci Brooksa za nadgarstki i podcign go do pozycji siedzcej. Brooks
wychyli si bezwadnie do przodu, a Louie dostrzeg dziury, ktrymi upstrzone byy plecy
jego kurtki. Wosy mia zlepione od krwi.
Louie zawlk go na pokad zaogowy i zacign do kta. Brooks zemdla. Louie
znalaz poduszk i wsun mu j pod gow, po czym wrci do komory bombowej. Pamita,
e przecie przekrci zawr, eby zamkn drzwi komory; dlaczego wic byy otwarte? Po
chwili zrozumia: w cianie kaduba bya wyrwa i gdziekolwiek spojrze, rozbrynita
fioletowa ciecz. Przewody hydrauliczne, ktre steroway drzwiami komory bombowej,
zostay przerwane. W tej sytuacji Phil nie bdzie mg hydraulicznie wysun podwozia ani
powierzchni sterowych, ktrych bd potrzebowa do zmniejszenia prdkoci przy
ldowaniu. No i bez hydrauliki nie mieli hamulcw.
Louie zamkn drzwi komory rcznie, przekrcajc korb, a potem spojrza w ty i
zobaczy lecych obok siebie zakrwawionych Douglasa, Lamberta i Nelsona. Douglas i
Lambert wycigali rce, usiujc dosign karabinu. Nelson si nie rusza. Zosta postrzelony
w brzuch.
Louie zawoa o pomoc, ale Phil odkrzykn, e traci panowanie nad maszyn i
potrzebuje Cuppernella. Louie odpar, e sytuacja jest krytyczna. Phil skoncentrowa si przy
sterach, a Cuppernell podnis si z fotela, zobaczy lecych lotnikw i puci si biegiem.

Odszuka morfin, sulfonamid, maski tlenowe oraz bandae, i uklk kolejno przy kadym z
rannych.
Louie klcza przy Brooksie, ktry nadal nie odzyska przytomnoci. Zanurzy palce w
jego czupryn i wyczu dwa otwory z tyu czaszki. Strzelec mia te dwie due rany w
plecach. Louie zaoy Brooksowi mask tlenow i obandaowa gow. Myla o stanie
samolotu: strzelcy boczni, przedni i tylni zostali unieszkodliwieni, samolot by podziurawiony
od kul, Phil zosta sam w kabinie pilota i ledwo trzyma samolot w powietrzu, a Zera nadal
kryy. Jeszcze raz przelec - pomyla - i ju po nasn.
Louie nachyla si nad Brooksem, gdy nagle poczu askotanie. Co skapywao mu na
rami. Popatrzy w gr i zobaczy Pillsburyego w grnej wieyczce. Krew cieka mu
ciurkiem z nogi. Louie popieszy na pomoc.
Pillsbury cigle siedzia na swoim stanowisku, z twarz zwrcon na bok, i ciskajc
karabin, omiata wzrokiem niebo. By chorobliwie blady. Noga dyndaa pod nim bezwadnie,
nogawka spodni wisiaa na strzpie, but by rozwalony. Obok, z boku kaduba, ziaa
poszarpana dziura wielkoci prawie piki plaowej. Wieyczka bya przestrzelona kulami, a
na pododze brzczay odamki metalu i fragmenty silnika wieyczki.
Louie zabra si do opatrywania ran Pillsburyego, ten jednak krci gow i nie
zwraca na niego uwagi. Wiedzia, e Zero wrci dokoczy polowanie i musia go znale.
wiadomo powagi sytuacji spychaa bl na dalszy plan.
Raptem rozlego si szuuuu: zbliy si jaki ciemny obiekt i ukazao si szare, lnice
cielsko z czerwonym koem. Pillsbury krzykn co niezrozumiaego, Louie puci jego nog,
a Pillsbury dokadnie w tym samym momencie waln w mechanizm szybkiego obrotu
wieyczki, ktra drgna ze zgrzytem i obrcia Pillsburyego o dziewidziesit stopni.
Myliwiec osign punkt szczytowy uku, wyrwna lot i popdzi prosto na Super
Mana. Pillsbury by przeraony. Koniec nastpi w jednej sekundzie, wystarczy minimalny
ruch - pstryknicie palca pilota Zera na spucie dziaka pokadowego - i Super Man
zabierze dziesiciu ludzi na dno Pacyfiku. Pillsbury widzia pilota, ktry mia pozbawi ich
ycia, tropikalne soce owietlajce jego twarz, biay szalik zawizany wok szyi. Pomyla:
Musz go zabi.
Wcign powietrze przez zby i wystrzeli. Patrzy, jak pociski oddalaj si ze smug
od wylotu lufy jego karabinu i przebijaj owiewk kabiny myliwca. Strzaskay przedni
szyb. Pilot gwatownie pochyli si do przodu.
miertelny cios nie dosign! Super Mana. Japoski pilot, dostrzegszy strzaskan
wieyczk grn i nieobsadzone stanowiska boczne, prawdopodobnie doszed do wniosku, e

wszyscy strzelcy nie yj. Zbyt dugo czeka.

Zero zacz koziokowa niczym raniony ptak. Pillsbury by pewien, e pilot zmar,
zanim jego samolot uderzy w tafl oceanu.
Z dou nadlecia ostatni myliwiec. Zachwia si w powietrzu, po czym spad. Strci
go Clarence Douglas, ktry z ranami na udzie, klatce piersiowej i ramieniu sta przy bocznym
karabinie.
W tyle, na oceanie, marynarze okrtu podwodnego obserwowali szamotanin
samolotw nad wod. Zera spaday jeden po drugim, a bombowce leciay dalej. Zaoga okrtu
doniesie pniej, e aden z japoskich myliwcw nie wrci do Nauru. Uwaa si, e dziki
temu i innym rajdom Japoczycy nie wywieli z wyspy ani jednej partii fosforytu15.
Bl, prawie nieodczuwalny w czasie walki, uderzy teraz w Pillsburyego z ca moc.
Louie nacisn dwigni przy fotelu wieyczki i strzelec osun mu si w ramiona. Louie
delikatnie uoy go na pododze obok Brooksa. Chwyci jego but i najdelikatniej jak potrafi,
sprbowa go cign. Pillsbury wrzeszcza wniebogosy. Udao si zzu but, ale paluch
Pillsburyego zosta w rodku. Ssiedni palec wisia na strzpie skry, a pozostae byy
naderwane. W jego goleni utkwio tyle szrapneli, e jeya si jak poduszka do igie. Louie
pomyla, e jego stopa jest nie do uratowania16. Obandaowa Pillsburyego, da mu
zastrzyk z morfiny i tabletk sulfonamidu, a potem pobieg sprawdzi, czy zdoaj uratowa
samolot.
Super Man dogorywa. Phil nie by w stanie przechyla go za pomoc sterw, a
samolot cign mocno w gr i prbowa przekoziokowa. Nie mogc utrzyma wolanta,
Phil uoy na nim stopy i pcha z caej siy. Nos maszyny nadal wznosi si tak wysoko, e
samolot by o krok od utraty sterownoci i koysa si z boku na bok.
Sprawni fizycznie lotnicy popiesznie sprawdzali stan samolotu. Nikomu nie trzeba
byo uwiadamia powagi sytuacji. Prawy ster zosta cakowicie zniszczony, brakowao
sporego jego fragmentu, a przewody zostay przerwane. Kable sterw wysokoci kontrolujce
kt pochylenia maszyny byy powanie uszkodzone. Przerwane zostay rwnie przewody
mechanizmu odpowiedzialnego za utrzymanie rwnowagi, ktre pozwalay pilotowi
kontrolowa orientacj maszyny w powietrzu i znacznie redukoway wysiek potrzebny do
kierowania maszyn. Pod grn wieyczk kapao na podog paliwo. Nikt nie wiedzia, w
jakim stanie jest podwozie, ale skoro cay samolot by podziurawiony, z duym
prawdopodobiestwem przebite zostay take opony. W komorze bombowej chlupota pyn
hydrauliczny.
Phil robi co mg. Zmniejszenie napdu silnikw z jednej strony stwarzao rnic

cigu, ktra wprawiaa maszyn w ruch obrotowy. Zwikszenie prdkoci agodzio koysanie
wzdune i zmniejszao ryzyko utraty sterownoci. Jeli Phil bdzie nadal trzyma stopy na
wolancie i naciska mocno, moe samolot nie przekoziokuje. Kto zamkn przewd
doprowadzajcy paliwo w pobliu Pillsburyego i paliwo przestao wycieka. Louie wzi
drut do uzbrajania bomb i zczy przerwane kable steru kierunku oraz wysokoci. Nie
przynioso to natychmiastowych rezultatw, ale mogo si przyda, w razie gdyby nawaliy
kable lewego steru kierunku.
Od Funafuti dzielio ich pi godzin drogi. Jeli Super Man wytrzyma, bd musieli
wyldowa bez moliwoci sterowania mechanizmem hydraulicznym podwozia, klap i
hamulcw. Mogli wypuci podwozie i wysun klapy za pomoc rcznych pomp, ale
hamulcw nie mona byo uruchomi rcznie17. Bez adunku bomb i duej iloci paliwa
samolot way okoo osiemnastu tysicy kilogramw. Bombowiec B-24 bez hamulcw,
zwaszcza podchodzcy do ldowania na gorco - z prdkoci ldowania wiksz ni
standardowe 145 do 175 kilometrw na godzin18 - mg przed zatrzymaniem przejecha do
3000 metrw19. Pas do ldowania na Funafuti mierzy 2030 metrw. Dalej byy skay i
morze.
Mijay godziny. Super Man trzs si i walczy. Louie i Cuppernell chodzili wrd
rannych. Pillsbury lea na pododze i patrzy na swoj krwawic nog. Mitchell siedzia
pochylony nad stoem nawigacyjnym, a Phil siowa si z samolotem. Douglas kutyka po
pokadzie z min czowieka, ktry przey gboki uraz. Rami i rk mia, jak uj to
Pillsbury, potargane na strzpy20. Brooks lea obok Pillsburyego. W gardle gromadzia
mu si krew i kiedy oddycha, z jego krtani dobywao si gulgotanie. Pillsbury nie mg
cierpie tego odgosu. Louie uklk przy Brooksie, ktry otworzy oczy i co wyszepta.
Louie przybliy ucho do jego warg, ale nie by w stanie go zrozumie. Brooks znowu
odpyn w niewiadomo. Wszyscy wiedzieli, e niemal na pewno umiera. Nikt nie
powiedzia tego gono.
Wedzieli doskonale, e mog rozbi si przy ldowaniu albo wczeniej, ale
zachowywali dla siebie myli, ktre przechodziy im teraz przez gow.
wiato dnia dogasao, kiedy na horyzoncie pojawiy si wierzchoki palm na
Funafuti. Phil wszed na ciek ldowania. Lecieli zdecydowanie za szybko. Kto podszed
do rcznej korby na pomocie i otworzy drzwi komory bombowej, zwikszajc opr kaduba
maszyny, ktra zacza zwalnia. Douglas zaj si pomp do opuszczania podwozia
znajdujc si tu pod grn wieyczk. Potrzebowa obu rk do jej obsugi - jednej do
trzymania zaworu i jednej do pompowania - ale bolao go tak okropnie, e nie mg utrzyma

rk w grze duej ni przez kilka sekund. Pillsbury nie mg wsta, ale wycign rce
najdalej jak potrafi i sign do zaworu rozdzielczego. Udao im si wsplnymi siami
wysun podwozie. Louie wypatrywa przez boczne okno tej klapki sygnalizujcej blokad
podwozia. Pojawia si. Teraz Mitchell i Louie opucili klapy za pomoc pompy.
Louie zorganizowa link spadochronow i podchodzc kolejno do kadego z rannych,
obwiza ich w pasie. Koce linki owin wok nieruchomych czci pokadu. Rannego w
brzuch Nelsona nie mona byo obwiza na wysokoci torsu, wic Louie przeprowadzi link
wok jego ramienia i pod pach. Zdajc sobie spraw, e samolot moe stan w
pomieniach, nie zasupla linek, tylko owin ich kocwki wok doni rannych, aby mogli
si atwo wyswobodzi.
Pozostawao pytanie, jak zatrzyma bombowiec. Louie wpad na pewien pomys21. A
gdyby tak przywiza do tylnej czci kaduba dwa spadochrony, wypuci je przez boczne
okna w momencie ldowania i pocign za linki wyzwalajce? Nikt jeszcze nie prbowa
zatrzyma bombowca w ten sposb. By to strza w ciemno, ale nic innego im nie
pozostawao. Louie i Douglas Umiecili po jednym spadochronie w kadym z bocznych okien
i przywizali je do podstawy karabinu. Douglas usiad na swoim fotelu, a Louie zosta midzy
oknami bocznymi z linkami wyzwalajcymi w obu doniach.
Super Man znia si nad Funafuti. Z dou ldowanie kalekiego samolotu
obserwowali dziennikarze i zaogi innych bombowcw. Super Man schodzi coraz niej.
Tu przed zetkniciem z ziemi Pillsbury zerkn na wskanik prdkoci lotu: 145
kilometrw na godzin. Jak na samolot bez hamulcw - za szybko.
Z pocztku ldowanie wygldao perfekcyjnie: koa dotkny powierzchni pasa tak
mikko, e Louie nawet si nie przewrci. Chwil pniej odczuli gwatowne szarpnicie.
Ich obawy si potwierdziy: lewa opona bya przebita. Samolot zary koami, skrci w lewo i
wychyli si gwatownie w stron dwch stojcych przy pasie bombowcw. Cuppernell,
chyba nie liczc na nic, wcisn z przyzwyczajenia prawy hamulec. Zostaa odrobina cieczy
hydraulicznej, akurat tyle, by uratowa maszyn. Super Man okrci si wok wasnej osi i
zatrzyma nagle, tu przed zaparkowanymi przy pasie bombowcami. Louie cigle sta z tyu i
trzyma linki spadochronw. Nie musia robi z nich uytku*22.
* Osiem miesicy pniej Charlie Pratte zosta pierwszym pilotem, ktry zatrzyma
B-24 za pomoc spadochronw. Jego bombowiec Belle of Texas zosta postrzelony nad
Wyspami Marshalla i mia niesprawne hamulce, wskutek czego Pratte musia podj prb
ldowania na pasie stanowczo zbyt krtkim dla bombowcw. Na domiar zego zjad
wczeniej zepsute jajka i wymiotowa w czasie lotu. Podchodzc do ldowania z

oszaamiajc prdkoci 225 km na godzin, poleci swoim lotnikom otworzy trzy

spadochrony. Samolot przejecha pas do ldowania, cignc za sob trzy otwarte czasze
spadochronw, wjecha na pla i zatrzyma si tu przed brzegiem oceanu. Pratte i jego
zaoga otrzymali specjalne pochway.
Douglas otworzy grny waz, wydosta si na dach kaduba, unis zranion rk nad
gow i skrzyowa j z drug rk na znak, e wewntrz s ranni. Louie zeskoczy na ziemi
przez wylot komory bombowej i uoy rce w tym samym gecie. Na ldowisku zapanowa
gorczkowy ruch i w kilka sekund samolot zosta obstpiony przez grupk marines. Louie
cofn si i powid oczyma po cielsku zniszczonego samolotu. Ludzie z obsugi naziemnej
policzyli pniej dziury w kadubie, zaznaczajc kad z nich kred, aby si nie pomyli. W
sumie byo ich piset dziewidziesit cztery23. Wszystkie bombowce wrciy z Nauru do
bazy, kady mniej lub bardziej uszkodzony, ale aden tak bardzo jak ten.
Brooks zosta pooony na noszach, zaadowany do dipa i zawieziony do
prowizorycznego, jednoizbowego lazaretu. Krwawi wewntrz czaszki.
Pillsburyego zaniesiono do barakw i lea, czekajc na opatrzenie. Mniej wicej
godzin pniej przyszed lekarz, ktry zapyta go, czy zna Harryego Brooksa. Pillsbury
przytakn.
- Nie przey - powiedzia lekarz24.
Sierant sztabowy Harold Brooks zmar na tydzie przed swoimi dwudziestymi
pierwszymi urodzinami. Wiadomo dotara do jego owdowiaej matki Edny przy Western
Avenue 51 Wi w Clarksville w stanie Michigan dopiero po tygodniu. Po drugiej stronie
miasta, przy Harley Road, o mierci narzeczonego dowiedziaa si Jeanette Burtscher25.
Harry zgin dziewi dni przed dat lubu, ktr wyznaczyli sobie przed jego wyruszeniem
na wojn.

10. mierdzca Szstka

Nad Funafuti zapada zmierzch. Czonkowie obsugi naziemnej opatrywali ranne
bombowce. Po zaataniu dziur i naprawieniu uszkodze mechanicznych zatankowano paliwo i
zaadowano do kadego po sze dwustutrzydziestokilogramowych bomb. Maszyny byy
gotowe do uderzenia nastpnego dnia na Taraw. Super Man, nadal stojcy tam, gdzie
zatrzyma si w pobrocie, podziurawiony na caej dugoci, nie mg do nich doczy. Jego
suba prawdopodobnie si skoczya.
Wyczerpany po misji i godzinach spdzonych na pomaganiu w izbie chorych, Louie
poszed do gaju palm kokosowych, w ktrym stay namioty suce jako kwatery dla
onierzy. Odszuka swj namiot i pad na ko polowe obok Phila. Dziennikarze mieszkali
w ssiednim namiocie. Pillsbury lea w izbie chorych z krwawic nog zwisajc z ka.
Inni ranni czonkowie zaogi Super Mana prbowali spa. Ogoszono zaciemnienie.
Zapada cisza.
Okoo trzeciej nad ranem obudzio Louiego jkliwe, na zmian narastajce i cichnce
buczenie. Sdzc, e to samolot, ktry zabdzi w chmurach, Louie wsuchiwa si w odgos
z nadziej, e lotnicy odnajd baz. Wreszcie dwik ucich.
Zanim Louie zdy ponownie zapa w sen, usysza warkot silnikw cikich
samolotw. Po chwili z pnocnego kraca atolu dobiego BUUUM! Rozbrzmiaa syrena i
odgosy dalekich strzaw, a potem przed namiotami lotnikw przebieg onierz piechoty
morskiej, krzyczc: Nalot! Nalot!. Buczenie, ktre sysza Louie, nie pochodzio jednak z
zagubionego amerykaskiego samolotu. Prawdopodobnie by to samolot zwiadowczy, ktry
prowadzi japoskie bombowce. Funafuti zostao zaatakowane1.
Lotnicy i dziennikarze, take Louie i Phil, wcisnli stopy w buty, wypadli z namiotw
i zamarli w bezruchu. Jedni krzyczeli, inni obracali si w popochu dookoa. Nie widzieli
schronw przeciwlotniczych. Z gbi atolu dobiegay odgosy szybko nastpujcych po sobie
eksplozji. Kady kolejny by goniejszy i bliszy. Trzsa si ziemia.
Rozejrzaem si wok i wrzasnem: Do diaba cikiego, gdzie si mamy
schowa? - wspomina pilot Joe Deasy2. Najlepsz kryjwk, jak udao mu si znale,
by pytki rw wykopany wok modej palmy kokosowej. Rzuci si do niego tak jak
wikszo stojcych w pobliu osb. Herman Scearce, radiowiec Deasyego, skoczy do
okopu obok ciarwki zaopatrzeniowej, w lad za picioma kolegami z zaogi. Pilot Jesse

Stay wskoczy do innego pobliskiego rowu. Trzech ludzi wczogao si pod ciarwk, kto
schroni si w dole na mieci. Jeden z mczyzn dobieg do kraca atolu i skoczy z pluskiem
do oceanu, chocia nie umia pywa3. Niektrzy, nie wiedzc, co ze sob zrobi, padli na
kolana i zaczli kopa rowy strzeleckie wasnymi hemami. Jeden przeklina przy tym w gos
skurwysyskich generaw, ktrzy nie zatroszczyli si o schrony na atolu.
Dziesitki mieszkacw wyspy stoczyy si w duym kociele misyjnym na polanie.
Wiedzc, e biay koci bdzie odcina si wyranie na tle ciemnego atolu, onierz
piechoty morskiej Fonnie Black Ladd podbieg do wejcia i krzykn do zgromadzonych w
rodku, eby stamtd uciekali. Gdy nie usuchali, doby pistoletu. Rozpierzchli si4.
Pillsbury lea w izbie chorych, przestraszony i zdezorientowany. W jednej chwili
spa, a ju w nastpnej atol trzs si od eksplozji, wyy syreny, przybiegali ludzie, zwlekali
pacjentw na nosze i wynosili ich w popiechu. Wkrtce izba opustoszaa, a Pillsbury zosta
sam. Najwidoczniej zapomniano o nim. Bliski obdu, usiad na ku. Nie mg wsta.
Louie i Phil przebiegli przez zagajnik kokosowy, szukajc czego, co mogoby im
suy za schron. Bomby powoli ich dopdzay, z odgosem, ktry kto porwna do
dudnienia krokw olbrzyma: Buum... buum... BOOM... BOOM\ Wreszcie zauwayli chatk
wybudowan przez miejscowych na wysokich palach. Dali pod ni nura, ldujc na stercie
ponad dwudziestu ludzi. Bomby byy ju tak blisko, e sycha byo, jak wiruj w powietrzu.
Deasy wspomina ten dwik jako warkot, Scearce jako przenikliwy gwizd.
Uamek sekundy pniej nie byo nic poza olepiajc biel i oguszajcym trzaskiem.
Grunt falowa, powietrze wiszczao, rozchodzi si dranicy zapach. Drzewa rozlatyway si
w drzazgi. Bomba trafia w namiot, w ktrym minut wczeniej spali Louie i Phil. Inna
wybucha obok sterty ludzi w rowie. Co ostrego wbio si w plecy mczyzny lecego na
wierzchu. Wymamrota: To chyba koniec, chopcy5 i zemdla. Bomba trafia w ciarwk
zaopatrzeniow, ktra wyleciaa w powietrze w tysicach kawakw. Szcztki ciarwki i
mczyzn znajdujcych si pod ni przeleciay Jessyemu Stayowi koo gowy. Strzelec
dziobowy sysza melodyjny wist mkncych odamkw pojazdu. Prawdopodobnie to wanie
on wyldowa na jednym z namiotw, w ktrym pozostali dwaj lotnicy. Inna bomba wturlaa
si do rowu Scearcea i lega na plecach tylnego strzelca, ale nie wybucha: leaa tylko i
syczaa. Strzelec krzykn Jezu! i dopiero po duszej chwili uwiadomili sobie, e
domniemana bomba to w istocie ganica przeciwpoarowa. Kilkadziesit metrw dalej Louie,
Phil i inni siedzieli zbici w ciasn gromad. Chata trzsa si, ale staa.
Bombardowanie przesuwao si w gb atolu. Kady kolejny huk wydawa si bardziej
odlegy od poprzedniego, a potem eksplozje ustay. Niektrzy lotnicy wyszli ze schronw, by

pomc przy rannych i gasi poary. Louie, jak wielu innych, zosta na swoim miejscu,
wiedzc, e bombowce wrc. Zamigotay wiateka zapaek, w drcych palcach pojawiy
si papierosy. Jeli w nas trafi - gdera jeden z lotnikw - zostanie z nas tylko misny sos.
Bombowce w oddali zawrciy. Dudnienie odezwao si znowu.
Kto przebieg obok izby chorych, zauway Pillsburyego, wpad do rodka, rzuci go
na nosze i zacign do malekiego betonowego budynku, gdzie umieszczono innych
rannych. Pomieszczenie byo tak ciasne, e lotnicy leeli nawet na pkach. Panoway
egipskie ciemnoci, a lekarze poruszali si midzy pacjentami, owietlajc ich twarze latark.
Pillsbury lea w ciemnociach, oddychajc ciko, i sucha odgosw zbliajcych si bomb.
Ciasnota budynku przyprawiaa go o klaustrofobi. Wyobraa sobie, e ciany zawal si od
bomb i zamkn ich jak w grobowcu. Pomyla, e jest tu jak w kostnicy: wszdzie le ludzie,
nikt si nie odzywa. Zacz jcze; bolaa go noga. Lekarz podszed do niego po omacku i
zaaplikowa mu morfin. Dudnio coraz goniej i goniej, a wreszcie oguszajca nawanica
znalaza si znowu nad nimi. Trzs si sufit, spaday paty tynku.
Na zewntrz szalao pieko. Mczyni jczeli i darli si wniebogosy, kto wzywa
matk. Jednemu z pilotw ich gosy przypominay zwierzce wrzaski6. Komu pky
bbenki w uszach. Kto zmar na zawa. Komu oderwao rk. Inni szlochali, modlili si i
tracili kontrol nad odruchami fizjologicznymi. Nie baem si, byem przeraony - napisze
do rodzicw jeden z lotnikw. - Mylaem, e boj si, kiedy jestem w powietrzu, ale to
nieprawda. Pierwszy raz w yciu zobaczyem, jak blisko mona si otrze o mier7. Phil
mia te same odczucia. Nigdy, nawet w czasie walk nad Nauru, nie zazna takiej grozy8.
Louie siedzia w kucki obok. Gdy bieg przez zagajnik palmowy, napdzay go tylko instynkt
i adrenalina, nie czu adnych emocji. Teraz, gdy wszdzie wybuchay bomby, ogarn go lk.
Sierant sztabowy Frank Rosynek skuli si w okopie wydubanym w koralu. Mia na
sobie tylko hem, rozwizane buty i bokserki. Spadajcy adunek, napisze pniej, wydawa
si odpowiada tonaem wagonowi kolejowemu. Spadajce bomby wydaway taki odgos, jak
gdyby kto pcha pianino po dugiej rampie. Wielkie palmy wok nas byy strzaskane w
drzazgi. Kiedy wybuchaa bomba, wzlatywa w powietrze piropusz ziemi, a potem
nastpowa ten straszny bysk niesamowicie jaskrawego wiata. Sia wstrzsu rzucaa
kawaki koralu do naszej dziury. Szukalimy ich po omacku i wyrzucalimy jak najszybciej.
Midzy jednym a drugim wybuchem sycha byo dwiki jak w kociele. Gosy z pobliskich
okopw piewnie recytoway Ojcze nasz, raz po raz, goniej, kiedy bomby spaday bliej.
Niektrzy chyba nawet pakali. Bae si podnie gow, poniewa zdawao ci si, e
zobacz z gry twoj twarz9.

W trakcie trzeciego nalotu zgino jeszcze dwch onierzy. Przy czwartym

Japoczycy trafili w dziesitk: bomby spady na zatankowane i naadowane B-24 stojce
przy pasie startowym. Pierwszy wylecia w powietrze w wielkiej eksplozji, ktra rozrzucia
jego fragmenty po caej wyspie. Inny stan w pomieniach. Poary zdetonoway kule z
karabinw maszynowych, ktre migay na wszystkie strony i rysoway dymne wstki w
powietrzu. A potem zaczy wybucha dwu-stutrzydziestokilogramowe bomby na pokadach
samolotw.
Wreszcie nad atolem zalega cisza. Kilku mczyzn wstao, dygoczc. Gdy chodzili
pord szcztkw, wylecia w powietrze jeszcze jeden B-24. Eksplozj przyspieszyo 8700
litrw paliwa, 1300 kilogramw bomb i skrzynka z nabojami do karabinw 12,7 milimetra.
Ktry z pilotw napisa, e brzmiao to, jakby wylatywaa w powietrze caa wyspa10. Na
tym si skoczyo.
O wicie mczyni zaczli wychodzi ukradkiem ze swoich kryjwek. Czowiek,
ktry wskoczy do oceanu, powrci na brzeg - w czasie przypywu przez trzy godziny czepia
si skay. W wietle brzasku onierz, ktry kopic dla siebie schron, zorzeczy generaom,
odkry, e generaowie kopali tu obok niego. Louie i Phil wyczogali si spod chaty. Phil nie
dozna obrae; Louie mia rozcite rami. Doczyli do pochodu wyczerpanych,
oszoomionych mczyzn.
Funafuti byo zrujnowane. Jedna z bomb uderzya w dach kocioa, ktry si zawali,
ale dziki kapralowi Laddowi nikogo wwczas nie byo w rodku. Na miejscu namiotu
Louiego i Phila zia lej po bombie. Inny namiot lea zawalony, a porodku pachty staa na
sztorc bomba. Kto przywiza j do furgonetki, odholowa na pla i wykona gwatowny
skrt - bomba przekoziokowaa w powietrzu i wpada do oceanu. Rosynek przespacerowa
si po pasie startowym i znalaz tam sze japoskich bomb lecych w rwnym szeregu.
Bomby uzbrajay si w trakcie spadania, pod wpywem ruchu obrotowego, te jednak zostay
widocznie zrzucone ze zbyt niskiego puapu i nie zdyy si uzbroi. onierze zawlekli je
do oceanu.
W miejscu, gdzie stay wczeniej B-24, widniay gbokie dziury okolone palmami
kokosowymi o citych wierzchokach. Jeden z lejw, jak odnotowa w dzienniku Louie, mia
gboko dziesiciu i szeroko osiemnastu metrw. Fragmenty bombowca rozsypay si po
caej wyspie. Podwozie i fotele, ktre o zachodzie soca byy po jednej stronie Funafuti,
witay wschd po drugiej. Po jednym z bombowcw zosta tylko ogon, dwa czubki skrzyde
oraz dwa miga, poczone czym na ksztat ciemnej smugi. Jeden silnik produkcji Pratt and
Whitney o mocy 1200 koni mechanicznych lea samotnie na pasie startowym - po samolocie

nie zostao ladu. Louie trafi na reportera, ktry wpatrywa si z paczem w lej po bombie.
Louie przygotowa si na widok martwego ciaa i podszed bliej. Na dnie leja leay szcztki
potrzaskanej maszyny do pisania.
Ranni i zabici leeli wszdzie. Dwaj mechanicy, zaskoczeni przez nalot na otwartym
terenie, byli posiniaczeni na caym ciele od fali uderzeniowej eksplozji. Wci byli w takim
szoku, e nie mogli mwi i musieli porozumiewa si za pomoc gestw. Lotnicy stali z
powag w krgu wok paru siedze i kawakw poskrcanego metalu, jedynych szcztkw
ciarwki zaopatrzeniowej. Trzej ludzie, ktrzy szukali pod ni schronienia, byli nie do
rozpoznania. Odnaleziono trupa radiowca z odamkiem bomby utkwionym w czaszce. Louie
natrafi na lece na plecach ciao mieszkaca wyspy w przepasce na biodra. Nie mia poowy
gowy.
Operator radiostacji ocenia, e japoskich bombowcw byo okoo czternastu11, ale
kto, w przekonaniu, e zaatakoway dwie grupy po trzy maszyny, nada im przydomek
mierdzca Szstka12. Nikt nie mia wtpliwoci, e wrc. Phil i Louie doczyli do
grupy onierzy kopicych rowy szpadlami i hemami, a w wolnej chwili wybrali si na pla
i siedzieli tam godzin, prbujc zebra myli.
W przerwie od pracy Louie poszed do izby chorych, eby pomc przy rannych.
Pillsbury wrci na swoje miejsce. Okrutnie bolaa go noga. Trzyma j zwieszon nad
krawdzi ka, a skapujca krew tworzya kau na pododze. Cuppernell siedzia przy nim
i dzikowa za zestrzelenie ostatniego Zera.
Lekarz niepokoi si, e stopa Pillsburyego nie przestaje krwawi. Konieczna bya
operacja, niestety bez znieczulenia, ktrym nie dysponowali. Pillsbury cisn ram ka
obiema rkami, a Louie pooy si w poprzek jego kolan. Lekarz oddar tkank z jego stopy
szczypcami, a nastpnie nacign dugi pat zwisajcej skry na kikut koci i zeszy j13.
Super Man sta przy ldowisku przechylony w lewo na uszkodzonym podwoziu. Z
osi koa zwisa kawaek rozdartej opony. Samolot nie ucierpia w nalocie, ale nie byo tego po
nim wida. Uszkodzenia nie oszczdziy adnej jego czci: roje otworw po kulach, cicia
od szrapneli, cztery rany od pociskw z dziaek, wielkoci przynajmniej ludzkiej gowy,
ziejcy otwr wybity przy wieyczce Pillsburyego i dziura w ogonie, wielka jak drzwi.
Super Man wyglda, jakby przelecia przez zasieki z drutu kolczastego: z przednich
krawdzi silnikw i z bokw zostaa zdrapana farba. Dziennikarze i lotnicy obchodzili go
dokoa, zdumieni, e mimo takich uszkodze utrzyma si w powietrzu przez pi godzin.
Phil zosta okrzyknity cudotwrc, a wszyscy mieli okazj zmieni zdanie o rzekomo
sabowitym B-24. Fotograf zrobi zdjcie z wntrza pokadu. Na obrazie, zrobionym za dnia

w ciemnym wntrzu maszyny, wida byo wpadajce przez dziury smugi wiata podobne do
deszczu gwiazd na czarnym niebie.
Louie, ktry wyglda na rwnie zmaltretowanego jak jego samolot, podszed do
Super Mana. Zajrza w jeden z otworw po pociskach i zobaczy skrcone przez siebie
kable prawego steru. Przesun palcem po rozdarciach w powoce Super Mana. Samolot
uratowa jego i wszystkich czonkw zaogi poza jednym. Louie bdzie zawsze myla o nim
jak o serdecznym przyjacielu.
Louie wsiad na pokad innej maszyny i wraz z Philem, Cuppernellem, Mitchellem i
zabandaowanym Glassmanem wyruszy z powrotem na Hawaje. Stan Pillsburyego,
Lamberta i Douglasa nie pozwala im do nich doczy. Kilka dni pniej zostali wysani do
Samoa, gdzie lekarz obejrza nog Pillsburyego i stwierdzi, e zostaa zamieniona w kotlet
mielony14. Lambert spdzi pi miesicy w szpitalu*15. Gdy genera odznacza go
Purpurowym Sercem, Lambert widocznie nie mg podnie si z poduszki, bo medal zosta
przypity do jego kodry. Udzia Douglasa w wojnie dobieg koca. Brooks lea w grobie na
cmentarzu Korpusu Piechoty Morskiej na Funafuti.
Zaoga si rozsypaa. Lotnicy ju nie zobacz Super Mana.
* Lambert ostatecznie wrci do czynnej suby, z inn zaog, i wykona co najmniej
dziewidziesit pi misji, bijc zdumiewajcy rekord.
Po wylocie z Funafuti z kolegami z zaogi Louie odczu przytaczajcy ciar.
Zatrzyma si na Kanton, a stamtd polecia na atol Palmyra, gdzie wzi gorcy prysznic i
obejrza w wojskowym kinie film Umarli w butach - ten, w ktrym statystowa, kiedy
wybucha wojna, cae wieki temu.
Na Hawajach pogry si w zimnym odrtwieniu. By rozdraniony i zamkn si w
sobie. Z Philem te nie wszystko byo w porzdku: pi wicej, ni powinien i nie wydawa si
sob. Zaoga bya zdekompletowana i nie miaa samolotu, nie wyznaczano jej wic do zada.
Lotnicy zabijali czas w Honolulu. Kiedy jaki podpity raptus prbowa wszcz bjk, Phil
tylko obrzuci go obojtnym spojrzeniem, ale Louie przyj wyzwanie. Wytarabanili si na
dwr i tam si policzyli. Facet skapitulowa. Louie spotyka si z kumplami przy piwie, ale
nie potrafi zdoby si na towarzysko. Coraz czciej zostawa w swoim pokoju i sucha
muzyki. Pociech czerpa te z biegania: brnc w piachu wok pasa startowego w Kahuku,
myla o igrzyskach planowanych na 1944 rok i prbowa zapomnie smutn twarz Harryego
Brooksa.
24 maja Louie, Phil i inni weterani suby na Super Manie zostali przeniesieni do
42. Dywizjonu 11. Grupy Bombowej. Dywizjon bdzie stacjonowa na wschodnim kracu

0ahu, na zachwycajcej play w Kualoa. Miejsca szeciu straconych czonkw zaogi Super
Mana zajo szeciu nowych lotnikw. Perspektywa latania z nieznajomymi niepokoia
Louiego i Phila. Ani troch nie podoba mi si ten pomys - napisa Louie w dzienniku. - Za
kadym razem, kiedy mieszaj zaogi, co musi sfiksowa16. Z punktu widzenia byych
lotnikw Super Mana jedyn ciekaw rzecz zwizan z nowicjuszami byo to, e tylny
strzelec sierant Francis McNamara z Cleveland tak uwielbia sodycze, e ywi si prawie
wycznie deserami. Lotnicy nazwali go Mac17.
Cigle jeszcze nie dostali samolotu. Liberatory wyznaczone do suby w 11. Grupie
Bombowej zlatyway si dopiero z innych rejonw walk. Wanie przybyo pierwszych pi,
wszystkie podziurawione kulami. Jeden, Green Hornet18, wyglda wyjtkowo licho, jego
boki byy zachlapane czym czarnym, a z silnikw zuszczaa si farba. Nawet przy pustej
komorze bombowej i wczonych wszystkich czterech silnikach ledwie utrzymywa si w
powietrzu. Mia tendencj do latania z ogonem poniej linii dziobu - lotnicy nazywali to
mushingiem, od sowa mushy, gbczasty, bo takie wraenie sprawiay stery sabncego
samolotu. Mechanicy obejrzeli go dokadnie, ale nie znaleli przyczyny. Wszyscy obawiali
si Green Horneta. Bombowiec zosta zdegradowany do roli goca, a czonkowie obsugi
naziemnej zaczli poycza czci maszyny do wykorzystania w innych samolotach. Louie
polecia nim na krtk przejadk; od tamtej pory nazywa go wariackim samolotem i mia
nadziej, e ju nigdy nie bdzie musia nim lata.
26 maja Louie spakowa swoje rzeczy i pojecha stopem do wynajtej na spk z
Philem, Mitchellem i Cuppernellem chatki w Kualoa, trzydzieci stp od oceanu. Po poudniu
zosta w domu i przerabia gara na swj prywatny pokj, a Phil pojecha na zebranie
dywizjonu, gdzie pozna nowego pilota, Georgea Smittyego Smitha, jak si okazao,
bliskiego znajomego Cecy19. Po zebraniu Phil zosta duej ze Smittym, eby pogada o
Cecy. Louie pooy si do snu w nowym mieszkaniu. Jutro wybiera si z Philem i
Cuppernellem do Honolulu, by jeszcze raz sprbowa swoich si w zapasach ze stekami PY
Chonga.
Po drugiej stronie wyspy, w bazie Hickam Field, dziewiciu czonkw zaogi i jeden
pasaer wsiedli na pokad B-24. Zaoga pilotowana przez Clarencea Cor-peninga z
Tennessee wanie przyleciaa z San Francisco i zmierzaa na Kanton, a pniej do Australii.
Pracownicy bazy patrzyli, jak samolot odrywa si od ziemi, skrca na poudnie i znika z
oczu20.

11. Nikt z nas tego nie przeyje

W czwartek 27 maja 1943 roku Louie wsta o pitej rano1. Wszyscy inni w domku
jeszcze spali. Louie wyszed na palcach na dwr, przespacerowa si na wzgrze pooone za
chatk, eby si rozbudzi, wrci, zaoy strj sportowy i wyruszy na pas startowy. Po
drodze spotka sieranta i poprosi go, aby towarzyszy mu w dipie. Sierant zgodzi si i
jecha, dotrzymujc mu kroku. Louie pokona mil w czasie 4.12, fantastycznym, jeli wzi
pod uwag, e bieg po piasku. By w swojej najlepszej yciowej formie.
Wrci do chatki, umy si i ubra w lekkie spodnie khaki, podkoszulek oraz kupion
w Honolulu mulinow koszul. Po niadaniu popracowa chwil przy remoncie swojego
nowego pokoju, potem napisa list do Paytona Jordana, wsun go do kieszeni koszuli, wsiad
do poyczonego samochodu razem z Philem i Cuppernellem i wyruszy do stolicy Hawajw.
Przy wjedzie do bazy zatrzyma ich niesympatyczny porucznik, ten sam, ktry kiedy
kaza im lata na trzech silnikach. Mia do nich piln spraw: B-24 Clarencea Corpeninga,
ktry poprzedniego dnia wylecia na Kanton, nie wyldowa. Porucznik, przekonany, e
Corpening lecia B-25, a nie duo wikszym B-24, werbowa ochotnikw na misj
poszukiwawcz. Phil przypomnia, e nie maj samolotu. Porucznik zaproponowa, eby
polecieli Green Hornetem, a uwag Phila, e Green Hornet nie nadaje si do uytku, zby
stwierdzeniem, e samolot zaliczy przegld. Louie i Phil wiedzieli doskonale, e cho uyte
zostao sowo ochotnicy, by to rozkaz. Nie majc wyjcia, Phil zgosi si wic na
ochotnika. Porucznik obudzi pilota Joe Deasyego i jego take namwi do udziau w misji.
Deasy i jego zaoga polec B-24 Daisy Mae.
Phil, Louie i Cuppernell zawrcili, eby pozbiera zaog. Louie zabra po drodze
lornetk, ktr kupi sobie na igrzyskach. Otworzy dziennik i zanotowa par sw o
czekajcym go zadaniu. Bya tylko jedna maszyna, Green Hornet, gbczak - napisa. Bardzo nam si to nie podobao, ale Phillips w kocu ustpi i zgodzi si polecie na misj
ratunkow2.
Przed wyjciem Louie naskroba jeszcze w popiechu notk i pooy j na szafce, w
ktrej trzyma soiki z alkoholem. Byy na niej sowa: Jeli do tygodnia nie wrcimy,
czstujcie si gorza3.
Porucznik zgromadzi zaog przy Green Hornecie4 i rozwin map. Sdzi, nie
wiadomo dlaczego, e Corpening spad okoo trzystu kilometrw na pnoc od Palmyry. W

oficjalnym raporcie o zaginiciu jest mowa o tym, e samolot nie by widziany ani nie
otrzymano od niego adnego sygnau od startu, wic mg by wszdzie. Z sobie tylko
znanych powodw poleci Philowi obra kurs 208 stopni i przeczesa okolic do punktu
pooonego na rwni z Palmyr. Wydal z grubsza takie same instrukcje Deasyemu, ale
skierowa go na nieco inny obszar. Obu zaogom kaza szuka przez cay dzie, wyldowa
na Palmyrze i jeli zajdzie potrzeba, wznowi poszukiwania nastpnego dnia.
W trakcie przygotowa do startu wszyscy lotnicy z zaogi Phila martwili si o Green
Horneta5. Louie stara si przetumaczy sobie, e bez bomb i amunicji na pokadzie samolot
powinien mie wystarczajco duo mocy, by utrzyma si w powietrzu. Phil obawia si, e
nie zna drobnych dziwactw tej maszyny, bo nigdy ni nie lata. Wiedzia, e samolot by
rozmontowywany na czci zamienne i mia nadziej, e nie brakuje mu krytycznie wanych
czci. Zaoga przejrzaa procedury postpowania w wypadku awarii i przeprowadzia
specjaln inspekcj sprztu ratunkowego. W samolocie bya skrzynka z prowiantem, za ktr
w razie katastrofy odpowiada tylny strzelec. W tym pokrowcu na pokadzie zaogowym
powinna by jeszcze jedna dodatkowa tratwa ratunkowa. Louie, ktry by za ni
odpowiedzialny, sprawdzi, czy na pewno tam jest, a potem zaoy mae-westk, tak jak kilku
innych czonkw zaogi. Phil nie zaoy swojej, by moe dlatego, e trudno byo w niej
pilotowa samolot.
W ostatniej chwili do samolotu podbieg jaki szeregowy i poprosi o podwiezienie na
Palmyr. Nikt nie zgosi zastrzee i mczyzna zaj miejsce z tyu. W sumie na pokadzie
byo jedenacie osb.
Gdy Phil i Cuppernell kierowali samolot na drog do koowania, Louie przypomnia
sobie o licie do Paytona Jordana. Wyj go z kieszeni, wychyli si przez boczne okno i
rzuci go jednemu z czonkw obsugi naziemnej, ktry obieca go wysa.
Daisy Mae wzbia si w powietrze prawie w tym samym momencie co Green
Hornet i oba samoloty leciay obok siebie6. Oprcz czwrki weteranw z Super Mana
czonkowie zaogi Green Horneta byli dla siebie obcymi ludmi i niewiele mieli sobie do
powiedzenia. Louie gawdzi na pokadzie zaogowym z Philem i Cuppernellem.
Green Hornet, jak to zwykle on, lecia z ogonem poniej dziobu i nie nada za
Daisy Mae. Po jakich trzystu kilometrach Phil zakomunikowa Deasyemu przez radio,
eby si na niego nie oglda7. Obie zaogi straciy siebie z oczu.
Okoo godziny 14.00 Green Hornet dotar do obszaru poszukiwa, mniej wicej 360
kilometrw na pnoc od Palmyry8. Kby chmur spowijay samolot i nie byo wida wody.
Phil zszed poniej linii chmur i wyrwna lot na wysokoci 800 stp. Louie wyj lornetk,

zszed do szklarni i zabra si do lustrowania tafli oceanu. Wkrtce rozleg si trzask

interkomu i odezwa si glos Phila, ktry poprosi Louiego, aby wszed na gr i puci
lornetk w obieg. Louie speni polecenie, a potem usiad na pokadzie zaogowym, tu za
Philem i Cuppernellem.
W pewnej chwili Cuppernell zapyta, czy mgby zamieni si z Philem miejscami i
przej obowizki pierwszego pilota9. Bya to powszechna praktyka, pozwalajca pilotom
nabra dowiadczenia potrzebnego do zdobycia kwalifikacji pierwszych pilotw. Phil wyrazi
zgod. Dobrze zbudowany Cuppernell przecisn si za Philem i zaj miejsce z lewej strony,
a Phil przenis si na fotel z prawej. Cuppernell przej stery.
Kilka minut pniej kto zauway, e silniki po jednej stronie spalaj wicej paliwa
ni te po drugiej, wskutek czego jedna strona samolotu staje si stopniowo coraz lejsza.
Zaczli wic przepompowywa paliwo z jednego zbiornika do drugiego, by wyrwna
obcienie.
Nagle poczuli wstrzs. Louie zobaczy na tachometrze, e spada liczba obrotw na
minut pierwszego silnika, najdalszego po lewej stronie. Wyjrza przez okno: silnik
gwatownie si trzs. Po chwili zgas. Bombowiec przechyli si w lewo i zacz szybko
spada w stron oceanu.
Phil i Cuppernell mieli kilka sekund, eby go uratowa. Niezwocznie wzili si do
roboty,

ale

zamiana

miejsc

ich

zdezorientowaa.

Zeby

zminimalizowa

opr

unieruchomionego silnika nr 1, musieli przestawi migo w chorgiewk - obrci opatki

wyczonego miga rwnolegle do pdu powietrza i zatrzyma ich rotacj. Normalnie byo to
zadaniem Cup-pernella, ale trzyma on w tej chwili stery. Krzykn wic do nowego
mechanika, eby przyszed do kabiny i zrobi to za niego. Nie wiadomo, czy on albo
ktokolwiek inny sprecyzowa, ktre migo trzeba przestawi w chorgiewk. Bya to
informacja o krytycznym znaczeniu; migo zatrzymanego silnika nadal obracao si pod
wpywem pdu powietrza i mogo sprawia wraenie sprawnego.
Na tablicy sterowniczej byy cztery guziki suce do tego manewru, po jednym na
kady silnik, zabezpieczone plastikow pokryw. Mechanik wszed midzy Cuppernella i
Phila, zdj pokryw i wcisn guzik. Green Hornet nagle za-koysa si i przechyli
gwatownie w lewo. Mechanik przycisn przycisk nr 2, nie nr 1. Teraz oba lewe silniki nie
pracoway, a migo silnika nr 1 nadal nie zostao przestawione w chorgiewk10.
Phil zwikszy maksymalnie obroty dwch pracujcych silnikw, prbujc utrzyma
samolot na wysokoci przelotowej na tyle dugo, eby zdy uruchomi ponownie sprawny
lewy silnik. Rozpdzone prawe silniki cigny do przodu i napotykay opr drugiej,

bezwadnej strony, w efekcie czego samolot obrci si na lewy bok i wpad w spiral. Silnik
nie chcia zastartowa. Samolot nadal spada.
Green Hornet by stracony. Phil mg najwyej sprbowa wypoziomowa maszyn
przed awaryjnym wodowaniem. Wychrypia do interkomu: - Przygotowa si do
wodowania11.
Louie wybieg z pokadu zaogowego, krzyczc, e wszyscy maj zaj stanowiska
ewakuacyjne. Samolot wirowa. Louie wydoby dodatkow tratw ratunkow, a potem
wgramoli si na swoje stanowisko ewakuacyjne przy prawym bocznym oknie. Widzia Maca,
nowego tylnego strzelca, ktry ciska przy piersi skrzynk z prowiantem i artykuami
pierwszej potrzeby. Inni gorczkowo nakadali maewestki. Louie mia mglist wiadomo,
e Mitchell nie wyszed z dzioba maszyny. Do niego naleao skalkulowanie wsprzdnych
samolotu, przekazanie danych do radiooperatora, by ten mg nada sygna SOS, a nastpnie
przymocowanie do ciaa sekstansu oraz lotniczego zestawu nawigacyjnego. Ale poniewa
samolot spada ruchem obrotowym nosem w d, a przejcie ewakuacyjne byo wskie,
moliwe, e nawigator nie mg si wydosta.
Lotnicy ze stanowisk za kabin pilota uciekali w kierunku wzgldnie bezpiecznej
rodkowej i tylnej czci samolotu, ale jeden z nich, niemal na pewno mechanik, ktry
wcisn niewaciwy guzik na tablicy sterowniczej, zosta z przodu. Tratwy ratunkowe nie
byy wypuszczane automatycznie w momencie wodowania. Mechanik musia stan za
kabin i pocign za uchwyt zwalniajcy tratw. Dla pewnoci, e tratwy znajd si
wystarczajco blisko samolotu, aby lotnicy mogli do nich dopyn, musia zaczeka z
pocigniciem uchwytu do ostatniej chwili przed wodowaniem. Znaczyo to, e mia
minimalne szanse dotarcia na stanowisko ewakuacyjne, a zatem minimalne szanse na
przeycie.
Phil i Cuppernell zmagali si z samolotem. Green Hornet przewrci si na lewy
bok i porusza si coraz szybciej, a prawe silniki pracoway na najwyszych obrotach. Nie
byo czasu na nadanie przez radio sygnau SOS. Phil wypatrywa fali, wzgldem ktrej
mgby zorientowa samolot do wodowania, ale na prno. Nie by w stanie wyrwna
maszyny, a nawet gdyby, to lecia zdecydowanie za szybko. To, e si rozbij, byo pewne.
Phil czu si dziwnie spokojny. Widzia, jak wirujca woda zblia si ku niemu i pomyla:
Nic wicej nie mog zrobi.
Louie siedzia na pododze przy ciance dziaowej, zwrcony twarz do przodu. W
pobliu byo piciu innych lotnikw. Wszyscy wygldali na oszoomionych, nikt nic nie
mwi. Louie wyjrza przez okno: widzia tylko zachmurzone niebo, ktre obracao si w

kko. Czu si intensywnie yw. Przypomnia sobie ciank, ktr mia przed sob i
pomyla, e uderzy w ni czaszk. Wyczuwajc, e tafla oceanu jest tu-tu, spojrza ostatni
raz na wirujce niebo, potem wycign przed siebie tratw i schowa gow w ramiona12.
Mina jedna straszna sekunda koziokowania, potem druga. Na moment przed
uderzeniem samolotu o wod zakoataa Louiemu w gowie ostatnia myl: Nikt z nas tego nie
przeyje.
To, co nastpio pniej13, byo dla Louiego zlepkiem poszarpanych, niemych
dozna: jego ciao wyrzucone do przodu, rozpoowiony samolot, co, co si wok niego
owino, zimny plusk wody, a potem jej ciar nad nim. Najpierw z du prdkoci uderzyy
o wod nos i lewe skrzydo. Green Hornet dgn kadubem ocean i rozpad si na czci.
Kiedy wok niego rozpadaa si maszyneria, Louie czu, jak co ciga go gboko
pod wod, wtem jednak cug zatrzyma si gwatownie i wyrzucio go w gr. Pd maszyny
si wyczerpa, a uwizione w kadubie powietrze na moment wypchno go na powierzchni.
Louie otworzy usta i nabra powietrza. Powietrze uchodzio z sykiem z samolotu, a pdzca
woda znowu przykrya Louiego. Samolot osun si pod wod i zacz opada, jakby cigany
na dno.
Louie sprbowa ustali swoje pooenie. Ogon nie by ju z tylu, a skrzyda z przodu.
Nikogo przy nim nie byo. Pd rzuci go na boczny karabin i wepchn pod jego podstaw z
twarz w d i tratw pod nogami. Mechanizm podstawy uciska mu szyj, a ciao opltyway
niezliczone pasma czego, co przywizywao go do podstawy karabinu i tratwy. Pomaca to i
pomyla: spaghetti. Bya to pltanina kabli, ukad nerwowy Green Horneta. Kiedy odpad
ogon, kable pky i owiny si wok jego ciaa. Prbowa si wyswobodzi, ale nie mg.
Rozpaczliwie pragn zaczerpn powietrza.
Uwiziony w kabinie Phil usiowa wydosta si na zewntrz. W momencie katastrofy
wyrzucio go naprzd i uderzy w co gow. Fala wdara si do kabiny i maszyna zabraa go
pod wod. Ciemno wskazywaa, e znalaz si gboko i z kad sekund opada jeszcze
niej. Prawdopodobnie widzia, jak Cuppernell wypchn swoje potne ciao z samolotu.
Wymaca co, co wydawao si pust ram okna kabiny. Postawi stop na czym twardym i
pchn swoje ciao przez otwr i poza kabin wraku, a potem popyn w gr, ku coraz
wikszej jasnoci.
Wynurzy si pord fragmentw maszynerii. Z gowy tryskaa mu krew, mia
zaman kostk i palec u rki. Znalaz unoszcy si na wodzie kawa metalu o powierzchni
okoo czterdziestu centymetrw kwadratowych i uchwyci si go. Metal zacz ton. W
oddali unosiy si dwie tratwy. Puste. Nigdzie nie byo wida Cuppernella.

Daleko w dole, cigle uwikany w kable przewodw, Louie miota si bezradnie.

Podnis gow i zobaczy unoszce si w wodzie czyje bezwadne ciao. Samolot schodzi
coraz niej, a wiat w grze ucieka. Louie poczu, e odetkay mu si uszy i przypomnia
sobie jak przez mg, e w basenie w Redondo Beach uszy odtykaly mu si na gbokoci
szeciu metrw. Spowia go ciemno, a cinienie wody napierao z coraz wiksz si.
Walczy nadaremno. Pomyla: Beznadzieja.
Poczu nagy, rozdzierajcy bl w czole. Targa za kable i zaciska krta, eby zdusi
w sobie potrzeb zaczerpnicia oddechu, gdy wtem przyszo odrtwienie, rzeczywisto
zatara si. Zstpia na niego agodna wiadomo, e ju po wszystkim. Zemdla.
Ockn si w nieprzeniknionych ciemnociach. Pomyla: Tak wyglda mier. Po
chwili znowu odczu cinienie wody i przytaczajcy ciar opadajcego na dno samolotu.
Nagle, w niewytumaczalny sposb, kable znikny, tak samo tratwa. Unosi si wewntrz
kaduba, ktry spada na dno oceanu, jakie piset metrw w dole. Nic nie widzia. Jego
maewestka si nie napompowaa, ale i tak wypychaa go w stron sufitu samolotu. Nie mia
ju adnych rezerw powietrza w pucach i nie mogc opanowa odruchu oddychania, yka
son wod. Czu smak krwi, benzyny i oleju. Ton.
Wyrzuci przed siebie ramiona, szukajc po omacku drogi wyjcia. Jego prawa rka
uderzya w co i zaczepia piercieniem z USC. Do mu uwiza. Sign lew rk i poczu
dugi, gadki kawaek metalu. To pozwolio mu zorientowa si w otoczeniu: znajdowa si
przy otwartym prawym bocznym oknie. Podpyn, postawi stop na framudze i pchn ciao
na zewntrz, uwalniajc praw rk i ranic si w palec. Uderzy grzbietem w grn cz
framugi i cho by w koszuli, zdar sobie skr z plecw. Wierzgn i znalaz si na zewntrz.
Wrak ton dalej.
Louie poszuka palcami linek maewestki, z nadziej, e nikt nie ukrad nabojw z
dwutlenkiem wgla. Mia szczcie: komory kamizelki wydy si. Nagle zrobi si lekki, a
kamizelka pchaa go uporczywie w gr wrd wznoszcych si wok szcztkw.
Wystrzeli w olepiajce wiato. Zaczerpn haust powietrza i zwymiotowa poknit
son wod oraz paliwo. Przey.

12. Strceni
Szcztki bombowca unosiy si bezadnie na oceanie1. Soki ywotne samolotu - olej,
pyn hydrauliczny i jakie cztery tysice litrw paliwa - przeleway si na powierzchni wody.
Wrd fragmentw wraku wiy si poskrcane wstgi krwi.
Louie usysza gos. Obrci si w jego stron i zobaczy Phila, kilkanacie metrw
dalej, uczepionego czego, co wygldao jak zbiornik paliwowy. By z nim tylny strzelec
Mac. aden nie mia na sobie maewestki. Krew tryskaa w regularnych odstpach czasu z
gowy Phila i spywaa strugami po jego twarzy. Phil strzela oczami, oszoomiony i
skonsternowany. Popatrzy na gow unoszc si po drugiej stronie pola szcztkw i zda
sobie spraw, e to Louie. aden inny z lotnikw nie wypyn.
Louie zauway jedn z tratw ratunkowych podskakujc na falach. Moliwe, e
wypada z pokadu w momencie, gdy si rozbili, ale bardziej prawdopodobne, e mechanik, w
ostatnich sekundach przed mierci, na moment przed katastrof, pocign za uchwyt
zwalniajcy tratw. Tratwa napompowaa si automatycznie, a teraz szybko si oddalaa.
Louie wiedzia, e musi zatamowa krwotok Phila, ale jeli do niego podpynie, tratwa
przepadnie i wszyscy trzej rozstan si z yciem. Zdecydowa si ruszy w kierunku tratwy.
Ciyy mu buty i ubranie, a prdy i wiatr znosiy tratw w przeciwnym kierunku szybciej,
ni by w stanie pyn. Z kad chwil coraz trudniej j byo dosign, wic si podda.
Popatrzy w ty na Phila i Maca, ktrzy zrozumieli, e szansa przepada. Po chwili jednak
zauway cigncy si za tratw dugi sznur, ktry lea na wodzie jakie p metra od jego
twarzy. Chwyci go, przycign do siebie tratw i wdrapa si na ni. Druga tratwa odpywaa
w dal. Louie odszuka wiosa, powiosowa z caych si, w ostatniej chwili uchwyci sznur i
przycign do siebie drugi ponton. Przecign sznury przez piercienie wzmacniajce obu
tratw i zwiza je razem.
Teraz powiosowa do Phila i Maca. Phil zorientowa si, e poszarpany kawa metalu,
ktrego si trzyma, moe przeku pontony, i odepchn go od siebie.
Louie wcign Phila na tratw, a Mac wdrapa si na ni o wasnych siach. Skra ich
obu, tak jak skra Louiego, bya powleczona warstewk paliwa i oleju. Ledwie miecili si w
trjk na tratwie, ktra miaa dugo zaledwie 1,80 metra i szeroko nieco ponad 60
centymetrw.
Phil mia dwie rany cite po lewej stronie czoa, przy linii wosw. Krew tryskaa z

ran i mieszajc si z wod morsk, chlupotaa na dnie tratwy. Louie przypomnia sobie, czego
nauczy si w skautach i na kursie pierwszej pomocy w Honolulu i przesun palcami po szyi
Phila, a wyczu ttno w ttnicy szyjnej. Poleci Macowi przycisn palcem ten punkt. Zdj
swoj mulinow koszul i podkoszulek, a potem take koszule Phila. Poprosi o to samo
Maca. Koszule odoy na bok, a podkoszulek Phila zanurzy w wodzie, zoy jak kompres i
przycisn do ran. Pozostaymi podkoszulkami obwiza cile gow Phila, a potem
delikatnie przeoy go na drug tratw.
Phil by zamroczony. Zdawa sobie spraw, e si rozbili i e kto wycign go z
wody, e znajduje si na tratwie i e jest z nim Louie. Czu si przestraszony, ale nie
spanikowany. Jako pilot formalnie by dowdc, ale rozumia sytuacj na tyle dobrze, by
wiedzie, e jego stan uniemoliwia mu podejmowanie decyzji. Widzia, e Louie ma
nieadnie wygldajc ran na palcu, przy piercieniu absol-wenckim, ale poza tym nic mu
nie jest i zachowuje przytomno umysu. Poprosi go wic o przejcie dowodzenia. Louie
wyrazi zgod.
- Ciesz si, e to ty, Zamp - powiedzia sabo i umilk2.
Z nieduej odlegoci dobieg cichy dwik: jk przechodzcy w gulgotanie, odgos
krtani usiujcej wydoby sowo i krztuszcej si wod, wreszcie cisza. Louie chwyci wioso
i zacz opywa miejsce katastrofy tak szybko, jak potrafi, szukajc toncego. Moe to
Cuppernell, ktrego nie widziano od chwili, gdy znalaz si gboko pod wod. Nie dowiedz
si. Ktokolwiek prbowa wzywa pomocy, znikn w gbinach oceanu i ju si nie
wynurzy.
Louie zaj si tratwami, gdy tylko si upewni, e stan Phila jest w miar stabilny.
Tratwy, wykonane z dwch warstw ptna powleczonego gum i podzielone na dwie komory
powietrzne przedzielone ciank dziaow, byy w dobrym stanie. Najbardziej palc kwesti
by prowiant. Skrzynka, ktr w momencie wodowania trzyma Mac, zagina - wypada mu z
rk w chwili katastrofy albo przepada w czasie jego ucieczki z wraku. W kieszeniach
mczyni mieli tylko portfele i kilka monet. Wskazwki zegarkw na ich nadgarstkach
zatrzymay si w momencie, gdy samolot uderzy o wod. Prawdopodobnie pierwszy raz od
dnia przybycia na 0ahu Phil nie mia na rce szczliwej bransoletki od Cecy, a w kieszeni
srebrnej dolarwki, ktr przechowywa na dzie spotkania3. Moe zapomnia o nich w
gorczce przygotowa do wylotu, a moe zaginy w momencie katastrofy.
Artykuy pierwszej potrzeby umieszczano take standardowo w kieszonkach tratwy.
Bd zdani tylko na to, co w nich znajd. Louie odwiza skrzydeka kieszonek i zajrza do
rodka. Znalaz kilka grubych tabliczek czekolady, zapewne blokw czekoladowych

produkcji Hershey Company, uywanych w wojsku jako racje typu D, podzielonych na

kawaki i zapakowanych w woskowane pojemniki dla ochrony przed atakiem gazowym.
Czekolady te byy nieznonie gorzkie, aby onierze korzystali z nich wycznie w sytuacjach
ekstremalnych, miay wysok warto kaloryczn i nie topiy si w wysokich temperaturach.
W instrukcji doczonej do paczki pisano, e kady powinien otrzyma po dwa kawaki na
dzie, jeden rano, drugi wieczorem. Naleao rozpuszcza je na jzyku przez p godziny.
Prcz czekolady Louie znalaz kilka puszek z wod o pojemnoci 240 milili-trw,
mosine lusterko, pistolet do rac, sproszkowany barwnik, zestaw haczykw wdkarskich,
szpul yki wdkarskiej oraz dwie pompki prniowe w pciennych pokrowcach. Znalazy
si te szczypce z wbudowanym w uchwyt rubokrtem. Louie przez dusz chwil
prbowa dociec, po co komu rubokrt albo szczypce na tratwie. Oprcz tego kada tratwa
bya wyposaona w zestaw do atania dziur. Nic wicej nie mieli4.
Zapasy byy karygodnie ubogie. Rok pniej kada tratwa bombowca B-24 zostaa
wyposaona w plandek ochraniajc przed socem, niebiesk po jednej i t po drugiej
stronie. Dla kamuflau, na wodach nieprzyjaciela, rozkadao si j niebiesk stron do gry;
do celw sygnalizacyjnych odsaniano t. W 1944 roku kada standardowa tratwa miaa
te kubeek do wybierania wody, maszt i agiel, kotwic, ma na oparzenia soneczne,
zestaw pierwszej pomocy, zatyczki do przebi w powoce, latark, sprzt wdkarski, skadany
n, noyczki, gwizdek, kompas oraz broszury religijne5. Na tratwach Green Horneta nie
byo adnego z tych przedmiotw, nawet noa, ani Gibson Girl, nadajnika radiowego, za
pomoc ktrego mona byo wysya sygna radiowy na odlego ponad trzystu
kilometrw6. Nowsze samoloty posiaday te nadajniki od prawie roku - dwa miesice pniej
zostan w nie wyposaone wszystkie amerykaskie maszyny. Green Hornet nie zdy si
zaapa. Poza tym nie mieli przyrzdw nawigacyjnych - Mitchell mia przymocowa je sobie
do ciaa, ale jeli to zrobi, poszy na dno razem z nim.
Najbardziej niepokojco przedstawiaa si sytuacja z wod. Kilka puszek nie starczy
na dugo. Woda otaczaa ich ze wszystkich stron, ale c z tego: zawarto soli w wodzie
morskiej jest tak wysoka, e dziaa na organizm jak trucizna. Gdy pije si wod morsk, nerki
musz wytwarza mocz, eby wypuka sl, ale potrzebuj do tego wicej wody, ni
otrzymuj w wodzie morskiej. W efekcie organizm pobiera wod z wasnych komrek, a te,
pozbawione wody, zaczynaj obumiera. Paradoksalnie, picie wody morskiej powoduje
potencjalnie miertelne w skutkach odwodnienie.
Phil, Louie i Mac wiedzieli, e dryfujc w okolicach rwnika, z ma iloci wody i
bez osony przed socem, znajd si wkrtce w rozpaczliwie trudnym pooeniu. Tratwy nie

miay sprztu do odsalania i destylowania wody ani pojemnikw, do ktrych mona by apa
deszczwk. Pi miesicy wczeniej genera Hap Arnold zarzdzi, aby wszystkie tratwy
ratunkowe wyposaone byy w De-lano Sunstill, prost destylark, ktra moga wytwarza w
nieskoczono niewielkie iloci wody pitnej7. Dostawa si opnia.
Od momentu wejcia na tratw Mac nie odezwa si ani sowem. Jakim cudem
wyszed z katastrofy bez obrae. Robi wszystko, o co prosi go Louie, ale nie przestawa
patrze szklistym, przestraszonym wzrokiem.
Louie wychyla si nad krawdzi tratwy, gdy nagle Mac zacz zawodzi:
Umrzemy! Umrzemy!8. Louie prbowa go zapewni, e przyleci eskadra ratunkowa i
zostan odnalezieni prawdopodobnie jeszcze tej samej nocy, najdalej nastpnego dnia, ale
Mac nie przestawa wy. Poirytowany Louie zagrozi, e poskary si na Maca, kiedy wrc
do bazy, ale nie przynioso to skutku. W kocu straci cierpliwo i zdzieli Maca po policzku
wierzchem doni. Mac wzdrygn si, ale zamilk.
Louie ustali zasady. Kady bdzie dostawa po kawaku czekolady rano i wieczorem.
Kady bdzie mia te swoj puszk z wod - w cigu dnia wolno im bdzie wypi dwa lub
trzy yki. Jeli bd jedli i pili w tym tempie, zapasy wystarcz im na kilka dni.
Kiedy zinwentaryzowali zapasy i uzgodnili reguy, nie pozostawao im nic innego, jak
tylko czeka. Louie wiadomie stara si nie myle o innych zaginionych lotnikach i
odsuwa od siebie wspomnienie czyjego gulgotania w wodzie. Po namyle doszed do
wniosku, e to zdumiewajce, i ich trjka przeya wypadek. Wszyscy trzej znajdowali si
po prawej stronie kaduba; uratowao ich zapewne to, e samolot uderzy o wod lewym
bokiem. Dla Louiego najwiksz zagadk byo to, jak wydosta si z wraku. Jeli straci
przytomno wskutek wzrostu cinienia, a samolot nadal ton i cinienie roso, to jakim
cudem si ockn? Jak wyplta si z kabli, jeli by nieprzytomny?
Patrzyli w niebo. Louie trzyma do na gowie Phila, tamujc krwawienie. Ostatni
lad Green Horneta, poyskliwa smuga warstewki benzyny, pynu hydraulicznego i oleju,
ktra opasywaa tratwy od chwili wypadku, rozpyna si. Jej miejsce zajy wychylajce si
z gbin ciemnoniebieskie ksztaty sunce pod wod gitkimi ukami. Zgrabny, strzelisty
ksztat, paski i lnicy, przeci powierzchni wody i zacz kreli koa wok tratw. Po
chwili doczy do niego drugi. Znalazy ich rekiny. Przy obu stronach ich cielsk trzepotay
ryby piloty w czarno-biae prki.
Rekiny, jak podejrzewa Louie, prawdopodobnie z gatunku ostronosw i ar-aczy
rafowych, przepyway dosownie na wycignicie rki. Najmniejsze miay dugo okoo stu
osiemdziesiciu centymetrw; niektre byy dwa razy dusze - a wic dwa razy dusze od

tratwy. Wyginay tuw i sprawdzay materia tratw, przesuwajc po nim petwy, ale nie
prboway dosign siedzcych na grze ludzi. Wydawao si, e czekaj, a sami do nich
przyjd.
Zaszo soce i zrobio si przenikliwie zimno. Lotnicy zagarnli domi do obu tratw
po kilka centymetrw wody. Ich ciaa ogrzeway wod, ktra z kolei oddawaa ciepo im. Byli
wyczerpani, ale walczyli z sennoci, z obawy, e nie zauwa przepywajcego obok okrtu
albo odzi podwodnej. Phil nie czu chodu w dolnej poowie ciaa, ktra znajdowaa si pod
wod, ale i tak trzs si z zimna, marznc od pasa w gr.
Byo absolutnie ciemno i absolutnie cicho, jeli nie liczy dobiegajcego od strony
Phila dzwonienia zbami. Tafla oceanu bya paska i spokojna. Wtem przeszed ich ostry,
zgrzytliwy dreszcz: rekiny ocieray si grzbietami o dna tratw.
Louie cigle siga ponad krawdzi drugiej tratwy, trzymajc do na czole Phila.
Phil zapad w sen, z niejasn wiadomoci ocierajcych si o jego plecy rekinw9. Siedzcy
w drugiej tratwie Louie te zasn.
Mac zosta sam w swojej bezsennoci. Ze strachu krcio mu si w gowie. Powzi w
zamroczeniu pewn decyzj i poruszy si.

13. Zaginieni na morzu

Daisy Mae wyldowaa na Palmyrze pnym popoudniem tego samego dnia1. Jej
zaoga cay dzie bezskutecznie szukaa samolotu Corpeninga. Deasy zjad obiad, a pniej
poszed do kina w bazie. W trakcie seansu kto poleci mu niezwocznie stawi si u dowdcy
bazy. Tam powiedziano mu, e Green Hornet nie wrci do bazy. Jasny gwint! krzykn. Wiedzia, e s dwie moliwoci. Albo zaoga Phillipsa zawrcia na Hawaje, albo,
jak to uj, kpie si w wielkiej wodzie. Kto poszed zapyta przez radio Hawaje. Deasy
poszed spa, wiedzc, e nawet jeli Green Hornet spad, to i tak bd musieli poczeka z
poszukiwaniami do nastpnego dnia.
Okoo pnocy ktry z marynarzy obudzi radiowca Deasyego Hermana Scearcea i
powiadomi go o zaginiciu samolotu Phila. Marynarka wojenna chciaa sprawdzi w
dzienniku radiowym Scearcea, kiedy mia miejsce ostatni kontakt z samolotem. Scearce
poprosi marynarza o obudzenie Deasyego, a potem w obecnoci Deasyego przejrza z
urzdnikami marynarki dziennik pokadowy w biurze bazy. Dziennik nie dostarczy zbyt
wielu informacji.
O godzinie 4.30 rano Green Hornet zosta uznany za zaginiony. Spady wic ju
dwa samoloty - Corpeninga i Phillipsa - a wraz z nimi dwudziestu jeden ludzi.
Marynarka wojenna obja dowodzenie nad operacj ratownicz. Planowano zaraz po
wschodzie soca wysa na poszukiwania Daisy Mae, a z ni co najmniej dwa hydroplany
marynarki wojennej i jeden samolot AAF2. Poniewa na pocztku podry Daisy Mae i
Green Hornet leciay obok siebie, byo wiadomo, e Green Hornet na pewno nie spad na
pierwszych trzystu dwudziestu kilometrach trasy. Rozbi si prawdopodobnie midzy
punktem, w ktrym zostawia go Daisy Mae, a Palmyr. Dzielcy oba punkty odcinek mia
dugo tysica trzystu kilometrw. Caa sztuka polegaa na tym, aby odgadn kierunek, w
ktrym mogli dryfowa rozbitkowie. Ocean oblewajcy Palmyr by jak zwj prdw
morskich - znajdowa si tutaj punkt przecicia pnocno-zachodniego prdu rwnikowego
oraz wschodniego przeciwprdu rwnikowego. Kierunek prdw mg zmieni si o sto
osiemdziesit stopni na przestrzeni kilku kilometrw, a nikt nie wiedzia, w ktrym miejscu
maszyna spada do wody. Byo jasne, e poszukiwania obejm olbrzymi obszar.
Kada zaoga otrzymaa wsprzdne terenu poszukiwa. Wyruszyy tu po
wschodzie soca, Daisy Mae z Palmyry na pnoc, kilka innych samolotw z 0ahu na

poudnie. Wszyscy wiedzieli, e prawdopodobiestwo odnalezienia zaogi byo znikome, ale

jak powiedzia Scearce, trzeba byo mie nadziej...3.
Louie obudzi si rwno ze socem. Mac lea obok, a Phil w ssiedniej tratwie,
cigle z mtlikiem w gowie. Louie usiad i powid spojrzeniem po niebie, a potem po
oceanie, w nadziei ujrzenia ratownikw. Absolutny bezruch, jeli nie liczy rekinw.
Louie postanowi rozdzieli po jednej kostce czekolady na niadanie. Rozsupa
kieszonk tratwy i zajrza do rodka. Czekolady nie byo. Rozejrza si po tratwach: ani
czekolady, ani papierkw. Jego wzrok zatrzyma si na Macu. Sierant popatrzy na niego
szeroko otwartymi, przepraszajcymi oczami4.
wiadomo, e Mac zjad ca czekolad, spada na Louiego niczym gaz. Ich
znajomo trwaa krtko, ale w tym krtkim czasie tylny strzelec zrobi na nim wraenie
przyzwoitego, sympatycznego faceta, cho moe hulaki, nonszalancko pewnego siebie.
Katastrofa go pogrya. Louie zdawa sobie spraw, e bez jedzenia dugo nie przeyj, ale
stara si o tym nie myle. Misja poszukiwawcza z pewnoci bya w toku. Wierzy, e
znajd si na Palmyrze jeszcze dzisiaj, moe jutro, a utrata czekolady bdzie bez znaczenia.
Powcigajc gniew, powiedzia Macowi, e jest nim rozczarowany. Pomny jednak, e Mac
dziaa pod wpywem paniki, doda szybko, i niebawem zostan odnalezieni. Mac nie
odpowiedzia.
Chd nocy ustpi miejsca skwarowi dnia. Louie obserwowa niebo, a Phil, osabiony
utrat krwi, spa. Mac, mczyzna o karnacji niemale rudzielca, piek si w socu.
Pozostawa mylami w sennym, odlegym miejscu. Wszyscy trzej byli godni, ale nie umieli
temu zaradzi. Haczyki i yka wdkarska byy bezuyteczne - nie mieli przynty.
Gdy leeli w milczeniu, w ich myli zakrad si agodnie mruczcy odgos. Wszyscy
trzej uwiadomili sobie w jednej chwili, e to silniki samolotu. Lustrujc wzrokiem niebo,
zauwayli B-25, wysoko i daleko na wschodzie5. Lecia na zbyt duej wysokoci jak na
samolot poszukiwawczy, zapewne w kierunku Palmyry.
Louie w gorczkowym popiechu wycign z kieszonki tratwy pistolet i zaadowa
rac. Tratwa miaa mikkie dno, wic nie mogc usta, przyklk i unis pistolet. Nacisn
spust. Pistolet drgn i jaskrawoczerwona raca wystrzelia w niebo. Gdy jeszcze mkna,
Louie wycign torebk z barwnikiem i popiesznie rozsypa go na wodzie. Na oceanie
wykwita jaskrawa, zielonkawo-ta plama.
Raca krelia uk nad ich gowami, a Louie, Phil i Mac obserwowali bombowiec i
zmuszali w mylach lotnikw do spojrzenia w ich stron. Rozbysk racy powoli zgas.
Bombowiec lecia dalej, a wreszcie znikn z oczu. Barwne koo wok tratw rozpyno si.

Epizod ten dostarczy rozbitkom jednej wanej informacji. Wiedzieli, e dryfuj, ale
brak punktw orientacyjnych uniemoliwia ustalenie, w ktrym kierunku oraz jak szybko.
Poniewa samoloty latay z Hawajw tras pnoc-poudnie, ktra biega blisko miejsca
wypadku Green Horneta, pojawienie si B-25 daleko na wschodzie znaczyo niemal z ca
pewnoci, e tratwy dryfoway na zachd i oddalay si poza zasig amerykaskich
samolotw. Ich szanse na ratunek malay.
Wieczorem samoloty ekipy ratunkowej zawrciy do baz. Nikt niczego nie zobaczy.
Poszukiwania miay zosta wznowione o brzasku.
wiato dnia dogasao. Rozbitkowie wypili po yku wody, zagarnli domi na pokad
troch wody morskiej i pooyli si. Rekiny powrciy i znowu ocieray si grzbietami o
spody tratw.
Phil przespa wikszo nastpnego dnia. Louie sczy wod i myla o jedzeniu. Mac
w dalszym cigu siedzia w kucki i niewiele mwi. Min kolejny dzie i pomoc nie
nadesza.
Nastpnego dnia, 30 maja, we wczesnych godzinach rannych Louie, Mac i Phil
usyszeli wyrany, dudnicy, swojski warkot silnikw B-246. I oto pojawi si, nisko,
dokadnie nad ich gowami, samolot-wieloryb o spaszczonym pysku, ktry zmierza na
poudniowy wschd i brnc w chmurach, raz znika, raz si z nich wynurza. Samolot
poszukiwawczy. By tak blisko, e Louiemu zdawao si, i rozpozna symbol swojego 42.
Dywizjonu na jego ogonie.
Louie chwyci pistolet, zaadowa i wypali. Raca wystrzelia prosto na bombowiec;
przez moment zdawao si, e uderzy w kadub. Nie dosiga go jednak i przeleciaa obok
samolotu, wybuchajc fontann czerwieni, ktra z tratwy wygldaa na ogromn. Louie
zaadowa kolejn rac i wystrzeli jeszcze faz. Samolot wykona ostry skrt w prawo. Louie
wystrzeli nastpne dwie race, ktre przeleciay za ogonem.
Tym samolotem bya Daisy Mae. Lotnicy na jej pokadzie przekazywali sobie
lornetk i lustrowali ocean, wytajc wzrok. Poszukiwania utrudniay masy chmur, ktre raz
zwieray si, raz rozstpoway, za kadym razem odsaniajc widok na krtk chwil.
Wszyscy czuli ogromny ciar odpowiedzialnoci. Zaginieni byli ich kolegami i przyjacimi
z dywizjonu. Jeli kiedykolwiek naprawd szukalimy czego na misji - wspomina Scearce to wanie tego dnia7.
Race dopaliy si, a Daisy Mae leciaa dalej. Nikt na jej pokadzie niczego nie
zauway. Ostry skrt w prawo by rutynowym manewrem. Louie, Phil i Mac patrzyli, jak
bliniacze ogony Daisy Mae robi si coraz mniejsze i wreszcie znikaj w oddali.

Przez chwil Louie by wcieky, e lotnicy przelecieli tak blisko i nie zauwayli ich.
Szybko jednak upora si z gniewem. Pamita z wasnych poszukiwa zaginionych
samolotw, jak trudno jest dostrzec tratw, zwaszcza wrd obokw. Zdawa sobie spraw,
e sam zapewne przeoczy kiedy dryfujcych w dole mczyzn na tratwie.
Nie zmieniao to faktu, e przepada prawdopodobnie najlepsza szansa na uratowanie.
Prd z kad godzin znosi ich dalej na zachd, coraz dalej od tras przelotowych. Jeli nie
zostan odnalezieni, jedyna nadzieja w tym, e dotr na ld. Wiedzieli, e na zachd w
promieniu ponad trzech tysicy kilometrw nie byo ani jednej wyspy. Gdyby jakim cudem
przemierzyli a tak wielk odlego, moe dotarliby do Wysp Marshalla. Gdyby znioso ich
troch bardziej na poudnie, mogliby dopyn do Wysp Gilberta. Jeli im si poszczci i
zdryfuj na ktre z tych wysp, zamiast je omin i wypyn ponownie na otwarty Pacyfik,
napotkaj inny problem: oba archipelagi naleay do Japonii. Louie obserwowa odlatujc
Daisy Mae z nieprzyjemnym, zowieszczym przeczuciem.
Rozbitkowie patrzyli, jak ich niedoszli wybawiciele znikaj za horyzontem, natomiast
niedaleko George Smitty Smith, ktry w noc przed wypadkiem rozmawia z Philem o Cecy,
prowadzi nad oceanem swojego B-248. Jego ludzie wypatrywali ladu zaginionych. Co
przykuo ich uwag w odlegoci okoo osiemdziesiciu kilometrw od Barbers Point, bazy
pooonej po zawietrznej stronie 0ahu. Smitty zszed kolistym ruchem niej, by si lepiej
przyjrze, i zobaczy te, prostoktne skrzynki unoszce si bezadnie na powierzchni.
Wok nich kryy sporej wielkoci ryby.
Skrzynki nie pochodziy z Green Horneta. Jego szcztki nie mogy przemierzy tak
wielkiej odlegoci, zwaszcza e prdy nie zniosyby ich w tym kierunku. Samolot
Corpeninga spad prawdopodobnie gdzie wzdu trasy pnoc-poudnie, ktr przeszukiwa
Smitty. Moliwe, e skrzynki byy ostatnimi rzeczami, jakie pozostay po samolocie
Corpeninga i ludziach z jego pokadu.
* Byo jedno miejsce dokadnie na zachodzie, mniej wicej w poowie drogi na
Wyspy Marshalla, gdzie dno oceanu znajdowao si zaledwie 150 cm pod powierzchni
wody. Bya to prawie wysepka, ale nie cakiem.
Nie byy jednak jedyn rzecz, ktr zauway tego dnia Smitty. W rejonie, gdzie
prawdopodobnie rozbi si Green Hornet, dostrzeg podskakujcy na wodzie przedmiot w
kolorze jaskrawej ci. Poprowadzi tam bombowiec. Zdawao mu si, e to skrzynka z
artykuami pierwszej potrzeby, z rodzaju tych na wyposaeniu B-24, ale nie by pewien.
Kry nad ni przez pitnacie minut. W pobliu nie byo nic innego: ani szcztkw, ani
tratw, ani ludzi. Smitty przypuszczalnie sdzi, e patrzy na fragment samolotu Phila i

prawdopodobnie mia racj. Zawrci nad 0ahu, mylc o cierpieniu, jakiego dowiadczy
jego przyjacika Cecy, kiedy dowie si o zaginiciu narzeczonego.
Na 0ahu lotnicy z 42. Dywizjonu tracili nadziej. Cuppernell, Phillips, Zam-perini
(olimpijski redniodystansowiec) i Mitchell zaginli w drodze na Palmyr - napisa w swoim
dzienniku jeden z czonkw obsugi naziemnej. - Trudno mi si do tego przyzwyczai.
Ledwie par dni temu zawiozem ich wszystkich do Ka-huku i z powrotem, wygupialimy
si razem, a teraz oni prawdopodobnie nie yj! Piloci zachowuj si tak, jakby nic si nie
stao i rozmawiaj o koniecznoci wysania do domw ubra kolegw, tak jakby takie rzeczy
zdarzay si co dzie. Tak to trzeba rozgrywa, bo tak wanie jest - takie rzeczy zdarzaj si
co dzie!9
Rozbitkowie tracili siy. Poza Makiem, ktry sprztn czekolad, nie jedli nic od
wczesnorannego niadania przed ostatnim lotem. Byli okrutnie spragnieni i godni. Po dniu, w
ktrym zobaczyli B-24, nastaa kolejna dotkliwie zimna noc i dugi czwarty dzie. adnych
samolotw, statkw ani odzi podwodnych. Kady wypi ostatnie krople przeznaczonej dla
niego wody.
Pitego dnia Mac nie wytrzyma10. Od pocztku prawie si nie odzywa, a teraz nagle
zacz krzycze, e zaraz umr. Toczy bdnym wzrokiem, majaczy i nie mg si zamkn.
Louie uderzy go w twarz otwart doni. Mac w jednej chwili umilk i pooy si, dziwnie
zadowolony. Moe zrobio mu si lej, kiedy Louie zaznaczy w ten sposb swj autorytet,
moe poczu si chroniony przed strasznymi obrazami podsuwanymi mu przez wyobrani.
Mac rozpacza nie bez powodu. Skoczya si im woda. Po B-24 nie nadlecia ju
aden inny samolot, a prdy znosiy ich daleko od tras uczszczanych przez amerykaskie
samoloty. Wiedzieli, e jeli jeszcze nie ogoszono zakoczenia poszukiwa, to stanie si to
lada chwila.
Tej nocy Louie pomodli si przed zaniciem11. Modli si dotd tylko raz w yciu,
w dziecistwie, gdy jego matka zachorowaa i ogarn go nagy lk, e j utraci. Tej nocy na
tratwie ukada sobie bezgonie w gowie baganie o pomoc.
Kiedy rozbitkowie dryfowali w coraz bardziej niedostpne rejony, ich ostatnie listy
docieray do niewiedzcych jeszcze o ich zaginiciu rodzin i przyjaci12. Armia wyranie
trzymaa si zasady powiadamiania bliskich dopiero po zakoczeniu misji poszukiwawczych.
Dzie po katastrofie dotar do Virginii ostatni list Phila do ojca. Wielebny Phillips ktry zwraca si do syna, uywajc jego drugiego imienia, Allen - wstpi do wojska i by
teraz kapelanem w bazie szkoleniowej Camp Pickett. Ostatnie wiadomoci o Allenie dotary
do niego kilka tygodni wczeniej, za porednictwem artykuw w gazetach o perypetiach

Super Mana nad Nauru. Kapelan Phillips zanis wycinki prasowe na temat nalotu do biura
lokalnej gazety, ktra opublikowaa artyku o bohaterstwie Allena. Kapelan nie posiada si z
dumy, ale te by przeraony. Oby bya to najbardziej niebezpieczna sytuacja, jakiej
dowiadczy w yciu - napisa do crki13.
Prawdopodobnie ten wanie strach skoni kapelana Phillipsa do napisania do Allena
z pytaniem o los znalezionych wiosn przez jego zaog lotnikw dryfujcych na tratwie
okranej przez rekiny. W ostatnim licie do ojca Allen uspokaja jego obawy: wszyscy byli
bezpieczni. O sobie napisa: Jestem w tym samym miejscu co do tej pory (...). Napisz
znowu niebawem. A na razie bywaj - Al..
W weekend po katastrofie Pete, Virginia i Louise Zamperini zoyli niezapowiedzian
wizyt u rodzicw Cuppernella w Long Beach. Wszyscy dobrze si bawili i rozmawiali o
swoich chopcach. Po spotkaniu Pete poprosi Louiego w licie, aby przekaza Cuppernelowi,
e jego rodzice wietnie si maj. Przed zaklejeniem koperty wsun do niej zdjcie, na
ktrym mieje si od ucha do ucha. Na jego odwrocie napisa: Nie pozwl, eby podcili Ci
skrzyda.
W Saranap w stanie Kalifornia Payton Jordan otworzy list, ktry Louie wyrzuci
przez okno, kiedy Green Hornet koowa na pasie startowym. Drodzy Paytonie i Marge! przeczyta. - Cigle yj i jestem w niezgorszej formie, cho nie mam pojcia dlaczego.
Nieche ten may bcwa na siebie uwaa - pomyla Jordan.
Ostatni list Phila zasta Cecy w Princeton w Indianie, gdzie koczya wanie pierwszy
rok pracy nauczycielskiej w liceum. Phil pisa w nim o ksiycu nad Hawajami, ktry
przypomina mu ich ostatnie spotkanie. Nigdy nie zapomn chwil, ktre tam z Tob
spdziem. Wielu rzeczy z tego czasu nigdy nie zapomn, skarbie. Czekam na dzie, gdy
znw bdziemy mogli zacz robi rne rzeczy, jak dawniej. Zakoczy ten list jak wiele
poprzednich: Kocham Ci, kocham Ci, kocham Ci.
Bd to ostatnie wiadomoci od zaginionych. List Petea dotar na poczt w San
Francisco, gdzie sortowano przesyki 11. Grupy Bombowej. Kto napisa na kopercie Zagin
na morzu i zwrci list do nadawcy.
Min tydzie od zniknicia Green Horneta. Intensywne poszukiwania nie
przyniosy skutku. Czonkowie zaogi Phila zostali oficjalnie uznani za zaginionych, a w
Waszyngtonie uruchomiono procedur powiadamiania najbliszych krewnych.
Lotnicy z Daisy Mae otrzymali polecenie przewiezienia bombowca z Palmyry na
0ahu. Zaniechano dalszych poszukiwa14. Lotnicy wpadli w przygnbienie. Chcieli szuka
dalej. W drodze powrotnej na 0ahu rozmawiali o zaginionych.

W Kualoa podporucznik Jack Krey wszed do chatki, aby dopeni smutnego

obowizku skatalogowania rzeczy nalecych do lotnikw i odesania ich rodzinom15. Pokj
Louiego by z grubsza w takim stanie, w jakim go zostawi tamtego czwartkowego ranka:
ubrania, szafka, dziennik, ktry koczy si kilkoma sowami na temat misji ratunkowej, na
cianie plakat aktorki Esther Williams. Znikna notka zostawiona przez Louiego na szafce i
alkohol. Wrd rzeczy Louiego Krey znalaz zdjcia, ktre Louie zrobi kiedy w samolocie.
Na niektrych Louie zapomnia skierowa aparat tak, aby celownik Norden znalaz si poza
kadrem, wic Krey musia je skonfiskowa. Pozostae rzeczy osobiste spakowa do szafki i
przygotowa do wysania do Torrance.
Kelsey, matka Phila, mieszkaa w Princeton w Indianie. Po wyjedzie ma i syna
sprzedaa rodzinny dom w Terre Haute i przeprowadzia si do Princeton, eby by bliej
crki Marthy oraz przyszej synowej Cecy, z ktr serdecznie si zaprzyjania. W pitkowy
wieczr 4 czerwca 1943 roku Kelsey bya w odwiedzinach u Marthy, kiedy dostarczono jej
telegram:
W

IMIENIU

GWNODOWODZCEGO

OBSZARU

PACYFIKU

PRZYKROCI ZAWIADAMIAM O ZAGINICIU DN. DWUDZIESTEGO SIDMEGO

MAJA PANI SYNA PORUCZNIKA RUSSELLA A. PHILLIPSA. GDY TYLKO
OTRZYMAMY DALSZE SZCZEGY LUB INNE WIADOMOCI O JEGO SYTUACJI,
ZOSTANIE PANI O NICH NIEZWOCZNIE POINFORMOWANA16.
Telegram o takiej samej treci dotar do Zamperinich tego samego wieczoru. Louise
zadzwonia do Sylvii, ktra niedawno polubia straaka Harveya Flammera
1mieszkaa teraz z mem na przedmieciach17. Na wie o zaginiciu brata Sylvia
wpada w histeri; szlochaa tak gono, e ssiadka przybiega sprawdzi, co si stao. Sylvia
szlochaa tak spazmatycznie, e nie moga jej odpowiedzie. Wreszcie uspokoia si na tyle,
eby zadzwoni do Harveya do remizy. Nie wiedziaa, co robi, odchodzia od zmysw.
Harvey poradzi, eby pojechaa do matki. Sylvia odoya suchawk i wybiega na dwr tak
jak staa.
Przepakaa cae czterdzieci pi minut drogi. Kilka tygodni wczeniej, tu po nalocie
na Nauru, zobaczya na pierwszej stronie porannej gazety fotografi Louiego, ktry z
nawiedzon min gapi si przez ziejc dziur w boku Super Mana. Wtedy przeszed j
dreszcz. Teraz, kiedy prbowaa przyzwyczai si do myli o zaginiciu Louiego, nie moga
odsun od siebie tego obrazu. Kiedy zajechaa przed dom rodzicw, musiaa przed wejciem
do domu wzi si w gar.
Ojciec by spokojny, ale maomwny; mama szalaa z blu. Sylvia, ktra jak reszta

rodziny domylaa si, e samolot spad do oceanu, powiedziaa matce, e nie trzeba si
martwi. Jest tyle wysp - pocieszya j. - Louie na pewno uczy teraz kogo hula-hula. Pete
przyjecha z San Diego. Jeli ma szczoteczk do zbw i scyzoryk - powiedzia matce - i
trafi na ld, to przeyje.
Tego samego dnia, a moe pniej, Louise znalaza malekie zdjcie zrobione po
poudniu w dniu wyjazdu Louiego, zdjcie, na ktrym Louie stoi obok niej na schodach domu
i obejmuje j w talii. Na odwrocie fotografii napisaa: Louis uznany za zaginionego - 27 maja
1943.
Wie o zaginiciu Louiego 5 czerwca znalaza si na pierwszych stronach gazet i
rozpoczynaa serwisy radiowe. Los Angeles Evening Herald and Express opublikowa
artyku Zycie Zampals, makabrycznie podobny do nekrologu. Payton Jordan, teraz oficer
marynarki, jecha samochodem do swojej bazy, kiedy usysza wiadomo w radiu. Zatkao
go. Dojecha na miejsce w odrtwieniu i przez dusz chwil nie robi nic, a potem zacz
rozmawia z innymi oficerami o moliwych scenariuszach losu Louiego. Wedzia co nieco o
technikach survivalu, bo wykada je kadetom. Oficerowie byli zgodni, e jeli Louie
przeszed odpowiednie szkolenie, to ma szanse na przeycie.
Pete zatelefonowa do Jordana19. Jordan sysza, jak Peteowi amie si gos, kiedy
mwi o swojej nadziei, e Louie si odnajdzie. Jordan chcia zadzwoni do rodzicw
Louiego, ale nie mg si na to zdoby: nie mia pojcia, co im powiedzie. Wieczorem
pojecha do domu i przekaza wiadomo onie Marge, ktra znaa Louiego z USC. Odrobili
codzienne obowizki milczco i w oszoomieniu, a potem pooyli si do ka i leeli w
ciszy z otwartymi oczami.
W Torrance Anthony Zamperini zachowywa stoicki spokj. Louise pakaa i modlia
si. Pod wpywem napicia nerwowego otworzyy jej si rany na doniach20. Jej donie
przypominay Sylvii surowe hamburgery.
Ktrego z tych szalonych dni w sercu Louise zrodzio si niewzruszone przekonanie,
absolutna pewno, e jej syn yje.
Stanley Pillsbury i Clarence Douglas przebywali cigle w szpitalu na Samoa i leczyli
si z ran odniesionych nad Nauru21. Rami Douglasa nie chciao si wygoi, a Pillsbury,
patrzc na niego, widzia emocjonalny wrak czowieka. Sam cierpia niemae boleci.
Lekarzom nie udao si usun z jego nogi wszystkich szrapneli. Czu, jak pali go kady
odamek. Jeszcze dugo nie odzyska wadzy w nogach. Stale niy mu si pikujce ku niemu
samoloty.
Pillsbury lea w ku, kiedy do sali wszed Douglas. Mia twarz czowieka gboko

wstrznitego.
- Zaoga si rozbia - powiedzia krtko.
Pillsburyemu prawie odebrao mow. Jego pierwsz reakcj byo przytaczajce
poczucie winy. Gdybym tylko tam by - powie pniej - mgbym ich uratowa.
Douglas i Pillsbury rozstali si prawie bez sowa, kady pogrony w swoim
prywatnym alu. Douglas niedugo potem zosta przeniesiony z powrotem do Stanw.
Pillsbury pozosta na szpitalnym ku na Samoa i nie traci nadziei, e pewnego dnia stanie
znowu na nogi*22.
Na 0ahu przyjaciele Louiego spotkali si w koszarach. Dla uczczenia pamici Zampa
powiesili w rogu jednego z pokojw niewielk flag23. Pozostanie tam, gdy Louie, Phil i Mac
bd dryfowali na zachd, a alianci, wrd nich 42. Dywizjon 11. Grupy Bombowej,
przenios wojn na drug stron Pacyfiku, wprost w gardziel Japonii.
* Gdy tylko odzyska sprawno, Pillsbury zosta przydzielony do nowej zaogi, w
miejsce zabitego strzelca bocznego. Zaoga, znajc przesdy zwizane z przyjmowaniem
nowych osb, przyja go chodno. Podczas misji Zero prbowao staranowa samolot i jeden
z jego pociskw eksplodowa wewntrz kaduba. Mechanik znalaz Pillsburyego z
kawakiem metalu tkwicym tu nad okiem, ktrego biako zachodzio krwi. Samolot
spiesznie wyldowa, a Pillsbury.zosta obandaowany i odesany z powrotem na stanowisko.
Jako udao mu si przey wojn, a gar medali i fakt, e do koca ycia utyka, byy
wiadectwem wszystkiego tego, co przey. To byo okropne, okropne, okropne - powiedzia
przez zy szedziesit lat pniej. -... Jeli si w to zagbiasz, to do ciebie wraca. Taka jest
wojna.

14. Pragnienie
Phil mia wraenie, e ponie. ar rwnikowego soca parzy rozbitkom skr1. Ich
oparzone i spkane wargi spuchy do tego stopnia, e grne przysaniay im nozdrza, a dolne
dotykay brody. Ich ciaa byy poorane otwartymi pkniciami, ktre tworzyy si pod
destrukcyjnym wpywem soca, soli, wiatru i resztek paliwa. W te szczeliny w skrze
dostawa si py wodny, ktry w odczuciu Louiego powodowa taki sam bl jak alkohol
wylewany na otwart ran. wiato soneczne odbijao si od tafli oceanu, kujc renice
mczyzn biaymi odblaskami, ktre sprawiay, e pkay im gowy. Stopy mieli upstrzone
ranami od soli wielkoci monet. Tratwy smayy si razem z przebywajcymi na nich ludmi
i wydzielay gorzki zapach.
W puszkach nie byo ju ani kropli wody. Rozpaczliwie spragnieni i przegrzani, mogli
jedynie od czasu do czasu ochlapywa si morsk wod. Chd oceanu wzywa, ale c z
tego, kiedy w pobliu kryy rekiny. Jeden, dugi na okoo dwa metry, niezmordowanie czai
si przy tratwach dniem i noc. Obawiali si go szczeglnie, a kiedy podpywa zbyt blisko,
jeden z nich dga go wiosem.
Trzeciego dnia bez wody na horyzoncie pojawia si smuga. Napczniaa,
pociemniaa, nadpyna nad tratwy i przysonia soce. Spad deszcz. Mczyni odrzucili w
ty gowy, wystawili torsy, rozpostarli ramiona i otworzyli usta. Deszcz pada na ich klatki
piersiowe, wargi, twarze, jzyki. Koi skr, wymywa z porw sl, pot i paliwo lotnicze,
spywa im do garde, nawadnia organizmy. Bya to eksplozja bodcw sensorycznych.
Wiedzieli, e ulewa nie potrwa dugo. Musieli znale sposb na gromadzenie
zapasw. Wskie puszki po wodzie, wystawione na deszcz, nie apay prawie nic. Louie
wci trzyma odchylon gow i otwarte usta, a jednoczenie maca tratw w poszukiwaniu
czego lepszego. Poszpera w kieszeniach tratwy i wycign jedn z pompek prniowych.
Bya zapakowana w pcienny pokrowiec o dugoci mniej wicej trzydziestu piciu
centymetrw, ze szwem biegncym wzdu jednego boku. Rozerwa go, rozcign materia
tak, aby utworzy trjktn miseczk, i obserwowa z zadowoleniem, jak deszczwka zbiera
si na ptnie2.
Zdy zebra okoo litra, kiedy w tratw uderzya wysoka spieniona fala. Grzywacz
chlusn do rodka i na ptno, psujc zebran wod. Nie do, e stracili najbardziej owocn
cz sztormu, to jeszcze przed rozpoczciem apania wody od nowa musieli opuka ptno

w deszczu. Louie jako si z tym upora, ale nie mg unikn kolejnej fali, bo nie widzia,
kiedy napyway.
Sprbowa innej metody. Zamiast czeka, a zgromadzi si wiksza ilo wody,
zacz wysysa co chwila zebran deszczwk, a potem wypluwa j do puszek. Gdy si
napeniy, dalej zbiera deszcz i co kilkadziesit sekund dawa kademu si napi. Rozdarli
drugi pokrowiec na pompk i zrobili z niego drugie naczynie. Kiedy wyszo soce, odkryli,
e pokrowce znakomicie nadaway si na nakrycia gowy. Zaczli zakada je na zmian, tak
e dwch byo w kapeluszu, a jeden bez.
Byli godni jak wilki. Zjedzenie czekolady przez Maca, ktre na pocztku wydawao
si niezbyt istotnym powodem do zmartwie, okazao si katastrof. Louie mia al do Maca,
ktry chyba o tym wiedzia. Nigdy o tym nie rozmawiali, ale Louie wyczuwa, e tamtego
zeraj wyrzuty sumienia.
Z godu piszczao im w brzuchach i dowiadczali typowych objaww skrajnego
wygodzenia: nie mogli odwrci myli od tematw zwizanych z jedzeniem. Wpatrywali si
w ocean, niemale falujcy od jadalnych stworze, ale bez przynty nie mogli zowi nawet
potki. Od czasu do czasu przelatywa ptak, zawsze jednak poza ich zasigiem. Rozbitkowie
ogldali swoje buty i zastanawiali si, czy daoby si zje skr. Zdecydowali, e jednak nie.
Mijay dni. Co wieczr w miejsce pracego skwaru zjawia si zib. Sen nie chcia
przyj. Phil, sam na swojej tratwie i pozbawiony ciepa drugiej osoby, ktre ogrzewaoby
wod na dnie tratwy, cierpia wyjtkowo dotkliwie. Co noc dra z zimna i mia kopoty z
zaniciem3. W cigu dnia za spraw wycieczenia, upau i koysania si tratwy wszystkich
ogarniaa senno. Przesypiali codziennie kilka godzin, a przez reszt dnia leeli na plecach,
oszczdzajc cenne, sabnce siy.
Philowi przysza do gowy myl, e z perspektywy ptakw ich nieruchome postacie,
zasonite przez kaptury z ptna, musz wyglda jak martwe szcztki4. Nie myli si:
dziewitego czy dziesitego dnia ich odysei Louie poczu, e co usiado na jego kapturze i
dostrzeg przed sob cie. Albatros. Poniewa Louie mia zakryt gow, ptak nie zorientowa
si, e wyldowa na czowieku.
Bardzo powoli i delikatnie Louie podnis rk, ruchem tylko odrobin bardziej
widocznym ni ruch minutowej wskazwki zegara. Albatros spokojnie odpoczywa. Po
duszej chwili rozczapierzone pace Louiego znalazy si tu obok ptaka i znienacka
zamkny si wok jego ng. Albatros miota si i dzioba jak oszalay, kaleczc mu kykcie.
Louie chwyci go za eb i zama mu szyj5.
Nastpnie wzi szczypce i rozpru ptakowi brzuch. Buchn tak straszny odr, e

wszyscy trzej odruchowo si cofnli. Louie wrczy po kawaku misa Philowi i Macowi, a
jeden zostawi dla siebie. Fetor wci rozchodzi si w powietrzu i przyprawia ich o mdoci.
Gdy przybliali miso do ust, zbierao im si na wymioty. Wreszcie dali sobie spokj.
Miso byo niejadalne, ale mogo suy za przynt. Louie wycign sprzt
wdkarski, przywiza do yki jeden z maych haczykw, zaczepi przynt i zarzuci
przygotowan w ten sposb wdk. Momentalnie nadpyn rekin, ktry chap-n haczyk i
przerwa yk, zabierajc ze sob przynt, haczyk i jakie p metra yki. Louie sprbowa
z innym haczykiem. Jeszcze raz porwa go rekin. Trzecia prba skoczya si tak samo. W
kocu rekiny day sobie spokj, a Louie poczu szarpnicie i wcign yk na pokad. Na
kocu wisiaa smuka, okoo dwudzie-stopiciocentymetrowa ryba pilot. Louie patroszy j w
atmosferze oglnego zdenerwowania. aden z nich jeszcze nigdy nie jad surowej ryby.
Woyli do ust po kawaku misa. Byo bez smaku. Obgryli je do samych oci6.
Pierwszy raz od ponad tygodnia mieli co w ustach. Tak maa ryba nie moga
zaspokoi godu trzech mczyzn, ale proteiny day im zastrzyk energii. Louie udowodni, e
jeli bd wytrwali i pomysowi, mog zapa co do jedzenia, i tchno to w niego i Phila
optymizm. Tylko Mac pozosta nieporuszony
Incydent z albatrosem wzbudzi niepokj Phila. W szkole, jak wielu uczniw w
tamtym okresie, czyta Pie o starym eglarzu Samuela Taylora Coleridgea. W poemacie
tym eglarz zabija albatrosa, ktry, jak mwi podmiot liryczny, by przyjaznym stworzeniem i
sprawia, e wia wiatr. W konsekwencji tej zbrodni eglarz i jego zaoga grzzn na
piekielnych, bezwietrznych wodach, gdzie drczy ich pragnienie i morskie potwory. Wszyscy
czonkowie zaogi umieraj, a marynarz pozostaje sam w piekielnej otchani z albatrosem
zawieszonym na szyi, z zamknitymi oczami, ktre nie mog cierpie oskarycielskich
spojrze martwych marynarzy.
Louie nie by przesdny, ale lubi albatrosy od tamtego Boego Narodzenia, kiedy
przyglda si ich awaryjnym ldowaniom na Midway. Byo mu al tego ptaka. Phil zwrci
uwag, e zabicie albatrosa podobno przynosi pecha. A czy moe by wikszy pech odpowiedzia mu Louie - ni katastrofa lotnicza?7
Mino kilka kolejnych dni. Louie nic nie zowi i koczyy mu si zapasy haczykw.
Ptaki przestay przysiada na tratwie. Deszcz okresowo uzupenia puszki z wod, ale tylko
czciowo.
Rozbitkowie tkwili w sensorycznej prni. W pogodne dni ocean nie wydawa
adnych dwikw. Poza wod, skr, wosami i ptnem nie byo nic, czego

Cz mona by dotkn. Nie czuli adnych zapachw oprcz swdu przypalonej

gumy z tratwy. Na niebie i morzu nie byo nic, na czym mona by zawiesi wzrok. W
ktrym momencie Louie woy sobie palec do ucha i wyczu woskowin. Powcha palec zapach woskowiny orzewi go swoj innoci. Grzebanie palcem w uchu i wchanie go
weszo mu w nawyk8. Phil zacz robi to samo.
Louie miewa nawracajce sny o tym, e jest na ldzie i chce pooy si do snu, ale
nie moe znale bezpiecznego miejsca. Wszdzie s tylko skay, grzzawiska albo ziemia
zaronita kaktusami. Sta na stromych urwiskach albo niestabilnych gazach, a grunt falowa
i ugina si pod jego ciarem. Podobne sny nawiedzay Phila.
Z czasem Phil zacz myle o artykule napisanym przez asa lotnictwa z I wojny
wiatowej Eddiego Rickenbackera, ktry przeczyta tej zimy w magazynie Life9. W
padzierniku poprzedniego roku bombowiec B-l7 z Rickenbackerem na pokadzie zgubi
drog i bka si nad oceanem, a skoczyo mu si paliwo. Pilot musia go awaryjnie
zwodowa. Maszyna do dugo unosia si na wodzie, tak e lotnicy zdyli wej na tratwy.
Dryfowali przez kilka tygodni, ywic si zapasami z tratw, deszczwk, rybami i ptasim
misem. Jeden zmar, a pozostaych drczyy halucynacje: bekotali do niewidzialnych
towarzyszy, piewali dziwaczne piosenki, spierali si, gdzie zatrzyma wyimaginowany
samochd, ktrym niby jechali. Jednego porucznika nawiedzio widmo, ktre prbowao
zwabi go na dno oceanu. Wreszcie tratwy si rozdzieliy, a jedna z nich dotara do wyspy. Jej
mieszkacy poczyli si drog radiow z Funafuti i reszta lotnikw zostaa uratowana10.
Wydawao si, e zaoga Rickenbackera wykorzystaa do ostatka ludzki potencja
przetrwania w skrajnych warunkach. Rickenbacker napisa, e dryfowa dwadziecia jeden
dni (w rzeczywistoci dwadziecia cztery). Phil, Louie i Mac sdzili, e by to rekord.
Prawdopodobnie jednak rekord przeycia na dmuchanej tratwie ratunkowej ustanowiony
zosta w 1942 roku11, kiedy to trzej ocalali z katastrofy lotniczej przeyli na Pacyfiku
trzydzieci cztery dni, a potem zdryfowali na wysp, ktrej mieszkacy udzielili im
schronienia*12.
* W 1942 roku Poon Lim przey samotnie na tratwie 133 dni, po zatopieniu jego
statku przez niemiecki okrt podwodny. Lim pobi rekord, ale mia do dyspozycji du tratw
z drewna i metalu nazywan dk Carleya, wyposaon w czterdzieci litrw wody, spor
ilo jedzenia, latark i inne materiay pierwszej potrzeby.
Z pocztku Phil nie myla o liczeniu dni, ale z biegiem czasu zacz zwraca uwag
na to, jak dugo ju dryfuj13. Nie mieli kopotu z precyzyjnym odliczaniem. Poniewa
spdzili na tratwie tylko cz dnia katastrofy, Phil i Louie liczyli pobyt na morzu od dnia

nastpnego. Codziennie Phil powtarza sobie, e na pewno zostan uratowani, zanim dobij
do rekordu Rickenbackera. A jeli nie, nie umia powiedzie, co bdzie dalej.
Przypadek Rickenbackera, znany te Louiemu, by wany z jeszcze jednego powodu.
Wystawienie na warunki atmosferyczne, odwodnienie, stres i gd szybko doprowadziy ludzi
z ekipy Rickenbackera do obdu. Welu rozbitkw na tratwach spotyka podobny los. Louie
martwi si bardziej zdrowiem psychicznym ni poywieniem. Stale myla o zajciach z
fizjologii na studiach, na ktrych wykadowca uczy studentw, eby myleli o umyle jak o
miniu, ktry ulega atro-fii, jeli nie jest uywany. Louie obieca sobie solennie, e bez
wzgldu na to, co stanie si z ich ciaami, nie strac panowania nad wasnymi umysami.
Ju kilka dni po katastrofie Louie zacz zarzuca swoich towarzyszy pytaniami na
wszelkie moliwe tematy. Phil przyj wyzwanie i zacz prowadzi z Louiem niekoczcy
si quiz14. Opowiadali sobie historie ze swojego ycia, poczynajc od najwczeniejszych
wspomnie, w najdrobniejszych szczegach. Louie mwi o czasie spdzonym na USC, Phil
o Indianie. Wspominali swoje najlepsze randki. Nieustannie przerzucali si historiami o
patanych sobie nawzajem figlach. Po kadej wypowiedzi nastpowao pytanie. Phil piewa
pieni kocielne, a Louie nauczy jego i Maca tekstu Wbite Christmas. piewali t witeczn
piosenk na oceanie w czerwcu, dla publicznoci zoonej z krcych rekinw.
Kada rozmowa nieuchronnie zbaczaa w kierunku jedzenia. Louie czsto chwali si
przed Philem, jak wietnie gotuje jego mama. Pewnego razu Phil poprosi go, aby
opowiedzia, jak przyrzdzaa posiek. Louie zacz mwi, a jego sowa przyniosy im takie
zadowolenie, e opisywa dalej kade danie, tak szczegowo, jak tylko potrafi. Wkrtce
kuchnia Louise dryfowaa razem z nimi: sosy dusiy si na wolnym ogniu, sypay si
przyprawy, maso rozpuszczao si na jzykach.
Tak rozpocz si odprawiany trzy razy dziennie rytua. Najbardziej lubili sucha o
ciecie z dyni i o spaghetti. Poznali przepisy Louise tak dogbnie, e jeli Louie pomin
ktry etap przygotowania albo zapomnia ktrego ze skadnikw, Phil albo (rzadziej) Mac
szybko go poprawiali i kazali zacz od nowa. Gdy wyimaginowany posiek by gotowy,
pochaniali go do ostatniego okruszka, delektujc si kadym opisywanym ksem. Odtwarzali
je z takim pietyzmem, e ich odki jako daway si oszuka, choby na chwil.
Kiedy zjedli ju wszystkie potrawy i wyczerpali pul wspomnie, zajmowali si
przyszoci. Louie snu plany zakupu dworca kolejowego w Torrance i przeksztacenia go w
restauracj. Phil fantazjowa o powrocie do Indiany i pracy nauczycielskiej. Nie mg si
doczeka, kiedy znowu ujrzy Indy 500. Wycigi zostay zawieszone na czas wojny, ale Phil
wznowi je w swojej wyobrani: rozkada koc na murawie wewntrz toru, ukada na nim

stos jedzenia i obserwowa rozmyte sylwetki migajcych obok samochodw. Myla te o

Cecy. Nie pomyla
Cz o tym, by wsun jej zdjcie do portfela, kiedy wychodzi z chatki, ale jej obraz
by z nim przez cay czas.
Dla Louiego i Phila rozmowy miay dziaanie uzdrawiajce. Pozwalay zapomnie o
cierpieniu i zobaczy przyszo jako co konkretnego, co, co mieli przed sob. Gdy
wyobraali sobie powrt do wiata, si wasnej woli dopisywali do swej gehenny szczliwe
zakoczenie i utwierdzali si w oczekiwaniu na nie. Snujc plany, tworzyli co, dla czego
warto byo y.
W czasie tych mskich rozmw ani razu nie poruszyli tematu katastrofy. Louie chcia
o niej porozmawia, ale powstrzymywa si ze wzgldu na Phila. Jego przyjaciel nieraz
pogra si w drczcych rozmylaniach, a Louie zgadywa, e ponownie przeywa
katastrof, moe obwinia si o mier zaogi. Chcia go zapewni, e nie jest niczemu winien,
ale uzna, e tylko pomnoy jego cierpienia, jeli wywoa temat. Nie podejmowa go wic.
Mac najczciej siedzia w milczeniu, kiedy Louie i Phil przepytywali si nawzajem.
Czasami prosi Louiego o opisanie przygotowania jakiej potrawy, sporadycznie wtrca co
od siebie, ale niezmiernie trudno byo go zmusi do uczestniczenia w rozmowie. Rzadko
dzieli si wspomnieniami i cho towarzysze zachcali go do tego, nie umia wyobrazi sobie
przyszoci. Wydawao si, e wiat dla niego przemin15.
Zwaywszy na smutne statystyki przeycia rozbitkw na tratwach, rozpacz Maca bya
zrozumiaa. Niezwyke jest to, e jego towarzysze niedoli nie podzielali jego poczucia
beznadziei. Phil cigle zastanawia si, jak dugo to jeszcze potrwa, ale nie przyszo mu do
gowy, e moe umrze. Z Louiem byo podobnie. Wiedzieli, e s w skrajnie trudnym
pooeniu, ale potrafili odpdzi od siebie strach. Skupiali si na tym, jak przey, i
zapewniali si wzajemnie, e wszystko dobrze si uoy.
Nie wiadomo, dlaczego tych trzech modych mczyzn, po przejciu tego samego
szkolenia i przeyciu tej samej katastrofy, rnio si tak drastycznie w sposobie postrzegania
swojej sytuacji. Moe wynikao to z rnic biologicznych. Niektrzy, jak si wydaje, maj
biologiczn skonno do optymizmu, inni ci w kierunku zwtpienia. We wczesnym
dziecistwie Louie wyskoczy z pocigu i widzia, e rodzice odjedaj w dal, a mimo to nie
przestraszy si i zachowa beztroski spokj, co moe sugerowa, e by urodzonym
optymist. Moe rne przekonania na temat wasnych umiejtnoci przezwyciania
przeciwnoci losu byy pochodn ich dowiadcze yciowych. Phil i Louie przeyli Funafuti i
spisali si fantastycznie nad Nauru, poza tym wzajemnie sobie ufali. Gdyby zostaa mu jedna

jedyna rzecz - powiedzia raz Phil o Louiem - oddaby mi j16. Mac nie mia dowiadcze
bojowych, nie zna swoich towarzyszy i w duej mierze pozostawa tajemnic sam dla siebie.
Nie wiedzia nic o swoich umiejtnociach radzenia sobie w kryzysie, poza tym e pierwszej
nocy spanikowa i zjad wszystko, co mieli do jedzenia. W miar upywu czasu, gdy zajrzao
im w oczy widmo mierci godowej, epizod ten nabiera coraz wikszego znaczenia i
zapewne potgowa jego poczucie bezsensu.
Phil mia jeszcze jedno rdo siy, o ktrego istnieniu nie wiedzia nawet Louie.
Wedug jego bliskich, Phil by w skrytoci serca gboko religijnym czowiekiem i nosi w
sobie wiar zaszczepion przez rodzicw17. Mwiem Alowi kilka razy, eby zawsze robi,
co w jego mocy, o ile jest to w jego mocy - napisa kiedy ojciec Phila - a gdy co wykracza
poza jego umiejtnoci i moliwoci, eby prosi Boga o interwencj i wsparcie18. Phil
nigdy nie mwi o swojej wierze, ale moliwe, e kiedy piewa pieni kocielne na oceanie i
wierzy, e Bg ma go w opiece, dawao mu to wiar w ratunek i oddalao rozpacz.
Louie od najmodszych lat traktowa kade narzucone mu ograniczenie jako wyzwanie
dla jego inteligencji, pomysowoci i buntowniczoci. W rezultacie wyrs z niego
buntowniczy modzieniec. Jego wyczyny byy zmor rodzicw i caego miasteczka, ale dziki
temu, e si udaway, utwierdzi si w przekonaniu, e potrafi wymyli wyjcie z kadej
sytuacji. Teraz, gdy znalaz si w ekstremalnej sytuacji, obiektem swojego nieposuszestwa
uczyni rozpacz i mier. Te same cechy charakteru, dziki ktrym sta si postrachem
Torrance, trzymay go przy yciu w czasie najwikszej yciowej prby.
Wszyscy trzej stanli wobec tych samych trudnoci, ale ich rnice si sposoby
reagowania na nie, jak si zdawao, wpyway na ich losy. Nadzieja Louiego i Phila wypieraa
strach i dawaa natchnienie do stara o przeycie, a kady sukces rozbudza na nowo fizyczne
i emocjonalne siy. Rezygnacja Maca paraliowaa jego ciao i umys. Im mniej angaowa si
w prby przetrwania, tym bardziej oddala si od ycia. Robi najmniej z caej trjki, a jednak
w miar upywu czasu to on marnia najbardziej. Optymizm Louiego i Phila i beznadzieja
Maca dziaay jak samospeniajca si przepowiednia.
Miny dwa tygodnie. Skra rozbitkw bya poparzona, spuchnita i spkana. Na
paznokciach ich rk i ng pojawiy si tajemnicze biae prki, a rany od soli posuway si w
gr ich ng, poladkw i plecw19. Tratwy rozkaday si pod wpywem dziaania soca i
sonej wody. Jaskrawoty pigment plami ubrania oraz skr i powodowa, e wszystko
lepio si do rk.
Ciaa mczyzn z wolna jakby traciy swoj substancjalno. Louie codziennie
zauwaa u siebie i u swoich towarzyszy stopniow utrat wagi: spodnie odrobin luniejsze

ni wczoraj, bardziej wyduone twarze. Gdy przekroczyli cezur dwch tygodni, zaczli
wyglda groteskowo, jakby ich ciaa ulegy sublimacji. Pokryte zarostem policzki zapady
si. Ich organizmy trawiy same siebie.
Dochodzili do etapu, ktry dla innych rozbitkw stanowi makabryczny punkt
przeomowy20. W 1820 roku, kiedy statek wielorybniczy Essex zosta zatopiony przez
rozwcieczonego wieloryba, znalazszy si na krawdzi mierci, rozbitkowie w szalupie
uciekli si do kanibalizmu. Mniej wicej szedziesit lat pniej, po dziewitnastu dniach
dryfowania na morzu, umierajcy z godu rozbitkowie z jachtu Mignonette zabili i zjedli
nastoletniego marynarza ze swojej zaogi. Opowieci o kanibalizmie wrd rozbitkw byy
tak powszechne, e Brytyjczycy nadali praktyce wyboru ofiary specjaln nazw - morski
obyczaj. Myl o kanibalizmie zawsze wywouje obrzydzenie u dobrze odywionych ludzi
przebywajcych na staym ldzie. Wielu marynarzom, ktrzy stanli na progu mierci,
pogronym w niewymownym cierpieniu i poddanym halucynogennym efektom godu,
wydawa si on rozsdnym, a wrcz nieuniknionym rozwizaniem.
Dla Louiego pomys spoycia ludzkiej istoty by czym odraajcym i nie do
pomylenia. Nie dopuszcza do siebie myli o zjedzeniu czowieka, nawet zmarego w sposb
naturalny. Wszyscy trzej byli tego samego zdania. Kanibalizm nie wchodzi w gr, ani teraz,
ani w ogle21.
Cezura dwch tygodni bya dla Louiego punktem zwrotnym innego rodzaju. Zacz
modli si na gos. Nie mia pojcia, jak naley mwi do Boga, wic recytowa fragmenty
modlitw, ktre usysza w filmach. Phil skania gow i przy kocu kadej modlitwy
odpowiada Amen. Mac tylko si przysuchiwa.
Tratwy, niesione prdem, lizgay si po wodzie, cignc za sob liny. Wydawao si,
e dalej dryfuj na zachd, ale bez punktw orientacyjnych nie mogli by tego pewni.
Przynajmniej dokd zmierzali.
Drugi albatros przysiad na gowie Louiego okoo czternastego dnia22. Louie, tak jak
poprzednio, wolno unis rk, chwyci go za nogi i zabi. Wszyscy pamitali, jak strasznie
cuchn pierwszy zapany przez nich albatros. Kiedy Louie rozpru mu brzuch, z
zaskoczeniem stwierdzili, e nie mierdzia a tak le. Mimo to nie mogli si przemc i
sprbowa. Louie podzieli miso na kawaki i upar si, e musz je zje. Przeknli je z
wielkim trudem. Poniewa Mac zdawa si najbardziej potrzebowa jedzenia, oddali mu do
wypicia ca krew zabitego ptaka.
W odku albatrosa znaleli kilka maych rybek, ktre postanowili wykorzysta jako
przynt. Louie zowi na ni jeszcze jedn ryb. Odoy cz misa ptaka na przynt, a

koci do wyschnicia, w nadziei, e nadadz si na haczyki do wdki.

Czas duy si w nieskoczono. Louie zowi kilka ryb, raz wykorzystujc do tego
malek rybk wrzucon do tratwy przez fal. Uzyskali w zamian stosunkowo grub ryb
pilota. Co jaki czas pada deszcz, a mczyni wysysali kad kropelk, ktra spada do ich
pojemnikw na wod. Louie i Phil na zmian prowadzili wieczorne modlitwy. Mac pozosta
w swoim wasnym wiecie.
Coraz bardziej chudli. Phil po trochu odzyskiwa siy po spowodowanym wstrzsem
mzgu wyczerpaniu i oszoomieniu. Ciao Maca sabo w lad za jego zamanym duchem.
Pniej deszcze ustay, a puszki na wod zostay oprnione do ostatka. Nasta dzie
dwudziesty pierwszy. Zapali ryb i urzdzili sobie ma uroczysto z okazji - jak sdzili przekroczenia granicy Rickenbackera.
Od pewnego czasu Louie czu unoszcy si w powietrzu, mdlcy smrd. Dolatywa z
gowy Phila. Krew na opatrunku zrobionym z podkoszulka gnia, a jej paty odryway si i
spaday na dno tratwy. Phil nie czu smrodu. Louie nie mg go znie, rozwiza wic
podkoszulek i delikatnie go odwin. Pod spodem by strup zaschej krwi, ale rany adnie si
zasklepiy i nie zaczy krwawi ponownie. Mona byo wyrzuci opatrunek.
Kilka dni pniej Louie zauway co osobliwego. Morze na horyzoncie jakby
odwino si ku grze. Utworzya si olbrzymia czarna krawd, ktra podniosa si i zacza
pdzi kaskad w ich stron. Louie krzykn ostrzeenie. Jego towarzysze obrcili si we
wskazan stron i padli pasko na dna tratw, starajc si przylgn do nich caym ciarem, by
nie przewrciy si pod naporem fali.
W chwili gdy ich dosiga, zdali sobie spraw, e to jednak nie fala. Byo to olbrzymie
stado pdzcych z oszaamiajc prdkoci delfinw23. Delfiny obstpiy tratwy i zaczy
opywa je dokoa, przepychajc si jeden obok drugiego. Phil popatrzy w wod. Ocean pod
nimi migota od tysicy maych rybek. Delfiny przypyny tu za nimi. Rozbitkowie zanurzali
szybko rce w wodzie i prbowali je chwyta, ale si im wymykay. Gdyby mieli sie,
mogliby j zarzuci i napeni tratwy po brzegi, ale samymi rkami nie byli w stanie schwyta
ani jednej.
Louiemu skoczya si przynta. Oprcz rekinw w poblie tratw podpyway jedynie
towarzyszce im ryby piloty. Byy w zasigu rki, ale gdy Louie prbowa je chwyci,
wylizgiway mu si. Rekiny poary wszystkie mniejsze haczyki, ktre mieciy si w
pyszczkach ryb pilotw. Prbowa uy jako haczykw koci albatrosa, ale ryby je
wypluway.
yka, ktra mu zostaa, podsuna mu pewien pomys. Poci j na trzy krtkie

odcinki i przywiza do kadego z nich duy haczyk. Trzy due haczyki przywiza sobie do
palcw jednej rki - jeden na maym palcu, jeden na rodkowym, jeden na kciuku - w taki
sposb, aby przypominay szpony24. Wycign rk nad tafl wody i czeka.
Nadpyn rekin w asycie ryby pilota. Jak tylko jego eb znalaz si bezpiecznie
daleko, Louie zanurzy rk w wodzie i kiedy niczego niepodejrzewajca ryba pilot znalaza
si pod jego doni, zacisn palce na jej grzbiecie. Haczyki wbiy si w jej ciao. Louie
triumfalnie wydoby ryb z wody.
W tym samym tygodniu na brzegu tratwy przysiada maa rybowka25. Bya
najbliej Phila; dali sobie zna bez sw, eby to on j zapa. Phil chwyci ptaka. By
nieduy, ale niedugo na tratwie wyldowaa nastpna rybowka. Zapa j Mac. Louie w
przypywie desperacji zacz skuba j zbami i wypluwa pira. Bardzo szybko poczu, e
co peza mu po brodzie. Rybowka miaa wszy, ktre aziy mu teraz po twarzy.
askotanie wszy na skrze, nie wiedzie czemu, rozzocio Louiego bardziej ni
wszystko inne, z czym mia tutaj do czynienia. Drapa i pociera twarz, ale nic to nie dawao.
Wszy, ktre zagniedziy si w jego brodzie, posuway si coraz dalej w gr, ku wosom.
Wsadzi wic gow do wody. Phil i Mac, zdajc sobie spraw, e za chwil pozbdzie si
gowy, chwycili wiosa i odganiali rekiny, a Louie chlapa na wszystkie strony, usiujc
potopi wszy. Po jakich szeciu zanurzeniach przestay go askota26.
W kolejnych dniach zapali jeszcze trzy, moe cztery ptaki. Jeden ptak stale
nadlatywa nisko nad tratw, po czym wzbija si z powrotem w przestworza. Mac znienacka
wyrzuci rk do gry i chwyci ptaka za nog w powietrzu, a potem przekaza miotajce si
zwierz Louiemu, ktry zdumia si jego skwapliwoci. Zjedli ptaka do ostatniego ksa,
podobnie jak wszystkie nastpne, ktre udao im si zapa. Zostawiali tylko pira i koci.
Dzie za dniem Louie lea pochylony nad krawdzi tratwy z haczykami
przywizanymi do palcw i polowa na ryby piloty, bezskutecznie. Znowu skoczya si
woda, a pragnienie byo nie do wytrzymania. Mijay kolejne bezdeszczowe dni. Dwa razy
wiosowali w kierunku dalekich szkwaw, ale za kadym razem deszcz przestawa pada,
gdy do niego docierali, wyczerpani i zniechceni. Kiedy na horyzoncie ukaza si kolejny
szkwa, aden ju nie mia siy go ciga27.
Skrajne odwodnienie i przegrzanie organizmu przywiodo Phila do czego na poy
samobjczego. Odczeka, a rekiny odpyn kawaek dalej i zsun si z tratwy28. Louie i
Mac klczeli przy nim i okadali rekiny wiosami, gdy Phil wisia w wodzie uczepiony brzegu
tratwy, rozkoszowa si chodem i nabiera do ust wielkie hausty wody, po to tylko, by je
zaraz wyplu. Ledwo starczyo mu si, eby dwign ciao z powrotem na tratw. Louie i

Mac uznali, e skoro Philowi si udao, to warto sprbowa, i na zmian zanurzali si w

wodzie. Udao im si utrzyma rekiny w bezpiecznej odlegoci na tyle dugo, by wszyscy
trzej mogli si wykpa.
Szstego dnia bez wody zdali sobie spraw, e znaleli si u kresu. Szczeglnie
szybko opada z si Mac.
Usiedli twarzami do siebie i skonili gowy, a Louie rozpocz modlitw, w ktrej
przyrzek powici swoje ycie Bogu, jeli On ugasi ich pragnienie.
Nazajutrz, moe za spraw boskiej interwencji, a moe kaprysw tropikalnej pogody,
otworzyo si niebo i spada ulewa. Woda skoczya im si jeszcze dwa razy, jeszcze dwa
razy si pomodlili i dwa razy przyszed deszcz. Przelotne opady daway akurat tyle wody, aby
utrzyma ich przy yciu chwil duej29. Gdyby tylko nadlecia samolot.

15. Rekiny i kule

Rankiem dwudziestego sidmego dnia przylecia samolot.
Najpierw pojawi si warkot silnikw, a zaraz potem kropka na niebie. Dwusilnikowy
bombowiec sun wawo na zachd. By tak daleko, e pojawio si pytanie, czy warto w tej
sytuacji uy kurczcych si zapasw rac i barwnika. Phil, Louie i Mac naradzili si i
zagosowali. Postanowili sprbowa.
Louie wystrzeli jedn rac, naadowa pistolet ponownie i wystrzeli drug. Niebo
przeciy jaskrawe smugi. Otworzy pojemnik z barwnikiem i rozsypa jego zawarto na
oceanie, a potem wygrzeba lusterko i skierowa kwadracik wiata w stron bombowca.
Czekali z nadziej. Samolot robi si coraz mniejszy, a wreszcie znikn.
Kiedy opadli z rezygnacj na swoje miejsca, usiujc pogodzi si z faktem jednej
straconej szansy, od zachodu ukaza si na horyzoncie bysk, ktry nakreli na niebie szeroki
uk, a potem skierowa si w stron tratw. Bombowiec zawrci. Paczc z radoci, Louie, Phil
i Mac popiesznie zdjli koszule przez gow i machali nimi w powietrzu, wzywajc pomocy.
Bombowiec wyrwna lot, muskajc powierzchni wody. Louie popatrzy na kabin pilota
przez przymruone powieki i rozpozna dwie sylwetki, pilota i drugiego pilota. Pomyla o
Palmyrze, jedzeniu i staym gruncie pod nogami.
Wtem, zupenie znienacka, ocean wybuch. Rozleg si oguszajcy haas, a tratwy
zaczy podskakiwa i trz si pod rozbitkami. Byli ostrzeliwani1.
Louie, Phil i Mac przylgnli do cian tratw i zsunli si za burty. Pywali pod nimi,
zbici w gromadk, patrzc, jak kule rozrywaj powoki tratw i wycinaj jasne prgi w wodzie.
Po duszej chwili strzay ucichy.
Mczyni wynurzyli si na powierzchni. Bombowiec przelecia i oddala si teraz
na wschd. W pobliu krciy si dwa rekiny. Musieli natychmiast wydosta si z wody.
Phil, uczepiony brzegu tratwy Louiego i Maca, by kompletnie wykoczony. Skok za
burt wyzu go z resztek si. Macha bezradnie w wodzie, nie mogc dwign i przenie
ciaa nad krawdzi tratwy. Louie podpyn od tyu i pchn go w gr; Phil zwali si ciko
na pokad. Mac te potrzebowa pomocy przy pokonywaniu burty. Louie wdrapa si na
tratw bez niczyjej pomocy i usiedli we trjk, oguszeni, ale nie ranni. Nie mogli uwierzy,
e lotnicy, biorc ich za Japoczykw, mogli ostrzela nieuzbrojonych rozbitkw. Tratwa pod
nimi zrobia si mikka jak ciasto. Uchodzio z niej powietrze.

Bombowiec zawrci w oddali i jeszcze raz skierowa si w stron tratw. Louie

wierzy, e piloci uwiadomili sobie pomyk i wracali, eby im pomc. Bombowiec pomkn
w ich stron, lecc okoo dwustu stp nad wod, i obrci si nieco bokiem. Wszyscy trzej
zobaczyli je w jednej chwili: za skrzydem, wymalowane na rodkowej czci kaduba,
czerwone koo. By to japoski bombowiec.
Louie zauway, e strzelcy bior ich na muszk i wiedzia, e musi czym prdzej
wskoczy do wody. Phil i Mac nawet nie drgnli. Byli wyczerpani. Wedzieli, e jeli jeszcze
raz znajd si poza burt, nie starczy im si, eby wdrapa si z powrotem na pokad i
dopadn ich rekiny. Jeli zostan na tratwie, strzelcy na pewno nie spuduj.
Pooyli si. Phil przycign kolana do piersi i zakry gow rkoma. Mac skuli si
obok. Louie spojrza na nich ostatni raz, plusn do wody i wpyn pod tratwy.
Kule sieky powierzchni oceanu lnic ulew. Podnoszc gow, Louie zobaczy, jak
przebijay ptno, a promienie intensywnie jaskrawego tropikalnego soca kuy cie tratwy.
Jednak ju kilkadziesit centymetrw pod wod kule wytracay pd i opaday bezwadnie,
puszczajc bbelki. Louie wyprostowa ramiona nad gow i odepchn si od spodu tratwy,
eby znale si poza mierciononym zasigiem kul. Widzia nad sob wgbienia
utworzone przez ciaa Maca i Phila. aden si nie rusza.
Grad kul uderza o wod, a Louie usiowa pozosta pod tratwami. Prd morski
obraca jego ciao poziomo i odciga od tratw. Louie wierzga, walczc z nim, ale na prno.
Prd zasysa go w dal; Louie zdawa sobie spraw, e jeli oderwie rce od tratw, nie zdoa do
nich wrci, pync pod prd. Szarpa si z nim, gdy wtem zauway cigncy si za jedn z
tratw dugi sznur. Chwyci go i obwiza si nim w pasie.
Gdy lea tak pod wod, z nogami szarpanymi przez prd, popatrzy w d na swoje
stopy. Lew skarpetk mia podcignit do wysokoci goleni; prawa do poowy zsuna mu
si ze stopy. Patrzy, jak trzepocze, unoszona prdem. Po chwili, w mrocznej, niewyranej
otchani pod sob zobaczy wyaniajc si z ciemnoci ogromn, ziejc paszcz, ktra
mkna wprost ku jego nogom.
Louie szarpn si i przycign nogi do siebie. Prd by tak silny, e nie zdoa ich
przykurczy, ale udao mu si przerzuci je na bok, z dala od uzbionych szczk. Rekin nie
odpuszcza. Tym razem zamierzy si na jego gow. Louie przypomnia sobie rady starego
instruktora z Honolulu: zrb gron min, wypr rami i z caych si walnij rekina w nos.
Gdy rekin zrobi wypad w kierunku jego gowy, Louie wyszczerzy zby, wybauszy oczy i
pchn go zacinit pici w czubek nosa. Rekin cofn si, zatoczy koo i zaatakowa
ponownie. Louie odczeka, a aracz znajdzie si kilkadziesit centymetrw od jego twarzy i

przywali mu jeszcze raz. Drapienik znw odskoczy.

Grad ku w grze usta. Najszybciej jak potrafi, Louie przycign si do tratwy po
sznurze, chwyci si cianki, podcign si i znalaz poza zasigiem rekina.
Mac i Phil leeli cakowicie nieruchomi w pozycji embrionalnej. Tratwa wok nich
bya upstrzona dziurami po kulach. Louie potrzsn Makiem, ktry wydoby z siebie jaki
pomruk. Na pytanie Louiego, czy dosta, odpar, e nie. Phil, zapytany o to samo, powiedzia,
e nic mu nie jest.
Bombowiec zawrci i nadlecia po raz trzeci. Phil i Mac udawali martwych, a Louie
jeszcze raz skry si pod wod. Kule znw przeszyway ocean. Rekin zaatakowa jeszcze raz,
a Louie odstraszy go jeszcze jednym uderzeniem w nos. Ju wkrtce doczy do niego drugi
rekin. Louie obraca si w wodzie raz w jedn, raz w drug stron, wymachujc rkami i
nogami; rekiny kapay pyskami, spaday kule. Gdy tylko bombowiec oddali si na tyle, e
znaleli si poza zasigiem jego karabinw, wgramoli si z powrotem na tratw. Phil i Mac
wci byli cali.
Japoczycy ostrzelali ich jeszcze cztery razy, a Louie za kadym razem wskakiwa do
wody, a potem kopa i okada rekiny piciami, a do odlotu bombowca. Walczy resztkami
si, ale drapieniki go nie poksay. Za kadym razem wychodzi z wody w przewiadczeniu,
e Phil i Mac nie yj. Cho to nieprawdopodobne, mimo e dziury po kulach byy wszdzie,
nawet w ciasnej przestrzeni midzy ciaami obu mczyzn, nie drasna ich ani jedna kula.
Zaoga bombowca pozwolia sobie na jeszcze jeden, ostatni sadystyczny gest. Samolot
zawrci z rozmachem, a Louie jeszcze raz schroni si w wodzie. Otwary si drzwi komory
bombowej i wypad przez nie adunek gbinowy, ktry plusn do wody okoo pitnastu
metrw od tratw. Rozbitkowie przygotowali si na eksplozj. Nie nastpia. adunek by
atrap, a moe celowniczy zapomnia go uzbroi. Jeli tak ma wyglda potencja bojowy
Japoczykw - pomyla Phil - to Ameryka wygra t wojn2.
Louie wczoga si z powrotem na tratw i pad z wyczerpania. Gdy bombowiec
przelecia jeszcze raz, by zbyt zmczony, eby wyskoczy. Wszyscy leeli w bezruchu. Nie
ostrzelano ich. Bombowiec skierowa si na zachd i znikn im z oczu.
Tratwa Phila zostaa rozcita na p. Kula uderzya w pompk prniow, odbia si
rykoszetem i migna przez ca podstaw tratwy, rozpruwajc j od jednego kraca do
drugiego. Wszystko, co na niej byo, przepado w wodzie. Zniszczona tratwa nie zatona,
poniewa bya zrobiona z ogumowanego ptna, ale adn miar nie nadawaa si do
naprawienia. Unosia si na falach jak bezksztatny flak.
Siedzieli we trjk, cinici jak ledzie w beczce, na uszkodzonej tratwie Maca i

Louiego, zdecydowanie za maej dla trzech osb. Ptno ctkoway malekie otwory po
kulach. Tratwa miaa dwie komory powietrzne, ale obie zostay przebite. Ilekro ktry z nich
si porusza, powietrze uchodzio z sykiem z komr, a ptno marszczyo si odrobin
bardziej. Tratwa siedziaa coraz niej na wodzie, smagana przez cielska rekinw, wyranie
podnieconych kulami, widokiem i zapachem ludzi w wodzie oraz tonc tratw.
Rozbitkowie, zmordowani i zszokowani, prbowali doj do siebie, gdy nagle jeden z
rekinw wyskoczy nad ciank tratwy z rozwartym pyskiem, liczc, e wcignie jednego z
nich do oceanu3. Ktry chwyci za wioso i uderzy rekina, ktry zsun si do wody. Potem
skoczy jeszcze jeden rekin, za nim nastpny. Mczyni ciskali wiosa i obracajc si
gwatownie, zadawali rozpaczliwe ciosy. Gdy tak miotali si po tratwie, a drapieniki
wyrzucay cielska do gry, powietrze uchodzio przez otwory po kulach i tratwa opadaa
coraz gbiej. Ju niebawem znalaza si czciowo pod wod.
Jeli natychmiast jej nie dopompuj, dopadn ich rekiny. Jedn pompk stracili w
ostrzale; zostaa tylko jedna, z tratwy Maca i Louiego. Mczyni podczyli j do jednego z
dwch zaworw i pompowali na zmian ze wszystkich si. Powietrze wpywao do komory i
uciekao przez dziury po kulach, zorientowali si jednak, e gdy pompuj bardzo szybko,
przez tratw przechodzi wystarczajco duo powietrza, eby utrzymaa si na wodzie i bya
do dobrze nadmuchana. Rekiny cigle nadpyway. Odganiali je wiosami.
W czasie, gdy Phil i Mac pompowali tratw i tukli rekiny, Louie wymaca kiesze z
zapasami i wydoby zestaw do atania dziur, skadajcy si z pacht materiau, tubki kleju oraz
papieru ciernego przeznaczonego do przecierania powierzchni tratwy, aby lepiej trzymaa
klej. Natychmiast ujawni si pierwszy problem: papier cierny nie by wodoodporny. Po
rozoeniu go Louie zauway, e woda wymya ziarenka piasku z powierzchni ciernej. Po
raz nie wiedzie ktry przekl tego, kto wyposaa tratw. Musia wymyli co, czym
bdzie mg poharata atane miejsca, eby klej dobrze zwiza. Po zastanowieniu wzi
mosine lusterko, ktrego uy wczeniej do przywoania bombowca, i wyci szczypcami
trzy zby w jego krawdzi. Phil i Mac dalej odstraszali rekiny.
Louie zabra si do atania dziur, zaczynajc od tych w grnej czci tratwy4. Podnis
podziurawiony fragment powoki tak, aby znalaz si nad wod, wytar go i przytrzyma z
dala od fal, pozwalajc, aby wysech na socu. Potem wyci krawdzi lusterka krzyyk na
kadym z otworw. Powoka skadaa si z dwch warstw ptna przedzielonych gum. Po
wyciciu krzyyka odchyla ptno, odsaniajc warstw gumy, drapa po niej lusterkiem,
wyciska klej i przykada at. Potem czeka, a soce wysuszy klej. Niekiedy fala moczya
at, zanim zdya wyschn, wic musia powtarza od nowa.

Louie pracowa przy atach, a rekiny dalej wyskakiway w jego stron. Nauczyy si
nie rzuca na ludzi jak popadnie, tylko czyha na odpowiedni chwil, kiedy wioso byo
opuszczone albo kiedy odwracali si plecami i dopiero wtedy prboway wtarabani si na
pokad. Raz po raz robiy wypady w stron Louiego od tyu, eby ich nie widzia. Mac i Phil
niestrudzenie okadali je wiosami.
Pracowali godzina po godzinie, wymieniajc si zadaniami, a ich ruchy staway si
coraz bardziej niezdarne ze zmczenia. Pompowanie kosztowao ich olbrzymi wysiek.
Wpadli na to, e zamiast trzyma pompk pionowo i pcha rczk w d, atwiej przycisn
rczk pompki do piersi i przyciga jej podstaw ku sobie. Kady z nich by niezastpiony.
Gdyby byo ich dwch, nie mogliby jednoczenie pompowa, ata i odstrasza rekinw.
Pierwszy raz Mac naprawd si do czego przydawa. Ledwie udawao mu si kilka razy z
rzdu pocign rczk pompki, ale za to skutecznie odpdza rekiny.
Zapad zmrok. W ciemnoci nie dao si ata dziur, ale nie mona byo przerwa
pompowania. Robili to przez ca noc, a ze zmczenia stracili czucie w rkach.
Rano ponownie zabrali si do atania. Powietrze uciekao z tratwy coraz wolniej, wic
mogli duej odpoczywa. Wreszcie tratwa zrobia si na tyle szczelna, e urzdzali sobie na
zmian krtkie drzemki.
Kiedy zaatane zostay grne partie, pojawi si problem naprawienia dna, ktre byo
zanurzone. Wszyscy trzej przesunli si na jeden brzeg tratwy, balansujc na jednej dtce.
Otworzyli zawr i wypucili powietrze z drugiej strony, podnieli j z wody, przewrcili tak,
e spd znalaz si na wierzchu, wytarli powok i wystawili do soca. Kiedy wyscha, Louie
przystpi do pracy. Po zaataniu poowy tratwy, napompowali j od nowa, przesunli si na
zreperowan stron, wypucili powietrze z drugiej i powtrzyli ca procedur. Spienione fale
znowu raz po raz zaleway tratw i psuy ich prac, tak e wszystko trzeba byo robi od
nowa.
Wreszcie zaatali wszystkie widoczne dziury. Poniewa wok brzegw tratwy wci
wypyway bbelki, wiedzieli, e pozostay niezaatane miejsca, ktrych nie mogli dosign.
Musieli si z tym pogodzi. aty znacznie spowolniy utrat powietrza i nie puszczay nawet
wwczas, gdy uderzay w nie fale. Rozbitkowie zauwayli, e mog ograniczy pompowanie
do jednego razu rednio co kwadrans w cigu dnia, a noc w ogle go zaprzesta. Teraz, gdy
tratwa zrobia si znowu w miar sprysta, rekiny przestay atakowa.
Utrata tratwy Phila bya cikim ciosem. Nie do, e stracili wszystkie
przechowywane na niej rzeczy, to jeszcze wszyscy trzej byli cinici teraz na dwuosobowej
tratwie, tak blisko siebie, e kady musia prosi pozostaych dwch o ustpienie mu miejsca,

gdy chcia si poruszy. A miejsca byo tak mao, e chcc rozprostowa wychudzone nogi,
musieli to robi na zmian. Noc spali niemale jeden na drugim, stopy przy gowie.
Z ostrzau wyniky jednak dwie dobre rzeczy. Louie wpad na pomys wykorzystania
zniszczonej tratwy. Rozdzieli warstwy ptna szczypcami, tworzc du, lekk pacht.
Wreszcie mieli zadaszenie, ktre w dzie osaniao ich od soca, a noc chronio przed
zimnem5.
Po drugie, atak japoskiego bombowca dostarczy rozbitkom wanej informacji. W
spokojniejszej chwili Louie i Phil zastanowili si nad ni wsplnie. Sdzili, e bombowiec
musia przylecie z Wysp Marshalla albo Wysp Gilberta. Jeli susznie domylaj si, e
dryfuj prosto na zachd, to powinni by mniej wicej rwno oddaleni od obu archipelagw.
Przypuszczali, e bombowiec prowadzi misj poszukiwawcz. Jeli Japoczycy stosowali
podobne procedury jak Amerykanie, to musia wystartowa okoo sidmej rano, kilka godzin
przed tym, jak go zobaczyli.
Oszacowali prdko przelotow i zasig bombowca, a nastpnie obliczyli z grubsza,
ile godzin mg pozosta w powietrzu po zakoczeniu ataku. Na tej podstawie wyliczyli, jak
daleko znajduj si od jego bazy6. Wyszo im, e okoo 1350 kilometrw. Jeli tak byo w
istocie, to biorc pod uwag, e rozbili si okoo 3200 kilometrw na wschd od wysp
Marshalla i Gilberta, przemierzyli ju przeszo poow odlegoci do tych wysp i pokonywali
ponad szedziesit kilometrw na dzie. Te liczby wprawiy Phila w zdumienie. Nie mieli
pojcia, e zdryfowali tak daleko na zachd.
Prbowali std wywnioskowa, kiedy dotr do wysp. Phil stawia, e czterdziestego
szstego dnia; Louie, e czterdziestego sidmego. Jeli si nie pomylili, bd musieli przey
mniej wicej o poow duej od Rickenbackera. Oznaczao to jeszcze prawie trzy tygodnie
na tratwie.
Strach byo myle, co moe ich czeka na tych wyspach. Ostrza potwierdzi opinie,
jakie syszeli o Japoczykach. Dobrze byo jednak zyska orientacj, wiedzie, e dryfuj w
stron ldu, na kracach ziemi. Bombowiec da im co, na czym mogli oprze swoje nadzieje.
Mac nie wczy si do tych prognoz. By coraz bardziej nieobecny.

16. piewacy w obokach

Louie siedzia i wpatrywa si w morze. Phil spa. Mac by bliski katatonii.
Dwa prawie dwuipmetrowe rekiny spokojnie okray tratw. Za kadym razem,
kiedy ktry przesuwa si obok, Louie uwanie oglda jego skr. Mnstwo razy przywali
rekinom w pyski, ale nie mia okazji dotkn ich skry, ktra podobno przypominaa w
dotyku papier cierny. Zaciekawiony zanurzy teraz do w wodzie i pooy j delikatnie na
cielsku przepywajcego rekina. Czu pod palcami wypuko grzbietu i petw grzbietow.
Rzeczywicie byy szorstkie. Rekin mign dalej. Nadpyn drugi, a Louie jeszcze raz
pozwoli, aby grzbiet tamtego przesun si pod jego doni. Pikny, pomyla.
Chwil pniej zdarzyo si co dziwnego: oba rekiny odpyny. Od czterech tygodni
ani na chwil nie odstpiy tratwy. Louie dwign si, przyklkn, wychyli nad wod i
zdezorientowany spojrza w to wytonym wzrokiem. Ani ladu.
Klcza oparty brzuchem o krawd tratwy, gdy jeden z rekinw, ktrego przed
chwil dotyka, znienacka wyskoczy z wody z rozdziawion paszcz, mierzc wprost w jego
gow1. Louie prdko wystawi rce przed siebie. Rekin prbowa chwyci go w szczki, ale
si z nim zderzy. Louie cisn go oburcz za pysk i popchn z wszystkich si, a rekin
plusn z powrotem do wody. Chwil pniej wyoni si drugi. Louie chwyci wioso i
przyoy mu w mord. Drapienik cofn si i osun do wody. Wtedy pierwszy z nich
ponowi atak. Louie wanie prbowa si przed nim uchyli, gdy wtem zobaczy tnce
powietrze wioso. Oguszona ryba runa do wody. Ku swemu zdumieniu Louie spostrzeg, e
uratowa go Mac, a nie Phil.
Nie zdy podzikowa, bo jeden z rekinw wyskoczy znowu, a za nim drugi. Louie
z Makiem siedzieli obok siebie i paowali raz jednego, raz drugiego, ilekro wychylay si z
wody. Mac wydawa si zupenie odmieniony. Jeszcze przed chwil sprawia wraenie, jakby
by niemal w stanie piczki. Teraz rozsadzaa go energia.
Rekiny przez kilka minut na zmian rzucay si na tratw z rozwartymi paszczami zawsze z tego samego punktu - a wreszcie day spokj. Louie i Mac padli z wyczerpania.
Phil, ktry obudzi si wskutek zamieszania, wbija w nich oszoomiony wzrok, ale nie mg
pomc, poniewa nie mieli trzeciego wiosa.
- Co si stao? - zapyta.
Louie popatrzy na Maca w radosnym zdumieniu i powiedzia, jak bardzo jest mu

wdziczny i dumny z niego. Lecy bezwadnie na dnie tratwy Mac odpowiedzia

umiechem. Zmusi swoje ciao do wysiku, ktry by ponad jego moliwoci, ale z jego
twarzy znikn wyraz dziecicego przeraenia. Odzyska samego siebie.
Louie by wcieky. Dotd wydawao mu si, e zawarli z rekinami niepisany pakt:
ludzie nie wkraczaj do wody, rewiru rekinw, rekiny za nie naruszaj tratwy, czyli
terytorium ludzi. To, e prboway go dopa, kiedy wyskoczy za burt albo kiedy dua
cz tratwy bya pod wod po ostrzale bombowca, wydawao sifair. Ale ju prba porwania
ludzi z nadmuchanej ponownie tratwy trcia kantem. Louie ca noc gotowa si ze zoci,
cay dzie patrzy na rekiny spode ba i w kocu podj decyzj. Jeli ryby prbuj go zje,
on odwdziczy si im tym samym.
Uklk przy brzegu tratwy i zacz obserwowa rekiny, szukajc moliwego do
pokonania przeciwnika. Jeden, chyba ptorametrowy, mign mu przed oczami. Louie
pomyla, e daby sobie z nim rad. Wsplnie z Philem obmylili plan2.
Mieli jeszcze troch przynty, zapewne pozostaoci ostatniego zapanego ptaka. Phil
powiesi je na haczyku i opuci pod wod z jednej strony tratwy. Po drugiej stronie
przyklkn przodem do wody Louie. Rekin wywszy przynt i podpyn do Phila; jego
ogon znalaz si przy Louiem. Louie wychyli si za burt, najdalej jak mg, eby nie straci
rwnowagi, migiem zanurzy obie rce w wodzie i chwyci ryb za ogon. Rekin rzuci si do
ucieczki. Louie, uczepiony jego ogona, wyfrun z tratwy i run do wody nosem w d z
wielkim rozpryskiem. Rekin zatrzepota ogonem i odrzuci Louiego, ktry wdrapa si z
powrotem na tratw w tak byskawicznym tempie, e nie pamita pniej, jak tego dokona.
Przemoczony i zawstydzony przemyla swj plan krok po kroku. Po pierwsze, nie
doceni tego, jak silne potrafi by te ryby. Po drugie, nie zapar si dostatecznie mocno
nogami. Po trzecie, pozwoli, aby ryba pozostaa zanurzona ogonem w wodzie, dziki czemu
miaa si od czego odpycha. Postanowi zaczeka na mniejszy okaz.
Po jakim czasie pojawi si mniejszy, moe studwudziestocentymetrowy. Louie
uklk przy brzegu tratwy, przenis ciar ciaa do tyu i szeroko rozstawi kolana, by si
nimi zaprze. Phil zadynda w wodzie haczykiem z przynt.
Rekin podpyn do przynty. Louie zacisn donie na jego ogonie i wydwig-n go z
wody. Ryba miotaa si wciekle, ale nie bya w stanie si wyswobodzi ani porwa Louiego
do wody. Louie wcign j na pokad. Rekin trzepota si i kapa pyskiem. Phil wzi usk
po racy sygnalizacyjnej i wepchn mu j do garda. Louie przycisn sob jego cielsko, wzi
szczypce i wbi mu w oko ich rami zakoczone rubokrtem. Rekin skona w jednej chwili.
Na kursie przetrwania w Honolulu Louie sysza, e do spoycia nadaje si tylko

wtroba rekina. Dostanie si do niej byo sztuk nie lada. Nawet noem skr rekina rozcina
si mniej wicej tak atwo jak kolczug; krawd lusterka kiepsko si do tego nadawaa. Po
dugim piowaniu udao si Louiemu wreszcie rozpata skr. Miso pod spodem cuchno
amoniakiem. Louie wyci wtrob, jak si okazao, do pokanych rozmiarw. Zjedli j
apczywie, przydzieliwszy wiksz porcj Macowi, i pierwszy raz od niadania w dniu 27
maja poczuli si syci. Reszta ryby mierdziaa, wic wyrzucili j za burt. Pniej t sam
metod zapali jeszcze jednego rekina i podzielili si jego wtrob.
Zdawao si, jakby rekiny zmwiy si ze sob i mniejsze osobniki przestay si
zblia. Wiksze, niektre dochodzce do trzech i p metra, przewalay swoje cielska przy
tratwie, ale Louie ani myla bra si z nimi za bary. Ju wkrtce gd znowu cisn im
odki.
Mac stacza si po rwni pochyej. Rzadko si rusza. Wszyscy trzej wyranie stracili
na wadze, ale Mac mizernia najszybciej. Z jego zapadych oczu wyzieraa martwota.
O zmierzchu, okoo trzydziestego dnia odysei, rozbitkowie jak co wieczr zagarnli
wod do tratwy i opletli si ramionami dla ochrony przed zimnem. Niebo byo bezchmurne i
rozgwiedone, ksiyc lni na wodzie. Wszyscy pogryli si we nie.
Nagle obudzi Louiego potny trzask, palcy bl i uczucie bezwadu. Otworzy
raptownie oczy i zda sobie spraw, e co wyrzucio ich w powietrze. Pacnli z powrotem na
tratw i kotowali si zdezorientowani. Co rbno z ogromn si w spd tratwy. Pospolite
rekiny, ktre zawsze im towarzyszyy, byy za mae, aby uderzy z tak moc, poza tym
nigdy tak si nie zachowyway.
Wyjrzeli nad krawdzi tratwy i zobaczyli go. Z gbin wynurza si potniejcy z
kad chwil lewiatan - olbrzymia, biaa gardziel, szeroki grzbiet tncy powierzchni wody i
duga petwa grzbietowa, poyskujca upiornie w blasku ksiyca. Bestia miaa bez maa
sze metrw, przeszo trzy razy tyle co tratwa. Louie zna j ze szkolenia w szkole survivalu.
By to rekin ludojad3.
Rozbitkowie patrzyli w zgrozie milczco, jak przepyn wzdu boku tratwy, po czym
wygi si w uk i skrci na drug stron, badajc obiekt. Raptem zatrzyma si na
powierzchni, odchyli ogon do tyu i z caej siy rbn nim o tratw, ktra a podjechaa
lizgiem na wodzie. Fala chlusna rozbitkom w twarz. Podnieli si na kolana i skupili na
rodku tratwy. Rekin zacz opywa j z drugiej strony. Louie szepn: Bdcie cicho!.
Jeszcze raz potne zamachnicie, fontanna wody, dreszcz przeszywajcy tratw i tych, co na
niej.
Rekin pywa w kko niestrudzenie, ochlapujc tratw przy kadym okreniu.

Zdawao si, e si ni bawi. Za kadym razem mczyni kulili si odruchowo i czekali, a

przewrci j do gry dnem. Ale ogromny grzbiet w kocu znikn niepostrzeenie w
gbinach, a powierzchnia wody si wygadzia. Nie wynurzy si wicej.
Louie, Phil i Mac jeszcze raz uoyli si do snu. Woda w tratwie zdya si
ochodzi. aden nie mg zasn.
Nazajutrz rano Mac nie by ju w stanie usi. Lea na poszyciu tratwy niczym
pomarszczona mumia, z wzrokiem utkwionym w dal.
Przysiad jeszcze jeden, ostatni albatros. Louie zapa go, ukrci mu eb i poda
Philowi, ktry przytrzyma go do gry nogami nad gow Maka, aby krew skapy-waa mu do
ust. Louie i Phil jedli miso, dla polepszenia smaku zanurzajc je w oceanie, i karmili Maca
mniejszymi ksami, lecz nie pomogo to przywrci mu si.
W kolejnych dniach Mac sta si bladym cieniem czowieka. Oprni do ostatka
swoj puszk z wod. Kiedy Phil otworzy swoj i pocign yk z tej odrobiny, ktra mu
zostaa, Mac poprosi, eby si z nim podzieli. Phil jednak odczuwa pragnienie jako
najdotkliwsz tortur, poza tym wiedzia, e resztki wody w jego puszce, niezbdne mu do
przetrwania, nie uratuj Maca. Powiedzia mu agodnie, e nie moe si podzieli, bo sam ma
mao. Louie doskonale rozumia Phila, ale nie mg si zdoby na to, by odmwi Macowi, i
darowa mu yczek.
Wieczorem Phil usysza saby gos. Mac, wpatrzony w Louiego wyczekujco, pyta
go, czy umrze4. Louie spojrza na niego i pomyla, e jeli skamie, okae brak szacunku
Macowi, ktry mg przed oddaniem ducha zechcie co zrobi albo powiedzie. Przyzna
wic uczciwie, e jego zdaniem nastpi to tej nocy. Mac nie zareagowa. Phil i Louie pooyli
si, otoczyli Maca ramionami i sprbowali zasn.
Obudzi Louiego chrapliwy odgos, wist powietrza wydobywajcy si z gbi puc,
powolny i ostateczny5. Louie wiedzia, co to.
Sierant Francis McNamara rozpocz swoj ostatni podr od aktu paniki, zjedzenia
bezcennych zapasw z tratwy, i narazi przez to swoich towarzyszy na miertelne
niebezpieczestwo. Ale w ostatnich dniach ycia, w zmaganiach z dziuraw tratw i
skaczcymi rekinami, da z siebie wszystko, co mu pozostao. Wysiek nie mg go uratowa,
a wrcz przyspieszy zapewne jego mier, lecz mg przesdzi o przeyciu Louiego i Phila.
Niewykluczone, e gdyby Mac zgin w katastrofie, trzydziestego trzeciego dnia Louiego i
Phila nie byoby ju pord ywych. W dniach agonii Mac odkupi swoje winy.
Rano Phil owin ciao Maca zrobionym naprdce caunem, przypuszczalnie
kawakiem pachty zniszczonej tratwy. Uklkli nad jego zwokami i podzielili si dobrymi

wspomnieniami o Macu, miejc si troch z jego zamiowania do stowkowego placka.

Louie chcia wygosi religijn mow pogrzebow, ale nie wiedzia jak, wyrecytowa wic
zapamitane z filmw chaotyczne fragmenty i zakoczy sowami o powierzeniu ciaa morzu.
Pomodli si te za siebie i Phila, lubujc, e jeli Bg zele im ocalenie, bdzie Mu suy
do koca swoich dni.
Po zakoczeniu ceremonii Louie podnis zawinite w prowizoryczny caun ciao.
Wayo chyba nie wicej ni osiemnacie kilogramw. Louie pochyli si nad brzegiem
tratwy i delikatnie zsun Maca do wody. Jego zwoki opady w gbiny. Rekiny day im
spokj.
Nastpnego wieczoru Louie i Phil zakoczyli swj trzydziesty czwarty dzie na
tratwie. Cho o tym nie wiedzieli, przekroczyli cezur, ktra niemal na pewno bya rekordem
przetrwania na dryfujcej, dmuchanej tratwie ratunkowej. Jeli ktokolwiek wytrzyma duej,
to nie mg o tym opowiedzie, bo nie przey.
Tratwa unosia si na falach, dalej i dalej na zachd. Co jaki czas nawiedzay ich
kapryne sztormy, ktre przynosiy wystarczajc ilo deszczu, aby zapewni im stae
dostawy wody. Poniewa wod dzielili teraz na dwie, a nie na trzy czci, mieli jej wicej.
Louie zrobi haczyk ze swojej przypinki porucznika i zanim mu si zama, zowi na niego
jedn ryb6.
Phil i Louie widzieli uki swoich koci udowych pod skr, bulwy kolan porodku
ptasich ng, zapade brzuchy i nagie ebra. Wyrosy im spltane brody. Ich skra lnia na
to od wypukanego barwnika tratwy, upstrzona ranami od soli. Kierowali na poy
olepione socem oczy ku linii horyzontu, bez skutku wypatrujc ldu. Gd ju nie dawa
im si zbytnio we znaki, co le wryo. Weszli w ostatni faz wygodzenia7.
Ktrego ranka obudzili si w przedziwnej ciszy. Tratwa przestaa unosi si i opada
na falach. Tkwia na powierzchni oceanu w prawie idealnym bezruchu. Byo bezwietrznie.
Jak okiem sign, ocean cieli si byszczc, idealnie gadk pacht, spoglda olbrzymim,
krystalicznie czystym okiem w niebo i dokadnie odbija jego obraz. Jak marynarz z Pieni o
starym eglarzu Louie i Phil trafili na rwnikowy pas ciszy, niesamowity bezwietrzny obszar
nieruchomej wody cigncy si po obu stronach rwnika8. Byli - niczym w poemacie
Coleridgea - jak malowany okrt / Na morzu malowanym9.
Byo to dowiadczenie transcendentalne. Phil patrzy w niebo i szepta, e wyglda jak
masa perowa. Woda sprawiaa wraenie litej paszczyzny, po ktrej mona by chodzi.
Kiedy ryba rozpruwaa powierzchni wody gdzie w oddali, dwik rozchodzi si i dociera
niczym niezakcony do ich uszu. Patrzyli, jak w miejscu, w ktrym przepyna ryba,

rozchodz si niezmcone krgi, ktre nikn i roztapiaj si w cakowitym bezruchu.

Rozmawiali przez chwil o poczuciu cudownoci, jakiego doznawali, a potem
pogryli si w nabonym milczeniu. Ich cierpienie zostao przerwane. Nie czuli godu ani
pragnienia. Nie zdawali sobie sprawy z bliskoci mierci.
Obserwujc ten pikny, idealnie nieruchomy wiat, Louie rozwaa myl, ktra
nawiedzaa go ju wczeniej, gdy oglda polujce ptaki morskie i nie mg wyj z podziwu
dla ich umiejtnoci pikowania pod wod pod takim ktem, ktry rekompensowa zaamanie
wiata. Albo gdy przypatrywa si miej oku geometrii sylwetki rekinw, ich gradacjom
barw, gadkiemu lizgowi w wodzie. Przypomniao mu si, e podobn refleksj mia ju w
dziecistwie, kiedy lea na dachu chatki w rezerwacie Indian Cauhilla i podnosi wzrok znad
powieci Zanea Greya, eby obserwowa noc okrywajc ziemi swoim paszczem. Takie
pikno, myla, jest zbyt doskonae, aby byo dzieem przypadku. Ten dzie na bezkresnym
Pacyfiku musia by darem, stworzonym specjalnie dla niego i Phila, wiadomie i z czuoci.
Przepenieni radoci i wdzicznoci, w tym powolnym konaniu, pawili si w
blasku, a zachd soca zakoczy ten niezwyky dzie, a wraz z nim ich pobyt w pasie
ciszy.
Biorc pod uwag tragiczny stan ich cia, mona by przypuci, e rwnie ich mzgi
powinny zacz niedomaga. A jednak ponad pi tygodni od rozpoczcia morderczej
podry obaj cieszyli si nadzwyczajn jasnoci umysu, a nawet zauwaali, jak z kadym
dniem wyostrza si im intelekt10. W dalszym cigu przepytywali si nawzajem i wyapywali
najdrobniejsze szczegy ze swoich opowieci, uczyli jeden drugiego melodii i sw piosenek,
przyrzdzali wyimaginowane dania.
Louie niespodziewanie odkry, e tratwa daje mu co na ksztat intelektualnego
schronienia. Nigdy nie zastanawia si nad harmiderem panujcym w cywilizowanym
wiecie. Tutaj, na dryfujcej tratwie, w prawie niezakconej ciszy, bez zapachw, poza
swdem piekcej si w socu gumy, bez smakw na jzyku ani adnego ruchu oprcz
powolnego pochodu petw rekinw, z wod i niebem za ca panoram, czas bieg bez
zakce czy urozmaice, a jego mzg uwolni si od brzemienia narzuconego przez
cywilizacj. Mg wdrowa mylami, dokdkolwiek zechcia, i odkry, e umys ma bystry i
klarowny, a wyobrani yw i nieskrpowan. Potrafi godzinami obraca w gowie jedn
myl.
Zawsze cieszy si doskona pamici, ale na tratwie nabraa ona jeszcze wikszej,
nieprawdopodobnej wprost sprawnoci, sigaa dalej ni kiedykolwiek przedtem, a nawet
podsuwaa dawno zapomniane szczegy. Pewnego dnia, prbujc ustali swoje

najwczeniejsze wspomnienie, wywoa w pamici dwupitrowy budynek, a wewntrz

kondygnacj schodw przedzielon na dwie czci po sze stopni, z podestem w rodku. W
tym obrazie by malekim brzdcem zacym ze schodw. Kiedy spezn z pierwszej partii
stopni i dobrn do krawdzi podestu, zastpi mu drog wysoki, ty pies, ktry ochroni go
w ten sposb przed upadkiem. By to pies jego rodzicw, Askim, ktrego mieli jeszcze w
Olean, kiedy Louie by malutki. Louie nigdy przedtem go sobie nie przypomnia*.
* Askim by znany ze swojej kleptomanii. Pastwo Zamperini mieszkali nad sklepem
spoywczym. Ich pies urzdza regularne wypady na parter, porywa jedzenie i czmycha.
Jego imi byo sprytnym artem: kiedy ludzie pytali, jak si wabi pies, odpowied brzmica
jak:,Ask him [Zapytaj go] niezmiennie wprawiaa ich w zakopotanie.
Czterdziestego dnia leeli pod zadaszeniem, gdy wtem Louie nagle si poderwa i
usiad. Sysza piew11. Nastawi uszu; brzmiao to jak chr. Trci Phila okciem i zapyta,
czy syszy to samo co on, ale Phil zaprzeczy. Louie odchyli zadaszenie i spojrza
przymruonymi oczami w wiato dnia - ocean by pozbawion jakichkolwiek punktw
charakterystycznych paszczyzn. Podnis gow.
W grze, na wietlistym oboku pyny ludzkie postacie. Ich sylwetki rysoway si
wyranie na tle nieba. Naliczy ich dwadziecia jeden. pieway najczulsz pie, jak
kiedykolwiek sysza.
Gapi si w gr, urzeczony i zasuchany. To, co widzia i sysza, byo niemoliwe,
ale przecie czu si absolutnie przytomny. Mia nieodparte wraenie, e to nie halucynacja
ani wizja. Siedzia pod obokiem ze piewakami, wsuchiwa si w ich gosy i zapamitywa
melodi, a postacie si rozwiay.
Phil nic nie sysza i nie widzia. Cokolwiek to byo, pozostanie osobistym przeyciem
Louiego.
Dryfowali dalej. Mino kilka dni bez jedzenia i deszczu. Tratwa z wolna zmieniaa
si w galaret i bya w opakanym stanie: aty ledwo trzymay, wydymay si i groziy
pkniciem. Wiedzieli, e tratwa nie wytrzyma dugo pod ich ciarem.
Phil zauway zmian. Na niebie przybyo ptakw12. Niedugo potem usyszeli
samoloty13. Czasem ukazywa si na horyzoncie malutki punkcik, czasem dwa albo wicej
naraz. Z oddali dobiegao stumione buczenie. Zawsze byy o wiele za daleko, eby zauway
znaki dawane z tratwy, poza tym obaj wiedzieli, e tak daleko na zachodzie mog to by tylko
japoskie samoloty. Z kadym dniem pojawiao si coraz wicej punkcikw, codziennie o
wczeniejszej porze.
Louie pokocha wschody soca i przynoszone przez nie ciepo. Co rano lea ze

wzrokiem utkwionym w horyzont i wyczekiwa. Rankiem 12 lipca, w czterdziestym szstym

dniu, dniu, w ktrym wedug prognoz Phila mieli przyby na ld, olniewajcego wschodu
soca nie byo, a mroczne niebo rozwietlio si tylko z wolna ponur powiat14.
Phil i Louie podnieli gowy zaniepokojeni. Zerwa si wicher. Morze zaczo pry
grzbiet pod tratw i wyrzuca rozbitkw na oszaamiajce wysokoci. Louie wyjrza za burt
na kotujc si wod i pomyla, jaka jest liczna. Jazda na wielkich spitrzonych falach
przynoszonych przez szkway15, podobna do przejadki kolejk grsk, podobaa si
Philowi: z przyjemnym dreszczem zelizgiwa si z jednej i podnosi oczy, by zobaczy
wierzchoek nastpnej. Sztorm przynis jednak take ze przeczucia.
Co majaczyo na zachodzie, tak daleko, e widzieli to tylko z wierzchokw
spitrzonych fal16. Na horyzoncie rysowa si niski, szaro-zielony zawijas. Phil i Louie bd
pniej si spiera, kto pierwszy j zobaczy, ale w momencie, gdy morze podrzucio ich do
gry, horyzont odsoni co, czego nie sposb byo pomyli z niczym innym.
Wysp.

17. Tajfun
Przez cay dzie Louie i Phil jechali na grzbietach fal pod ciemnym, kotujcym si
niebem, spogldali wytenie ku zachodowi i obserwowali z przytumionym dreszczem, jak
guz na horyzoncie wyania si zza fal. Prdy znosiy ich coraz bliej, a - wyspa nabieraa
coraz wyraniejszych ksztatw. Widzieli jasn, bia lini tam, gdzie fale biy o co, moe o
pla, moe o raf. Po poudniu jedna wyspa zamienia si w dwie, a potem cay tuzin wysp,
poczonych jak wagony kolejowe1. Rozbitkom zawsze si wydawao, e jeli jeszcze kiedy
zobacz ld, to oszalej z radoci. Teraz tylko omwili spraw rzeczowo2. Na wybuch
radoci brako im si, w dodatku mieli pilne zmartwienie. Zbierao si na ogromny sztorm.
Louie i Phil znali na pami geografi rodkowego Pacyfiku i wiedzieli, e wyspy,
ktre maj przed sob, musz stanowi cz archipelagu Wysp Gilberta albo Marshalla,
terytorium wroga. Midzy obydwoma archipelagami cign si sznur dziesitkw atoli i
mniejszych wysepek, istniaa wic spora szansa, e niektre nie zostay zajte przez
Japoczykw. Louie i Phil zdecydowali si nie schodzi na ld, dopki nie odnajd wyspy
wygldajcej na niezamieszkan bd zamieszkan tylko przez miejscowych. Wiosowali po
targanym wiatrem morzu, prowadzc tratw rwnolegle do acucha wysp, aby zyska na
czasie i zej niepostrzeenie na ld pod oson nocy3.
Znienacka niebo pko. Spada naga, siekca ulewa, a wyspy znikny im z oczu.
Ocean zacz dysze i miota si wciekle. Wiatr chosta tratw to z jednej, to z drugiej
strony, wyrzucajc j piruetami na grzbiety fal, chyba ze dwanacie metrw w gr, skd
spadaa, z gronym przechyem, w rowy gbokie jak kaniony. Wszystko wskazywao na to,
e zdryfowali w rodek tajfunu4.
Fala za fal roztrzaskiway si o tratw, to przechylajc j na bok, to odrywajc j od
powierzchni wody jak upin owocu i nieomal przewracajc do gry dnem. Louie i Phil
zagarniali wod jako balast i dla zrwnowaenia ciaru zajli miejsca po przeciwnych
stronach tratwy, a nastpnie pooyli si na plecach, by moliwie jak najbardziej obniy jej
rodek cikoci. Wiedzc, e jeli zostan wyrzuceni z tratwy, to ju na ni nie wrc, Louie
wcign na pokad sznur holowniczy, zawiza go w ptl wok poduszeczki wszytej w
rodkowej czci pokadu, przewlk przez metalowy piercie, a nastpnie owin sobie oraz
Philowi wok pasa i mocno cign. Wepchnli stopy pod poduszk, odchylili si do tyu i
trwali na swoich stanowiskach.

Zapada noc, a sztorm szala. Tratwa pokonaa setki wodnych gr. Niekiedy w
ciemnociach czuli dziwn lekko latania, kiedy zmiatao tratw ze szczytw fal. Louie ba
si jeszcze bardziej ni w momencie katastrofy Green Horneta. Po drugiej stronie lea w
zowieszczym milczeniu Phil. Obaj myleli o bliskoci ldu, ktry znikn im z oczu. Bali si,
e w kadej sekundzie moe cisn nimi o rafy.
Pn noc sztorm przycich i zela, po czym przesun si dalej*5. Fale kbiy si
nadal, ale ich szczyty si wygadziy. Louie i Phil odwizali sznur i czekali na pierwsze
promienie soca.
W ciemnoci czuli zapach ziemi, rolin oraz omywajcego je deszczu - zapach ldu.
Kokietowa ich nozdrza przez ca noc, coraz bardziej przybierajc na sile. Tu przed witem
dobieg ich uszu syk wody omywajcej raf6. Wyczerpani, postanowili na zmian ucina
sobie krtk drzemk. Jeden mia wypatrywa ldu. W ktrym momencie zasnli obaj.
Przebudzili si w nowej rzeczywistoci. Zdryfowali w objcia dwch maych
wysepek7. Na jednej widzieli chatki i drzewa uginajce si pod ciarem owocw. Ludzi nie
byo. Syszeli o tym, e Japoczycy bior miejscow ludno w niewol i masowo wywo j
z rodzimych wysp. Przyszo im do gowy, e moe taki wanie los spotka mieszkacw tej
wysepki. Wcignli buty na poranione stopy i zaczli wiosowa do brzegu. Z gry dobiego
wycie silnikw. Podnieli gowy: myliwce Zero wiczyy ptle w ramach manewrw
bojowych8, o wiele za wysoko, aby ich piloci spostrzegli w dole tratw. Louie i Phil
wiosowali dalej.
Louie przewidywa, e odnajd ld czterdziestego sidmego dnia, Phil, e dzie
wczeniej. Poniewa dostrzegli ld w dniu wytypowanym przez Phila i wszystko
wskazywao, e dotr tam w dniu, na ktry stawia Louie, zdecydowali, e obaj mieli racj.
* Kilka dni pniej katastrofalny tajfun, niemal na pewno ten sam, uderzy w
wybrzee Chin, powali wiele domw i supw telefonicznych i spowodowa rozlege
podtopienia.
W zasigu wzroku pojawiay si kolejne wyspy. Louie spostrzeg z lewej malutk
wysepk i wskaza j Philowi, mwic, e jest na niej tylko jedno drzewo. Potem stao si co
dziwnego: drzewo si rozdwoio. Po chwilowym zakopotaniu rozbitkowie nagle zrozumieli.
To nie wyspa i nie drzewa, ale d. Pocztkowo pyna prostopadle do nich, std widoczny
by tylko jeden maszt, ale gdy si obrcia, ukaza si te drugi, tylny.
Louie i Phil schylili si i wiosowali ze wszystkich si, by dobi do brzegu, zanim
zauwa ich marynarze. Nie zdyli. d skrcia ostro i ruszya ca naprzd w ich stron.
Osabieni rozbitkowie nie mogli wiosowa do szybko, eby przed nimi uciec. Odoyli

wiosa z rezygnacj.
d podpyna do tratwy, a Louie i Phil podnieli gowy. Nad nimi stercza
osadzony na dziobie karabin maszynowy. Wzdu pokadu stali rzdem Japoczycy. Kady
trzyma bro wymierzon w rozbitkw9.
Jeden rozpi koszul i wskaza gestem na swoj pier. Najwyraniej chodzio o to,
aby Amerykanie zrobili to samo. Louie rozpi koszul i przygotowa si na strza, nic takiego
jednak nie nastpio. Japoczyk chcia tylko sprawdzi, czy s uzbrojeni.
Jeden z marynarzy rzuci im lin. Louie zapa j i obaj z Philem sprbowali wcign
si po niej na pokad odzi, ale nogi odmwiy im posuszestwa. Marynarze przynieli wic
drabink sznurow, przywizali do niej rozbitkw i wcignli ich na pokad. Pniej zrobili to
samo z tratw. Po wejciu na pokad Louie i Phil prbowali stan, ale ugiy si pod nimi
kolana. Japoczycy niecierpliwie popdzali ich na drug stron, wic Amerykanie pezali na
czworaka. Kiedy dobrnli do masztu, podniesiono ich i przywizano do niego. Rce
skrpowano im z tyu.
Jeden z Japoczykw odezwa si do nich w swoim jzyku. Zdawao si, e o co
pyta. Louie i Phil odpowiadali na chybi trafi, zgadujc, czego mczyzna moe chcie si od
nich dowiedzie. Jeden z onierzy wisn Louiemu przed nosem bagnetem, jakby chcia
ci mu brod10. Inny waln Phila w szczk pistoletem, a potem z tym samym zamiarem
podszed do Louiego. Louie pochyli gow do przodu, liczc, e marynarz wyceluje w jego
czoo; kiedy tamten si zamachn, Louie gwatownie odchyli gow do tyu. Japoczyk
chybi celu, ale Louie rbn gow o maszt.
Przyszed kapitan i zruga czonkw zaogi. Atmosfera si odmienia i rozbitkom
rozwizano rce. Kto zaoferowa im papierosy, ale brody zajmoway si im od nich
ogniem11. Kto inny przynis kubki z wod i po ciastku. Louie odgryz kawaek i trzyma go
w ustach, pieci jzykiem, wysysa smak. Jad jak najwolniej, delektujc si kad czstk.
By to jego pierwszy posiek od omiu dni.
Do burty podpyna druga d. Louie i Phil weszli z pomoc zaogi na jej pokad.
Kiedy ruszyli w drog, jeden z czonkw zaogi da im jeszcze par ciastek i kawaek orzecha
kokosowego. Potem stan przed nimi mody marynarz z japosko-angielskim sownikiem w
rce i zacz zadawa pytania. Phil i Louie przedstawili pokrtce przebieg swojej podry12.
Po jakim czasie dopynli do duej wyspy Kto zawiza Louiemu i Philowi na
gowach przepaski na oczy. Marynarze chwycili ich z obu stron pod pachy i na wp zwlekli,
na wp znieli z odzi. Po kilku minutach Louie poczu, e kad go na czym mikkim.
Zdjto mu przepask.

Lea w izbie chorych, na elaznym ku z mikkim materacem. Phil by na ku

obok. Louie widzia przez mae okienko japoskich onierzy, ktrzy wiczyli na manekinach
pchnicia bagnetem. Jaki oficer rozmawia z grupk Japoczykw zgromadzonych wok ich
ek. Na koniec odezwa si po angielsku, widocznie powtarzajc specjalnie dla Louiego i
Phila ostatnie zdanie:
- To amerykascy lotnicy - oznajmi. - Potraktujcie ich agodnie13.
Pniej przyszed lekarz. Umiechn si serdecznie i przebada ich obu. Mwi po
angielsku. Naoy kojc ma na ich rany i spieczone usta, obmaca brzuchy, zmierzy
temperatur oraz ttno i zaopiniowa, e s zdrowi. Dwaj ludzie pomogli im wsta i
zaprowadzili ich na wag. Louie i Phil stanli na niej kolejno, asekurowani przez mczyzn,
ktry mia za zadanie pilnowa, aby si nie przewrcili.
W dniu, kiedy wsiada na pokad Green Horneta, Phil way mniej wicej
szedziesit osiem kilo. W dzienniku wojennym, ktry Louie zacz prowadzi tu po
przylocie na Hawaje, jest wzmianka o tym, e way wwczas siedemdziesit kilogramw.
Sdzi, e w efekcie wicze siowych zyska przed katastrof dodatkowe dwa i p kilo.
Obecnie Phil way jakie trzydzieci sze kilogramw. Wedug rnych rde, Louie mierzcy metr siedemdziesit osiem centymetrw wzrostu - way trzydzieci, trzydzieci
sze albo trzydzieci dziewi kilo. Tak czy owak, obaj stracili okoo poowy, albo nawet
wicej, swojej pierwotnej wagi14.
Zgodnie z poleceniem lekarza przyniesiono im dwa kieliszki oraz butelk rosyjskiego
koniaku, ktr oprnili w okamgnieniu. Pniej postawiono przy kach tac z jajkami,
szynk, mlekiem, wieym chlebem, saatk owocow oraz papierosami15. Rozbitkowie
zabrali si do jedzenia. Gdy si najedli, zaprowadzono ich do innego pomieszczenia i
posadzono przed gremium zoonym z japoskich oficerw, ktrzy gapili si z
rozdziawionymi ustami na pokurczonych, jaskrawo-tych mczyzn. Jeden z oficerw
zapyta po angielsku, jak si tu znaleli. Louie opowiedzia ca histori, a Japoczycy
siedzieli i w niemym zafascynowaniu ledzili szlak ich podry na mapie16.
Louie i Phil wiedzieli, gdzie si ona rozpocza, ale nie mieli pojcia, gdzie si
skoczya. Oficerowie pospieszyli z informacj. Znajdowali si na jednym z atoli na Wyspach
Marshalla17. Przemierzyli ponad trzy tysice dwiecie kilometrw.
Japoscy onierze, skupieni w krgu, przygldali si rozkadaniu tratwy i liczeniu
otworw po kulach. Naliczyli czterdzieci osiem18. Zaciekawieni szeregowi przepychali si
w stron Amerykanw, ale oficerowie nie pozwalali im podej. Jeden zapyta, skd si
wziy dziury po kulach. Louie odpar, e zostali ostrzelani

Cz przez japoski bombowiec. Oficer zaprotestowa: nie moe by, przecie to

wbrew wojskowemu kodeksowi honorowemu. Louie opisa bombowiec oraz przebieg ataku.
Oficerowie popatrzyli po sobie bez sowa.
Zasano dwa ka i zachcono rozbitkw, aby odpoczywali do woli. Okryci chodn,
czyst pociel, najedzeni i z kojc maci na ranach, poczuli gbok wdziczno, e
przyjto ich z takim wspczuciem. To nasi przyjaciele - pomyla z ulg Phil19.
Pozostali w izbie chorych dwa dni, dogldani przez Japoczykw, ktrzy okazywali
im autentyczn trosk. Trzeciego dnia odwiedzi ich zastpca komendanta. Przynis
woowin, czekolad i orzechy kokosowe - prezent od przeoonego - oraz wiadomo.
Przybywa frachtowiec, ktry przetransportuje ich na inny atol. Na dwik jego nazwy
Louiego przeszy dreszcz: Kwajalein. Miejsce znane jako Wyspa Strace.
- Gdy std wyjedziecie - Louie na dugo zapamita te sowa oficera - nie moemy ju
rczy za wasze ycie20.
Frachtowiec przypyn 15 lipca. Louiego i Phila zabrano do adowni i umieszczono w
osobnych pomieszczeniach. Kapitan przysya im sute porcje jedzenia. Wniowie jedli, ile
mogli.
Jednym z okrutniejszych skutkw skrajnego wygodzenia jest to, e organizm
konajcy z godu czsto odrzuca pierwszy pokarm, jaki mu si podaje. Ich odki dobrze
toleroway to, co jedli na atolu, lecz jedzenie na frachtowcu wyranie im szkodzio. Louie
przez du cz dnia sta przy relingu i podtrzymywany przez stranika, wymiotowa do
morza. Posiek Phila opuci jego organizm niemal tak samo szybko, z t rnic, e inn
drog; wieczorem trzeba byo co najmniej sze razy odprowadza go do wygdki21.
Gdy 16 lipca frachtowiec dopyn na Kwajalein, Japoczycy nagle zrobili si surowi.
Znw zaoyli im przepaski na oczy i zabrali gdzie, chyba na bark. Gdy barka dopyna do
celu, kto dwign ich na plecy i zanis w jakie niewiadome miejsce. Louie czu, jak jego
ciao podskakuje rytmicznie, a potem uderza z hukiem o tward powierzchni. Obok
upuszczono Phila. Louie odezwa si do niego i natychmiast poczu na ciele kopniak
wymierzony cikim butem i okraszony gonym: Nie!.
Zapalono silnik i ruszyli. Znajdowali si na platformie furgonetki. Po kilku minutach
pojazd zatrzyma si, Louie zosta wyniesiony na zewntrz i ponownie wzity na czyje
ramiona. Jego wiadomo zarejestrowaa kroki, dwa stopnie w gr, nage ciemnoci,
poczucie, e Phila nie ma ju obok, i dezorientacj spadania tyem. Uderzy plecami o cian i
upad na podog. Kto zdar mu przepask. Zatrzasny si drzwi, zgrzytna zasuwa.

Z pocztku Louie prawie nic nie widzia i tylko bezradnie toczy wok wzrokiem. Nie
mg opanowa gonitwy myli, ktre przetaczay si mu przez gow bez adu i skadu. Po
tygodniach spdzonych na bezkresnych, otwartych przestrzeniach zamknite, ciasne
pomieszczenie wprawio go w popoch. Strach przenika kady jego nerw i misie.
Powoli uspokoi myli i rozbiegane oczy. Znajdowa si w drewnianej celi dugiej
mniej wicej jak on sam i nieco szerszej ni jego ramiona. Nad gow, okoo dwch metrw
od podogi, mia kryty strzech dach. Jedyne okienko stanowi otwr o powierzchni okoo
jednej dziesitej metra kwadratowego. Podoga bya usana wirem, brudem i wijcymi si
larwami, a pomieszczenie buczao od much i moskitw, ktre ju zaczynay opada na niego
ca chmar. W pododze bya latryna, a waciwie dziura, a pod ni wiadro. Powietrze byo
rozgrzane i nieruchome, przytaczao smrodem ludzkich odchodw22.
Louie podnis gow. W pmroku dostrzeg wydubane w cianie sowa:
DZIEWICIU MARINES POZOSTAWIONYCH NA WYSPIE MAKIN, 18 SIERPNIA
1942. Poniej widniay nazwiska: Robert Allard, Dallas Cook, Richard Davis, Joseph Gifford,
John Kerns, Alden Mattison, Richard Olbert, Wiliam Pallesen oraz Donald Robertson23.
W sierpniu 1942 roku, po sfuszerowanym amerykaskim rajdzie na japosk baz na
Makinie w archipelagu Wysp Marshalla, przez niedopatrzenie pozostawiono na niej
dziewiciu onierzy piechoty morskiej. Zostali pojmani przez Japoczykw i such po nich
zagin. Louie by prawie na pewno pierwszym Amerykaninem, ktry dowiedzia si, e
zabrano ich na Kwajalein. Ale poza nim i Philem nie byo tu w tej chwili adnych innych
jecw. Louiego tkny ze przeczucia.
Zawoa Phila. Odpowiedzia mu daleki i saby gos gdzie z lewej strony. Phil
przebywa na drugim kocu korytarza, w tak samo obskurnej norze. Wypytali si nawzajem,
czy wszystko w porzdku. Wiedzieli, e to, by moe, ich ostatnia rozmowa, ale gdyby
chcieli si poegna, to nie dano im szansy. W korytarzu rozleg si szmer. Stranik zaj
stanowisko. Louie i Phil wicej si nie odezwali.
Louie spojrza w d na swoje ciao. Nogi, ktre tamtego ostatniego ranka na Kualoa
pokonay mil na jasnotym piasku w cztery minuty i dwanacie sekund, byy teraz
bezuyteczne. Jego tak pilnie trenowane, tryskajce yciem, muskularne ciao zmienio si w
koci obcignite t skr, po ktrej pezay pasoyty.
Zosta ze mnie - pomyla - oddychajcy trup2*.
Zanis si gwatownym, spazmatycznym szlochem. Tumi pacz, eby stranik nie
usysza.

18. Oddychajcy trup

Co wleciao przez okienko w drzwiach celi Louiego i uderzyo o podog, rozlatujc
si na biae kawaki. Byy to dwa wojskowe suchary, standardowy wikt marynarzy. Na
parapecie postawiono malutk czark lurowatej herbaty, waciwie prawie wody. Starczyo jej
Louiemu ledwie na jeden yk1. Phil te dosta jedzenie, ale nie dano mu nic do picia. Obaj
pezali po celach, zbierali okruchy sucharw i wkadali sobie do ust. Za drzwiami sta
stranik.
Przed cel Louiego rozleg si szmer i pojawia si czyja twarz. Mczyzna przywita
Louiego wesoo po angielsku, zwracajc si do niego po imieniu. Louie popatrzy na niego
spod oka.
Mczyzna by rodowitym mieszkacem Kwajalein i wyjani, e caa wyspa mwi o
amerykaskich rozbitkach2. Jako wielbiciel sportu, rozpozna nazwisko, ktre Louie poda
japoskim oficerom. Rozgada si o lekkiej atletyce, futbolu i igrzyskach olimpijskich,
przerywajc tylko z rzadka jakim pytaniem. Ledwo Louie zdoa wtrci dwa sowa,
miejscowy przeskakiwa z powrotem do swojego monologu.
Po kilku minutach zerkn na zegarek i oznajmi, e musi ju i. Louie zapyta, co si
stao z marines, ktrych nazwiska byy wydubane w cianie. Miejscowy odpar tym samym
beztroskim tonem, e ludzie ci nie yj i doda gwoli wyjanienia, e wszyscy jecy
przetrzymywani dotychczas na wyspie zostali straceni.
Po jego odejciu stranik popatrzy na Louiego wyzywajco, podnis pasko uoon
do i przejecha ni sobie po szyi. Wskaza na nazwiska na cianie, a potem na Louiego.
Tej nocy Louie pooy gow tu przy drzwiach, starajc si odsun moliwie jak
najdalej od dou z fekaliami. Ledwo zdy si uoy, kiedy drzwi otwary si z impetem,
stranik chwyci go i obrci w przeciwnym kierunku, gow tu przy dziurze. Zaprotestowa,
ale to tylko rozsierdzio stranika. Ustpi wic i pozosta w nakazanej pozycji. Zrozumia, e
chodzio o to, aby by widoczny przez okienko w drzwiach. Przez ca noc co par minut
stranik zerka do rodka i upewnia si, e Louie si nie rusza3.
Rankiem drugiego dnia Phil i Louie leeli w dusznym milczeniu, czekajc, a
Japoczycy wywlek ich z cel i zetn im gowy. Stranicy spacerowali dumnie tam i z
powrotem, szczerzyli zby do winiw i sadystycznie umiechnici, przesuwali domi po
szyjach.

Louie nadal cierpia z powodu kopotw trawiennych4. Jego biegunka przybraa

gwatowny przebieg, skurcze odka zginay go wp. Lea pod grub jak koc warstw
much i komarw, trzymajc poladki nad doem na odchody tak dugo, jak tylko mg, dopki
stranik nie kaza mu przesun twarzy bliej drzwi.
Mija dzie. Kulka ryu, ciut wiksza od piki golfowej, trzy razy wleciaa przez
okienko w drzwiach i rozbia si o podog. Raz czy dwa zostawiono na parapecie yk herbaty
w czarce - Louie wysysa j do ostatniej kropli. Zapada noc.
Przyszed kolejny dzie, po nim nastpny. Upa nie pozwala oddycha. Winiw
oblazy wszy. Atakoway ich roje komarw tak gste, e kiedy Louie szybko zaciska do w
pi, a potem j otwiera, bya caa czerwona od krwi. Jego biegunka jeszcze bardziej si
zaostrzya i zrobia si krwawa. Co dzie prosi o lekarza. Pewnego dnia lekarz przyszed wetkn gow do celi, popatrzy na Louiego, zachichota i odszed.
Skuleni na wysypanej wirem pododze obaj czuli, jakby koci przebijay si im przez
skr. Louie bezskutecznie ebra o koc do siedzenia. Mia tylko jedno zajcie: prbowa
wyprostowa nogi, dwiga si do pozycji stojcej, podparty o cian wytrzymywa w niej
minut czy dwie i osuwa si z powrotem na podog. Tskni za tratw.
Traci pyny z organizmu w tak oszaamiajcym tempie, e dwa yki wody na dzie
nie mogy adn miar uzupeni ich ubytku. Pragnienie drczyo go jeszcze bardziej ni na
tratwie. Podczolga si do drzwi i poprosi bagalnie o wod. Stranik wyszed i wrci po
chwili z czark. Gdy Louie z wdzicznoci przysun si do drzwi, stranik chlusn mu w
twarz wrztkiem5. Louie by tak odwodniony, e wbrew sobie ebra dalej. Ta sytuacja
powtrzya si co najmniej cztery razy, a w kocu jego twarz pokrya si pcherzami.
Wiedzia, e moe umrze z odwodnienia i po trochu liczy, e tak si stanie.
Pewnego dnia lea targany blem, gdy nagle usysza piew6. Gosy, ktre pamita
znad tratwy. Rozejrza si po celi, ale nie byo w niej nikogo, tylko muzyka. Pozwoli si jej
opywa, budzi w nim nadziej. Pie w kocu ucicha, ale Louie piewa j dalej, raz po raz,
bezgonie, w mylach. Modli si intensywnie, arliwie, caymi godzinami.
Na drugim kocu korytarza dogorywa Phil7. W jego celi panoszyy si szczury:
waziy do wiadra z odchodami, nurzay si w kuble z uryn, a noc przebiegay mu po
twarzy, wyrywajc ze snu. Co jaki czas wypychano go na zewntrz, stawiano przed nim
rondel z wod i kazano przemywa sobie twarz i rce. Phil zanurza twarz w rondlu i chepta
wod.
Louie czsto wpatrywa si w nazwiska onierzy marines, zastanawia si, kim byli,
czy mieli ony i dzieci, jaki spotka ich koniec. Zacz myle o nich jako o przyjacioach.

Ktrego dnia zdj pasek od spodni, odgi klamr i wyduba obok drukowanymi literami
swoje nazwisko8.
Nie mg rozmawia z Philem ani Phil z nim, ale co pewien czas ktry z nich kasa
albo szura nog na znak, e jeszcze tam jest. Kiedy stranicy zeszli z posterunku, a Louie i
Phil po raz pierwszy zostali sami. Louie usysza gos Phila:
- Co si z nami stanie?9
Nie wiedzia, co odpowiedzie. Zamilkli, bo w korytarzu zadudniy kroki wojskowych
butw.
Stranicy trwali w stanie permanentnej furii skierowanej przeciwko winiom10.
Rzucali im wcieke spojrzenia, wygraali rkami, wrzeszczeli. Praktycznie co dzie
dostawali atakw szau, ktre zwykle koczyy si obrzucaniem Phila i Louiego kamieniami
albo zapalonymi papierosami, pluciem i dganiem ich kijami. Louie wiedzia, e mu si
oberwie, gdy sysza, jak nadchodzcy stranik tupie w zoci o podog - mia nadziej, e to
z powodu zwycistwa Amerykanw. Sytuacja pogarszaa si, gdy stranik mia towarzystwo;
stranicy wykorzystywali winiw, aby imponowa sobie wzajemnie okruciestwem.
Pretekstem do wielu wybuchw byy nieporozumienia. Winiowie i ich stranicy
pochodzili z kultur na dobr spraw niemajcych ze sob nic wsplnego pod wzgldem
jzyka czy obyczajw. Zrozumienie polece Japoczykw graniczyo z niemoliwoci.
Jzyk migowy na niewiele si zdawa, poniewa nawet znaczenie gestw w obu kulturach
byo rne. Stranicy, jak prawie wszyscy obywatele tego wyizolowanego pastwa,
przypuszczalnie nigdy przedtem nie widzieli obcokrajowca i nie mieli dowiadczenia w
porozumiewaniu si z nie-Japoczykami. Gdy byli le zrozumiani, nieraz w irytacji bili
winiw i na nich wrzeszczeli.
Louie i Phil dla samoobrony analizowali wszystko, co syszeli, i przyswajali sobie
japoskie swka. Kocchi koi znaczyo Chod tutaj. Ohio byo powitaniem uywanym od
czasu do czasu przez ktrego z cywilnych stranikw. Cho Louie szybko dowiedzia si, co
ono oznacza, niezmiennie odpowiada: Nie, Kalifornia!. Phil nauczy si, e mizu znaczy
woda, lecz ta wiedza nie na wiele mu si zdaa, gdy jego bagania o mizu. trafiay w prni.
Kiedy stranicy nie wyadowywali zoci na winiach, czerpali przyjemno z
upokarzania ich. Codziennie pod grob pistoletu zmuszali Louiego do wstania i taczenia:
Louiemu pltay si nogi, ale wykonywa charlestona przy wtrze rechotu stranikw.
Japoczycy zmuszali go do gwizdania i piewania, obrzucali garciami wiru, drwili, gdy
czogajc si po celi, zbiera grudki ryu, i wsuwali

Cz przez okienko w drzwiach dugie kije, ktrymi dgali go i okadali,

wymiewajc si z jego bezradnych wygibasw. W ten sam sposb poczynali sobie z Philem.
Czasem z drugiego koca korytarza dobiega Louiego jego gos, jkliwy, cichy i cienki.
Pewnego razu, doprowadzony do ostatecznoci, Louie wyrwa stranikowi kij. Wiedzia, e
moe zapaci za to yciem, lecz w warunkach nieustajcego ponienia co zaczo si w nim
zmienia. Jego wola przetrwania, niegasnca ani na chwil podczas udrk na tratwie, z wolna
go opuszczaa.
Katastrofa Green Horneta wtrcia Louiego i Phila w sytuacj najbardziej
rozpaczliw pod wzgldem fizycznym, bez jedzenia, wody i schronienia. Na Kwajalein
stranicy dyli do pozbawienia ich czego, co trzymao ich przy yciu nawet wwczas, gdy
przepado wszystko inne: ludzkiej godnoci. Szacunek do samego siebie i poczucie wasnej
wartoci, najtajniejsza bro duszy, jest istot czowieczestwa; kto ich pozbawiony jest
odczowieczony, oderwany od ludzkoci i zdegradowany. Ludzie poddani dehumanizujcemu
traktowaniu dowiadczaj poczucia gbokiego nieszczcia oraz osamotnienia i przekonuj
si, e w takich warunkach niepodobna zachowa nadziej. Wraz z godnoci trac
tosamo. Nie okrelaj ju sami siebie, lecz s okrelani przez swoich przeladowcw oraz
okolicznoci, w jakich s zmuszeni przebywa. Pewien zestrzelony amerykaski lotnik,
bezustannie poniany przez swoich japoskich przeladowcw, tak podsumowa stan umysu
wywoany niewol: Stawaem si istot ludzk gorszego gatunku, dosownie11.
Niewiele spoeczestw tak houbio godno i bao si upokorzenia jak Japoczycy,
dla ktrych utrata honoru nieraz pocigaa za sob samobjstwo. To by moe jeden z
powodw, dla ktrych japoscy onierze w czasie II wojny wiatowej z takim zapaem
upodlali swoich winiw i prbowali odebra im to, czego utrata jest dla czowieka
najboleniejsza i najbardziej niszczca. Na Kwajalein Louie i Phil poznali mroczn prawd
znan ludziom w hitlerowskich obozach mierci, niewolnikom na amerykaskim Poudniu
oraz wielu innym pokoleniom zdradzonych. Godno jest tak samo nieodzowna czowiekowi
do ycia jak woda, jedzenie i tlen. Uparta walka o ni, nawet w obliczu skrajnej fizycznej
udrki, potrafi zatrzyma dusz czowieka w ciele nawet wwczas, kiedy ciao powinno ju
by martwe, a jej utrata potrafi przynie mu zgub tak samo jak pragnienie, gd, chd albo
uduszenie i bywa jeszcze okrutniejsza. W miejscach takich jak Kwajalein ponienie moe by
rwnie miertelne jak kula z karabinu.
Mniej wicej tydzie po przybyciu Louiego na Kwajalein drzwi jego celi otwary si
gwatownie i dwch stranikw wywleko go na zewntrz. Pewien, e zaraz pooy gow
pod miecz, obla si zimnym potem. Japoczycy zaprowadzili go do budynku wygldajcego

na kwater oficerw. Po drodze min dwie dziewczyny o azjatyckich rysach, wychodzce na

zewntrz ze spuszczonymi gowami i odwrconym wzrokiem. Stranicy zawlekli go do
pokoju i postawili przed stoem nakrytym biaym obrusem, na ktrym rozoono bufet. Wok
stou siedzieli, mic papierosy, japoscy oficerowie w galowych mundurach. Nie
przyprowadzono go tutaj na egzekucj. Czekao go przesuchanie12.
Oficerowie z luboci zacigali si papierosami i wydmuchiwali dym Louiemu w
twarz. Co jaki czas ktry otwiera butelk coli, nalewa sobie do czarki i ostentacyjnie
delektowa si napojem.
Najwyszy rang oficer zmrozi go wzrokiem i zapyta, w jaki sposb amerykascy
onierze zaspokajaj swj popd seksualny. Louie odpowiedzia, e nijak: zdaj si na
wasn si woli. Oficer nie kry rozbawienia i uwiadomi Louiego, e japoskie wojsko
dostarcza swoim onierzom kobiety. Bya to aluzja do tysicy Chinek, Koreanek,
Indonezyjek i Filipinek, porwanych i zmuszanych przez japosk armi do wiadczenia usug
seksualnych jej onierzom13. Louie pomyla o dziewcztach na korytarzu.
Przesuchujcy zapytali o samolot, ktrym lecia Louie. Wiedzieli - prawdopodobnie z
rozmowy Louiego z oficerami na pierwszym atolu - e by to B-24. Ktry model? Louie
sysza na 0ahu, e podczas bitwy B-24D rozbi si o raf, a jego szcztki trafiy w rce
Japoczykw. Wiedzc, e Japoczycy znaj ju ten model, postanowi odpowiedzie
zgodnie z prawd, e model D. Oficerowie wrczyli mu papier i owek i kazali go
narysowa. Kiedy skoczy, porwnali rysunek ze zdjciem modelu D. Sprawdzali go.
Co wiedzia na temat modelu B-24E? Odpar, e nic. Tym razem skama; Super
Man wprawdzie oficjalnie by modelem D, ale wprowadzono w nim wiele ulepsze, dziki
ktrym w praktyce sta si modelem E. Gdzie znajdowa si jego system radarowy? Pozycja
radaru nie miaa wpywu na jego dziaanie, wic Louie powiedzia prawd. Jak si go
obsuguje? Louie zna odpowied, ale odpar, e jest celowniczym i nie dysponuje tak
wiedz. Wtedy oficerowie polecili mu narysowa system radarowy. Louie wymyli
nieistniejcy system i narysowa tak skomplikowany schemat, e - jak pniej napisano przedstawiony na nim radar wyglda jak rozbebeszona omiornica14. Przesuchujcy
pokiwali gowami.
Przeszli do celownika Norden. Jak naley si nim posugiwa? Po prostu przekrca si
dwie gaki - odpar Louie. Poirytowani oficerowie odesali go z powrotem do celi.
Domylajc si, e wezw go znowu, Louie prbowa przewidzie kolejne pytania i
przygotowa odpowiedzi. Zastanowi si, co moe im zdradzi, a czego nie. Obmyli sobie
faszywe odpowiedzi na pytania, na ktre nie mg odpowiedzie zgodnie z prawd, i wiczy

je dotd, a nauczy si wypowiada je bez mrugnicia okiem. A e w pierwszej turze

przesucha odpowiada czciowo zgodnie z prawd, mia teraz lepsz pozycj wyjciow do
ewentualnych kamstw.
Pniej zacignito na przesuchanie Phila15. On take wiedzia o przejtym przez
Japoczykw B-24D, wic opowiada swobodnie o czciach skadowych samolotu.
Oficerowie polecili mu opisa amerykask strategi wojenn. Powiedzia im, e jego
zdaniem Amerykanie bd atakowa wysunite obszary zdobyte przez wroga, a potem
posuwa si coraz dalej w gb, a wreszcie pokonaj Japoni. Oficerowie parsknli
miechem, ale Phil wyczu, e by on co nieco wymuszony. Pomyla, e ci ludzie wiedz
chyba, i Japonia przegra.
Louie siedzia w celi, gdy pod drzwiami pojawi si jaki nowy stranik. Podnoszc
gow, Louie ujrza nieznan sobie twarz. Ogarn go lk na myl, e nowy stranik na pewno
zechce zaznaczy swj autorytet.
- Ty chrzecijanin? - odezwa si do Louiego.
Louie, ktremu rodzice usiowali wpoi wiar katolick, trzyma si z daleka od
kocioa od pewnej niedzieli w dziecistwie, kiedy to ksidz ukara go za spnienie
wyprowadzeniem za ucho ze wityni. Ale chocia wyszed z tego dowiadczenia z obolaym
uchem, co z wiary w nim zostao. Odpar, e tak. Stranik umiechn si.
- Ja te.
Stranik poda mu swoje nazwisko. Louie bdzie wspomina pniej, e brzmiao
chyba jak Kawamura16. Zacz bekota tak kiepsk angielszczyzn, e Louie wyowi z tego
tylko co o kanadyjskich misjonarzach i nawrceniu. Stranik wcisn mu ukradkiem do rki
dwa karmelki, po czym przeszed na drugi koniec korytarza i obdarowa Phila w ten sam
sposb. Zawizaa si przyja.
Kawamura przynis papier i owek i zacz ilustrowa to, o czym chcia
porozmawia. Chodzi tam i z powrotem midzy celami, rysowa jak rzecz - samochd,
samolot, roek lodowy - a nastpnie wymawia jej japosk nazw i j zapisywa. Wtedy
Louie i Phil robili to samo z jej angielskim odpowiednikiem. Nie rozumieli prawie nic z tego,
co mwi Kawamura, ale jego dobra wola nie wymagaa tumaczenia. Czowiek ten nie mg
w aden sposb poprawi fizycznych warunkw ich bytowania, lecz jego yczliwo ratowaa
ycie.
Kiedy Kawamura zszed ze suby, przyszed nowy stranik, ktry z caej siy
wepchn kij przez okienko w drzwiach prosto w twarz Louiemu, jakby chcia wyduba mu
oczy. Nazajutrz, widzc jego zakrwawion twarz, Kawamura zapyta, kto mu to zrobi. Na

dwik nazwiska stranika zesztywnia, podnis rk i pokaza Louiemu naprony biceps.

Po zakoczeniu swojej zmiany odszed w popiechu z wypisan na twarzy zaciek
determinacj.
Louie nie widzia Kawamury ani perfidnego stranika przez dwa dni. Jego przyjaciel
wrci jednak niebawem, uchyli minimalnie drzwi i wskaza mu z dum stranika, ktry go
pokaleczy. Jego oprawca mia grubo obandaowane czoo i usta. Nigdy wicej nie pilnowa
ju jego celi.
Ktrego dnia Louie i Phil leeli w celach, gdy nagle usyszeli na zewntrz jakie
poruszenie, jazgot ludzkiej ciby. Po chwili w okienku w drzwiach celi Louiego ukazay si
rozwrzeszczane twarze. Zaczy wpada ostre kamienie. Jeden po drugim przybiegali nowi
ludzie. Krzyczeli, pluli na Louiego, uderzali go kawakami skay albo ciskali w niego kijami
jak oszczepami. Po drugiej stronie korytarza robili to samo z Philem. Louie skuli si w
najdalszym kocu pomieszczenia.
Procesja cigna si bez koca. Przed drzwiami przewino si osiemdziesiciu, moe
dziewidziesiciu mczyzn, a kady atakowa jednego z winiw przez okoo p minuty.
Kiedy w kocu odeszli, zakrwawiony Louie usiad w kauy plwocin, wrd stosw kamieni i
kijw.
Widzc, co si stao, Kawamura zrobi si siny z wciekoci. Wyjani, e drczyciele
to zaoga okrtu podwodnego, ktra zatrzymaa si przejazdem na wyspie17. Louie poskary
si na nich na kolejnym przesuchaniu. W odpowiedzi usysza, e takich rzeczy powinien si
tu spodziewa.
Przesuchujcy chcieli wycign od Louiego dokadn liczb samolotw, okrtw i
onierzy stacjonujcych na Hawajach. Louie odpowiedzia im, e ostatni raz widzia Hawaje
w maju, a przecie jest sierpie, chyba wic nie mog wymaga od niego aktualnych danych.
Odesano go z powrotem do celi.
Mniej wicej trzy tygodnie po przypyniciu na Kwajalein wycignito go z celi
ponownie. Za drzwiami, pierwszy raz od przybycia na wysp, zobaczy Phila. Ich spojrzenia
si spotkay. Wszystkie znaki wskazyway, e to koniec.
Zaprowadzono ich do budynku przesucha, ale tym razem kazano im zatrzyma si
na ganku, Philowi z jednej, Louiemu z drugiej strony. Doczyo do nich dwch mczyzn w
fartuchach lekarskich z czterema asystentami trzymajcymi dokumenty i stopery. Przed
gankiem z wolna gromadzi si tum japoskich gapiw.
Kazano im si pooy. Lekarze wycignli dwie dugie strzykawki i napenili je jak
mtn ciecz18. Kto powiedzia, e to mleko z zielonych orzechw kokosowych, ale do dzi

nie wiadomo, czy bya to prawda. Lekarze powiedzieli, e wedle ich przewidywa zastrzyk
przyniesie winiom same korzyci. Jeli roztwr. podziaa zgodnie z oczekiwaniami - czyli
poprawi ich stan zdrowia - bdzie podawany japoskim onierzom.
Medycy obrcili donie winiw wntrzem do gry i przetarli im nadgarstki
alkoholem, a nastpnie wsunli pod skr igy i przycisnli toki, a asystenci wczyli stopery.
Lekarze kazali winiom opisywa swoje odczucia.
Po kilku sekundach ganek zacz wirowa Louiemu przed oczami. Gdy lekarz
wstrzykn mu jeszcze troch pynu, jeszcze bardziej zakrcio mu si w gowie. Mia
wraenie, e kuj szpilkami cae jego ciao. Potem krew odpyna mu z gowy - dozna
identycznego uczucia jak wtedy, kiedy Phil wyprowadza Super Mana z lotu nurkowego.
Skra palia go, swdziaa i pieka. Ganek zakoysa si i przewrci. Po drugiej stronie Phil
dowiadcza tych samych objaww. Doktorzy obojtnym tonem wypytywali ich dalej.
Pniej wszystko si zamazao. Louie krzykn, e zaraz zemdleje. Lekarze wycignli ig.
Odprowadzono ich do cel. W cigu pitnastu minut na caym ciele Louiego wystpia
wysypka. Lea bezsennie ca noc. Wszystko go swdziao i pieko. Kilka dni pniej, po
ustpieniu objaww, powtrnie zacignito ich na ganek i jeszcze raz wstrzyknito im pyn, w
jeszcze wikszej iloci. Znowu doznali zawrotw gowy i pokryli si piekc pokrzywk. Po
kilku kolejnych dniach poddano ich trzeciemu eksperymentowi, a jeszcze kilka dni pniej
czwartemu. Za ostatnim razem wpompowano im w yy bez maa p litra pynu.
Przeyli i cho byo to straszne dowiadczenie, mieli szczcie. Na wszystkich
zdobytych terytoriach Japoczycy sprawdzali eksperymentalnie skuteczno broni chemicznej
i biologicznej na co najmniej dziesiciu tysicach jecw oraz cywilw, w tym na
niemowltach. Zginy tysice ludzi19.
Po powrocie do celi Louie dozna ataku ostrego blu gowy, a chwil pniej
zawrotw gowy. Rozpalia go gorczka, bolay koci. Phil przechodzi t sam mk.
Stranicy wezwali lekarza, a Louie wyowi z jego wypowiedzi znajome sowo: denga20.
Winiowie zapadli na deng, potencjalnie mierteln chorob przenoszon przez komary i
pustoszc obszary tropikalne. Lekarz nie zaoferowa im lekarstwa.
Louie pogry si w delirium. Czas pyn niepostrzeenie, a on nie czu prawie
adnego zwizku z wasnym ciaem. Kiedy tak lea, na zewntrz zatupotay buty, a w
drzwiach znw ukazay si rozwcieczone twarze. Poczu, e uderzaj w niego kawaki skay,
dgaj kije, choszcz strzyknicia liny. Przyby nowy kontyngent marynarzy odzi
podwodnej.
Louie, pprzytomny i wycieczony chorob, nie stawia oporu. Twarze przesuway

si w okienku, a kamienie i kije odbijay si od jego zbolaych koci. Czas mija litociwie
szybko, a maltretowanie niebawem dobiego koca.
Jeszcze raz zabrano Louiego na przesuchanie21. Oficerowie podsunli mu map
Hawajw i polecili zaznaczy lokalizacj baz powietrznych.
Opiera si przez chwil, ale przesuchujcy nie odpuszczali. W kocu si zama.
Zwiesi gow i z grymasem zawstydzonej rezygnacji wypiewa wszystko: dokadne
usytuowanie baz oraz liczb samolotw.
Na twarzach Japoczykw rozkwity triumfalne umiechy. Otworzyli butelk coli i
dali j Louiemu wraz z herbatnikiem i kawakiem ciasta. witowali, niewiadomi, e owe
bazy to atrapy lotnisk wojskowych, ktre Louie widzia z Philem, kiedy wczyli si
samochodem po Hawajach. Jeli Japoczycy je zbombarduj, zniszcz najwyej samoloty ze
sklejki.
Louie i Phil przestali by uyteczni. Oficerowie naradzili si w kwaterze co do ich
przyszych losw. Decyzja zapewne przysza im atwo: ci sami japoscy oficerowie
odpowiadali za zamordowanie marines, ktrych imiona i nazwiska widniay na cianie celi
Louiego. Phil i Louie mieli zosta straceni.
24 sierpnia zebrali si przed cel Louiego jacy ludzie i jeszcze raz wywlekli go na
zewntrz. Czy to ju koniec? - pyta siebie. Zacignito go do budynku przesucha.
Spodziewa si usysze, e zosta skazany na mier, ale powiedziano mu co innego: na
Kwajalein przybywa okrt japoskiej marynarki wojennej. Louie wsidzie na jego pokad i
zostanie przetransportowany do obozu jenieckiego w japoskiej Jokohamie. W ostatniej
minucie stranicy zdecydowali si go nie zabija. Upynie sporo czasu, zanim Louie dowie si
dlaczego22.
Louie odczu gbok ulg, sdzc, e w obozie jenieckim bd traktowa go zgodnie
z zasadami prawa midzynarodowego, skontaktuj z Czerwonym Krzyem i umoliwi
kontakt z rodzin. Philowi take powiedziano, e zabieraj go do Jokohamy. By zdumiony i
peen nadziei.
26 sierpnia 1943 roku, w czterdzieci dwa dni po przybyciu na Wysp Strace,
wyprowadzono Louiego i Phila z cel, rozebrano do naga, ochlapano wiadrami wody,
pozwolono im si ubra i zaprowadzono na okrt, ktry mia zawie ich do Jokohamy.
Wychodzc z celi po raz ostatni, Louie obejrza si za siebie i poszuka wzrokiem
Kawamury. Nie byo go.

19. Dwustu milczcych ludzi

Louie i Phil siedzieli wanie w kajucie okrtu, kiedy drzwi otwary si z naga i do
rodka wsypaa si gromada wzburzonych, pijanych w sztok Japoczykw. Jeden z nich
zapyta, czy Japonia wygra wojn1.
- Nie - rzuci krtko Phil.
Pi rbna w twarz Phila, odsuna si i uderzya jeszcze raz zamaszystym gestem.
Teraz zapytali Louiego, kto wygra wojn.
- Ameryka.
Marynarze rzucili si na nich z piciami. Co zderzyo si z nosem Louiego, poczu
chrupnicie. Do kajuty wbieg oficer. Odcign marynarzy i rozkaza im wyj. Nos Louiego
krwawi. Kiedy go dotkn, poczu rozcicie. Ko sterczaa dziwnie na bok.
Oficer wytumaczy im kulaw angielszczyzn, e marynarze przetrzsali ich portfele
skonfiskowane po wejciu na pokad. W portfelu Louiego znaleli zoony, poplamiony
kawaek gazety. By to komiks wycity przez Louiego z Honolulu Ad-vertiser przed
wieloma miesicami, ilustrujcy jego zasugi w nalocie na Wake. Oficer wyjani, e mniej
wicej poowa zaogi okrtu bya tamtej nocy na Wake, a ich okrt, zacumowany przy brzegu,
zosta zatopiony.
Marynarze poaowali napadu na winiw. Troch pniej drzwi otwary si po raz
drugi i dwch z nich wtarabanio si do rodka. Wymamrotali przeprosiny, wyciskali
Louiego i poczstowali go sake.
Louie i Phil zostali rozdzieleni ponownie. Louiego zamknito w kajucie oficerskiej.
Co kilka dni, nie wiedzie czemu, odwiedza go umiechnity marynarz, ktry wtyka gow
do kajuty ze sowami: Mona postuka w gwk za herbatnik?, puka Louiego po gowie
kykciami palcw, dawa mu ciastko i odchodzi2.
Midzy jego odwiedzinami Louie nie mia nic do roboty poza siedzeniem i prbami
nastawienia sobie zamanej koci nosowej. Z nudw pomyszkowa po kajucie i znalaz
butelk sake. Zacz pociga z niej ukradkiem, po troszku, aby ubytek ryowej wdki nie by
widoczny. Pewnego razu, w czasie alarmu ostrzegajcego
Ten wycinek znajdowa si w portfelu Louiego przez ca podr na tratwie i zabarwi
si na fioletowo od portfela. Jego odnalezienie przez Japoczykw spowodowao, e Louie i
Phil zostali pobici (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego) przed atakiem okrtw

podwodnych, wpad jednak w popoch i wyopa tyle, e niepodobna byo tego ukry.
Zdecydowa, e wobec tego rwnie dobrze moe dopi wdk do koca. W ostatnich dniach
rejsu chudy Amerykanin i pkata japoska butla weszli w doskona komityw.
Po trzytygodniowej podry z postojem na atolu Truk okrt zawin do Jokohamy, na
wschodnim wybrzeu centralnej japoskiej wyspy Honsiu. Zawizano Louiemu oczy i
wyprowadzono go z kajuty. Wyczu pod nogami twardy grunt. Zerkn zza przepaski i
pierwsz rzecz, jak zobaczy, byo sowo CHEVRO-LET wytoczone na kopaku. Sta
przed samochodem. Usysza, jak kto schodzi z tupotem z okrtu, krzyczc. Sdzc z reakcji
stojcych wok mczyzn, ktrzy zamarli, Louie domyli si, e zblia si oficer. Poczu,
jak czowiek ten chwyta go za rami i sadza na fotelu samochodu. Kiedy usiowa uoy nogi
w samochodzie, oficer wyrn go po twarzy latark3. Poczu, e koci w nosie znw mu si
przestawiy. Przypomnia sobie butelk sake i przyszo mu do gowy, e moe to jej
waciciel. Skuli si na siedzeniu obok Phila.
Chevrolet mkn przez pagrkowaty teren i zatrzyma si po niespena godzinie.
Czyje rce postawiy Louiego na nogi i zaprowadziy do zamknitego, dusznego i
wilgotnego pomieszczenia. Rozwizano mu przepask. Znajdowa si w ani, stanowicej
widocznie cz obiecanego im obozu jenieckiego. Phila nie byo. Przed nim staa wanna z
wod, nad ktr unosi si cierpki zapach rodka dezynfekujcego. Kazano mu si rozebra i
wej do wody. Zanurzy si i rozkoszujc si ciepem, po raz pierwszy od opuszczenia 0ahu
wyszorowa si do czysta4.
Po kpieli polecono mu si ubra. Podszed mczyzna z maszynk do strzyenia,
ktry ogoli mu gow i brod. Nastpnie wyprowadzono go z ani i poprowadzono
korytarzem do drzwi. Stranik kaza mu wej do rodka i oczekiwa na dalsze rozkazy.
Louie wszed do pokoju. wiato byo zgaszone, wic ledwie rozpozna sylwetk
odwrconego tyem mczyzny w cywilnym ubraniu. Kto pstrykn wycznikiem wiata,
mczyzna obrci si i Louie zobaczy jego twarz.
By to kolega ze studiw Jimmie Sasaki.
- Znw si spotykamy - zagadn Sasaki5. Louie popatrzy na niego wytrzeszczonymi
ze zdumienia oczami. Nie mia pojcia o domniemanej dziaalnoci szpiegowskiej Sasakiego i
by w szoku, widzc przyjaciela w subie wroga. Sasaki spojrza na niego serdecznie. By
przygotowany na jego widok, ale poruszyo go, jak bardzo Louie by wychudzony.
Zaartowa sztywno, e Louiemu nie do twarzy z ysin.
Nastpia dziwna i nienaturalna konwersacja. Sasaki zada kilka pyta na temat odysei
Louiego, po czym zacz wspomina USC, posiki w studenckiej stowce, filmy za dziesi

centw na campusie. Louie czeka w napiciu na pytania o sprawy wojskowe, te jednak nie
pady. Sasaki poprzesta na wyraeniu pewnoci, e Japonia zwyciy w tej wojnie.
Powiedzia Louiemu, e jest cywilnym pracownikiem japoskiej marynarki wojennej, ktra
mianowaa go na stanowisko gwnego przesuchujcego wszystkich jecw wojennych w
Japonii. Pochwali si, e przyznano mu rang rwn stopniowi admiraa.
Potem Louiego wyprowadzono na podwrze. Znajdowa si w duym kompleksie
zoonym z kilku parterowych budynkw otoczonych wysokim ogrodzeniem zakoczonym
drutem kolczastym. Miejsce to miao w sobie co upiornego - Louie, jak kady, kogo tu
przywoono, natychmiast to dostrzeg. Przed budynkami stao w niewielkich grupkach okoo
dwustu wtych jak cienie zniewolonych onierzy alianckich. Wszyscy z wzrokiem wbitym
w ziemi, cisi jak nieg.
Zaprowadzono go na awk, w pewnej odlegoci od pozostaych winiw. Zobaczy
Phila - siedzia sam, sporo dalej. Paru jecw zajmowao inne awki po drugiej stronie placu.
Trzymali donie tak, aby stranicy ich nie widzieli, i gestykulowali, uywajc alfabetu
Morsea - zacinita pi oznaczaa kropk, pasko ustawiona do - kresk. Louie
przyglda si im do czasu, a ktry podszed do niego. Widocznie wolno mu byo
rozmawia. Zacz opowiada Louiemu o miejscu, w ktrym si znalaz.
Nie by to obz jeniecki, lecz tajny orodek przesucha o nazwie Ofuna, gdzie
szczeglnie wartociowych winiw trzymano w odosobnieniu, godzono, maltretowano i
torturowano w celu wydobycia od nich tajemnic wojskowych. Poniewa istnienie Ofuny
trzymano w tajemnicy przed wiatem zewntrznym, Japoczycy mieli absolutn swobod
dziaania. Twierdzili oni, e winiowie Ofuny nie s jecami, lecz nieuzbrojonymi
walczcymi6 przeciwko Japonii i dlatego prawa midzynarodowe przysugujce jecom
wojennym ich nie dotycz. W gruncie rzeczy winiowie nie mieli adnych praw. Jeli
przyznaj si do zbrodni przeciwko Japonii, bd traktowani tak dobrze, jak pozwalaj na
to przepisy. W cigu caej wojny do Ofuny zostao sprowadzonych okoo tysica alianckich
winiw, a wielu byo tam przetrzymywanych latami.
Mczyzna streci Louiemu zasady panujce w obozie7. Nie wolno mu rozmawia z
nikim poza stranikami, wkada rk do kieszeni ani nawizywa kontaktu wzrokowego z
innymi winiami. Ma chodzi ze spuszczon gow. Musi nauczy si liczy po japosku,
poniewa co rano odbywa si tenko, apel poczony z inspekcj i odliczaniem. Zeby
skorzysta z benjo - latryny - musi powiedzie aman japoszczyzn: Benjo kudasai,
koniecznie z ukonem. Nie dostanie czarki, wic jeli bdzie chciao mu si pi, musi ubaga
stranika o zaprowadzenie go do umywalki. Kad czynno, od skadania kocw po

zapinanie ubra, okrelay reguy, a kada z nich wzmagaa izolacj winiw i

bezwarunkowe posuszestwo. Najdrobniejsze odstpstwo karano biciem.
Japoczycy nie kryli jednej rzeczy: w tym tajemnym miejscu mogli robi (i robili)
winiom, co im si podobao, bez niczyjej wiedzy. Dawali jasno do zrozumienia, e nie
gwarantuj, i winiowie wyjd z Ofuny ywi. Mog ci tu zabi - usysza Louie - bo nikt
nie wie, e yjesz.
Po zmroku zabrano Louiego do baraku i zaprowadzono do malutkiej celi. Na pododze
leaa cienka somiana mata tatami, ktra miaa suy mu za ko, a na niej trzy papierowe
pachty. Byo te mae okienko, ale bez szyby, wic wiatr hula po pomieszczeniu. ciany
byy liche, midzy deskami podogi ziay szczerby, a sufit byl zrobiony z papieru
smoowanego. Bya poowa wrzenia, zima zbliaa si wielkimi krokami, a Louie mia
mieszka w budynku - jak uj to jeden z winiw - niewiele lepszym od wiatrochronu.
Skuli si pod pachtami papieru. W celach obok byy dziesitki ludzi, ale wszyscy
trwali w absolutnej ciszy. Phil zosta przydzielony do celi daleko po drugiej stronie korytarza
i po raz pierwszy od kilku miesicy nie mia przy sobie Louiego. Pozosta cakiem sam w tym
labiryncie uwizionych mczyzn.
Kady dzie zaczyna si o szstej od dwiku dzwonu, krzyku stranika i
wypdzenia na podwrze na tenko. Louie stawa w szeregu zabiedzonych mczyzn.
Stranicy kroczyli przed nimi sztywno z pakami lub kijami baseballowymi w rku oraz z
przewieszonymi przez rami karabinami z nasadzonymi bagnetami, przybierali grone pozy i
wrzeszczeli niezrozumiale. Scenariusz czynnoci wykonywanych przez winiw pod ich
nadzorem by zawsze taki sam: odliczanie, ukon dla cesarza Hirohito, pd do umywalek i
benjo, po piciu minutach powrt biegiem na plac apelowy. Pniej znowu do barakw, gdzie
stranicy przetrzsali rzeczy winiw w poszukiwaniu kontrabandy, le poskadanych
kocw albo krzywo zapitych guzikw - wszystkiego, co mogo posuy za pretekst do bicia.
niadanie rozdzielali inni winiowie. Byy to miski z wodnist, cuchnc papk,
ktr kady jad osobno w swojej celi. Pniej dobierano winiw w pary i dawano im
spltany kawaek mokrego sznura. Winiowie zginali si wp, kadli go na pododze i
szorowali dug na czterdzieci pi metrw podog w przejciu midzy celami, czasem w
biegu, kiedy indziej swego rodzaju kaczym chodem. Stranicy dreptali z tyu i smagali ich
trzcink. Potem winiowie wracali na podwrze, gdzie zmuszano ich do biegania albo
wykonywania wicze gimnastycznych, nieraz do upadego. Po zakoczeniu gimnastyki
winiowie pozostawali na dworze bez wzgldu na pogod. Cisz przeryway jedynie wrzaski
dobiegajce z pokoju przesucha.

Upyw kadego dnia znaczyy bicia. Winiowie obrywali za skrzyowanie ramion, za

siedzenie nago dla przyspieszenia gojenia si ran, za czyszczenie zbw albo mwienie przez
sen. Najczciej jednak bito ich za niezrozumienie rozkazw, wydawanych prawie zawsze w
jzyku japoskim. Za domniemane uchybienie jednej osoby ustawiano w szeregu i paowano
po kolanach dziesitki winiw. Ulubiona kara polegaa na zmuszaniu winiw do stania,
nieraz caymi godzinami, w tak zwanym ofuskim przysiadzie - bolesnej, mczcej pozycji,
z ugitymi kolanami i rkami zaoonymi za gow. Ci, ktrzy si przewracali albo opuszczali
rce, byli okadani pakami i kopani. Winiw, ktrzy prbowali im pomc, atakowano
zazwyczaj jeszcze bardziej zaciekle, wic kady by zdany na siebie.
Wszelkie odruchy obronne - unik, zasonicie twarzy domi - wzbudzay jeszcze
wiksz przemoc. Moim zadaniem - wspomina byy wizie Glenn McCon-nell - byo
zachowa nos i uchroni si przed rozczonkowaniem8. Bito ich, napisa, tak zawzicie, e
wielu z nas zastanawiao si, czy doczekamy koca wojny9.
Wieczorem, po powrocie do celi, Louie czeka na kolacj, zjada j samotnie i po
ciemku, a pniej siedzia bezczynnie. Nie mg mwi, gwizda, piewa, stuka, czyta ani
wyglda przez okno. Nastpowa jeszcze jeden apel na dworze, jeszcze jedna perora, a
pniej niespokojna noc i miarowe kroki stranikw, a do witu, krzykw, biegu i omotu
paek.
W Ofunie, podobnie jak w dziesitkach obozw jenieckich rozsianych po Japonii i na
podbitych przez ni terenach, do roli stranikw wybierano najwiksze szumowiny japoskiej
armii. Wielu z nich wyleciao z regularnej suby jako osoby niezdolne do penienia
elementarnych obowizkw onierskich. Wielu byo niepoczytalnych. Wedug relacji
winiw prawie wszyscy stranicy w Ofunie odznaczali si dwiema cechami. Jedn z nich
bya wyrana gupota. Drug - morderczy sadyzm.
W wczesnej japoskiej armii kary cielesne byy na porzdku dziennym. Trzeba ku
elazo, pki gorce, a onierzy, pki modzi10 - brzmiao jedno z powiedze powtarzanych
przez stranikw. Bez bicia - gosia inna mdro - nikt nie stanie si silnym onierzem11.
Bicie, czsto codzienne, nie omijao adnego japoskiego onierza, zwaszcza niszego
rang. Nie jest wic niczym zaskakujcym, e obozowi stranicy, zajmujcy najnisz
pozycj w armii, ktra pochwalaa brutalno, wyadowywali frustracj na bezradnych
ludziach oddanych pod ich wadz. Japoscy historycy nazywaj to zjawisko transferem
przemocy12.
Ow tendencj wydatnie wzmacniay dwie opinie krce powszechnie w wczesnym
japoskim spoeczestwie. Wedle jednej z nich Japoczycy stali wyej od nie-Japoczykw

pod wzgldem moralnym i rasowym. By to czysty nard powoany do rzdzenia z

boskiego wyroku. Tak jak onierze alianccy (oraz kultury, z ktrych si wywodzili) czsto
wyznawali napastliwie rasistowskie przekonania na temat Japoczykw, tak japoscy
onierze oraz cywile, poddani intensywnej propagandzie swojego rzdu, na og mieli
wasne uprzedzenia w stosunku do wrogw i widzieli w nich brutalne, nieludzkie bestie albo
straszne anglosaskie diaby13. Ten rasizm, a take nienawi i strach, ktrych by
zaczynem, z ca pewnoci odegray rol katalizatora przemocy wobec alianckich winiw.
W militarystycznym spoeczestwie japoskim wpajano wszystkim obywatelom od
najmodszych lat, e zosta wzitym do niewoli w czasie wojny to niewybaczalna haba14.
Japoski wojskowy kodeks polowy z 1941 roku stwierdza wyranie, czego oczekiwano od
tych, ktrym grozio pojmanie: Przede wszystkim miej na wzgldzie swoj rodzin. Zamiast
y i znosi upokorzenia niewoli, onierz powinien umrze, aby nie splami hab nazwiska
swego rodu15. W rezultacie w wielu trudnych bitwach niemal wszyscy japoscy onierze
walczyli do ostatniego tchu. Na kadego zabitego onierza alianckiego przypadao czterech
wzitych do niewoli; na kadych stu dwudziestu zabitych Japoczykw przypada jeden
pojmany. W niektrych beznadziejnych walkach, aby unikn niewoli, japoscy onierze
masowo popeniali samobjstwo. Nieliczni, ktrzy trafiali w rce wroga, czsto podawali
faszywe nazwiska, w przekonaniu, e ich rodziny wolayby myle, e ich synowie zginli. O
tym, jak gboko koncepcja ta tkwia w japoskiej psychice, wiadczy incydent w
australijskim obozie Cowra w 1944 roku, kiedy setki japoskich jecw rzucio si hurmem
na obozowe karabiny maszynowe i podpalio swoje kwatery w masowej prbie samobjczej,
ktra zasyna pod nazw nocy tysica samobjstw16. Pogarda i odraza, jak ywia
wikszo Japoczykw wobec tych, ktrzy si poddali albo trafili do niewoli, rozcigaa si
na onierzy alianckich. Tego rodzaju mylenie stwarzao atmosfer, w ktrej drczenie,
zmienianie w niewolnikw, a nawet mordowanie winiw lub jecw byo nie tylko
akceptowane, ale wrcz podane.
Stranicy, upojeni wadz absolutn i nauczeni rasizmu oraz odrazy do jecw, atwo
popadali w sadyzm. Ale rwnie ci bardziej odporni na kulturowe uprzedzenia bywali podatni
na zachty do okazywania okruciestwa. Dowiadczenie bycia odpowiedzialnym za
wizionych z pewnoci wytrca stranikw z rwnowagi psychicznej, zwaszcza jeli ich
zadaniem jest pozbawienie winiw rzeczy najbardziej niezbdnych do ycia. By moe
niektrzy zmuszali uwizionych do ycia w skrajnie dehumanizujcych warunkach, eby
upewni samych siebie, e tylko oddaj obmierzym bestiom to, co im si naley.
Paradoksalnie, niektre z najwikszych krzywd wyrzdzanych jecom wojennym mogy

wynika z dyskomfortu odczuwanego przez krzywdzcych.

We wspomnieniach z dziecistwa spdzonego w niewoli17 Frederick Douglass
napisa, jak zosta kupiony przez mczyzn, ktrego ona bya kobiet o gobim sercu i
nigdy przedtem nie miaa niewolnika. Jej twarz janiaa niebiaskim umiechem, a gos by
spokojn muzyk - napisa. Otoczya go matczyn mioci, a nawet uczya czyta, co byo
w spoeczestwie wacicieli niewolnikw zjawiskiem niespotykanym. Gdy jednak m
nakaza jej traktowa chopca jak naleao - czyli jak niewolnika - przeobrazia si w
nikczemnego demona. Podobnie jak stranicy z Ofuny ponad sto lat pniej, ulega czemu,
co Douglass nazwa miertelnym zatruciem nieodpowiedzialn wadz.
Spord

wszystkich

skrzywionych,

nieznajcych

litoci

mczyzn,

ktrzy

przeladowali winiw w Ofunie, najwikszy postrach budzi Sueharu Kitamura18. W yciu

cywilnym, wedug rnych rde, by sprzedawc sake albo autorem scenariuszy filmowych.
W Ofunie peni funkcj lekarza wojskowego. Zafascynowany cierpieniem, zmusza chorych i
rannych winiw do przychodzenia do niego na leczenie, w trakcie ktrego torturowa ich
i kaleczy, z oblenym, krzywym umiechem wypytujc jednoczenie o ich doznania.
Kitamura, znany rwnie jako Rze-nik i Konowa, by najgorliwszym zwolennikiem bicia w
Ofunie. Ten postawny, zbudowany jak baw mczyzna mia cios jak bokser wagi cikiej.
Nikt w Ofunie nie budzi takiej nienawici i grozy.
Cho stranicy znajdowali si pod ogromn presj dostosowania si do kultury
przemocy, nieliczni konsekwentnie unikali uczestnictwa w aktach okruciestwa. Ktry
wizie zosta pobity tak bestialsko, e by pewien, i umrze. W trakcie tej napaci odwoano
atakujcego stranika i nakazano dokoczy bicie stranikowi znanemu jako Hirose*. Gdy
jego koledzy znaleli si poza zasigiem wzroku, Hi-rose poleci winiowi krzycze, niby z
blu, a sam zacz tuc pak o podog. Odgrywali swoje role, a wizie zosta
wystarczajco pobity. Czowiek ten by przekonany, e Hirose prawdopodobnie ocali mu
ycie19.
To, co zrobi Hirose, wymagao niemaej odwagi. Okazywanie wspczucia winiom
czy jecom byo w Japonii zakazane. Kiedy dziewczynka mieszkajca w pobliu obozu
jenieckiego Zentsuji wyrazia swoj sympati dla jecw, jej wypowied wywoaa
oglnonarodowy skandal20. Personel obozowy przyapany na prbach poprawienia
warunkw bytowania jecw czy nawet wypowiadaniu si o nich przychylnie by karany
biciem. Oglne nastawienie do jecw w tamtym czasie byo bardzo negatywne - napisa
Yukichi Kano, szeregowy z innego obozu, kochany przez jecw, ktrym prbowa pomaga.
- Zawsze istniao ryzyko, e zostaniesz le zrozumiany przez innego Japoczyka, jeli

zinterpretujesz nasze obowizki w sposb humanitarny. onierzowi niszemu rang, takiemu

jak ja, nie byo atwo sprzeciwia si nieuzasadnionej wrogoci, uprzedzeniom czy brakowi
wiedzy21.
W Ofunie stranicy pacili wysok cen za swoje miosierdzie. Pewien oficer,
usyszawszy, e inny stranik okaza winiom pobaliwo, zaatakowa go mieczem.
Wieczorami, w drodze z pracy w kuchni do celi, jeden z winiw widzia, jak stranik, ktry
odmawia bicia winiw, regularnie pada ofiar zbiorowych nagonek ze strony swoich
kolegw22.
Wniowie w Ofunie byli nie tylko bici, ale rwnie morzeni godem. Posiki
wydawane trzy razy na dzie skaday si na og z miski krupniku z odrobin warzyw oraz z
miski lub poowy miski zjeczaego ryu, czasem z dodatkiem kaszy jczmiennej. Taki
posiek prawie w ogle nie zawiera biaka, a jego warto odywcza i kaloryczna bya
znikoma. Obozow strategi byo dawanie zmniejszonych i/lub zepsutych porcji winiom
podejrzanym o zatajenie informacji. Nieraz dla ukarania powcigliwoci jednego winia
obcinano racje caego obozu. Jedzenie byo zanieczyszczone odchodami szczurw, larwami i
tak ogromn iloci piasku i wiru, e w niedugim czasie Louiemu popkay i nadkruszyy
si zby. Winiowie nazwali racje czystym szajsem23.
Racy niedobr kalorii i zanieczyszczone jedzenie w poczeniu z wysikiem
przymusowych wicze fizycznych zagraay yciu. Piset kalorii dziennie - napisa
pniej jeden z winiw, Jean Balch - umoliwiao nam nie ycie, ale umieranie24.
Winiowie powszechnie zapadali na szkorbut. Obecne w jedzeniu pasoyty i patogeny
przyprawiay niemal wszystkich o biegunki. Najbardziej obawiano si beri-beri, potencjalnie
miertelnej choroby wywoanej niedoborem witaminy BI25. Choroba ta wystpuje w dwch
postaciach, czasem w obu jednoczenie. Posta mokra beri-beri atakuje ukad krenia i
wywouje obrzki koczyn; niele-czona czsto prowadzi do mierci. W odmianie suchej
beri-beri atakuje ukad nerwowy, powodujc zaburzenia czucia, spltanie, utrat koordynacji
miniowej i poraenie mini. Kiedy chorzy na mokr posta beri-beri przyciskali
obrzknite koczyny, wgbienia pozostaway dugo po usuniciu nacisku, co stwarzao
niepokojce wraenie rozmikczenia koci. W niektrych przypadkach mokra odmiana
beri-beri wywoywaa skrajny obrzk moszny. Jdra niektrych winiw puchy do rozmiaru
bochenkw chleba.
W teatrum okruciestwa, jakim bya Ofuna, przeycie pozostawao kwesti otwart, a
zgony byy na porzdku dziennym. Jedyn nadziej Louiego, Phila i innych winiw byo
wyzwolenie przez aliantw, ale nawet ta perspektywa wizaa si ze miertelnym

niebezpieczestwem.
Jesieni 1942 roku, kiedy Amerykanie zaatakowali japoskie okrty u wybrzea
Tarawy

archipelagu

Wysp

Gilberta,

Japoczycy

cili

dwudziestu

dwch

przetrzymywanych na wyspie jecw26. Podobny horror rozegra si na kontrolowanej przez

Japoczykw wyspie Balale w archipelagu Wysp Shortland, gdzie brytyjskich jecw
wojennych wykorzystywano jako niewolnicz si robocz przy budowie lotniska
wojskowego27. Wedug relacji jednego z japoskich oficerw wiosn 1943 roku, kiedy
wszystko wskazywao na to, e Amerykanie wkrtce wylduj na Ballale, japoskie wadze
wyday rozkaz zabicia wszystkich winiw, gdyby doszo do inwazji. Desant nie nastpi,
ale w reakcji na alianckie bombardowanie Japoczycy i tak wymordowali wszystkich jecw,
od siedemdziesiciu do stu osb.
W kilka tygodni po przybyciu Louiego do Ofuny jednostka amerykaskich
transportowcw przystpia do bombardowania i ostrzeliwania atolu Wake, gdzie wci
przetrzymywano w charakterze niewolnikw Amerykanw wzitych do niewoli podczas
japoskiej inwazji. W bdnym przekonaniu o nadcigajcej inwazji japoski komendant
poleci przewiza winiom oczy, skrpowa rce i wszystkich zastrzeli, a zwoki wrzuci
do wykopanego wczeniej dou. Jednemu udao si uciec. Po trzech tygodniach, kiedy go
zapano, komendant osobicie ci mu gow28. Jedyny lad po tych ludziach znaleziony
zosta wiele lat pniej; w lagunie atolu jeden z jecw wyskroba na rafie wiadomo:
98 U.S. P.W* 5-10-43
Mordy te byy pierwszymi dokonanymi w myl czego, co zasynie jako zasada
wybijania do ostatka29. Japoska polityka w tej kwestii stanowia, e wadzom obozw nie
wolno pod adnym pozorem dopuci do odbicia jecw wojennych przez wojska alianckie.
Gdyby sukcesy aliantw wskazyway na tak moliwo, jecw naleao straci. Jeli
zachodzi najmniejsza obawa, e jecy zostan odbici wskutek niepomylnego dla nas rozwoju
wydarze - brzmiao zarzdzenie wydane w maju 1944 roku do kadego dowdcy filii
obozw jenieckich - naley podj stanowcze kroki w celu uniemoliwienia zwrotu choby
jednego jeca30.
W sierpniu tego roku japoskie Ministerstwo Wojny wydao uzupenienie tego
rozkazu, ktre zostao rozesane do wszystkich dowdcw obozw jenieckich:
Jeli sytuacja stanie si naglca, naley za wszelk cen zgromadzi i zatrzyma
jecw w dotychczasowym miejscu pod cisym nadzorem oraz rozpocz przygotowania do
ich ostatecznej likwidacji (...). Naley pozby si ich, jak nakazuje konieczno,
indywidualnie bd te zbiorowo i za pomoc wszelkich dostpnych rodkw, takich jak

masowe bombardowanie, trujcy dym, trucizna, utopienie, dekapitacja itp. (...). Nadrzdnym
celem jest niedopuszczenie do ucieczki adnego z nich i unicestwienie wszystkich co do
jednego bez pozostawiania ladw.
Gdy alianci posuwali si w zwyciskim marszu ku Japonii, winiowie w Ofunie oraz
jecy wojenni w innych obozach stanli w obliczu realnej groby, e alianckie sukcesy
skoni Japoczykw do wyprbowania na nich zasady wybijania do ostatka. aden z
winiw nie sysza o przypadkach wypenienia przez Japoczykw tego rozkazu, ale
stranicy w Ofunie nie omieszkiwali przypomina go przy kadej okazji. Jak wszyscy jego
wspwiniowie Louie wiedzia, e wikszo stranikw wypeni go z najwiksz ochot.
* EW - prisoners of war - jecy wojenni (przyp. tum.).

20. Pierdzc na cze Hirohito

Na pocztku bya tylko cisza i poczucie izolacji. Noc Louie widzia jedynie ciany,
paski ziemi w szczelinach midzy deskami podogi i swoje koczyny, chude jak patyki.
Stranicy przechodzili z gonym tupotem przejciem midzy celami i od czasu do czasu
wywlekali kogo do pobicia. W ssiednich celach byli ludzie, ale nikt si nie odzywa. Z
nadejciem witu Louie nagle znajdowa si w tumie, wypchnity na zewntrz i szaleczo
popdzany; z oczami posusznie utkwionymi w ziemi i zamknitymi ustami by nie mniej
samotny ni przed chwil. Jedynym przerywnikiem w tym caym smutku by umiechnity
stranik, ktry lubi spacerowa po baraku, zatrzymywa si kolejno przed kad cel,
podnosi nog i puszcza zoliwe pierdnicie w kierunku winia znajdujcego si w
rodku1. Nigdy nie udawao mu si do koca obdzieli pierdniciami caego bloku.
Ukradkowe

spojrzenia,

skinienia

szepty pomogy Louiemu

rozpracowa

rozmieszczenie osadzonych w Ofunie. W jego baraku mieszkali nowi winiowie, gwnie

Amerykanie, ocalali z zestrzelonych samolotw albo zatopionych okrtw. W gbi korytarza
mieszkao dwch wychudych oficerw amerykaskiej marynarki, wysokiej rangi onierzy
alianckich. Najwyszy rang by komandor Arthur Maher, ktry przey zatopienie swojego
okrtu USS Houston w indonezyjskiej Cieninie Sundajskiej2. Przepyn wpaw na Jaw i
zbieg w gry, ale zosta wytropiony. Drugi rang by trzydziestopicioletni komandor John
Fitz-gerald, ktry wpad w rce Japoczykw po tym, jak zatopi wasny okrt podwodny
poncy po zbombardowaniu3. Japoczycy na prno prbowali wymusi na Fitzgeraldzie
zeznania torturami - paowaniem, wsadzaniem scyzorykw pod paznokcie, wyrywaniem
paznokci oraz aplikowaniem mu kuracji wodnej, ktra polegaa na odchyleniu gowy,
przytrzymaniu ust i laniu wody do nosa a do utraty przytomnoci. Maher i Fitzgerald znali
japoski i suyli jako jedyni obozowi tumacze. Zdawali si na nich wszyscy winiowie,
niezalenie od narodowoci.
Ktrego dnia podczas przymusowej gimnastyki Louie zrwna krok z Williamem
Harrisem, dwudziestopicioletnim oficerem piechoty morskiej, synem Barak Louiego w
Ofunie. Okno jego celi trzecie od prawej (Frank Tinker) generaa piechoty morskiej Fielda
Harrisa. Harris, mczyzna wysoki i peen godnoci, o zdecydowanych rysach twarzy, zosta
wzity do niewoli po kapitulacji Cor-regidor w maju 1942 roku4. Wraz z drugim
Amerykaninem* uciek i wyruszy na omioipgodzinn przepraw wpaw przez Zatok

Manilsk. Ksany przez ryby, przedziera si po omacku przez ulew. Dobrn do brzegu na
okupowanym przez Japoczykw pwyspie Bataan i wyruszy w stron Chin. Wdrowa
przez dungl i po grach, pyn wzdu wybrzea odziami uyczonymi przez przyjaznych
Filipiczykw, zaapywa si na przejadki na osioku i utrzymywa przy yciu dziki
jedzeniu mrwek. Przysta do filipiskiej partyzantki, ale na wie o amerykaskim
ldowaniu na Guadalcanal odezwa si w nim instynkt onierza marines. Wypyn dk w
stron Australii, liczc, e doczy na powrt do swojej jednostki, ale dobi tylko do
indonezyjskiej wyspy Morotai. Cywile wydali go Japoczykom, ci za, odkrywszy, e jest
synem generaa, wysali go do Ofuny. Nawet tam rwa si do ucieczki.
* Przyszym gubernatorem Indiany, Edgarem Whitcombem.
Louie i Harris trzymali si razem, razem mczyli si podczas przymusowych wicze
fizycznych, przyjmowali baty od stranikw i porozumiewali si szeptem. Harris mia t
osobliw cech, e cho by bez wtpienia wysokiego wzrostu - wedug crki mierzy metr
osiemdziesit siedem albo osiem centymetrw - to niemal wszyscy, nie wyczajc Louiego,
zapamitali go jako olbrzyma - wedug jednego rda o wzrocie dwa metry trzy centymetry,
wedug innego dwa metry siedem centymetrw. Ale mwic w przenoni, faktycznie by
gigantem i prawdopodobnie te geniuszem. Doskonale wyksztacony, umia prowadzi
konwersacj w kilku jzykach, w tym po japosku, i mia fotograficzn pami5. Potrafi za
jednym spojrzeniem zapamita ogrom informacji i przechowywa je w gowie latami. W
Ofunie ta umiejtno miaa si okaza zarazem ask i przeklestwem.
Jimmie Sasaki czsto przyjeda do Ofuny i lubi wzywa Louiego do swojego
gabinetu. Przy obdartych winiach i stranikach w szarych mundurach Sasaki by istnym
widowiskiem: ubiera si jak gwiazda filmowa, a wosy nosi zaczesane gadko do tyu i
rozdzielone rwnym przedziakiem, niczym Howard Hughes. Winiowie przezwali go
Harrym Przystojniakiem. Louie spodziewa si, e Sasaki bdzie go przesuchiwa, lecz nigdy
do tego nie doszo. Sasaki ogranicza si do wspominania USC i chwalenia si bliskim
zwycistwem Japonii. Wiedzia, e Louie skama na przesuchaniu na Kwajalein, ale nie
dry tematu. Louie nie mg tego poj: przesuchiwano kadego innego winia,
przynajmniej na pocztku, ale nikt nie pokwapi si, aby przesucha jego6. Louie
podejrzewa, e Sasaki wykorzystuje swoje wpywy, aby go chroni.
Ofuna miaa jeszcze jednego synnego mieszkaca: kaczk o imieniu Gaga, ktra
pluskaa si w dole ogniowym i pywaa, przebierajc zaman nk, na ktr jeden z
winiw zaoy miniaturowe ubki7. azia za winiami jak szczeniak i kutykaa do
kuchni i z powrotem, prawdopodobnie dokarmiana przez kuchcikw. Kadego poranka na

tenko czapaa na plac apelowy i stawaa przy winiach. Jeden zarzeka si pniej, e kiedy
wszyscy kaniali si cesarzowi, Gaga za ich przykadem te skaniaa ebek. Ten wesoy ptak
sta si ulubiecem tego ponurego miejsca. W oczach winiw - jak pisa ocalay z Ofuny
Pappy Boyington - Gaga zyskaa rang istoty, ktra dawaa odpoczynek od penych udrki
modlitw i pyta, czy ktokolwiek ich kiedy wyzwoli8.
Louie rzadko natyka si na Phila, ktrego przydzielono do odlegej celi na drugim
kocu korytarza. Zdawao si, e Phil wzgldnie dobrze znosi warunki ycia w Ofunie, ale
pozosta skurczony i sabowity, jego wzrok pozosta pusty i nieobecny. Nie mia siy biega
na przymusowych wiczeniach, wic wraz z grupk innych winiw oddzielano go od
pozostaych i musztrowano gimnastyk9.
Kiedy, kiedy Louie i Phil ukradkiem podeszli blisko siebie na placu apelowym, Phil
w kocu poruszy temat katastrofy. Znkanym gosem wyzna, e czuje si odpowiedzialny za
mier lotnikw. Louie tumaczy mu, e katastrofa nie wydarzya si z jego winy, ale Phil nie
dawa sobie tego wyperswadowa.
- Ju nigdy nie bd lata - zapowiedzia10.
Z czasem Louie przekona si, e zarwno przymusowe milczenie w Ofunie, jak i
bezwarunkowe posuszestwo winiw to pozory. Spokj by przykrywk. Pod spodem
wrza bunt.
Zacz si od ukradkowych szeptw. Stranicy nie mogli by naraz wszdzie i gdy
tylko pozostawiali winiw bez nadzoru, ci oddawali si dyskretnej szep-taninie. Bazgrali
notki na kawakach papieru toaletowego i zostawiali w umwionym miejscu w benjo.
Pewnego razu, po otrzymaniu pozwolenia na gone mwienie w celu przetumaczenia
rozkazw, komandor Maher udzieli innemu winiowi porad na temat technik kradziey, pod
nosem niczego niedomylajcych si stranikw11. Najodwaniejsi winiowie podchodzili
do stranikw i patrzc im prosto w oczy, wymawiali angielskie zdania z pytajc intonacj.
Zakopotani stranicy myleli, e o co ich pytaj; w istocie mczyni rozmawiali w ten
sposb ze sob nawzajem.
Gdy nie mogli uywa sw, porozumiewali si alfabetem Morsea12. Nocami, w
czasie krtkich przerw, kiedy stranicy wychodzili z budynku, cay barak rozbrzmiewa
stukaniem. Na dworze rozmawiali szyfrem - tit oznaczao kropk, a da kresk. Oba te
dwiki mona wydawa bez poruszania ustami. Louie szyfrowa swoje wypowiedzi w
gestach, zasaniajc rce przed stranikami. Wikszo rozmw dotyczya bahych spraw Louie zostanie zapamitany dziki opisom potraw gotowanych przez matk13 - ale ich tre
nie miaa znaczenia. wiadomo, e prowadz dziaalno wywrotow, wystarczaa.

Louie szybko nauczy si niezmiernie istotnej zasady konwersacyjnej: w rozmowie

nigdy nie naley uywa prawdziwego nazwiska stranika. Stranicy, ktrzy odkryli, e s
obmawiani, czsto karali winnych bestialskim biciem. Dla niepoznaki winiowie wymylili
wic dla nich przezwiska - niemrawy, cichy komendant obozu zyska przydomek Mumia; byli
te Ptak-Srak, Twarz-Konierz, asica, Wtrobiane Usta, Grubas i Termit. Szczeglnie
odraajcy stranik zosta nazwany Gnojkiem14.
Nieposuszestwo przybierao rozmaite formy. Winiowie umiechali si i
przemiym gosem, gruchajc jak gobki, obrzucali stranikw wyzwiskami, od ktrych wos
jey si na gowie15. Jeden z winiw przekona pewnego wyjtkowo tpego stranika, e
zegar soneczny bdzie dziaa w nocy, jeli uyje si zapaki16. Ulubionym numerem byo
zatrzymywanie w jelitach gazw, niezmiernie obfitych wskutek przewlekej dyzenterii. Kiedy
winiowie otrzymywali na tenko polecenie pokonienia si cesarzowi, na komend zginali
si w pasie i puszczali gromk salw na cze Hirohito17.
Louie wyraa bunt w jeszcze jeden, bardziej osobisty sposb. Pewien wsp-wizie,
w cywilu introligator, podarowa mu malek ksieczk, ktr zrobi w obozie ze zszytych
kartek wykonanych ze sprasowanej pasty ryowej. Louie znalaz lub te ukrad owek i
zacz prowadzi dziennik18. Zrelacjonowa w nim wydarzenia od czasu katastrofy, a pniej
kontynuowa aktualne zapiski z ycia w obozie. Na rodkowych stronach ksieczki wypisa
wyranym, drukowanym pismem dane kontaktowe innych winiw, tak aby sprawiaa
wraenie niewinnego notesu z adresami. Notatki do dziennika zapisywa sabo widocznym
pismem do gry nogami, z tyu, gdzie atwo byo je przeoczy. Przechowywa ksieczk w
schowku pod desk w pododze. Wiedzia, e moga zosta odnaleziona w trakcie jednej z
codziennych rewizji i sprowadzi na niego paowanie, ale ta drobna manifestacja swojego Ja
miaa dla niego niebagatelne znaczenie. Zdawa sobie spraw, e moe tam umrze, i tym
bardziej chcia pozostawi wiadectwo tego, przez co przeszed i kim by.
Drugim po jedzeniu najbardziej upragnionym dobrem byy wojenne wiadomoci.
Japoczycy odcili swoje obozy od informacji z zewntrz i czynili niemae starania, eby
przekona winiw o zagadzie aliantw, wpierw przez rozgaszanie nowin o japoskich
zwycistwach, pniej, wobec braku zwycistw, przez wymylanie opowieci o stratach
aliantw i swoich absurdalnie niewiarygodnych wyczynach. Pewnego razu ogosili, e ich
wojska ustrzeliy pomnik Lincolna, a marynarka storpedowaa miasto Waszyngton19. Nie
rozumieli, z czego si miejemy - wspomina jeden z winiw. Szefowie Ofuny nie
przypuszczali, e winiowie, wbrew ich staraniom, mieli swoje sposoby ledzenia biegu
wojny.

Prawdziwymi kopalniami informacji byli nowi winiowie, z ktrych wycigano

wszystko, co wiedzieli, ledwie zdyli przestpi prg obozu. Uzyskane wiadomoci,
wystukiwane na cianie alfabetem Morsea, obiegay bloki cel w kilka minut. Gazety
pojawiay si z rzadka, ale skoro tylko jaka si znalaza, wykradzenie jej stawao si obsesj
caego obozu. Czasem dostarczano do obozu racje zawinite w gazetowy papier, a dwch
kuchcikw, Al Meade i Ernest Duva, po cichu chowao opakowania do kieszeni.
Najodwaniejszym udawao si nawet zwdzi gazety z pokoju przesucha w trakcie
przesuchania20. Skradzione gazety odbyway skomplikowane potajemne podre i
przechodziy z rk do rk, by trafi w kocu do tumaczy, Harrisa, Fitzgeralda i Mahera.
Specjalnie wyznaczeni obserwatorzy stali na czatach w trakcie tumaczenia, udajc, e
zawizuj sobie sznurwki albo poprawiaj paski od spodni. Kiedy zbliali si stranicy,
dawali sygna, a gazety znikay, by w niedugim czasie zosta wykorzystane po raz ostatni. W
obozie, gdzie prawie wszyscy mieli biegunki, a papieru toaletowego byo jak na lekarstwo,
gazety stanowiy dobro bezcenne.
Harris przechowywa narzdzia swego sekretnego translatorskiego fachu w schowku
w celi. Od przybycia do Ofuny udao mu si wyebra albo ukra kawaki drutu i sznurka,
skrawki tektury, papieru oraz owek. Tektura zostaa wycita z paczki kanadyjskiego
Czerwonego Krzya przeznaczonej dla jecw wojennych; poniewa Czerwony Krzy nie
wiedzia o istnieniu Ofuny, paczka zostaa zapewne przywieziona z innego obozu przez
Japoczykw, ktrzy systematycznie wykradali zawarto takich paczek. Harris poci bd
podar papier na mae karteczki, a nastpnie poczy je w dwie ksieczki za pomoc drutu i
sznurka. Z kawakw tektury zrobi okadki.
W jednej ksieczce Harris zapisa adresy wspwiniw, midzy innymi Louiego.
W drugiej zacz tworzy rozbudowany sownik japosko-angielski. Spisywa zdania po
japosku i po angielsku - Mam ochot zje melona, Nie zamierzasz kupi pianina? - i
opatrywa je notkami na temat prawidowej skadni, formy czasownikw i czasw
gramatycznych. Na innych stronach umieci wyczerpujc list tumacze terminw
wojskowych,

takich

jak

samolot

torpedowy,

czog,

bombowiec,

dziao

przeciwlotnicze i wizie. Harris tworzy ten sownik zapewne nie tylko z zamysem
tumaczenia wykradzionych dokumentw; jeli kiedykolwiek ucieknie z Ofuny, znajomo
japoskich odpowiednikw wyrae takich jak kompas, wybrzee czy na brzegu moga
zadecydowa o przeyciu. Oprcz ksieczek Harris przechowywa take kolekcj rcznie
narysowanych map wojennych; oglda oryginalne mapy w ukradzionych gazetach,
zapamitywa je i odtwarza. Wszystkie te rzeczy, cznie z wycinkiem z gazety, trzyma w

torebce starannie ukrytej przed stranikami.

Dziki wysikom zodziei i tumaczy wikszo winiw bya tak dobrze
poinformowana o postpach wojny, e przyjmowano zakady o to, kiedy si ona zakoczy.
wiadomo, e alianci zwyciaj, napawaa niezmiern otuch i pozwalaa winiom
wytrzyma troch duej. Opr naraa ich na niebezpieczestwo, ale te pomaga zachowa
godno, a porednio take ycie. Wszyscy wiedzieli, co ich czeka, jeli kto zostanie
przyapany na wykradaniu gazet albo ukrywaniu tak obciajcych przedmiotw jak mapy i
sownik Harrisa. Ale gra bya warta ryzyka.
Jesieni spad nieg21, ktry wiatr zawiewa do cel przez szczeliny w cianach baraku.
Zamarzaa woda wylewana w przejciu w czasie porannego mycia podogi. Prawie wszyscy
winiowie si pochorowali. Louie, cigle w ubraniu, ktre mia na sobie w dniu katastrofy,
nabawi si le wrcego kaszlu. Mczyni, zmuszeni do przebywania cay dzie na
dworze, stali cinici w duych gromadach i powoli zamieniali si miejscami, tak eby kady
mg chwil posta w rodku, gdzie byo najcieplej.
Ubywao jedzenia. Wadze centralne przyznaway Ofunie skpe dostawy ywnoci,
ale problem tkwi nie tylko w tym. Podczas rozadowywania ciarwek z racjami
ywnociowymi winiowie widzieli fasol, warzywa i inne poywne produkty, a jednak
prawie nigdy nie znajdowali ich w swoich miskach. Kradli je obozowi urzdnicy, take
komendant22. Najbardziej bezwstydnie czyni to kucharz, cywil z krconymi wosami znany
jako Kdzior. Kdzior stawa na widoku i ogldany przez winiw, bez enady przerzuca
jedzenie nad ogrodzeniem do cywilw albo adowa na rower i jedzi sprzedawa je na
czarnym rynku, gdzie osigao astronomiczne ceny. Czasem przywoywa Louiego,
przekazywa mu paczk z jedzeniem i kaza przej z ni do ogrodzenia, gdzie kobieta
odbieraa je w zamian za jaki inny towar. Jeden z winiw wspomina, e byo powszechnie
wiadomo, i profity z tego handlu pozwoliy Kdziorowi kupi i umeblowa sobie dom.
Kradziee sprawiy, e w Ofunie zapanowa gd. Dobre pojcie o tym, jacy bylimy
godni - napisa komandor Fitzgerald - daje fakt, e kosztowao mnie strasznie duo siy woli,
eby wyskroba ostatni kropelk skrobi z mojej miski z ryem i przyklei ni na kawaku
sklejki zdjcie mojej ony23. Komandor Maher apelowa o zwikszenie porcji. Urzdnicy
ukarali jego impertynencj dalszym zmniejszeniem racji i intensyfikacj wicze fizycznych.
Winiowie desperacko szukali czego, co zajmie im godne usta i w efekcie popadli
w istn mani nikotynow24. Wydawano niewielkie porcje brudnego tytoniu i Louie, jak
prawie wszyscy jego towarzysze, wpad na nowo w nag, a na dalszym etapie w powane
uzalenienie. Nieliczni niepalcy, ktrzy i tak otrzymywali swj przydzia, byli bogaczami.

Jeden z przyjaci Louiego, starzejcy si norweski marynarz Anton Minsaas, tak si

uzaleni, e zacz wymienia ywno na fajki. Louie przekonywa, e musi je, ale
Minsaas by nieprzejednany. Chud coraz bardziej. Wszyscy w obozie byli chudzi, wielu
wrcz chorobliwie, ale naj-chudsi byli Louie i Phil. Dostawali zdecydowanie za mae racje, a
Louie mczy si z dyzenteri. Byo mu zimno i nka go kaszel. Na gimnastyce sania si na
nogach i robi wszystko, eby usta. W nocy skada papierowe koce, tworzc z nich co w
rodzaju materiau ocieplajcego, ale niewiele to pomagao; w nieogrzewanych, przewianych
pomieszczeniach byo tylko par stopni cieplej ni na mronym powietrzu na dworze. Kiedy
wadze obozu zarzdziy mecz baseballu, Louie zosta wyznaczony do wybijania piki.
Uderzy, zrobi krok i pad na ziemi25. Rozcignity na ziemi usysza salw miechu.
Ktrego jesiennego dnia przyjecha do obozu redaktor japoskiej gazety26, doszy go
bowiem suchy, e przetrzymuj tam Louisa Zamperiniego. Lekka atletyka cieszya si w
Japonii niesychan popularnoci, a nazwiska midzynarodowych gwiazd bieni byy
powszechnie znane. Redaktor przyjecha z ca teczk informacji na temat Louiego i pokaza
j stranikom.
Wiadomo, e chory, wyndzniay mczyzna w pierwszym baraku by niegdy
biegaczem olimpijskim, rozbudzia ich fascynacj. Szybko znaleli japoskiego biegacza i
sprowadzili go specjalnie po to, eby ciga si z Amerykaninem27. Louie, wywleczony si z
celi i zmuszony do wzicia udziau w biegu, przegra sromotnie, ku zoliwej satysfakcji
stranikw. By wcieky i zszokowany swoj postpujc utrat si. Na caym obszarze
Japonii i terytoriw okupowanych jecy umierali tysicami, a przecie dopiero zbliaa si
zima.
Louie zwrci si o pomoc do Sasakiego28. Skoro, jak sam twierdzi, by szych,
powinno by mu atwo zainterweniowa. Ale po rozmowie o tym, co zrobimy, Sasaki nie
kiwn palcem w jego sprawie. Najhojniejszym gestem, na jaki si zdoby, byo podarowanie
Louiemu jajka i mandarynki, ktrymi Louie podzieli si ze wspwiniami. To przekonao
Louiego, e Sasaki nie jest jednak jego sojusznikiem i nie chroni go przed przesuchaniami.
Zdawao si, e Japoczykw po prostu nie interesuje to, co wiedzia. Przywieli go do
Ofuny, eby go zmikczy przed czym innym, ale nie mia pojcia przed czym.
Tam, gdzie zawid Sasaki, sprawdzili si pracownicy kuchni, Mead i Duva, wiele
przy tym ryzykujc29. Podczas codziennego obchodu cel i rozdawania racji zgniatali w kulk
dodatkow porcj ryu, czasem z odrobin ryby, czekali, a stranicy odwrc wzrok i rzucali
j Louiemu. Mead szepta tylko jedn prob: Daj poow Philowi. Louie chowa poow
ryu, przysuwa si do Phila na placu apelowym i wsuwa mu j w do.

W padzierniku Anton Minsaas, ktry dalej wymienia jedzenie na papierosy, upad w

czasie gimnastyki. Stranicy rzucili si na niego, w ruch poszy paki. Niedugo potem
beri-beri dao o sobie zna i Minsaas osab do tego stopnia, e nie mg chodzi, a na koniec
przesta mwi. Obozowe wadze sprowadziy lekarza, ktry wstrzykn mu jaki zielony
pyn. Minsaas zmar natychmiast30. Domylalimy si, e zrobiono to po to, aby zakoczy
jego ycie - napisa o zielonym pynie wizie Johan Arthur Johansen*31.
Louie siedzia w celi, dygoczc z zimna, i modli si. Norweski marynarz Thorbjorn
Christiansen w przypywie wspczucia da mu co, co by moe uratowao mu ycie. Znalaz
w swoich rzeczach paszcz, ktry przekaza Louiemu32. Louie, opatulony w paszcz, trzyma
si i mia nadziej, e nie skoczy jak Minsaas.
Przy kocu roku 1943 dano winiom Ofuny zakosztowa smaku wolnoci: starzy
winiowie, w tym Louie, otrzymali pozwolenie rozmawiania ze sob na dworze. Nowo
przybyych byskawicznie zabierano do izolatek i zabraniano im si odzywa do czasu
zakoczenia wstpnych przesucha. Starzy winiowie odtd krcili si w pobliu okien cel
nowych i udajc, e rozmawiaj ze sob, odpytywali nowicjuszy.
W pierwszych tygodniach 1944 roku dotara do Louiego wiadomo, e poszukuje go
nowy wizie wypuszczony niedawno z izolatki. Louie dotar do niego; okazao si, e by to
blondyn o falowanych wosach z Burbank niedaleko Tor-rance. Mczyzna nie mia nogi jedna nogawka jego spodni bya zawizana nad kolanem. Przedstawi si jako Fred Garrett,
pilot bombowca B-2433. Sprawia wraenie wstrznitego widokiem Louiego. Opowiedzia
mu niesamowit histori.
* Jest to cakiem moliwe. Pniej podobne zastrzyki otrzymao dwch innych
winiw i obaj zmarli. Lekarz mg kierowa si wspczuciem; eutanazja bya wwczas w
Japonii powszechnie akceptowan praktyk.
Przed witami Boego Narodzenia Amerykanie przypucili atak na japoskie bazy na
Wyspach Marshalla, wysyajc tam eskadry bombowcw. Podczas jednej z takich misji
Garrett zosta zestrzelony nad oceanem i dozna otwartego zamania kostki. Po dziesiciu
godzinach dryfowania na tratwie zabraa go na pokad zaoga japoskiego holownika.
Marynarze zawieli go na wysp, na ktrej japoscy onierze na zmian kopali go w
zwisajc stop. Pniej przetransportowano go samolotem na inn wysp i osadzono w
bloku cel, gdzie przetrzymywano rwnie dziewitnastu innych strconych amerykaskich
lotnikw. Rana zaropiaa, zalgy si w niej larwy, a Garrett dosta wysokiej gorczki.
Powiedziano mu, e otrzyma opiek medyczn, ale pod warunkiem e zdradzi im tajemnice
wojskowe. W przeciwnym razie zostanie zabity. Garrett kama na przesuchaniu i

Japoczycy o tym wiedzieli.

Dwa dni po witach Garrett zosta zwizany, dosta znieczulenie rdzeniowe i musia
patrze, jak japoski sanitariusz nadpiowuje mu nog i j odamuje. Infekcja wdaa si tylko
w kostce, ale sanitariusz odci mu ca nog, aby, jak mu powiedzia, nie mg ju nigdy
lata. Rzucono go z powrotem do celi, majaczcego, a nastpnego dnia rano zaadowano na
furgonetk i zawieziono w gb ldu wraz z dwoma innymi winiami. Ich podr zakoczya
si w Ofunie. Siedemnastu pozostaych Amerykanw nigdy wicej nie widziano.
Garrett wytumaczy potem Louiemu, dlaczego go szuka. Gdy lea w gorczce w celi
na drugiej z wysp, spojrza w gr i spostrzeg wyskrobane na cianie dziesi nazwisk.
Kiedy zapyta o los tych ludzi, usysza w odpowiedzi, e pierwszych dziewiciu stracono.
Nikt nie chcia powiedzie, co si stao z dziesitym. Przez wiksz cz pobytu w celi
Garrett rozmyla nad ostatnim nazwiskiem. By moe powtarza sobie, e jeli tamten
przey, moe on te ma szans. Po przyjedzie do Ofuny rozpytywa o czowieka
nazwiskiem Louis Zamperini. Garrett i Zamperini, obaj z okolic Los Angeles, byli
przetrzymywani w tej samej malutkiej celi na Kwajalein, prawie osiem tysicy kilometrw od
domu.
Szwendajc si po placu apelowym, Louie i Harris zaprzyjanili si z Frankiem
Tin-kerem, pilotem bombowca nurkujcego i piewakiem operowym, przywiezionym z
Kwajalein razem z Garrettem34. Spdzali we trjk wikszo czasu poza cel - siedzieli na
awkach albo obchodzili dookoa plac apelowy i wiczeniami umysowymi odwracali
nawzajem swoj uwag od przejmujcego mrozu. Harris i Tinker pod wpywem godu
dowiadczali olniewajcej jasnoci umysu, podobnej do tej, ktrej Louie zazna po raz
pierwszy na tratwie35. Tinker w cigu tygodnia nauczy si prowadzi rozmow po norwesku
- lekcji udzielali mu koledzy z ssiednich cel. Sysza, jak Harris spiera si z innym winiem
o histori redniowiecza i Wielk Kart Swobd. Kiedy zauway, jak marin siedzi z
domi rozoonymi tak, jakby czyta ksik, gapi si na nie i mamrocze do siebie. Na
pytanie, co robi, odpar, e czyta tekst, ktry studiowa w Annapolis przed wielu laty. Harris
widzia ksik przed sob tak wyranie, jakby sowa byy wypisane na jego wyprostowanych
palcach.
Louie przetrwa zim z pomoc paszcza Christiansena, ryu Duvy i Meada oraz
przyjani Harrisa, Tinkera i Garretta. Wspomagany przez dodatkowe kalorie, wzmacnia nogi,
unoszc wysoko kolana w czasie spacerw po placu. Stranicy zaczli podpuszcza go do
biegania po terenie obozu.
Wiosn wadze Ofuny sprowadziy japoskiego cywila i kazay Louiemu stan z nim

do rywalizacji36. Louie zrazu odmwi, ale powiedziano mu, e jeli si nie zgodzi,
wszystkich winiw spotka kara. Mieli ciga si na dystansie okoo dwch i p kilometra,
tras wok kompleksu obozowego. Louie nie zamierza wygra i przez wiksz cz biegu
pozostawa daleko z tyu, jednak im duej bieg, tym bardziej si przekonywa, e ciao ma
tak lekkie, i zaskakujco atwo jest mu je nie. Winiowie obserwowali go z zapartym
tchem, a przed finiszem zaczli zagrzewa go do walki.
Louie popatrzy przed siebie na japoskiego biegacza i zda sobie spraw, e ma w
sobie si do tego, aby go przecign. Wiedzia, co si stanie, jeli wygra, ale okrzyki
widzw i nagromadzenie wielomiesicznych upokorze wyzwoliy w nim niespodziewan
hardo. Wyduy krok, wyszed na prowadzenie i przekroczy lini mety. Wniowie
wznieli chralny okrzyk.
Louie nie zobaczy paki spadajcej na jego czaszk, poczu tylko, jak wiat przechyla
si na bok i ginie w ciemnociach. Kiedy otworzy oczy, zobaczy niebo, obramowane
twarzami wspwiniw. Byo warto.
Stranikom wydawao si, e dali mu nauczk. Sprowadzili innego biegacza, ktry
przyjecha ze swoj dziewczyn. Louie by gotw pokona i jego, ale tu przed wycigiem
rywal zwrci si do niego uprzejmie, po angielsku, z prob o odstpienie mu wygranej i
zaoferowa w zamian kulk ryu. Wyzna, e bardzo mu zaley na tym, eby dziewczyna
zobaczya, jak wygrywa. Louie przegra, dziewczyna bya pod wraeniem, a jego konkurent
dostarczy obiecan kulk ryu i jeszcze jedn, jako premi. Ta zapata, jak stwierdzi pniej
Louie, zrobia ze mnie zawodowca37.
W marcu zabrano z obozu Phila38. Wygldao, e wreszcie dopisao mu szczcie;
urzdnicy twierdzili, e przenosz go do obozu jenieckiego Zentsuji. Wszyscy marzyli o
przeniesieniu do obozu jenieckiego, gdzie - jak mwiono - onierzy rejestrowano w
Czerwonym Krzyu i pozwalano im pisa listy do domu, a take cieszy si nieporwnanie
lepszymi warunkami ycia. Kryy pogoski, e z wszystkich obozw jenieckich najlepszy
jest wanie Zentsuji39. Przesuchujcy od dawna machali winiom przed nosem tym
luksusowym obozem jako nagrod za wspprac.
Poegnanie Phila i Louiego byo krtkie. Obiecali sobie, e po zakoczeniu wojny
sprbuj si odnale. Stranicy odprowadzili Phila za bram i wsadzili do samochodu.
Historia o Zentsuji okazaa si kamstwem. Phil trafi do Ashio, obozu pooonego na
pnoc od Tokio. Jecy z Ashio byli przekazywani firmie produkujcej kable i przewody
elektryczne i zmuszani do pracy pod ziemi, gdzie w prawie nieludzkich warunkach
wydobywali rud miedzi. Prac t wykonywali zazwyczaj - cho nie zawsze - szeregowi40.

Nie wiadomo, czy Phil rwnie byl zmuszany do niewolniczych robt.

Pobyt w Ashio, jak si zdawao, mia jedn dobr stron. Phil nie widzia Cecy ani
swojej rodziny od z gr dwch lat i wiedzia, e bliscy prawdopodobnie uznali go za
nieyjcego. W Ashio powiedziano mu, e moe napisa do domu i dano mu materiay do
pisania. Phil napisa o dniach spdzonych na tratwie ratunkowej z Zampem, o wziciu do
niewoli i tsknocie za domem. W pierwsz noc usyszycie par interesujcych historii napisa. - Moc uciskw i do ponownego spotkania. Al.
Niedugo po oddaniu przez Phila tego listu wadzom obozowym kto znalaz go na
stercie mieci. Krawdzie kartek byy nadpalone, ale tekst dawa si odczyta41. Phil zabra
list z powrotem i dobrze go schowa. Jeli wyjdzie yw z tej wojny, dostarczy go osobicie.

21. Przekonanie
Za budynkiem liceum w Torrance rs may zagajnik. W miesicach po zaginiciu
brata Sylvia Zamperini-Flammer czsto przyjedaa wieczorem do szkoy, skrcaa do lasku
i parkowaa samochd, a potem siedziaa samotnie w ciszy i pmroku. Samochd styg na
chodniku, a po policzkach Sylvii pyny ciurkiem zy. Czasem pozwalaa sobie szlocha,
wiedzc, e nikt jej nie usyszy1. Po kilku minutach ocieraa oczy, prostowaa si i ponownie
zapuszczaa silnik.
W drodze powrotnej do domu obmylaa, jak wytumaczy si z tego, e tak dugo
zabawia na poczcie. Nigdy nie dawaa po sobie pozna, jak bardzo si boi.
Po telegramie z 4 czerwca 1943 roku z wiadomoci o zaginiciu Louiego nastaa
koszmarna cisza. Mino wiele tygodni, a podjte przez armi poszukiwania nie przyniosy
adnych wiadomoci o Louiem albo o ktrymkolwiek z czonkw zaogi ani o samolocie. W
Torrance nadzieje gasy. Wychodzc na miasto, bliscy Louiego widzieli rezygnacj na
twarzach ssiadw.
W biaym domku przy Gramercy Avenue panoway inne nastroje2. W pierwszych
dniach po odebraniu telegramu w gowie Louise zrodzio si niezachwiane przekonanie, e jej
syn yje. Jej m i dzieci czuli tak samo. Mijay bez wiadomoci dnie, pniej tygodnie,
mina wiosna i nastao lato, a ich wiara pozostawaa niewzruszona. Louie by cigle wrd
nich, rozmawiali o nim w czasie teraniejszym, jak gdyby by wanie na ulicy i lada chwila
spodziewali si jego powrotu.
To, czego dowiadczali jego bliscy, nie byo wyparciem ani nadziej, lecz
przewiadczeniem. Louise, Anthony, Pete i Virginia wci wyczuwali obecno Louiego,
cigle go czuli. Ich mka braa si nie z alu, ale z pewnoci, e Louie gdzie tam jest i ma
kopoty, a oni nie mog do niego dotrze.
13 lipca, w przypywie zniecierpliwienia, Louise napisaa list do generaa Wil-lisa
Halea, dowdcy 7. Armii Lotniczej3. Bagaa w nim Halea, aby nie zaprzestawano
poszukiwa, przekonywaa, e Louie yje. Nie miaa pojcia, e tego samego dnia jej syn
zosta wzity do niewoli.
Odpowied z biura Halea przysza po siedmiu tygodniach. W licie napisano, e z
uwagi na brak jakichkolwiek rezultatw poszukiwa armia jest zmuszona przyj, e Louie i
pozostae osoby na pokadzie samolotu zaginli. Autor listu wyraa nadziej, e Louise

rwnie si z tym pogodzi. Louise potargaa list na strzpy.

Pete w dalszym cigu mieszka w San Diego, gdzie szkoli rekrutw marynarki
wojennej. Napicie go wyczerpywao. Czasem jedzi do Torrance odwiedzi rodzin, a kiedy
przyjeda, wszyscy martwili si po cichu, jak bardzo schud. We wrzeniu otrzyma zwrot
swojego ostatniego listu do Louiego, wysanego na kilka godzin przed tym, jak
powiadomiono jego rodzin o katastrofie. Na wierzchu koperty kto nabazgra: Zagin na
morzu, a na odwrocie przybito piecz STATUS OFIARY ZWERYFIKOWANY Zdjcie
Petea cigle byo w zapiecztowanej kopercie.
W tym samym miesicu wyjecha na wojn m Sylvii, Harvey. Ich rozka miaa
potrwa dwa lata. Lk o los obu kochanych mczyzn przeladowa Sylvi, a poniewa
mieszkaa sama, nie miaa si komu zwierzy. Podobnie jak Pete stracia apetyt, a jej ciao
upodobnio si do smukej, napronej liny. Stskniona kontaktu z ludmi, postanowia
przeprowadzi si z powrotem do rodzicw.
Urzdzia podwrkow wyprzeda swoich rzeczy. Miaa pralk i suszark do ubra towary reglamentowane i prawie nie do zdobycia w sklepie. Jaka kobieta chciaa je kupi,
ale Sylvia odmwia, liczc, e sprzeda wszystko naraz jednemu kupujcemu. Kobieta bez
wahania odkupia od niej zawarto caego domu za tysic dolarw, po to tylko, aby zdoby
te dwa urzdzenia. Sylvia zabraa par zostawionych sobie rzeczy i pojechaa do Torrance.
Ojca zastaa takiego, jakim by od dnia otrzymania feralnej wiadomoci: z uniesionym
podbrdkiem i umiechajcego si dzielnie, czasem przez Izy. Virginia, ktra mieszkaa przy
rodzicach i pracowaa w firmie Western Pip and Steel przy budowie okrtw wojennych,
bya rwnie zrozpaczona jak Sylvia, ale najwiksze obawy budzi stan ich matki. Na pocztku
Louise czsto pakaa. Potem, w miar upywu miesicy, cierpiaa coraz bardziej skrycie.
Jtrzca si wysypka na jej doniach, ktra pojawia si dosownie na moment po otrzymaniu
wiadomoci o znikniciu Louiego, rozszalaa si na dobre. Louise nie moga nosi rkawiczek
i nie bya w stanie nic robi. Sylvia i ojciec zajli si gotowaniem.
Sylvia zrezygnowaa z pracy w gabinecie dentystycznym i zatrudnia si jako pomoc
stomatologiczna w szpitalu wojskowym, z nadziej, e uzyska dziki temu dojcie do
wiadomoci o Louiem. Zasyszane tam rozmowy o niedoborach samolotw w armii skoniy
j do znalezienia sobie dodatkowego zajcia w biurze projektowym fabryki sprztu
lotniczego, gdzie dorabiaa na wieczornej zmianie. Nerwy miaa napite jak postronki.
Ktrej nocy, wychodzc pno z pracy, natkna si na grupk robotnikw, ktrzy siedzieli
pod samolotem i grali w karty.

Sama si nie spostrzega, kiedy zacza na nich krzycze, e jej brat zagin, Ameryka
potrzebuje samolotw, a oni w najlepsze zbijaj bki. Ten wybuch zaskoczy j sam, ale go
nie aowaa. Poprawi jej samopoczucie.
6 padziernika kufer wojskowy Louiego wyldowa na ganku domu jego rodzicw z
guchym, ostatecznym odgosem4. Nie mogc zdoby si na to, eby zajrze do rodka,
Louise zacigna go do piwnicy i przykrya kocem. Mia tam pozosta, nieotwarty, do koca
jej dni.
Wszyscy w rodzinie cierpieli, ale dzieci chciay w miar monoci chroni od
rozpaczy matk. Sylvia, Virginia i Pete nigdy nie pakali razem, lecz opowiadali sobie
wymylone historie o przygodach Louiego na tropikalnej wyspie. Anthony na og po prostu
nie by w stanie rozmawia o synu. Sylvia przesiadywaa w kociele, modlc si za Louiego i
Harveya. Czasem jedzia z Virgini do San Diego spotka si z Peteem i szli we trjk na
pokrzepiajcego drinka. W rozmowach nie dopuszczali do siebie myli, e Louie nie yje.
Spacerujc z rodzin w centrum Torrance, Sylvia zauwaaa spojrzenia rzucane im z ukosa
przez przechodniw. Ich miny zdaway si mwi, e wspczuj tym biednym Zamperinim,
ktrzy nie umiej spojrze prawdzie w oczy.
Sylvia co wieczr pisaa list do ma, a do Louiego mniej wicej raz w tygodniu.
Staraa si za wszelk cen pisa tak, jakby wszystko byo normalnie. Opisywaa bahe
domowe sprawy. Miaa adres Harveya, za listy do Louiego wysyaa na adres Czerwonego
Krzya. Mwia matce, e jedzie wysa listy, wsiadaa do samochodu, jechaa na poczt i
wrzucaa przesyki do skrzynki, a potem skrcaa do liceum w Torrance, parkowaa pod
drzewami i pakaa.
W nocy, kiedy gasy wiata i zostawaa sama w swoim dziecicym ku, czsto
wybuchaa paczem na nowo. Zasypiaa niespokojnym, udrczonym snem. Poniewa nie
wiedziaa nic o losach brata, uczepia si myl obrazu zobaczonego w gazecie po rajdzie na
Nauru: Louiego zagldajcego przez dziur w kadubie Super Mana. Obraz ten utrwali w
jej wyobrani myl, e Louie zosta postrzelony i wok tej myli obracay si jej nocne
koszmary: nie katastrofa, nie woda, tylko kule i siedzcy w samolocie, skrwawiony Louie.
Zawsze prbowaa w snach do niego dotrze, bez skutku. Koszmary byy potworne, ale Louie
nigdy w nich nie umiera. Nawet wyobrania Sylvii odrzucaa tak moliwo.
W grudniu 1943 roku rodzina Zamperinich przygotowywaa si do pierwszego
Boego Narodzenia bez Louiego. Listonosz puka do drzwi codziennie ze stert kartek i
listw, w wikszoci z wyrazami wspczucia. Drzewko zostao ozdobione acuchami z
praonej kukurydzy i urawin, a pod nim znalaz si zestaw prezentw dla Louiego5. Zostay

pniej schowane, w przekonaniu, e pewnego dnia Louie wrci do domu i sam je otworzy.
Louise kupia ma boonarodzeniow kartk z obrazkiem anioka w czerwonej
sukience, otoczonego stadkiem barankw i dmcego w trb. W rodku napisaa krtk
wiadomo.
Kochany Louisie. Gdziekolwiek jeste, wiem, e chcesz, abymy myleli, i yjesz i
nic Ci nie zagraa. Niech Bg bdzie z Tob i niech Ci prowadzi. Uciski od wszystkich.
Mama, Tata, Pete, Sylvia i Virginia. Boe Narodzenie 25-436.
Dwa miesice pniej, po serii zmasowanych bombardowa, Amerykanie zajli
Kwajalein. Gsta dungla porastajca wysp zostaa zmieciona z powierzchni ziemi; w jej
miejscu widniay olbrzymie leje po bombach, wypalone kikuty drzew i roz-orana ziemia.
Caa wyspa wygldaa, jakby kto podnis j sze tysicy metrw do gry i upuci stwierdzi jeden z onierzy7. W ruinach budynku administracji kto znalaz stos
dokumentw. onierz acy po pozostaociach drewnianego budynku zobaczy co pord
szcztkw i wydoby to na wierzch. By to dugi kawaek listwy8 z wyrytym na nim
drukowanymi literami imieniem i nazwiskiem: LOUIS ZAMPERINI.
Na 0ahu Joe Deasy dosta wezwanie do bazy Hickam Field. Po przybyciu wrczono
mu tumaczenia niektrych japoskich dokumentw zabranych z Kwajalein9. Wynikao z
nich, e Japoczycy znaleli dwch amerykaskich lotnikw dryfujcych na tratwie
ratunkowej i przewieli ich na Kwajalein. Nazwisk nie wymieniono, ale wzmiankowano, e
byli to pilot i celowniczy. Ich samolot si rozbi - w dokumentach zapewne podano dat tego
zdarzenia - a katastrof przeyy trzy osoby, z ktrych jedna zmara na tratwie. Pozostae
dwie dryfoway po oceanie przez czterdzieci siedem dni. Wrd dokumentw umieszczono
raporty z przesucha i wykonane przez winiw rysunki bombowca B-24. Raport
stwierdza, e mczyni zostali pobici, a nastpnie odesani odzi do Japonii.
Deasy po przeczytaniu raportu od razu wiedzia, kim byli ci mczyni. Spdzi na
wojnie duo czasu i dowiadczenie yciowe wyprao go z emocji, ale to byo jak objawienie:
Phillips i Zamperini przeyli katastrof! Za eufori przyszy wyrzuty sumienia: oni przeoczyli
rozbitkw w trakcie misji poszukiwawczej, a nieprzyjaciel nie.
Byem szczliwy, e si odnaleli - wspomina Deasy - ale powstao pytanie, gdzie
do diaba s w tej chwili?10. Jeeli raport o przewiezieniu ich do Japonii by zgodny z
prawd, nie znaczyo to jeszcze, e dotarli tam ywi ani e przetrwali to, co im tam
zgotowano.
Wadze wojskowe wiedziay ju z du doz pewnoci, e oprcz Zamperi-niego i
Phillipsa nie przey nikt z osb, ktre wyleciay tamtego dnia Green Hornetem. Zapewne

ze wzgldu na pobieno raportw oraz fakt, e wci nie znano dalszych losw Louiego i
Phila, rodziny ofiar ani dwjki zaginionych nie zostay zawiadomione.
Podobnie jak rodzin Zamperinich trzymano w niewiedzy take Phillipsw. Ojciec
Allena przebywa w Camp Picket w Virginii; Kelsey, matka, obijaa si o ciany w pustym
domu w Princeton w Indianie. Po telegramie z wiadomoci o zaginiciu Allena otrzymali list
od adiutanta 42. Dywizjonu ze szczegami okolicznoci jego zniknicia. Adiutant pisa w
tonie ostatecznym, mwi o Waszej godzinie alu, zapewnia, e Allen bdzie zawsze
wspominany z czci przez czonkw naszej jednostki i ofiarowa si uczyni wszelkie
wysiki, aby zagodzi Wasz smutek. Miesic pniej do kapelana Phillipsa w Camp Picket
przysza paczka. Byy w niej dwa brzowe odznaczenia w ksztacie lici dbowych,
przyznane Allenowi za mstwo okazane w misjach nad Makinem, Taraw i Nauru12. Do
czasu ostatecznego ustalenia statusu Waszego syna - napisano w doczonym licie przesyamy Wam Licie Dbowe na przechowanie. Cho Phillipsowie o tym nie wiedzieli,
odznaczenia dotary do nich w tym samym tygodniu, w ktrym ich syn trafi do niewoli.
Kapelan Phillips chcia przesa odznaczenia onie, ale z obawy, e zagin na poczcie,
zatrzyma je u siebie w Virginii. Sfotografowa je obok baretek Allena, skrzyde pilota,
insygniw wojskowych oraz Medalu Lotniczego, przypi zdjcie do kasztanowego kawaka
filcu wycitego z damskiego kapelusza i przyklei filc do pyty z drzewa orzechowego13. Po
powrocie do Indiany planowa przypi do filcu prawdziwe medale i baretki i postawi tablic
na regale z ksikami, pod zdjciem Allena. Wyglda naprawd fajnie - napisa do crki.
Wobec braku nowych informacji Phillipsowie mogli jedynie rozwaa te skpe
wiadomoci, ktre mieli. Tak samo jak rodzina Zamperinich nie zgodzili si postawi na synu
krzyyka. Sdz, e przemylaem pod kadym moliwym ktem to, co mg zrobi Allen i
nie wykluczyem jeszcze adnej z moliwoci - napisa w sierpniu kapelan Phillips do crki. Istnieje ich taka mnogo, e buduj we mnie one niewzruszone poczucie pewnoci. Ktrego
dnia doczekamy si tego upragnionego ponownego spotkania14.
Po wiadomoci o zaginiciu narzeczonego do Cecy Perry przyszed jeszcze list od
starego znajomego Smittyego, jednego z pilotw, ktrzy szukali Green Horneta15. Smitty
przekaza Cecy w licie wszystko, co wiedzia o znikniciu Allena i podkreli, e szukali go z
ogromnym powiceniem. Nie zdradzi, e najprawdopodobniej widzieli skrzynk z zapasami
zaginionego samolotu, unoszc si samotnie na oceanie. Napisa o tym, jak siedzia z
Allenem w nocy przed jego znikniciem oraz o tym, e Allen stale o niej myla i mia
nadziej na urlop, na ktrym si z ni zobaczy.
List od Smittyego by ostatni wiadomoci, jak otrzymaa Cecy. Rozpaczliwie

potrzebowaa informacji, a w Indianie czua si od nich odcita. Wpada na pomys, e moe

dowie si wicej o Aenie w stolicy. Miaa tam przyjacik, ktra mieszkaa na
przedmieciach. Rzucia prac w szkole, pojechaa na wschd i wprowadzia si do
waszyngtoskiego mieszkania przyjaciki, ktre ozdobia zdjciami ukochanego16. Znalaza
sobie prac w Trans World Airlines, liczc, e dowie si czego za porednictwem linii
lotniczych. Spdzia mnstwo czasu na rozpytywaniu, ale bez skutku.
Cecy bya rozsdn, wyksztacon kobiet, ale w przypywie rozpaczy zrobia co
zupenie do niej niepodobnego - wybraa si do wrki17.
Wrka powiedziaa jej, e Allen nie umar. Jest ranny, ale yje i zostanie odnaleziony
przed Boym Narodzeniem. Cecy uczepia si tych sw.
Z nadejciem wiosny 1944 roku matki czonkw zaogi Green Horneta, a take inni
ich bliscy, byli ju w staym kontakcie listownym. W dziesitkach listw, ktre wdroway
przez Ameryk, dzielili si emocjami i umacniali si w nadziei. Kelsey powie pniej, e
dziki tym listom pokochaa ich wszystkich.
Ten rok duy si mi niemiosiernie tylko dlatego, e czekam na jak wiadomo od
nich - napisaa w czerwcu Delia Robinson, siostra strzelca z Green Horneta. - Nie pozostaje
nic innego, jak tylko nie traci nadziei18. Czekanie odcisno swoje pitno na matce
Lesliego Deana, Mable - podupada na zdrowiu i musiaa wyjecha do Wichity na
wielotygodniowe leczenie - ale podobnie jak wszyscy inni, ona take si nie poddaa.
Mylelimy, e na pewno usyszymy co z kocem roku - napisaa do Louise. - A skoro tak
si nie stao, to chyba nie s pewni, e zaoga zgina, inaczej dawno by nas zawiadomili.
Wic czuj, e moemy dalej mie nadziej, e s gdzie ywi19.
Mable Dean skrelia te sowa w dniu 27 czerwca 1944 roku. Tego samego dnia,
dokadnie w trzynacie miesicy od katastrofy Green Horneta, w Departamencie Wojny
napisano wiadomoci, ktre zostay przesane rodzinom czonkw zaogi samolotu. Po
odebraniu listu Louise Zamperini rozdara kopert i wybuch-na paczem. Armia Stanw
Zjednoczonych

oficjalnie

uznaa

Louiego

oraz

pozostaych

czonkw

zaogi

za

nieyjcych20.
Kelsey Phillips nie daa si przekona. Dowiedziaa si bd te domylia, e La
Porte Herald-Argus, dziennik wychodzcy w ich dawnym rodzinnym miecie, planuje
podanie tej wiadomoci drukiem. Skontaktowaa si z gazet i poprosia o niepublikowanie
nekrologu, poniewa jej syn nie umar. Redakcja uszanowaa jej prob - Russell Allen
Phillips oficjalnie nie y, ale jego nekrolog si nie ukaza.
W domu Zamperinich panowaa taka sama atmosfera. Gdy tylko otrzsnli si z szoku

wywoanego zawiadomieniem, zdali sobie spraw, e ono niczego nie zmienia. Dokument
zosta napisany, poniewa taki by oficjalny tryb postpowania. Status nieyjcych
przyznawano po upywie trzynastu miesicy wszystkim zaginionym onierzom. Jako
oficjaln dat mierci Louiego podano dzie 28 maja 1944 roku - rok i dzie po znikniciu
jego samolotu. Zawiadomienie byo tylko wistkiem papieru. Nikt z nas w to nie uwierzy.
Nikt - powie pniej Sylvia. - Ani przez chwil. Nawet w skrytoci serca21.
Najbliszym Louiego cigle towarzyszyo wewntrzne uporczywe, sabe echo jego
osoby, wraenie, e cigle jest gdzie w wiecie. Dopki nie odejdzie, bd trwali w wierze,
e Louie yje.
W trakcie rodzinnych obiadw Pete i jego ojciec zaczli snu plany poszukiwa
Louiego22. Kiedy skoczy si wojna, wynajm d i bd eglowa od wyspy do wyspy, a
w kocu go odnajd. Niewane, jak dugo to potrwa.

22. Spisek
Spisek zacz si od pewnego pytania. Byo lato 1944 roku, a Louie i Frank Tinker
spacerowali po kompleksie obozowym w Ofunie. Louie sysza mae samoloty ldujce i
startujce na lotnisku wojskowym gdzie w oddali; ich odgosy daway mu do mylenia.
- Zakadajc, e si std wydostaniemy - zwrci si do Tinkera - potrafiby
pilotowa japoski samolot?
- Jeli tylko miaby skrzyda - odpar Tinker.
Z tej krtkiej rozmowy wyklu si pomys. Louie, Tinker i Harris postanowili uciec1.
Skoniy ich do tego dugie, pene rozpaczy wiosna i lato. Dzie w dzie
policzkowano ich, kopano, bito, poniano i zmuszano go wykonywania forsownych wicze.
Zdarzay si nage eksplozje przemocy, po ktrych winiowie leeli pokotem na ziemi,
modlc si, aby ich nie zabito. A wiosn odgrn decyzj wadz drastycznie obcito
wszystkim winiom racje2. Karmieni okoo poow oficjalnych racji, bo tyle ldowao
ostatecznie w ich miskach, mczyni ginli w oczach. Po zwaeniu winiw okazao si, e
mierzcy ponad sto osiemdziesit centymetrw wzrostu Bill Harris way pidziesit cztery
kilogramy. On te zapad na beri-beri.
Louie ucieka si do coraz bardziej desperackich metod zdobywania poywienia3.
Ukrad cebul i potajemnie podgrza j pod ogrzewaczem wody, ale podzielona midzy kilku
winiw nie na wiele si zdaa. Kiedy indziej zwdzi paczk pasty miso i korzystajc z
nieuwagi stranikw, wepchn sobie do ust i pokn cao za jednym zamachem, nie
wiedzc, e pasta miso to bardzo mocny koncentrat, ktry naley rozpuci w wodzie. Chwil
pniej, zgity wp za barakiem, wyrzuca z siebie ca zawarto trzewi. Pragn jedzenia
tak obdnie, e wymkn si z celi pn noc, wama si do kuchni i napcha sobie usta
kasztanami przeznaczonymi dla stranikw. Podnoszc gow, zobaczy Gnojka, ktry sta i
mu si przyglda. Wycofa si ostronie i puci galopem do swojej celi. Gnojek nie sprawi
mu batw, ale samo jego pojawienie si skutecznie odstraszyo Louiego od kolejnej
wycieczki do kuchni. Najlepsze, co mg teraz zrobi, to zgosi si na ochotnika do
krochmalenia koszul stranikw. Krochmal robiono z papki ryowej przeciskanej przez
ptno. Po przeciniciu papki Louie zbiera patki krochmalu z ptna i je zjada4.
Wreszcie trafia si szansa. Wadze obozu ogosiy, e poszukuj ochotnika, ktry
bdzie pracowa jako fryzjer dla stranikw5. Zapat miaa by kulka ryu od jednego

zlecenia. Myl o pracy ze stranikami bya oniemielajca, ale Louie musia co je. Gdy si
zgosi, nie dano mu maszynki elektrycznej, lecz zwyk brzytw. Nigdy dotd nie uywa
brzytwy i wiedzia, co go czeka, jeli kogo skaleczy. Zabra brzytw do celi i wiczy na
sobie, dopki nie nauczy si goli bez zacinania. Kiedy przyszed wykona pierwsze
zlecenie, stranik pogrozi mu pici, a potem zada czego, co Amerykaninowi wydao si
co najmniej dziwne: zayczy sobie, aby Louie ogoli mu wosy nad czoem. Byo to
standardow praktyk fryzjersk w Japonii. Wszyscy stranicy przychodzili z tym samym
yczeniem. Szczliwie Louie nikogo nie zrani, a kulki ryu trzymay go przy yciu.
Na golenie zacz przychodzi znany ze swego okruciestwa stranik zwany asic.
asica za kadym razem wychodzi, nie pacc. Louie wiedzia, co mu grozi, jeli zdecyduje
si odpaci mu piknym za nadobne, ale nie umia sobie tego odmwi. Golc czoo asicy,
poprowadzi ostrze, niby przez nieuwag, nieco niej, ni naleao. Kiedy skoczy, z
krzaczastych brwi asicy zostay tylko kokieteryjne, cieniutkie uki. asica wsta, wyszed
bez pacenia i skierowa si do wartowni. Chwil pniej Louie usysza okrzyk.
- Marlena Dietrich!
Cofn si instynktownie, czekajc na wybuch zoci asicy. Do wartowni weszo
kilku innych stranikw. Po chwili rozlegy si miechy. asica nie ukara Louiego, ale
nastpnym razem poszed si ogoli gdzie indziej.
Wniowie przeywali kady dzie ze wiadomoci, e moe by ich ostatnim. Im
bliej byli alianci, tym realniejsza stawaa si groba rozkazu wybicia do ostatka.
Mczyni mieli mgliste pojcie o przebiegu wojny, ale Japoczycy wyranie si niepokoili.
Na jednym z przesucha pod koniec wiosny urzdnik powiedzia Fitz-geraldowi, e jeli
Japonia przegra, winiowie zostan straceni6. Miejcie nadziej, e Japonia zwyciy poradzi. Polowanie na wieci z wojny stao si spraw jeszcze bardziej naglc.
Ktrego ranka Louie z rozkazu stranika zamiata plac apelowy, gdy jego uwag
przyku Mumia - komendant obozu - ktry siedzia pod wini, trzymajc gazet. Wida byo,
e przysypia. Louie krci si w pobliu i obserwowa. Gowa Mumii opada, palce si
rozluniy, a gazeta sfruna na ziemi. Cigle zamiatajc, Louie przybliy si do niego,
sign miot i najciszej jak potrafi, przycign gazet do siebie7. Tekst by po japosku,
ale na jednej ze stron wydrukowana bya mapa dziaa wojennych. Louie pogna do baraku,
odszuka Harrisa i podsun mu map. Harris wpatrzy si w ni, zapamitujc szczegy.
Kiedy skoczy, Louie pobieg wyrzuci gazet do mieci, eby pozby si dowodu
kradziey. Harris narysowa perfekcyjn kopi mapy, pokaza j innym winiom, a potem
zniszczy. Wynikao z niej jednoznacznie, e alianci powoli otaczaj Japoni.

W lipcu rozesza si po obozie plotka, e Amerykanie atakuj strategicznie wan

wysp Saipan na Marianach, na poudnie od Japonii. Japoczycy przywieli nowego,
tyczkowatego winia i wszyscy liczyli, e znajd w nim rdo informacji, ale stranicy
trzymali go w odosobnieniu i zabraniali starszym winiom z nim rozmawia. Louie dostrzeg
swoj szans, kiedy prowadzono mczyzn do ani8. Zakrad si na tyy budynku i zajrza
przez otwarte okno. Wizie sta nago, trzymajc rondel z wod, i my si, pilnowany przez
stojcego z boku stranika. Po chwili stranik odszed kilka krokw, eby zapali papierosa.
- Jak wzilimy Saipan, to upu rondel - szepn Louie.
Rondel upad z brzkiem na podog. Wizie podnis go, upuci znowu i powtrzy
to po raz trzeci. Stranik wpad z hukiem do ani, a wizie uda, e rondel wymskn mu si
z rki.
Louie pogna do kolegw z wiadomoci, e Saipan pad. Gdy brano ich do niewoli,
amerykaskim bombowcem o najduszym zasigu by B-24. Poniewa Liberator mia jednak
za krtki zasig, by mc przelecie cztery tysice kilometrw - tam i z powrotem midzy
Saipanem a japoskimi wyspami - winiowie zapewne sdzili, e zdobycie Saipanu to tylko
wstpny krok w kierunku zaoenia bazy na wyspie mniej oddalonej od centrum Japonii. Nie
wiedzieli, e amerykaskie siy powietrzne wprowadziy nowy bombowiec o olbrzymim
zasigu. Bez trudu siga on z Saipanu na japoskie wyspy.
Stranikw i wadze obozu ogarniao coraz wiksze zdenerwowanie. Sasaki, ktry od
dawna trbi o nieuchronnym zwycistwie Japonii, teraz zacz spoufa-la si z winiami i
opowiada Louiemu o swojej nienawici do byego premiera i architekta wojny Hideki Tj9.
Sprawia wraenie, jakby kibicowa aliantom.
Louie i inni roztrzsali nowin o Saipanie, nie majc pojcia o potwornociach, jakie
towarzyszyy alianckiemu natarciu. W tym samym miesicu siy amerykaskie przypuciy
atak na wysp obok Saipanu, Tinian, gdzie Japoczycy przetrzymywali w charakterze
robotnikw najemnych pi tysicy Koreaczykw. Zapewne z obawy przed przejciem
Koreaczykw na stron nieprzyjaciela w razie amerykaskiej inwazji, Japoczycy
zastosowali polityk wybijania do ostatka. Wymordowali wszystkich co do jednego - w sumie
pi tysicy ludzi10.
Nocami, lec w celach, winiowie syszeli od niedawna dobiegajcy z oddali
niepokojcy dwik: wycie syren przeciwlotniczych. Nasuchiwali bombowcw, ale bez
skutku.
Z nadejciem lata warunki w Ofunie jeszcze bardziej si pogorszyy. Powietrze byo
mtne od much, po owosionej skrze gowy aziy wszy, a sznury pche przebiegay wzdu

szww koszuli Louiego. Louie drapa si i packa caymi dniami i nocami, a skr, podobnie
jak inni, upstrzon mia zaognionymi ladami uksze. Japoczycy oferowali kulk ryu
temu, kto zabije najwicej much, podjudzajc winiw do zaciekej rywalizacji w packaniu
owadw i gromadzenia ich rozpaszczonych szcztkw. Pniej, w lipcu, wyprowadzono
winiw poza teren obozu do kanau, skd mieli wylewa wiadrami wod na pola ryowe.
Pod koniec dnia wyszli z niego pokryci pijawkami. Louie naliczy sze na swojej klatce
piersiowej. Mczyni zaczli gorczkowo baga stranikw o uyczenie im papierosw.
Jeden ze stranikw popatrzy z politowaniem, jak wij si rozpaczliwie i dgaj pijawki
czubkami papierosw, i zawyrokowa:
- Powinnicie cieszy si z tej pracy11.
5 sierpnia przyjechaa ciarwka z dostaw miesicznych racji. Fitzgerald widzia,
jak obozowi urzdnicy wymietli j prawie do czysta12. Kdzior obwieci, e racje znowu
zostay obcite - rzekomo z powodu szczurw. Fitzgerald odnotowa w dzienniku, e kiedy
urzdnicy skoczyli rekwirowa cukier, z ponad trzydziestu kilogramw przydzielonych
winiom zostaa go jedna filianka. 22 sierpnia ciarwka zajechaa tyem pod drzwi
kuchni, a winiom, ktrzy tam pracowali, polecono wyj. Fitzgerald poszed do benjo, skd
mia widok na kuchni. Widzia, jak aduj na ciarwk worki z jedzeniem i wywo poza
teren obozu. Kto, jak wida, otwiera sklep i naprawd dobrze ustawia si w interesie napisa.
Nadal bito winiw, a Konowa robi to szczeglnie zaciekle. Ktrego dnia Louie
obserwowa, jak Japoczycy wrzucaj ryby do rowu, w ktrym winiowie myli rce i nogi.
Gdy powiedziano mu, e ma je umy, podszed i zajrza do rowu. Ryby rozkaday si, a ich
korpusy faloway od larw. Wdzc, e Louie si wzdraga, Konowa przybieg i przyoy mu z
tuzin razy. Wieczorem Louie znalaz te same ryby w swojej misce. Nie chcia ich tkn, ale
stranik dgn go za uchem bagnetem i przymusi do jedzenia13.
I jeszcze Gaga. Ta wierna kaczuszka z jakiego powodu dziaaa stranikom na nerwy,
moe po prostu dlatego, e bya lubiana przez winiw. Stranicy maltretowali j, kopali i
poniewierali ni na wszystkie sposoby. W kocu ktrego dnia Gnojek rozpi spodnie i na
oczach jecw dokona aktu zoofilii. Gaga zakoczya ycie. Louie powie pniej, e bya to
najbardziej szokujca z rzeczy, jakie widzia na wojnie14.
Louie ucieka mylami z Ofuny do rodzinnego domu15. Nie widzia najbliszych od
dwch lat. Myla o maym biaym domku, Virginii i Sylvii, ojcu i drogim, oddanym Pecie,
ale najczulej wspomina matk. Dowiedzia si od Freda Gar-retta, e zosta uznany za
zmarego, i nie mg znie myli, jak musiao si to odbi na matce.

Nagromadzenie cierpie, uporczywo pamici i przewiadczenie, e Japoczycy nie

wypuszcz ich ywych z Ofuny sprawiay, e Louie sucha pobliskich samolotw i
zastanawia si, czy nie byyby dla niego ratunkiem. Wsplnie z Tin-kerem i Harrisem
dokadnie obejrzeli ogrodzenie i doszli do wniosku, e mona obej strae i przedosta si
nad drutem kolczastym. Ta myl rozpalia ich wyobrani. Zadecydowali, e sprbuj
wymkn si z obozu, ukra samolot i wydosta si z Japonii.
Ich plany zrazu utkny w martwym punkcie. Przywieziono ich tutaj w przepaskach na
oczy i wypuszczano poza teren obozu na krtko, do nawadniania pl ryowych, skutkiem
czego sabo orientowali si w okolicy. Nie wiedzieli, gdzie jest lotnisko, ani jak ukra
samolot. Wtedy z pomoc przyszed im, niewiadomie, yczliwy stranik. Sdzc, e uciesz
si, jeli bd mogli popatrze sobie na ksik, podarowa im japoski almanach. Harris
otworzy go i poczu si wniebowzity: ksika bya skarbnic szczegowych informacji o
japoskich portach, statkach w zatokach i uywanych przez nie rodzajach paliwa,
odlegociach midzy miastami oraz geograficznych punktach orientacyjnych. Byo tam
wszystko, czego potrzebowali do opracowania sprytnego planu ucieczki.
Szlifowali plan w cigu godzin spdzonych nad ksik. Zrezygnowali z pomysu
posuenia si samolotem na rzecz ucieczki odzi16. Zaledwie kilka kilometrw na wschd
by port Jokohama, ale nie byo dokd si z niego uda. Jednak jeli przedostan si na drug
stron wyspy, na zachodnie wybrzee, moe uda si im dotrze do portu, ktry otworzy im
drog do wolnoci.
Postanowili wyruszy na piechot. Harris nakreli tras wdrwki przez wysp,
dugoci okoo dwustu czterdziestu kilometrw. Wiedzieli, e podr bdzie niebezpieczna,
ale dowiadczenie Harrisa w wdrowaniu po pwyspie Bataan dodawao im pewnoci siebie.
Po dotarciu do portu ukradn motorwk i paliwo, przepyn Morze Japoskie i uciekn do
Chin. Skoro Louie przemierzy z gr trzy tysice kilometrw na podziurawionej od kul
tratwie praktycznie bez jedzenia, przebycie kilkuset kilometrw na Morzu Japoskim w
solidnej lodzi motorowej powinno by wykonalne. Tinker, ktry trafi do niewoli duo
pniej ni Harris i Louie, mia najbardziej aktualn wiedz o tym, ktre obszary Chin byy
pod okupacj wroga. Wyrysowa tras rejsu, ktra, jak mia nadziej, pozwoli im omin
Japoczykw.
Liczyli, e znajd w Chinach bezpieczny port. W 1942 roku Ameryka dokonaa
pierwszego i - do niedawna - jedynego nalotu bombowego na gwne wyspy Japonii.
Bombowce B-25 pod dowdztwem podpukownika Jimmyego Doolittlea mimo ryzyka
wystartoway z lotniskowca. Po zbombardowaniu Japonii niektrym z zag Dooittlea

skoczya si benzyna i rozbiy si albo ewakuoway na spadochronach nad Chinami17.

Cywile ukryli lotnikw przed Japoczykami, ktrzy przetrzsnli okolic w poszukiwaniu
Amerykanw18. Harris, Tinker i Louie syszeli, e Japoczycy wzili odwet na chiskich
cywilach za udzielenie schronienia ludziom Doolittlea, ale nie znali jego prawdziwych
rozmiarw. Szacuje si, e Japoczycy wymordowali wier miliona cywilw19.
Nie mieli pojcia, jak przezwyciy jedn trudno. Gdy stali obok stranikw,
trudno byo nie zauway, jak bardzo rni si od typowych Japoczykw, i to nie tylko
rysami twarzy. Przecitny japoski onierz mia metr szedziesit wzrostu20. Louie mierzy
metr siedemdziesit siedem, Tinker metr osiemdziesit trzy, a Harris by jeszcze wyszy.
Wdrujc przez Japoni, bd wprost nieznonie rzuca si w oczy. Chiny moe przyjm ich
yczliwie, ale byoby naiwnoci sdzi, e w Japonii znajd przyjanie usposobionych
cywilw. Po wojnie jecy bd opowiadali o bohaterskich japoskich cywilach, ktrzy
dostarczali im ukradkiem jedzenie i lekarstwa, a jeli zostali przyapani, stranicy bili ich bez
litoci. Takie zachowanie nie stanowio jednak reguy. Jecw prowadzonych przez miasta
czsto opaday roje cywilw, ktrzy uderzali ich, opluwali i obrzucali kamieniami21. Jeli
Louie, Harris i Tinker dadz si zapa, raczej na pewno zostan zabici, jeli nie przez wadze,
to przez cywilw. Nie mogc zaradzi rnicy wzrostu, zdecydowali, e bd porusza si
tylko noc i liczy na ut szczcia. Jeli maj zgin w Japonii, przynajmniej umr na
wasnych warunkach. Tym ostatnim w yciu czynem zadeklaruj, e zachowali wewntrzn
suwerenno.
Plan nabiera ksztatw, a przyszli zbiegowie chodzili jak najwicej, eby wzmocni
nogi. Obserwujc warty, zauwayli, e noc, o okrelonej porze, pilnuje ogrodzenia tylko
jeden stranik. Louie zdoby zaopatrzenie na drog. Jako obozowy fryzjer mia dostp do
narzdzi i udao mu si buchn n. Ukrad te past miso i ry. Zbiera lune skrawki
papieru fruwajce po terenie obozu, ktre miay suy jako papier toaletowy, i kady
znaleziony kawaek sznurka. Wszystko to upycha pod desk podogi w swojej celi.
Przygotowania trway dwa miesice. W miar zbliania si daty ucieczki wypeniao
Louiego uczucie, ktre okreli jako lkliw rado22.
Tu przed terminem zdarzyo si co, co diametralnie zmienio sytuacj: ucieczka
winia z jednego z obozw jenieckich. Wadze Ofuny zwoay apel i wyday nowe
rozporzdzenie. Kady zapany na prbie ucieczki zostanie stracony, a za kadego uciekiniera
zastrzelonych zostanie kilku przebywajcych w obozie oficerw. Louie, Tinker i Harris
wstrzymali przygotowania23.
Po odwoaniu planw Louie i Harris skierowali swoj energi na rozbudow

wiziennej siatki informacyjnej. Na pocztku wrzenia ktry z winiw spostrzeg na

biurku Konowaa gazet z map dziaa wojennych. Mao byo rzeczy bardziej
niebezpiecznych ni kradzie czego sprzed nosa Konowaowi, ale groba masowej egzekucji
sprawiaa, e byli skonni zapaci prawie kad cen za informacje o postpach aliantw.
Tylko jeden z nich mia dowiadczenie potrzebne do tak ryzykownej kradziey.
Louie krci si przez kilka dni przed biurem Konowaa, zerka przez okna i
obserwowa jego oraz innych stranikw24. Codziennie o okrelonej porze przychodzili do
biura na herbat, a pniej wychodzili razem na papierosa. Przerwa na papierosa miaa
ustalon dugo: trzy minuty. Bya to jedyna szansa. Jeli si uda, to ledwo-ledwo.
Harris czeka w pogotowiu, a Louie czatowa przy biurze Konowaa, czekajc na
odpowiedni moment. Wreszcie Konowa i jego kumple wyszli z papierosami w doniach.
Louie zakrad si zza rogu budynku, pochyli si, eby nie zosta zauwaonym z okna i
chykiem wemkn si do biura na czworakach. Gazeta cigle leaa na biurku. Louie wzi j,
wepchn pod koszul, wypez z biura, wyprostowa si i poszed do celi Harrisa szybkim
krokiem, ale tak, by nie zwrci na siebie uwagi. Rozoy pacht gazety i pokaza j
Harrisowi, ktry wpatrywa si w ni przez kilka sekund. Nastpnie Louie wsun j sobie z
powrotem pod koszul i pospieszy z powrotem do biura Konowaa. Mia szczcie; Konowa
i jego kumple byli jeszcze na dworze. Zakrad si jak poprzednio na czworakach, wbieg do
pokoju, rzuci gazet na biurko i uciek. Nikt go nie zauway.
W baraku Harris wycign pasek papieru toaletowego i owek, a potem narysowa
map. Kady rzuci na ni okiem. Winiowie bd po wojnie rnie wspomina, czego
dokadnie dotyczya, ale wszyscy zgodz si, e byy na niej zaznaczone postpy aliantw.
Harris schowa j midzy swoimi rzeczami.
Pnym popoudniem 9 wrzenia Harris siedzia w celi z innym winiem i omawia
przebieg wojny, gdy w korytarzu znienacka pojawi si Konowa. Harris nie zdy go
zauway. Konowa dostrzeg, e Harris trzyma co w rce, stan przed nim i wyrwa mu
map.
Przyjrza si jej, zobaczy sowa Filipiny i Tajwan i zada wyjanie. Harris
tumaczy, e to takie tam bazgroy, ale Konowa nie dal si nabra. Poszed do jego celi,
przeszuka j i znalaz, jak sam pniej zezna, skarbnic odrcznie narysowanych map niektre ukazujce system obrony powietrznej gwnych wysp Japonii - a take skradziony
wycinek z gazety oraz sownik terminw wojskowych. Wezwa oficera, ktry pomwi z
Harrisem i wyszed. Wszyscy sdzili, e kryzys zosta zaegnany.
W nocy Konowa niespodziewanie wezwa wszystkich winiw na plac apelowy.

Wyglda dziwnie, twarz mia karmazynow. Rozkaza winiom robi pompki przez okoo
dwadziecia minut, a nastpnie stan w ofuskim przysiadzie. Pniej poleci Harrisowi
wystpi z szeregu. Louie dosysza, jak mane szepcze: Boe, mapa.
Winiowie, ktrzy widzieli, co stao si pniej, nigdy nie zdoaj wymaza tego z
pamici. Konowa rzuci si na Harrisa, skrzeczc i ryczc, kopa go, wali pici i tuk
drewnian kul zabran rannemu winiowi. Gdy Harris pad na ziemi, z nosem i goleniami
ociekajcymi krwi, Konowa rozkaza innym winiom go podtrzyma i podj przerwane
bicie. Trwao to czterdzieci pi minut, moe godzin, jeszcze dugo po tym, jak Harris
straci przytomno. Dwch winiw zemdlao.
W kocu Konowaa i lece przed nim ciao skropiy pierwsze krople deszczu.
Przerwa, odrzuci kul, podszed do najbliszego budynku, opar si o cian i dyszc, osun
si ciko na ziemi.
Louie poszed za stranikami, ktrzy wlekli Harrisa do celi. Posadzili go przy cianie i
wyszli. Harris siedzia z szeroko otwartymi, ale martwymi jak kamienie oczami. Miny dwie
godziny, zanim si poruszy.
Po kilku dniach zacz powoli wraca do ycia. Nie mg je samodzielnie, wic
Louie siedzia przy nim, karmi go i prbowa zagadywa, ale Harris by tak oszoomiony, e
trudno byo nawiza z nim kontakt. Gdy wreszcie wyszed z celi, snu si po obozie z
groteskowo znieksztacon twarz i szklanym wzrokiem. Nie poznawa przyjaci, kiedy si z
nim witali.
Trzy tygodnie pniej, rankiem 30 wrzenia 1944 roku, stranicy wywoali nazwiska
Zamperiniego, Tinkera, Duvy oraz kilku innych winiw. Powiedziano im, e jad do obozu
jenieckiego o nazwie Omori, w pobliu Tokio. Dostali dziesi minut na spakowanie rzeczy.
Louie pogna do celi i unis desk podogi, wycign dziennik i wepchn go w fady
ubrania. Wiedzia, e w nowym obozie na pewno poddadz ich rewizji osobistej, wic inne
skarby pozostawi swojemu nastpcy. Poegna si z przyjacimi, take z Harrisem, ktry
wci chodzi jak w malignie. Sasaki na poegnanie da Louiemu przyjacielsk rad: jeli
bd ci przesuchiwa, trzymaj si wersji, ktr podae na Kwajalein25. Kilka minut
pniej, po roku i pitnastu dniach w Ofunie, wywieziono Louiego z obozu. Kiedy
rozklekotana ciarwka wyjedaa spomidzy wzgrz, ogarna go euforia. Mia przed sob
obz jeniecki, ziemi obiecan.

23. Monstrum
Byo przedpoudnie ostatniego dnia wrzenia 1944 roku. Louie, Frank Tinker oraz
garstka innych weteranw Ofuny stanli przed bram obozu jenieckiego Omori pooonego
na sztucznej wyspie w Zatoce Tokijskiej. Wysepka bya zaledwie piaszczyst ach poczon
z ldem lichym mostkiem z bambusowych listew. Za wod rozcigao si jaskrawe, ttnice
yciem Tokio, wci na dobr spraw nietknite przez wojn. Jeli nie liczy biaych plam
wczesnego niegu rozrzuconych po ziemi jak kwadraty do gry w klasy, cay obz mia barw
spopielonej, nieziemskiej szaroci1. Jednemu z jecw przypomina powierzchni ksiyca2.
Nigdzie nie byo wida ptakw3.
Stali przed niewielkim budynkiem biura, gdzie kazano im zaczeka. Przed nimi, obok
budyneczku, sta japoski kapral, ktry ypa na nich gronie.
By dwudziestokilkuletnim mczyzn o piknych proporcjach4. Mia przystojn
twarz i pene wargi, lekko uniesione w kcikach, co przydawao jego ustom lekko okrutnego
wyrazu. Jego ciao, odziane w doskonale skrojony mundur, byo idealnie harmonijne, z jego
torsu bio poczucie mocy. Sylwetk mia szczup. U biodra wisia elegancko przypity
miecz, a brzuch opasywa szeroki pleciony pas przyozdobiony olbrzymi metalow klamr.
Jedyne, co nie pasowao do obrazu tego uderzajco przystojnego mczyzny, to jego donie olbrzymie, prymitywne, zwierzce, ktre jeden z winiw porwna do ap5.
Nowo przybyli stali na baczno ze sztywnymi ramionami i domi przycinitymi
pasko do ud. Kapral nadal bez sowa omiata ich spojrzeniem.(Obok niego sta inny onierz,
ktry nosi odznaki podporucznika, ale wyranie nadskakiwa niszemu rang kapralowi.
Mino pi, moe dziesi minut, a kapral nawet nie drgn. Potem znienacka ruszy w stron
winiw; podporucznik drepta usunie za nim. Szed z wysoko uniesionym podbrdkiem i
wypit piersi, przesadnie wyprony i wadczy. Zacz oglda winiw jak swoj
wasno - jak gdyby by samym Panem Bogiem, pomyla Louie.
Kapral kroczy wzdu szeregu, przystawa przed kadym mczyzn, taksowa go
wzrokiem od stp do gw i krzycza: Nazwisko!. Gdy doszed do Louiego, a ten poda mu
swoje nazwisko, kapral zmruy oczy6. Dziesitki lat po wojnie ludzie, ktrzy patrzyli kiedy
w te oczy, nie bd potrafili otrzsn si ze wspomnienia tego, co w nich dostrzegli - czego
tak dogbnie zego, e ciska si odek, a po karku przebiega dreszcz. Louie spuci
wzrok. Co rozcio powietrze: rka kaprala przybliya si z rozmachem i pi walna

Louiego w gow. Louie zatoczy si.

- Dlaczego ty nie patrze mi w oko? - wykrzykn kapral. Pozostali w szeregu
zesztywnieli.
Louie odzyska rwnowag, ze sta twarz podnis gow i skierowa wzrok na
twarz kaprala. Jeszcze raz wisno powietrze i pi zadaa cios w czaszk. Pod Louiem
ugiy si kolana.
- Ty masz na mnie nie patrze!
Ten facet to psychopata - pomyla Tinker7.
Kapral zaprowadzi winiw do strefy obozu przeznaczonej na kwarantann, pod
rozchwiane zadaszenie. Poleci winiom stan pod nim i odszed.
Mijay godziny, mczyni stali, a zib posuwa si w gb ich rkaww i nogawek.
Wreszcie usiedli. Nastao dugie, zimne popoudnie, a kapral nie wraca.
Louie zauway w pobliu drewnian skrzynk po jabkach8. Przypominajc sobie
skautowsk metod krzesania ognia, wzi skrzynk i poama j na kawaki. Poprosi jednego
z kolegw o wycignicie z buta sznurwki, zrobi z bambusowego patyka wrzeciono,
wpasowa je w dziur w listewce ze skrzynki, owin wrzeciono sznurwk i zacz nim
obraca, pocigajc raz za jeden, raz za drugi koniec sznurka. Sporo si napracowa, ale w
kocu spod patyczka dobya si smuka dymu. Pozbiera kawaki lecej w pobliu
porzuconej maty tatami, oboy nimi dymic si cz listwy i zacz dmucha. Szcztki
maty buchny pomieniem. Wniowie zebrali si wok ogniska i wyjli z kieszeni
papierosy. Wszystkim zrobio si cieplej.
Kapral zjawi si nagle jak spod ziemi. Krzycza: Nanda, nandal, co mona
przetumaczy z grubsza jako: Co jest, do cholery?. Chcia wiedzie, skd wzili zapaki.
Louie wytumaczy, w jaki sposb rozpali ognisko. Kapral zmarszczy brwi i bez ostrzeenia
grzmotn Louiego w gow, a potem zamierzy $i do kolejnego ciosu. Louie chcia zrobi
unik, ale przezwyciy ten odruch, wiedzc z Ofuny, e sprowokuje go to tylko do kolejnych
uderze. Sta wic spokojnie z obojtn min, kiedy na jego gow spad drugi siarczysty cios.
Kapral rozkaza im zgasi ogie i odszed.
Louie spotka czowieka, ktry zrobi wszystko, eby go zniszczy.
Kapral nazywa si Mutsuhiro Watanabe*9. Urodzi si w czasie I wojny wiatowej
jako czwarte z szstki dzieci Shizuki Watanabe, piknej i niezwykle majtnej kobiety.
Rodzina Watanabe cieszya si dostatnim yciem, a bogactwo zawdziczaa posiadaniu
tokijskiego hotelu Takamatsu oraz innych nieruchomoci, a take kopal w Nagano i w
Mandurii. Ojciec Mutsuhiro, pilot, umar bd zostawi rodzin, kiedy syn by jeszcze w

stosunkowo modym wieku. Mody Watanabe dorasta, opywajc w luksusy, mieszka w

przepiknych domach rozsianych po caej Japonii, mia do dyspozycji sub i pywa w
przydomowych basenach. Jego rodzestwo nazywao go zdrobnieniem Mu-cchan.
Po dziecistwie spdzonym w Kobe Mutsuhiro uczszcza na prestiowy tokijski
Uniwersytet Waseda, gdzie studiowa literatur francusk i kultywowa zamiowanie do
nihilizmu. W 1942 roku, po ukoczeniu studiw, zamieszka w Tokio i przyj posad w
agencji informacyjnej. Pracowa tam tylko przez miesic; Japonia znalaza si w stanie wojny,
a Mutsuhiro by zagorzaym patriot. Zacign si do wojska.
Watanabe wiza wielkie nadzieje z karier w armii. Jeden z jego starszych braci by
oficerem, a m starszej siostry peni funkcj komendanta Changi, olbrzymiego obozu
jenieckiego w Singapurze. Stopie oficerski mial dla niego ogromne znaczenie. Skadajc
wniosek o przyjcie do kadry oficerskiej, prawdopodobnie sdzi, e przy jego wyksztaceniu
i rodowodzie to czysta formalno, ale spotkao go rozczarowanie; przyznano mu tylko
stopie kaprala. Mwiono, e wanie to zdarzenie go wykoleio, zhabio we wasnych
oczach, zrodzio w nim zo i gorzk zazdro wobec oficerw. Jego znajomi powiedz
pniej, e koncentrowa na tym bolesnym upokorzeniu wszystkie swoje myli i wpywao
ono na kady jego nastpny czyn. To definiujce zdarzenie bdzie miao tragiczne
konsekwencje dla setek ludzi.
Kapral Watanabe zosta skierowany do stacjonujcego w pobliu paacu Hi-rohito
puku Gwardii Imperialnej w Tokio. Poniewa wojna nie dotara jeszcze na teren Japonii, nie
bra udziau w walkach. Jesieni 1943 roku, z niewiadomego powodu, przeniesiono go na
najbardziej upokarzajce dla podoficera japoskiej armii stanowisko - do obozu jenieckiego.
Moe jego przeoeni chcieli pozby si z Gwardii Imperialnej niezrwnowaonego i
zjadliwego onierza, a moe chcieli zrobi uytek z jego temperamentu, w kadym razie
Watanabe zosta przydzielony do Omori i wyznaczony na oficera dyscyplinarnego.
Przyjecha tam w ostatnim dniu listopada 1943 roku.
* W pisemnych wspomnieniach jecw imi Watanabe prawie zawsze pisane jest
Matsuhiro. Oficjalne dokumenty potwierdzaj jednak, e prawidowa pisownia to Mutsuhiro.
Omori byo ponurym miejscem jeszcze przed pojawieniem si tam Watanabego.
Konwencja genewska z 1929 roku, podpisana przez Japoni, lecz nie ratyfikowana10,
zezwalaa pastwom przetrzymujcym jecw na wykorzystywanie ich jako siy roboczej, z
pewnymi ograniczeniami. Robotnicy musieli by sprawni fizycznie, a praca nie moga
zagraa ich bezpieczestwu lub zdrowiu ani przekracza ich moliwoci. Nie moga te
suy potrzebom wojennym, a jecy musieli otrzymywa wynagrodzenie proporcjonalne do

wykonanej pracy. Wreszcie, nie wolno byo zmusza do pracy oficerw, dziki czemu mogli
zachowa kontrol nad swoimi onierzami.
Sposb traktowania jecw przez Japoczykw mia z konwencj genewsk niewiele
wsplnego11. Szeregowy jeniec wojenny by w Japonii niewolnikiem. Japoski rzd zawiera
kontrakty z prywatnymi firmami i wysya jecw do fabryk, kopal, portw i na kolej, gdzie
przymuszano ich do morderczej pracy na rzecz produkcji albo transportu wojennego. Praca wykonywana pod okiem uzbrojonych w paki brygadzistw - bya tak niebezpieczna i
wyczerpujca, e tysice jecw umieray na stanowiskach. W niezmiernie rzadkich
przypadkach Japoczycy wypacali jecom rekompensaty, ale byy one miesznie niskie i
wynosiy kilka centw na tydzie. Jedynym postanowieniem konwencji genewskiej
respektowanym czasem przez Japoczykw by zakaz zmuszania do pracy oficerw.
Jak niemal kady obz jeniecki, Omori byo obozem pracy niewolniczej. Szeregowi
jecy z Omori przez dziesi do jedenastu godzin dziennie, siedem dni w tygodniu,
wykonywali katornicz prac w stoczniach, na stacjach rozrzdowych, przy rozadunku
ciarwek, w piaskami i skadzie wgla. By jej unikn, musieli by na krawdzi mierci,
gdy na zwolnienie szli tylko winiowie z gorczk wynoszc co najmniej czterdzieci
stopni. Robota bya nieludzko wyczerpujca; wedug jeca Toma Wadea kady zatrudniony
na tokijskiej stacji rozrzdowej przenosi dziennie w sumie dwadziecia do trzydziestu ton
materiau12. Przypuszczalnie dlatego, e Omori suyo jako obz pokazowy, poddawany
inspekcjom przez Czerwony Krzy, pacono tam jecom dziesi jenw na tydzie13
(paczka papierosw kosztowaa wicej), ale mogli wydawa pienidze tylko na wybrane,
bezwartociowe towary w obozowej kantynie, wic trafiay one z powrotem do Japoczykw.
Sytuacj w Omori pogarsza chroniczny brak ywnoci. Racje byy lepszej jakoci ni
te w Ofunie, ale wydawano je w niewiele wikszych ilociach. Poniewa oficerowie nie byli
zaprzgani do pracy, przysugiwaa im poowa porcji wydawanych niewolnikom, rzekomo z
powodu mniejszego zapotrzebowania na kalorie. Oprcz ryu jecy dostawali warzywa, ale
prawie adnych produktw biakowych. rednio raz w tygodniu kto przywozi do obozu na
taczce miso. Poniewa jej zawarto rozdzielano pomidzy setki ludzi, kademu dostawaa
si porcja mniej wicej wielkoci naparstka; jecy znajdowali tam takie rzeczy jak puca i
jelita, rne czci psa, co, co nazywali sperm sonia, a raz nawet tajemniczy flak, ktry jak zdecydowali po wielu spekulacjach - musia by wagin klaczy14.
Podobnie jak w Ofunie, w Omori take szerzyy si epidemie beri-beri oraz innych
chorb. A poniewa chorzy, jako niepracujcy, dostawali poow racji15, nie mogli wrci do
zdrowia. Znkani dyzenteri - nazywan tutaj benjo boogie - ykali grudki wgla albo

spalone patyki, eby spowolni trawienny wodospad. Wielu wayo poniej czterdziestu
kilogramw.
Jedynym pozytywem przed listopadem 1943 roku byo nastawienie japoskiego
personelu. Stranicy nie byli ani w poowie tak perfidni jak ci w Ofunie. Winiowie dawali
im przezwiska takie jak wiska Szczka, Pieroek, Krzywy Zb, Czyn-gis-chan albo
Reporter Wczykij. Jeden nieszczsny oficer, ktry, jak napisa jeniec Lewis Bush, nosi
bufiaste spodnie i chodzi, jakby musia prdko usi na klozecie, zyska przydomek
porucznika Gwno-w-Portkach16. Byo paru zbirw i jeden czy dwch kretynw, ale byli
te tacy, ktrzy okazywali jecom yczliwo. Pozostali traktowali ich obojtnie,
egzekwowali przepisy za pomoc paki, ale przynajmniej zachowywali si w sposb atwy do
przewidzenia. Relatywnie rzecz biorc, Omori nie syno z przemocy. Po przyjedzie
Watanabego wszystko si zmienio.
Przyjecha z cukierkami i papierosami dla jecw. Umiecha si, zagadywa
uprzejmie, pozowa do zdj z brytyjskimi oficerami i wyraa si z uznaniem o Ameryce
oraz Wielkiej Brytanii. Przez kilka dni zachowywa si jak mysz17.
W ktry niedzielny poranek podszed do grupy jecw stoczonych w drzwiach
baraku. Jeniec Derek Ciark, chcc, eby zrobili mu przejcie, wrzasn: Z drogi!. Te
sowa, nie wiedzie czemu, wprawiy Watanabego w furi. Rzuci si na Ciarka i pobi go, a
gdy ten upad, skopa lecego. Bush wstawi si za nim, tumaczc, e Ciark nie mia na
myli nic zego, ale Watanabe wycign miecz i zagrozi, e zetnie Clarkeowi gow. Ktry
z japoskich oficerw przerwa napa, ale tego samego wieczora Watanabe zemci si na
Bushu. Rzuci go na rozgrzany piec, skopa i zoi piciami. Kiedy jecy pooyli si spa,
przyszed znowu i kaza Bushowi uklkn. Mczy go przez trzy godziny, kopa i chlasta
mu wosy mieczem. Po dwch godzinach wrci po raz trzeci. Bush przygotowywa si na
mier, ale Watanabe zaprowadzi go do swojego biura, uciska, a potem poczstowa
piwem, garci cukierkw i papierosami. Przeprosi paczliwym gosem i przyrzek nigdy
wicej nikogo nie maltretowa. Niedugo wytrwa w tym postanowieniu. Jeszcze tej samej
nocy chwyci miecz do kendo - dugi, ciki bambusowy miecz treningowy - i wbieg z
dzikim wrzaskiem do barakw, lejc kadego, kogo zobaczy.
Watanabe, jak uj to Bush, tamtego dnia odkry karty. Odtd zarwno jego ofiary,
jak i inni Japoczycy zastanawiali si nad jego agresywnym, nieprzewidywalnym
zachowaniem i spierali co do jego przyczyn. Dla Yuichiego Hatto, obozowego ksigowego,
byo ono po prostu objawem szalestwa18. Inni widzieli w nim wiadomy zabieg. Po napaci
na Clarkea jecy oficerowie, ktrzy dotd ledwie zauwaali Watanabego, zaczli si go ba.

Reperkusje tego zdarzenia syciy jego aroczn dz: nieposkromiona brutalno dawaa mu
wadz nad ludmi, ktrej nie dawaa mu ranga. Zorientowa si, e jeli uderzy paru ludzi,
to bd si go bali i traktowali z szacunkiem - wyjani Wade. - No i weszo mu to w
krew19.
Watanabe czerpa z przemocy dodatkow przyjemno. Wedug Hatto, Watanabe by
zboczecem seksualnym i nie kry, e bicie winiw doprowadza go do orgazmu. Lubi
sprawia jecom bl - napisa Hatto. - W ten sposb zaspokaja swj popd seksualny20.
Narodzi si tyran21. Watanabe bi jecw codziennie: miady im tchawice,
przebija bbenki w uszach, wybija zby, jednemu oddar poow ucha, innych drczy do
nieprzytomnoci. Jednego oficera zmusi do siedzenia zim przez cztery dni w szopie w samej
przepasce fundoshi. Innego jeca, mczyzn szedziesiciopi-cioletniego, przywiza do
drzewa i pozostawi tam na kilka dni. Komu innemu kaza stawia si przed nim co wieczr i
wali pici w twarz. wiczy dudo na pacjencie po zabiegu wycicia wyrostka. Upojony
przemoc wy i zawodzi, lini si, toczy pian z ust, czasem szlocha, a zy cieky mu po
policzkach. Jecy nauczyli si rozpoznawa, kiedy zblia si napad: na chwil przed tym, jak
Watanabe traci panowanie nad sob, opadaa mu prawa powieka.
Watanabe szybko sta si postrachem caej Japonii22. Wadze innych obozw zaczy
przysya mu sprawiajcych kopot winiw do utemperowania, a Omori zasyno jako
obz karny23. Jak zezna komandor Maher, przeniesiony z Ofuny do Omori jako jeden z
najwyszych rang jecw, Watanabe by najbardziej krwioerczym stranikiem w
jakimkolwiek obozie jenieckim na gwnej wyspie Japonii24.
Od innych osawionych zbrodniarzy wojennych odrniay Watanabego dwie rzeczy.
Po pierwsze, nacisk kadziony na maltretowanie emocjonalne. Nawet jak na czowieka
wychowanego w kulturze opartej na pojciu honoru, by nienaturalnie czuy na kad
domnieman zniewag i robi wszystko, aby zadawa ten sam bl tym, ktrzy mu podlegali.
Osobnicy pokroju Konowaa byli przy nim zwykymi bandziorami; Watanabe rni si od
nich tym, e czy okruciestwo fizyczne z psychicznym. Zmusza jecw do kaniania si
caymi godzinami dyniom albo drzewom. Kaza kapelanowi sta ca noc i salutowa
masztowi flagowemu, krzyczc Keirei!, co po japosku znaczy Salut! - dowiadczenie to
doprowadzio mczyzn do ez i na skraj obdu. Konfiskowa i niszczy rodzinne fotografie
jecw, wzywa ich do swojego biura, aby pokaza im listy z domu, a nastpnie pali,
nierozpiecztowane, na ich oczach. eby utrwali w jecach poczucie kompletnej
bezradnoci, z dnia na dzie zmienia sposb, w jaki yczy sobie by tytuowany, i bi
kadego, kto le odgad jego yczenie. Rozkazywa jecom ama zasady panujce w obozie,

po to tylko, eby napa na nich za gwacenie zasad. Jeniec Jack Brady podsumowa go
jednoznacznie: By bez cienia wtpliwoci najwikszym sadyst, jakiego kiedykolwiek
spotkaem25.
Drug

cech,

ktra

odrniaa

Watanabego

od

innych

stranikw,

bya

niekonsekwencja. Przez wikszo czasu by gniewnym bogiem Omori, ale po biciu nieraz
wraca z przeprosinami, czsto we zach. Te napady skruchy na og trway zaledwie chwil i
poprzedzay now seri wrzaskw oraz ciosw. W mgnieniu oka przechodzi od wesooci do
kompletnego obdu, zwykle bez powodu. Jeden z jecw wspomina, e widzia, jak
Watanabe agodnie chwali jego koleg, a uamek sekundy pniej wpada w furi i bije go do
nieprzytomnoci, po czym spacerowym krokiem odchodzi do biura i zjada obiad ze spokojem
pascej si krowy26.
Gdy nie paowa winiw, zmusza ich do kumplowania si z nim27. Budzi ktrego
z nich w rodku nocy i gosem sodkim jak mid prosi o przyjcie do jego pokoju, gdzie
rozmawia z nim przy ciastkach o literaturze. Czasem zbiera u siebie w pokoju wszystkich,
ktrzy potrafili gra na jakim instrumencie albo piewa, i urzdza koncerty. Oczekiwa, e
jecy bd zachowywali si tak, jakby go uwielbiali i niekiedy zdawao si, e szczerze w to
wierzy.
By moe urzdza te spotkania dlatego, e wywoyway one u jecw wikszy stres
ni jednoznaczna wrogo. A moe po prostu doskwieraa mu samotno. Japoczycy w
Omori gardzili nim za jego pych, przechwalanie si swoim bogactwem i nieokrzesanie.
Watanabe nie zna umiaru w popisywaniu si wasnym wyksztaceniem i na zebraniach
podoficerw gldzi o nihilizmie albo wygasza pompatyczne wykady o literaturze
francuskiej. aden z jego kolegw nie sucha. Nie chodzio o temat; po prostu go nie
cierpieli28.
Moe wanie dlatego tak zabiega o przyja jecw. Herbatki u niego, jak napisa
Derek Ciark, byy pene napicia, jak siedzenie na krawdzi wulkanu29. Gniew
Watanabego mg rozbudzi jeden faszywy krok, jedno opacznie zrozumiane sowo.
Rozbija wtedy dzbanki na herbat, przewraca stoy i tuk swojego gocia do utraty
wiadomoci. Po wyjciu jecw wydawa si upokorzony koniecznoci wymuszania
przyjani na tych ndzarzach. Nastpnego dnia czsto z obdem w oczach sprawia ani
swoim wczorajszym kumplom.
Jak kady sadysta, mia upodobanie do okrelonego typu ofiary. Szeregowi zazwyczaj
dostawali od niego tylko po twarzy, ale za to oficerw przeladowa systematycznie. Nie
potrafi oprze si zwaszcza oficerom o wyszym statusie, takim jak lekarze, kapelani,

komendanci barakw albo tym, ktrym powiodo si w yciu cywilnym. Cierpia te uraz do
tych, ktrzy si przed nim nie paszczyli. Wyawia ich z tumu i tpi z niegasnc
nienawici.
Od chwili, gdy spotka si wzrokiem z Louiem Zamperinim, oficerem, sawnym
olimpijczykiem i czowiekiem, ktry nieposuszestwo mia we krwi, nie mia wikszej
obsesji.

24. Ofiara
Po dniu spdzonym na dygotaniu z zimna w kwarantannie zaprowadzono Louiego do
gwnej czci obozu, olbrzymiego kompleksu zamieszkanego przez tum okoo
dziewiciuset jecw1. Louie przemierzy dugi szereg barakw, nim znalaz ten, do ktrego
go przypisano. Kilku jecw wyszo mu na powitanie, jeden wsun mu w wyzibione rce
kubek gorcej herbaty. Jaki Szkot podszed z yk i pkat skarpet. Zanurzy yk w
skarpetce i woy Louiemu do kubka dwie kopiate yeczki cukru. Cukier by dla kadego
jeca dobrem o nieocenionej wartoci - Louie nie pojmowa, jak temu czowiekowi udao si
zdoby ca skarpetk.
W czasie kiedy pi herbat, przedstawiono mu dwch komendantw baraku,
brytyjskiego porucznika Toma Wadea oraz amerykaskiego porucznika Boba Martindalea,
ktrzy wprowadzili go w specyfik Omori2. Opowiedzieli mu o kapralu, ktry napad na
niego przy bramie. Powiedzieli, e nazywa si Watanabe, ale w rozmowie Louie nie powinien
nigdy uywa jego prawdziwego nazwiska, gdy czowiek ten mia tak paranoj, e czsto
chowa si za barakami i nasuchiwa, czy winiowie o nim nie rozmawiaj, eby mie
pretekst do spuszczenia im lania. Jecy nazywali go rnie, na przykad Zwierz, Wielka
Flaga, May Napoleon oraz - najczciej - Ptak, poniewa sowo to nie nioso negatywnych
skojarze, za ktre mogliby zosta pobici.
Ptak mia swoj ulubion rozrywk: wysya przed sob stranikw, ktrzy wpadali do
baraku z wrzaskiem Keirei!, wbiega za nimi i wybiera sobie ofiar. Siedzenie z dala od
drzwi nie chronio, bo Ptak lubi wskakiwa przez otwarte okna. Starsi jecy przykazywali
nowszym, by byli zawsze w pogotowiu, rozmawiali o nim szeptem i zawczasu ustalali temat,
na ktry mogliby przeskoczy, w razie gdyby Ptak wbieg do pomieszczenia i wypytywa, o
czym bya mowa. Najbezpieczniej byo powiedzie, e o seksie, poniewa to go frapowao i
odwracao jego uwag.
Baraki w Omori ustawione byy w dwch szeregach rozdzielonych centraln alej.
Przy jej kocu stao biuro Ptaka, usytuowane tak, aby kapral mia przez due okno od frontu
widok na ca alej3. Zeby doj gdziekolwiek, oprcz benjo, ktre miecio si za barakami,
jecy musieli wej w jego pole widzenia. A Ptak da, eby salutowali nie tylko jemu, ale
te jego oknu. Czsto wychodzi z biura, przyczaja si w pobliu z kijem baseballowym w
rce i paowa kadego, kto nie zasalutowa.
Jecy stworzyli wymylny system monitorowania jego ruchw. Gdy Ptak by w
biurze, mwili: Zwierz w klatce, a kiedy wychodzi: Zwierz na polowaniu. Flaga na

maszcie! znaczyo, e si zblia. Jecy byli wyczuleni na jego obecno do tego stopnia, e
natychmiast rozpoznawali stukot jego chodakw po piasku. Zwykle by on sygnaem do
masowej ucieczki w popochu do benjo, gdzie Ptak rzadko si zapuszcza.
W rozmowie o radzeniu sobie z Ptakiem Louie dowiedzia si czego, co musiao
sprawi, e zamaro mu serce. Sdzi, e skoro jest w obozie jenieckim, to bdzie mg
napisa do domu i powiadomi rodzin o tym, e yje. Kiedy jecom z Omori pozwalano
pisa listy, ale te czasy miny. Ptak na to nie pozwala.
Po przyjedzie do Omori nowi jecy byli rejestrowani w Czerwonym Krzyu, a
wiadomo o miejscu ich pobytu przekazywano rzdowi ich pastwa, a pniej rodzinom.
Wadze Omori nie zapisay jednak Louiego w rejestrach4. Miay wzgldem niego specjalne
zamiary i chyba ukryway fakt jego przeycia. Poniewa nazwiska Louiego nie byo w
wykazie Czerwonego Krzya, amerykaski rzd nie mia powodu sdzi, e yje, a rodzina
nie otrzymaa adnej wiadomoci.
Lekcje o sposobach radzenia sobie z Ptakiem nie pomogy Louiemu. Ledwo przestpi
prg baraku, Ptak wypatrzy go, oskary o jakie wyimaginowane uchybienie i zaatakowa w
przystpie dzikiej furii. Nazajutrz Louie zosta pobity drugi raz, a dzie pniej po raz trzeci5.
W obozie przebyway setki jecw, ale obkany kapral upatrzy sobie Louiego i polowa na
byego olimpijczyka, ktrego nazywa winiem numer jeden6. Louie stara si przebywa
w wikszych grupach, ale Ptak zawsze go z nich wyawia. Po pierwszych kilku dniach w
obozie - wspomina Louie - wypatrywaem go tak, jak wypatruje si lwa biegajcego wolno w
dungli7.
Kadego ranka Louie budzi si z myl o Ptaku. Wypatrywa go w czasie porannego
tenko, apelu, pierdzenia na cze cesarza i ykania racji. Po niadaniu szeregowi byli dzieleni
na grupy i odprowadzani do pracy. Ten codzienny exodus drastycznie zmniejsza populacj
obozu, wskutek czego Louie nie mia si wrd kogo ukry i Ptak dopada go natychmiast.
Bycie oficerem w Omori miao t dobr stron, e zwalniao od pracy niewolniczej,
niemniej za bolesn cen zmniejszenia o poow racji ywnociowych. Wkrtce po przybyciu
Louiego Ptak zwoa jednak oficerw i ogosi, e od tej pory bd pracowa w
wyznaczonych miejscach rami w rami z szeregowymi8. Gdy kto omieli si zauway, e
to wbrew prawu midzynarodowemu, Ptak zdzieli go po gowie bambusowym mieczem i
podszed do nastpnego oficera. Gdy on take zadeklarowa, e nie bdzie pracowa, znowu
poszed w ruch bambusowy miecz. Louie by trzeci w szeregu. Nie chcc, aby Ptak rozupa
mu czaszk, wystpi z kompromisowym pomysem: z chci popracuj na terenie obozu,
eby uczyni go jeszcze lepszym.

Ptak zawaha si. Czu chyba, e dopki udaje mu si zmusi oficerw do pracy, jest
gr. Odkomenderowa ich do szopy i kaza cerowa skrzane torby na amunicj, plecaki i
pokrowce na sprzt nalece do japoskich onierzy. Byli tam trzymani przez jakie osiem
godzin dziennie, ale pracowali, tylko kiedy Ptak by w pobliu, a i wtedy celowo zszywali
skr nie tak, jak trzeba.
Pniej Ptak oznajmi, e od dzi oficerowie bd oprnia latryny. Osiem benjo
adn miar nie wystarczao dziewiciuset znkanym biegunk mczyznom. Doy stale si
przeleway. Louie i inni oficerowie przelewali fekalia z dow do wiader ykami do miodu
- olbrzymimi chochlami, a potem wynosili wiadra do dow kloacznych za obozem. Robota
przyprawiaa ich o mdoci i bya poniajca, a kiedy przyszy ulewy, fekalia wyleway si z
kloak z powrotem na teren obozu. Zeby pozbawi Ptaka przyjemnoci ogldania ich
nieszczliwych min, jecy starali si za wszelk cen okazywa beztrosk. Martindale
stworzy Krlewski Order Benjo. Jego motto - napisa - byo niecenzuralne10.
Gdy oficerowie koczyli kolejny dzie wysuchiwania obelg, przelewania miodu i
dywersji w warsztacie krawieckim, do obozu wracali szeregowi niewolnicy. Louie, gdy tylko
ich zobaczy, wiedzia, skd si wzia skarpeta z cukrem.
Jecy z Omori toczyli na swoich stanowiskach pracy wojn partyzanck11. Na
stacjach rozrzdowych i w dokach zmieniali etykiety wysykowe, przepisywali adresy
dostawy i zmieniali oznakowania na wagonach towarowych, kierujc tony towarw w
niewaciwe miejsca przeznaczenia. Wrzucali garcie piachu do zbiornikw z paliwem i psuli
kade mechaniczne urzdzenie, jakie przechodzio przez ich rce. Amerykanin Milton
McMullen, ktry budowa kaduby silnikw, skada obudow na tyle dobrze, aby
przechodzia inspekcj, ale tak montowa mechanizm, aby silniki byy niesprawne. Jecy
zajmujcy si przeadunkiem w dokach przypadkiem upuszczali delikatne przedmioty, na
przykad przeznaczon dla niemieckiego ambasadora du dostaw wina i mebli (zepsute
meble wysano do adresata; wino trafio do jenieckich manierek). Natrafiwszy na walizki
niemieckiego wysannika, jecy podarli ubrania na strzpy, namoczyli je w bocie i ropie
naftowej, po czym zapakowali ponownie wraz z przyjacielsk notk podpisan.Winston
Churchill. Wypijali hektolitry herbaty i obficie obsikiwali niemal kady adowany worek z
ryem. Sawny sta si incydent, kiedy jecy adujcy cikie towary w porcie zrzucili
adunek na bark z tak si, e posza na dno i zablokowaa kana. Po herkulesowym wysiku
usunicia zatopionej barki, zatopili take nastpn, sprowadzon na jej miejsce.
Omielony myl, e skoro prawdopodobnie i tak zginie w Japonii, to nie ma nic do
stracenia, McMullen porwa si wraz z kilkoma innymi jecami na potencjalnie samobjczy

wyczyn. W czasie pracy na stacji rozrzdowej zauwayli, e grupa pracownikw kolei

zapomniaa odoy narzdzia. Gdy ich nadzorca zacz zaleca si do jakiej licznotki,
jecy opucili stanowiska, podbiegli, chwycili narzdzia, obstawili wybrany odcinek torw,
wykrcili z torowiska sworznie i ruby, po czym prdko wrcili do swoich zada. Nadzorca,
wci pochonity rozmow z dziewczyn, niczego nie zauway. Zasapana lokomotywa
manewrowa z kilkoma wagonami towarowymi wtoczya si na stacj. Gdy tylko wjechaa na
uszkodzony odcinek, tory wystrzeliy spod jej k i cay skad si przewrci. Nikomu nic si
nie stao, ale Japoczycy wpadli w gorczk. Popatrzyli na jecw, a poniewa ci pracowali
dalej jak gdyby nigdy nic, zaczli przerzuca si wzajemnie oskareniami.
Te akty sabotau niosy ryzyko, ale miay te moc przeobraania jecw. Naraajc
si, eby pokrzyowa szyki nieprzyjacielowi, zmieniali si z biernych ofiar z powrotem w
onierzy.
Tam, gdzie sabota by niemoliwy, kradli. Wamywali si do skrzy przewozowych,
nakuwali butelki, wywaali drzwi pomieszcze magazynowych, pldrowali kuchnie
okrtowe, wazili na zsuwnie fabryczne. Najbardziej wyrafinowan operacj prowadzili
szkoccy jecy zatrudnieni w magazynie z ywnoci koncernu Mitsubishi. Kiedy Japoczycy
spisywali numery ich butw, aby dostarczy im obuwie robocze, Szkoci poprosili o buty kilka
numerw za due. Uszyli sobie specjalne skarpety, niektre nawet o dugoci stu dwudziestu
centymetrw, i zgromadzili zapas bambusowych trzcinek, pustych w rodku. Na
stanowiskach pracy opierali si niby przypadkiem o worki z cukrem i wkuwali w nie trzcinki,
a ich drugi koniec wkadali do skarpetek. Cukier sypa si przez trzcink do momentu, a
skarpetki byy pene. Inni zawizywali sobie mankiety spodni, wsuwali trzcink za pasek i
napeniali cukrem spodnie. Kad porcj skadali w tajnym schowku w latrynie i zabierali pod
koniec dnia.
Co wieczr Louie widywa niewolnikw drepczcych z pracy w ubraniach
na-pakowanych upami. Krytycznym momentem bya rewizja. Kiedy stranicy odwracali si
plecami, jecy zrcznie przekazywali sobie kontraband z rk do rk albo kryli tych, ktrzy j
ukrywali. McMullen chowa ryby w rkawach; w czasie rewizji osobistej unosi rce i trzyma
ryby za ogony, eby si nie wylizgny. Najwiksz sztuk byo ukry jecw, ktrzy
wracali zalani w trupa po wyopaniu alkoholu, ktrego nie dao si przemyci do obozu.
Spitych przesuwano w czasie zbirki na rodek szeregu i umieszczano pomidzy trzewymi,
ktrzy przyciskali ich ramionami, aby nie padli na twarz.
Louie patrzy, jak rozpakowywali si po powrocie do barakw. Skarpety z cukrem
mieli zawieszone pod ubraniem na szyjach i na rkach, ukryte pod pachami i w nogawkach

spodni, w golfach przy swetrach, w wewntrznych kieszeniach, pod czapkami. Kto

wyczarowa spod koszuli dwa trzydziestocentymetrowe ososie. Kto inny wycign z buta
trzy puszki ostryg. Jecy okadali sobie nogi limi tytoniu. Jeden Amerykanin zbudowa w
swojej manierce tajn przegrdk - jej dno wypenia alkohol, a na wierzchu po sprawdzeniu
ukazywaa si tylko woda.
Przyapywano ich na kadym kroku, a wtedy wszyscy czonkowie ekipy roboczej byli
bici piciami, kijami i kolbami karabinw. Ale jecy byli tak niedoywieni i pracowali tak
ciko, e czuli, i musz kra, eby przey. Zaoyli Uniwersytet Zodziei12, w ktrym
profesorowie - najbieglejsi w zodziejskim fachu - uczyli sztuki kradziey. Egzaminem
kocowym by rabunek. Kiedy przyapano na kradziey kilka osb, jecy oficerowie
zasugerowali, aby przeniesiono ich na stanowiska, gdzie nie bd mieli kontaktu z jedzeniem.
Japoczycy zgodzili si, a oficerowie zastpili fuszerw absolwentami Uniwersytetu Zodziei.
Cho Louie, jako oficer, nie mia okazji kra, zosta szybko wczony w zodziejski
system: zwija licie tytoniu, suszy i skada w sekretnych ciennych sejfach do
fermentacji, a kiedy wystarczajco dojrzay, ci je w atwe do wypalenia strzpki.
Dziki kradzieom rozkwit w obozie czarny rynek z przebogatym asortymentem
towarw. Jedna szajka ukrada wszystkie skadniki do ciasta i dopiero w czasie pieczenia
odkrya, e zamiast mki zwdzia cement13. Poniewa jecw byy setki, niewiele
przypadao na jedn osob, ale kady korzysta w taki czy inny sposb. Zawsze gdy zodzieje
mieli jak nadwyk, dawali j Louiemu, ktremu wci nie udawao si przybra na wadze.
Kilka razy nawet przemycili dla niego wdzone ostrygi. Louie spaaszowa je, podszed
chykiem do ogrodzenia i wyrzuci puszki do Zatoki Tokijskiej.
Skradzione jedzenie, zwaszcza cukier, byo walut, a szkoccy baronowie cukrowi
stali si obozowymi krezusami i nawet zatrudniali ludzi, ktrzy robili im pranie. Szkoci
negocjowali twardo, ale te darowali jedn czwart swoich upw chorym jecom. Pewnej
nocy, odkrywszy, e Frank Tinker jest miertelnie chory, Louie zaczeka, a stranicy przejd,
zakrad si do baraku Szkotw i powiedzia im o kopotach Tinkera. Szkoci obdarowali go
darmowym adunkiem cukru. Tinker powie pniej, e wyprawa Louiego po cukier ocalia
mu skr14. Martindale wspomina, e nie on jeden zosta uratowany. mier w wyniku
chorb i niedoywienia bya dotd zjawiskiem powszechnym, ale po utworzeniu szkoy
zodziejstwa zmaro tylko dwch jecw, jeden wskutek pknicia wyrostka15. W miejscu,
ktrego celem byo ponienie, okradanie wroga pomagao jecom odzyska godno.
Mijay tygodnie, a Ptak nie przestawa przeladowa Louiego. Wyskakiwa na niego
znienacka dzie w dzie i wali piciami po twarzy i gowie16. Wszelki opr z jego strony,

choby zasonicie twarzy, wzmaga tylko zacieko Ptaka. Louiemu nie pozostawao nic
innego, jak tylko przyjmowa ciosy i stara si nie upa. Nie pojmowa fiksacji kaprala na
jego punkcie i rozpaczliwie pragn, by kto wzi go w obron.
W czasie jednego z atakw Ptaka zauway, e komendant obozu, Kaname Sa-kaba,
wyszed z biura i spoglda w ich stron17. Pomyla z ulg, e skoro Sakaba widzia
maltretowanie jeca przez zwykego kaprala, tutaj - w pokazowym obozie - to je ukrci. Ale
Sakaba obserwowa zajcie obojtnie, a po chwili wrci do rodka. Kolejne incydenty miay
ten sam przebieg. Japoscy oficerowie przygldali si im, niektrzy z aprobat, inni w
konsternacji i niejednokrotnie pozwalali, aby Ptak, ndzny kapral, bezczelnie uchyla ich
rozkazy18.
Wedug obozowego ksigowego Yuichiego Hatto ta dziwna sytuacja bya wynikiem
swoistego uskoku w hierarchii wadzy. Sakaba by godny awansu. Pozory porzdku w obozie
i produktywnoci niewolnikw suyy jego interesom, a Watanabe ze swoj brutalnoci by
jego lepym narzdziem. Nie wiadomo, czy Sakaba kaza Watanabemu drczy jecw, ale
wyranie aprobowa jego zachowanie. Wedug Hatto sposb traktowania jecw przez
Watanabego oburza niektrych pracownikw obozu, ale poniewa jego wyczyny sprawiay
przyjemno Sakabie, by nietykalny, nawet dla wyszych rang. W rezultacie popisywa si
bezkarnoci i na dobr spraw kierowa obozem19. Uwaa jecw za swoj wasno i
nieraz napada na innych Japoczykw, jeli wdawali si z nimi w rozmow. Watanabe by jak uj to Hatto - nie zwykym stranikiem, lecz wadc absolutnym jecw w Omori20.
Niektrzy Japoczycy, w tym Hatto, prbowali za jego plecami pomaga winiom21.
Najwicej zrobi dla nich Yukichi Kano, obozowy tumacz. Kiedy zdejmowano chorych ze
stanowisk, pozbawiajc ich poowy racji, Kano wyszukiwa im atwe zajcia, aby oficjalnie
pozostajc w pracy, otrzymywali pene racje i mogli wrci do zdrowia. Gdy widzia, jak
jecy ami zasady, jedzc warzywa w ogrdku albo zbierajc mae do kieszeni podczas
odpywu poza obozem, namawia stranikw, aby nie zwracali uwagi. Zim rozwiesi koce na
cianach w izbie chorych i wykombinowa wgiel drzewny do ogrzania pomieszcze.
Zabiera chorych sprzed nosa sadystycznemu japoskiemu lekarzowi i powierza opiece
jeca, ktry by lekarzem. By to czowiek duo odwaniejszy ode mnie - napisa jeniec
Pappy Boyington, odznaczony po wojnie Medalem Honoru. - W jego wiecznie rozdartym
sercu rozpacz nad ignorancj i brutalnoci niektrych jego rodakw mieszaa si z gbokim
wspczuciem dla jecw. Ale Louiemu, ulubionej ofierze Ptaka, nie by w stanie pomc.
Gdy Louie zobaczy urzdnikw Czerwonego Krzya prowadzonych na starannie
wyreyserowany obchd obozu, pomyla, e nadesza wyczekiwana pomoc22. Ku jego

konsternacji, Ptak poda krok w krok za urzdnikami i przysuchiwa si z boku

odpowiedziom jecw na pytania o ycie w obozie. Nikt nie by na tyle gupi, eby
odpowiada szczerze, byo zbyt oczywiste, e spotka go za to kara. Chcc nie chcc, Louie
musia trzyma jzyk za zbami.
Zosta zupenie sam. Z kad kolejn napaci wzbieraa w nim zo. Powtarzao si
jego dowiadczenie z dziecistwa, kiedy obuzy codziennie odprawiay go z zakrwawionym
nosem. W jego wntrzu buzowa gniew, ktrego nie potrafi ukry23.
Ilekro Ptak rzuca si na niego, donie mimowolnie zaciskay si Louiemu w pici.
Przy kadym ciosie, jaki na niego spada, wyobraa sobie, e dusi swojego oprawc.
Watanabe domaga si, aby Louie patrzy mu w twarz; Louie nie robi tego. Gdy prbowa
powali go na ziemi, Louie zatacza si, ale si nie przewraca. Ktem oka widzia, jak
rozsierdzony Ptak popatruje z ukosa na jego zacinite pici. Koledzy radzili Louiemu, aby
okaza ulego, inaczej Ptak nigdy nie da mu spokoju. Louie nie by w stanie tego zrobi.
Kiedy podnosi oczy, byszczaa w nich nienawi. Dla Watanabego, ktry trawi ycie na
zmuszaniu ludzi do ulegoci, bunt Louiego stanowi nieznon, osobist zniewag.
Coraz czciej jecy syszeli dwik syren przeciwlotniczych dobiegajcy z
przeciwlegego brzegu zatoki, od strony Tokio. Byy to faszywe alarmy, niemniej budziy
nadziej. Louie wodzi oczyma po pustym niebie i mia nadziej, e bombowce przylec,
zanim Ptak ostatecznie si z nim rozprawi.
O godzinie osiemnastej trzydzieci czasu Greenwich, w rod 18 padziernika 1944
roku, w Radiu Tokio rozpoczto nadawanie wieczornej audycji pod tytuem Tu listonosz24.
By to jeden z dwunastu programw propagandowych emitowanych w jzyku angielskim i
skierowanych do onierzy alianckich. Prezenterami byli jecy znani jako winiowie
propagandowi, ktrzy przewanie pracowali pod grob egzekucji albo pobicia.
Tego wieczoru spiker ogosi: Tu listonosz z przesyk dla pani Louise Zam-perini,
Gramercy Street 2028, Torrance w Kalifornii. Nadajemy wiadomo od jej syna, porucznika
Louisa Silvie Zamperiniego, przebywajcego w obozie jenieckim w Tokio. Moja kochana
rodzino, jestem cay i w dobrym zdrowiu. Tskni za wami ogromnie i czsto o was ni.
Modl si, abycie byli zdrowi i mam nadziej, e kiedy znowu was zobacz. Przekacie
uciski wszystkim krewnym i przyjacioom. Przechowajcie moje rzeczy i pienidze. Kocham
was, Louis25.
Louie, przetrzymywany kilka kilometrw dalej, w Omori, nic o tym nie wiedzia26.
Japoczycy napisali ten komunikat sami albo zmusili do tego winia propagandowego.
Program nie dociera do Ameryki, ale w miasteczku Claremont w Afryce Poudniowej

czowiek o nazwisku E.H. Stephan wychwyci sygna na odbiorniku krtkofalowym bd te

otrzyma doniesienie o treci audycji. Stephan pracowa dla sub monitorujcych programy
radiowe i przesyajcych wiadomoci o jecach ich rodzinom. Wypeni kartk pocztow z
informacjami o audycji. Napisa w niej, e Louie jest jecem w obozie jednego z pastw Osi.
Stephan przypi do kartki odpis tekstu wiadomoci radiowej. Zaadresowa j,
uywajc danych kontaktowych wymienionych w transkrypcie, zapisanych mylnie jako
Louise Vancerini, Brammersee Street 2028, Terence, Kalifornia, i wrzuci kartk do skrzynki.
Wskutek pomyki w adresie oraz powanych opnie w dostarczaniu wojennej
poczty kartka wdrowaa po wiecie miesicami. W styczniu 1945 roku pojawia si na
skrzyowaniu drg kalifornijskiej pustyni, w miejscu o nazwie Trona27. Dopiero pod koniec
stycznia, prawie trzy i p miesica po audycji, kto w Tronie wzi kartk, nabazgral na
odwrocie Sprbujcie Torrance, i posa j dalej.

25. B-29
Pod koniec padziernika 1944 roku Louie przeszed przez most czcy Omori z
ldem i drog przez nadbrzen wiosk dotar do Tokio1. Pcha przed sob taczk. Razem z
drugim jecem i eskortujcym ich stranikiem mieli rozkaz przywie do obozu miso
przeznaczone na racje dla jecw. Louie przebywa w Japonii od trzynastu miesicy, ale
dopiero wtedy wszed po raz pierwszy, bez przepaski na oczach, midzy ludzi, ktrzy
trzymali go w niewoli.
Wojna wycisna z miasta ostatnie soki. Nigdzie nie byo wida modych ludzi.
Dziaania wojenne spowodoway masowe niedobory ywnoci i towarw, stragany i sklepy
miay pozacigane aluzje. Cywile wygldali na zaniedbanych i nieumy-tych. Wszyscy
wiedzieli, e nadchodz Amerykanie, a miasto zdawao si wstrzymywa oddech. Ekipy
dzieci i nastolatkw wygarniay szpadlami ziemi z okopw i rozbieray budynki, tworzc
przecinki majce zapobiec rozprzestrzenianiu si poarw2.
Louie, drugi jeniec oraz stranik stawili si w rzeni, gdzie zaadowano na taczk
koskie miso. W drodze powrotnej do Omori Louie zauway nagryzmolone na cianie
budynku graffiti. Kto napisa: B Niju Ku\ Pierwszy symbol by do prosty - angielska litera
B. Louie wiedzia, e niju znaczy dwadziecia, a ku dziewi, ale nie domyla si, e ostatnie
swko miao jeszcze jedno znaczenie: bl, klska, nieszczcie. Louie przywiz taczk do
Omori, zastanawiajc si, co oznacza B dwadziecia dziewi i po co kto miaby napisa
co takiego na murze.
Dziesi minut przed szst rano 1 listopada 1944 roku z lotniska na Saipanie
wystartowa niesamowity amerykaski samolot4. Jego rozmiary przechodziy ludzkie
wyobraenie: dugi na trzydzieci metrw, mierzcy czterdzieci trzy metry od brzegu
jednego skrzyda do drugiego, wysoki na prawie dziewi metrw, liczc do czubka ogona,
wacy pidziesit cztery tony, a z adunkiem jeszcze wicej, wydawa si gigantem w
porwnaniu ze synnym ogromnym B-24. Zasilany przez cztery silniki o mocy 2200 koni
mechanicznych - kady niemal dwukrotnie mocniejszy od kadego z silnikw B-24 - potrafi
mkn przez nieboskon z prdkoci do 576 kilometrw na godzin i przenosi olbrzymie
adunki bomb. B-24 nie mia szans przelecie z Saipanu do Japonii i z powrotem. Ten samolot
nie mia z tym problemu. By to B-29 Superforteca, bombowiec, ktry mia rzuci Japoni na
kolana.

Maszyn, ktra niebawem zyska przydomek Tokijska Ra - w przewrotnym

hodzie dla prezenterek japoskich audycji propagandowych - pilotowa kapitan Ralph
Steakley5. Tego poranka lecia na pnoc. Samolot ci powietrze na wysokoci prawie
dziesiciu kilometrw. Powyej by intensywnie bkitny przestwr; w dole, zza horyzontu
wyaniaa si Japonia.
Bombowce B-29 zostay uyte kilka razy nad Japoni, w rozpocztych cztery i p
miesica wczeniej nalotach z terytorium Chin. Gwnie za spraw trudnoci w
zaopatrywaniu chiskich baz i duych odlegoci dzielcych te bazy od Japonii misje
zakoczyy si niepowodzeniem6. Mimo to rcze lewiatany budziy groz wrd
Japoczykw, a widziane przez Louiego graffiti byo tego wiadectwem. Trzy tygodnie po
pierwszym nalocie z terytorium Chin Amerykanie zdobyli Saipan i podjli decyzj o
przeniesieniu tam bazy B-29. Lot Steakleya bdzie pierwszym wykonanym z Saipanu
nalotem na Tokio, ktre nie widziao amerykaskiego samolotu od rajdu Doolittlea w 1942
roku. Steakley wiz na pokadzie nie bomby, lecz aparaty fotograficzne; tworzy map dla
innych B-29, ktre przylec po nim. Jego samolot dotar nad miasto w poudnie.
Louie sta w grupie jecw wiczcych przymusow gimnastyk, gdy rozleg si ryk
syreny. Stranicy, jak zwykle w czasie alarmw przeciwlotniczych, zagonili jecw do
barakw. Ci zdyli ju przyzwyczai si do syren, zawsze ogaszajcych faszywy alarm,
wic tym razem take nie wzbudziy one wikszego niepokoju.
Wyjrzeli przez okna barakw. Co si zmienio; stranicy gapili si w niebo, jakby jak napisa Bob Martindale - wypatrywali Mesjasza. Po chwili pojawi si bysk, czyj palec
wskaza w gr nerwowo, a jecy tumnie rzucili si w stron drzwi. Louie wybieg na
zewntrz z podniesion gow i zobaczy odprysk lnicego, biaego wiata wysoko nad
Tokio. Cignce si za nim smugi kondensacyjne tworzyy zakrtasy podobne do wijcych si
ww. Boe, to amerykaski samolot! - krzykn kto. Stranicy wygldali jak poraeni.
Martindale sysza, jak rozmawiali ze sob w wielkim zaaferowaniu. Powtarzao si jedno
okrelenie: B niju ku7.
Louie, jak wszyscy pozostali jecy, nie mia pojcia, co to za samolot. Ktry z
nowych jecw wyjani, e to nowy amerykaski bombowiec o nazwie B-29. Rozlegy si
wiwaty, jecy zaczli krzycze: B-29! B-29!. Bombowiec by najpikniejsz rzecz, jak
Louie widzia w swoim yciu.
Po drugiej stronie zatoki, na ulicach stay tumy wpatrzonych w niebo cywilw. Kiedy
samolot im si ukaza, Frank Tinker usysza krzyki zlewajce si w ryk. Louie rzuci okiem
na poudniowy kraniec obozu. Ptak sta przed swoim biurem i patrzy na samolot,

znieruchomiay i z kamiennym wyrazem twarzy.

To nie by ich Mesjasz - napisa Martindale - lecz nasz8.
Bombowiec lecia zupenie swobodnie. Steakley poprowadzi go kilkakrotnie prostym
torem nad miastem, a lotnicy robili zdjcia. W dole stranicy prbowali zapdzi
uszczliwionych jecw z powrotem do barakw. Mczyni uciszali si nawzajem, w
obawie, e zapac za swj entuzjazm biciem. Wrzawa przycicha. Louie sta wraz z innymi i
obserwowa bombowiec, co jaki czas puszczajc si sprintem midzy barakami, eby
unikn spotkania ze stranikami.
Steakley lata nad Tokio przez ponad godzin, nieniepokojony przez japoskie dziaa
ani samoloty. W kocu, kiedy zawrci, kierujc si z powrotem na Saipan, samotny japoski
myliwiec zakrci, poda za nim przez krtki czas i zawrci.
Gazety byy w Omori stosunkowo atwe do zdobycia9. Przemycali je do obozu
przymusowi robotnicy, a Milton McCullen codziennie na swoim stanowisku pracy dawa
koreaskiemu kierowcy ciarwki worek ukradzionego ryu w zamian za angielskojzyczn
gazet, ktr szmuglowa do obozu w bucie. Japoska prasa bya dla winiw rdem
nieustajcej rozrywki. Wydarzenia z europejskiego teatru dziaa relacjonowaa do
uczciwie, za to syna ze znieksztacania wieci z wojny na Pacyfiku, nieraz do granic
absurdu10. Louie przeczyta raz opowie o japoskim pilocie, ktry, gdy zabrako mu
amunicji w czasie walki powietrznej, strci przeciwnika za pomoc kulki ryu11.
W dzie po przelocie B-29 relacje prasowe utrzymane byy w podobnym tonie. W
gazecie podali: Samotny B-29 nieprzyjaciela odwiedza obszar Tokio - napisa w swoim
dzienniku jeniec Ernest Norquist. - Twierdz, e przyby znad archipelagu Marianw,
przelecia nad miastem i zosta przependzony [szc/] bez zrzucenia ani jednej bomby.
Wybuchnem miechem, kiedy przeczytaem o tym przepdze-niu, gdy ani ostrza z
artylerii przeciwlotniczej, ani myliwce Zero nie zbliyy si nawet na kilometr do tego
wspaniaego, wielkiego, piknego ptaka12. Louie widzia inny nagwek, wedle ktrego
bombowiec UMKN W PRZERAENIU13.
Samolot tylko przelecia nad Tokio, ale wszyscy w Japonii, wolni i zniewoleni,
wiedzieli, co to oznacza. Kadego ranka jecy w Omori musieli na apelu wykrzykiwa swj
numer po japosku. Po 1 listopada 1944 roku mczyzna, ktremu przydzielono numer
dwadziecia dziewi, skandowa Niju kul na cae gardo. Nawet dgnicia bagnetem napisa Wade - nie byy teraz w stanie zetrze umiechw z twarzy jecw14.
Jednak umiech szybko znikn z twarzy Louiego. Bombowiec i wszystko to, czego
by zapowiedzi, podsyciy zajado Watanabego. Ktrego dnia Louie siedzia z kolegami

daleko na tyach baraku, na wypadek nagego wtargnicia Ptaka. Jecy przekazywali sobie
skrta zawinitego w papier toaletowy, gdy raptem z okrzykiem Keirei! wpado do rodka
dwch stranikw. Wszyscy podskoczyli jak na komend. Ptak jednym susem znalaz si w
rodku.
Rozglda si przez kilka sekund, po czym postpi kilka krokw, a dostrzeg w gbi
pomieszczenia Louiego. Podbieg i stan przed nim. Mia pleciony pas, ktry Louie zobaczy
pierwszego dnia pobytu w Omori. Klamra miaa kilkanacie centymetrw kwadratowych i
bya zrobiona z cikiego mosidzu. Ptak jednym szarpniciem zdj pasek i uchwyci
oburcz jeden koniec.
- Ty staje na baczno ostatni!
Ptak zamachn si, zakrci pasem nad gow i wyrzuci go do przodu jak przy rzucie
motem. Klamra walna Louiego w lew skro i w ucho.
Louie poczu si, jakby postrzelono go w czaszk. Chocia dawno poprzysig sobie,
e nie pozwoli Ptakowi zwali si z ng, sia ciosu i eksplozja spowodowanego nim blu
przewayy wszelkie postanowienia. Wydawao si, e nogi mu si rozpywaj,
pomieszczenie zawirowao. Pad na podog.
Louie lea oszoomiony. Pulsowao mu w gowie, krew ciekaa ze skroni. Kiedy
oprzytomnia, Ptak kuca przy nim i wydawa wspczujce, niemale matczyne pomruki, co
w rodzaju Oooo. Wycign z kieszeni zwitek papieru toaletowego i delikatnie wsun go
Louiemu w do. Louie przycisn go do skroni.
- O, zatrzymao si, h? - zagai Ptak agodnie.
Louie dwign si. Ptak czeka, a odzyska rwnowag. Kojcy gos i papier do
przetarcia rany byy dla Louiego nowoci: ten czowiek by zdolny do wspczucia. Wanie
zaczynao ogarnia go uczucie ulgi, gdy klamra zawirowaa i uderzya go z rozmachem w
gow jeszcze raz, dokadnie tam, gdzie poprzednio. Louie poczu, jak bl rozsadza mu
czaszk, a ciao znw si roztapia. Zwali si na podog15.
Przez kilka tygodni nie sysza na lewe ucho. Ptak bi go dalej, dzie w dzie. Louie
przyjmowa ciosy z zacinitymi piciami i poncym wzrokiem, ale napaci odbieray mu
siy. Kapral wdziera si nawet w jego sny: przychodzi i tuk go piciami, z twarz paajc
wciekym uniesieniem. Louie godzinami modli si do Boga o ratunek. Zatraca si w
fantazjach, w ktrych przebiega stadion olimpijski i wchodzi na podium. Myla te o domu
i drczy si mylami, jak jego zaginicie musiao wpyn na matk. Pragn do niej napisa,
ale nie miao to sensu. Pewnego razu japoski oficer ogosi, e jecy mog napisa do
bliskich. Wszyscy usiedli i uoyli listy do rodzicw, on, dzieci i narzeczonych. Kiedy Ptak

si o tym dowiedzia, wezwa komandora Mahera, wrczy mu listy i zmusi do spalenia

ich16.
Ktrego dnia w poowie listopada, gdy Louie siedzia w baraku, podszed do niego
Ptak w towarzystwie dwch japoskich nieznajomych. Louie spodziewa si, e zostanie
pobity, ale nieznajomi zachowywali si przyjanie. Powiedzieli mu, e s producentami z
Radia Tokio i maj co, co zapewne chciaby zobaczy17. Wrczyli Louiemu kartk - by to
odpis tekstu wiadomoci radiowej NBC o jego mierci, autentyk. Wiadomo o mierci
Louiego, przekazana w czerwcu, dotara do amerykaskich mediw 12 listopada, w tym
samym tygodniu.
Ludzie z Radia Tokio chcieli, aby Louie przyszed do studia i na antenie programu Tu
listonosz oznajmi wiatu, e yje. Przekonywali, e chc, aby Louie zrobi to przez wzgld
na swoj cierpic rodzin. Mg napisa wiadomo samodzielnie. Louie nie ufa im i nie
zdeklarowa si. Dali mu dzie na przemylenie sprawy. Louie poradzi si Martindalea,
ktry powiedzia mu, e kilku jecw wzio udzia w podobnych audycjach. Dopki nie ka
mu czyta propagandy, nie zaszkodzi skorzysta z propozycji.
Zgodzi si zatem. Pracownicy Radia Tokio przynieli mu materiay pimiennicze i
zasiad do pisania. Wiedzc, e najblisi mog pomyle, e to przekrt, doda znane tylko im
szczegy. Dla pewnoci, e wiadomo zostanie puszczona w eter, postanowi na wszelki
wypadek wyraa si pozytywnie o tych, ktrzy trzymali go w niewoli. Wymieni nazwiska
innych jecw, ktrzy bali si, e ich rodziny mogy uzna ich za nieyjcych, a take
wspomnia Billa Harrisa, ktrego widzia po raz ostatni ptora miesica wczeniej w Ofunie.
Zdecydowa si nie wzmiankowa Phila. Nie widzia go od omiu miesicy i nie wiedzia, czy
jeszcze yje18.
Zawieziono go do studia Radia Tokio. Producenci przywitali go jak serdecznego
przyjaciela. Przeczytali napisany przez niego tekst i entuzjastycznie go zaaprobowali.
Wiadomo miaa zosta nagrana i odtworzona na antenie dwa dni pniej. Producenci
planowali wykorzysta program emitowany tego samego wieczoru do pobudzenia ciekawoci
suchaczy i dopiero za dwa dni przedstawi jego gos wiatu na dowd, e mwili prawd.
Posadzili Louiego przed mikrofonem i dali sygna. Louie, ku ich zadowoleniu,
odczyta napisan przez siebie wiadomo. Gdy stranicy szykowali si do odwiezienia go z
powrotem do Omori, podszed do producenta, ktry okaza mu szczegln serdeczno, i
powiedzia, e jest w obozie niejaki Watanabe, ktry bije jecw. Producent wydawa si
przejty i zapewni, e zobaczy, co si da zrobi.
W San Francisco byo wp do trzeciej rano 18 listopada 1944 roku. Moda kobieta

nazwiskiem Lynn Moody pracowaa sama na nocnej zmianie w Biurze Informacji

Wojennej19. Po drugiej stronie holu, w punkcie Federalnej Komisji cznoci, jedna z jej
koleanek suchaa japoskiego radia i spisywaa tre audycji przeznaczonych do analizy
przez ekspertw od propagandy. Moody bya znudzona, wic posza przywita si z
koleank. Koleanka zapytaa Moody, czy mogaby j zastpi, bo chciaaby zrobi sobie
przerw.
Moody nasuna na uszy suchawki i zacza stuka na maszynie. Nadawano program
Tu listonosz. Moody notowaa skrztnie, gdy nagle usyszaa ze zdumieniem dobrze sobie
znane nazwisko: Louis Zamperini. Moody studiowaa na USC w 1940 roku, a Louie by jej
starym znajomym. Prezenter mwi o wiadomoci nadanej 18 padziernika, rzekomo od
Louiego, a w istocie napisanej bez jego wiedzy. Rozdygotana z podniecenia, Moody pisaa,
ujmujc w nawias sowa, ktrych nie bya pewna:
Dokadnie miesic temu nadalimy wiadomo. Komunikat w tej samej stacji i w tym
samym programie Tu listonosz, by od porucznika Louisa (Silvie) Zamperiniego z Korpusu
Lotniczego Armii Stanw Zjednoczonych. Niedawno zwrcono nam uwag na doniesienie, w
ktrym stwierdza si, e porucznik Louis Zamperini zosta uznany za zmarego przez
Departament Wojny Stanw Zjednoczonych. Wedle tego doniesienia porucznik Zamperini
zagin w toku dziaa wojennych na poudniowym Pacyfiku w maju 1943 roku. e - jak
wida - poinformowanym rdem tej wiadomoci bya stacja radiowa w Kalifornii,
powoujca si na Departament Wojny Stanw Zjednoczonych Ameryki. Mamy nadziej, e
naprawimy ten bd, zdradzajc, i Louis Zamperini jest cay i zdrw, i przebywa w obozie
jenieckim w Tokio.
Nie pierwszy to raz, kiedy fakty przecz twierdzeniom o zaginiciu onierzy w toku
dziaa. Ostatnia wojna obfitowaa w tego typu przypadki. Wielu cierpie i rozpaczy mona
byo unikn, przekazujc zainteresowanym stronom rzetelne informacje dotyczce miejsc
pobytu onierzy (w takich wypadkach). Nasz program ma na celu midzy innymi
wyjanianie takich nieporozumie poprzez suenie krewnym i przyjacioom onierzy
internowanych w obozach jenieckich na terenie Japonii szybk, wiarygodn i autentyczn
informacj. Mamy szczer nadziej, e matka Louisa sucha nas dzi wieczorem albo zostanie
poinformowana o tym, co mamy do powiedzenia.
Nazwisko Louisa Zamperiniego pozostanie na dugo w naszej pamici. Ci z nas,
ktrzy pochodz z poudniowej Kalifornii, dobrze pamitaj dni, kiedy Louis bi rekordy w
biegu na mil. Jego narodowy rekord midzyszkolny w biegu na mil wci stanowi
wyzwanie dla pretendentw do (Pomaraczowego Pucharu). ledzilimy z uwag wysiki

Zamperiniego na igrzyskach olimpijskich zorganizowanych w Berlinie w 1936 roku. Jego

rywale, jak rwnie najwybitniejsze osobowoci w kraju, wyraaj si o nim z uznaniem.
Walczy na bieni z gigantami takimi jak (Bensig) i Cunningham. Ten sam czowiek, ktry
zjedna sobie nasz sympati, cigajc si z czasem na bieniach wiata, yje i jest cigle z
nami. Przykro nam z powodu cierpienia, jakie musiao towarzyszy wieci o jego
domniemanej mierci, ale liczymy, e wysiki jego kolegw z obozu jenieckiego na antenie
programu Tu listonosz (zadouczyni) jako za ten bd.
A wic gowa do gry, pani Louise Zamperini z (Torrance) w Kalifornii. Louis jest
tutaj; ten sam, stary Louis, radosny, wysportowany, boyszcze fanw i studentw z
poudniowej Kalifornii. Moe pani przekaza radosn wie dalej, pani Zamperini, gdy
wiemy, e ucieszy ona wszyskich [sic!] wielbicieli (krlowej) sportw. Louis nie wystpuje
ju na bieni i przykro nam z tego powodu. Bdzie go tam brakowao. Ale wbrew
doniesieniom Louis nie zagin ani nie umar i cieszymy si tym niezmiernie. To wielka
rado, e moglimy suy pomoc naszym jecom oraz ich krewnym i szczerze yczymy
soie [sic!], abymy nie musieliju wicej podawapodobnych sprostowa. Mamy nadziej, e
nasza ekipa jecw zwizana z programem Tu listonosz bdzie suy wam pomoc w
przyszoci. Po to tutaj jestemy, wic pani Zamperini, prosimy nie wycza odbiornika i nie
dzikowa nam, gdy caa przyjemno po naszej stronie.
Moody pisaa na maszynie tak szybko, jak potrafia, w radosnym podnieceniu
poykajc litery. Okoo godziny pniej wrcia koleanka z Komisji cznoci. Kiedy jej o
tym mwiam, z radoci prawie taczyam po pokoju - napisze pniej Moody20.
Nieco dalej na poudnie, w Torrance, rodzina Zamperinich zmagaa si z nastpstwami
ogoszenia wiadomoci o mierci Louiego. Po przesyce z nadanym Louiemu Purpurowym
Sercem przyszed list w sprawie wypaty ubezpieczenia na ycie na sum dziesiciu tysicy
dolarw. Louise zdeponowaa pienidze w banku, ale nie wydaa z nich ani centa.
Postanowia, e zaczekaj na Louiego. A gdy wiadomo o mierci Louiego dotara do
wiadomoci publicznej, przyjecha do Torrance reyser filmowy Cecil B. DeMille. Chcia
nagra wywiad promujcy Szst Akcj Sprzeday Obligacji Poyczki Wojennej21. Sylvia i
Louise dostay do przeczytania teksty, w ktrych wspominano Louiego tak, jakby nie y. Z
grzecznoci odczytay je tak, jak zostay napisane.
Gdzie w caym tym zamieszaniu zjawi si kurier z bukietem dla Sylvii,
rocznicowym prezentem od ma Harveya, ktry teraz obsugiwa armat czogow w
Holandii. Kilka dni pniej Sylvia odebraa telegram: Harvey zosta ranny22. Nie
wspomniano, jakich dozna obrae ani jak byy one powane. Sylvia czekaa ze cinitym

odkiem, a wreszcie doczekaa si listu podyktowanego przez Harveya ze szpitalnego

ka. Jego czog zosta trafiony i zapali si. Harvey uciek, ale mia poparzone rce i twarz.
Z wszystkich strasznych scenariuszy, jakie przebiegay Sylvii przez gow, ogie by chyba
jedynym, jakiego nie wzia pod uwag. W kocu Harvey by straakiem. Prawie nic nie
jedzc, Sylvia brna resztkami si przez listopad, zmczona nocnymi koszmarami i coraz
chudsza.
20 listopada Lynn Moody, wci w wietnym nastroju po audycji sprzed dwch dni,
pracowaa na nocnej zmianie, od pnocy do smej rano. O drugiej trzydzie-ci nad ranem
jedna z maszynistek z Komisji cznoci zawoaa j pilnie do siebie.
Moody przybiega i zaoya suchawki. Znowu nadawano program Tu listonosz2i.
Witaj, Ameryko! - zacz prezenter. - Tu listonosz ze specjaln wiadomoci obiecan w
naszym wieczornym programie pani Louise Zamperini z Gramercy Street 2028 w Torrance w
Kalifornii. Mamy nadziej, e pani Zamperini jest dzi przy odbiorniku, poniewa mamy dla
niej prawdziw niespodziank. Jej syn przyjecha do studia specjalnie po to, aby nada sowa
otuchy po mylnym doniesieniu Departamentu Wojny Stanw Zjednoczonych, ktry przed
kilkoma dniami poda oficjalny komunikat o jego mierci. Zapewniamy pani Zamperini, e
to nieprawda. Gos, ktry pastwo teraz usysz, bdzie nalea do porucznika Louisa Helzie
[szc!] Zamperiniego z Si Powietrznych Stanw Zjednoczonych, przebywajcego w obozie w
Tokio. Poruczniku Zamperini, prosimy.
Na falach eteru rozbrzmia gos modego czowieka. Moody rozpoznaa go
natychmiast. To by Louie.
Witajcie, mamo, tato, krewni i przyjaciele. Mwi wasz Louie. Dziki uprzejmoci
tutejszych wadz mog przekaza wam t osobistej, wiadomo.
Syszycie mj gos pierwszy raz od dwch i p roku. Jestem pewien, e brzmi dla was
tak samo, jak wtedy, kiedy wyjedaem.
Nie jestem ranny, ciesz si dobrym zdrowiem i nie mog doczeka si dnia, w
ktrym si znw spotkamy. Poniewa od czasu mojego nagiego wyjazdu nie miaem od was
adnej wiadomoci, martwi si troch o stan waszego zdrowia. Mam nadziej, e ta
wiadomo zastanie was wszystkich w najlepszym zdrowiu i dobrych nastrojach.
Przebywam teraz w obozie jenieckim w Tokio i jestem traktowany na tyle dobrze, na
ile mona oczekiwa w warunkach wojennych. Wadze obozu s dla mnie ycziwe i nic mi
nie grozi.
Piszcie, prosz, tak czsto, jak moecie i doczajcie swoje zdjcia. Nic nie sprawi mi
wikszej radoci w moich samotnych godzinach ni moliwo patrzenia na fotografie

najbliszych.
Zanim zapomn, tato, bybym ci bardzo wdziczny, gdyby zadba o moje strzelby,
abymy po moim powrocie mogli wybra si na wietne polowanie.
Mamo, Syhio i Virginio, wierz, e nadal rozwijacie swoje cudowne talenty w kuchni.
Czsto wyobraam sobie wasze fantastyczne zapiekanki i ciasta.
Czy Pete nadal przyjeda co tydzie z San Diego? Mam nadziej, e wci przebywa
blisko domu.
Pozdrwcie ode mnie Gortona, Harueya, Eldona oraz Henryego i przekacie im
najserdeczniejsze uciski. Ucaowania dla Sylvii, Virginii i Petea. Mam nadziej, e ich
obecna praca dostarcza im radoci. Bardzo za nimi tskni.
Od przybycia do Japonii natknem si na kilku moich starych znajomych. Niektrych
zapewne bdziecie pamitali.
Ten wysoki onierz piechoty morskiej, William Harris, jest tutaj i cieszy si dobrym
zdrowiem. Lorren Stoddard Stanley Maneiwe i Peter Hryskanich tak samo. Pamitacie
Williama Hastyego z Bishopville? Od dwch miesicy dzielimy pokj. William jest w dobrej
formie.
Wiem, e dawno zatroszczylicie si o moje rzeczy osobiste i oszczdnoci. Reszt
moich rzeczy z pewnoci dostaa wam Armia.
Pozdrowienia dla Boba Lewellyna i wszystkich moich przyjaci z rodzinnego
miasteczka. Na koniec chciabym yczy wam wesoych wit i szczliwego Nowego Roku.
Wasz kochajcy syn Louie24
Kilka godzin pniej w domu Zamperinich zadzwoni telefon. Dzwonia kobieta z
pobliskich przedmie San Marino. Powiedziaa, e usyszaa w radiu nagranie gosu
amerykaskiego jeca wojennego przechwycone z japoskiej stacji radiowej25. Przekaz by
niewyrany i trzeszczcy, ale nie miaa wtpliwoci, e dobrze usyszaa nazwisko. Syszany
przez ni gos z ca pewnoci nalea do Louiego.
Mieszkacy domu przy Gramercy Avenue byli zszokowani i nie do koca wierzyli.
Nie znali tej kobiety i bali si, e to art. Sylvia i Louise poprosiy j jednak o adres i
pojechay do niej. Kobieta przekazaa im wszystko, co usyszaa. Sylvia i Louise
podzikoway i wyszy. Wierzyy jej, ale nie wiedziay, czy mog wierzy audycji. Z
powodzeniem moga zosta sfaszowana. Pytaam sam siebie: Czy to moe by prawda?
Czy to moe by prawda? - wspominaa Sylvia26.
Po powrocie do domu Louise i Sylvia odebray telegram Western Union od
komendanta andarmerii polowej: PRZECHWYCONO KOMUNIKAT PROPAGANDOWY

NIEPRZYJACIELA O NASTPUJCEJ TRECI. Poniej widniay sowa Louiego, w takiej

formie, w jakiej zapisaa je Moody. Telegram koczy si zastrzeeniem: TRWA
WERYFIKACJA

DONIESIENIA.

NIE

NALEY

GO

TRAKTOWA

JAKO

POTWIERDZENIA STATUSU JECA WOJENNEGO27.

Zaczy napywa wiadomoci od przyjaci i nieznajomych z caego kraju, ktrzy
powiadamiali Zamperinich o audycji, przechwyconej i retransmitowanej przez kilka stacji
radiowych. Z Wilmington w stanie Iowa zadzwoni wujek Louiego, Gildo Dossi28. Wczy
radio i usysza gos, ktry bezsprzecznie nalea do jego siostrzeca.
Doniesienia o audycji rniy si midzy sob, ale kilka miao wsplny wtek: prob
o zaopiekowanie si strzelbami Louiego. Louie od dziecistwa polowa na krliki na polach
wok Torrance oraz w rezerwacie Indian Cahuilla i niezmiernie dba o swoje strzelby. Dla
Zamperinich byo to jak odcisk palca, szczeg, ktrego Japoczycy nie mogli zna29. Louise
i Sylvia wybuchny paczem, a potem zaczy krzycze z radoci.
Pete chwyci suchawk telefonu, wykrci numer Paytona Jordana i wykrzycza do
mikrofonu trzy sowa:
- Payt! On yjel30

26. Szalestwo
Ludzie z Radia Tokio przyjechali do Omori ponownie, z umiechami na twarzach1.
Jaki cudowny gos mia Louie, jak fantastycznie si spisa. Moe zechce nagra jeszcze jedn
audycj?
Skoro sam pisa swoj wypowied, nie byo powodu odmawia. Napisa jeszcze jedn
wiadomo i pojecha z producentami do Tokio. Po dotarciu do studia ogoszono zmian
planw. Tekst napisany przez Louiego nie by potrzebny; producenci mieli gotowy swj
wasny. Wrczyli mu arkusz papieru. Oto dokadna tre zapisanego na nim komunikatu:
C, wierzcie ub nie... Chyba jestem jednym z tych szczciarzy czy moe, nie
wiem, mam prawdziwego pecha... W kadym razie... tu mwi Louis Zamperini, lat 27, z Los
Angeles, w Kalifornii, w starych dobrych Stanach Zjednoczonych Ameryki. Jak mwi
szczciarz, to chodzi mi, e yj i jestem zdrowy... Tak, to zabawne, bo... Syszaem i te
widziaem na wasne oczy, e wykitowaem, znaczy podali, e zginem w walce... Ze niby
jestem jednym z tych, co zginli walczenie [sic!] dzielnie za spraw... Oficjalny raport
brzmia chyba mniej wicej tak... Departament Wojny podaje, e porucznik Louis S.
Zamperini, rekordzista w midzyszkolnych zawodach w biegu na mil, zosta uznany za
nieyjcego... Byy redniodystansowiec Uniwersytetu Poudniowej Kalifornii zagin w toku
dziaa na poudniowym Pacyfiku w maju 1943... No, kto by p omy sa?... Rany... Nieza
draka... Jestem sobie tutaj, ywy jak tylko ywym by mona... a cholera, powinienem by
martwy... Taa... To mi przypomina o innym gociu, ktry jedzie na tym samym wzku co ja,
czy raczej jecha... Powiedzia mi, e oficjalnie uznano go za zabitego w walce, a naprawd
by w obozie... Po paru miesicach dosta od ony list, w ktrym pisaa, e wysza ponownie
za m, bo mylaa, e on nie yje... Oczywicie zaskoczyo j, e jest bezpieczny i
przetrzymywany w obozie internowania... Ale pocieszya go, e jest gotowa rozwie si
znowu albo wyj za niego jeszcze raz, jak wrci... Rany, naprawd mi al kogo takiego, a
wina ley po stronie urzdnikw, ktrzy puszczaj takie nierzetelne rporty [sic!]... W kocu
mogliby przynajmniej da zna rodzinie, dzie s ich chopc [sic!]...
To nie moje zmartwienie, ale mam nadziej, e moi zostan stosownie powiadomieni
o tym, e yj i zamierzam ywy pozosta... Smutny to wiat, w ktrym czowiekowi nawet
nie pozwala si y, znaczy zabija si go tak zwanym oficjalnym raportem... Co wy na
to?2...

Louie osupia. Od dawna zastanawia si, dlaczego oszczdzono go na Kwaja-lein,

cho dziewiciu marines zabito, i dlaczego poddawano go psychicznemu maltretowaniu w
Ofunie, ale w przeciwiestwie do innych nie przesuchiwano. Japoczycy wreszcie ujawnili
swoje zamiary. Na Kwajalein, po wydaniu rozkazu stracenia Louiego, oficer przekona
przeoonych, ^by go oszczdzili i zrobili z niego narzdzie propagandy. Argumentowa, e
sawny amerykaski olimpijczyk bdzie dla nich szczeglnie cenny*. Japoczycy
przypuszczalnie wysali Louiego do pieka Ofuny, a nastpnie do Omori pod rzdami Ptaka,
eby uczyni jego ycie w obozie nie do zniesienia i sprawi, e bdzie gotw zrobi
wszystko, nawet zdradzi ojczyzn, byle z niego uciec. Ukrywali go przed wiatem, nie
zamieszczajc jego nazwiska w wykazach Czerwonego Krzya, i czekali, a jego rzd ogosi
wiadomo o jego mierci, aby mc zada jej kam. Mieli nadziej zawstydzi Ameryk i
nadwtli wiar amerykaskich onierzy w swj rzd3.
Louie odmwi przeczytania komunikatu. Producenci, cigle umiechnici, zaprosili
go na ma wycieczk. Zaprowadzili go do bufetu i zafundowali mu pyszny obiad w
amerykaskim stylu, a potem zabrali do prywatnego apartamentu z kami zasanymi czyst
pociel. Jeli Louie zgodzi si wzi udzia w programie, powiedzieli, bdzie mg tu
zamieszka i wicej nie zobaczy Omori. Na koniec przedstawili mu grupk mczyzn,
Australijczykw i Amerykanw, ktrzy pono pomagali im w przygotowaniu audycji. Gdy
Louie wycign rk na powitanie, winiowie propagandowi wbili wzrok w podog. Ich
twarze mwiy za siebie; jeli Louie przystanie na propozycj, zostanie propagandzist
wroga4.
Zaprowadzono go z powrotem do studia i jeszcze raz zachcono do wzicia udziau w
nagraniu. Odmwi. Umiechy zniky, twarze stay Proba zamienia si w rozkaz.
Odmwi po raz drugi. Radiowcy wyszli z pokoju, aby naradzi si na osobnoci.
Louie zosta w studiu sam. Na stole leao kilka egzemplarzy wiadomoci, ktr mia
dla nich przeczyta. Wysun rk przez rozdarcie w kieszeni, zapa kartk i wcign j do
kieszeni paszcza. Producenci wrcili.
- Dobrze - odezwa si ktry. - No to jedziesz do obozu karnego5.
* Phil nie by uyteczny pod tym wzgldem, ale oszczdzono go zapewne dlatego, e
jego egzekucja mogaby uczyni Louiego mniej chtnym do wsppracy.
Omori byo nazywane obozem karnym, ale producenci wyranie mieli na myli jakie
inne miejsce. Dla Louiego kady obz byby lepszy od Omori, bo nie byo w nim Ptaka.
Radiowcy dali mu jeszcze jedn, ostatni szans na zmian decyzji. Nie skorzysta.
Zawieli go z powrotem do Omori. Rozpalony wie nienawici Ptak ju tam

czeka. Bicie, jeszcze bardziej dotkliwe, zaczo si na nowo. Moe bya to kara za odmow
nagrania audycji, a moe producent, do ktrego zwrci si Louie o pomoc, powiedzia
Ptakowi o oskareniach Louiego. Louie nie ustpowa, przyjmowa ciosy w cichym gniewie, i
czeka na przewiezienie do obozu karnego. I jak wszyscy pozostali jecy oglda niebo,
modlc si, aby speniy si nadzieje obudzone przez pierwszego B-29.
Wczesnym popoudniem w pitek 24 listopada w Tokio zawyy syreny6. Z gry
dobiega potny, drcy dwik. Jecy podnieli oczy: wysoko, tak wysoko, e sprawiay
wraenie lnicych naci w niebie, przesuway si tabuny B-29, sto jedenacie maszyn
zmierzajcych w kierunku fabryki sprztu lotniczego na obrzeach miasta. Niesione tym, co
zostanie pniej nazwane prdem strumieniowym, samoloty mkny naprzd z prdkociami
dochodzcymi do siedmiuset szesnastu kilometrw na godzin, prawie o sto szedziesit
kilometrw na godzin wikszymi od prdkoci przewidzianych przez konstruktorw.
Przybyli Amerykanie.
By zimny, przejrzysty, soneczny dzie - napisa jeniec Johan Arthur Jo-hansen,
ktry w tym momencie pracowa w terenie jako niewolnik. - Samoloty lniy jak srebro w
blasku soca, na tle bkitnego nieba (...). By to pikny widok, ktry podnis nas na duchu
a do nieba7. Jecy zaczli krzycze: Zrzucajcie bomby! i Szczliwych ldowa! oraz
Witamy znowu!. Stranicy gapili si w niebo z takim przejciem, e wydawali si nie
sysze okrzykw.
* W terminologii baseballowej angielskie sowo safe oznacza dotarcie do bazy bez
straty kolejki (przyp. tum.).
Ksigowy Yuichi Hatto sta z grupk jecw na terenie obozu. Patrzyli w niebo, gdy
nagle w stron eskadr ruszy pdem samotny japoski myliwiec i znienacka, zdumiewajco,
wlecia prosto w bombowiec i roztrzaska si na kawaki. Deszcz szcztkw spad do Zatoki
Tokijskiej. Bombowiec te zacz spada, cignc za sob spltan wstk biaego dymu. Z
boku wyda si czasza spadochronu, a jeden z jecw zakrzykn:
- Jeden bezpieczny! Bezpieczny!8
Sowo to zapado Hatto w pami; dotd sysza je tylko na meczach baseballu*.
Bombowiec uderzy w wod, zabijajc wszystkich na pokadzie. Samotny ocalay unosi si
pod czasz spadochronu nad Tokio lekko jak nasionko dmuchawca. Gdy opad midzy
budynki, Hatto poczu mdoci na myl, co go czeka, gdy dotknie ziemi. Pozostae bombowce
leciay dalej. Kilka minut pniej rozbrzmiao odlege dudnienie.
Jesieni bombowce B-29 przelatyway nad Omori prawie codziennie, czasem
pojedynczo, kiedy indziej caymi rojami. W pogodne dni jecy stali i obserwowali je; w

pochmurne tylko syszeli warkot nad szar pokryw chmur. W Tokio syreny wyy niemal bez
przerwy, tak e jecy zaczli przesypia alarmy9.
27 listopada przyleciao osiemdziesit jeden maszyn10, a w ddyst noc z 29 na 30
listopada wyrway jecw ze snu dwa ataki bombami zapalajcymi na przemysowe obszary
Tokio11. Eksplozje sycha byo bardzo daleko, a jecy widzieli na ldzie jzory ognia ostatnie tchnienia dwch tysicy siedmiuset siedemdziesiciu spalonych tamtej nocy
budynkw. Cywile zaczli napywa tumnie przez most i koczowa za ogrodzeniem Omori
w nadziei, e uchroni ich to od bomb.
Ktrego dnia tej jesieni Louie sta na dworze i obserwowa japoskie myliwce
krce wok tumu B-292. Bitwa toczya si tak wysoko, e stale widoczne byy tylko
gigantyczne, byszczce bombowce; myliwce, w porwnaniu z nimi malutkie, migotay jak
pomyki, kiedy ich kaduby odbijay soneczny blask. Co chwil przy bombowcach pojawia
si ostry, przelotny rozbysk wiata, ktry przypomina Louiemu wybuch petard - to
wybuchay zestrzelone przez B-29 myliwce. Bombowce leciay dalej nietknite. Ptak
obserwowa t scen ze zmartwia twarz.
- Hikoki dame - mrucza. - Hikoki dameli.
Skary si, e japoskie samoloty s do niczego.
Z kadym B-29 przecierajcym szlak nad Tokio Ptak spina si coraz bardziej.
Drczy jecw nieustannymi rewizjami, zakaza palenia, piewu i gry w karty, a take
organizowania naboestw. Policzkowa pewnego oficera przez pi minut, kaza mu sta na
baczno bez paszcza przez cztery godziny w chodzie, a potem poleci czyci latryny przez
dwie godziny na dzie przez dwa tygodnie. Pobi pracownika kuchni yk wielk jak wioso.
Szpera w rzeczach osobistych jecw, konfiskowa prywatne papiery oraz zdjcia bliskich,
uznajc wikszo za podejrzane i niszczc je. Ogarna go paranoja.
- Wygracie wojn i zrobicie wszystkie Japoczyki jak czarne niewolnicy! - krzykn
do jednego z jecw14. Zacign Martindalea do swojego biura, oskary go o spisek
majcy na celu spalenie baraku i pobi go tak energicznie, piciami i mieczem do kendo, e
przy okazji poprzewraca meble15.
W grudniu Ptak wyjecha na kilka dni i w obozie chwilowo zapanowa spokj. Ale w
noc przed jego planowanym powrotem wyrwa jecw ze snu jego krzyk: pdzi przez obz
w

zacinajcej

ulewie

wrzeszcza,

maj

przygotowa

si

na

wiczenia

przeciwpoarowe16. Gdy wyznaczeni do roli straakw zebrali si w lodowatym deszczu,

Ptak uderzy kilku pici w twarz, przebieg przez baraki, krzyczc i grzmocc innych, a
potem rozkaza wszystkim ustawi si w szeregu na dworze. Gdy zrobili, co im kaza,

wycign miecz, zakrci nim w powietrzu i zacz wykrzykiwa komendy, przeplatajc je

obelgami. Przez dwie godziny zmusza jecw do lania wody na wyimaginowane poary,
duszenia urojonych pomieni miotami oraz biegania po budynkach i ratowania ywnoci
oraz dokumentw.
Nasta grudzie, a mania Ptaka pogbiaa si z dnia na dzie. Zwoa oficerw i
popdzi ich przez most do Tokio pod pretekstem zbierania drewna na opa w ruinach
zbombardowanych domw17. Wzdu ulic ustawione byy koryta z wod przeznaczon do
gaszenia poarw - w czasie marszu Ptak wskoczy na jedno z nich, wycign miecz i
wrzasn: Keireil. Jecy zasalutowali mu, a Ptak, pogrony w swojej fantazji, sta na
grzdzie w absurdalnej pozie dowdcy dokonujcego przegldu wojsk, ktra Tomowi
Wadeowi przypominaa Mussoliniego. Tumek gapiw zacz wznosi wiwaty. Po przejciu
jecw Ptak zeskoczy, wybieg naprzd, wskoczy z krzykiem na brzeg drugiego koryta,
przybra poz i jeszcze raz zada, aby mu zasalutowali. Powtarza t fars raz po raz, przez
kilka kilometrw.
W czasie bombardowa Ptak traci panowanie nad sob i pdzi przez obz, wywija
mieczem i wy z pian skapujc z warg, wywinitych i zastygych we wrednym grymasie, z
opadajc powiek, fioletowy na twarzy. Podczas przynajmniej dwch nalotw nie pozwoli
jecom schroni si w okopach. Pewnego razu wypdzi jecw na zewntrz, ustawi ich na
baczno i kaza stranikom wymierzy w nich karabiny. Huczay bomby, a on biega tam i z
powrotem wzdu szeregu przeraonych jecw i wywija mieczem nad ich gowami18.
Z kadym wzmoeniem nalotw szo w parze wzmoenie napaci na Louiego. Ptak,
dyszc ze zoci, szuka Amerykanina po caym obozie. Louie chowa si przed nim, ale
zawsze by znajdowany. Trzy, cztery razy w tygodniu Ptak robi miertelny wypad19, jak
okreli to Frank Tinker - rzuca si na Louiego z piciami i grzmoci go po gowie. Louie
wychodzi z tego oszoomiony i we krwi. Coraz bardziej utwierdza si w przekonaniu, e
Watanabe nie spocznie, pki go nie zabije.
Louie odchodzi od zmysw. Noc Ptak przeladowa go w snach, skrzecza, pieni
si ze zoci, klamra jego paska nadlatywaa w stron jego czaszki. W snach tumiony przez
Louiego gniew wybucha z ca moc: Louie siedzia okrakiem na piersiach potwora i
zaciska donie na jego szyi a do uduszenia20.
W grudniu, gdy Louie cierpia w Omori, jakie czterysta osiemdziesit kilometrw
dalej, w obskurnym, nieogrzewanym baraku w obozie jenieckim Zentsuji marnia byy pilot
jego bombowca. Phil zosta przeniesiony do Zentsuji w sierpniu i doczy do przeniesionego
wczeniej z Ofuny jednonogiego Freda Garretta.

Prowadzcy przesuchania w Ofunie mwili o Zentsuji jako o luksusowej nagrodzie

za dobre sprawowanie, ale byo to mydlenie oczu21. Winiowie byli karmieni tak ubogo, e
wygodniali snuli si po obozie, zrywali chwasty i zjadali je. Jedyna woda pitna pochodzia ze
zbiornika zasilanego przez wod spywajc z pl ryowych nawoonych fekaliami. Jecy
musieli j pi, eby nie umrze z pragnienia i w rezultacie dziewidziesit procent z nich
chorowao na dyzenteri. Mieszkacy jednego baraku schudli w cigu ptora roku rednio o
dwadziecia cztery kilogramy. Jeden z oficerw wyliczy, e codziennie mdlao dwadziecia
osb. Prawie wszyscy mieli beri-beri, niektrzy olepli z niedoywienia. W ostatnim dniu
listopada pochowali Amerykanina, ktry umar z godu.
Zentsuji byo askawe pod jednym wzgldem. Phil mg wysya do rodziny krtkie
wiadomoci na kartkach pocztowych. Pisa jedn za drug. Byy wysyane, ale utykay w
systemie pocztowym. Jesie dobiega kresu, nadchodzio kolejne Boe Narodzenie, a rodzina
Phila nie otrzymaa ani jednej pocztwki.
Od zaginicia Phila mino ptora roku. Jego najblisi od czasu katastrofy nie
otrzymali adnej wieci o nim i nadal trwali w niewiedzy. W listopadzie dowiedzieli si o
komunikacie radiowym Louiego22. Nowina bya zarazem obiecujca i frustrujca. Louie
wymieni innych onierzy, ktrzy z nim byli, ale nie udao si spord szumw i trzaskw
wyowi nazwisk, a odpis audycji nie dawa pewnoci. Czy Louie wspomnia Allena?
W pitkowy wieczr w grudniu 1944 roku w domu Kelsey Phillips zadzwoni telefon.
Na linii by major z biura adiutanta generalnego w Departamencie Wojny23. Prawdopodobnie
za porednictwem Czerwonego Krzya Departament otrzyma wiadomo z Zentsuji. Allen
y.
Kelsey nie posiadaa si z radoci. Poprosia majora o wysanie depeszy mowi i
narzeczonej syna w Waszyngtonie. Cecy dostaa wreszcie dugo wyczekiwan nowin.
Wrka przepowiedziaa, e Allen znajdzie si przed witami, a by wanie 8 grudnia.
Ogarnita eufori Cecy zadzwonia do brata i wykrzyczaa wiadomo, nie namylajc si
wiele, rzucia prac, spakowaa ubrania oraz zdjcia Allena, i wskoczya do samolotu do
Indiany, aby czeka tam na powrt narzeczonego24.
Cztery dni przed witami dosza kartka napisana przez Allena w padzierniku.
Kochani, mam nadziej, e macie si dobrze i nie mog si doczeka, kiedy bd z Wami w
domu. Tato, mam nadziej, e wybierzemy si na polowanie na zajce przed zakoczeniem
sezonu. Przekacie ucaowania dla Cecy, Marthy i Dicka. Wszystkiego najlepszego z okazji
urodzin, Tato. Kelsey przesiadywaa nad tym cennym skrawkiem papieru; znajdowaa
pocieszenie w znajomych liniach pisma syna. Kapelan Phillips, wwczas na subie we

Francji, odebra wiadomo w Wigili. adne sowa nie oddadz tego, co czuj - napisa do
crki. - Znalazem si w zupenie nowym wiecie. Nie wyobraam sobie niczego
cudowniejszego. To pozwolio mi zakosztowa nieba25.
W licie z oficjalnym potwierdzeniem statusu Allena jako jeca wojennego
Phil-lipsowie zostali poproszeni o to, aby nie rozgasza faktu, e ich syn zosta odnaleziony
ywy26. Kelsey przychylia si do tej proby, ale list dotar do niej za pno; rankiem po
telefonie z Departamentu Wojny wiadomo rozesza si po caym miecie, a artykuy o
Allenie zdyy ukaza si w lokalnych gazetach. Departament Wojny wysa do Zamperinich
podobny list, w ktrym potwierdzi autentyczno komunikatu Louiego i take prosi o
zachowanie dyskrecji. Resort nie chcia zapewne, aby wiadomo o mylnym uznaniu za
zmarych dwch lotnikw przedostaa si do wiadomoci publicznej, zwaszcza e
Japoczycy ju j wykorzystywali.
Kelsey dostaa zgod na wysanie do syna jednego telegramu. Pozostae dni
wypeniaa sobie pisaniem do niego listw. 14 grudnia napisaa do Louise Zamperini. Wie o
Allenie naturalnie przyniosa jej ulg, ale ciya jej wiadomo, e z wszystkich osb na
pokadzie Green Horneta znaleziono tylko Louiego i Allena27. Matka Hugh Cuppernella
poczua si tak zniechcona, e nie bya w stanie duej pisa do innych matek. Sadie
Glassman, matka dolnego strzelca, napisaa do Louise z pytaniem, czy syszaa cokolwiek o
Franku. Chocia nie dotary do nas adne wieci - napisaa - to wiadomo, e moecie co
wiedzie, daje nam cie nadziei28.
Trudno mi cieszy si otwarcie (chocia czyni to w sercu), kiedy myl o
pozostaych matkach, ktre pokochaam, i uwiadamiam sobie, jak dotkliwie odczuwaj
swoj strat - napisaa Kelsey do Louise. - Sercem jestem z mmi i napisz do kadej z
osobna29.
Zbliay si wita, a Louie opada z si. Morzy go gd. Sporadyczne podarunki od
zodziei pomagay, ale w niewielkim stopniu. Najbardziej rozwcieczao to, e dostatek
jedzenia by niemal na wycignicie rki. Jesieni dwukrotnie dostarczono paczki
Czerwonego Krzya przeznaczone dla jecw30, ale zamiast je rozdzieli, wadze obozu
przeniosy je do magazynu i wybieray z nich sobie, co im si podobao*31. Japoczycy
kradli bez enady. Widzielimy, jak wyrzucaj niepozostawia-jce adnych wtpliwoci
opakowania, przenosz midzy budami miski z kakao i cukrem, a nawet prbuj uywa
kostek amerykaskiego sera do prania ubra - napisa Tom Wade32. Najwikszym
zodziejem by Ptak, ktry pali papierosy Lu-cky Strike i trzyma u siebie na widoku
ywno z Czerwonego Krzya. Z jednej dostawy dwustu czterdziestu pudeek z Czerwonego

Krzya ukrad czterdzieci osiem, w sumie ponad dwiecie dwadziecia pi kilo towarw33.
Pod koniec grudnia Ptak zwoa jecw na plac apelowy, gdzie zastali ciarwk
pen jabek i pomaracz. Od pocztku pobytu w niewoli Louie widzia tylko jeden owoc,
mandarynk podarowan przez Sasakiego. Powiedziano im, e kady moe wzi sobie po
dwa owoce. Wygodzeni mczyni opadli stert jak rj pszcz, a japoscy fotografowie
kryli wok i robili zdjcia. Wtem, gdy jecy mieli ju-ju zatopi zby w owocach, kazano
im odoy je z powrotem. Caa rzecz zostaa zainscenizowana do celw propagandowych34.
W Wigili rozdano wreszcie cz paczek z Czerwonego Krzya. Louie triumfalnie
odnotowa to w swoim dzienniku. W pudeku o wadze prawie piciu kilogramw znalaz
woowin w puszce, ser, pasztet, ososia, maso, dem, czekolad, mleko, suszone liwki oraz
cztery paczki chesterfieldw35. Przez cay wieczr jecy z Omori wymieniali si towarami,
mili papierosy i opychali si bez umiaru.
Tej nocy miao miejsce jeszcze jedno mie wydarzenie, wynike z dziwnego splotu
wypadkw. Wrd jecw by wiecznie nieumyty, pomysowy i przypuszczalnie obkany
kleptoman o nazwisku Mansfield36. Tu przed Boym Narodzeniem Mansfield, ominwszy
siedmiu stranikw, wama si do magazynu i wynis kilka paczek Czerwonego Krzya,
ktre zakopa pod swoim barakiem. Stranicy odkryli tajny skad i zamknli Mansfielda w
izolatce. Mansfield wydosta si z niej, ukrad jeszcze szesnacie pude i przemyci je do celi.
Ukry ich zawarto w samodzielnie zrobionym tajnym schowku i napisa na drzwiach
wiadomo dla innych jecw: arcie Czstujcie si Podnie tutaj. Zapany ponownie, zosta
przywizany do drzewa na niegu, bez jedzenia i wody, w samej piamie, a pniej pobity.
Wedug jednego z jecw pozostawiono go tam dziesi dni. Kiedy, pnym wieczorem,
wracajc z benjo, Louie zobaczy obozowego tumacza, Yui-chi Kano, ktry klcza przy
Mansfieldzie i otula go kocem. Nazajutrz rano koc znikn, zabrany przed pojawieniem si
Ptaka. W kocu odwizano Mansfielda i przewieziono go do cywilnego wizienia, gdzie robi
furor.
* Po wojnie szef obozw w rejonie Tokio przyzna, e zarzdzi przekazanie paczek
Czerwonego Krzya japoskiemu personelowi.
Z tego wszystkiego wynika jedna dobra rzecz: Mansfield znalaz w magazynie
przysany przez Czerwony Krzy kufer z rekwizytami i kostiumami teatralnymi. Jecy, gdy
im o tym powiedzia, wpadli na pomys podniesienia morale przez zorganizowanie
boonarodzeniowego przedstawienia. Zgod Ptaka uzyskali dziki pochlebstwu: nadali mu
tytu konferansjera i obiecali posadzi na tronie przed sam scen teatru, zrobion z desek
ustawionych na baliach w pomieszczeniu ani. Postanowili wystawi lun muzyczn

adaptacj bajki o Kopciuszku, autorstwa brytyjskiego jeca37. Frank Tinker wykorzysta

swoje zdolnoci operowe jako ksi Leander z Pantolandii. Dobr wrk gra postawny
brytyjski cockney w baletowej spdniczce i rajtuzach. Wrd postaci dramatu znalazy si
Lady Gorczka oraz Lady Rzeczka. Louie stwierdzi, e to najmieszniejsza rzecz, jak
kiedykolwiek widzia. Szeregowy Kano tumaczy libretto na japoski stranikom, ktrzy
siedzieli w ostatnim rzdzie, miali si i klaskali. Ptak puszy si w wietle jupiterw i tamtej
nocy zostawi wszystkich w spokoju.
Take Phil i Fred Garrett, przebywajcy w Zentsuji, witowali Boe Narodzenie38.
Kilku jecw zorganizowao instrumenty i zebrao si w orkiestr. Grali krzepic muzyk
przed siedmiuset przymierajcymi godem, piewajcymi mczyznami. Zakoczyli hymnami
narodowymi Anglii, Holandii i Stanw Zjednoczonych. Suchacze stali na baczno w
milczeniu, mylc o domu.
Po witach Ptak raptem zaprzesta atakw na jecw, zostawi nawet Louiego.
Przechadza si po obozie pogrony w rozmylaniach. Wszyscy gubili si w domysach.
W tamtym roku kilkakrotnie odwiedzi obz pewien dygnitarz, ksi Yoshi-moto
Tokugawa39. Tokugawa, czowiek prominentny i wpywowy, pono potomek pierwszego
szoguna, wizytowa obozy z ramienia japoskiego Czerwonego Krzya. W Omori spotka si
z jecem Lewisem Bushem, ktry opowiedzia mu o okruciestwie Watanabego.
Ptak wyczu, co si wici, i po pierwszej wizycie Tokugawy poleci Bushowi wicej
z nim nie rozmawia. Przy nastpnej wizycie Bush zama zakaz i zaraz po wyjedzie ksicia
zosta brutalnie pobity. Tokugawa odwiedza ich nadal, a Bush dalej si z nim spotyka. Ptak
tuk go i kopa, ale Bush nie dawa si zastraszy. Gboko zaniepokojony tym, co sysza,
Tokugawa zwrci si do Ministerstwa Wojny oraz Czerwonego Krzya z prob o podjcie
jakich dziaa w sprawie Watanabego. Powiedzia Bushowi, e napotyka opr wadz, ale
przed samym Nowym Rokiem mu si udao: Ptak otrzyma rozkaz opuszczenia Omori.
Sukces Tokugawy nie na wiele si zda. Wadze nie zrobiy nic, aby uniemoliwi
Ptakowi kontakt z jecami i po prostu przeniosy go do odlegego, samotnego obozu, gdzie
poczyna sobie z jecami tak samo, tyle e bez natarczywych spojrze ksicia i nadzoru
Czerwonego Krzya. Na dowd, e nie chodzio o nagan, pukownik Sakaba awansowa
Watanabego do rangi sieranta40.
Ptak wyprawi przyjcie poegnalne i rozkaza niektrym jecom oficerom stawi si
na nim. Oficerowie rozeszli si po obozie, zbierajc prbki stolca od najbardziej zielonych
ofiar dyzenterii, zmieszali je w piekielny sos i polali nim sto-sik ciastek ryowych41. Na
przyjciu sprezentowali ciastka Ptakowi w podzice za opiek. Przecigali si w

zapewnieniach, jak bardzo bd za nim tskni, a Ptak jad, a mu si uszy trzsy. Wydawa
si zrozpaczony, e musi ich opuci.
Kilka godzin pniej Louie wyjrza z baraku i zobaczy przy bramie Ptaka, ktry
otoczony grupk ludzi, ciska im donie. Wszyscy jecy w obozie byli w stanie
nadnaturalnego oywienia. Louie zapyta, o co chodzi, i syszc, e Ptak wyjeda na dobre,
prawie oszala z radoci42.
Jeli ciastka ryowe speniy swoje zadanie, to nie od razu. Ptak przeszed przez most
na stay d w dobrym samopoczuciu. Rzdy terroru w Omori dobiegy koca.

27. Upadek
Zycie w Omori nieporwnanie si polepszyo1. Szeregowy Kano spokojnie przej
zarzd nad obozem wraz z zastpc Watanabego, agodnym i sprawiedliwym sierantem
Oguri. Obalono porzdek wprowadzony przez Ptaka. Kto wszed do jego biura i znalaz stos
listw od rodzin jecw2. Niektre leay tam od dziewiciu miesicy. Zostay teraz
dostarczone adresatom, a wszyscy otrzymali zgod na napisanie do bliskich. Ufam, e
cieszycie si dobrym zdrowiem i jestecie w wietnych nastrojach - oglnie, nie tylko po paru
gbszych! - napisa Louie w jednym z listw do rodziny3. Przekacie Peteowi - napisa w
innym - e jak stuknie mi pidziesitka, bd mia wicej wosw na gowie ni on mia w
wieku lat dwudziestu4. Wojenna poczta skazaa te listy, jak mnstwo innych, na hibernacj i
dotary one do Ameryki dugo po zakoczeniu wojny.
W drugim tygodniu 1945 roku grupka mczyzn, potarganych i przygarbionych,
przebrna mozolnym marszem przez bambusowy most i mina bramy Omori. Louie
poznawa te twarze - byli to przybysze z Ofuny, wrd nich komandor Fitzgerald5. Jecy z
Omori powiedzieli mu, e moe si uwaa za najszczliwszego czowieka w Japonii, gdy
wanie opuci ich tyran zwany Ptakiem.
Na widok Billa Harrisa w grupie nowo przybyych Louiemu cisno si serce - Harris
by ludzkim wrakiem. Gdy Louie chcia si z nim przywita, stary przyjaciel popatrzy na
niego z roztargnieniem. By jakby spowity mg, nieobecny, jego umys nie radzi sobie z
mylami6.
Bicie zgotowane mu przez Konowaa we wrzeniu 1944 roku nie byo ostatnim. 6
listopada, zapewne po zapaniu go na rozmowach, Konowa przyskoczy do niego znowu i z
pomoc kilku stranikw spaowa go do nieprzytomnoci. Dwa miesice pniej obi go
jeszcze raz, za kradzie gwodzi potrzebnych do zreperowa-nia podartych butw, w ktrych
Harris mia nadziej przechodzi mron zim. Prosi Japoczykw, aby odstpili mu kilka,
ale nie zgodzili si7.
Jeniec lekarz z Omori zbada Harrisa i powiedzia Louiemu, e w jego ocenie marin
jest umierajcy8.
Tego samego dnia Oguri otworzy magazyn i poleci rozda jecom przesyki z
Czerwonego Krzya. Oddanie swojej paczki Harrisowi byo - jak powie pniej Louie zarazem najtrudniejsz i najatwiejsz rzecz, jak kiedykolwiek zrobi9. Harris po trosze

odzyska siy.
Od dnia odmowy zostania winiem propagandowym Louie czeka na przeniesienie
do obozu karnego. Za czasw Ptaka wyczekiwa tego dnia ze spokojem, ale teraz, po jego
wyjedzie, majc u boku Harrisa i innych przyjaci, wola zosta na miejscu. Co rano budzi
si w strachu, e przenios go dzisiaj.
Bombowce B-29 nadlatyway nadal. Syreny rozlegay si kilka razy na dzie. Obz
obiegay coraz to nowe plotki: zdobyto Manil, pady Niemcy, Amerykanie szykuj si do
desantu na japoskie plae. Louie martwi si jak wszyscy inni. Przeraeni bombardowaniami
stranicy atwo wpadali w gniew. Nawet ci, ktrzy byli wczeniej serdeczni, teraz wciekali
si i prali ich z byle powodu. Wraz z intensyfikacj atakw na Japoni i coraz blisz grob
inwazji zaczli chyba postrzega jecw jako zagroenie.
W siach amerykaskich wanie wypyna budzca groz nowina. Na wyspie
Palawan na Filipinach od dawna przetrzymywano stu pidziesiciu amerykaskich jecw
wojennych, zmuszanych do niewolniczej pracy przy budowie lotniska wojskowego10. W
grudniu, po zbombardowaniu lotniska przez amerykaskie samoloty, polecono jecom
wykopa schrony. Wejcia do nich miay mie szeroko ramion czowieka.
14grudnia w pobliu wyspy zauwaono amerykaski konwj. Dowdca japoskiej 2.
Dywizji Powietrznej potraktowa to jako zapowied inwazji. Bya to sytuacja z rodzaju tych,
dla ktrych przewidziano rozkaz wybijania jecw do ostatka. W nocy dowdca przekaza na
Palawan przez radio: Zniszczy 150 winiw.
15grudnia stranicy w obozie na Palawanie nagle podnieli krzyk, e nadlatuj
samoloty nieprzyjaciela. Jecy wpezli do schronw i siedzieli tam, cho adnych samolotw
nie byo sycha. Z gry polaa si jaka ciecz - benzyna. Stranicy wrzucili do rodka
pochodnie, a za nimi granaty rczne. Schrony wraz z ukrytymi w nich jecami buchny
pomieniem.
Stranicy wznosili triumfalne okrzyki, a jecy walczyli o to, by wydosta si na
zewntrz, rozdrapujc ziemi. Prawie wszyscy, ktrzy si wydostali, zostali za-dgani
bagnetami, zastrzeleni z karabinw maszynowych albo pobici na mier. Ucieko zaledwie
jedenastu. Przepynli poblisk zatok i zostali odnalezieni przez winiw kolonii karnej. Ci
przekazali ich filipiskim partyzantom, ktrzy zaprowadzili ich na pozycje Amerykanw.
Tej nocy Japoczycy urzdzili imprez dla uczczenia masakry. Zapowied
amerykaskiego desantu okazaa si mylna.
O wicie 16 lutego pada deszcz ze niegiem11. Kwadrans po sidmej, kiedy Louie z
innymi jecami skoczyli niadanie zoone z kaszy jczmiennej i zupy, zawyy syreny.

Komandor Fitzgerald popatrzy na przyjaci. Wiedzia, e nie byy to raczej B-29, bo

musiayby lecie ca noc, eby dotrze nad Japoni o tak wczesnej godzinie.
Prawdopodobnie to transportowiec: amerykaska marynarka musiaa by tu-tu. Kilka
sekund pniej zatrzs si pokj. Mczyni rzucili si do drzwi.
Louie wybieg na roztrzaskujcy si, walcy si wiat. Niebo roio si od setek
myliwcw, amerykaskich i japoskich, wznoszcych si i opadajcych, posyajcych ku
sobie strumienie kul. Nad Tokio schodziy szeregi bombowcw nurkujcych, podobne do
uderzajcych o brzeg fal, zrzucajce grad bomb na fabryki samolotw i lotnisko. Gdy si
wzbijay, wyrastay pod nimi piropusze ognia. Louie sta bezporednio pod aren
najwikszej bitwy powietrznej kiedykolwiek rozegranej w Japonii.
Stranicy zaoyli bagnety i rozkazali jecom wraca do rodka. Wszyscy weszli
jeden za drugim do baraku, poczekali, a stranicy pjd gromi innych, i wymknli si na
zewntrz. Pobiegli za baraki, wspili si na ogrodzenie obozu i wisieli na nim, wsparci na
okciach. Widok by elektryzujcy. Samoloty omiatay kady skrawek nieba, wszdzie wok
spaday do wody myliwce.
Uwag Louiego przykua jedna potyczka. Amerykaski hellcat zwar si z japoskim
myliwcem i ruszy za nim w pocig12. Myliwiec skrci w stron miasta i zanurkowa nisko
nad zatok, hellcat tu za nim. Oba przeleciay lotem koszcym nad obozem, Japoczyk na
penym gazie, hellcat strzelajc z karabinw. Kilkuset jecw obserwowao sytuacj z
ogrodzenia obozu przez dziury po skach albo wystawiajc gowy ponad szczyt ogrodzenia, z
walcymi sercami i hukiem w uszach. Myliwce byy tak blisko, e Louie widzia twarze
obydwu pilotw. Gdy Japoczyk przeci lini wybrzea, hellcat oderwa si od niego.
W sumie nad obozem przeleciao tego dnia tysic piset amerykaskich i kilkaset
japoskich samolotw. W nocy nad miastem rozgorzaa czerwona una. Nazajutrz samoloty
wrciy. Do wieczora 17 lutego Japoczycy stracili ponad piset samolotw, na ziemi i w
powietrzu, powanie ucierpiaa te japoska fabryka sprztu lotniczego. Amerykanie stracili
osiemdziesit maszyn.
Siedem dni pniej Amerykanie sprawili Japoczykom kolejne manto13. O sidmej
rano, podczas cikiej nieycy, tysic szeset samolotw wystartowao z lotniskowcw,
przeleciao nad Omori i zbombardowao Tokio. Za nimi podyo dwiecie dwadziecia
dziewi B-29 z bombami zapalajcymi. Nie napotykajc prawie adnego oporu, pomkny
ku strefie przemysowej i spuciy bomby. Jecy widzieli jzory ognia taczce nad
horyzontem.
W ostatnim dniu lutego Louie i pozostali oficerowie zostali wezwani na plac apelowy.

Wywoano pitnacie nazwisk, w tym Zamperiniego, Wadea, Tinkera, Meada i Fitzgeralda.

Poinformowano ich, e zostaj przeniesieni do obozu o nazwie 4B, znanego rwnie jako
Naoetsu. Louie przyj t wiadomo ze spokojem. Gdziekolwiek si wybiera, pojedzie tam z
prawie wszystkimi przyjacimi14.
Wieczorem 1 marca wytypowani oficerowie spakowali swoje rzeczy i zaoyli
otrzymane poprzedniego dnia paszcze. Louie poegna si z Harrisem. Nie zobaczy go
wicej.
Odjedajcy do Naoetsu wsiedli do ciarwki, ktra zawioza ich do Tokio15.
Porywajco byo obserwowa bitw powietrzn nad miastem, ale gdy ujrzeli jej pokosie, byli
wstrznici. Cae dzielnice obrciy si w zwglone ruiny, rzdy za rzdami domw
zmieniy si w czarne szkielety. Louie spostrzeg wrd zgliszcz co byszczcego. W ruinach
wielu budynkw stay due maszyny przemysowe. Louie oglda may fragment
gigantycznego przemysu chaupniczego, produkcji wojennej przeniesionej do niezliczonych
prywatnych domw, szk oraz maych zakadw-cieni16.
Oficerowie zostali zawiezieni na dworzec kolejowy i wsadzeni do pocigu. Jechali
ca noc na zachd, przez zanieony krajobraz. Zway niegu rosy z kad godzin.
Okoo dziewitej rano, 2 marca, pocig stan w Naoetsu, nadmorskiej wiosce na
zachodnim wybrzeu Japonii. Zaprowadzeni przed stacj, jecy otworzyli szeroko oczy ze
zdumienia; zaspy wznosiy si na wysoko ponad czterech metrw. Weszli po schodkach
wycitych w zwaach niegu i znaleli si w olepiajco biaym wiecie17. Stali na szczycie
nienej gry, pod ktr pogrzebana bya caa wie. To byo tak, jakby kto pooy na
miasteczku olbrzymi lukrowany tort - napisa Wade18. nieg by tak gboki, e mieszkacy
wykopali pionowe tunele, ktrymi wychodzili z domw i do nich wracali. Trudno byo o
wikszy kontrast ze zwglonym Tokio.
Jecy wyruszyli w dwukilometrow wdrwk do obozu, cignc bagae na saniach.
Byo wietrznie i przenikliwie zimno. Najbardziej trudzi si Fitzgerald, ktry mia powan
infekcj stopy. Jego kule zapaday si gboko w nieg pod ciarem ciaa.
Winiowie przeszli przez most i zobaczyli Morze Japoskie. Na samym jego brzegu,
u zbiegu rzek Ara i Hokura, wznosi si obz Naoetsu, niemal cakowicie zasonity przez
zaspy. Dobrnli na teren obozu i zatrzymali si przed bud, gdzie kazano im stan na
baczno. Czekali przez dusz chwil, a wiatr hula w zakamarkach ich ubra.
W kocu drzwi otwary si z guchym odgosem, kto wybieg i zatrzyma si
znienacka z wrzaskiem: Keirei!.
Ptak.

Louie poczu, e mikn mu kolana, a nieg rusza mu na spotkanie. Run na

ziemi19.

28. Niewolnik
Louie zapamita chwil, w ktrej zobaczy Ptaka, jako najokropniejsz w swoim
yciu. Ptak uradowa si za to jak dziecko w dniu urodzin1. Wydawa si przekonany, e
jecy ciesz si na jego widok.
Fitzgerald wyszed o kulach przed szereg i obj obowizki przeoonego jecw. Ptak
oznajmi, e tak jak w Omori, on tu dowodzi, a winiowie maj go sucha. Zapowiedzia, e
uczyni ten obz tym samym, czym pod jego rzdami by Omori.
Roztrzsiony Louie podnis si i brnc w niegu przeszed do baraku,
dwukondygnacyjnego budynku na brzegu niewielkiego urwiska, ktre opadao pionowo do
zamarznitej rzeki Hokura2. Trzystu mieszkacw obozu, gwnie Australijczykw, byo tak
pokurczonych, e przypominali postacie z patykw. Wikszo nosia przeznaczone do
tropikw spodnie khaki, ktre onierze mieli na sobie w momencie wzicia do niewoli i ktre
- po latach nieprzerwanego noszenia - zachmaniy si do tego stopnia, e ktry cywil
porwna je do wodorostw. Zawiewajcy znad morza wiatr gwizda w szczelinach cian, a w
dachu byo tyle dziur, e do baraku sypa nieg. Budynek roi si od pche i wszy, po
pododze aziy szczury. Za prycze suyy deski przybite do cian, za materace - ryowa
soma. Gdziekolwiek spojrze, w pododze ziay szczerby; jecy wycigali deski z podogi i
palili je, aby przetrwa temperatury, ktre regularnie spaday duo poniej zera.
Przy cianie stay uoone w stert dziesitki pudeek. Cz z nich pka i na podog
rozsypa si szary proszek. Byy to skremowane szcztki szedziesiciu australijskich jecw
- jednej pitej populacji obozu - ktrzy zmarli w obozie w latach 1943 i 1944 wskutek
zapalenia puc, beri-beri, niedoywienia, zapalenia okrnicy albo poczenia tych chorb.
Wikszo zgonw przyspieszyo cige maltretowanie fizyczne. W sieci obozw jenieckich,
ktra zasynie wyjtkowym okruciestwem, Naoetsu zdobyo sobie miano jednej z
najczarniejszych dziur japoskiego imperium. Z wielu piekie, jakie pozna Louie w tej
wojnie, to miejsce bdzie najgorsze.
Louie lea na pryczy i prbowa przygotowa si psychicznie na to, co czekao go w
Naoetsu. Tej nocy, gdy zasypia, po drugiej stronie globu najlepsi biegacze wiata przybywali
wanie na mityng lekkoatletyczny do Madison Suare Garden. Organizatorzy nazwali
imprez w wielkim namiocie na jego cze. Wszyscy poza jego rodzin nadal uwaali go za
nieyjcego. Wiadomo, e bieg ma nosi nazw Memoria Louisa S. Zamperiniego,

rozgniewaa jego najbliszych. Z szacunku dla nich zmieniono nazw na Mila Louisa S.
Zamperiniego3, ale nie bardzo podnioso to na duchu zainteresowanych. Marty Glickman,
ktry by w 1936 roku w ekipie olimpijskiej z Louiem, obserwowa bieg ze zami ciekncymi
po twarzy4.
Wycig wygra Jim Rafferty, najlepszy redniodystansowiec Ameryki, z czasem
4.16,4, o cztery sekundy gorszym od czasu uzyskanego przez Louiego na piasku na 0ahu tu
przed wejciem na pokad Green Horneta.
Pierwsze tygodnie spdzone przez Louiego w Naoetsu byy prawie miertelnie
mrone. Kada noc dygotania na somie koczya si raptownie przed witem, kiedy budzono
go krzykiem i wypdzano na dwr na tenko w gbokim niegu, w ciemnociach i na
wyjcym wietrze. W dzie sta w ciasnej grupce z Tinkerem i pozostaymi przyjacimi w
plamach wiata sonecznego, bezskutecznie prbujc uchroni si przed zimnem. Szybko
nabawi si kaszlu, gorczki i objaww grypopodobnych5, a breja podawana w Naoetsu w
aden sposb nie pomagaa wrci do zdrowia. Na posiki - w przypadku oficerw
zmniejszone o poow - rzadko dostawali co wicej ni proso czy kasz jczmienn i
gotowane wodorosty z dodatkiem kilku plastrw jarzyn. Woda pitna, ktr musieli przywozi
na saniach, bya ta i mierdziaa. Jecy wiedzieli, e Czerwony Krzy przysya paczki, bo
widzieli, jak stranicy pal amerykaskie papierosy. Sami nie dostawali nic6.
Watanabe by demonem take i tutaj, co skonio Australijczykw do nadania mu
przezwiska Whatabastard*. Watanabe by niszy rang od komendanta obozu, drobnego
mczyzny z kwadratowym wsikiem, noszonym zapewne na cze Hitlera, ale komendant
czyni zado jego yczeniom, tak jak kiedy oficerowie w Omori. Ptak zwerbowa sobie
pachoka, podobnego z ksztatu do bakaana niejakiego Hiroakiego Kono, ktry azi za nim
po obozie i napada na jecw z zawzitoci - jak napisa Wade - ryczcego hitlerowskiego
zwierza7.
Przeniesienie Louiego do Naoetsu, pod kuratel Ptaka, nie byo dzieem przypadku.
Watanabe osobicie wyznaczy jego i pozostaych do uzupenienia niedoboru oficerw w
obozie. Jak wspomina Wade, kady z nich mia dowiadczenie lub umiejtnoci, ktre mogy
si na co przyda. Al Mead, ktry pomg ocali Louiego przed mierci godow w Ofunie,
prowadzi w Omori kuchni; Fitzge-rald by najwyszym stopniem oficerem, a Wade
komendantem baraku, i tak dalej. Louie jako jedyny nie mg si pochwali podobnym
dowiadczeniem. Wade by zdania, e Ptak wybra Louiego tylko po to, aby mc go dalej
torturowa8.
Nie myli si. Ptak dopad Louiego niemal w chwili, gdy przekracza on bramy obozu.

Odtd nie przestawa policzkowa go, wali piciami i sztorcowa. Inni z przeraeniem
obserwowali przeladowania Louiego przez sieranta, ktry atakowa go, jak wspomina
jeden z jecw, dla musztry9. Louie przyjmowa ciosy tak samo buczucznie jak zawsze,
co prowokowao Ptaka do jeszcze gwatowniejszych napaci. Ponownie w szponach Ptaka,
Louie na nowo popad w stan skrajnego napicia.
Stopie porucznika by jednak pewnym wybawieniem. Naoetsu, wioska fabryczna,
produkowao towary o krytycznym znaczeniu dla dziaa wojennych, a wszyscy tamtejsi
modzi robotnicy wyruszyli na wojn. Jecy mieli ich zastpowa. Szeregowi jecy
codziennie brnli przez nieg do pracy w stalowni, w zakadach chemicznych, w porcie na
barkach przewocych wgiel i sl albo w kamienioomach, gdzie kruszyli skay
przeznaczone do pozyskiwania mineraw10.
* Zbitka sowna: Co za skurwiel (przyp. tum.).
Praca bya mozolna i czsto niebezpieczna, a zmiany trway dzie i noc, nieraz przez
osiemnacie godzin. Jecy co dzie szli z powrotem do obozu na mikkich nogach, wpadali w
niene zaomy i trzeba ich byo z nich wydobywa11.
Kadego ranka i wieczoru Louie widzia szeregowych wracajcych z pracy
niewolniczej, niektrych ubrudzonych sadz nie do poznania albo do tego stopnia
wycieczonych, e trzeba byo wnosi ich do baraku. Japoczycy w Naoetsu dosownie
zaganiali winiw na mier. Louie musia znosi wiele, ale przynajmniej nie to.
Zima odpucia. Ld na rzece staja, a tam, gdzie wczeniej by tylko nieg, wyoniy
si domy. Kiedy stopniay zaspy na terenie obozu, niespodziewanie pojawi si winiak.
Przemieszka ca zim w nienej pieczarze poniej barakw, karmiony skrawkami jedzenia
rzucanymi przez Australijczyka. Louie patrzy na niego w zdumieniu: skra zwierzcia
zrobia si pprzezroczysta12.
Kiedy ziemia odmarza, Ptak ogosi, e oficerowie bd pracowa na farmie. Byo to
wbrew konwencji genewskiej, ale Fitzgerald wiedzia, jak wyglda ycie w obozie pod
panowaniem Ptaka. Praca na farmie oznaczaa przynajmniej, e przez kilka godzin dziennie
bd poza zasigiem Watanabego i nie moga by a tak katornicza jak ta wykonywana
przez szeregowych. Nie zgosi sprzeciwu.
Co dzie rano oficerowie wyznaczeni do pracy na farmie gromadzili si przed
barakami w asycie cywilnego stranika Ogawy. adowali na wzek fekalia z benjo - do
wykorzystania jako nawz, co byo w Japonii powszechnie stosowan praktyk - po czym
zaprzgali si do wzka i cignli go na farm i z powrotem. Kiedy szli drog, czasem
zbaczajc na pobliskie pola, eby niepostrzeenie dla Ogawy ukra jakie warzywo,

japoscy rolnicy wychodzili, eby popatrze na tych zapewne pierwszych ludzi Zachodu,
jakich widzieli. Louie odwzajemnia spojrzenia wyndzniaych, przygarbionych starych
mczyzn i kobiet. Trudy wojny odbijay si na ich apatycznych, zmczonych twarzach i w
kocistych, niedoywionych ciaach. Przy drodze biegay dzieci, ktre podnosiy rce w
udawanym gecie kapitulacji i wymieway si z winiw. Modych ludzi nie byo w ogle.
Droga, dziewi kilometrw w jedn stron, bya mczca i uciliwa, ale sama praca,
polegajca na sadzeniu i uprawie kartofli, nie dawaa si zbytnio we znaki13. Ogawa by
spokojnym czowiekiem i cho nosi pak, nigdy jej nie uywa. Stojca przy polu studnia z
czyst wod dawaa odmian od cuchncej wody w obozie, a Ogawa pozwala im pi do woli.
Poniewa oficerowie pracowali teraz poza obozem, dostawali pene racje. Chocia wraz z
pogarszaniem si sytuacji wojennej Japonii racje si zmniejszay, miska wodorostw bya
lepsza ni p miski.
Dzie 13 kwietnia by pogodny, krajobraz wyzocony socem, a niebo szerokie i
przejrzyste. Oficerowie pracowali wanie na polu kartoflanym, gdy raptem nastaa cisza i
wszyscy jednoczenie obrcili twarze ku niebu. Podnieli gowy take jecy pracujcy na
innych stanowiskach oraz pilnujcy ich stranicy. Co migotao w blasku soca wysoko w
przestworzach, a za migoczcym punktem rozwijay si smuke biae wstgi.
By to B-2914, pierwsza Superforteca, ktra nadleciaa nad Naoetsu. Oficerowie z
Omori widzieli setki B-29 nad Tokio, ale Australijczycy, ukryci w wiosce od 1942 roku,
ogldali bombowiec po raz pierwszy.
ledzony przez niezliczone pary oczu, jedne pene nadziei, inne przestrachu, B-29
przelecia wolno ukiem od widnokrgu do widnokrgu, wzdu linii wybrzea. Nie ostrzelay
go dziaa, nie cigay myliwce. Nie zrzuci bomb. Przemierzy tylko spokojnie nieboskon,
ale jego pojawienie si byo widomym znakiem tego, jak daleko w gb Japonii zapuszczali
si teraz Amerykanie, i jak niewielki opr mogli stawi jej mieszkacy. Cae Naoetsu
patrzyo, jak samolot znika z oczu, a smugi kondensacyjne rozwiewaj si.
Jecy byli uradowani; Japoczycy si denerwowali. Robotnicy skrywali podniecenie
pod obojtnymi minami, aby nie prowokowa stranikw, ktrzy zrobili si spici i
agresywni. Wieczorem, w drodze powrotnej do obozu, zarobili kilka uderze pak, ale nie
popsuo to radosnego nastroju. Gdy przekraczali bramy obozu, Ptak ju na nich czeka.
Mia dla nich rewelacj: Roosevelt nie yje15.
Uszo z nich powietrze. Ptak odesa ich do barakw.
Kilka dni pniej Ogawa zaartowa dobrodusznie w rozmowie z Ptakiem, e jego
oficerowie si leni. By to niewinny art, ale podziaa na Ptaka jak pachta na byka.

Watanabe zwoa robotnikw z farmy na apel i skarci ich za lenistwo. Wcieka si przy tym
i pieni jak kompletny obkaniec.
Na koniec wykrzycza, jak ma dla nich kar: od tej pory wszyscy oficerowie bd
wykonywa cik prac przy adowaniu wgla na barki. Jeli si nie podporzdkuj, czeka
ich egzekucja. Jedno spojrzenie na Ptaka uwiadomio Fitzgeral-dowi, e z tym rozkazem nie
ma co dyskutowa16.
Nazajutrz wczesnym rankiem oficerowie wymaszerowali do roboty, a umiechnity
Ptak odprowadza ich wzrokiem.
Droga do niewolnictwa bya krtka. Zaprowadzono ich na brzeg rzeki i stoczono w
barce wyadowanej wglem przeznaczonym do stalowni. Szeciu otrzymao opaty, a Louie i
wszyscy pozostali dostali due kosze, ktre kazano im przywiza sobie do plecw. Potem,
na komend, ci z opatami zaczli adowa wgiel do kadego kosza. Poniewa 0,03 metra
szeciennego wgla luzem moe way do dwudziestu siedmiu kilogramw, jecy z koszami
na plecach szybko zaczli si sania. Po napenieniu koszy kazano im wytaszczy je z barki
na brzeg i przenie do wagonu kolejowego, gdzie wspinali si chwiejnym krokiem po
wskiej, stromej pochylni, zrzucali wgiel do wagonu i wracali, aby napeni kosze
ponownie.
adowali i dwigali wgiel przez cay dzie. Stranicy narzucali tragarzom szybkie
tempo. Gdy pozwolili im skoczy, jecy byli u kresu si; wedug szacunkw Wadea do
koca dnia kady z tragarzy przenis dobrze ponad cztery tony wgla.
Ustali si porzdek dnia. Kiedy oficerowie skoczyli rozadowywa jedn bark,
zapdzano ich do nastpnej, a mordercza i ogupiajca robota trwaa dalej. W pewnej chwili,
zgity pod ciarem kosza, Tom Wade zacz recytowa w drodze poezj i przemowy. Jecy
adowali i chodzili, suchajc monologw Szekspira albo oracji o walce na polach, na ulicach
[i] na wzgrzach17 i o najpeniejszej mierze powicenia18 Lincolna.
Barki zostay wkrtce oprnione, ale niewolnicze ycie oficerw dopiero si
rozpoczo. Louie zosta zapdzony z grup jecw na inn bark, ktr holownik
wyprowadzi na Morze Japoskie. Po pokonaniu nieco ponad kilometra barka ustawia si
bokiem do stojcego na kotwicy statku z wglem. Koysay ni fale, a woda rozbryzgiwaa si
o pokad. Stranik wskaza jecom sie zwieszon z burty statku. Mieli zeskoczy z barki i
wdrapa si po sieci na pokad.
Jecy zmartwieli. Fale targay bark i statkiem, ktre to zderzay si, to oddalay od
siebie, a sie mocno si trzsa. Jeli skocz w niewaciwym momencie, zostan zgnieceni
midzy burtami w czasie zderzenia albo, jeli odzie akurat si oddal, wpadn do wody.

Wzbraniali si, ale stranicy popychali ich naprzd, wic zaczli skaka. Louie, tak samo
przestraszony jak wszyscy inni, skoczy i udao mu si wspi na pokad.
Zagnano go do adowni. Zobaczy przed sob wielk had wga, a obok du
wiszc siatk. Dano mu opat i nagle wok zaroio si od stranikw, ktrzy krzyczeli,
eby zabra si do roboty. Louie wbi opat i zacz adowa wgiel na siatk.
Godzina po godzinie schyla si w roztaczonej chmurze czarnego pyu. Stranicy
obchodzili robotnikw dokoa, pokrzykujc i okadajc ich pakami albo mieczami do kendo.
Narzucali tak gorczkowe tempo, e jecy nie mieli czasu wyprostowa plecw. Bity i
zaczepiany, Louie adowa w takim popiechu, e jego ssiedzi szeptem prosili go, aby
zwolni. Wreszcie wieczorem ogoszono koniec pracy. Zabrano ich na brzeg i wysadzono z
barki, tak usmarowanych wglem, e prawie nie rnili si jeden od drugiego.
Zaprzgano ich do roboty kadego ranka. Co wieczr wlk si do obozu dugi szereg
poczerniaych zjaw, ktre docieray do barakw ostatkiem si i paday na prycze, wyczerpane
do cna, plujc czarn lin. W obozie bya tylko jedna wanna, ale prawie nigdy nie zmieniano
w niej wody. Poza tym mona byo wykpa si w kadzi w stalowni, ale stranicy prowadzili
tam jecw zaledwie raz na dziesi dni19. Wglarze woleli nie mie do czynienia z obozow
wann, yli wic pokryci warstw sadzy, w oczekiwaniu na wyjcie do stalowni. Wade w
kocu poczu si tak zbrukany, e poprosi kogo o ogolenie mu zlepionych sadz wosw.
By to akt ekspiacji - napisa20.
Louie macha opat dzie za dniem. Sporadycznie zamiast wgla kazano mu adowa
sl przemysow. Praca bya rwnie uciliwa, a jego pot rozpuszcza osiad na nim sl i
spywa mu po plecach, wypalajc w skrze spkane bruzdy. Fitzgerald mozoli si tak jak
inni i wdawa si w spory z brygadzistami, eby chroni wspwiniw. Kiedy, w czasie
czternastogodzinnej pracy non-stop, rozkaza jecom przerwa i oznajmi brygadzicie, e nie
pozwoli swoim ludziom wrci do pracy, dopki nie zostan nakarmieni. Po dugiej ktni
nadzorcy przynieli robotnikom jedn, wielk kul ryu i zagonili ich z powrotem do roboty.
Musiao doj do tragedii i Louie by jej wiadkiem, gdy si wydarzya. Sta na barce,
drugi w kolejce do przeskoczenia na statek. Jeniec stojcy przed nim skoczy w zym
momencie i kiedy przywar do siatki, statek i barka zderzyy si burtami. Mczyzna zosta
zmiadony midzy odziami i spad na pokad barki, kulc si z blu. Stranicy bez
mrugnicia okiem popchnli naprzd Louiego. Inni przechodzili obok, a ranny lea tam,
gdzie upad. Louie nigdy nie dowiedzia si, czy przey21.
Niewolnicza praca w Naoetsu bya z rodzaju tych, ktre niszcz ludziom dusze, ale
jecy znajdowali sposoby, aby zaliczy mae zwycistwa, niezbdne do fizycznego i

emocjonalnego przetrwania. Wikszo stanowisk pracy nie dawaa moliwoci sabotau, ale
nastrczaa okazji do kradziey. Jecy zatrudnieni na barkach czekali, a dozorca wyjdzie,
gnali do kuchni okrtowej i napychali sobie kieszenie wszystkim, co nadawao si do
zjedzenia. Notorycznie znikay nalece do cywilnych stranikw pudeka z drugim
niadaniem; jeli nadzorca pooy paczk papierosw i odwrci si na chwil, ju jej nie
znajdowa. Jecy kradli na potg, czsto rzeczy niepotrzebne, i ryzykowali pobiciem - lub
czym jeszcze gorszym - za buchnicie czego tak bezuytecznego jak pudeko na owki.
Pudeko samo w sobie byo niczym; jego kradzie bya wszystkim.
Poniewa ich posiki byy bardzo ubogie w sd i wielu z nich cierpiao na skurcze
mini ub inne schorzenia, opracowali system kradziey i warzenia soli22. W czasie
przeadowywania soli chowali j ukradkiem do kieszeni caymi garciami. W surowej formie
nie nadawaa si do spoycia, z barki przenosili j wic do obozu i przekazywali jecom
wyznaczonym do pracy w stalowni. Ci chowali sl w ubraniu, zabierali do stalowni, czekali,
a stranik odwrci wzrok, po czym wrzucali bryki do menaek napenionych wod. Pod
koniec dnia wieszali menaki na brzegach kadzi opalanej wglem. Do rana woda si
wygotowywaa, a na dnie menaek zostawa tylko jadalny solny osad, bezcenny skarb.
Ktrego dnia w benjo Louie wyjrza przez dziur po sku i zobaczy worek z
ziarnem, oparty po drugiej stronie ciany w pomieszczeniu magazynowym. Przypominajc
sobie zodziejskie techniki Szkotw w Omori, wyszed z benjo, przeszuka obz i znalaz
stert pustych bambusowych trzcinek. Wzi jedn i kiedy stranicy nie patrzyli, zaostrzy j
na jednym kocu. Wieczorem zaoy obozowe spodnie od piamy z troczkami przy
mankietach. Wsadzi trzcink do kieszeni, cign troczki tak mocno, jak si dao i ruszy do
benjo. Po wejciu do rodka wbi koniuszek trzcinki w worek przez dziur po sku na tyle
mocno, e przeku ptno, a drugi koniec wsadzi w rozporek piamy. Ziarno, ktre okazao
si ryem, sypao si przez tunel w trzcince do jego spodni. Kiedy w kadej nogawce mia
okoo dwch i p kilograma, wycign trzcink.
Wyszed z benjo tak naturalnym krokiem, jak tylko mona z picioma kilogramami
ryu w piamie, min stra baraku i wszed po drabinie na pitro, gdzie czeka ju na niego z
rozoonym kocem komandor Fitzgerald. Louie stan na kocu, rozwiza troczki, a kiedy ry
si wysypa, prdko wrci na swoj prycz. Fitzgerald szybko zoy koc i poukrywa ry w
skarpetach oraz w tajnych schowkach zrobionych wasnorcznie w cianie. Louie i Fitzgerald
zaobserwowali zwyczaje stranikw i gdy opuszczali oni budynek na duej, wygrzebywali
ry, biegli z nim do mieszczcego si w baraku pieca, gotowali w wodzie i wpychali sobie do
ust, najszybciej jak si dao, dzielc si z kilkoma innymi osobami. Nigdy nie wypadao

wicej ni po yce ryu na osob, ale sycia ich satysfakcja z przechytrzenia wroga23.
By moe najbardziej chytrego wyczynu w caej tej jenieckiej rebelii dokona
przyjaciel Louiego, Ken Marvin, onierz piechoty morskiej, wzity do niewoli na atolu
Wake. Przy pracy nadzorowa Marvina jednooki cywilny stranik o imieniu Ze Oko. Kiedy
Ze Oko poprosi Marvina, aby ten uczy go angielskiego, Mar-vin dostrzeg w tym okazj24.
Z potajemn przyjemnoci zacz uczy Ze Oko angielszczyzny w bardzo zym stylu. Odtd
na pytanie: Jak si masz?, Ze Oko odpowiada z uprzejmym umiechem: Co ci to,
kurwa, obchodzi.
Nieszczcie dosigo Louiego wiosn, na brzegu rzeki. Zgity pod ciarem kosza,
dwiga ciki adunek soli z barki do wagonu. Znis kosz na brzeg i wszed na
niebezpiecznie strom pochylni kolejow. Z gry schodzi wanie stranik. Gdy si mijali,
stranik trci go okciem i Louie, obciony do granic moliwoci, spad z rampy. Zanim
uderzy o ziemi* jaki metr dwadziecia centymetrw niej, udao mu si podwin nogi, ale
i tak rbn jedn nog o podoe. Poczu, jakby co si rozerwao, a zaraz potem palcy bl
w kostce i kolanie25.
Nie mg oprze ciaru ciaa na tej nodze i wsparty na ramionach dwch innych
jecw pokutyka z powrotem do obozu. Odsunito go od pracy na barce, ale bya to marna
pociecha. Nie do, e by teraz jedynym oficerem przez cay dzie uwizionym w obozie z
Ptakiem, to jeszcze zmniejszono o poow jego racje.
Louie lea w baraku, przymierajc godem. Coraz bardziej dawaa mu si we znaki
dyzenteria, a gorczka sigaa nieraz 40 stopni26. eby odzyska prawo do penych posikw,
musia znale prac, ktr mgby wykonywa z niesprawn nog. Znalaz w szopie
porzucon maszyn do szycia i zaoferowa, e bdzie w zamian za pene racje naprawia
stranikom ubrania27. To trzymao go przy yciu przez jaki czas, ale wkrtce zabrako ubra
do reperacji i ponownie obcito jego porcje o poow. Zrozpaczony poszed do Ptaka ebra o
prac.
Ptak rozkoszowa si jego baganiem. Oznajmi, e Louie bdzie od tej pory
odpowiedzialny za hodowan w obozie wini. Praca miaa zapewni mu peny wikt, ale by
jeden kruczek: Louie nie mg uywa narzdzi do czyszczenia chlewu. Mia to robi
rkami28.
Louie przez cae ycie dba o higien a do przesady. Na studiach trzyma w schowku
w samochodzie Listerine, eby po caowaniu si z dziewczyn mc przepuka usta. Teraz
skazano go na pezanie w brudzie wiskiego chlewu, zbieranie odchodw goymi rkami i
wpychanie sobie do ust garciami paszy zwierzcej, eby nie umrze z godu. Z wszystkich

brutalnych bd zoliwych krzywd, jakie Ptak wyrzdzi Louiemu, adna nie przeraaa i nie
wyniszczaa go psychicznie jak ta.Jeli co ma mnie wykoczy - pomyla Louie - to wanie
to. Chory z obrzydzenia i umierajcy z godu, z potarganymi nerwami, Louie trzyma si
resztek nadziei na zakoczenie wojny i ocalenie.

29. Dwiecie dwadziecia ciosw

O jedenastej trzydzieci przed poudniem 5 maja 1945 roku cisz nad Naoetsu
przerwa ryk czterech potnych silnikw1. Nad wiosk kry B-29. Rozbrzmiay syreny, ale
brygadzista w stalowni zignorowa je i jecy pracowali dalej przy paleniskach. Raptem
rozleg si ogromny trzask i wewntrz stalowni sypno niegiem.
Nie by to nieg, lecz olbrzymia ilo pyu, ktra spada z krokwi. Co wstrzsno
gwatownie budynkiem. Brygadzista oznajmi, e to tylko wybuch transformator, i kaza
jecom nie przerywa pracy.
Chwil pniej wbieg robotnik i powiedzia co naglco do brygadzisty. Japoczycy
rzucili wszystko i popdzili do wyjcia, a potem do schronw przeciwlotniczych na play,
zostawiajc jecw. Domylajc si, e tylko B-29 mg wywoa u brygadzisty taki popoch,
jecy stoczyli si w panice w maym pomieszczeniu, modlc si, aby nie zostali trafieni.
Nie zostali. Bomby zrzucone przez B-29 ominy fabryk i wyrway tylko przepastne
dziury na pobliskim polu. Mina godzina, zanim wszyscy, winiowie i wolni, odzyskali
spokj. Stranicy starali si za wszelk cen udowodni jecom nieudolno amerykaskich
lotnikw i nawet zabrali ich na wycieczk po lejach, eby pokaza, jak bardzo bombowiec
chybi celu, ale wida byo, e s przeraeni. Tym razem stao si co wicej ni kilka dziur
na polu rolnika i wszyscy o tym wiedzieli. Nalot, jak te rosnca liczba widzianych nad
wiosk B-29 podpowiaday jecom, utrzymywanym w niewiedzy co do przebiegu wojny na
Pacyfiku, e chyba kroi si co wspaniaego. Jeli Amerykanie kieruj swoje wysiki ku
samotnej stalowni w tak odosobnionym miejscu jak Naoetsu, to moe B-29 zniszczyy ju
wielkie miasta o strategicznym znaczeniu?
Odpowied przysza cztery dni pniej. Czterystu nowych jecw mino bramy
obozu i stano na placu apelowym2. Ptak wskoczy na grzd i z jej wysokoci wygosi
swoj standardow tyrad:
- Macie by trzewi! Macie by szczerzy! Macie pracowa! Macie traktowa prac jak
Boy dar! Macie sucha! Tak powiedziaem.
- A kto to jest Boydar? - wymamrota kto3.
Potem czterystu nowych jecw upchnito w barakach z trzystoma starymi i latryny
si przelay. Nowi powiedzieli, e przyjechali z obozw pracy niewolniczej w wielkich
metropoliach: Kobe, macierzy produkcji wojennej, oraz Osaki, najwikszego japoskiego

portu. Kilka tygodni wczeniej bombowce B-29 przetoczyy si nad tymi miastami w
poyskujcych rojach trzystu maszyn i zalay je powodzi ognia. Wielkie poacie Kobe i
Osaki zostay doszcztnie spalone. W zrwnanych z ziemi miastach jecy nie byli ju
uyteczni dla Japonii, zostali wic przetransportowani do Naoetsu w celu dalszej pracy
niewolniczej na rzecz cesarstwa. Przybysze mieli jeszcze jedn nowin: Rzesza upada. Teraz
wszystkie wysiki aliantw koncentroway si na Japonii.
Od tamtego miesica Ptak przebywa w obozie sporadycznie. Oprcz suby w
Naoetsu peni teraz take obowizki oficera dyscyplinarnego w grskim obozie Mitsushima4.
Przyby tam ze swoim zwyczajowym rozmachem: wpad do baraku z krzykiem J^anda\,
dopytujc zaskoczonych oficerw, co robi. Od razu przystpi do bicia jecw i robi to o
kadej porze dnia i nocy. Nazwano go tam Pa.
Ptak wykazywa si w Mitsushimie tak bezwzgldnoci, e jecy-oficerowie szybko
zdecydowali, e dla wasnego dobra musz go zabi5. Spiskowcy utworzyli oddziay
mordercw, ktrych zadaniem byo utopi Ptaka bd zrzuci go z urwiska. Zasadzali si na
niego, ilekro by w obozie, ale on chyba wyczu zagroenie, bo porusza si w towarzystwie
uzbrojonych stranikw. Tymczasem dwch jecw lekarzy, Richard Whitfield oraz Alfred
Weinstein, obmylio plan otrucia Ptaka potnymi dawkami atropiny i morfiny. Watanabe
jeszcze raz im si wymkn - dzie po tym, jak lekarze opracowali plan, kaza zamkn
apteczk na klucz.
Whitfield wymyli wic nowy plan. Przygotowa butelk roztworu soli i glukozy
majcych suy jako poywka i zmiesza z nimi prbki kau dwch jecw zaraonych
czerwonk pezakow i bakteryjn, dorzuci trzy muchy, a nastpnie przez kilka dni trzyma
butelk przy wasnym ciele, by wyhodowa patogeny. Razem z Weinsteinem przekazali j
jecowi kucharzowi, ktry przez wiksz cz tygodnia polewa tak przygotowan mikstur
ry przeznaczony dla Ptaka. Ku ich zdumieniu Ptak nie zachorowa. Przygotowali zatem
now dawk, tym razem uywajc stolca szeciu chorych jecw. Tym razem poskutkowao.
Po dwch dniach Ptak gwatownie zachorowa i zupenie zaniemg wskutek potnej
biegunki i ponadczterdziestostopniowej gorczki. Weinstein znalaz go w jego pokoju,
paczcego i kwilcego jak dziecko6. Gdy Ptak zada wyleczenia, Weinstein zaordynowa
mu tabletki sulfamidu. Tknity podejrzeniem, Ptak zmusi go, aby sam najpierw wzi kilka
piguek. Weinstein zay je, wiedzc, e skaday si tyko z aspiryny i sody oczyszczonej.
Ptak straci w cigu tygodnia prawie siedem kilo. Weinstein zaleci mu jedzenie ryu.
Nieobecno Ptaka wywoaa nie tylko u jecw, lecz take u stranikw - jak napisa
Weinstein - niemal histerycznie dziecinn7 rado. Ale Ptak wydawa si niezniszczalny.

Po dziesiciu dniach jego gorczka spada. Wrci do Naoetsu i tam wyywa si na

oficerach.
Do czerwca noga Louiego wygoia si na tyle, e mg na niej stawa i ponownie
odkomenderowano go do pracy przy adowaniu wgla i soli. Jego stan jednak si pogarsza,
dyzenteria nie dawaa mu spokoju. Kiedy rozpalony gorczk poprosi o odpoczynek, Ptak
odmwi. Mia temperatur 39,4 stopnia, a wic kwalifikowa si do pracy. Poszed zatem.
Pewnego dnia w tym samym miesicu, kiedy Louie, Tinker i Wade pracowali na
barce, nadzorca odkry, e kto ukrad ryb z kuchni okrtowej. Zagrozi, e jeli sprawcy si
nie przyznaj, zgosi kradzie Ptakowi. W czasie przerwy na obiad koledzy przekonali
zodziei do przyznania si do winy. Gdy jecy wracali wieczorem do obozu, nadzorca zama
obietnic i powiedzia o incydencie Ptakowi, podejrzewa bowiem, e w kradzie
zamieszanych byo wicej osb.
Ptak ogosi zbirk robotnikw z ekipy i rozkaza zodziejom wystpi z szeregu.
Potem przespacerowa si wzdu szeregu, wskaza Wadea, Tinkera i Louiego oraz dwch
innych oficerw i poleci im stan przy zodziejach. Owiadczy, e ci oto oficerowie s
odpowiedzialni za zachowanie sprawcw kradziey. Kara: kady szeregowy rbnie kadego
oficera i zodzieja pici w twarz najmocniej, jak potrafi8.
Wybrani popatrzyli z trwog na stojcych w rzdzie szeregowcw: byo ich okoo stu.
Kadego, kto odmwi wykonania rozkazu - zadeklarowa Ptak - spotka ten sam los co
oficerw i zodziei. Poleci stranikom paowa kadego, kto nie bdzie uderza z caej siy.
Szeregowi nie mieli wyjcia. Na pocztku starali si uderza lekko, ale Ptak bacznie
obserwowa kady cios i gdy kto uderza za sabo, wrzeszcza i wraz z innymi stranikami
okada go pak. Wiaroomny musia nastpnie uderza ofiar po wielekro, do czasu, a
Ptak by usatysfakcjonowany. Louie zacz szeptem namawia kadego, aby jak najszybciej
mia to z gowy i uderza mocno. Niektrzy Brytyjczycy przed uderzeniem Wadea szeptali:
Przepraszam, panie poruczniku.
Louie wytrzyma kilka ciosw w pozycji stojcej, ale wkrtce zacz si sania i pad
na ziemi. Dwign si, ale upad ponownie przy kolejnym uderzeniu i jeszcze raz przy
nastpnym. W kocu straci przytomno. Gdy si ockn, Ptak kaza jecom bi dalej i
wrzeszcza: Nastpny! Nastpny! Nastpny!. W wirujcym umyle Louiego jego gos
brzmia jak tupot stp.
Zaszo soce. Bicie trwao przez jakie dwie godziny, a Ptak przyglda si mu z
dzik, erotyczn przyjemnoci. Kiedy kady szeregowy odda odpowiedni liczb ciosw,
Ptak rozkaza stranikom uderzy kadego z karanych dwa razy w gow mieczem do kendo.

Pobitych trzeba byo zanie do barakw. Louie mia tak opuchnit twarz, e przez
kilka nastpnych dni prawie nie mg otworzy ust. Wade szacowa, e kady z nich dosta w
twarz okoo dwustu dwudziestu razy9.
Min czerwiec i nasta lipiec 1945 roku. Codziennie przelatywa nad Naoetsu
samotny bombowiec B-29, na tak duej wysokoci, e tylko smuga kondensacyjna zdradzaa
jego obecno. Jecy nazwali go Lone Ranger10. Kadej nocy bombowce przemierzay
niebo wiksz liczb, a nad wiosk przesuway si zastpy samolotw. Dla jecw stanowiy
one pikny widok, cae rozwietlone - napisa jeniec Joe Byrne - jakby wybieray si na
piknik11. Codziennie przez cay dzie i noc wczano syreny. Czasem w nocy jecy syszeli
w ciemnociach delikatne dudnienie.
Louie by chory i zrezygnowany. Lea na pryczy i marzy o igrzyskach. Rysoway mu
si jako jasna obietnica przyszoci, dla ktrej warto przetrzyma nieznon teraniejszo.
Bezustannie modli si o ratunek. Nocne koszmary, w ktrych toczy bitwy z Ptakiem, byy
piekielne, nie do zniesienia. Jego nadzieje gasy. Ktrego dnia jeden z mieszkacw jego
baraku przywlk si z pracy wyranie wyczerpany. Pooy si, poprosi, aby obudzono go
na kolacj i znieruchomia. W porze arcia Louie trci go w stop. Mczyzna si nie
poruszy. Umar. By mody, jak wszyscy pozostali, i nawet nie wyglda na chorego12.
Sytuacja ywnociowa pogarszaa si katastrofalnie. Wiosn, wraz z importem jecw
z Kobe i Osaki, populacja obozu zwikszya si ponad dwukrotnie, lecz ilo wydawanego
jedzenia pozostaa ta sama. Racje ywnociowe zmniejszyy si jeszcze bardziej i przewanie
skaday si z samych wodorostw. Kiedy ktry wygodniay jeniec poprosi o jedzenie
cywilw, Ptak zama mu szczk13. Kilku jecw oficerw zaapelowao do wadz obozu o
miso; odmawianie go byo wbrew prawu midzynarodowemu. Po tej interwencji dwch
stranikw udao si do wsi i wrcio z psem, pono ostatnim, jaki pozosta w Naoetsu.
Nazajutrz rano zadzwoni dzwonek i Louie wyszed na plac apelowy. Na supie, przodem do
jecw, wbity by oskrowany eb psa. Kilka minut pniej wydano niadanie. W miskach
jecy znaleli jego szcztki14.
Poniewa lato miao si ku kocowi, a ywnoci ubywao, wszyscy z przeraeniem
myleli o nadchodzcej zimie. Powiedziano im, e z pocztkiem zimy zarwno racje, jak i
materiay opaowe do ogrzewania barakw zostan zmniejszone jeszcze bardziej, moe nawet
cakowicie wstrzymane15. Wielu mczyzn byo ju tak chudych i schorowanych, e - jak
napisa jeden z nich - ledwie udawao im si wytrwa z dnia na dzie16. Niewielu z nich, w
Naoetsu tak jak wszdzie indziej, wierzyo, e doyj wiosny. W Omori kto wymyli
slogan: W 45 impreza, brachu, albo w 46 do piachu17.

Mieli jeszcze jedno, bardziej pilne zmartwienie. Nawet jecy w tak odosobnionym
miejscu jak Naoetsu widzieli, e japoskie imperium chwieje si w posadach. Bezkarne
przeloty B-29 dowodziy, e japoska obrona przeciwlotnicza zostaa starta na miazg, a
Amerykanie byli bardzo blisko. Widywani przez nich cywile wygldali przeraajco:
koczyny dorosych byy groteskowo opuchnite od beri-beri, a dzieci przypominay
szkielety18. Widoczne symptomy klski godu wrd cywilw tak wstrzsny jecami, e
przestali kra na stanowiskach pracy19. Nie mieli wtpliwoci, e Japonia dawno przegraa
t wojn.
Tyle e kraj ten ani myla si podda. Jeli skrajnie wyniszczajca wojna powietrzna
nie zmusia go do kapitulacji, pozostawaa chyba tylko inwazja. Jecy w caej Japonii
zauwaali niepokojce znaki. Widywali, jak kobiety, trzymajc zaostrzone kije, wiczyy
pchnicia na stertach somy ryowej, a dzieci stay w szeregach przed szkoami z
drewnianymi atrapami karabinw w rkach i odbyway musztr20. Japoczycy, nard, dla
ktrego kapitulacja bya rwnoznaczna z hab, sposobili si do walki do ostatniego
mczyzny, kobiety i dziecka.
Inwazja wydawaa si tak jecom, jak i Japoczykom bliska i nieunikniona. Jecy,
ostrzeeni o grobie rozkazu wybijania do ostatka, byli przeraeni. Nad obozem jenieckim
Batu Lintang na Borneo kadego dnia kryy alianckie myliwce21. Pewien cywil ostrzeg
jeca G.W Pringlea, e Japoczycy maj rozkaz nie dopuci do odbicia jakichkolwiek
winiw przez siy alianckie. Wszyscy musz zgin. Wieniacy opowiadali o widzianych
w dungli setkach cia zabitych. To musi by zapowied losu, jaki spotka rwnie nas napisa Pringle w swoim dzienniku. Znany z sadyzmu obozowy urzdnik zacz mwi o
swoim wspczuciu dla jecw i o przygotowywanym dla nich nowym obozie, gdzie
otrzymaj doskonae wyywienie oraz opiek medyczn i nie bd musieli pracowa. Jecy
domylali si, e to kamstwo, majce zapewne zachci ich do wypenienia rozkazu
wymarszu, ktry, jak napisa Pringle, da tkom wietn okazj do wykonania polecenia
japoskiego rzdu Wybi do ostatka.
Pringle si nie pomyli. W biurze obozu leay opracowane przez komendanta i
zatwierdzone przez centralne wadze wojskowe pisemne instrukcje zlikwidowania
wszystkich winiw w dniu 15 wrzenia22. Kobiety i dzieci miay zosta otrute; mczyni
cywile - zastrzeleni, a chorzy i inwalidzi zadgani bagnetami. Piciuset jecw miao zosta
wyprowadzonych trzydzieci cztery kilometry w gb dungli, zastrzelonych i spalonych.
W Omori japoscy pracownicy kuchni, jak rwnie niektrzy onierze, zdradzili
jecom, e zatwierdzono plany ich eksterminacji. Stranicy poinformuj, e zostali powoani

do obrony ojczyzny, upozoruj wasny wyjazd i pozostawi obz bez nadzoru, a gdy jecy
wejd na most, skosz ich ogniem z karabinw maszynowych23. Jecy oficerowie spotkali
si, aby to przedyskutowa, ale nie mieli pomysu, jak temu zapobiec albo jak si broni.
Sytuacja wygldaa rwnie zowieszczo w innych obozach rozsianych po caej
Japonii. Sprowadzano karabiny maszynowe i beczki z benzyn. Konfiskowano jecom
niemiertelniki, zapewne w celu dostosowania si do wymogu, aby nie (...) zostawia
ladw po egzekucji. Winiowie otrzymywali rozkazy kopania tuneli, szybw i roww, a w
kilku obozach przychylnie nastawieni do nich stranicy ostrzegali, e wykopy te zostan
wykorzystane jako komory mierci.
Tego lata w obozie Phila i Freda Garretta, Zentsuji, urzdnicy ogosili nagle, e
oddzielaj Amerykanw od innych jecw. Mieli oni ze wzgldw bezpieczestwa zosta
przeniesieni do nowego, lepszego obozu. Wsadzono ich do pocigu i przewieziono na drugi
koniec Japonii, zalanej przez smutne rzeki uchodcw. Widzieli przez zacignite w oknach
rolety zrwnane z ziemi miasta. W powietrzu czu byo swd palonych cia.
Po zmroku dotarli na odludny teren. Kazano im wej na prawie niemoliwy do
przebycia szlak prowadzcy serpentynami w gr zbocza. Szli godzinami w rzsistej ulewie,
przez las, po gazach i przez wwozy, a znaleli si na takiej wysokoci, e na szczytach
otaczajcych gr mimo peni lata widzieli niene czapy. Gar-rett, z cigle niewygojonym
kikutem, mczy si o kulach, lecz Japoczycy nie pozwalali udzieli mu pomocy. Jecy
zaczli mdle z wyczerpania, ale Japoczycy pdzili ich dalej, bez przerw na odpoczynek.
Przemoczeni do suchej nitki jecy brnli ciek przez szesnacie kilometrw, zostawiajc za
sob porzucone w celu odcienia bagau rzeczy osobiste.
O drugiej nad ranem, wysoko na grze, Phil, Garrett i pozostali dotarli do skupiska
drewnianych szop na skalistej polanie. Zbyt wykoczeni, aby sta w szyku, padli na ziemi.
Powiedziano im, e to ich nowy obz, Rokuroshi24. Nikt nie wytumaczy, dlaczego
wyprowadzono ich na takie odludzie, do miejsca, ktre w zasadzie nie nadawao si do
zamieszkania. Jeniec lekarz Hubert van Peenen rozejrza si dokoa i stwierdzi: To miejsce
naszej zagady25.
W Naoetsu wadze obozu zaczy tego lata napomyka o swojej trosce o jecw,
ktrzy mogli ucierpie w wyniku nalotw. Z tego powodu mieli oni zosta niebawem zabrani
w gry, gdzie nic im nie bdzie grozio26. Nieoficjalnie stranicy mwili co innego: armia
wydaa rozkaz zabicia w sierpniu wszystkich jecw. Mona to byo uzna za plotk, ale w
lipcu cywilny robotnik znany ze swej sympatii do jecw ostrzeg jednego z nich, e
wyznaczono termin egzekucji. Data, ktr mu poda, zgadzaa si z dat przekazan jecom w

przynajmniej dwch innych obozach27.

Jecy z Naoetsu mieli zosta wymordowani 22 sierpnia.

30. Ugotowane miasto

W Naoetsu nikt nie spa. B-29 przelatyway co noc1, a syreny przeciwlotnicze wyy
caymi godzinami, idc w zawody z rykiem samolotw. Ich dwik, a take widok
niezliczonych flotylli bombowcw eglujcych bez przeszkd nad Japoni, wprawiay Ptaka
w coraz wikszy obd.
W czasie nalotw jecy musieli pozostawa w barakach przy zgaszonym wietle. Po
odwoaniu alarmu Ptak wpada i wypdza Amerykanw na zewntrz2. Chodzi tam i z
powrotem ze swoim pachokiem Kono, krzyczc i wymachujc pak, mieczem do kendo
albo karabinem. W niektre noce ustawia jecw w dwuszeregu, twarzami do siebie, i kaza
policzkowa si wzajemnie3. Czasem wraz z Kono zmusza ich do stania z rkami
zaoonymi za gow przez dwie-trzy godziny albo do ofu-skiego przysiadu i uderza, jeli
si zachwiali. Podczas jednej z takich sesji Louiemu dostao si w uszkodzon wczeniej
kostk, ktra teraz tak go bolaa, e ledwo chodzi4. W przynajmniej jedn z tych nocy Ptak
pobi Louiego do nieprzytomnoci.
Praca Louiego przy dogldaniu winiaka si skoczya. Zaprzestano te zaadunku
barek; alianckie samoloty zatopiy tyle japoskich statkw, e adne nie przypyway do
Naoetsu ani ze nie wypyway5. Louie wrci do zmniejszonych racji. Kulejcy, chory i
godny, baga Ptaka o prac, ktra zapewniaby mu przywrcenie penych posikw6. Ptak
przyprowadzi mu upiornie chud szar koz, ktra wydawaa si bliska zdechnicia.
- Koza umrze, ty umrze - zapowiedzia7.
Louie nie mia postronka do przywizania kozy ani zagrody, w ktrej mgby j
umieci. Jego przyjaciel Ken Marvin przynis mu ukradziony z pracy kawaek sznurka8.
Louie przywiza koz do supa i zaopiekowa si ni. Karmi j wod i ziarnem, a w nocy
przywizywa w szopie z ziarnem. Stan kozy tylko si pogorszy.
Ktrego ranka Ptak wezwa Louiego do siebie. Powiedzia, e koza urwaa si z
postronka, wamaa do skrzyni z ziarnem i si nim obara. Bya miertelnie chora, z jego
winy. Louie wiedzia, e wze by mocno zawizany. Jeli koza si odwizaa, kto musia
jej w tym pomc. Zwierz zdecho9.
Louie ba si zemsty i prbowa ukrywa si przed Ptakiem, ale jego dyzente-ria
bardzo si zaostrzya. Ryzykujc spotkanie z Ptakiem, poszed do obozowego lekarza prosi o
lekarstwa. Ptak dopad go i zada odpowiedzi na pytanie, czy mia zgod na wizyt u

lekarza. Louie odpar, e nie.

Ptak wyprowadzi go z baraku przychodni. Minli Tinkera i Wadea, ktrym kazano
pracowa na zewntrz, i stanli na placu apelowym. Przed nimi leaa gruba i cika
drewniana belka o dugoci prawie dwch metrw. Ptak poleci Louiemu j podnie0. Louie
dwign j z pewnym trudem, a Ptak kaza mu unie j wysoko nad gow i trzyma, a
nastpnie zawoa stranika. Jeli wizie opuci rce - poinstruowa go - masz go uderzy
karabinem. Poszed do pobliskiej budy, wspi si na dach i usiad, eby popatrze.
Louie sta w palcym socu i trzyma belk. Ptak rozcign si na dachu niczym
zadowolony kot i woa do przechodzcych Japoczykw, wskazujc im Louiego i rechoczc.
Louie utkwi nienawistny wzrok w jego twarzy.
Mino kilka minut. Louie sta, cay czas piorunujc go wzrokiem. Belka robia si
coraz cisza, a bl coraz przenikliwszy. Ptak obserwowa go z luboci i drwi. Wade i
Tinker pracowali dalej, niespokojnie zerkajc ukradkiem na scen rozgrywajc si po drugiej
stronie placu. Wade spojrza na obozowy zegar w chwili, kiedy Louie dwign belk. Mia
coraz wiksz wiadomo upywajcego czasu.
Mino kolejne pi minut, potem dziesi. Ramiona Louiego zaczy dre i
drtwie. Cay si trzs. Belka przechylia si na bok. Stranik dziabn go kolb i Louie si
wyprostowa. Poniewa do jego mzgu docierao coraz mniej krwi, wpad w oszoomienie,
myli ulatyway mu z gowy, a wszystko wok pywao. Czu, jak opuszcza go wiadomo,
a umys traci spoisto. W kocu zostaa mu tylko jedna myl: On nie moe mnie zama. Po
drugiej stronie placu Ptak przesta si mia.
Zegar tyka, a Louie trwa w tej samej pozycji, niby przytomny, ale nie do koca, z
belk nad gow i wzrokiem wbitym w twarz Ptaka. Trzyma si ju tylko si woli. Co si
dziao w moim wntrzu - powie pniej. - Nie wiem, co to byo.
Jego pprzytomny umys zarejestrowa nage poruszenie. Ptak zeskoczy z dachu i
natar na niego, rozjuszony. Pi Watanabego wbia si w jego odek. Zgi si wp.
Belka spada, uderzajc go w gow. Rbn o ziemi.
Gdy oprzytomnia, nie wiedzia, gdzie jest ani co si wydarzyo. Zobaczy
przykucnitych wok niego kilku jecw, w tym Wadea, i paru stranikw. Ptaka nie byo.
Nie pamita ostatnich kilku minut i nie mia pojcia, jak dugo sta. Ale Wade spojrza na
zegar w chwili, gdy Louie upad.
Trzyma belk nad gow przez trzydzieci siedem minut.
1 sierpnia w nocy zawyy syreny i caa wioska zadraa. Jecy wyjrzeli z barakw i
zobaczyli nadlatujce fala za fal Superfortece12. Tej nocy na niebie Ameryka dokonywaa

nad Japoni zdecydowanie najwikszego pod wzgldem tonau nalotu

II wojny wiatowej, w ktrym brao udzia 836 bombowcw B-29 z ponad 6100
tonami bomb, bomb zapalajcych oraz min na pokadach13. Jecy pracujcy na nocnej
zmianie w fabryce pognali do schronw na play, ale samoloty ominy Naoetsu. W
pooonej szedziesit pi kilometrw dalej miejscowoci Nagaoka cywile spojrzeli w gr
i myleli, e pada deszcz14. By to napalm.
Kiedy bombowce przetaczay si po niebie, Ptak wpad jak burza do barakw i gono
krzyczc, kaza wszystkim Amerykanom wyj. Kiedy ustawili si w szeregu na placu, Ptak i
Kono wzili miecze do kendo, przeszli na tyy szeregu i zaczli okada Amerykanw po
gowach15. Jecy padali jeden po drugim. Kiedy Louie osun si na ziemi, Ptak przykucn
nad nim i uderza dalej. Louie lea zamroczony, a Ptak wtrowa syrenom swoim rykiem.
O wicie odwoano alarm. Jecy wyszli ze schronw na play, a Ptak i Kono si
uspokoili. Louie podnis si ostatkiem si i spojrza w kierunku pnocnego wschodu. Nad
widnokrgiem arzya si una16; to dopalaa si Nagaoka.
Tej samej nocy B-29 zrzuciy nad trzydziestoma picioma japoskimi miastami ulotki
z ostrzeeniem przed nadchodzcymi bombardowaniami i ponagleniem do ewakuacji.
Japoski rzd zabroni cywilom dzieli si ostrzeeniem z innymi, kaza odda ulotki
wadzom i aresztowa kadego, kto je sobie zatrzyma17. Wrd wymienionych w nich miast
byy Hiroszima i Nagasaki.
Tamta noc bya dla Louiego punktem zwrotnym. Nazajutrz rano znienacka dozna
skrajnego zaostrzenia objaww dyzenterii. By niebezpiecznie odwodniony i zaczyna mie
trudnoci z jedzeniem. 2 dnia na dzie robi si coraz chudszy i sabszy18.
Co dzie i co noc eskadry B-29 oray niebo, a Ptak szala po obozie. Dopad Kena
Marvina, pobi do nieprzytomnoci, ocuci wylanym na twarz kubem wody, poradzi mu, aby
dba o zdrowie, po czym oguszy go znowu. Louie, bliski wymiotw od gorczki, lea na
pitrze i patrzy ze swojej pryczy, jak Ptak i Kono bili dwch chorych jecw do czasu, a ci
zgodzili si wykona rozkaz i zliza im z butw ekskrementy19. Innego dnia zobaczy po
drugiej stronie placu, jak Ptak i Kono stali przed szeregiem jecw ze skonfiskowan ksik
o boksie i na zmian wyprowadzali ciosy.
Kiedy Ptak dorwa Louiego w czasie spaceru i zacign do przelewajcego si dou
benjo, przyprowadzi jeszcze kilku innych, zmusi wszystkich do pooenia si na brzuchu
nad doami kloacznymi i kaza im robi pompki20. Louiemu ledwie udawao si utrzyma
gow nad doem. Inni mieli mniej szczcia. Kiedy wyczerpani nie potrafili podnie si na
wyprostowanych rkach, Ptak przyciska im do potylicy kolb karabinu i wpycha twarz do

fekaliw.
Potem nasta dzie, ktrego Louie ba si od dawna. Sta na dworze i nalewa wody do
balii, gdy Ptak rozkaza mu podej. Kiedy Louie stawi si przed nim, popatrzy na niego z
nienawici i wskaza na naczynie z wod.
- Jutro ci utopi21.
Przez cay nastpny dzie Louie trwonie wypatrywa Ptaka i myla o balii. Kiedy
Watanabe przyszed, skamienia ze zgrozy.
- Zmieniem zdanie - oznajmi. Rzuci si na Louiego i w szalonej ekstazie zacz
okada go raz praw, raz lew pici. Przerwa rwnie nagle jak zacz i raptem poweselay,
puci Louiego.
-...utopi ci jutro! - obwieci i odszed spacerowym krokiem. Na jego twarzy
malowa si ten sam bogostan, ktry Louie widzia u Konowaa po pobiciu przez niego
Harrisa w Ofunie: rozkosz seksualna.
Louie mia do. Spotka si z kilkunastoma innymi oficerami na tajnym zebraniu.
Zanim si rozeszli, mieli gotowy plan zabicia Ptaka22.
Plan by prosty. Mieli osaczy Ptaka i zacign go na grne pitro baraku stojcego
nad urwiskiem opadajcym do rzeki Hokura. Zdecydowali, e obci go duym kamieniem i
wypchn przez okno. Kiedy wpadnie do wody, kamie pocignie go na dno, a Ptak ju nigdy
nie zaczerpnie oddechu.
Podzielili si zadaniami. Jedna ekipa miaa wykombinowa, jak obezwadni Ptaka,
ktry by do wysportowany i trudny do ujarzmienia. Kilku najbardziej postawnych jecw
miao znale ciki, ale dajcy si przenie gaz, chykiem wnie go po drabinie i
przetoczy pod okno. Louie mia ukra wystarczajco dugi, mocny sznurek, ktrym
przywi Ptakowi kamie.
Nie mogc znale wystarczajco dugiego sznura, ktrym mona byo przywiza
czowieka do gazu, zacz kra krtsze kawaki, odkada w schowku, a nastpnie
zwizywa

ze

sob

najmocniejszymi

wzami

skautowskimi.

Tymczasem

ekipa

kamieniarzy znalaza tak duy gaz, e mona byo utopi za jego pomoc nie tylko Ptaka,
ale i kilku innych mczyzn. Szczliwie udao im si przemyci go na teren obozu, i wnie
do baraku po drabinie. Pooyli go pod oknem. Louie znalaz wreszcie wystarczajco duo
kawakw sznurka i powiza je w jeden dugi sznur. Zawizali go w ptl wok kamienia,
zostawiajc zwisajcy luno duszy koniec, ktry mieli owin wok ciaa Ptaka. Nastpnie
przeszli do drugiego etapu planu. Louie zgosi si do zespou, ktry schwyta Ptaka, zacignie
go na gr i wrzuci do rzeki.

W trakcie tych przygotowa Ptak wszed do baraku. Jeli kamie by ju na miejscu,

to albo nie zwrci na niego uwagi, albo nie domyli si, czemu mia suy.
Przegrzeba rzeczy jecw. Pod nalec do jednego z angielskich oficerw mat
tatami znalaz kartk z wypisan na niej list zbrodni kadego z japoskich zwierzchnikw
obozu. Kiedy podnis wzrok, zobaczy wyszczerzone w umiechu zby oficera.
Oblecia go strach. By przekonany, e jecy patrzyli na niego jak nigdy przedtem,
morderczo. Zdawa sobie spraw, e Japonia przegrywa wojn, a gdy nadejdzie koniec,
Amerykanie postawi go przed sdem. Ci jecy oskar go o zbrodnie, a Amerykanie bez
wtpienia ska go na mier. Wiedzia, e nikt nie stanie w jego obronie i wprawiao go to w
gniew i popoch. Musia zastosowa wyjtkowe rodki, eby si uratowa23.
Przy oknie, w pobliu ktrego Ptak przechodzi codziennie, czekay w gotowoci
kamie i sznur. Okno baraku dzielia od lustra wody duga droga.
Kwadrans przed trzeci rano 6 sierpnia 1945 roku bombowiec B-29 oderwa si od
pasa startowego Runway Able na wyspie Tinian24. Za sterem siedzia dowiadczony pilot
Paul Tibbets. Samolot skierowa si na pnoc, w stron Japonii. Misja bya tak tajna, e
Tibbets otrzyma kapsuki z cyjankiem dla wszystkich czonkw zaogi, do wykorzystania w
razie gdyby si rozbili i zostali schwytani.
Gdy pierwsze promienie soca wdroway nad Pacyfikiem, samolot wznis si na
wysoko bombardowania, ponad dziewi tysicy sto metrw. Dwaj lotnicy wdrapali si do
komory bombowej, gdzie leaa duga na ponad trzy i p metra czte-rotonowa bomba o
nazwie Little Boy. Lotnicy przyklkli i obeszli j na czworakach, wycigajc bezpieczniki i
zastpujc je zapalnikami. Little Boy zosta uzbrojony.
Przemierzajc Wewntrzne Morze Japoskie, Tibbets zobaczy przed sob miasto.
Latajcy nad nim samolot rozpoznawczy odpowiedzia szyfrem przez radio: niebo czyste. Nie
bd musieli omin miasta i skierowa si na alternatywne cele. Tibbets odezwa si przez
interkom:
- Jestemy w Hiroszimie.
Samolot min lini wybrzea i znalaz si nad miastem. Tibbet skrci na zachd i
poleci zaodze zaoy przyciemniane gogle. W dole zobaczy most w ksztacie litery T, cel.
Odda stery celownikowi Norden, a celowniczy zaj pozycj na mostku.
O godzinie 8.15,17 bomba wypada z pokadu. Tibbet wzi ostry zakrt i wprowadzi
samolot w lot nurkowy, aby zyska przyspieszenie. Dotarcie do wysokoci detonacji, okoo
szeciuset metrw nad ziemi, zajmie bombie czterdzieci trzy sekundy. Nikt nie wiedzia na
pewno, czy w tak krtkim czasie bombowiec zdy odlecie na tyle daleko, aby przetrwa to,

co miao nastpi.
Jeden z czonkw zaogi odlicza sekundy w gowie. Gdy dobi do czterdziestu trzech,
nic si nie stao. Nie wiedzia, e liczy za szybko. Przez uamek sekundy myla, e misja
zakoczya si niepowodzeniem.
Dokadnie w momencie gdy to pomyla, niebo nad miastem rozdara ogniowa burza
kolorw, dwikw i huraganowego wiatru. Samolot spowio biae wiato, dziesi razy
intensywniejsze od sonecznego, a byski, dwik i drgania rozchodziy si we wszystkich
kierunkach. Tylny strzelec, ktry patrzy w goglach przez okno w ogonie samolotu, myla, e
olep. Tibbet poczu mrowienie w zbach i smak oowiu w gardle. Pniej dowie si, e
promieniowanie radioaktywne oddziaao na metal w jego plombach. Popatrzy przed siebie:
cae niebo spowijay skbione wstgi ru i bkitu. Siedzcy obok drugi pilot nabazgra
pospiesznie w dzienniku dwa sowa: MOJ BOE!
Z tylu bombowca tylny strzelec odzyska wzrok i dostrzeg nad miastem w powietrzu
upiorny, migoczcy rj, mkncy w ich stron z prdkoci 300 metrw na sekund.
- Nadlatuje! - krzykn. Fala uderzeniowa dotara do maszyny, wyrzucajc lotnikw w
powietrze. Kto zakrzykn w oszoomieniu: Ogie przeciwlotniczy!. Po chwili wstrzsna
nimi fala powrotna, nastpstwo odbicia si fali uderzeniowej. Samolot zakoysa si znowu.
W obozie jenieckim 10-D, po drugiej stronie gr wznoszcych si nad Hiroszim,
jeniec Ferron Cummins poczu, jak dreszcz przebiega po wzgrzach, a powietrze dziwnie si
ociepla25. Popatrzy w gr. Fantastycznie wielka, kotujca si chmura rozwietlona
niebieskawo-szar powiat puszya si nad miastem. Miaa wysoko prawie piciu
kilometrw. Pod spodem gotowaa si Hiroszima.

31. Nagi tum

Jecy w Naoetsu wiedzieli, e wydarzyo si co wielkiego. Stranicy snuli si po
obozie ze zmartwiaymi twarzami. Cywile przechodzili koo ogrodzenia ze staym
wzrokiem i zacinitymi piciami1. Stranik powiedzia Louiemu co, co utkwio mu w
pamici: na Hiroszim spada cholera2. Doda, e miasto zostao zamknite i nikomu nie
wolno przyjeda ani go opuszcza.
Na ktrym ze stanowisk pracy przymusowej pewien cywil opowiedzia inn wersj
zdarze: jedna amerykaska bomba zniszczya cae miasto3. Jecy myleli, e chodzi o
zmasowany nalot, ale mczyzna twierdzi z uporem, e to bya jedna bomba. Uy wyrazu,
ktry brzmia jak atomowa. Nie kojarzy si on im z niczym. Nikt te nie wiedzia, jak
jedna bomba moe zetrze z powierzchni ziemi cae miasto. Tom Wade zdoby gazet. Na
miasto zrzucono co, co gazeta nazwaa elektroniczn bomb4, zgino mnstwo ludzi.
Jecy nie wiedzieli, co o tym myle.
W Omori wstrznity komendant obozu zebra jecw na apelu.
- Przylecia jeden samolot - powiedzia - i cae miasto znikno5.
Zapyta, czy kto wie, jaka bro moe dokona czego takiego. Nikt nie wiedzia.
9 sierpnia los Hiroszimy podzielio Nagasaki.
Mijay niespokojne dni. ycie w Naoetsu toczyo si jak dawniej, a jecy dniem i noc
pracowali w japoskich fabrykach sprztu wojennego. Ewidentnie wydarzyo si co o
katastrofalnych rozmiarach, nie doprowadzio to jednak do kapitulacji Japonii.
Czas ucieka. Zbliaa si poowa sierpnia, a widmo zarzdzenia o wybijaniu do
ostatka stawao si coraz bardziej realne. Wielu jecw uwaao, e nawet jeli Japonia si
podda, stranicy i tak ich zabij, z zemsty albo po to, eby uniemoliwi im zeznawanie
przeciwko nim. Rzeczywicie, przesuchujcy w Omori powiedzia komandorowi
Fitzgeraldowi, e w razie przegranej Japoczycy planuj wybi jecw.
Poniewa urzdnicy mwili o przeniesieniu ich do nowego obozu w grach, jecy
snuli domysy, e Japoczycy maj zamiar porzuci ich trupy w grskim lesie, gdzie nikt ich
nie znajdzie. Przedyskutowali moliwoci obrony, ale nie znaleli sposobu na dwudziestu
piciu stranikw z karabinami6. Ucieczka rwnie nie wchodzia w gr; obz by wcinity
midzy morze i dwie rzeki, a wobec niemonoci zdobycia odzi dla siedmiuset jecw
pozostawaa jedynie droga przez wiosk, gdzie schorowani i sabi uciekinierzy zostaliby bez

trudu schwytani. Japoczycy mieli ich jak na talerzu.

Louie caymi dniami lea na pryczy, sab i modli si. We nie toczy z Ptakiem
pojedynki na mier i ycie: Ptak usiowa zatuc Louiego na mier, a Louie prbowa go
udusi. Na jawie za wszelk cen unika sieranta, ktry miota si po obozie niczym
przerwany przewd pod napiciem, ale sierantowi zawsze udawao si go wytropi.
Raptem przemoc ustaa. Ptak opuci obz. Stranicy mwili, e wyjecha w gry
przygotowa obiecany nowy obz dla oficerw7. Termin egzekucji, 22 sierpnia, przypada za
tydzie.
15 sierpnia Louie obudzi si w bardzo zym stanie. Miewa teraz po dwadziecia
krwawych biegunek dziennie. Po comiesicznym waeniu nie zapisa w dzienniku swojej
wagi, ale odnotowa, e ubyo mu sze kilogramw - sze kilo z ju wczeniej chorobliwie
chudego ciaa. Kiedy zaciska palce na nodze, zapaday si jak w ciasto, a odciski
pozostaway dugo potem. Widzia zbyt wielu chorych, aby nie wiedzie, co to znaczy:
beri-beri8.
Przed poudniem, kiedy robotnicy z nocnej zmiany dawno wrcili, a robotnicy z
dziennej zmiany wyszli do pracy, Louie wywlk si z baraku. Od wyjazdu Ptaka czu si
bezpieczniejszy. Przechodzc przez plac, zobaczy Ogaw, nadzorc z pola kartoflanego.
Ogawa nigdy nie robi im krzywdy i by jednym z tych nielicznych Japoczykw, ktrych
Louie nigdy nie musia si obawia. Ale teraz kiedy zobaczy Louiego, wycign
gwatownym ruchem pak i zdzieli go po twarzy. Zdziwiony Louie zatoczy si. Po policzku
poleciaa mu krew9.
Kilka minut pniej, w samo poudnie, na terenie obozu zalega nagle upiorna cisza.
Wszyscy Japoczycy zniknli. W fabrycznych stowkach jecy podnieli gowy znad misek
i zdali sobie spraw, e s sami. Stranicy wyszli10.
Tinker chodzi po obozie. Mijajc wartowni, zerkn do rodka. Stranicy stali
stoczeni wok radia i z wielk uwag suchali cienkiego, zaamujcego si japoskiego
gosu. Mwi co ogromnie wanego11.
O 14.30 stranicy wrcili do hal fabrycznych i polecili jecom podj przerwan
prac. Po zajciu stanowiska Ken Marvin spostrzeg, e jego nadzorcy siedz bezczynnie.
Jeden powiedzia, e nie ma roboty. Marvin rozejrza si i widzc Ze Oko, jednookiego
cywilnego stranika, ktrego uczy wulgarnej angielszczyzny, zapyta go, dlaczego nie
pracuj. Ze Oko odpar, e z powodu braku prdu. Marvin popatrzy w gr; wieciy si
wszystkie arwki. Spojrza pytajco na Ze Oko i odpar, e przecie wiato si wieci. Ze
Oko powiedzia co po japosku, ale Marvin nie by pewien, czy dobrze zrozumia. Poszuka

przyjaciela, ktry zna biegle ten jzyk, zacign go do hali i poprosi Ze Oko o
powtrzenie.
- Wojna si skoczya12.
Marvin zanis si szlochem. Stali obaj, ryczc jak dzieci.
Odprowadzono robotnikw do obozu. Marvin i jego przyjaciel wbiegli tnidzy
jecw, dzielc si tym, co powiedzia Ze Oko, ale nikt nie da im wiary. Wszyscy nieraz
syszeli ju t pogosk i za kadym razem okazywaa si ona faszywa13. W obozie nie byo
znaku, e cokolwiek si zmienio. Wadze obozu tumaczyy, e to tylko przestj
spowodowany przerw w dostawie prdu. Kilku jecw witowao wiadomo o pokoju, ale
wikszo, w tym Louie, spodziewao si czego cakiem innego. Kto zasysza, e Naoetsu
miao tej nocy zosta zbombardowane14.
Jecy nie mogli spa. Marvin lea na pryczy, powtarzajc sobie, e jeli rano wyl
ich do pracy, to rewelacja Zego Oka okae si nieprawd. Jeli nie, moe wojna faktycznie
si skoczya15. Louie zwija si z blu i czeka na przybycie bombowcw.
Tej nocy nie nadlecia nad Naoetsu ani jeden B-29. O poranku robotnicy usyszeli, e
nie pjd do pracy. Kazano im si rozej16.
Louie zacz wymiotowa. Lea na wp nieprzytomny od mdoci, gdy nagle kto
podszed do jego pryczy i poda mu pi listw. Byy od Petea, Sylvii oraz rodzicw i
wszystkie zostay napisane przed wieloma miesicami. Kiedy rozdar koperty, ze rodka
wypady zdjcia rodziny. Bya to pierwsza wiadomo od nich od prawie dwch i p roku.
cisn listy w doni i postanowi wytrzyma17.
Jecy byli zdezorientowani; stranicy nie chcieli nic powiedzie i dzie min bez
jakiejkolwiek informacji. Po zmroku jecy popatrzyli na krajobraz i zobaczyli co, czego
nigdy przedtem nie widzieli. Wie byszczaa od wiate. W caym Naoetsu zdjto zasony
uywane do zaciemniania okien. Kilku jecw na prb cigno zasony z okien barakw.
Stranicy kazali im zaoy je z powrotem18. Jeli wojna si skoczya, stranicy czynili
niemae wysiki, aby ukry przed nimi ten fakt. Do daty egzekucji zostao pi dni.
Nazajutrz Louie by w jeszcze gorszym stanie. Obejrza swoje wte ciao i nabazgra
w dzienniku smutne sowa: wygldam jak szkielet, czuj si sabo19.
Ptak wrci, zapewne z gr, gdzie szykowa dla jecw co nowego. Wyglda
inaczej, nad jego grn warg pojawi si cie zarostu. Louie widzia, jak wszed do biura i
zamkn drzwi20.
17 sierpnia w obozie jenieckim Rokuroshi na lodowato zimnym szczycie japoskiej
gry zadzwoni telefon21.

Phil, Fred Garrett oraz ponad trzystu pidziesiciu innych jecw przez cae lato
dygotao z zimna w barakach i usiowao utrzyma si przy yciu na diecie zoonej prawie
wycznie z pynw. W tym oddalonym od wiata, przeraliwie cichym obozie rzadko
dzwoni telefon, wic zwrci on uwag jecw. Kilka minut pniej japoski komendant
wybieg z obozu i ruszy w d zbocza.
Od jakiego czasu jecy z Rokuroshi yli w morderczym napiciu. Od pocztku lata
niebo przecinay rysy smug kondensacyjnych. Ktrej lipcowej nocy, wygldajc z barakw,
jecy zobaczyli na caym poudniowym horyzoncie czerwon un tak jaskraw, e mona by
przy niej czyta. 8 sierpnia stranicy zaczli zabija gwodziami drzwi barakw, a 15 sierpnia
nagle zrobili si znacznie bardziej brutalni i zmuszali jecw do jeszcze ciszej pracy przy
kruszeniu ska na grskim zboczu.
Po ucieczce komendanta zaczo si dzia co niepokojcego. Stranicy zaczli
wywoywa jecw z barakw i dzieli ich na mae grupki. Potem wyprowadzali ich z obozu
i gnali przez grski las, donikd. Przeganiali ich, nie wiedzie po co, midzy drzewami, po
czym zapdzali z powrotem do obozu. Sytuacja powtrzya si kilka razy. Nikt nie poda
adnego wyjanienia. Stranicy zdawali si celowo przyzwyczaja ich do tych dziwnych
zachowa, eby przygotowa grunt pod co strasznego.
20 sierpnia niebo nad Naoetsu byo biae, cikie i przeraajce. Na placu rozbrzmia
krzyk: wszyscy mieli wyj na zewntrz. Siedmiuset mczyzn wywleko si z barakw i
ustawio rzdami przed budynkiem. Malutki komendant obozu, w rkawiczkach i z mieczem
przy biodrze, wszed na podwyszenie dla obserwatora przeciwlotniczego, a Kono wdrapa
si na miejsce obok. Komendant mwi, a Kono tumaczy22.
- Dziaania wojenne zostay przerwane23.
Jecy nie zareagowali. Niektrzy uwierzyli, ale milczeli z obawy przed kar. Inni
przeczuwali podstp. Komendant mwi dalej, dziwnie zatroskany. Zwracajc si do jecw,
jakby byli jego starymi przyjacimi, wyrazi nadziej, e pomog Japonii w walce z
Czerwonym Zagroeniem, czyli Zwizkiem Radzieckim, ktry wanie przej japoskie
Wyspy Kurylskie24.
Po zakoczeniu przemwienia jecy stali w podejrzliwym milczeniu, a Kono
zaproponowa, aby wykpali si w rzece Hokura25. To rwnie byo podejrzane, bo bardzo
rzadko pozwalano im zblia si do rzeki. Ale wyamali si z szeregw i ruszyli nad wod, po
drodze zrzucajc z siebie ubrania. Louie powlk si za nimi, rozebra si i wszed do wody.
Jecy rozproszyli si i szorowali sobie skr, nie wiedzc, co si dzieje. Nagle co
usyszeli.

Z gry dobiega warkot silnika samolotu, donony, basowy i bliski. Kpicy si

podnieli gowy, ale z pocztku ujrzeli tylko zachmurzone niebo. Wreszcie wszystko si
wyjanio: zza chmur wyoni si bombowiec torpedowy.
Patrzyli, jak zanurkowa, wyrwna lot i przelecia z wyciem silnika tu nad
powierzchni wody. Zmierza wprost na nich. Uamek sekundy przed tym, jak mign nad
ich gowami, mign im kokpit i sylwetka pilota w kabinie. Bombowiec znalaz si
bezporednio nad nimi. Po obu bokach kaduba i na spodniej stronie obu skrzyde mia
wymalowane szerokie, biae gwiazdy w niebieskim kole. To nie by japoski samolot, lecz
amerykaski.
Jego czerwone wiateko alarmowe szybko mrugao. Radiowiec stojcy w wodzie
obok Louiego odszyfrowa komunikat i wykrzykn nagle:
- Koniec wojny!
W kilka sekund nadzy mczyni wybiegli tumnie z rzeki i ruszyli galopem w gr
zbocza. Samolot zatacza ptle nad ich gowami, pilot macha, a tum wla si na teren obozu,
oszalay z ulgi i szczcia. Majestat bombowca przesoni wszelki strach przed stranikami i
spodziewan masakr. Jecy skakali z radoci, krzyczeli i szlochali. Niektrzy wdrapali si na
dachy barakw, machali rkami i skandowali z entuzjazmem do migajcego nad nimi pilota.
Inni natarli tumnie na ogrodzenie obozu i powalili je. Kto znalaz zapaki i ju niebawem
cae ogrodzenie stano w pomieniach. Japoczycy wycofali si jak niepyszni.
Louie sta wrd biegajcych, witujcych mczyzn na trzscych si nogach,
wycieczony, chory i ociekajcy wod. W jego zmczonym umyle powtarzay si dwa
sowa:
Jestem wolny! Jestem wolny! Jestem wolny!
Nieco dalej nad brzegiem rzeki siedzia zmaltretowany australijski jeniec, Matt
Clift26. ledzi wzrokiem bombowiec, ktry pikowa na zmian nad rzek i nad obozem. W
pewnej chwili z kabiny pilota wylecia jaki przedmiot z przyczepion dug t wstk.
Prd powietrza znis go na zachd, nad sam rzek. Clift podnis si, nachyli nad brzegiem
i wycign rk tak daleko, e omal nie run do wody. Przedmiot - maa drewniana kasetka wpad mu prosto w rce. Gdy Clift odzyskiwa rwnowag ze skarbem w doni, przysza mu
do gowy rozkoszna myl: Czekolada! Przepenia go wdziczno dla pilota, tego rwnego
gocia.
Przez chwil mczy si z otwarciem kasetki, by chwil pniej uwiadomi sobie z
druzgoccym rozczarowaniem, e to nie czekolada. Gdy wreszcie udao mu si odkrci
pokrywk, znalaz w rodku napisan odrcznie wiadomo27:

NASZYM TBF* NIE UDAO SI DZI DOSTARCZY TEGO, CO DLA WAS

MAMY. PRZYLECIMY JUTRO Z JEDZENIEM I INNYMI RZECZAMI. POR. A.R.
HAWKINS, VF-31, FPO BOX 948, LUFKIN, TEKSAS**.
Przed odlotem Hawkins zrzuci dwa prezenty: nadgryzion czekolad oraz paczk
papierosw liczc oryginalnie dwadziecia sztuk, bez jednego28. Fitzgerald kaza zestruga
czekolad na siedemset wirkw i kady jeniec poliza palec, przyoy do swojej czstki i
pokn. Porcja Louiego bya wielkoci mrwki.
* Oznaczenie bombowcw torpedowych Grumman Avenger.
** Pilot TBF Ray Hawkins by legend. W II wojnie wiatowej zestrzeli czternacie
japoskich samolotw, dziki czemu zosta prawie trzykrotnym asem i otrzyma trzy
odznaczenia Navy Cross. Pniej lata w wojnie koreaskiej i zosta dowdc zespou
akrobacyj-nego marynarki Stanw Zjednoczonych Blue Angels. Jako pierwszy czowiek
katapultowa si z odrzutowca leccego z prdkoci ponaddwikow. Przey.
Nastpnie Fitzgerald poleci swoim podkomendnym utworzy dziewitnacie krgw
i wyda po jednym papierosie kadej grupie. Kademu z mczyzn przypado jedno wyborne
sztachnicie.
Nadlecia jeszcze jeden, dudnicy amerykaski samolot, z ktrego wyskoczy jaki
czowiek. Spada i spada, ale nie otwiera mu si spadochron. Wszyscy wstrzymali oddech,
a wreszcie zdali sobie spraw, e to nie czowiek, tylko para wypchanych czym spodni,
zawizanych w pasie i przy mankietach29.
Oficerowie zanieli spodnie do obozu. Louie by przy ich rozsupywaniu. Na wierzchu
pakunku znaleli amerykaskie czasopismo ze zdjciem nieprawdopodobnie olbrzymiej
chmury po wybuchu bomby. Jecy w milczeniu skojarzyli pogoski o jednej gigantycznej
bombie, ktra unicestwia Hiroszim i o nagym kocu wojny.
Pod spodem znaleli kartony papierosw oraz batony i w obozie bardzo szybko
zaroio si od papierkw i nagich, chudych, palcych mczyzn. W kieszeni spodni Fitzgerald
znalaz list nalecy do ich waciciela. Czowiek by bardzo zabiegany: mia on w
Kalifornii i dziewczyn w Perth.
Kamie z przywizanym sznurkiem lea cigle pod oknem baraku. Szansa jednak
przepada, bo Ptak znikn jak kamfora. Tego dnia, a moe dzie wczeniej, zdj mundur,
wzi worek ryu, wymkn si do wsi i tyle go widziano30.

32. Kaskady rowych brzoskwi

22 sierpnia Phil i Fred Garrett siedzieli w Rokuroshi, zachodzc w gow, co si
dzieje1. W tym zimnym, grskim odosobnieniu nie powiedziano im o doniosych
wydarzeniach ostatnich dni. Wiedzieli tylko tyle, e komendanta obozu nie ma od piciu dni,
a pod jego nieobecno stranicy prowadz jecw na zowrbne wdrwki przez las.
Po poudniu japoski komendant, wyranie zmizerniay, przywlk si z powrotem.
Wszed do baraku i stan przed najwyszym rang Amerykaninem, podpukownikiem
Marionem Unruhem.
- Cesarz wprowadzi pokj na wiecie - oznajmi.
Komendant zoy miecz, a Unruh zebra podkomendnych i poinformowa ich o
zakoczeniu wojny. Jecy od razu zebrali si na naboestwie dzikczynnym. Usyszeli, e
nie powinni szuka zemsty, lecz zachowywa si godnie, jak przystao na dentelmenw i
oficerw.
Jecy prdko wyprawili przyjcie, jakiego wiat nie widzia. Zburzyli ogrodzenie
obozu i wznieli gigantyczny stos drewna, wedug jednej z relacji wysoki na pitnacie
metrw. Poprosili japoskiego tumacza, aby zdoby dla nich sake - niebawem znalaza si
beczka. Zdjli pokryw i zacza si balanga. Rozpalili stos, a jaki jeniec z Alabamy zrobi z
kanistra perkusj i lekko wstawieni mczyni zaczli taczy. Sznur taczcych conga
pijanych jecw owija si dokoa obozu i cign przez baraki. Jeden z uczestnikw imprezy
zrobi nawet striptiz, zrzucajc ubranie, spod ktrego wyonio si zdecydowanie
nieatrakcyjne ciao. Hulanka trwaa do witu i bya tak huczna, e jeden z jecw o wschodzie
soca nie mg wyj ze zdumienia, e wszyscy s wci ywi.
Nastpnego dnia, skacowani, zeszli do najbliszych wsi. Zastali osady widma. Ich
mieszkacy, zobaczywszy poncy stos, porzucili domy i uciekli. Jecy wrcili do obozu i
tam czekali na pomoc.
W Naoetsu wikszo stranikw pozostaa w obozie, tyle e z wyniosych stali si
nagle przesadnie usuni. Prawie nie byo jedzenia i w ogle tytoniu2. Fitzgerald trzy razy
dziennie zwraca si do japoskiego komendanta z daniem dostarczenia wikszej iloci
jedzenia, ale za kadym razem spotyka si z odmow. Jecy wybrali si na poszukiwania
czego do jedzenia. Kto wrci z krow. Kto inny przyprowadzi par wi3. To byo wci
za mao. Fitzgerald napisa meldunek do szwajcarskiego konsula w Tokio, w ktrym opisa

tragiczne warunki panujce w obozie i prosi o natychmiastow pomoc, ale komendant obozu
nie zgodzi si go wysa. W przypywie pasji Fitzgerald zagrozi, e powiadomi o jego
postpkach dowdztwo si amerykaskich, ale komendant by nieprzejednany4.
Okoo dziesitej rano 26 sierpnia, sze dni po ogoszeniu w Naoetsu koca wojny,
Fitzgerald wychodzi wanie z biura komendanta, kiedy chmara amerykaskich myliwcw,
ktre wystartoway z lotniskowca Lexington, znienacka pojawia si na niebie i zacza
kry nad obozem5. Jecy wybiegli z krzykiem za bramy. Szybko uprztnli teren,
przynieli wapno i namalowali na ziemi dwa gigantyczne sowa: ARCIE/FAJKI. 2 kabin
pilotw wypady kartki z wiadomociami. Samoloty wiozy dostawy do obozw jenieckich,
ale dzi ju wyczerpay im si zapasy. Piloci obiecali sprowadzi ywno moliwie jak
najszybciej.
Nie mogli nakarmi jecw, ale zrobili drug w kolejnoci najlepsz rzecz: wykonali
pgodzinny pokaz akrobacji lotniczych, w czasie ktrego jecy wznosili entuzjastyczne
okrzyki. Fitzgerald sta midzy swoimi ludmi, wzruszony radoci malujc si na ich
zwrconych ku niebu twarzach. Czy to nie wspaniae? - napisa J.O. Young w swoim
dzienniku. - Sta i wiwatowa, paka, macha czapk i oglnie zachowywa si jak ostatni
wariat. Nikt, kto nie spdzi chocia 16 dni tej wojny jako jeniec u Japocw nie ma pojcia,
co to znaczy zobaczy Starego Sama przelatujcego tu nad obozem6.
Komendant te by pod wraeniem. Poprosi Fitzgeralda do siebie i wypomnia mu, e
nie zachowuje si jak dentelmen oraz e blefowa, kiedy grozi donie na niego
amerykaskiej armii.
- Mwiem serio - odpar Fitzgerald.
Ptorej godziny pniej do obozu przyjechay japoskie ciarwki, ktre przywiozy
racje elazne, ciastka i owoce w puszce7.
Po poudniu nadleciao wicej samolotw z Lexingtona, a w caym obozie zaczy
spada worki marynarskie. Jecw opanowa popoch. Kto, aby nie zosta zmiadonym
przez spadajcy pakunek, skoczy z ogrodzenia i zama sobie nog w kostce. Jeden z workw
zupenie chybi celu i plusn do rzeki. Gdy niebezpieczestwo mino, jecy wyszli, dobrali
si do workw i podzielili upy. Kady dosta p puszki mandarynek, paczk sucharw, dwa
papierosy i kilka cukierkw. Kto wszed do rzeki i wyowi zabkany worek - znaleli w
nim czasopisma i gazet.
wiadom, e dokonany zrzut by zdecydowanie niewystarczajcy, Fitzgerald kaza
komu napisa na ziemi: TU JEST 700 JECW
Jedzc, jecy przekazywali sobie czasopisma i przegldali namoknit gazet8.

Dowiedzieli si, e walki zakoczyy si 15 sierpnia, a wty gos w radiu podsuchany tego
dnia przez Wadea w wartowni nalea do cesarza Hirohito i ogasza przerwanie dziaa
wojennych. Znaczyo to, e Japoczycy w Naoetsu przez pi dni - a w Rokuroshi siedem ukrywali przed jecami fakt zakoczenia wojny. Zwaywszy na oznaki przygotowa do
masakry, wydaje si prawdopodobne, e komendanci czekali na decyzj z gry i chcieli
utrzyma jecw w ryzach do czasu otrzymania rozkazu egzekucji.
Trzy dni po przelocie myliwcw Amerykanie przysali duych chopcw: sze
B-29, jeden z nabazgranym na skrzydle napisem Jedzenie dla jecw. Rozchyliy si
drzwiczki komr bombowych i wysypay si palety, ktre spaday, koyszc si pod
czerwonymi, biaymi i niebieskimi spadochronami. Pierwsza partia trafia na teren obozu;
inne spady na pola ryowe. Tam natychmiast dopady je setki rozradowanych ywych
ludzkich szkieletw. Na jednym pojemniku by napis kred: BOMBARDOWAEM TU W
MAJU 45 - SORRY, E NIE WYSZO. BILLY THE KID, RHODE ISLAND, NEW
YORK9. Skrzynki spaday w caej okolicy. Niektrzy cywile zacignli je do domw i ukryli.
Inni, cho sami potrzebowali pomocy, znosili je do obozu.
Niektre adunki upny o ziemi i roztrzaskay si. Rozsypay si kaskady rowych
brzoskwi. Rozleciaa si skrzynka z warzywami i z nieba spad deszcz zielonych groszkw.
Jaka skrzynka przygia do ziemi lini wysokiego napicia w Naoetsu. Inna uderzya w
wartowni. Louie i Tinker nie zauwayli nadlatujcego wielkiego pojemnika z butami i o
wos uniknli zmiadenia. Inny pojemnik przebi dach benjo i ugodzi pechowego
Australijczyka, ktremu zama nog, oraz pewnego Jankesa z Idaho, ktremu pka czaszka,
na szczcie nie ze skutkiem miertelnym. Jeniec z Idaho poci od rana w oczekiwaniu na
paczki, by mc zamiast wodorostw naje si amerykaskiego jedzenia. Aby zapobiec
dalszym katastrofom, kto wybieg na drog i napisa: ZRZUCAJCIE TUTAJ!
Rozpocza si prawdziwa orgia jedzenia i palenia. Mczyni najadali si do syta, po
czym brali kilka dokadek. Louie otworzy puszk skondensowanej zupy groszkowej i wla
sobie do garda jej zawarto, zbyt godny, eby myle o rozcieczeniu jej wod. J.O. Young
i dwaj jego kumple wypili siedem i pl litra kakao. Jedzenie wci spadao z nieba i to w
takich ilociach, e Fitzgerald kaza komu wyj na drog i sprawdzi, czy ten, kto napisa
TU JEST 700 JECW omykowo nie doda trzeciego zera.
Obarstwo zakoczyo si o zmroku. Mczyni, cici z ng i z obrzmiaymi
brzuchami, zasnli bez lku przed nalotami, tenko i Ptakiem. Louie lea wrd nich okryty
ptnem amerykaskiego spadochronu, ktry przywlk z pola ryowego10.
Jest koo szstej wieczr i le tutaj w bogiej udrce, takiej, o jakiej wszyscy jecy

marzyli przez ca niewol, krtko mwic, tak obarty, e nie idzie nawet oddycha - napisa
w dzienniku J.O. Young. - Po czterech latach w niewoli (...) nie ma czego takiego jak
najedzenie. Albo czujesz si godny, albo - tak jak my teraz - tak diabelnie przejedzony, e a
nieszczliwy.
Zostaa jedna rzecz, ktr trzeba powiedzie, zanim pooymy si spa - cign - a
mianowicie, e to wspaniale by Amerykanami i wolnymi ludmi, i e cigle cholernie nam
ciko przyzwyczai si do myli, e jestemy wolni11.
Rankiem 2 wrzenia B-29 znany jako Statek Widmo przemierzy dugi odcinek
play wzdu zachodniego wybrzea Japonii. Samolot zyska ten przydomek, kiedy kontroler
z wiey, nie mogc dojrze w kokpicie mierzcego metr szedziesit dziewi centymetrw
pilota Byrona Kinneya wykrzykn: W tym samolocie nikogo nie ma! To chyba statek
widmo!. Poprzedniego popoudnia na odprawie na wyspie Guam pilot Kinney otrzyma
instrukcje zawiezienia dostawy ywnoci do odlegego obozu jenieckiego o nazwie
Naoetsu12.
Louie sta sam na placu, kiedy Statek Widmo zszed poniej podstawy chmur,
przelecia nisko nad polem ryowym, zrzuci pierwszy adunek i rozpocz dugie podejcie
do kolejnego zrzutu. Na dwik bombowca zaspani mczyni wywlekli si z barakw i
pognali do strefy zrzutu. Louie zauway, e samolot zawraca i prbowa ostrzec kolegw.
Kinney obniy lot i zobaczy jecw rozproszonych na polu, brudnych, zachmanionych i
zabiedzonych, oraz samotn posta, ktra prbowaa ich stamtd odcign. Poniecha
zrzutu i zatoczy jeszcze jedno koo. Zanim wrci, Louie zdy oczyci pole. Spada druga
partia ywnoci.
Kinney zawrci samolot po raz trzeci, zszed bardzo nisko nad obz i pomacha
skrzydami. Louie sta w tumie jecw i macha koszul. Kinney przelecia tak nisko, e obaj
widzieli swoje twarze. Niemale syszelimy ich radosne okrzyki, kiedy przelatywalimy po
raz ostatni - napisa Kinney. - Wydawali si tacy szczliwi. Bardzo mnie to wzruszyo.
Poczuem, e moe jestemy rk Opatrznoci wycigajc si ku tym ludziom. Byem
ogromnie wdziczny, e poleciaem.
Gdy Statek Widmo si oddala, jeden z czonkw zaogi Kinneya wczy radio w
interkomie. Z gonikw dobieg gos generaa Douglasa MacArthura, nadajcego z pokadu
USS Missouri w Zatoce Tokijskiej. Obok MacArthura sta Bill Harris, ktrego
przywieziono na okrt po uratowaniu z Omori i poproszono o zajcie honorowego miejsca13.
Naprzeciwko Amerykanw stali gotowi do podpisania kapitulacji japoscy przywdcy.
Siejc spustoszenie na Dalekim Wschodzie, Japonia dokonaa zbrodni na skal

przekraczajc ludzkie wyobraenie. W rodku tego pieka znaleli si jecy wojenni.

Pilot B-29 Byron Kinney zrobi to zdjcie podczas ostatniego przelotu nad Naoetsu 2
wrzenia 1945. Obz jeniecki Naoetsu znajduje si na wprost, po drugiej stronie mostu. U
zbiegu rzek wida zarysy baraku, z ktrego Louie i inni oficerowie planowali zrzuci Ptaka
(Byron Kinney)
Japonia przetrzymywaa w obozach okoo stu trzydziestu dwch tysicy obywateli
Ameryki, Wielkiej Brytanii, Kanady, Nowej Zelandii, Holandii oraz Australii14. Z tej liczby
zmaro prawie trzydzieci sze tysicy15, wicej ni jeden na czterech*16. Najgorszy los
spotka Amerykanw; z 34 648 obywateli tego kraju zmaro w niewoli u Japoczykw 12 935
- wicej ni trzydzieci siedem procent**. Dla porwnania, odsetek ofiar wrd Amerykanw
przetrzymywanych przez Niemcw i Wochw wynis zaledwie jeden procent17. Tysice
jecw zginy podczas marszw mierci18, a tysice innych zabia praca niewolnicza. Okoo
szesnastu tysicy jecw stracio ycie obok a stu tysicy azjatyckich robotnikw w trakcie
budowy Kolei Birmaskiej19. Tysice innych zostay zabite, spalone, zadgane albo
spaowane na mier, zastrzelone, cite, zabite w wyniku eksperymentw medycznych20
albo zjedzone ywcem w rytualnych aktach kanibalizmu21. Niewystarczajce, czsto
zanieczyszczone racje ywnociowe i brudna woda byy przyczyn mierci kolejnych tysicy
ludzi, ktrzy zmarli z godu i chorb moliwych do uniknicia w normalnych warunkach. Z
dwch i p tysicy jecw w obozie Sandakan na Borneo zaledwie szeciu doyo wrzenia
1945 roku i tylko dlatego, e uciekli22. W tych poraajcych statystykach nie uwzgldniono
nieznanej liczby ludzi wzitych do niewoli i zabitych od razu lub zawleczonych do miejsc
takich jak Kwajalein, gdzie zostali zamordowani tak, aby wiat nie dowiedzia si o ich losie.
* Japonia wizia rwnie przeszo 215 000 jecw z innych krajw i nieznan
dokadnie liczb tysicy przymusowych robotnikw. Statystyki zgonw wrd nich s
nieznane.
** Wok statystyk dotyczcych amerykaskich jecw tocz si spory. Liczby
podane powyej, przedstawione przez dr. Charlesa Stengera w wyczerpujcym studium
statystyk jenieckich opracowanym dla Yeterans Administration, wydaj si najblisze
prawdy.
W myl rozkazu wybijania do ostatka Japoczycy zmasakrowali wszystkich
koreaskich winiw na Tinianie23, w sumie pi tysicy ludzi, wszystkich jecw na
Ballale24, Wake25 i Tarawie26 oraz prawie wszystkich na Palawanie, oprcz jedenastu27.
Ewidentnie szykowali si do zlikwidowania wszystkich pozostaych jecw oraz winiw
cywilnych pod ich kuratel, ale bomba atomowa, obracajc w gruzy ich imperium,

pokrzyowaa im plany.
Rankiem 2 wrzenia 1945 roku Japonia podpisaa akt kapitulacji. Nastpi koniec II
wojny wiatowej.
Te dni byy dla Louiego bogie. Nadal by chory, saby i wyczerpany, ale tryska
entuzjazmem, jakiego nigdy przedtem nie zazna. Nie paa gniewem. Jak jego towarzysze
niedoli, czu si przepeniony mioci do wszystkich i wszystkiego.
Zastanawia si tylko nad Ptakiem. Jeszcze kilka dni temu zwizaby go i zamordowa
bez wyrzutw sumienia. Teraz dza zemsty przygasa. Ptak znikn i nie mg ju mu
zagrozi, przynajmniej fizycznie. Louie odczuwa tylko szczcie.
Wszyscy jecy w Naoetsu dowiadczali przypywu wielkodusznoci. Rozdzielali
paczki midzy cywilw i rozdawali czekolad gromadkom obstpujcych ich dzieci. Louie i
jego kumple zanieli stranikom jedzenie i ubrania, z prob, aby przekazali je swoim
rodzinom28. Oszczdzili nawet Kono. Po otrzymaniu rozkazu pozostania w obozie Kono
zabarykadowa si w swoim biurze, tak bojc si odwetu, e przez jedenacie dni nie wychyli
stamtd nosa. Kiedy ktry z jecw otworzy drzwi, Kono a zachysn si z przeraenia i
uciek w kt pokoju29. Jeszcze kilka dni temu moga spotka go zemsta, ale dzi nastroje byy
inne. Jecy nie zrobili mu krzywdy*30.
* Kono przebra si w cywilne ubrania, uciek z obozu, napisa do matki, e popenia
samobjstwo i pod faszywym nazwiskiem przeprowadzi si do Niigaty. Rok pniej zosta
rozpoznany na plakacie z listem goczym i aresztowany. Postawiono go przed sdem za
maltretowanie jecw i skazano na doywotnie cikie roboty.
W obozie doszo tylko do jednego aktu zemsty. Kiedy wyjtkowo znienawidzony
stranik wszed do kuchni, ktry z jecw chwyci go jedn rk za konierz, drug za pasek
od spodni i wyrzuci za drzwi z tak si, e mczyzna przelecia nad nadrzecznym
urwiskiem i wpad do rzeki Hokura. Jecy nie widzieli go nigdy wicej31. Lotnicy dalej
obsypywali ich paletami. Po kilku dniach odwiedzin B-29 tu i wdzie zaczy rosn stosy
jedzenia, lekarstw i ubra. Oficerowie rozdzielali jedzenie zaraz po tym, jak wyldowao,
skutkiem czego niedugo wszyscy tonli w towarach. W kocu kto wdrapa si na dachy i
napisa: DZIKI, WYSTARCZY CO NOWEGO?32
Obarstwo miao swoj cen. Ukady pokarmowe, nawyke przez lata do trawienia na
dzie tylko dwch czy trzech kubkw wodorostw, nie radziy sobie z obcieniem. W
Naoetsu rozpocz si prawdziwy festiwal biegunki. Wszdzie wiy si kolejki do benjo, a ci,
ktrzy nie mogli czeka, spuszczali spodnie gdzie popadnie i nawozili Japoni, a potem
beztrosko wracali do ucztowania.

B-29 obsypyway jecw jedzeniem w caej Japonii. Ponad tysic samolotw

zarzucio ten kraj prawie czterema i p tysicami ton mielonki w puszkach i koktajlw
owocowych, zupy, czekolady, lekarstw, ubra i niezliczonych innych skarbw33. W Omori
Bob Martindale przej dozr nad znienawidzonym biurem, w ktrym wysiadywa przed
swoim oknem widokowym Ptak, polujc na jecw. Martindale by w rodku, gdy od strony
soca nadleciao ogromne pudo, ktre uderzyo o ziemi tu za oknem i eksplodowao,
zasypujc biuro Ptaka lawin kakao w proszku. Martindale wyszed oblepiony kakao od stp
do gw, ale poza tym cay i zdrowy34.
Wszyscy marzyli o powrocie do domw, ale komunikaty radiowe nadawane przez siy
okupacyjne zalecay jecom pozostanie na razie w obozach. Fitzgerald otrzyma informacj,
e ekipa ewakuacyjna przyjedzie 4 wrzenia nadzorowa transport jecw do Jokohamy, a
stamtd do ojczyzny. Jecy uzbroili si wic w cierpliwo i jedli, palili, odpoczywali, jedli,
witowali, pywali i jedli jeszcze wicej. Louie obera si bez umiaru, nabiera si i
gwatownie poszerza swoje gabaryty, a twarz i reszta ciaa spuchy mu wskutek zatrzymania
wody w organizmie.
Louie robi, co mg, eby pozby si brudu35. Zacz od wyprania mulinowej
koszuli, ktr nosi codziennie od dnia, w ktrym wsiad do Green Hor-neta. Bardzo si z
ni zy, ale bya teraz potargana, spowiaa i poplamiona sadz, a jego nazwisko,
wyhaftowane na kieszonce na piersi, prawie nie dawao si odczyta. Louie wygotowa j w
garnku, eby wyzabija wszy i pchy, a potem dugo szorujc, usun plamy.
Jecy rozpierzchli si po caej okolicy. Zanosili towary ze zrzutw do miasta, gdzie
spotykali si z ostronymi, ale przyjaznymi cywilami i wymieniali towary na usugi
fryzjerskie oraz pamitki. Pukali do drzwi, oferujc wymian ywnoci lub tytoniu ze zrzutw
na wieszy wikt. W domach widzieli wielkie maszyny przemysowe, takie same, jakie
widzia Louie w zrujnowanym Tokio36. Tinker znalaz w obozie gramofon, poszed do
miasta i kupi Louiemu prezent, nagranie Impres-sions dTtalie Gustavea Charpentiera37.
Jecy wamali si do magazynu i znaleli okoo ptora tysica paczek z Czerwonego
Krzya38. Grupka jecw odkrya w okolicy burdel i wrcia do obozu szelmowsko
umiechnita39. Ken Marvin z koleg poyczyli dziecice rowery i pedaowali po drogach,
dopiero teraz dowiadujc si, w jakiej piknej okolicy byli przez cay ten czas. Marvin natrafi
na ani publiczn pen cywilw, wstpi bez namysu i wyszorowa si do czysta pierwszy
raz od swojego ostatniego prysznica na atolu Wake w grudniu 1941 roku. Mj Boe! wspomina. - To bya uczta dla zmysw!40
Nadszed 4 wrzenia, a ekipa ewakuacyjna si nie pojawia41. Miny ponad dwa

tygodnie, odkd TBF przelecia nad rzek i wymruga wiadomo o zakoczeniu wojny.
Komandor Fitzgerald, jak wszyscy w obozie, mia do czekania. Poleci Marvinowi i
drugiemu podkomendnemu przypi odznaki andarmw wojskowych i towarzyszy mu w
drodze na stacj kolejow. Na stacji poprosi japoskiego dyrektora o przygotowanie na
nastpny dzie pocigu z dziesicioma wagonami. Dyrektor odmwi w do niewybredny
sposb.
Komandor John Fitzgerald przebywa w niewoli u Japoczykw od kwietnia 1943
roku. Przez dwa i p roku musia paszczy si przed sadystami i imbecylami, eby chroni
swoich onierzy. By godzony, bity i zmuszany do pracy niewolniczej, przeszed kuracj
wodn, wyrwano mu paznokcie. arty si skoczyy. Cofn si o krok i ku wielkiej uciesze
Kena Marvina przyoy dyrektorowi prawym sierpowym. Nazajutrz rano o wyznaczonej
porze pocig ju czeka42.
Wczesnym rankiem 5 wrzenia Louie spakowa dziennik, pyt od Tinkera oraz listy z
domu i po raz ostatni zszed po drabinie baraku. Jecy gromadzili si na placu w nastroju
radosnego wyczekiwania. Wszyscy zabrali ze sob ca swoj chudob, a onierze z
Brytyjskiej Wsplnoty Narodw trzymali biae pudeka ze szcztkami szedziesiciu
zmarych w obozie Australijczykw. Zdecydowani opuci to niegodne miejsce z godnoci,
ustawili si w szyku, kada narodowo za swoj flag43. Minli bramy obozu i
pomaszerowali drog, ku onom, ukochanym, dzieciom, matkom, ojcom i swoim domom.
Na mocie Louie obejrza si za siebie. Niektrzy stranicy i urzdnicy stali na placu i
odprowadzali ich wzrokiem. W obozie pozostawiono kilku najbardziej chorych jecw,
ktrzy mieli zosta ewakuowani nastpnego dnia. Fitzgerald zosta z nimi44, nie chcc
wyjeda, dopki nie zostan zabrani wszyscy jego ludzie*.
* Po powrocie do kraju Fitzgerald zostanie uhonorowany Krzyem Marynarki i
Srebrn Gwiazd za heroizm okazany w walce oraz w obozie jenieckim.
Louie podnis rk i pomacha wojnie na poegnanie. Gdy przeszed przez most,
obz znikn z pola widzenia.
Pocig potoczy si w stron Jokohamy, a ostatnim widokiem Naoetsu, jaki zobaczyli
jecy, by sznur Japoczykw, tych nielicznych yczliwych im cywilnych stranikw oraz
pracownikw obozu. Stali wzdu torw z domi uniesionymi do czapek45.

33. Dzie Matki

Pocig wiozcy byych jecw z Naoetsu by w ich wadaniu1. Zatrzymywa si ze
zgrzytem w kadym miasteczku na trasie przejazdu, mczyni wypadali z niego hurmem, a
potem hurmem do niego wracali, obadowani sake i wszystkim, co tylko udao si im ukra.
Podr trwaa, sake krya w krwiobiegach wychudzonych cia i coraz czciej wybuchay
awantury. Porucznik wsta i subicie upomnia mczyzn, eby zachowywali si, jak naley.
Tumaczy, e nie chce, aby kto wypad z pocigu.
Okoo trzeciej po poudniu pocig stan i zacz cofa. Stao si: kto wypad ze
skadu. Pocig toczy si na wstecznym biegu, a w polu widzenia pojawi si zbkany
pasaer - spity jak nieboskie stworzenie porucznik we wasnej osobie. Mia szczcie. Pijani
jecy gubili si przez cae popoudnie, ale pocig si dla nich nie zatrzymywa. Musieli radzi
sobie sami.
Zewszd w stron Jokohamy zday pocigi pene jecw. Ich pasaerowie
przysuwali twarze do okien, eby obejrze zniszczenia dokonane przez B-29. Niegdy
wspaniae miasta zamieniy si w paskie, czarne plamy, ich jedyn rozpoznawaln cech
pozostaa sie spalonych drg biegncych donikd.
Pocztkowo jecy wznosili gromkie okrzyki na widok oznak zagady nieprzyjaciela.
Ale gdy wjedali do kolejnych miast zrwnanych z ziemi, ze snujcymi si jak widma
pord gruzw ocalaymi, odechciao im si wiwatowa. W pocigu Louiego zapada cisza,
kiedy przejedali przez Tokio. W tydzie po opuszczeniu przez niego Omori, czterdzieci
jeden kilometrw kwadratowych Tokio i dziesitki tysicy ludzi zostay doszcztnie
zniszczone przez B-29.
Kilka pocigw przemkno koo Hiroszimy. Prawie wszyscy sdzili, e zagada tego
miasta uratowaa ich od egzekucji. John Falconer, ktry przey bataaski marsz mierci,
wyglda przez okno, gdy zbliali si do Hiroszimy. Najpierw wida byo drzewa powiedzia historykowi Donaldowi Knoxowi. - Potem drzewa bez lici. Jeszcze bliej drzewa
bez gazi. Jeszcze bliej nie byo pni, a potem, kiedy znalaze si w rodku, nie byo ju nic.
Nic! To byo pikne. Uwiadomiem sobie, e wanie dziki temu skoczya si wojna.
Znaczyo to, e nie musielimy ju chodzi godni ani obywa si bez pomocy medycznej.
Byem taki nieczuy na ludzkie potrzeby i cierpienia innych. Wiem, e nie wypada mwi, e
to byo pikne, bo tak naprawd nie byo. Chyba wierzyem, e cel uwica rodki2. O

sidmej wieczorem pocig z Naoetsu wjecha do zbombardowanej Jokohamy i zatrzyma si

na dworcu.
- Witajcie wrd swoich, chopcy3.
Przede mn, w nieskazitelnie czystym mundurze khaki i czapce staa amerykaska
dziewczyna z umiechem jak z okadki, nienagannym makijaem i tlenionymi blond wosami
- napisa Tom Wade. - Po trzech i p roku w obozie jenieckim wyzwolia mnie amerykaska
blondyna!4
Wkrtce otoczyy ich czu opiek pielgniarki Czerwonego Krzya. Wielu na ich
widok wybuchao paczem. Moe nie wszystkie te kobiety byy pikne, ale w oczach Kena
Marvina wyglday jak boginie5.
Kto wypatrzy stowk wojskow i jecy przypucili szturm. W tumie sta
dziennikarz Robert Trumbull. Szuka chtnych do opowiedzenia mu swojej historii6. Mijajc
go, Frank Tinker wskaza mu ruchem rki Louiego Zamperiniego i poradzi, aby porozmawia
z nim.
- Zamperini nie yje - zaprotestowa Trumbull. Pomyla, e czowiek, ktrego mu
wskazano, nawet nie wyglda jak sawny biegacz7. Poprosi Louiego, aby udowodni swoj
tosamo. Louie wycign portfel. Japoczycy wyczycili gwne przegrdki, ale w ukrytej
kieszonce pozostao osiem dolarw, rysunek komiksowy, za ktry on i Phil zostali pobici,
oraz wydana przez USC imienna karta wstpu na mecze futbolu.
Trumbull zbarania. Wzi Louiego na bok i zarzuci pytaniami, a Louie zrelacjonowa
mu swoje przeycia. Pomin jeden szczeg: przez wzgld na Maca i jego rodzin nie
wspomnia o okolicznociach utraty czekolady. Phil pniej w tym samym duchu skama, e
czekolada wypada za burt. Na koniec Trumbull poprosi Louiego o krtkie podsumowanie.
Louie dugo milcza.
- Gdybym wiedzia, e bd musia przey co takiego jeszcze raz - powiedzia
wreszcie - zabibym si8.
Nastpnego ranka zabrano Louiego na lotnisko wojskowe, skd mia odlecie na
Okinaw, do punktu zbirki przed wylotem do ojczyzny. Gdy tylko ujrza st zastawiony
racjami elaznymi, zacz upycha sobie pudeka pod koszul, ignorujc zapewnienia
czowieka z obsugi, e nie musi robi zapasw, bo nikt nie bdzie go ju godzi. Wsiada do
samolotu z brzuchem jak u kobiety w zaawansowanej ciy9.
W caym tym zamieszaniu zosta niepostrzeenie oddzielony od przyjaci. Poegna
nie byo. O sidmej rano by ju w powietrzu i opuszcza Japoni - mia nadziej - na zawsze.
Na Okinawie sierant sztabowy Frank Rosynek sta na lotnisku i obserwowa ldujce

samoloty transportowe. Rosynek nalea do starej jednostki Louiego, 11. Grupy Bombowej,
ktra stacjonowaa teraz na Okinawie. Jego zadaniem byo wita przybywajcych jecw.
Wygldali aonie: przewanie skra i koci, odziani w achmany i prowizoryczne obuwie,
podenerwowani - napisa10. Chodzi midzy nimi, sucha ich opowieci, dziwi si, jak
bardzo smakowao im stowkowe arcie, i patrzy, jak rozczulaj si nad zdjciami on i
narzeczonych, ktre - mieli nadziej - nie spisay ich na straty*11.
Przeoony Rosynka poprosi go o przyjcie na odpraw z udziaem jeca z 11. Grupy
Bombowej. Po wejciu do pokoju Rosynek zobaczy trzech oficerw siedzcych przed
wymizerowanym, nieogolonym jecem w spowiaym od soca ubraniu. Oficerowie
wpatrywali si w siedzcego naprzeciwko osupiaym wzrokiem. Pukownik powiedzia
Rosynkowi, e to Louis Zamperini, ktry zagin jakie dwa i p roku temu. Wszyscy w
jednostce sdzili, e nie yje. Rosynek nie wierzy wasnym oczom. Do jego obowizkw
naleao pisanie listw do rodzin zaginionych onierzy i przypuszczalnie to on pisa do matki
Zamperiniego, ale nie pamita. Byo tych listw tak wiele. aden z tych ludzi si nie
odnalaz - a do teraz12.
Prawdopodobnie jeszcze tego samego dnia oficjalnie nieyjcy onierz wszed do
kwatery 11. Grupy Bombowej. Jack Krey, ktry pakowa rzeczy Louiego na 0ahu, na
wiadomo o pojawieniu si Louiego wypali: A niech mnie!13.
Nie byo to spotkanie, jakiego spodziewa si Louie. Wikszo ludzi z Grupy bya mu
obca. Zgino wielu jego przyjaci. Zagino i zostao uznanych za zmarych dwustu
dwudziestu piciu lotnikw z Grupy, w tym dwudziestu szeciu z 42. Dywizjonu, do ktrego
nalea Louie14. Znacznie wicej zostao zabitych w akcji. Z szesnastu zawadiackich
modych oficerw, ktrzy mieszkali w paacu pornografii na 0ahu, yo ju tylko czterech Louie, Phil, Jesse Stay oraz Joe Deasy. Louie i Phil zniknli na Pacyfiku, Deasy polecia do
domu z grulic i tylko Stay wykona przepisowe czterdzieci misji. Widzia, jak spado pi
samolotw z jego eskadry i wszyscy na ich pokadach zginli, ale z bombowcw, ktrymi
lata, jakim cudem tylko jeden zosta trafiony, jedn kul. Stay wrci do domu w marcu15.
* Najgorsze przeczucia jednego z jecw si speniy. Po wyzwoleniu reporter
powiedzia mu, e jego ona, przekonana, e zgin, niedawno polubia jego wujka. Gdy
dowiedziaa si, e jej pierwszy m yje, natychmiast anulowaa drugie maestwo i za
porednictwem Associated Press przekazaa zaginionemu mowi: Kocham tylko Ciebie,
Gene. Prosz, wybacz.
Louie na Okinawie. Na palcu jego prawej doni wida piercie USC, ktrym
zahaczy o co w trakcie prby wydostania si z toncego wraku samolotu (dziki

uprzejmoci Louisa Zamperiniego)

Kto przynis Louiemu numer Minneapolis Star-Journal z 15 sierpnia. Na ostatnich
stronach by artyku zatytuowany Bymy nie zapomnieli, o sportowcach, ktrzy zginli na
wojnie. Zabitych zostao ponad czterystu sportowcw amatorw, zawodowcw i ludzi sportu
zwizanych z uczelniami, w tym dziewitnastu zawodowych futbolistw, piciu baseballistw
z Ligi Amerykaskiej, jedenastu zawodowych golfistw oraz mistrz olimpijski w sprincie z
1920, Charlie Paddock, znajomy Louiego16. Obok nich Louie znalaz swoje zdjcie z
podpisem: wielki red-niodystansowiec... zabity w toku dziaa bojowych na poudniowym
Pacyfiku.
Stowka na Okinawie bya czynna dwadziecia cztery godziny na dob, a jecy nie
mogli przesta je. Louie od razu si tam skierowa, ale zosta zatrzymany przy drzwiach.
Poniewa Japoczycy nie zarejestrowali go w Czerwonym Krzyu, jego nazwiska nie byo w
wykazie. Z punktu widzenia kierownictwa stowki Louie nie by jecem wojennym.
Napotka ten sam problem w trakcie prby odebrania nowego munduru, ktry mia mu
zastpi spodnie i koszul noszone codziennie od 27 maja 1943 roku. Do czasu wyjanienia
sprawy musia ywi si batonami od pielgniarek Czerwonego Krzya17.
Zaraz po przylocie skierowano go do szpitala na badania18. Jak wikszo jecw,
obera si na okrgo i w szybkim tempie przybiera na wadze; way teraz szedziesit pi
kilogramw, zaledwie osiem mniej ni w czasie katastrofy. Ale wskutek zatrzymania wody w
organizmie wyglda teraz jak ciastowaty, pozbawiony mini balon z twarz jak ksiyc w
peni. Wci miewa napady dyzenterii i by saby jak dbo. Mia zaledwie dwadziecia
osiem lat, ale w jego ciele, na zewntrz i w rodku, odcisna si trauma dwudziestu siedmiu
miesicy maltretowania i godu. Lekarze, ktrzy znali przedwojenne dokonania Louiego,
odbyli z nim powan rozmow. Gdy Louie wychodzi z gabinetu, reporter zapyta o jego
sportowe plany.
- Skoczone - odpar oschle. - Ju nigdy nie bd biega19.
Najblisi Louiego siedzieli jak na szpilkach. Od wypadku jedyn wiadomoci od
niego, jaka dotara do Ameryki, by komunikat radiowy sprzed dziesiciu miesicy. Listy,
ktre napisa po wyjedzie Ptaka z Omori, nie dotary. Po potwierdzeniu z Departamentu
Wojny, e Louie jest jecem, nie przyszy adne dalsze wiadomoci od niego ani o nim.
Gazety przynosiy niezliczone historie o mordach na jecach; rodziny nie mogy zazna
spokoju. Rodzice Louiego skontaktowali si z Departamentem Wojny, ale resort nie mia nic
do powiedzenia. Sylvia cigle pisaa do Louiego listy, w ktrych opowiadaa mu o
wszystkim, co bd robi po jego powrocie. Kochanie, zaopiekujemy si Tob najlepiej, jak

bdziemy potrafili - napisaa. - Bdziesz Krlem Pieszczochem i damy Ci wszystko, czego

serce zapragnie (tak, nawet rudowose itd.)20. Ale Sylvia baa si tak samo jak reszta
rodziny. Pete wydzwania do domu z kwatery oficerskiej w San Diego z pytaniem, czy
przyszy jakie wieci. Odpowied zawsze bya przeczca.
Rankiem 9 wrzenia obudzia Petea potrzsajca go energicznie za rami czyja rka.
Kiedy otworzy oczy, zobaczy pochylonego nad nim szeroko umiechnitego przyjaciela.
Reporta Trumbulla ukaza si w Los Angeles Times. Nagwek mwi sam za siebie:
ZAMPERINI WRACA DO YWYCH21.
W mig by na nogach i w popiechu zakada ubrania. Rzuci si do telefonu i wykrci
numer rodzicw. Odebraa Sylvia. Zapyta, czy syszaa wiadomo.
- Czy syszaam? - powtrzya. - O, rany! - Pete poprosi, eby daa do telefonu matk,
ktrej jednak ze wzruszenia odebrao gos22.
Louise i Virginia pognay do kocioa z dzikczynieniem i wrciy biegiem, eby
przygotowa dom. Louise odkurzaa trofea lekkoatletyczne Louiego w jego pokoju i
poykajc zy, podpiewywaa sobie: Jest ju w drodze! Jest ju w drodze!.
- Od tej pory - zapowiedziaa - 9 wrzenia bdzie dla mnie Dniem Matki, poniewa w
tym dniu dowiedziaam si, e mj chopiec przyjeda do domu na stae.
- Co o tym sdzisz? - zapyta kto ojca Louiego.
- Ci Japocy nie mogli go zama - odpar Anthony. - Mj chopak to twardy facet,
wiesz?23
Phil i Fred musieli dugo czeka na wyzwolenie w Rokuroshi24. Po ogoszonym 22
sierpnia zakoczeniu wojny jecy nadaremnie wypatrywali wyzwolicieli. Syszeli w
zdobytym gdzie radioodbiorniku rozmowy z onierzami wyzwalajcymi inne obozy, ale do
nich nikt nie przyjeda. Zaczli si zastanawia, czy ktokolwiek wie, e tu s. Dopiero 2
wrzenia B-29 nadleciay wreszcie nad Rokuroshi, a palety z jedzeniem uderzyy w pola
ryowe z tak si, e jecy musieli je wykopywa. Objadali si do nieprzytomnoci. Pewien
onierz pochon w cigu jednego dnia dziewi kilo jedzenia, ale jakim cudem nie
zachorowa.
Po poudniu tego dnia pewien amerykaski marynarz przekopa swoje rzeczy i
wycign t najtajniejsz i najcenniejsz: amerykask flag o niezwykym pochodzeniu. W
1941 roku, tu przed zajciem Singapuru przez Japoczykw, amerykaska misjonarka
podarowaa j brytyjskiemu jecowi. Jeniec wsiad na statek, ktry zaton. Dwa dni pniej
inny brytyjski jeniec wydoby flag z wody i ukradkiem przekaza j amerykaskiemu
marynarzowi, ktry nosi j przy sobie przez ca wojn, a do tego dnia ukrywajc j jako

przed Japoczykami25. Jecy zdjli japosk flag i wcignli na maszt nad Rokuroshi
Gwiadzisty Sztandar. Mczyni stanli przed nim i salutowali ze zami pyncymi po
twarzach.
9 wrzenia Phil, Fred i inni jecy zostali wreszcie zwiezieni ciarwkami z gry. Po
przyjedzie do Jokohamy przywitano ich nalenikami i granym przez orkiestr California,
Here I Come. Genera, ktry wyszed im na spotkanie, rozpaka si na ich widok.
Zaprowadzono ich na statek, gdzie wzili gorce prysznice i jeszcze co zjedli. 11 wrzenia
statek wypyn do ojczyzny.
Kiedy wiadomo o artykule Trumbulla dotara do Indiany, w domu Kelsey Phillips
rozdzwoni si telefon, a przyjaciele i reporterzy zaczli tumnie oblega ganek. Pomna na
proby Departamentu Wojny, aby nie rozmawia publicznie o losach syna, Kelsey umiechaa
si milczco i czekaa na oficjalne zawiadomienie o zwolnieniu Allena z obozu. Telegram z
Departamentu Wojny z wiadomoci o wyzwoleniu Allena dotar do niej dopiero 16
wrzenia. Pniej zatelefonowaa siostra z komunikatem od Allena, ktry przekazywano
sobie z ust do ust z Rokuroshi przez Jokoham, San Francisco i New Jersey do Indiany: Allen
by wolny26. Jego przyjaciele poszli do miasta, kupili gazety i czytali je przez cay ranek,
paczc.
Kelsey witowaa, mylc o tym, co Allen napisa jej w licie: Oddabym wszystko,
eby by w domu z Wami wszystkimi i czekam niecierpliwie na ten dzie, kiedykolwiek on
nadejdzie.
- Ten dzie - cieszya si Kelsey - wanie nadszed27.
Na Okinawie Louie bawi si, jad, pi i popuszcza pasa. Kiedy otrzyma rozkaz do
wylotu, uprosi lekarza, aby przeduy mu pobyt, tumaczc, e nie chce, aby matka
zobaczya go tak wychudzonego28. Lekarz nie tylko zgodzi si na

hospitalizacj

Louiego, ale te wyprawi mu przyjcie na okoliczno powrotu do ywych, na ktrym

znalaza si nawet osiemnastolitrowa beczka bourbona - alkoholu zmieszanego z
koncentratem coca-coli, wod destylowan i z tym, co byo akurat pod rk29.
Min ponad tydzie, odlatyway kolejne bombowce z jecami na pokadach, a Louie
cigle pozostawa na Okinawie. Pielgniarki urzdziy mu jeszcze jedn imprez. Namiastka
bourbona szybko zostaa wypita, nie zabrako przejadki dipem w wietle ksiyca z adn
dziewczyn. W tym czasie Louie odkry, e fakt uznania ci za zmarego ma swoje dobre
strony: moesz straszy ludzi. Dowiedziawszy si, e na wyspie przebywa dawny czonek
lekkoatletycznej komisji rekrutacyjnej z USC, poprosi przyjaciela, aby powiedzia temu
czowiekowi, e ma kandydata na studia, ktry potrafi pokona mil w niewiele ponad cztery

minuty. Czowiek z przejciem poprosi o spotkanie. Gdy Louie wszed do pokoju, facet spad
z krzesa30.
17 wrzenia w Okinaw uderzy tajfun. Louie musia wyj za potrzeb z namiotu i
przedziera si przez burz do wychodka. Siedzia na klozecie ze spuszczonymi spodniami,
kiedy podmuch huraganowego wiatru wyrwa wychodek z ziemi i przenis go nad
obwaowaniem, z Louiem w rodku. Cinity w boto w ulewie, Louie wsta, podcign
spodnie i zosta city z ng przez kolejny podmuch. Czoga si przez boto jak jaszczurka
w gr zbocza. Musia dobr chwil omota w drzwi szpitala, zanim kto go usysza31.
Nastpnego ranka zastali przewrcone samoloty, zatopione statki, powalone namioty.
Louie, utytany wszystkim tym, co mona znale na sobie po salcie wewntrz wychodka, w
kocu zdecydowa si opuci Okinaw. Zwerbowa szeregowego, kaza mu la sobie wod
na gow, a sam szorowa si mydem. Potem poszed na lotnisko. Widok samolotu, ktrym
mia lecie, przyprawi go o mdoci. By to B-2432.
Pierwszy etap podry, do filipiskiego miasta Laoag, przebieg bez incydentw.
Podczas drugiego lotu, do Manili, samolot by tak przeadowany, e omal si nie rozbi tu po
starcie. Opad tak nisko, e morska woda opryskaa nogi pasaerw przez szczeliny w
pododze komory bombowej*33. Dotar jednak do miejsca docelowego, gdzie Louie dosta
miejsce w transportowcu. Siedzia w kokpicie i opowiada pilotowi swoje przeycia, od
wypadku, przez Kwajalein, po Japoni. Pilot, zasuchany w jego opowie, obniy lot nad
jedn z wysp i wyldowa, po czym zapyta Louiego, czy kiedykolwiek widzia to miejsce.
Louie powid wzrokiem po zwglonym pustkowiu i stwierdzi, e nie.
- To Kwajalein - oznajmi pilot34.
* Louie nie wiedzia o tym, jakie mia szczcie. Inny transport jecw rozbi si przy
starcie, czciowo dlatego, e kilku holenderskich jecw przeadowao maszyn, zabierajc
na pokad du skrzyni wojskowych butw, ktre mieli zamiar sprzeda po powrocie do
domu. Wszyscy na pokadzie zginli. Inny transport z jecami zagin nad oceanem.
Louie pomyla, e to niemoliwe. W niewoli, kiedy zerka zza opaski na oczy albo
gdy wleczono go na przesuchanie czy na eksperymenty medyczne, widywa rozlege poacie
soczystej zieleni. Teraz nie mg wypatrze jednego drzewa. W czasie walk dungla zostaa
dosownie wydarta z wyspy. Louie jeszcze dugo bdzie si zastanawia, czy sympatyczny
Kawamura te tam zgin.
Kto mu powiedzia, e zostao na wyspie jeszcze jedno, ostatnie drzewo35. Poyczyli
dipa i pojechali je zobaczy. Patrzc na ostatnie drzewo na Kwajalein, najedzony, bez
przepaski na oczach i wiszcej nad nim groby bicia, Louie czu si jak w cudownym nie.

Polecia dalej, na Hawaje. Wadze amerykaskie, widzc stan jecw, zdecydoway

si podda prawie wszystkich hospitalizacji36. Louie zosta przyjty do szpitala w Honolulu.
Umieszczono go w sali z Fredem Garrettem37. Pierwszy raz od dni bezporednio po wziciu
do niewoli spa na zasanym ku z materacem. Dosta nowy mundur i belki kapitana, gdy
jak wikszo jecw wojennych dostpi awansu w czasie pobytu w niewoli. Przymierzajc
nowe ubranie, zdj ukochan mulinow koszul, odoy j i zapomnia o niej. Po wyjciu
na miasto przypomnia sobie o koszuli i wrci po ni. Trafia do mieci. By zaamany38.
Louie i Fred ruszyli w miasto. Prawie kady, kogo spotykali, gdzie ich zaprasza, do
restauracji albo do baru. Na play zrobili z siebie widowisko, kiedy Fred, ktry czu, e lito
okazywana mu z powodu braku nogi pozbawia go mskoci, odrzuci kule, przyskoczy do
Louiego i zacz si z nim tarmosi. Zapasy przycigny tum zbulwersowanych gapiw
przekonanych, e zdrowy onierz bije bezbronnego niepenosprawnego39. Louie wczy si
po Hawajach, upija si, bra si za bary z Fredem i nie zostawia sobie ani chwili na mylenie
o wojnie. Po prostu mylaem, e byem pusty, a teraz powoli si napeniam - powiedzia
pniej - i chciaem tylko dalej si napenia40.
W padzierniku Tom Wade zszed z pokadu statku transportowego w Victorii w
Kanadzie. Wyruszy z rzesz byych jecw w transkontynentaln podr kolej, ktra
przeksztacia si w jedno wielkie przyjcie, z omioma spontanicznymi weselami po drodze.
W drodze przez kontynent pocaowaem chyba z tysic dziewczyn - napisa Wade do
Louiego - a kiedy po pierwszym przystanku przechodziem przez pocig z twarz umazan
szmink, robiem wielk furor. W Nowym Jorku zabrano go na pokad HMS Queen
Elizabeth pyncego do Anglii. Ukradkiem zszed po trapie, obcaowa dziewczyn z
Czerwonego Krzya i wrci na pokad z pudekiem czekolad Hershey. Po przypyniciu do
ojczyzny odkry, e Angielki wol amerykaskich i kanadyjskich onierzy od swoich
rodakw. Postanowiem co z tym zrobi - napisa. - Zamaskowaem sobie mundur paroma
atami i resztkami materiau, tak e nikt nie wiedzia, kim jestem, i ruszyem na podbj.
Poszo mi niele41.
16 padziernika Russell Allen Phillips, w galowym mundurze z belkami kapitana, po
czteroletniej nieobecnoci wysiad na dworcu w Indianie. Oczekiwaa go matka, siostra oraz
tum przyjaci. Przyszed telegram od ojca, ktry mia niebawem wrci z Europy: DZIKI
BOGU NADSZED WIELKI DZIE. WITAJ W DOMU, SYNU. Bya te i kobieta, ktrej
obraz trzyma go przy yciu; Cecy w kocu znalaza si w jego ramionach.
W Princeton, gdzie mieszkaa Kelsey, bliscy posadzili Allena na schodach przed
wejciem do domu. Umiechn si do obiektywu aparatu. Kiedy przysza odbitka, kto

napisa na odwrocie: W domu!

Cztery tygodnie pniej, na zorganizowanej w domu rodzicw Cecy ceremonii
lubnej, ktrej przewodniczy wielebny Phillips, bohater nareszcie dosta swoj dziewczyn.
Allen nie mia samochodu, poyczy wic auto od przyjaciela i - jak dawno temu obieca w
licie - uciek z Cecy do miejsca, gdzie nikt nie mg ich znale42.

34. Migoczca dziewczyna

Czekanie na powrt brata byo ponad siy Petea43. Walki zakoczyy si w poowie
sierpnia, by padziernik, a Louie cigle tua si po szpitalach, z dala od domu. Wreszcie Pete
dowiedzia si, e brat jest ju w Kalifornii, przeniesiony z Hawajw do Szpitala Oglnego
Lettermana w San Francisco. Natychmiast urwa si z pracy, zaatwi sobie podwiezienie
samolotem marynarki do San Francisco i pojecha stopem do Lettermana. Poprosi w recepcji
szpitala o podanie numeru sali. Po minucie Louie wbieg w podskokach do holu.
Czuli si oszoomieni swoim widokiem. Pete spodziewa si zobaczy cie czowieka
i zaskoczyo go, e Louie wyglda prawie tgo. Louie by poruszony tym, jak bardzo lata
zmartwie odbiy si na bracie. Pete by wymizerowany i prawie zupenie wyysia. Padli
sobie w ramiona z byszczcymi oczami.
Pete i Louie spdzili razem w San Francisco kilka dni, w czasie ktrych lekarze
doleczyli wreszcie dyzenteri Louiego. Po przeczytaniu artykuu Trumbulla Pete ba si, e
Louie moe cigle by w szoku, ale gdy miali si i artowali, jego obawy stopniowo si
rozwieway. Louie by wesoy i rozgadany jak zawsze. Pewnego razu, gdy reporterzy przyszli
przeprowadzi wywiad z Louiem, obstpili Petea, sdzc, e z tych dwch ten zabiedzony
musi by byym jecem.
W ddysty padziernikowy dzie armia przysaa do San Francisco rozklekotanego
B-25, ktry mia zawie Louiego do domu44. Pete, cigle na wagarach z pracy, wsiad do
samolotu z bratem. Samolot wystartowa i wzbi si ponad chmury w olniewajcy, bkitny
poranek. Pete, ktry miertelnie ba si latania, prbowa oderwa myli od chrobotw i
skrzypienia samolotu, wygldajc przez okno na dywan jasnych chmur, wierzchni stron
ulewy. Mia wraenie, e mgby wyj na zewntrz i po nich pospacerowa.
Nad Long Beach zanurzyli si z powrotem w deszcz i wyldowali. Na lotnisku z
samochodw wojskowych wybiegli matka i ojciec, Sylvia i Virginia. Gdy tylko samolot si
zatrzyma, Louie zeskoczy na pyt, podbieg do szlochajcej matki i wzi j w objcia.
- Cara mamma mia - wyszepta45. Dugo trwali w ucisku.34. Migoczca dziewczyna
W padziernikowe popoudnie Louie wysiad z samochodu wojskowego i stan na
trawniku przy Gramercy Avenue 2028. Patrzy na dom rodzicw po raz pierwszy od ponad
trzech lat.
- Ten may domek - powiedzia - by wart tego wszystkiego1.

Gdy rodzice i rodzestwo wchodzili jedno po drugim do rodka, zdj go dziwny

niepokj. Musia si zmusi do wejcia po schodach.
Dom zosta gruntownie odnowiony na jego przyjazd. Na stole w jadalni toczyy si
niezliczone, pene po brzegi talerze. Zalege prezenty boonarodzeniowe i urodzinowe z
ostatnich trzech lat czekay na otwarcie. By te lukrowany tort z napisem Witaj w domu. W
garau sta beowy kabriolet marki Plymouth, w takim stanie, w jakim Louie go zostawi.
Najblisi obstpili Louiego, mwic jeden przez drugiego, spragnieni jego widoku i
dotyku2. Anthony i Louise umiechali si, ale w ich oczach zna byo dziwne, nie widziane
nigdy przedtem napicie. Louie nie zobaczy wysypki na doniach matki - znikna, gdy tylko
Louise dowiedziaa si, e syn jest w drodze do domu. Nie zostaa nawet blizna. Louise nigdy
nie powie o niej Louiemu.
Po deserze usiedli i porozmawiali, swobodnie jak zawsze. Nikt nie zapyta o pobyt w
obozie. Louie opowiedzia o nim troch z wasnej inicjatywy i wszystkim ulyo, bo zdawao
si, e temat nie budzi w nim wikszych emocji. Wszystko wskazywao na to, e Louie sobie
z tym poradzi.
Sylvia miaa dla brata niespodziank. Lynn Moody, kobieta, ktra spisaa tre
komunikatu radiowego Louiego, wystaraa si o to, aby przesano nagranie Zam-perinim. By
to dowd, e Louie yje, wic przechowywali je jak najwikszy skarb. Nie wiedzc nic o
okolicznociach jego powstania, Sylvia bardzo chciaa przedstawi je Louiemu. Gdy brat
siedzia w pokoju, odprony i wesoy, pooya pyt z nagraniem na talerzu gramofonu.
Rozleg si dwik komunikatu.
Louie ni std, ni zowd zacz krzycze. Sylvia odwrcia si i zobaczya, jak brat
trzsie si gwatownie, wrzeszczc: Wycz to! Wycz! Nie wytrzymam!.
Sylvia podskoczya, a Louie zacz przeklina syszany gos i krzycze co o
winiach propagandy3. Sylvia szybko zdja pyt z talerza, a Louie kaza jej j poama.
Roztrzaskaa j i wyrzucia.
Louie zamilk, cigle dygoczc. Wszyscy patrzyli na niego z trwog.
Poszed na gr i pooy si na swoim starym ku. Gdy wreszcie zasn, Ptak
dopad go we nie4.
Ptak by tej jesieni przedmiotem rozmyla wielu ludzi. Byli jecy opowiadali swoje
historie na statkach stojcych na redzie w Jokohamie, w namiotach w Manili oraz w
amerykaskich szpitalach. ledczy, gromadzcy dowody przeciwko zbrodniarzom wojennym,
suchali o krzywdach i bestialstwie przekraczajcych granice ludzkiego pojmowania. Fakty
przytaczane przez jecw powtarzay si w kolejnych owiadczeniach i stao si jasne, e te

zdarzenia byy na porzdku dziennym w obozach rozsianych po caym japoskim imperium.

W zeznaniach powtarzao si nazwisko Mutsuhiro Watanabe. Gdy Wade napisa je w swoim
owiadczeniu, czowiek, ktry go przesuchiwa, wykrzykn:
- No nie, znw Watanabe! Mamy na niego tyle, e ju sze razy mogliby-my go
powiesi.
- Prosz usi i si odpry - odpar Wade. - Jeszcze wiele przed panem5.
11 wrzenia genera MacArthur, wwczas dowdca si sprzymierzonych w
okupowanej Japonii, zarzdzi aresztowanie czterdziestu osb podejrzanych o zbrodnie
wojenne6. Bya to lista wstpna - tysice ludzi bdzie poszukiwanych pniej - zoona z
nazwisk tych posdzanych o najwiksze zbrodnie, przede wszystkim Hideki Tj, inicjatora
ataku na Pearl Harbor i czowieka, z ktrego rozkazu zmuszano jecw do pracy
niewolniczej, a take Masahuru Hommy, odpowiedzialnego za bataa-ski marsz mierci7.
W wykazie umieszczono take nazwisko Mutsuhiro Watanabego.
* Tj zosta znaleziony tego dnia w swoim domu. Siedzia w fotelu, a krew tryskaa z
rany postrzaowej w piersi, ktr sam sobie zada. Szepczc Banzail i deklarujc, e prdzej
zginie, ni stanie przed sdem, Tojo zosta opatrzony, otrzyma p litra osocza krwi i
pojecha do szpitala. Kiedy wyzdrowia, umieszczono go w Omori, przydzielajc mu dawn
prycz Boba Martindalea. Narzeka na wszy i pluskwy. Zosta postawiony przed sdem,
skazany na mier i - w 1948 - powieszony. On i 1068 innych skazanych zbrodniarzy
wojennych zostali pniej uhonorowani w tokijskiej wityni Yasukuni, mauzoleum
Japoczykw, ktrzy zginli w subie cesarza.
Ptak opuci Naoetsu w popochu i bez planu8. Wedug relacji rodziny Watanabe
zbieg do wsi Kusakabe, gdzie mieszkaa jego matka i inni krewni. Ptora tygodnia po jego
przybyciu ciotka znalaza go w barze i powiadomia, e wanie usyszaa w radiu jego
nazwisko na licie podejrzanych o zbrodnie wojenne. Mutsuhiro postanowi wzi nogi za
pas. Wspomnia matce, e wyjeda odwiedzi grb przyjaciela, wzi modsz siostr na
stron i powiedzia jej, e musi ucieka, ale mama nie moe o niczym wiedzie. Gdy
przygotowywa si do wyjazdu, siostra daa mu tali kart do wrenia.
Mutsuhiro, w mundurze z oddartymi oznaczeniami rangi, zapakowa jedzenie oraz
ubrania do kufra i zaadowa baga do samochodu. Pojecha na stacj i wsiad do pierwszego
pocigu, ktry wjecha na peron, nie sprawdzajc celu jego podry. Liczy, e zawiezie go w
jakie odlege, niedostpne miejsce, ale pocig przejecha tylko dwa miasta i zakoczy bieg
w metropolii Kofu. Watanabe wysiad, obszed dworzec, pooy si i zasn.
Nastpnego dnia rano wczy si po Kofu. Przechodzc w pobliu radia gdzie w

miecie, usysza swoje nazwisko wrd nazwisk osb poszukiwanych za zbrodnie wojenne.
To, e jest na licie poszukiwanych, nie byo adnym zaskoczeniem, ale zszokowao go, e
jego nazwisko pojawio si przy nazwisku Tj. Pomyla, e skoro jego spraw uznano za
porwnywaln z przypadkiem Tj, to po aresztowaniu niechybnie czeka go egzekucja9.
Poprzysig sobie, e nie dopuci do tego, aby Amerykanie dostali go w swoje rce.
Postanowi znikn na zawsze.
Gdy Mutsuhiro zacz si ukrywa, rozpocza si obawa10. Japoska policja,
chocia dziaaa teraz pod rozkazami dawnych wrogw, wyapywaa podejrzanych o zbrodnie
wojenne szybko i sprawnie. Przypadek Watanabego nie by wyjtkiem. Gdy policjanci nie
znaleli nic pod ostatnim znanym adresem Mutsuhiro, stanli u drzwi domu jego matki w
Kusakabe. Shizuka Watanabe twierdzia, e jej syn by tam, ale wyjecha. Rozminli si z nim
o trzy dni. Zasugerowaa, e moe poszuka schronienia u siostry Michiko, mieszkajcej w
Tokio. Powiedziaa, e wkrtce pojedzie j odwiedzi i jeli zastanie tam Mutsuhiro, bdzie
go namawia, aby odda si w rce policji.
Policja podchwycia trop i udaa si pod adres wskazany przez Shizuk. Nie tylko nie
byo tam Michiko, nie byo te domu. Wszystkie budynki w okolicy dawno zostay spalone
przez bomby zapalajce.
Podejrzenia skupiy si na Shizuce. Podczas regularnych wizyt w Tokio zawsze
zatrzymywaa si u Michiko, a skoro wybieraa si tam w tamtym tygodniu, musiaa
wiedzie, e dom jej crki spon. By moe wprowadzia policj w bd nieumylnie Michiko przeprowadzia si do domu przy tej samej ulicy, wic w adresie zmieni si tylko
numer - ale policja zacza podejrzewa, e Shizuka wie, gdzie ukrywa si jej syn. 24
wrzenia Shizuka zostaa aresztowana. Jeli co wiedziaa, nie zdradzia si z tym. Zwolniono
j.
Policja bynajmniej nie zamierzaa si podda. Dwch detektyww zaczo ledzi
Shizuk i czsto przychodzio do niej, aby j przesucha. ledzono jej transakcje pienine i
regularnie

przesuchiwano

waciciela

domu,

ktrym

mieszkaa.

Sprawdzano,

przesuchiwano, a czasem rewidowano innych krewnych Mutsuhiro. Policja przechwytywaa

kad przesyk wysyan przez rodzin lub do niej adresowan. Wydelegowano nawet
nieznajomego, ktry dostarczy faszywy list, rzekomo od Mutsuhiro, w nadziei, e rodzina
zdradzi miejsce jego pobytu11.
Policja rozszerzya krg poszukiwa o jego byych wsplokatorw z wojska.
Przeszukano i objto nadzorem dom komendanta obozu Omori. Fotografi Wa-tanabego
rozesano do komisariatw w obszarze metropolitalnym Tokio i w czterech prefekturach.

Specjalne poszukiwania podjy wszystkie posterunki w prefekturze Nagano, gdzie

znajdowaa si kopalnia naleca do rodziny Watanabe. Detektywi sprawdzali dokumenty z
czasw studiw Mutsuhiro i odszukiwali jego wykadowcw, nauczycieli oraz kolegw z
klasy, nawet z podstawwki. Znaleli nawet list miosny od dziewczyny, ktra pytaa w nim
Mutsuhiro, czy j polubi.
Trafili tylko na dwa tropy. Pewien byy onierz zezna, e Mutsuhiro napomyka o
ucieczce do prefektury Fukuoka i zajciu si prac na roli. Mia si ukrywa u przyjaciela o
nazwisku Yo. Policja odnalaza Yo i przesuchaa go oraz osoby z jego otoczenia. Trop si
urwa. Tymczasem detektyw w Mitsushimie znalaz kogo, kto widzia w sierpniu Mutsuhiro.
Mczyzna zezna, e Watanabe wyjecha po zakoczeniu wojny, podobno do Tokio. Ale
Mutsuhiro pojecha do Kusakabe; nie byo dowodw na to, e uda si do Tokio. Mg
celowo przekaza znajomym faszywe informacje, eby zmyli pocig.
Istniaa jeszcze jedna moliwo. Czowiek w Mitsuhimie wspomnia o czym, co
przypadkiem zasysza z jego ust: Mutsuhiro prdzej si zabije, ni odda si w rce policji12.
Nie bya to czcza pogrka - tej jesieni doszo do fali samobjstw wrd poszukiwanych
podejrzanych o zbrodnie wojenne13. Moe Ptak ju nie y.
Gdy ledczy przeczesywali Japoni w poszukiwaniu Mutsuhiro, prokuratorzy byli
zasypywani pisemnymi zeznaniami jecw dotyczcymi jego poczyna w obozach14. Z
dwustu pidziesiciu owiadcze stworzono ostatecznie osiemdziesi-cioczteropunktowy akt
oskarenia. Kady punkt ujto moliwie jak najzwilej i spisano linijka pod linijk, a i tak
potrzeba byo do tego prawie dwch i p metra papieru. Akt oskarenia odzwierciedla
zaledwie uamek przestpstw, jakie wedug relacji jecw popeni Watanabe; zarzuty
sformuowane na podstawie zezna Louiego zostay ujte w tylko jednym punkcie.
Prokuratorzy sdzili, e uzyskali znacznie wicej dowodw, ni trzeba do skazania
Watanabego na mier. Ale nie mogli posun sprawy naprzd, bo Ptak cigle przebywa na
wolnoci.
Gdy oprawca Louiego znika w mroku, on sam znalaz si w wietle jupiterw. Sta
si narodow sensacj: szczegy jego odysei pojawiay si na amach gazet, czasopism i w
programach telewizyjnych. Dosta dwa tysice listw15. ledzili go fotoreporterzy. Dzwonek
telefonu bez przerwy wyrywa go ze snu. Wok roio si od nieznajomych, ktrzy
dopytywali, co bdzie robi dalej. Wszyscy chcieli pozna jego histori. Departament Wojny
zorganizowa mu tournee z przemwieniami. Zasypywano go zaproszeniami na wykady, a e
zwykle towarzyszyy im nagrody, nie wypadao odmawia. W pierwszych tygodniach
spdzonych w domu rodzicw Louie wygosi dziewidziesit pi przemwie i niezliczon

ilo razy wystpi w radiu16. Gdy przychodzi do klubowych restauracji, ich szefowie
prosili, by zaserwowa gociom jak opowie. Cae to zainteresowanie i zamieszanie
dziaao mu na nerwy.
Kiedy Payton Jordan spotka si z Louiem, znajomy szelmowski umiech przyjaciela i
jego beztroski ton sprawiy, e odetchn z ulg. Ale kiedy Louie mwi o wojnie, Jordan
widzia, jak jego oczy zasnuwa cie, a jaka stumiona emocja prbuje doj do gosu. Nie by
rozgniewany czy zbolay, raczej zakopotany. Wiele razy urywa i ucieka gdzie mylami ze
znkan min. To byo tak, jak gdyby zosta mocno uderzony - wspomina Jordan - i
prbowa si ockn17.
Louie cierpia bardziej, ni Jordan czy ktokolwiek inny mg przypuszcza. Zaczyna
miewa napady dawicego lku. Za kadym razem, kiedy proszono go, aby sta przed
publicznoci i opowiada swj prywatny horror, skrcay mu si kiszki. Co noc w snach
ukazywaa mu si bolesna jak pomie twarz Ptaka wrzeszczcego: Nastpny! Nastpny!
Nastpny!.
Kiedy, skoro wit, Louie wyszed cicho z pokoju, nie mwic nikomu, dokd si
wybiera, wsiad do swojego plymoutha, wcisn peda gazu i jecha dopty, dopki nie
znalaz si wysoko w grach. Przez cay dzie chodzi midzy drzewami, myla o mierci
przyjaci i wasnym przeyciu, czerpa z natury ten sam spokj, ktry dawaa mu od
dziecistwa, od lata spdzonego w rezerwacie Indian. Gdy tylko zajecha z powrotem na
podjazd, wewntrzny zgiek powrci18.
Niedugo po powrocie do domu Louie zasiad na widowni podczas gali
zorganizowanej przez Los Angeles Times, ktry przyzna mu nagrod19. Przebrn jako
przez kolacj, czekajc, a wywoaj jego nazwisko, zdenerwowany, e bdzie musia
przeywa swoj mk jeszcze raz przed tyloma ludmi. Sczy postawione przed nim drinki
i czu, e si rozlunia. Kiedy wsta, eby wygosi mow, by zamroczony i gada o wiele za
dugo. Po powrocie do stolika poczu ulg. Alkohol wprowadzi go w przyjemne odrtwienie.
Niedugo potem, gdy siedzia przy niadaniu i martwi si perspektyw kolejnego
przemwienia, wyj butelk kanadyjskiej whiskey i nala sobie do kawy. Ogarno go mie
ciepo, wic nala sobie nastpn porcj. Trzecia nie moga zaszkodzi.
Whiskey przeprowadzia go pynnie rwnie przez t przemow i niebawem wesza
do porzdku jego dnia. Flaszka staa si jego sta towarzyszk, wycigan ukradkiem na
parkingach i w korytarzach sal widowiskowych. Wkrtce, gdy przebiega go bolesny dreszcz
wspomnie, siga po butelk tak atwo, jak zabija si much pack.
Pewnego popoudnia w poowie marca 1946 roku Louie siedzia w barze Deau-ville

Club w Miami Beach i podrywa stewardess. By wieo po ostatnim ze swoich

surrealistycznych dowiadcze czowieka wyzwolonego: podry do Nowego Jorku, gdzie w
Madison Suare Garden otworzy mityng pod nazw Mila Louisa Zamperiniego, imprez na
jego cze, wymylon, kiedy prawie wszyscy sdzili, e nie yje20. Po biegu pojecha do
Miami Beach na dwutygodniowy odpoczynek przysugujcy onierzom, ktrzy wrcili z
wojny. Towarzyszy mu kolega z roku na USC, Harry Read.
Po drugiej stronie sali barowej otwary si drzwi. Louie podnis wzrok. Do klubu
wesza lekkim krokiem zjawiskowo pikna moda kobieta z burz zocistych lokw, zwinna i
smuka jak sarna. Ci, ktrzy j znali, mwili, e otacza j migoczca, rozarzona aura. Louie
by upojony jej widokiem i raptem - jak powie pniej Sylvii - przyszo mu na myl, e musi
polubi t dziewczyn21.
Nazajutrz Louie i Harry wrcili do tego samego lokalu, przeskoczyli przez parkan
otaczajcy prywatn klubow pla i rozoyli rczniki obok dwch opalajcych si kobiet.
Gdy jedna z nich si obrcia, Louie rozpozna w niej pikno z baru. Waha si, czy j
zagadn, bojc si, e zostanie odebrany jako podrywacz, ale Harry wzi sprawy w swoje
rce i przedstawi kobietom krtk biografi Louiego. Gdy wspomnia o Mistrzostwach
NCAA w 1938 roku, kiedy rywale Louiego pokaleczyli mu nogi kolcami, pikna blondynka
przerwaa mu. Powiedziaa, e kiedy miaa dwanacie lat, mama zabraa j do kina na Robin
Hooda z Errolem Flynnem. Przed projekcj obejrzaa kronik filmow, w ktrej pokazano
zwycizc biegu na mil z obandaowanymi nogami. Obraz ten zapad jej w pami.
Dziewczyna nazywaa si Cynthia Applewhite i kilka tygodni wczeniej skoczya
dwadziecia lat. Po krtkiej rozmowie odkryli, e czy ich geografia - w dziecistwie
Cynthia mieszkaa niedaleko Torrance. Zdawao si, e jej si spodoba; on myla o niej, e
jest bystra, ywa i niewiarygodnie pikna. Gdy si egnali, Louie mrukn, e pewnie nie
bdzie chciaa si znw z nim zobaczy. Kto wie - odpara kokieteryjnie. - Moe bd
chciaa22.
Louie nie by pierwszym facetem rzuconym przez ni na kolana. Cynthia kada
pokotem zastpy mczyzn. W tym czasie chodzia jednoczenie z dwoma chopakami - obaj
mieli na imi Mac i rywalizowali ze sob. Poniewa Macowie zarezerwowali Cynthi na
wszystkie wieczory, Louie zaprosi j na randk dzienn, konkretnie na ryby23. Przysza w
podwinitych do kolan niebieskich dinsach, chwycia wdk, umiechna si wesoo do
obiektywu aparatu i dzielnie walczya z chorob morsk. Gdy Louie zapyta, czy moe
zaprosi j znowu, zgodzia si.
Wydawali si nieprawdopodobn par. Cynthia bya majtna i dobrze urodzona;

ksztacia si w szkoach prywatnych, a pniej w elitarnej akademii dla dziewczt24. Ale

mimo swojej ogady nie bya sztywna. Przyjacika zapamita j jako dziewczyn namitn i
impulsywn, inn. Gdy jako trzynastolatka mieszkaa w stanie Nowy Jork, zapaaa tak
mioci do Laurencea 01iviera, e - bez wiedzy rodzicw - wskoczya do pocigu na
Manhattan, eby zobaczy Wichrowe wzgrza. W wieku szesnastu lat pia din25. Ubieraa
si jak przedstawicielka cyganerii, pisaa powieci, malowaa oraz marzya o wdrwkach po
zapomnianych zaktkach wiata. Bya wiecznie zbuntowana i niczego si nie baa, a kiedy
czua si ograniczana - czyli czsto - bywaa nieznonie uparta. Najczciej jednak nudzia si
do nieprzytomnoci mdymi chopakami, ktrzy za ni azili i nieciekawym towarzystwem w
Miami Beach.
Wtedy na scen wkroczy Louie: kto egzotyczny, kto, kto syci jej pragnienie
przygody, rozumia jej niezalen osobowo i nie pochodzi z Miami Beach. Ten starszy od
niej mczyzna zrobi na niej takie wraenie, e przedstawiaa go penym imieniem i
nazwiskiem, jakby by jakim dygnitarzem. Na jednej z pierwszych randek ciga si z ni po
hotelu, kradnc po drodze rolki papieru toaletowego i rozwijajc je wzdu ciany budynku,
czym wywoa wcieko kierownika hotelu i zachwyt dziewczyny26. Cynthia daa Macom
kosza i wczya si po Miami z Louiem.
Pod koniec marca, tu przed wyjazdem na objazd z przemowami, Louie zaprowadzi
Cynthi na pla i wyzna, e jest w niej zakochany. Cynthia odpowiedziaa, e chyba te go
kocha, ale nie jest pewna. Louie nie da si zniechci i przed zakoczeniem spaceru
przekona j do wyjcia za niego za m27. Znali si od niecaych dwch tygodni.
Po jego wyjedzie Cynthia ogosia nowin rodzicom. Pastwo Applewhite
przestraszyli si, e ich crka rzuca si na olep w maestwo z dwudziestodzie-wicioletnim
onierzem, ktrego zna od kilkunastu dni28. Cynthia nie dawaa sobie tego wyperswadowa,
wic pani Applewhite nie zgodzia si da jej pienidzy na przelot do Kalifornii, gdzie mia
si odby lub. Cynthia poprzysiga sobie, e zdobdzie jako te pienidze - poyczy, albo,
ku rozpaczy matki, znajdzie sobie prac.
Louie pisa do Cynthii prawie codziennie i co rano o dziesitej trzydzieci czeka na
listonosza z row kopert od niej. Chocia listy obojga byy pene uwielbienia, ujawniaj,
jak niewiele wiedzieli o sobie nawzajem. Cynthia nawet nie podejrzewaa, e Louie traci
rwnowag wewntrzn. Syszaa co tam o jego pobycie w obozie od Harryego, ale Louie
nie powiedzia jej prawie nic29. W listach otar si o ten temat tylko raz, kiedy zaartowa, e
ma nadziej, i Cynthia nie bdzie przesadza w kuchni z ryem i kasz jczmienn30. Na
jednej z randek zala si w trupa, ale przeprosi i od tej pory si pilnowa31. Pocig Louiego

do kieliszka mg wyda si Cynthii nieszkodliwy, ale w rzeczywistoci nabiera wagi

problemu. Cynthia zarczya si z kim obcym jej pod wieloma wzgldami.
Louie chyba zdawa sobie spraw, e enic si z ni, wymaga od niej wicej, ni
przypuszczaa, i czsto ostrzega j, e bierze na siebie wielki ciar32. Mimo to chcia, aby
wesele odbyo si jak najszybciej. Musimy ustali termin na pocztku czerwca - napisa w
poowie kwietnia - bo inaczej zwariuj33. Niedugo potem napisa, e musz wzi lub w
maju. Cynthia powiedziaa mu, e pomoe mu zapomnie o przeszoci, a on uchwyci si tej
obietnicy jak koa ratunkowego. Jeeli kochasz mnie wystarczajco mocno - odpisa - to
bd musia zapomnie. Jak mocno potrafisz kocha?34
Cynthia urabiaa rodzicw, a Louie rzuci si w wir przygotowa do lubu35. Oglda
sale bankietowe, zaatwia zaproszenia, obsug i obrczki. Odszuka koci Chrystusa
Zbawiciela, do ktrego Cynthia chodzia w dziecistwie. Kupi uywanego chevroleta
kabriolet i eby zaimponowa ukochanej, podda go gruntownemu remontowi. Postanowi
rozpocz nowe ycie - na pocztek przesta pi i pali. Zgosi odejcie z Si Powietrznych,
ale do czasu wykorzystania zalegych urlopw i przejcia do rezerwy - czyli do sierpnia korzysta z przysugujcego mu prawa noszenia munduru i pobierania odu. Zacz nisko
patn prac w studiu filmowym Warner Brothers, gdzie uczy aktorw jazdy konnej.
Nie mia tylko odpowiedniego lokum. Poniewa do Los Angeles napyny tysice
repatriowanych onierzy, niepodobna byo znale niedrogie mieszkanie i dlatego cigle
mieszka przy rodzicach. Cynthia napisaa, e bardzo chciaaby mie wasny kt. Louie
odpisa z pewnym zdenerwowaniem, e go na niego nie sta36. Najlepsze, co mg zrobi, to
wprowadzi si do domu, ktry Harry Read dzieli z matk, i obieca, e zrobi, co w jego
mocy, eby zarobi pienidze na mieszkanie. Kupi dla Cynthii nadmuchiwany materac, a
sam zaofiarowa si spa na pododze, twierdzc, e po pobycie w obozie spanie na pododze
to dla niego nie problem37.
Sprzeciw rodzicw Cynthii, presja zapewnienia jej godziwego ycia i wasne ponure
wspomnienia przyprawiy Louiego o rozstrj nerwowy. Brakowao mu apetytu. Mia za sob
czas, w ktrym jedynymi pewnikami byy przemoc i strata, a w jego listach wida, jak bardzo
si obawia, e Cynthii przytrafi si co strasznego. Czepia si myli o niej, jak gdyby lada
chwila miaa zosta mu wyrwana z rk.
Szczeglnie martwio go nastawienie jej rodzicw38. By przekonany, e ywi do
niego osobist uraz ze wzgldu na jego woskie korzenie i robotnicze pochodzenie. Pisa do
ojca Cynthii arliwe listy, w ktrych prbowa przekona go do siebie. Kiedy zauway, e
przy domu Readw parkuje stale ten sam samochd, nabra przekonania, e to detektyw

wynajty przez ojca Cynthii. Wedug Rica, jej brata, rodzice nie mieli nic przeciwko
Louiemu, a tylko przeciwko pospiesznemu lubowi. Jeli chodzi o szpiegowanie, Ric
twierdzi, e byoby to niepodobne do jego wyrozumiaego ojca i nie miaoby sensu, gdy pan
Applewhite lubi Louiego. Niezalenie od tego, czy byy uzasadnione, podejrzenia Louiego
pokazuj, jak bardzo uwieraa go myl, e jest niegodny Cynthii. Moe to nie Applewhitew
chcia przekona.
P roku po powrocie z Japonii Louie poczu znajomy zew. Wanie ogoszono
wznowienie letnich igrzysk olimpijskich, nie organizowanych od 1936 roku.
Pierwsze powojenne igrzyska miay si odby w Londynie w lipcu 1948 roku. Noga
Louiego sprawiaa wraenie wzgldnie sprawnej i w kocu poczu si zdrowy. Zacz
sprawdza siy na dugich wdrwkach w towarzystwie poyczonego psa. Wydawao si, e
jego noga i cay organizm sprostaj wyzwaniu. Do lipca 48 zostay ponad dwa lata. Louie
zacz trenowa39.
W maju Cynthia zawara z rodzicami umow40. Moga odwiedza Louiego pod
warunkiem, e pobior si najwczeniej jesieni, na ceremonii w rezydencji Applewhitew.
Czym prdzej spakowaa walizk i pojechaa na lotnisko. Gdy si egnaa, jej brata Rica
tkny ze przeczucia. Ba si, e jego modziutka siostra popenia wielki bd, rzucajc si w
ramiona mczyzny, ktrego prawie nie zna41.
17 maja samolot wyldowa na pycie lotniska w Burbank, rozoono schody i Louie
wbieg w podskokach po stopniach, eby ucisn Cynthi, a potem powiz j niczym rycerz
do domu, by przedstawi j rodzinie. Rodzina Zamperi-nich zakochaa si w niej tak samo jak
on.
W drodze powrotnej na lotnisko Louie wyczu niepewno Cynthii. Moe w czasie
odwiedzin zauwaya jakie sowo albo spojrzenie, ktre sugerowao wszystko to, czego nie
wiedziaa, a moe zdaa sobie spraw z pochopnoci decyzji podjtych w miosnym
odurzeniu. Cokolwiek to byo, Louie przestraszy si, e j traci. Straci panowanie nad sob i
wypali, e moe powinni zerwa zarczyny. Cynthia wpada w popoch i doszo do nerwowej
ktni. Gdy si uspokoili, zapada decyzja42.
W sobot 25 maja, w tym samym dniu, w ktrym gazety zacytoway sowa Louiego o
tym, e polubi Cynthi pod koniec lata, pojechali do kocioa Chrystusa Zbawiciela, gdzie
czekali pastwo Zamperini. Louie mia na sobie mundur galowy, ona prosty kostium w
kolorze zamanej bieli. Jeden z kumpli Louiego ze studiw poprowadzi Cynthi do otarza, a
narzeczeni wypowiedzieli sowa przysigi. Nie byo czasu na upieczenie tortu weselnego,
wic zrobiony poprzedniego dnia przez Sylvi urodzinowy tort Petea wystpi w podwjnej

roli.
Domylajc si, e przyjaciele Louiego bd w noc polubn pata im figle,
nowoecy wymknli si do ustronnego hotelu, skd Cynthia zadzwonia do rodzicw. Jej
rewelacja wywoaa eksplozj. Cynthia wisiaa na telefonie cay wieczr, zapakana,
wysuchujc pretensji matki, ktra woya wiele trudu w planowanie jesiennego wesela.
Louie siedzia i patrzy, jak strofuj jego mod on za lub z nim, i bez skutku namawia j
od odoenia suchawki. W kocu wzi butelk szampana, odkorkowa j, wypi do dna i
poszed spa sam43.

35. Na krawdzi
Z drugiego koca sali wygldali jak trzej zwyczajni faceci. By wieczr w drugim
proczu 1946 roku, a Louie siedzia przy stoliku w Florentine Gardens, klubowej restauracji
w Hollywood, z Cynthi przy boku. Phil i Cecy przyjechali w odwiedziny z Indiany, a Fred
Garrett doczy do caej czwrki na kolacji. Phil i Louie umiechali si do siebie. Ostatnio
rozmawiali w marcu 44, przed wyjazdem Phila z Ofuny, nie wiedzc, czy jeszcze kiedy si
zobacz.
Mczyni rozmawiali w pogodnym nastroju. Fred, ktry mia niebawem zosta
kontrolerem ruchu lotniczego, mia now protez nogi. W szampaskim nastroju ruszy na
parkiet, eby udowodni, e nadal umie wycina houbce. Phil i Cecy mieli wkrtce przenie
si do Nowego Meksyku, gdzie Phil planowa otworzy firm produkujc tworzywa
sztuczne. Louie i Cynthia promienieli po miesicu miodowym spdzonym w ukochanych
grach Louiego, gdzie spali w jednym piworze i okazao si, e przy caej swojej edukacji,
Cynthia lubi si czasem uboci. Louie znowu biega i snu wielkie plany, rozgadany i wes
jak przed wojn. Gdy mczyni ustawiali si do zdj, wydawao si, e wszystko, przez co
przeszli, pogryo si w niepamici.
Gdzie w trakcie miechw i rozmw kelner postawi przed Fredem talerz. Bya na
nim, obok zakski, porcja biaego ryu. Tego tylko brakowao. Fred wpad w sza, zacz
pomstowa na kelnera i tak si piekli, e zrobi si fioletowy na twarzy. Louie prbowa go
uspokoi, ale Freda nie mona byo pocieszy. Rozsypa si na ich oczach.
Kelner w popiechu zabra ry, a Fred wzi si w gar, ale czar prys. Dla tych
mczyzn ju nigdy nic nie bdzie takie samo1.
Po zakoczeniu II wojny wiatowej tysice byych jecw Japonii, znanych jako jecy
pacyficzni, zaczy powojenne ycie2. Prawie kady by wyniszczony fizycznie. Jeniec
pacyficzny z armii ldowej lub lotnictwa straci w niewoli rednio dwadziecia siedem i p
kilograma masy ciaa, co zdumiewa tym bardziej, e okoo trzech czwartych onierzy wayo
przy przyjciu do wojska zaledwie siedemdziesit dwa kilogramy lub mniej. Powszechne
byy grulica, malaria, dyzen-teria, niedoywienie, anemia, choroby oczu oraz infekcje ran. W
ktrej sieci szpitali lekarze wykryli w wywiadzie mokr posta beri-beri u siedemdziesiciu
siedmiu procent jecw, a such u poowy. Osiemdziesit cztery procent jecw kanadyjskich
miao uszkodzony ukad nerwowy. Szerzyy si choroby ukadu oddechowego wywoane

infekcjami lub wdychaniem zanieczyszczonego powietrza w fabrykach oraz kopalniach.

Wielu jecw stao si kalekami, szpeciy ich le zronite koci, a bicie i piasek, ktrym
zanieczyszczone byo jedzenie, zniszczyy im zby. Inni olepli z niedoywienia. Dziesitki
jecw byo tak chorych, e trzeba ich byo wynosi z obozw. Czsto pozostawali w szpitalu
wiele miesicy po powrocie do kraju. Niektrych nie mona byo uratowa.
Obraenia fizyczne byy trwae i prowadziy do kalectwa, a niekiedy do mierci.
Badanie przeprowadzone w roku 1954 wykazao, e w pierwszych dwch latach po wojnie
byli jecy pacyficzni umierali prawie czterokrotnie czciej ni inni mczyni w ich wieku, a
wysoki odsetek ich umieralnoci utrzymywa si przez wiele lat. Reperkusje zdrowotne czsto
cigny si przez dziesiciolecia; w toku dalszych bada okazao si, e dwadziecia dwa
lata po wojnie byli jecy pacyficzni byli hospitalizowani z powodu rnorakich schorze dwa
do omiu razy czciej od byych jecw europejskich.
Jakkolwiek dramatyczne byy fizyczne konsekwencje pobytu w niewoli, znacznie
bardziej podstpne, powszechne i nieusuwalne byy urazy psychiczne. W pierwszych szeciu
latach po wojnie jedn z najczciej diagnozowanych chorb wrd byych jecw
pacyficznych bya psychoneuroza. Prawie czterdzieci lat po wojnie u ponad osiemdziesiciu
piciu procent byych jecw objtych badaniem wykryto zesp stresu pourazowego,
objawiajcy si midzy innymi natrtnymi wspomnieniami, niepokojem i koszmarami
nocnymi. Wedug badania z 1987 roku, omiu na dziesiciu byych jecw pacyficznych
miao problemy psychiatryczne, szeciu na dziesiciu zaburzenia lkowe, wicej ni jeden
na czterech zesp stresu pourazowego, a prawie jeden na piciu depresj. Niektrzy znaleli
tylko jedno wyjcie: wedug danych z 1970 roku liczba samobjstw wrd byych jecw
bya wysza o prawie jedn trzeci w porwnaniu z grup kontroln.
Wszystkie te dolegliwoci, fizyczne i emocjonalne, odbijay si na yciu weteranw.
Przyznawano im odszkodowania zalene od stopnia niepenosprawnoci szacowanego w
przedziale od 10 do 100 procent. W styczniu 1953 roku, prawie osiem lat po zakoczeniu
wojny, jedn trzeci byych jecw z obszaru Pacyfiku umieszczono w przedziale midzy 50
a 100 procent.
Statystyki te przekaday si na udrki w yciu codziennym, a niekiedy jego zupen
ruin. onierze powszechnie przeywali ponownie swoje traumy w uporczywych,
halucynacyjnych wspomnieniach, ktrych nie potrafili odrni od rzeczywistoci. Niemal
wszyscy miewali potworne koszmary3. Wielu chodzio we nie, odgrywajc sceny z obozu, i
budzio si z krzykiem, z paczem albo w napadzie szau. Niektrzy sypiali na pododze,
poniewa nie byli w stanie spa na materacu, uciekali w popochu na widok przelatujcego

samolotu albo gromadzili zapasy jedzenia. Jeden mia nawracajc halucynacj, w ktrej
widzia przechodzcych nieyjcych przyjaci z obozu. Inny nie by w stanie przypomnie
sobie wojny. Milton McMullen nie mg pozby si nawyku uywania japoskich sw4.
Doktora Alfreda Weinsteina, tego samego, ktry zarazi Ptaka dyzenteri w Mit-sushimie,
przeladowaa mania grzebania w kubach na mieci*5. Ogromne liczby weteranw szukay
ucieczki w alkoholu. Jedno badanie wykryo alkoholizm u ponad jednej czwartej byych
jecw pacyficznych.
Raymond Hap Halloran by nawigatorem, ktry wyskoczy ze spadochronem nad
Tokio z zestrzelonego B-296. Po wyldowaniu zosta pobity przez band cywilw, a pniej
schwytany przez wadze japoskie, ktre go torturoway, zamkny w klatce dla wi i
przetrzymyway w boksie poncej stajni podczas bombardowa. Japoczycy rozbierali go do
naga i wystawiali na pokaz w tokijskim zoo Ueno, przywizanego w pozycji stojcej w klatce
dla tygrysw, aby cywile mogli oglda jego brudne, pokryte strupami ciao. Morzono go
godem do tego stopnia, e schud czterdzieci pi kilogramw.
* Zastawszy po powrocie do kraju powojenne niedobory mieszkaniowe, Weinstein
wzi poyczk na sum 600 000 dolarw, wybudowa kompleks mieszkaniowy w Atlancie i
zaoferowa 140 mieszka jednorodzinnych weteranom za redni cen wynajmu mniejsz ni
50 dolarw na miesic. Pierwszestwo: 1) byli jecy wojenni; 2) weterani odznaczeni
Purpurowymi Sercami; 3) weterani zamorscy; 4) inni weterani; 5) cywile - brzmiao
ogoszenie w prasie.
... Preferujemy byych onierzy armii ldowej, marines oraz szeregowy personel
marynarki wojennej. Weterani z Korpusu Powietrznego mog zgasza si pod warunkiem, e
przestan mwi nam o tym, jak wygrali wojn. Czonkom Ku Klux Klanu odmwiono
wynajmu, co spowodowao fal telefonw z pogrkami. Podaem im adres mojego biura i
adres domowy - powiedzia Weinstein - i powiedziaem, e cigle mam czterdziestk pitk,
ktrej uywaem do zabijania bawow wodnych (Georgia. No Shenanigans, Time, 2
stycznia 1950).
Po wyzwoleniu i omiomiesicznym pobycie w szpitalu, Halloran wrci do domu w
Cincinnati. Nie byem ju tym samym dziewitnastoletnim Raymondem, ktrego matka
pocaowaa na do widzenia tamtego jesiennego ranka w 1942 roku - napisa. Zrobi si
nienaturalnie nerwowy i obawia si wszystkiego, co zbliao si do niego od tyu. Nie mg
spa z rkami pod kodr, bo ba si, e nie zdy odeprze ataku. Mia potworne koszmary i
budzi si, biegnc przez podwrko i wzywajc pomocy. Unika hoteli, poniewa jego krzyki
irytoway goci. Przeszo szedziesit lat po wojnie nadal wykazywa co, co mona nazwa

sab kontrol inwentarza - trzyma w sypialni osiem poduszek i sze zegarw, kupowa
duo wicej ubra i innych rzeczy, ni potrzebowa, gromadzi hurtowe iloci jedzenia. A
jednak mia szczcie. Z piciu ocalaych z jego zaogi dwch zapio si na mier*.
Niektrzy dawni jecy miewali napady niemal zwierzcej wciekoci. Wystarczao,
aby zobaczyli osob o azjatyckich rysach twarzy albo zasyszeli strzpek japoskiej mowy, a
zaczynali si trz, wybuchali paczem, wpadali w sza albo dowiadczali nawrotw
bolesnych wspomnie. Jeden byy jeniec, czowiek z natury agodny i cichy, spluwa na
kadego napotkanego Azjat7. Tu po wojnie w szpitalu Lettermana czterech byych jecw
usiowao zaatakowa pracownika szpitala japoskiego pochodzenia, nie wiedzc, e by on
amerykaskim weteranem8.
Byli jecy nie mieli do kogo zwrci si ze swoimi problemami. McMullen przyjecha
z Japonii z koszmarami sennymi i tak rozedrgany, e mia kopoty ze skadnym mwieniem.
Kiedy opowiedzia swoj histori rodzinie, ojciec stwierdzi, e plecie gupoty, i zabroni
wicej porusza temat. McMullen wpad w gbok depresj, nie mg je i jego waga spada
z powrotem do czterdziestu kilogramw. Uda si do szpitala dla weteranw, ale lekarze
przepisali mu tylko witamin B12 w zastrzykach. Gdy relacjonowa swoje przeycia
urzdnikowi wojskowemu, ten podnis suchawk telefonu i zacz rozmawia z kim
innym. Po dwch latach McMullen stan znowu na nogi, ale nigdy nie wyzdrowia do koca.
Szedziesit lat po dniu zwycistwa nad Japoni wci powraca w snach do obozw.
Opowiadanie przey wojennych byo dla niego tak bolesne, e wytrcao go z rwnowagi na
wiele tygodni9.
* Gdy Halloran wyskoczy na spadochronie nad Tokio, myliwiec Zero, ktry
zestrzeli jego bombowiec, ruszy w jego stron. Halloran by pewien, e zostanie ostrzelany,
jak wielu katapultujcych si lotnikw, ale zamiast go ostrzela, pilot myliwca mu
zasalutowa. Po wojnie Halloran i pilot, Isamu Kashiide, zostali serdecznymi przyjacimi.
Jecy z obszaru Pacyfiku, ktrzy wrcili do kraju w 1945, mieli zrujnowane psychiki.
Poznali od podszewki nieprawdopodobn zdolno czowieka do przeywania cierpienia oraz
jego rwnie nieprawdopodobn zdolno - i zaciek ochot - do zadawania go. Nosili w
sobie wspomnienia niewypowiedzianych tortur i ponienia, a take dojmujce poczucie
kruchoci wynike z wiedzy o tym, jak atwo czowieka pozbawi czowieczestwa. Wielu,
przeszedszy mki, ktre dla zwykych ludzi s nie do wyobraenia, czuo si samotnych i
wyalienowanych. Ich zdeptan godno zastpio poczucie wstydu i bezwartociowoci. Byli
te bolenie wiadomi, e nikt nie pomg im zdystansowa si od tragedii. Po powrocie do
kraju dowiadczali dogbnej, niebezpiecznej samotnoci.

W powojennym yciu walczyli gwnie o przywrcenie sobie godnoci i znalezienie

sposobu na to, by dostrzec w wiecie co innego ni tylko czarn otcha. Nie istniaa jedna,
waciwa droga do spokoju ducha: kady musia znale odpowiedni dla siebie. Niektrym
si to udawao, dla innych wojna miaa nigdy si nie skoczy. Niektrzy wycofywali si w
melancholijn izolacj albo zatracali si w prbach ucieczki. W niektrych za lata
tumionego gniewu, strachu i upokorze skondensoway si w co, co Jean Amery, ocalay z
Holocaustu, okreli jako oczyszcza-jco spienione pragnienie zemsty10.
Miesic miodowy w grach by pomysem Cynthii. Louie by zachwycony, e
wykazaa tak szlachetno i wybraa miejsce drogie jego sercu. Musimy rozejrze si wok
i przypomnie sobie, jak wygldaj drzewa + wzgrza, strumienie + jeziora - napisa do niej
przed lubem. - Bd Ci wrd nich oglda do koca ycia11. Zasypiajc u boku Cynthii
co noc, cigle widzia czajcego si w snach Ptaka, ale sierant trzyma si na uboczu, jakby
oniemielony - a moe po prostu czeka. Bya to najlepsza namiastka spokoju, jakiej zazna
Louie od chwili, kiedy Green Hornet uderzy o powierzchni wody.
Z bezkresnych, otwartych przestrzeni wrcili do ciasnego mieszkania matki Harryego
Reada. Cynthia nie czua si tam komfortowo. Chcc zapewni jej wymarzony dom, Louie
musia znale sta prac, ale brakowao mu kwalifikacji. Opuci USC bez kilku zalicze, a
wic i bez dyplomu, wanego atutu na rynku pracy zalanym przez weteranw i byych
pracownikw przemysu wojennego. Jak wielu lekkoatletw ze wiatowej czowki, na
studiach koncentrowa si na swojej dyscyplinie i nigdy nie zastanawia si powanie nad
yciem po karierze sportowej. Teraz, z trzydziestk na karku, nie mia pojcia, z czego si
utrzyma.
Nie prbowa zdoby zawodu czy dobrze patnej pracy biurowej. Jego sawa
przycigaa ludzi i wielu prbowao namwi go do zainwestowania pienidzy z polisy na
ycie (ktre pozwolono mu zatrzyma) w firmowane przez nich przedsiwzicia. Kupi na
wyprzeday nadwyek sprztu wojskowego baraki z blachy falistej i odsprzeda je studiu
filmowemu. Postpi identycznie z lodwkami, a pniej zainwestowa w technologi
telekomunikacyjn. Osiga spore zyski i cho kada inwestycja szybko si koczya, jego
dochody byy na tyle regularne, e mg wynaj mieszkanie dla siebie i Cynthii. Byo to
malutkie gniazdko w taszej dzielnicy Hollywood, ale Cynthia robia, co moga, eby nada
mu przytulny klimat.
Pod koniec pierwszego dnia w nowym mieszkaniu Louie pooy si do ka,
zamkn oczy i zapad w sen. Ptak ju tam na niego czeka, tym razem jednak si nie waha.
Stan nad Louiem wielki jak gra, a w jego rce mign pas, ktry zdzieli go po twarzy.

Potwr wraca co noc, a Louie znw by bezradny i nie mg uciec ani go odpdzi.
Zacz zapamitale trenowa12. Zamiast wyprawia si na dugie wdrwki, biega.
Wracay mu siy, a noga nie dawaa si we znaki. Trenowa powoli, z myl o Londynie.
Obra sobie za cel 1500 metrw i pociesza si, e jeli to nie wyjdzie, przerzuci si na 5000
metrw, a moe nawet na bieg z przeszkodami. Bez wikszego wysiku zacz przebiega
mil w czasie 4.18, zaledwie o dwie sekundy gorszym od wyniku marcowego zwycizcy Mili
Zamperiniego. Wraca do formy.
Jednak bieganie nie byo ju tym samym co kiedy. Wczeniej dawao mu poczucie
wolnoci, teraz wydawao si wymuszone. Przestao go cieszy, ale nie mia innej recepty na
swj wewntrzny zamt. Trenowa ze zdwojon energi, a jego organizm reagowa.
Ktrego dnia Cynthia stana przy bieni ze stoperem w rce, a Louie wystartowa do
biegu na dwie mile, by sprawdzi si na tym dystansie. Zaraz na pocztku poczu ukucie blu
w lewej kostce, w tym samym miejscu, ktre zrani w Naoetsu. Wiedzia, e nie powinien si
forsowa, ale to go nie powstrzymao. Gdy koczy pierwsz mil, w kostce raz po raz
odzyway si bolesne ukucia. Bieg dalej, koncentrujc myli na Londynie.
Pod koniec ostatniego okrenia z naga przeszy go bl, jakby kto chlasn go w
kostk noem. Przybieg do mety, na wp utykajc, i pad na bieni. Uzyska najlepszy czas
w biegu na dwie mile na wybrzeu Pacyfiku w 1946 roku, ale to ju nie miao znaczenia.
Przez tydzie nie mg chodzi, a przez kilka nastpnych tygodni utyka. Badanie lekarskie
potwierdzio, e stan jego nogi katastrofalnie si pogorszy13. To by koniec.
By zrozpaczony. Ambicje, ktre w dziecistwie ocaliy mu skr, przepady. Run
jego ostatni wewntrzny bastion. W dzie nie mg przesta myle o Ptaku. Noc sierant,
wcieky i godny zemsty, smaga go pasem. Louie dopada w kocu jego krtani i zaciska na
niej donie. Dusi go z caej siy, ale cigle widzia jego rozbiegane oczy. Regularnie budzi
si z krzykiem, zlany potem. Ba si zasypia.
Znw zacz pali. Nie widzia powodu, eby odmawia sobie picia, wic gotowa,
popijajc wino, a Cynthia siedziaa potem przy obiedzie z zawianym mem. Wci
napyway zaproszenia do rnych klubw - zdawao mu si, e nie ma nic zego w
przyjmowaniu darmowych drinkw, ktre zawsze mu oferowano. Z pocztku czstowa si
piwem, szybko jednak przerzuci si na mocniejsze trunki. Jeli odpowiednio duo wypi,
udawao mu si na pewien czas utopi wojn. Wkrtce zacz upija si na umr, ale to mu
odpowiadao, bo gdy traci przytomno, nie musia ka si do ka i czeka na potwora.
Cynthia prosia, by to rzuci, a gdy jej proby nie przynosiy skutku, przestaa z nim
wychodzi. Co wieczr zostawia j w domu i wychodzi przegra swoj kolejn wojn.

Trawi go gniew, szalony, chaotyczny i niemoliwy do umierzenia. Kiedy zruga

kogo za to, e za wolno przechodzi przejciem dla pieszych przed jego samochodem.
Mczyzna splun na mask. Louie zjecha na krawnik, wyskoczy i zanim Cynthia
zdya krzykn, eby si opanowa, rzuci si na niego i okada go piciami, a mczyzna
upad. Kiedy indziej uderzyy go pchnite niechccy za mocno drzwi wahadowe. Louie
podszed do sprawcy wykroczenia i wda si w enujc scysj, ktra skoczya si
sprowadzeniem mczyzny do parteru.
Umys zaczyna mu szwankowa. Kiedy w barze usysza nagy, gony dwik,
moe strzelajcego ganika samochodu. Zanim si spostrzeg, kuli si na pododze, w barze
zalega cisza, a wszyscy si na niego gapili. W inny wieczr pi, bdzc gdzie mylami,
kiedy od pobliskiego stolika, przy ktrym siedziaa grupka artujcych przyjaci, dobieg
okrzyk. W uszach Louiego zabrzmia on jak Keirei!. Sam nie wiedzia kiedy, zerwa si z
krzesa, wyprostowa plecy, podnis gow i z walcym sercem przygotowa si na cios
klamr pasa. Po chwili zudzenie mino i zobaczy, e znowu wszyscy na niego patrz.
Poczu si gupi i upokorzony.
Innego dnia owadno nim dziwne, niewytumaczalne uczucie i nagle wojna bya
wszdzie dookoa i w nim: nie wspomnienie, lecz autentyczne dowiadczenie - olepiajcy
bysk, szczk, smrd i ryk, wszystko. Ockn si po chwili, zmieszany i przestraszony. Byo
to jego pierwsze halucynacyjne wspomnienie. Pniej widok krwi albo szamotaniny w barze
przenosi go do obozu, wracaa tamta atmosfera, obrazy, dwiki, reakcje organizmu.
Zdarzao si, e czu na skrze wszy i pchy, cho ich tam nie byo. Przez to jeszcze czciej
szuka zapomnienia w alkoholu.
Cynthia namawiaa go, eby poszuka fachowej pomocy, wic wybra si niechtnie
do poradni przy szpitalu dla weteranw. Opowiedzia o wojnie i sennych koszmarach, ale
wrci do domu w takim samym napiciu, w jakim z niego wychodzi. Po dwch czy trzech
sesjach terapeutycznych da sobie spokj.
Pewnego dnia zobaczy w gazecie tekst, ktry przyku jego uwag. Byy jeniec z
obszaru Pacyfiku wszed do sklepu i zobaczy jednego ze swoich wojennych oprawcw.
Wezwa policj, ktra aresztowaa domniemanego zbrodniarza wojennego. Louie czyta i
czu, jak ronie w nim furia. Zobaczy siebie, jak odnajduje Ptaka, obezwadnia go, bije
piciami do krwi, zaciska mu rce na szyi. W swojej fantazji zabija Ptaka powoli,
rozkoszujc si jego cierpieniem, pozwalajc mu dowiadczy caego blu, trwogi i
bezradnoci, jakich sam dozna kiedy od niego. Szumiao mu w yach, jakby pyn w nich
prd.

Louie nie mia pojcia, co si stao z Ptakiem, ale by pewien, e jeli wrci do
Japonii, to go wytropi. Bdzie to jego odpowied na nieubagane denie Ptaka do
wygaszenia w nim czowieczestwa: Wci jestem czowiekiem. Nie widzia innego sposobu
na to, by si uratowa.
Znalaz sobie cel w miejsce utraconych igrzysk. Postanowi, e zabije Ptaka14.

36. Trup w kotlinie

Bya pierwsza zima po wojnie. Stary policjant brn przez wie wysoko w grach
japoskiej prefektury Nagano, puka do drzwi, wypytywa i przechodzi dalej. Ministerstwo
Spraw Wewntrznych, sfrustrowane niemonoci odnalezienia Mutsuhiro Watanabego,
zdwajao wysiki, rozsyajc zdjcia i raporty na temat zbiega do kadego komisarza policji w
Japonii. Komisarze mieli rozkaz dwa razy w miesicu skada sprawozdania z postpw
poszukiwa. Policjanci niemal codziennie przeprowadzali rewizje i przesuchania. W tylko
jednej prefekturze w poszukiwania zaangaowanych byo 9100 oficerw1. Nalea do nich
oficer z Nagano.
Okoo poudnia dotar do najwikszego domu we wsi, nalecego do rolnika i jego
rodziny. Kto otworzy mu drzwi, a rodzina, sdzc, e to rachmistrz spisowy, zaprosia go do
rodka. Policjant zasta tam starego, zaywnego rolnika, jego on oraz zatrudnionego przez
nich robotnika. Robotnik przygotowywa talerz korniszonw oraz czark herbaty, tradycyjny
poczstunek dla goci, a tymczasem oficer wycign zdjcie Watanabego w mundurze
sieranta. Czy rozpoznaj tego czowieka? Nie.
Oficer wyszed i skierowa si do ssiada. Nie mia pojcia, e zbieg, ktrego szuka,
przed momentem sta przed nim z talerzem korniszonw w rce2.
Ptak przyjecha do prefektury Nagano we wrzeniu poprzedniego roku, po ucieczce z
domu brata i pobycie w Kofu3. Dotar do miejscowoci uzdrowiskowej z gorcymi rdami
Manza Onsen i zameldowa si w zajedzie. Przybra pseudonim Sa-buro Ohta - pospolite
imi i nazwisko, ktre nie zwracao uwagi ani nie zapadao w pami. Mia wsy, ktre zacz
zapuszcza w ostatnich dniach wojny. Mwi ludziom, e jest uchodc z Tokio, a wszyscy
jego krewni nie yj. Podobne historie byy w powojennej Japonii pospolite jak biay ry.
Przyrzek sobie y wedug dwch nakazw: milczenia i cierpliwoci. Manza bya dobrym
miejscem, gdy zaludniay j tumy, w ktre atwo byo si wtopi. Mimo to wkrtce
stwierdzi, e lepiej bdzie ukry si w ustronnych grskich rejonach prefektury. Spotka
starego rolnika i zaoferowa si pracowa u niego w zamian za pokj i wyywienie. Rolnik
zabra go do domu we wsi, a Watanabe wszed w rol wiejskiego pomocnika.
Co noc, na somianej macie na pododze w domu rolnika, Watanabe mczy si z
zaniciem. W caej Japonii wyapano ju podejrzanych o zbrodnie wojenne i trzymano ich
teraz w areszcie w oczekiwaniu na procesy. Niektrych z nich zna. Stan przed sdem,

zostan skazani, niektrzy straceni. On by wolny. Na stronicach, na ktre wylewa swoje

uczucia, Watanabe pisa o wyrzutach sumienia, ktre go dopaday, kiedy myla o tych
onierzach. Dywagowa te nad swoim zachowaniem w stosunku do jecw, okrelajc
siebie jako mocnego i surowego w egzekwowaniu rozkazw. Czy jestem winny? pisa. Nie odpowiedzia na wasne pytanie ani nie wyrazi skruchy. Nawet gdy opowiada o
swojej wdzicznoci dla rolnika, ktry dobrodusznie przyj go do siebie, nie dostrzega
zwizku midzy losem wasnym a losami tych bezbronnych ludzi, dla ktrych kiedy nie zna
litoci.
W domu gospodarza czsto grao radio i Watanabe codziennie sucha doniesie na
temat zbiegw podejrzanych o zbrodnie wojenne. Wypatrywa wtedy lkliwie na twarzach
gospodarzy oznak podejrzliwoci. Gazety take pene byy artykuw o uciekinierach,
okrelanych jako wrogowie rasy ludzkiej. Takie werdykty raniy uczucia Watanabego.
Uwaa za oburzajce, e procesy Japoczykw byy nadzorowane przez aliantw, ktrzy
nigdy nie przebacz. Czu, e tylko Bg ma prawo go ocenia. Chciaem krzycze w gos napisa - To niesprawiedliwej. Mczyo go napicie zwizane z yciem incognito. Obawia
si zwaszcza ony rolnika, w ktrej spojrzeniu, jak si zdawao, czaia si nieufno. Sen
przychodzi tak niechtnie, e musia by porzdnie zmczony, by mc go zazna. Rozwaa,
czy nie odda si w rce policji.
Ktrej nocy, gdy wieczorny ogie dogasa w kominku, Watanabe przyszed do
swojego dobroczycy i powiedzia mu, kim jest. Rolnik sucha ze wzrokiem utkwionym w
pomieniach, cmokajc jzykiem o sztuczn szczk.
- Jak to mwi, trzymaj jzyk na wodzy, inaczej sprowadzi na ciebie zgub - poradzi.
- Uwaaj, co mwisz.
Nic wicej nie powiedzia i odwrci si.
Kiedy Ptak przebywa w ukryciu, inni zbrodniarze byli aresztowani, zwoeni do
wizienia Sugamo w Tokio i stawiani przed sdem. Stany Zjednoczone i inne kraje osdziy
w przyblieniu 5400 Japoczykw; skazanych zostao okoo 4400, w tym 984 na kar
mierci, a 475 na doywotnie wizienie*4. Uznano za winnych ponad trzydziestu czonkw
personelu Ofuny i skazano ich cznie na prawie 350 lat wizienia. Kucharz zodziej, Tatsumi
Hata zwany Kdziorem, otrzyma wyrok dwudziestu lat wizienia. Masajiro Hirayabashi
znany jako Gnojek, ktry pobi niezliczonych jecw i zabi kaczk Gag, dosta cztery lata.
Komendant Ka-kuzo lida, Mumia, zosta skazany na mier za przyczynienie si do
zamordowania piciu winiw. Wyrok nie omin te Sueharo Kitamury - Konowaa - ktry
okalecza pacjentw, znca si nad Harrisem i przyczyni si do mierci czterech winiw.

Jeden z nich, kiedy po wyzwoleniu wynoszono go z Ofuny, powtarza paczliwie sowo

Konowa, a w kilka godzin pniej zmar. Kitamura zosta skazany na mier przez
powieszenie5.
* Niektre wyroki zostay pniej zagodzone; ostatecznie stracono 920 osb.
Kaname

Sakaba,

komendant

Omori,

otrzyma

wyrok

doywocia.

Spord

pracownikw personelu Naoetsu postawiono przed sdem, uznano za winnych i powieszono

szeciu cywilnych stranikw. Wyroki usyszao take siedmiu japoskich onierzy: dwch
zostao powieszonych, czterech skazano na doywotnie cikie roboty, a jednego na
dwadziecia lat wizienia6.
Jimmy Sasaki, kiedy zosta ujty, pracowa jako cznik midzy japosk marynark a
wojskami okupacyjnymi. Jako wytrawny blagier powiedzia ledczym, e przesuchujcy w
Ofunie byli zawsze uprzejmi wobec winiw, e nigdy nie widzia, aby zncano si nad
winiem, a osadzeni w obozie rzadko si skaryli. W toku przesuchania wysza na jaw
prawda o jego pozycji w Ofunie. Wbrew temu co twierdzi, nie by szefem zespou ledczych
o stopniu rwnym admiraowi, a tylko niskim rang tumaczem. Ten czowiek, ktry stale
zmienia strony, prbowa uczyni to jeszcze raz - opowiada o swoim dugu wobec Ameryki
i zapyta, czy kto mgby zaatwi mu prac w Armii USA. Zamiast etatu dosta akt
oskarenia. Postawiono mu zarzut wydania rozkazw do zncania si nad kilkoma winiami,
z ktrych jednego zagodzono i zamczono na mier. Chocia w trakcie procesu pojawiy si
powane wtpliwoci co do jego winy, Sasaki zosta uznany winnym i ostatecznie skazany na
sze lat cikich robt.
Dziwna i zawikana odyseja dawnego przyjaciela Louiego zakoczya si w wizieniu
Sugamo, gdzie zachowywa si wzorowo, pielgnujc ogrdek warzywny oraz zagajnik7.
Kim naprawd by Jimmy Sasaki - przebiegym szpiegiem i wiadomym narzdziem
japoskiej machiny zbrodni czy moe kim mniej gronym - do dzi nie wiadomo.
Z powojennych historii ludzi zwizanych z obozami, w ktrych przebywa Louie,
najsmutniejsze byy losy Yukichiego Kano, szeregowego z Omori, ktry chroni jecw za
cen najwyszego ryzyka i prawdopodobnie kilku z nich uratowa przed mierci8. Tu po
ogoszeniu zakoczenia wojny Kano natkn si na grup pijanych stranikw, ktrzy z
wycignitymi mieczami szli, zataczajc si, w stron barakw, eby zarba na mier
schwytanych pilotw B-29. Kano z innym stranikiem zastpili im drog i po krtkiej
szamotaninie odwiedli ich od tego zamiaru. Kano by bohaterem, ale kiedy Amerykanie
przyjechali wyzwoli obz, dwch z nich prbowao zerwa mu odznaki z munduru. Bob
Martindale zainterweniowa i zruga Amerykanw. Przeczuwajc, e Kano moe zosta

omykowo oskarony o zbrodnie wojenne, Martindale z kilkoma innymi jecami oficerami

przed wyjazdem napisali mu list polecajcy.
List nie pomg. Kano zosta aresztowany i osadzony w wizieniu jako podejrzany o
zbrodnie wojenne. Nie wiadomo, kto i dlaczego go zakapowa. Jego nazwisko pojawiao si
w wielu owiadczeniach jecw, zawsze w kontekcie pomocy, jakiej im udziela. Moe
pomylono jego nazwisko z podobnie brzmicym nazwiskiem Tetsutaro Kato, funkcjonariusza
Omori, ktry skopa jeca prawie na mier9 ub te Hiroakiego Kono, pachoka Ptaka z
Naoetsu. Mijay miesice, a Kano gni w wizieniu, zastraszony i upokorzony. Nie
postawiono mu zarzutw ani nie poddano go przesuchaniu. Napisa bagalny list z prob o
zbadanie jego sprawy i oczyszczenie go z podejrze. Przysigam - napisa - e nie zrobiem
nic zego10.
Zim 1946 roku Kano zosta wreszcie uniewinniony, a MacArthur zarzdzi jego
uwolnienie. Kano przenis si do Jokohamy i podj prac w firmie impor-towo-eksportowej.
Tskni za swoimi przyjacimi jecami, ale przez dugie lata nie prbowa nawiza z nimi
kontaktu. Uwaaem, e nie powinienem do nich pisa - napisa do Martindalea w 1955
roku - gdy mj list mg przypomnie im cikie dni w Omori, ktre z pewnoci chcieliby
zapomnie11. Jaki czas pniej zmar na raka.
Watanabe przeczekiwa mron zim w grskiej wsi, gdzie znany by jako Saburo
Ohta12. Wizyta policjanta nim wstrzsna. Po jego wyjciu ona rolnika patrzya na niego
tak, jakby go rozpoznaa. Po zmroku lea bezsennie i rozmyla nad wiszcym nad nim
wyrokiem mierci.
Z nadejciem lata gospodarze zayczyli sobie, aby pomaga ich synowi w obwonej
sprzeday skrzanych paskw. Mia jedzi po wikszych miastach, gdzie na pewno by
poszukiwany, ale y na asce rolnika i nie mg odmwi. Ukry twarz za okularami i z
dreniem serca wyruszy w drog.
Pojechali do ttnicych yciem portowych miast Akita i Niigata. Nikt mu si tam nie
przyglda. Gdy lk przed zdemaskowaniem opad, Watanabe zacz cieszy si yciem.
Temat wojny dominowa w rozmowach mieszkacw miast. Kady mia swoje zdanie o
czynach japoskich onierzy, zwaszcza tych oskaronych o zbrodnie wojenne. Ludzie
rozmawiali o przebiegu obawy na podejrzanych, a Watanabe pilnie sucha.
Kontakt z ludmi sprawi, e zapragn zobaczy si z rodzin. Pomyla, e matka
bdzie teraz w Tokio, w gocinie u jego siostry Michiko, ktr zawsze w lecie odwiedzaa.
Tsknota bya obezwadniajca. Watanabe wyj tali kart podarowan przez modsz siostr
i powry sobie. Wyczyta z nich, e nic mu si nie stanie, jeli odwiedzi rodzin. W

skwarny dzie w peni lata 1946 roku wsiad do pocigu do Tokio.

Nie mg wybra gorszego momentu. Zimowa akcja poszukiwawcza nie przyniosa
rezultatu i policja ponownie intensyfikowaa wysiki13. Skopiowano i rozesano nowo
znalezione zdjcie Watanabego wraz z listem goczym, w ktrym scharakteryzowano go jako
czowieka o perwersyjnych skonnociach, przebywajcego chtnie w towarzystwie
rozwizych kobiet. Poniewa obywatele Japonii mieli obowizek meldowania o zmianie
adresu, policja sprawdzaa dokumenty meldunkowe w poszukiwaniu podrujcych samotnie
mczyzn. Miaa rozkaz monitorowa transakcje zawierane w urzdach racjonowania
ywnoci i patrolowa urzdy pocztowe, dworce kolejowe i autobusowe, postoje takswek,
przystanie promowe, kopalnie, czarnorynkowe punkty sprzeday, podejrzane hotele i
pensjonaty oraz wszelkie placwki, ktre mogy przycign kogo biegle wadajcego
francuskim. Prawdopodobnie pod wpywem sugestii, e Watanabe mg popeni
samobjstwo, przystpiono do badania wszystkich przypadkw nienaturalnych i niezwykych
zgonw od listopada 1945 roku, zwaszcza tych, w ktrych denat nie zosta zidentyfikowany.
Stskniony Watanabe wyszed z ukrycia i pojecha do Tokio, w sam rodek obawy14.
Shizuka Watanabe siedziaa w domu Michiko z dwjk pozostaych dzieci, kiedy
drzwi otwary si z naga i do rodka wszed Mutsuhiro. W pokoju zapada martwa cisza.
Wszyscy popatrzyli w osupieniu na Mutsuhiro, a potem po sobie. Mutsuhiro, przytoczony
sytuacj i bliski omdlenia od poudniowego upau, zachwia si. Michiko wesza i zobaczya
brata. Nastpi wybuch radoci.
Mutsuhiro przez dwie godziny popija drinki i sucha opowieci bliskich o
aresztowaniach, przesuchaniach, ledztwie oraz rewizjach. Nie wspomnia o tym, gdzie si
ukrywa, wychodzc z zaoenia, e lepiej bdzie, jeli rodzina pozostanie w niewiedzy.
Godziny mijay, a matka i siostra niepokoiy si coraz bardziej, e nakryj ich detektywi. Byli
tutaj zaledwie przed dwoma dniami. O drugiej po poudniu Shizuka ostrzega Mutsuhiro, e o
tej porze zwykle przychodz przeszuka dom. Mutsuhiro uspokoi j, e wszystko bdzie
dobrze, bo tak powiedziay mu karty.
Zza drzwi dobieg haas. Przyjechaa policja. Wszyscy zerwali si z miejsc. Kto
cisn rzeczy Mutsuhiro do szafy. Kto inny pozbiera filianki i wrzuci je do zlewu.
Mutsuhiro pobieg do pokoiku herbacianego i zamkn drzwi. Sysza za sob kroki grupy
detektyww, wchodzcych do pokoju, ktry wanie opuci.
Sysza, jak wypytuj matk i siostr, zapewniajc, e jeli schwytaj Mutsuhiro,
bdzie dobrze traktowany
Byli kilkadziesit centymetrw od niego, po drugiej stronie drzwi. Z omoczcym

sercem Mutsuhiro prbowa zdecydowa, czy ucieka, czy schowa si tutaj. Pokoik by
malutki, zasany poduszkami, ale staa w nim szafa. Jak najwolniej, centymetr po
centymetrze, rozsun drzwi szafy i wlizgn si do rodka. Bojc si, e narobi haasu,
postanowi si nie zamyka. Sta z doni przycinit do ust, eby stumi odgos oddechu.
Otwary si drzwi. Detektyw zajrza do rodka. Macie sporo miejsca15 - powiedzia
do rodziny i rozejrza si w milczeniu. Wystarczyo jedno spojrzenie w stron szafy, a
dostrzegby Mutsuhiro. Jaki tu porzdek - stwierdzi16. Drzwi zatrzasny si. Detektywi
wyszli.
Mutsuhiro marzy o tym, by przenocowa u rodziny, ale rozmyli si po tym, co si
stao. Powiedzia matce, e sprbuje zobaczy si z ni znowu za dwa lata i wyprawi si, jak
sam napisa, w samotny wiat.
Watanabe wrci do wsi. Poniewa sprzeda skrzanych paskw okazaa si
niedochodowa, syn gospodarza otworzy tam kawiarni. Watanabe zosta kelnerem.
Rolnik zoy mu propozycj17. Aranowanie maestw byo w Japonii cigle
powszechnie spotykan praktyk, a gospodarz znalaz mu dobr parti. Watanabe prawie da
si skusi. By samotny i nieszczliwy, a pomys oenku mu si podoba. Ale lub w jego
pooeniu wydawa si niemoliwy. Odmwi.
Dziewczyna w kocu sama do niego przysza. Odwiedzia syna rolnika, gdy ten
zachorowa, a Watanabe w przypywie ciekawoci wszed do pokoju, w ktrym lea chory.
Zagadn j o powie czytan wanie przez syna rolnika, w przekonaniu, e - jak napisa jeli ona lubi ksiki, to na pewno rozumie meandry i trudnoci ludzkiego ycia18. W jego
notatkach o tym spotkaniu nie ma wzmianki, czy wykazaa owo zrozumienie, ale mona z
nich wnioskowa, e j polubi i uzna, e bdzie dobr gospodyni. Po trochu chcia si w
niej zakocha i wierzy, e mio mogaby uratowa moj codzienno.
Atrakcyjny kelner urzek dziewczyn, ktra zacza przesiadywa w kawiarni, aby
mc by bliej niego. Nie zdradzi jej swojej prawdziwej tosamoci. Dziewczyna zacza
opowiada o nim rodzicom, w nadziei na uzyskanie zgody na lub i bogosawiestwa. Po
dugich rozmylaniach Watanabe zadecydowa jednak, e musi zakoczy t znajomo.
Gwoli wyjanienia powiedzia jej tylko, e dwiga ciar, ktry by j unieszczliwi19.
Po tym zdarzeniu zerwa z niepewnym yciem, jakie sobie stworzy. Porzuci prac i
wyjecha ze wsi. Powdrowa na rozlege ki w okolicy Nagano wzdu rzeki Chikuma i
naj si jako pastuch20. Irytowao go, e nie potrafi poskramia krnbrnego byda. Wpad w
depresj. O zachodzie soca podnosi oczy ku majestatycznemu wulkanowi Asama i
obserwowa wstg dymu rozwijajc si u jego szczytu i krowy pasce si w dole.

W japoskich grach Okuchichibu wznosi si wita gra Mitsumine. Jej zbocza

porasta las, a szczyt zdobi stara witynia. Jesieni 1946 roku w kotlinie tej gry znaleziono
dwa ciaa, a obok nich pistolet. Jedno ciao naleao do mczyzny, drugie do kobiety. Nikt
nie wiedzia, kim byli21.
Policjanci zapukali do drzwi Shizuki Watanabe z poleceniem, aby udaa si z nimi w
to miejsce. Rodzina Watanabe zostaa zawieziona do podna Mitsumine i zaprowadzona
przez przewodnikw w kotlin, gdzie leay trupy. Shizuka popatrzya na martwe ciao
modego mczyzny22.
W japoskich dziennikach ukazaa si sensacyjna wiadomo: Mutsuhiro Watanabe,
jeden z najbardziej poszukiwanych ludzi w Japonii, nie yje. On i jaka kobieta,
prawdopodobnie jego kochanka, popenili samobjstwo23.

37. Poskrcane liny

Louie nie wiedzia o mierci Ptaka. Kiedy odnaleziono ciaa na grze Mitsumine, by
w Hollywood, a jego wiat si wali. Duo pi, pogra si w natrtnie powracajcych
wspomnieniach, miota si we nie, nieoczekiwanie wpada w furi. Zamordowanie Ptaka
stao si jego tajemn obsesj i gwnym yciowym celem. Godzinami wali z nienawici w
worek bokserski na pobliskiej siowni, przygotowujc swoje ciao do konfrontacji, ktra miaa
go uratowa. Codziennie podsyca w sobie myli o morderstwie.
W cigu lat 1947 i 1948 angaowa si bez reszty w kolejne plany pozyskiwania
funduszy na powrt do Japonii1. Kiedy brat Cynthii Ric przyjecha w odwiedziny, zobaczy
wok Louiego tum pochlebcw i nacigaczy dybicych na jego pienidze. Jeden namwi
Louiego

do

zainwestowania

7000

dolarw

plan

zakupu

odsprzeday

pidziesicioprocentowym zyskiem sprztu do robt ziemnych na Filipinach. Louie podpisa

czek i wicej nie zobaczy inwestora ani swoich pienidzy. Stworzy tahitask spk
przewozu pasaerw statkiem wycieczkowym, ale wierzyciele zajli statek. Podobnie
zakoczya si wsppraca przy zakadaniu wytwrni filmowej w Egipcie. Louie rozwaa
nawet udzia w prbie zamachu stanu w maym karaibskim kraiku w charakterze najemnika i
myla o tym nadal nawet wwczas, gdy przewrt odwoano. Wraz z partnerem zawar
niepisan umow z meksykaskimi wadzami, ktra dawaa mu wyczne prawo wydawania
Amerykanom pozwole na pow ryb. W drodze na podpisanie wczeniej uzgodnionej
umowy jego partner zderzy si z ciarwk i sprawa umara razem z nim. Ilekro Louie
zebra jak sum, traci j w kolejnym chybionym przedsiwziciu, a powrt do Japonii
coraz bardziej odsuwa si w czasie.
Picie pomagao mu to wszystko odreagowa2. Powoli, nieubaganie, przeszed od
picia dla przyjemnoci do picia z potrzeby. W cigu dnia zachowywa trzewo, ale
wieczorami, przy coraz bliszej perspektywie snu i koszmarw, potrzeba signicia po
butelk braa nad nim gr. Ju wkrtce nie potrafi zapanowa nad uzalenieniem do tego
stopnia, e wracajc z Cynthi z odwiedzin u jej rodzicw na Florydzie zaadowa do swojego
chevroleta tyle alkoholu, e musia wyj z samochodu tylne siedzenie.
Sta si obcy samemu sobie. Ktrego wieczoru pi w barze przy Sunset Boule-vard.
By dobrze wstawiony, kiedy stan za nim jaki mczyzna, ktry przepuszcza wanie
swoj dziewczyn. Louie obrci si na stoku, wycign rk i chwyci dziewczyn za tyek.

Zanim si zorientowa, sta na dworze, podtrzymywany przez koleg. Szczka pulsowaa mu

z blu, a kolega dawa mu ochrzan. Powoli zrozumia, e przyjaciel dziewczyny pozbawi go
przytomnoci.
Innego wieczoru zostawi Cynthi w domu i pojecha do restauracji w Hollywood z
dwoma kumplami z czasw kariery sportowej. Niedugo po przyjciu do baru i wypiciu - jak
twierdzi pniej - zaledwie jednego piwa, poczu si dziwnie lekki, przeprosi kolegw i
wyszed na zewntrz. Pniej czas rozpad si na niepowizane ze sob segmenty. By w
samochodzie, prowadzi, nie majc pojcia, gdzie si znajduje ani jak tam trafi. Kluczy
ulicami, zdezorientowany, a dotar do pagrkowatej dzielnicy bogatych rezydencji z
szerokimi trawnikami. Krcio mu si w gowie. Zatrzyma samochd i wysiad. Zobaczy
przed sob drzewo i zaatwi si przy nim.
Kiedy zawrci do samochodu, nie mg go znale. Brn po omacku w gstych
ciemnociach, pogrony w wewntrznej mgle, na prno szukajc jakiego znajomego
punktu w przestrzeni. Bka si ca noc, przestraszony, zagubiony, bez skutku usiujc
odzyska jasno mylenia.
Gdy wschd soca rozwietli okolic, uwiadomi sobie, e stoi przed wasn
kamienic. Otworzy drzwi i zobaczy oszala ze zmartwienia Cynthi. Zwali si do ka, a
gdy si obudzi i ubra, nie pamita, co si wydarzyo zeszej nocy i nie mg dociec, jak to
si stao, e fleki jego nowych butw s zdarte. Wyszed na dwr i rozejrza si dookoa, ale
nie mg znale samochodu, wic zadzwoni na policj i zgosi kradzie. Dwa dni pniej
policja oddzwonia z wiadomoci, e samochd zosta znaleziony w bogatej dzielnicy
Hollywood Hills. Poszed we wskazane miejsce i dopiero wtedy wrcia mu pami tamtej
nocy, owianej aur nocnego koszmaru.
Cynthia bagaa Louiego, aby przesta pi. Nadaremno.
Louie pogra si coraz bardziej i coraz trudniej byo mu to ukry. Ric Applewhite
zauway, e Louie ma bakcylofobi - raz po raz myje rce i za kadym razem szoruje kran
oraz uchwyty przy umywalce. Niektrzy z przyjaci prbowali rozmawia z nim o jego
naogu, ale bez efektu. Payton Jordan, gdy tylko go zobaczy, dostrzeg, e ma kopoty, ale nie
potrafi nakoni go do szczerej rozmowy. Pete rwnie si o niego martwi, lecz wiedzia
tylko o jego problemach finansowych.
Nie mia pojcia, e Louie popad w alkoholizm ani e powzi szalony plan zabicia
czowieka.
Cynthia bya zrozpaczona tym, co stao si z jej mem. Jego zachowanie w miejscach
publicznych budzio przeraenie i konsternacj. Prywatnie czsto by dla niej surowy i

opryskliwy. Robia, co moga, aby go ukoi, ale bez rezultatu. Kiedy, korzystajc z
nieobecnoci Louiego, pomalowaa ich ponur kuchni w misterne desenie z pnczy i
zwierztek, w nadziei, e mile go zaskoczy. Nie zauway.
Zraniona i przygnbiona, Cynthia nie potrafia przywrci Louiego do rwnowagi. Jej
bl zmieni si w gniew i dochodzio do zaartych ktni maeskich. Cynthia uderzaa
Louiego na odlew i rzucaa w niego talerzami, a on chwyta j z tak si, e zostawia jej na
ciele siniaki. Kiedy po powrocie do domu zobaczy pobojowisko. Cynthia stuka o podog
wszystko, co dao si rozbi. Pewnego razu, kiedy gotowaa kolacj na przyjciu urzdzonym
na zacumowanym jachcie znajomego, Louie tak j sponiewiera przy wsplnych znajomych,
e zesza z pokadu. Pobieg za ni, chwyci j za szyj i puci dopiero, kiedy zdzielia go po
twarzy. Ucieka do rodzicw, a on poszed do domu sam.
Cynthia po jakim czasie wrcia i razem walczyli dalej o przetrwanie. Kiedy
skoczyy si pienidze, Louie musia poprosi przyjaciela o poyczk w wysokoci tysica
dolarw, pod zastaw swojego chevroleta. Rwnie te pienidze stopniay, kolejna inwestycja
spalia na panewce, przyszed czas spaty poyczki i Louie musia odda kluczyki.
W dziecistwie, pieszc si do szkoy, Louie potkn si i spad ze schodw. Wsta,
ale potkn si i przewrci jeszcze raz, a potem jeszcze raz. Podnis si z przekonaniem, e
to sam Bg podstawia mu nog. Teraz ta myl w nim odya. Wierzy, e Bg si nim bawi.
Kiedy usysza w radiu gos kaznodziei, wyczy ze zoci odbiornik. Zabroni Cynthii
chodzi do kocioa.
Wiosn 1948 roku Cynthia powiedziaa mu, e spodziewa si dziecka. Louie by
podekscytowany, ale perspektywa obowizkw rodzicielskich wzmoga jego poczucie winy i
rozpacz. Tego lata w Londynie Szwed Henry Erikson zdoby olimpijski zoty medal w biegu
na 1500 metrw. W Hollywood Louie pi bez umiaru.
Nikt nie mg do niego trafi, poniewa Louie nigdy tak naprawd nie wrci do
domu. W obozie jenieckim wymuszono na nim nieludzkie posuszestwo takiemu
porzdkowi wiata, w ktrym niepodzielnie panowa Ptak, i wedle tego porzdku wiata y
do dzisiaj. Ptak odebra mu godno i zostawi poczucie upokorzenia, wstydu i niemocy.
Louie wierzy, e tylko Ptak moe odda mu wszystko, czego go pozbawi, poprzez cierpienie
i mier z jego rki. Czowiek o niegdy niespoytych pokadach nadziei wierzy teraz, e
jego ostatnia nadzieja to morderstwo.
Paradoksem denia do zemsty jest to, e uzalenia ono skrzywdzonych od tych,
ktrzy ich skrzywdzili. Wierz oni, e uwolni si od blu tylko dziki cierpieniu zadanemu
swoim przeladowcom. Deniem do wyzwolenia siebie poprzez mier Ptaka Louie jeszcze

raz przywiza si do swojego oprawcy. W czasie wojny Ptak nie chcia da sobie spokoju z
Louiem; po wojnie Louie nie potrafi da sobie spokoju z Ptakiem.
Ktrej nocy pod koniec 1948 roku Louie lea w ku obok Cynthii. Zapad w sen, a
z gbi jego niewiadomoci wynurzy si Ptak. Zafurcza pas. Louie poczu, jak klamra
uderza z trzaskiem o jego gow. Jego skro przeszya byskawica blu. Pas wiszcza raz po
raz, choszczc go w czaszk. Louie podnis rce i zacisn je na gardle Ptaka. Teraz znalaz
si nad nim. Zacza si szamotanina.
Rozleg si krzyk, moe Louiego, moe Ptaka. Louie cigle prbowa zmiady
przeciwnika i pozbawi go ycia. Nagle jednak wszystko zaczo si zmienia. Klcza nad
Ptakiem, ale kiedy popatrzy w d, Ptak zmieni ksztat.
Louie siedzia okrakiem na piersi Cynthii, z rkami zacinitymi na jej szyi. Cynthia
krzyczaa zdawionym gosem. Dusi swoj ciarn on.
Oprzytomnia i zeskoczy z niej. Skulia si, dyszc i popakujc. Usiad obok w
ciemnociach, zatrwoony, w przepoconej piamie. Pociel na ku bya poskrcana jak liny.
Maa Cynthia Zamperini, zdrobniale Cissy, urodzia si dwa tygodnie po Boym
Narodzeniu. Louie by tak ni zachwycony, e nie pozwala nikomu innemu bra jej na rce i
sam j przewija. Ale narodziny crki nie wyrway go z naogu ani z morderczej obsesji.
Zestresowani opiek nad niemowlciem i brakiem snu, Louie i Cynthia kcili si bez
przerwy. Kiedy matka Cynthii przyjechaa im pomc, rozpakaa si, widzc, w jakim stanie
byo mieszkanie. Louie pi bez opamitania.
Ktrego dnia Cynthia po powrocie do domu zastaa Louiego trzymajcego w rkach
wyjc Cissy i potrzsajcego ni. Wrzasna dziko i wyrwaa mu dziecko.
Zdjty obrzydzeniem do samego siebie, Louie wpad w cug. Cynthia miaa do.
Zadzwonia do ojca, ktry przesa jej pienidze na powrt do Miami Beach. Postanowia
wystpi o rozwd.
Spakowaa swoje rzeczy, zabraa dziecko i wysza z domu. Louie zosta sam, z
alkoholem i resentymentem, uczuciem, ktre - jak napisze pniej Jean Amery -kadego z
nas przygwada mocno do krzya naszej zdruzgotanej przeszoci3.
Na drugim kocu wiata, prawie kadego wieczoru u schyku 1948 roku, Shizuka
Watanabe wysiadywaa na parterze pitrowej restauracji w tokijskiej dzielnicy Shin-juku.
Ulica za oknem, pena ludzi robicych zakupy i zdajcych na kolacj, ttnia yciem.
Shizuka patrzya w stron drzwi, na przepywajce obok rozmazane twarze.
Wreszcie go zobaczya. Spord tumu przechodniw za drzwiami spoglda na ni jej
zmary syn4.

38. Przeamanie
Chwila, w ktrej Shizuka Watanabe zobaczya syna, bya spenieniem jej rozpaczliwej
nadziei. Dwa lata wczeniej zawieziono j w gry i pokazano jej trupa, ktry wyglda
zupenie jak Mutsuhiro. Wszyscy, nawet jej najblisi, uwierzyli, e to on, a gazety poday
wiadomo o jego samobjstwie1. Ale w sercu Shizuki pozosta cie wtpliwoci2. Moe
doznawaa tego samego uczucia co Louise Zampe-rini po zaginiciu Louiego, syszaa
matczyny gos, ktry podpowiada jej, e syn yje. Nikomu si z tego nie zwierzaa, ale w
skrytoci ducha czepiaa si czego, co obieca jej Mutsuhiro w dniu, w ktrym widzia j po
raz ostatni, w Tokio latem 1946 roku: 1 padziernika 1948, o godzinie 19.00, postara si
spotka z ni w restauracji w tokijskiej dzielnicy Shinjuku3.
W czasie gdy ona czekaa na wyznaczony dzie, inni zaczli podawa w wtpliwo
fakt mierci jej syna. Kto sprawdzi numer seryjny jego wojskowej broni i odkry, e rni
si od numeru pistoletu znalezionego przy zwokach. Mutsuhiro mg bez problemu uy
innego pistoletu, ale ogldziny ciaa ujawniy take inne szczegy rnice je od zbiega.
Detektywi nie mogli wykluczy, e zwoki nale do Watanabego, ale te nie mogli
potwierdzi tego z caym przekonaniem4. Wznowiono poszukiwania, a policja jeszcze raz
osaczya rodzin Watanabe.
Shizuka bya pod cis obserwacj przez dwa lata; ledzono niemal kady jej krok,
cenzurowano poczt, przesuchiwano znajomych oraz rodzin5. 1 padziernika 1948 roku
posza do restauracji, prawdopodobnie zgubiwszy wczeniej detektyww. By tam jej syn ywy duch.
Jego widok wywoa w niej tyle rado, co strach. Wiedziaa, e pojawiajc si
publicznie, w tumie ludzi, z ktrych wszyscy na pewno wiedzieli o obawie, naraa si na
wielkie ryzyko. Rozmawiaa z nim zaledwie par minut, stojc bardzo blisko i starajc si
powcign wzruszenie. Mutsuhiro z powag wypyta j o taktyk policji. Nie napomkn,
gdzie mieszka ani co robi. Bojc si, e dusz rozmow zwrc na siebie uwag,
postanowili si poegna. Mutsuhiro obieca, e spotka si z ni ponownie za dwa lata i
znikn za drzwiami6.
Policja nie wiedziaa o tym spotkaniu i w dalszym cigu nagabywaa Shizuk oraz jej
dzieci. ledzono kadego, kto j odwiedza. Detektywi nie odstpowali jej, nawet gdy sza po
sprawunki, a kiedy wychodzia ze sklepu czy jakiej instytucji, przesuchiwali wszystkich,
ktrzy mieli z ni do czynienia. Shizuka czsto bya przesuchiwana, ale pytana o miejsce

pobytu syna zawsze przypominaa o samobjcach na grze Mitsumine7.

Upyn ponad rok. Shizuka nie dostaa adnej wiadomoci od syna, a detektywi
niczego si nie dowiedzieli. Wszdzie za to pojawiay si plotki o jego losie8. Wedug jednej
z nich Watanabe uciek przez Morze Wschodniochiskie i znikn w Mandurii. Wedug innej
zastrzelili go amerykascy onierze, a jeszcze inna kazaa mu zgin pod koami
rozpdzonego pocigu, przywizanemu do torw przez amerykaskiego onierza. Ale
najbardziej popularne pogoski mwiy o jego samobjstwie - przez strza z pistoletu, rytualne
harakiri przed paacem cesarza albo skok do wulkanu. Dla wszystkich, ktrzy go znali, byo
to jedyne logiczne wytumaczenie niepowodzenia zakrojonych na tak szerok skal
poszukiwa.
Nie wiadomo, czy Shizuka wierzya w te pogoski. Ale przy ostatnim spotkaniu
Mutsuhiro powiedzia co, co bardzo j zaniepokoio: - Spotkam si z tob za dwa lata powiedzia - jeli bd y9.
W drugim tygodniu wrzenia 1949 roku tyczkowaty mody czowiek wysiad z
pocigu transkontynentalnego w Los Angeles. Jego bujna blond czupryna powiewaa na
wietrze na czubku niezwykle wysokiej gowy wieczcej niezwykle wysokie ciao. Mia
zdecydowane spojrzenie, ostro zarysowan lini szczki i poudniowy zapiew w gosie, ktry
zawdzicza dziecistwu spdzonemu na farmie mlecznej w Karolinie Pnocnej. Nazywa si
Billy Graham10.
Trzydziestojednoletni Graham by najmodszym w Ameryce rektorem collegeu i
kierowa sieci szk Northwestern, ma chrzecijask szkk biblijn, collegeem sztuk
wyzwolonych oraz seminarium w Minneapolis. By te przewodniczcym Youth For Christ
International, organizacji ewangelizacyjnej. Od lat przemierza wiat, popularyzujc swoj
wiar. Rezultaty byway rne. W czasie swojej ostatniej kampanii w pensylwaskim
grniczym miasteczku Altoona trafi na nike zainteresowanie i nieprzychyln publiczno
oraz rozkrzyczanego, obkanego czonka chru, ktrego trzeba byo wyprowadza z
naboestw i to kilka razy, bo wraca jak mucha do miodu. Przez miasto przetaczay si takie
tumany pyu wglowego, e Graham wyjecha z piekcymi i przekrwionymi oczami.
We wrzeniu tego roku na pustym parkingu u zbiegu Washington Boulevard i Hill
Street w Los Angeles Graham i jego niewielka ekipa rozbili dugi na sto czterdzieci pi
metrw namiot cyrkowy, rozstawili sze tysicy piset skadanych krzese, wysypali
podog kilkoma tonami trocin, zmontowali scen wielkoci sporego podwrka i postawili
przed ni replik otwartej Biblii. Zorganizowali konferencj prasow, na ktrej ogosili
rozpoczcie trzytygodniowej kampanii zbliania mieszkacw Los Angeles do Chrystusa.

Nie napisaa o tym ani jedna gazeta.

Na pocztku Graham przemawia przy na wp pustym namiocie. Ale na miecie
zaczo si mwi o jego bezceremonialnych, mocnych kazaniach i na kilka dni przed 16
padziernika, planowanym zakoczeniem kampanii, frekwencja bya wysoka i dalej rosa.
Graham i jego zesp zdecydowali-si kontynuowa. Potem magnat prasowy William
Randolph Hearst pono wyda swoim redaktorom naczelnym polecenie: Rozdmucha
Grahama. Z dnia na dzie Graham sta si tematem penych uwielbienia artykuw, a jego
namiot wypeniao co wieczr dziesi tysicy ludzi. Organizatorzy poszerzyli namiot i
upchnli w nim dodatkowe kilka tysicy krzese, lecz nadal by on tak przepeniony, e setki
ludzi musiay sta na ulicy i wyta such, aby usysze gos Grahama pord szumu
samochodw. Potentaci filmowi, widzc w nim materia na gwiazd, zaoferowali mu kontrakt
filmowy. Graham wybuchn miechem i odpar, e nie podpisze go, choby nawet mia
zarabia milion dolarw na miesic11. Zapocztkowa odrodzenie religijne w miecie, ktre
nie wstydzio si grzechu12.
Louie nie wiedzia nic o tym czowieku. W cztery lata po powrocie z wojny mieszka
wci w mieszkanku w Hollywood i zatraca si w alkoholu i fantazjach o zamordowaniu
Ptaka. Cynthia wrcia z Florydy, ale zatrzymaa si u niego tylko do czasu zaatwienia
formalnoci rozwodowych. yli w ponurej zgodzie, razem, a jednak osobno.
Ktrego padziernikowego dnia Cynthia i Louie szli korytarzem swojej kamienicy,
kiedy z jednego z mieszka wyszed nowy lokator ze swoj dziewczyn13. Obie pary wday
si w pogawdk, z pocztku do przyjemn. Ale kiedy mczyzna napomkn, e w
centrum miasta przemawia niejaki Billy Graham, kaznodzieja, Louie odwrci si i poszed.
Cynthia zostaa w korytarzu i wysuchaa ssiada. Po powrocie do mieszkania
powiedziaa Louiemu, e chciaaby, eby zabra j na jedno z kaza Grahama. Louie
odmwi.
Posza wic sama. Wrcia do domu rozpalona entuzjazmem i oznajmia Louiemu, e
rezygnuje z rozwodu. Poczu ulg, lecz gdy Cynthia zwierzya si, e przeya religijne
przebudzenie, by zbulwersowany14.
Poszli na kolacj do Sylvii i Harveya15. W kuchni po posiku Cynthia opowiedziaa o
swoich przeyciach w namiocie Grahama i jeszcze raz powtrzya, e chciaaby, aby Louie
te posucha kaznodziei. Louie nachmurzy si i stwierdzi, e to wykluczone. Spierali si
przez cay wieczr i nastpny dzie. Cynthia poprosia o pomoc ssiada i wsplnie pracowali
nad Louiem. Louie odmawia przez kilka dni, zacz nawet unika ony i ssiada do czasu,
jak mia nadziej, a Graham wyjedzie z miasta. Pniej pobyt Grahama si przeduy, a

Cynthia popara swoje proby drobnym kamstwem. Louie by zafascynowany nauk, wic
powiedziaa mu, e Graham w swoich kazaniach omawia wyczerpujco kwestie naukowe. To
wystarczyo za zacht. Louie ustpi16.
Billy Graham by u kresu si. Przemawia do wielotysicznych tumw po kilka godzin
dziennie siedem dni w tygodniu, a kade kazanie byo jak forsowny trening, wygaszane
dononym gosem i punktowane zamaszystymi ruchami doni, ramion i caego ciaa. Wstawa
o pitej rano i do pnej nocy doradza zbkanym duszom.
Traci na wadze, a pod oczami mia ciemne pkola. Chwilami czu, e gdyby przesta
si rusza, ugiyby si pod nim kolana, wic aby usta, zacz spacerowa przed pulpitem.
Raz kto przynis do niego niemowl, a on zapyta, czyje to dziecko. Nie byo go w domu
tak dugo, e nie pozna wasnej crki. Marzy o zakoczeniu kampanii, ale jej sukces upewni
go, e Opatrzno miaa inne plany17.
Gdy Louie i Cynthia weszli do namiotu, Louie upar si pozosta w ostatnich rzdach.
Usiad naburmuszony i zdecydowa, e przeczeka kazanie, pjdzie do domu i bdzie mia to z
gowy.
W namiocie zalega cisza. Gdzie z zewntrz dobieg przenikliwy, natarczywy dwik.
Louie pamita go z dziecistwa, kiedy lea bezsennie obok Petea, marzc o ucieczce. By to
gwizd pocigu18.
Gdy Graham wszed na mwnic, Louie by zaskoczony. Spodziewa si toczcego
pian z ust i wijcego si w religijnym szale szarlatana podobnego do tego, ktrego widzia w
dziecistwie w pobliu Torrance. Zobaczy energicznego, schludnego mczyzn modszego
od niego o dwa lata. Graham mia chore gardo i poprosi o podkrcenie wzmacniacza, gdy
musia oszczdza gos, ale poza tym nie wykazywa oznak zmczenia19. Poprosi suchaczy,
aby otworzyli swoje Pismo wite na smym rozdziale Ewangelii witego Jana.
Jezus natomiast uda si na Gr Oliwn, ale o brzasku zjawi si znw w wityni.
Cay lud schodzi si do Niego, a On usiadszy naucza ich. Wwczas uczeni w Pimie i
faryzeusze przyprowadzili do Niego kobiet, ktr pochwycono na cudzostwie, a
postawiwszy j porodku, powiedzieli do Niego: Nauczycielu, t kobiet dopiero
pochwycono na cudzostwie. W Prawie Mojesz nakaza nam takie kamienowa. A Ty co
mwiszMwili to, wystawiajc Go na prb, aby mieli o co Go oskary. Lecz Jezus
nachyiwszy si pisa palcem po ziemi. A kiedy w daszym cigu Go pytali, podnis si i
rzek do nich: Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci na ni kamie. I powtrnie
nachyliwszy si pisa na ziemi. Kiedy to usyszeli, wszyscy jeden po drugim zaczi
odchodzi, poczynajc od starszych, a do ostatnich. Pozosta tylko Jezus i kobieta, stojca na

rodku. Wwczas Jezus podnisszy si rzek do niej: Kobieto, gdzie oni s? Nikt ci nie
potpi?. A ona odrzeka: Nikt, Panie!. Rzek do niej Jezus: I Ja ciebie nie potpiam. Id, a od tej chwili ju nie grzesz!.
Louie raptem poczu, jakby wyrwano go ze snu20. Opisawszy, jak Jezus wstawa z
kolan po caonocnej modlitwie, Graham zapyta suchaczy, ile czasu mino, odkd szczerze
si modlili. Potem skupi si na scenie, w ktrej Jezus pochyla si i pisze palcem na piasku,
sprawiajc, e faryzeusze pierzchaj w popochu.
- Co takiego napisa Jezus, co ich tak wystraszyo? - zapyta Graham. Louie poczu, e
co si w nim skrca.
- Ciemnoci nie kryj niczego przed Bogiem - cign Graham. - Bg zapisuje twoje
ycie od chwili twoich narodzin a do mierci. Gdy staniesz przed Panem w dniu wielkiego
sdu, powiesz: Panie, nie byem przecie zym czowiekiem, a wtedy rozwin ekran i
poka ci twoje ycie na filmie, od narodzin a po mier, usyszysz kad myl, ktra
przebiegaa ci przez gow w kadej minucie dnia i kadej sekundzie tej minuty, usyszysz
sowa, ktre wypowiadae. I twoje wasne sowa, twoje wasne myli i twoje wasne czyny
ci potpi, gdy bdziesz sta tego dnia przed obliczem Pana. A On powie: Odejd ode
Mnie**.
W sercu Louiego rozbyso oburzenie, jakby kto zapali zapak. Jestem dobry,
pomyla. Jestem dobrym czowiekiem.
Ale od razu odczu fasz tego stwierdzenia. Wiedzia, kim si sta. Na dnie jego
gniewu czai si jaki nienazwany niepokj, dreszcz, jak wtedy, kiedy rekiny ocieray si
grzbietami o dno tratwy. Wiedzia, e jest myl, ktrej nie moe pomyle, wspomnienie,
ktrego nie moe do siebie dopuci. Spry si do ucieczki jak sposzone zwierz.
Graham rozejrza si po widowni. Dzisiaj jest tu toncy mczyzna, tonca kobieta,
toncy modzieniec, toncy chopiec i tonca dziewczynka, wszyscy zagubieni na morzu
ycia. Mwi o piekle i o zbawieniu, ludziach ocalonych i ludziach zatraconych, cigle
wracajc do obrazu Chrystusa krelcego litery na piasku. Louie czu rosncy gniew i
przeraenie.
- A teraz niech wszyscy skoni gowy i przymkn oczy - odezwa si Graham
sowami zwyczajowej zachty do skruchy, wyznania wiary i rozgrzeszenia. Louie chwyci
Cynthi za rami i wypad z namiotu jak burza.
* J 8,1-11, przekad Biblii Tysiclecia.
** Fragmenty tekstu kazania Billyego Grahama, 1949 Billy Graham Evangelistic
Associa-tion. Wykorzystane za pozwoleniem. Odpis z nagrania audio.

Gdzie w miecie rozbrzmia niski ryk syren. Dwik, wolno wznoszcy si i

opadajcy, rozchodzi si w namiocie, pochwycony przez mikrofon sprztu nagrywajcego.
W nocy Louie lea bezwadnie, kiedy pas uderza o jego gow. Pochylona nad nim
sylwetka naleaa do Ptaka. Twarz bya obliczem diaba.
Po przebudzeniu znalaz przy sobie Cynthi. Cay niedzielny ranek prbowaa
namwi go do pjcia na jeszcze jedno kazanie Grahama. Gniewny i zalkniony, uparcie
odmawia. Kcili si przez kilka godzin, W kocu uleg jej perswazjom i zgodzi si pj
pod jednym warunkiem. Kiedy Graham powie: A teraz niech wszyscy skoni gowy i
przymkn oczy, oni wyjd21.
Tego wieczoru pod kopu namiotu Graham mwi o tym, e wiat wkroczy w epok
wojny, epok, ktrej gwnymi wyznacznikami s przeladowania i cierpienie22. Dlaczego,
zapyta, Bg milczy, gdy dobrzy ludzie cierpi? Zacz odpowied od poproszenia suchaczy,
aby wyobrazili sobie wieczorne niebo. Wzniecie dzi wieczorem, w t przepikn
kalifornijsk noc, oczy ku niebu. Ja widz na nim gwiazdy i lady Boych stp - powiedzia.
-... i myl, e mj Ojciec, mj Ojciec Niebieski, zatkn je tam pomiennym czubkiem palca i
trzyma je na niebie Sw wszechmocn doni i kieruje caym wszechwiatem, a wadanie nad
wszechwiatem nie przeszkadza Mu przelicza wosw na mojej gowie ani patrze na wrbla
spadajcego na ziemi, poniewa Bg jest mn zainteresowany!... Bg przemwi przez
swoje stworzenie.
Louie coraz bardziej si napina. Przypomnia sobie dzie, kiedy w czasie powolnego
umierania na tratwie wpynli z Philem w stref rwnikowego pasa ciszy Niebo w grze byo
wielkim kbem wiata; ocean w dole odbija niebo jak lustro, a jego przejrzysto mciy
jedynie skaczce ryby. Oniemiay z zachwytu, zapomnia o pragnieniu i godzie, zapomnia,
e umiera i odczuwa tylko wdziczno. Tego dnia wierzy, e to, co ich otacza, jest dzieem
nieskoczenie hojnych, askawych rk, darem kogo wspczujcego. W latach, ktre
upyny od tamtej pory, ta myl gdzie si zagubia.
Graham mwi dalej, o Bogu dotykajcym wiata poprzez cuda i askach, ktre daj
ludziom si do przezwycienia smutkw. Bg czyni niezliczone cuda - przekonywa. -...
Bg mwi: Jeli cierpisz, obdarz ci ask, by mg i dalej.
Louie zacz mimowolnie myle o chwili, kiedy ockn si w toncym kadubie
Green Horneta, a opltujce go jeszcze przed momentem kable w niewyjaniony sposb
znikny. Przypomnia sobie te pikujcy nad tratwami japoski bombowiec, ktry zasypywa
ich gradem kul, ale adna nie dosiga jego, Phila ani Maca. Sytuacje, w ktrych si znalaz,
byy okrutne nie do zniesienia, a przecie je znis. Kiedy obraca w mylach te wspomnienia,

nie umia wytumaczy sobie tego inaczej, jak tylko przez paradoks: niemoliwe jest
moliwe.
Wiara, oto czego Bg wymaga od ludzi - powiedzia Graham. - Jego niewi-dzialno
jest jej prawdziwym sprawdzianem. Aby wiedzie, kto naprawd Go widzi, Bg czyni si
niewidocznym.
Na skrze Louiego perli si pot. Czu si sdzony, zepchnity do naronika,
owadno nim gorczkowe pragnienie ucieczki. Gdy Graham poprosi zebranych, aby
skonili gowy i przymknli oczy, wsta nagle i ruszy do wyjcia, cignc za sob Cynthi.
- Wszyscy zostaj na miejscach - zarzdzi Graham. - Moecie wychodzi w trakcie
kazania, ale teraz nie. Prosz wszystkich o spokj i cisz. A teraz wszyscy niech skoni
gowy i przymkn oczy.
Poprosi wiernych, aby podeszli do przodu.
Louie przeciska si obok osb stojcych w jego rzdzie w kierunku wyjcia. Jego
umys si kruszy. Czu si wcieky, rozsierdzony, bliski eksplozji. Chcia kogo uderzy.
Gdy dotar do przejcia midzy rzdami, stan osupiay. Cynthia, rzdy pochylonych
gw, trociny pod stopami, ciany namiotu - wszystko znikno. Dawno stumione
wspomnienie, przed ktrym uciek zeszej nocy, dopado go znowu.
By na tratwie. Przed nim lea skulony Phil, a obok Mac, oddychajcy szkielet. Jak
okiem sign, cign si nieskoczony ocean, palio ich soce, w pobliu kryy
cierpliwie rekiny. By na tratwie, umiera z pragnienia. Czu, jak jego spuchnite wargi
ukadaj si w szept i wypowiadaj rzucon w niebo obietnic, niespenion obietnic, ktr
pozwoli sobie zapomnie a do teraz: Jeli mnie ocalisz, bd Ci suy do koca moich dni.
I wtedy, pod cyrkowym namiotem w bezchmurn noc w centrum Los Angeles, poczu na
sobie krople deszczu.
By to ostatni bolesny powrt do przeszoci w jego yciu23. Puci rami Cynthii i
obrci si w stron Grahama. Czu si ywy jak nigdy dotd. Ruszy do przodu.
- O to wanie chodzi - powiedzia Graham. - Bg do ciebie przemwi. Chod.
Cynthia nie odrywaa od niego wzroku przez ca drog do domu. Po wejciu do
mieszkania Louie podszed od razu do swojej skrzynki z alkoholem. O tej porze zwykle
przychodzia mu ochota sign po flaszk, ale pierwszy raz od lat jej nie odczuwa. Zanis
butelki do zlewu w kuchni, otworzy i wyla ich zawarto do kanalizacji. Pniej przebieg
przez mieszkanie i pozbiera paczki papierosw, wycign stert pism pornograficznych z
tajnego schowka, wszystko, co rujnowao mu ycie przez ostatnie lata. Wyrzuci to wszystko
do zsypu na mieci24.

Rankiem obudzi si oczyszczony. Pierwszy raz od piciu lat Ptak nie nawiedzi go w
snach. Ju wicej mu si nie przyni.
Louie wygrzeba star Bibli, ktr przydzielono mu w korpusie powietrznym i
odesano matce, kiedy uznano go za zmarego. Poszed do parku Barnsdall, gdzie spacerowa
z Cynthi w lepszych czasach i gdzie Cynthia chodzia sama, gdy on szlaja si po barach.
Usiad pod drzewem i zacz czyta25.
Odpoczywajc w cieniu i ciszy, poczu gboki spokj. Kiedy myla o swojej
przeszoci, powracao echem nie to, co przecierpia, lecz poczucie, e ocalia go Boa
mio. Nie by bezwartociowym, zamanym i opuszczonym czowiekiem, ktrym chcia
uczyni go Ptak. Gniew, strach, upokorzenie i niemoc opuciy go bezgonie w jednej chwili.
Czu, e tego ranka sta si nowym stworzeniem26.
Zapaka cicho.

39. Brzask
W chodny jesienny poranek w 1950 roku Louie szed dug, pask drog w kierunku
kompleksu skromnych budynkw. Gdy zblia si do uku u wejcia do kompleksu, przeszy
go ciarki. Na uku wymalowane byy sowa WIZIENIE SUGAMO, a za bram czekali
znajomi stranicy z obozw. Louie wreszcie wrci do Japonii1.
W roku, ktry upyn od czasu, kiedy wszed do namiotu Billyego Grahama, Louie
pracowa nad spenieniem swojej obietnicy. Rozpocz nowe ycie jako chrzecijaski mwca
i jedzi po kraju, opowiadajc swoj histori. Praca przynosia mu skromne honoraria i datki,
ktre wystarczay na opacenie rachunkw i pozwoliy mu kupi w kocu uywany samochd
marki DeSoto za 150 dolarw, w miejsce chevroleta oddanego jako zabezpieczenie kredytu.
Uzbiera w sam raz tyle, eby starczyo na zaliczk na dom, ale cigle by tak biedny, e
jedynym meblem w nowym mieszkaniu byo eczko Cissy. Gotowali na kuchence z jedn
spiral grzejn, spali z Cynthi w piworach obok eczka. Ledwie dawali sobie rad, ale
czca ich wi odnowia si i pogbia. Byli szczliwi we dwoje.
W pierwszych latach po wojnie podr do Japonii bya obsesj Louiego i miaa jeden
cel: zamordowanie czowieka, ktry zniszczy mu ycie. Teraz nie znajdowa ju w sobie
miejsca dla morderczych myli. Przyjecha tu nie po, by szuka zemsty, lecz odpowiedzi na
pytanie.
Sysza, e wszyscy jego gnbiciele zostali aresztowani, skazani w procesach i
osadzeni tutaj, w Sugamo. Potrafi mwi i myle o swoich przeladowcach, nawet o Ptaku,
bez urazy, ale z tyu gowy koatao mu si pytanie. Jeli zobaczy tych ludzi znowu, czy
spokj, ktry odnalaz, przetrwa t prb? Z pewn obaw postanowi pojecha do Sugamo i
skonfrontowa si z nimi.
Poprzedniego wieczoru napisa do Cynthii o swoim zamiarze i poprosi, by si za
niego modlia.
Dawni stranicy, omiuset pidziesiciu mczyzn, siedzieli po turecku na pododze
duej, skromnie urzdzonej wietlicy. Louie sta przed nimi i przyglda si ich twarzom.
Z pocztku wszyscy wygldali jednakowo obco. Pniej, daleko w tyle, dostrzeg
znajom twarz, potem nastpn i jeszcze nastpn: Kdzior, asica, Kono, Jimmie Sasaki.
By te Konowa, ktry stara si o zamienienie kary mierci na wizienie. Patrzc na niego,
Louie myla o Billu Harrisie.

Brakowao jednej twarzy: Ptaka. Na pytanie, gdzie jest Watanabe, towarzyszcy mu

oficer odpar, e nie ma go w Sugamo. Tysice policjantw od piciu lat przeczesywao
Japoni w poszukiwaniu zbiega, ale bezskutecznie.
Gdy Louie pakowa si przed wyjazdem do Japonii, w yciu Shizuki Watanabe
nadszed dugo oczekiwany dzie 1 padziernika 1950 roku, w ktrym syn obieca zobaczy
si z ni, jeli bdzie y. Poprosi, aby spotkaa si z nim w tokijskiej dzielnicy Shinjuku, w
tej samej restauracji, w ktrej widzieli si ostatnio przed dwoma laty. W tym dniu o godzinie
10.05 policja zaobserwowaa, jak Shizuka wsiada do pocigu jadcego w kierunku dzielnicy
Shinjuku. Mutsuhiro najprawdopodobniej nie pojawi si tego dnia w restauracji2.
Shizuka pojechaa do Kofu i zameldowaa si w hotelu. Zastrzega, e chce by sama i
nie przyjmuje goci. Przez cztery dni wczya si po miecie, a potem z naga wyjechaa, nie
pacc za hotel. Policja przesuchaa kierowniczk hotelu. Zapytana, czy Shizuka mwia o
swoim synu, kierowniczka odpowiedziaa twierdzco.
- Mutsuhiro - miaa powiedzie Shizuka - ju nie yje3.
Shizuka urzdzia w rogu swojego pokoju dziennego buddyjski otarzyk powicony
pamici Mutsuhiro, jak tradycyjnie czyni to w Japonii rodziny zmarych. Codziennie rano
skadaa ofiar dla uczczenia pamici syna4.
W Sugamo Louie zapyta towarzyszcego mu oficera, co si stao z Ptakiem. Podobno
sierant, zaszczuty, wygnany i zrozpaczony, miertelnie pchn si noem.
Louie przyj t wiadomo bez emocji. W obozie Watanabe zmusi go do ycia w
warunkach niewyobraalnego ponienia i przemocy. Odarty z godnoci wrci do domu, do
ycia pogronego w mroku, i zderzy si ze wspomnieniem Ptaka. Ale w padziernikow
noc w Los Angeles ujrza - jak uj to Payton Jordan - brzask. Poczucie wstydu i niemocy,
ktre rozniecao jego nienawi do Ptaka, znikno. Ptak nie by ju potworem, by tylko
czowiekiem.
W wizieniu Sugamo, suchajc o losie Watanabego, Louie zobaczy oczyma duszy
kogo zagubionego, ycie, dla ktrego nie byo ju odkupienia. Poczu co, czego nie czu w
stosunku do niego nigdy przedtem. Z dreszczem zdziwienia uwiadomi sobie, e to
wspczucie.
W tym momencie rozlao si w jego wntrzu co bogiego. Przebaczenie, pikne,
pozbawione wysiku, kompletne. Louie Zamperini zakoczy wojn5.
Przed wyjazdem Louiego z Sugamo pukownik, ktry mu towarzyszy, poprosi
byych stranikw z obozw, w ktrych przebywa Louie, aby podeszli do przodu.
Winiowie siedzcy z tyu podnieli si i niechtnie wyszli do przejcia midzy rzdami.

Poruszali si z wahaniem, popatrujc na Louiego nieufnie.

Louiego ogarn dziecicy, gorczkowy entuzjazm. Zanim si spostrzeg, bieg przez
przejcie. Ludzie, ktrzy kiedy go maltretowali, patrzyli w oszoomieniu, jak podchodzi do
nich z wycignitymi rkami i promiennym umiechem.

Epilog
W czerwcowy dzie w 1954 roku, tu przy krtej drodze w kalifornijskich grach San
Gabriel z ciarwki wysypaa si gromada chopcw, ktrzy stali teraz, mruc oczy w
socu. Byli to impulsywni chopcy o surowych rysach twarzy, w wikszoci stali bywalcy
zakadw poprawczych. Louie sta wrd nich i patrzy, jak zaczynaj czu pod stopami
ziemi zamiast betonu, a wok przestrze bez murw. Zdawao mu si, jakby oglda
retrospekcj z wasnej modoci.
Tak rozpocz si wielki yciowy charytatywny projekt Louiego, Obz dla Chopcw
yictory1. Zaczo si od pomysu i bardzo niewielkiej sumy pienidzy. Louie znalaz
kemping, ktrego oglny kiepski stan rekompensoway niskie koszty wynajmu, a potem
namwi szereg firm do przekazania im w darowinie materiaw. Spdzi dwa lata na
obsugiwaniu koparek, przenoszeniu gazw i budowaniu basenu pywackiego. Kiedy
skoczy, obz prezentowa si piknie.
Victory byo pokrzepieniem dla zagubionych chopcw. Louie przyjmowa kadego,
nawet chopaka tak nieujarzmionego, e musia wystara si u szeryfa o zgod na
tymczasowe objcie funkcji jego kuratora. Zabiera chopcw na ryby, na basen, na konie i na
wycieczki, a zim na narty. Wdrowa z nimi po grach, pozwala zwierza si ze swoich
problemw i asekurowa ich w czasie schodzenia po cianach skalnych z uyciem liny.
Puszcza im filmy o karierze zawodowej i czeka na dzie, kiedy ktry z chopcw zobaczy
reporta o jakim zawodzie i szepnie: O! Co takiego bym chcia robi!. Co wieczr
siadywa z chopcami przy ognisku i opowiada im o swojej modoci, o wojnie i drodze do
spokoju ducha. Nie upiera si przy chrzecijastwie; przedkada im je tylko jako jedn z
moliwoci. Jedni dawali si przekona, inni nie, ale tak czy inaczej wielu z tych, ktrzy
przyjedali na obz jako zbiry, opuszczao go odnowionymi i zresocjalizowanymi.
Gdy nie edukowa chopcw, Louie jedzi po wiecie i opowiada histori swojego
ycia zachwyconym suchaczom w rnych miejscach, od klas w szkoach podstawowych po
wielkie

stadiony2.

Co

zaskakujce,

szczeglnie

lubi

przemawia

na

statkach

wycieczkowych. Wybiera ze sterty zaprosze najbardziej obiecujcy rejs, a pniej

relaksowa si na pokadzie pierwszej klasy z chodnym drinkiem w rce, rozkoszujc si
oceanem. eby nie zniechci szk i maych grup do zapraszania go na wystpy, przyjmowa
tylko skromne honoraria. Zarabia tylko tyle, eby starczyo dla Cissy - a potem take dla jej

maego brata Lukea - na pieluszki, pniej na dinsy i wreszcie na studia. Dorabia sobie w
Pierwszym Prezbiteria-skim Kociele w Hollywood jako opiekun orodka dla seniorw.
Przez lata otrzyma absurdalnie wielk liczb nagrd i zaszczytw. Lotnisko Lo-mita,
przemianowane na Lotnisko Zamperiniego, kiedy Louie marnia w Naoetsu, zostao mu
powicone w sumie trzy razy. Jego imieniem nazwano plac na kampusie USC, a take
stadion przy liceum w Torrance. W 1980 roku kto nazwa rosego konia wycigowego
Zamperini, chocia jako biegaczowi daleko mu byo do jego patrona. Domek przy Gramercy
Avenue sta si obiektem o znaczeniu historycznym. Louie zosta wytypowany do niesienia
pochodni przed a picioma
Louie na deskorolce w wieku 81 lat (dziki uprzejmoci Louisa Zamperiniego)
igrzyskami olimpijskimi. Tyle organizacji ubiegao si o zaszczyt przyznania mu
nagrody, e mia kopot ze zmieszczeniem wszystkich w grafiku.
Nie przyznawa sobie taryfy ulgowej z racji wieku czy przebytych dowiadcze. 2
czasem wygoia si nawet jego uszkodzona noga. W sidmej dekadzie ycia Louie cigle co
tydzie wspina si na szczyt Cahuenga i przebiega mil w czasie poniej szeciu minut. Jako
siedemdziesiciokilkulatek odkry uroki jazdy na deskorolce. W wieku osiemdziesiciu piciu
lat powrci do Kwajalein z misj - zakoczon niepowodzeniem - odnalezienia cia
dziewiciu marines, ktrych nazwiska byy wydubane na cianie jego celi. Jak si zestarzej
- powiedzia, rzucajc pik do futbolu na play Kwajalein - to dam wam zna3. Kiedy mia
dziewidziesit lat, jego ssiedzi zobaczyli go balansujcego wysoko na drzewie na
podwrku z pi w doni. Jak Bg mnie zechce, to mnie zabierze - powiedzia penemu
niedowierzania Peteowi. To po co, do cholery, Mu pomagasz? - odrzek Pete4. W
dziesitej dekadzie ycia, midzy sporadycznymi zamaniami koci, wci mona byo
zobaczy go pochylonego na nartach, wesoo mkncego w d zbocza.
Pozosta czowiekiem zaraliwie, nieuleczalnie pogodnym. Kiedy powiedzia
przyjacielowi, e o ile go pami nie myli, ostatnio gniewa si czterdzieci lat temu5. Jego
wiara w to, e wszystko ma ukryty sens i musi dobrze si skoczy, zapewniaa mu pogod
ducha nawet w cikich chwilach. Pod koniec 2008 roku, przed swoimi dziewidziesitymi
drugimi urodzinami przewozi po schodach na wzku betonow pyt. Kka wzka odpady,
a Louie run w d razem z kawaem betonu. Skoczy w szpitalu ze zaman koci
miednicy i strzaskanym kciukiem. Idc korytarzem do sali ojca, jego crka syszaa, jak
pracownicy szpitala, z ktrymi si zaprzyjani, pozdrawiaj go okrzykiem Hej, Louie!6.
Jeszcze nigdy nie spotkaem kogo - powiedzia kiedy Pete - kto by si w nim nie
zakocha7. Zaraz po wypisaniu ze szpitala Louie wybra si na trzymilow piesz wycieczk.

Po zakoczeniu wojny Phil sta si na powrt Allenem8. Przez krtki czas zajmowa
si produkcj tworzyw sztucznych w Albuquerque, a potem przeprowadzi si wraz z Cecy do
rodzinnego miasteczka La Porte w Indianie, gdzie oboje zatrudnili si w gimnazjum - Allen
jako nauczyciel przedmiotw cisych, Cecy angielskiego. Niedugo potem urodziy si im
dzieci, dziewczynka i chopiec.
Allen rzadko wspomina o wojnie. Jego przyjaciele unikali pyta, z obawy, e dotkn
jakiego bolesnego punktu. Poza bliznami na czole po katastrofie Green Horneta tylko jego
nawyki zdradzay, przez co przeszed. Po tygodniach ywienia si surowym misem
albatrosw i rybitw, nigdy wicej nie tkn drobiu. Mia te dziwne upodobanie do zjadania
jedzenia prosto z puszki, na zimno. I ten niegdysiejszy mistrz akrobacji powietrznych w
swoim dywizjonie nie zblia si do samolotw. Gdy w Ameryce nastaa era odrzutowcw, on
wola pozosta przy swoim samochodzie. Dopiero po wielu latach, kiedy jego crka stracia
ma w wypadku samochodowym, odway si wsi do samolotu, by do niej pojecha.
Nigdy nie wrci do Japonii i wydawa si - przynajmniej z zewntrz - wolny od
resentymentw. Widywano u niego tylko czasem przebysk irytacji, kiedy jego przeycia
traktowano jako mao wany przypis do czego, co przedstawiano jako odysej Louiego9.
Jeli sprawiao mu to przykro, to znosi to z wdzikiem. W 1954 roku, kiedy Louie mia
wystpi w programie telewizyjnym Tbis Is Your Life i odebra zoty zegarek, kamer
filmow, kombi marki Mercury oraz tysic dolarw, Allen, w eleganckiej muszce pod brod,
pojecha do Kalifornii, aby doczy do jego rodziny i przyjaci na scenie. Kiedy mwi,
wzrok mia wbity w podog, a gdy grupa ustawia si do wsplnej fotografii, dyskretnie
przesun si do tyu10.
W pniejszych latach Allen rozpocz ycie emeryta u boku Cecy. Rozegra sporo
rundek golfa, przenis swoje sympatie kibica z druyny Sox na Cubs i caymi dniami po
prostu wysiadywa w milczeniu. Tata przebuja na tej hutawce przed domem chyba z tysic
mil - wspominaa jego crka Karen Loomis. - O czym myla, nie mam pojcia11.
W latach dziewidziesitych dopady go jednoczenie Cukrzyca i choroba serca. W
1998 roku, na kilka miesicy przed mierci, zosta przeniesiony do domu opieki. Gdy
personel pozna jego wojenn histori, zaplanowa imprez na jego cze. By to
prawdopodobnie pierwszy raz, kiedy jego wojenne przeycia zyskay uznanie nie przez
zwizek z Louiem, lecz same dla siebie. Ten jeden, jedyny raz Allen sta si jak otwarta
ksiga. Gdy ludzie schodzili si posucha w urzeczeniu jego opowieci, Karen zobaczya
rozjaniajce twarz ojca cudowne wiato. Po jego twarzy bka si te ledwo dostrzegalny
umiech12.

Dawni przyjaciele Louiego z obozw odnajdywali si na powrt w cywilnym yciu.

Niektrzy rozwinli skrzyda; inni mczyli si przez reszt ycia. Miaa miejsce jedna
tragedia.
Bill Harris zakoczy wojn w wielkim stylu, wywieziony z Omori, by na pokadzie
USS Missouri uczestniczy w ceremonii kapitulacji Japonii. Odzyska wybitn sprawno
intelektualn, stumion przez tortury zadawane przez Kono-waa. Wrci do domu, zakocha
si po uszy w crce kapitana marynarki wojennej, Bill Harris z crk Katey w 1950. Znikn
kilka miesicy pniej (dziki uprzejmoci Katherine H. Meare)
oeni si z ni i zosta czuym ojcem dwch maych dziewczynek. Skania si ku
przejciu na emerytur, ale ostatecznie zdecydowa si pozosta w piechocie morskiej i
awansowa na stopie podpukownika. On i Louie wymieniali si listami i snuli plany
rychego spotkania.
We wrzeniu 1950 roku policja zatrzymaa Harrisa na autostradzie. Dosta wezwanie
do objcia dowdztwa nad batalionem w Korei i rozkaz wyruszenia nastpnego dnia. Przed
wyjazdem powiedzia onie, e jeli opuci go szczcie, nie pozwoli jeszcze raz wzi si do
niewoli.
Przed witem 7 grudnia 1950 roku Harris sta na zamarznitej koreaskiej grze ze
swoim rozbitym batalionem, ktry bra udzia w tak straszliwych walkach, e straci trzy
czwarte swoich onierzy. Tego ranka ubezpiecza od tyu konwj. Gdy przemierzali w
ciemnociach otwarty teren, potny chiski oddzia zaatakowa ich z zasadzki z bardzo
bliskiej odlegoci. To, co Harris zrobi pniej, przeszo do legendy Korpusu Marines. Zebra
swoich ludzi i pod cikim ostrzaem poprowadzi ich prosto na nieprzyjaciela. Ponieli
cikie straty, ale zatrzymali Chiczykw na tyle dugo, e konwj zdy uciec.
O wicie nikt nie mg znale Harrisa. Widziano go po raz ostatni, kiedy szed drog,
niosc dwa karabiny. Jego ludzie szukali godzinami, ale nie znaleli po nim ladu. Doszli do
wniosku, e musia ponownie trafi do niewoli.
Za swoje czyny tamtej nocy Harris zosta nagrodzony Krzyem Marynarki, drugim
najwaniejszym odznaczeniem po Medalu Honoru Kongresu. Genera Clif-ton Capes
przechowywa medal w swoim biurku, z nadziej, e Harris odbierze go osobicie, kiedy
wrci do kraju. Nie wrci. Trzydziestodwuletniego Williama Harrisa nie widziano nigdy
wicej. aden z Koreaczykw zwolnionych z amerykaskich obozw jenieckich nie zgosi,
e go widzia. Harris po prostu zapad si pod ziemi.
Wiele lat pniej rodzina Harrisa otrzymaa skrzynk koci, najprawdopodobniej
zwrconych przez Kore Pnocn. Szcztki znajdujce si wewntrz odpowiaday pono

szcztkom Harrisa, ale przesane wraz z nimi raporty byy tak niekompletne, e rodzina nigdy
nie bya pewna, czy to jego pochowaa na cmentarzu przykocielnym w Kentucky. Pozostaje
tajemnic, co naprawd wydarzyo si tamtego ranka w 1950 roku13.
Po wojnie Pete polubi pikno z Kansas City o imieniu Doris, mia troje dzieci i
powici ycie pracy, do ktrej by stworzony. By trenerem futbolu w liceum w Torrance,
zdoby ze swoj druyn mistrzostwo ligi, a pniej przenis si do liceum Banninga w
Wilmington, gdzie pracowa jako trener lekkiej atletyki i futbolu. W cigu trzydziestoletniej
pracy z druyn lekkoatletyczn zdarzy mu si tylko jeden nieudany sezon. Cieszy si tak
mioci podopiecznych, e gdy w 1977 roku przechodzi na emerytur, na pokadzie Queen
Mary fetowao go omiuset goci.
Bya duma, zostaa zaduma - mawia Pete i sentencja ta spodobaa mu si tak
bardzo, e wydrukowa j sobie na wizytwkach. Ale nawet jako emeryt nie potrafi usiedzie
w miejscu. Jako dziewidziesiciolatek trenowa najmniejsze dzieci w ssiedztwie, ktrym
robi hante ze starych puszek, jak kiedy jego tata Louiemu. Przyprowadza dzieci na chodnik
przed swoim domem i kibicowa im w biegach sprinterskich, wrczajc im po
dziesiciocentwce za kady udzia w biegu i po dwadziecia pi centw za kady rekord
yciowy.
Wojenne przeycia Louiego nkay bardziej Petea ni jego brata. W 1992 roku zosta
opiekunem grupy uczniw na rejsie poczonym z owieniem ryb. Mieli wypyn na ocean
nowoczesnym kutrem o dugoci dwudziestu siedmiu metrw, a mimo to Pete by przeraony
perspektyw znalezienia si na morzu. Stawi si na nabrzeu zaopatrzony w absurdalnie
pomysowy zestaw sprztu ratowniczego: midzy innymi mocn plastikow torb do
wykorzystania w charakterze koa ratunkowego, wodoodporn latark, prawie dwumetrowy
sznur, gwizdek oraz scyzoryk, ktrym planowa dga atakujce go rekiny. Przez cay rejs
gapi si niepewnie w wod.
U schyku ycia Pete pozosta tak samo oddany Louiemu jak w dziecistwie. Stworzy
opasy album z wycinkami prasowymi i zdjciami z ycia Louiego, i z radoci powica
popoudnia na wspominki o bracie - kiedy rozmawia przez telefon z reporterem przez
prawie trzy godziny, zawinity w rcznik kpielowy. W wieku dziewidziesiciu lat cigle
pamita wyniki uzyskane przez Louiego na bieni przed siedemdziesiciu piciu laty z
dokadnoci do pitej czci sekundy. Podobnie jak Payton Jordan, ktry zosta trenerem
reprezentacji Stanw Zjednoczonych na igrzyska olimpijskie w roku 1968, Pete nigdy nie
przesta wierzy, e Louie by w stanie przebiec mil w cztery minuty na dugo przed tym, jak
w 1954 roku jako pierwszy czowiek zrobi to Roger Bannister. Przeycia Louiego

przeladoway Petea jeszcze wiele dekad po wojnie. Kiedy opisywa wojenne udrki Louiego
przed gomi imprezy na cze brata, zaama mu si gos i wybuchn paczem. Dopiero po
duszej chwili by w stanie mwi dalej.
W majowy dzie 2008 roku przed dom Petea w San Clemente zajecha samochd, z
ktrego wysiad Louie. Przyjecha poegna si z bratem - Pete mia czerniaka i wystpiy
przerzuty do mzgu. Ich modsza siostra Virginia zmara kilka tygodni wczeniej; Sylvia i
Payton Jordan odejd kilka miesicy pniej. Cynthia, olniewajca i uparta jak zawsze, w
2001 umara na raka, przytulona do Louiego, ktry szeptem zapewnia j o swojej mioci14.
Louie, przeszo szedziesit lat wczeniej uznany za nieyjcego, przey ich wszystkich.
Pete lea na ku z przymknitymi oczami. Louie, siedzcy obok, zacz opowiada
cicho o swoim yciu z Peteem, odtwarzajc cieki, ktrymi podali od 1919 roku, kiedy
zapalenie puc Louiego sprowadzio ich do Kalifornii. Ci dwaj wiekowi mczyni czuli tak
sam blisko jak wtedy, w dziecistwie, kiedy leeli obok siebie na ku, czekajc na
Grafa Zeppelina.
Louie wspomina, jak dzikim by kiedy chopcem i jak wiele zrobi Pete, by go
uratowa. Mwi o dobrych rzeczach, ktre spyny na niego dziki wielkodusznej pomocy
Petea, a take o yciowym spenieniu, jakie odnaleli w roli przewodnikw dla dzieci.
Wszystkie te dzieci, powiedzia Louie, s czci ciebie, Pete.
Oczy Petea otwary si, nagle przejrzyste, i ostatni raz spoczy na twarzy modszego
brata. Nie mg mwi, ale si umiecha.
Jesieni 1996 roku w kancelarii Pierszego Kocioa Prezbiteriaskiego w Hollywood
zadzwoni telefon. Louie, wtedy niespena osiemdziesicioletni, podnis suchawk.
Gos w aparacie nalea do Draggana Mihailovicha, producenta telewizji CBS.
Zimowa olimpiada w 1998 roku miaa odby si w Nagano, a Louie zgodzi si przebiec z
pochodni olimpijsk koo Naoetsu. Mihailovich krci krtki film biograficzny o Louiem,
ktrego emisj planowano na czas igrzysk, i pojecha do Japonii zrobi rozeznanie. W czasie
pogawdki przy misce makaronu dowiedzia si czego niesamowitego.
Mihailovich zapyta Louiego, czy siedzi. Kiedy Louie odpar, e tak, powiedzia, eby
trzyma si mocno.
- Ptak yje.
Louie omal nie spad z krzesa15.
Czowiek uznany za umarego wyszed z mroku pewnej nocy w 1952 roku16. Nie
syszano o nim od prawie siedmiu lat. Watanabe wysiad z pocigu w Kobe, przeszed przez
miasto i stan przed domem z ogrodem podzielonym wzdu na dwie czci kamienn

ciek. Przed jego znikniciem matka spdzaa w tym domu co roku kilka miesicy, ale
Watanabe nie widzia si z ni od tak dawna, e nie wiedzia, czy matka w ogle tam jeszcze
przyjeda. Krci si koo domu, rozgldajc si za jak wskazwk. Pod lamp przy furtce
zobaczy jej nazwisko.
Przez cay czas, kiedy uwaano go za zmarego, ukrywa si po wsiach. Poprzedniego
lata pedaowa przez wsie na rowerze z zamontowan lodwk turystyczn i sprzedawa lody,
zazdroszczc bawicym si wok niego dzieciom. Na jesieni wrci do pracy na roli i
uprawia poletka ryowe. Ktrego marcowego dnia w 1952 roku w trakcie lektury gazety
zwrci uwag na jeden artyku. Pisano w nim, e nakaz aresztowania podejrzanych o
zbrodnie wojenne zosta uchylony. W tekcie byo jego nazwisko.
Cofnicie nakazu byo wynikiem nieprawdopodobnego rozwoju wypadkw. Tu po
wojnie na caym wiecie rozbrzmiay gosy domagajce si ukarania Japoczykw, ktrzy
zncali si nad jecami wojennymi. Procesy o zbrodnie wojenne rozpoczy si do
szybko17. Wkrtce jednak diametralnie zmienia si rzeczywisto geopolityczna. Gdy
amerykascy okupanci pomagali Japonii w przejciu do demokracji i niepodlegoci,
wybucha zimna wojna. Poniewa komunizm rozszerza si na Daleki Wschd, amerykascy
przywdcy uznali przyszy sojusz z Japoni za kluczowy dla narodowego bezpieczestwa.
Zbrodnie wojenne stay si kwesti sporn; procesy cieszyy si w Japonii bardzo z saw,
powsta nawet ruch na rzecz zwolnienia z wizie wszystkich skazanych zbrodniarzy
wojennych. Denie do zadouczynienia jecom nagle stano na przeszkodzie realizacji
celw amerykaskiej polityki obronnej. Kto musia ustpi.
24 grudnia 1948 roku, gdy amerykaska okupacja wchodzia w kocowe fazy, genera
MacArthur ogosi witeczn amnesti18 dla ostatnich siedemnastu oskaronych
oczekujcych na proces za zbrodnie wojenne klasy A - do tej grupy naleeli ludzie
odpowiedzialni za prowadzenie wojny. Oskareni zostali wypuszczeni na wolno, a
niektrzy osignli potem w yciu niemae sukcesy. Nobu-suke Kishi, niegdy oskarony o
zmuszenie do niewolniczej pracy tysicy Chiczykw i Koreaczykw, zosta w 1957 roku
premierem19. Wadze amerykaskie uzasadniay decyzj o ich zwolnieniu, argumentujc, e
podsdni i tak najprawdopodobniej nie zostaliby skazani, ale trudno byo da temu wiar.
Wczeniej postawiono przed sdem ponad dwa tuziny oskaronych o zbrodnie klasy A i
wszyscy zostali skazani. Nawet w Japonii panowaa powszechna zgoda co do tego, e wielu
spord zwolnionych byo winnych20.
Dziesi miesicy pniej zakoczono procesy oskaronych o zbrodnie klasy B i C wydawanie rozkazw do maltretowania lub zabijania bd ich wykonywanie. Ostatnim

skazanym w procesie przez Stany Zjednoczone by oficer o nazwisku Osamu Satano21. Jego
wyrok wpisywa si w atmosfer pojednania - uznany za winnego cicia lotnika, zosta
skazany na pi lat wizienia. Na pocztku 1950 roku MacArthur wyda zarzdzenie o
agodzeniu wyrokw zbrodniarzy wojennych w nagrod za dobre sprawowanie. Odsiadujcy
doywocie mogli ubiega si o zwolnienie warunkowe po pitnastu latach22. W 1951 roku
alianci podpisali z Japoni traktat pokojowy, ktry mia zakoczy okupacj23. Traktat
pozbawia byych jecw oraz ich rodziny prawa ubiegania si o odszkodowania od Japonii i
japoskich firm, ktre korzystay z ich niewolniczej pracy*. Na koniec, w marcu
* Amerykaskie ustawy o zbrodniach wojennych z lat 1948 i 1952 przyznaway
kademu byemu jecowi po 1 dolarze za kady dzie niewoli, jeli potrafi udowodni, e
nie otrzymywa jedzenia w iloci i jakoci nakazanej przez konwencj genewsk, i 1,5 dolara
za kady dzie, jeli udowodni, e by poddawany nieludzkiemu traktowaniu i/lub zmuszany
do cikich robt. Maksymalne odszkodowanie wynosio zatem 2,5 dolara za dzie niewoli.
1952 roku, tu przed wprowadzeniem w ycie postanowie traktatu i zakoczeniem
okupacji, uchylono nakaz aresztowania zbiegych zbrodniarzy wojennych24. Watanabe
znalaz si na licie, cho mao kto wierzy, e jeszcze yje.
Watanabe zareagowa nieufnie na t prasow rewelacj. Bojc si, e to prowokacja
policyjna, nie wrci do domu. Przez du cz wiosny pracowa jak handlarz rybami, cay
czas zastanawiajc si, czy jest wolny. W kocu postanowi potajemnie odwiedzi matk.
Zadzwoni do bramy, ale nikt nie odpowiedzia. Zadzwoni jeszcze raz, tym razem
duej, i wreszcie usysza kroki na kamiennej ciece. Brama otworzya si i zobaczy twarz
swojego modszego brata, ktrego widzia po raz ostatni, gdy ten by dzieckiem. Brat zarzuci
mu rce na szyj i zacign do domu z okrzykiem: Wrci Mu-cchan!.
Mutsuhiro Watanabe zakoczy ycie banity. W czasie gdy si ukrywa, skazano za
zbrodnie wojenne wielu jego kolegw stranikw i urzdnikw obozw. Niektrzy zostali
straceni. Pozostali mieli niebawem wyj z wizienia. W duchu amerykaskich wysikw
pojednania z Japoni wszyscy oni, cznie z tymi skazanymi na doywocie, ju wkrtce
uzyskali warunkowe zwolnienia. Wszystko wskazuje na to, e mimo wyroku mierci wyszed
na wolno rwnie Sueharu Kitamura, Konowa. Do 1958 roku odzyskali wolno wszyscy
zbrodniarze wojenni, na ktrych nie wykonano wyroku mierci, a 30 grudnia tego roku
wszyscy zostali objci amnesti25. Sugamo zostao zburzone, a przeycia jecw w
japoskich obozach z wolna popaday w zapomnienie.
Watanabe przyzna pniej, e na pocztku wygnania zastanawia si, czy popeni
jak zbrodni czy te nie. Ostatecznie win obarczy nie siebie, lecz grzeszn, absurdaln,

obkan wojn26. Widzia siebie jako jej ofiar. Jeli odczuwa jakie wyrzuty sumienia w
zwizku z tym, co zrobi, lekceway je, przekonujc samego siebie, e uchylenie nakazu
aresztowania to swego rodzaju rozgrzeszenie.
Cakowite i nieodwoalne wyzwolenie przynioso mi po prostu wielk rado napisa w 1956 roku - i przekonanie, e jestem niewinny27.
Watanabe oeni si i mia dwoje dzieci. Otworzy w Tokio agencj ubezpieczeniow,
ktra wedle wszelkich danych przynosia mu spore dochody. Mieszka w luksusowym
apartamencie wartym pono ptora miliona dolarw i utrzymywa domek letniskowy na
australijskim Zotym Wybrzeu28.
traktatu pokojowego przekazano jecom 12,6 miliona dolarw w japoskich
aktywach, ale poniewa amerykascy jecy otrzymali ju wypaty zarzdzone przez ustawy o
zbrodniach wojennych, pierwszestwo w dostpie do tych pienidzy uzyskay inne pastwa.
Niemal wszyscy, ktrzy wiedzieli o jego zbrodniach, sdzili, e nie yje. Pniej
przyzna, e odwiedzi kilka razy Ameryk, lecz nie spotka tam adnych byych jecw.
Dopiero na pocztku lat osiemdziesitych amerykaski oficer zasysza w czasie pobytu w
Japonii, e Ptak yje29. W 1991 roku Bob Martindale dowiedzia si, e japoski weteran
zauway na imprezie sportowej kogo, kto wyglda jak Watanabe30. Ta rewelacja nie
odbia si szerszym echem wrd byych jecw. Louie, nic o tym nie wiedzc, nadal sdzi,
e Ptak kilkadziesit lat wczeniej popeni samobjstwo.
W lecie 1995 roku Watanabe mia siedemdziesit siedem lat, a od jego ucieczki z
Naoetsu mino p wieku. Posiwiay mu wosy, jego wyniosa sylwetka si przygarbia.
Wydawa si bliski zakoczenia ycia bez publicznej konfrontacji z wasn przeszoci.
Tego roku by jednak wreszcie gotw przyzna, e znca si nad ludmi. Moe rzeczywicie
poczu si winny. Moe u progu mierci ogarn go niepokj, e zostanie zapamitany jako
demon, i pragn zatrze to wraenie. A moe powodowany t sam prnoci, ktra zeraa
go w czasie wojny, chcia wykorzysta swoj haniebn histori i swoje ofiary do zwrcenia
na siebie uwagi, albo nawet zjedna sobie podziw demonstracyjn skruch. Latem tego roku
do jego drzwi zapuka dziennikarz londyskiego Daily Mail. Watanabe wpuci go do
rodka.
W swoim salonie, z krysztaowym kieliszkiem z winem w wielkiej, podobnej do apy
doni, wreszcie poruszy temat jecw wojennych.
- Rozumiem ich rozalenie i uwaam, e maj prawo zastanawia si, dlaczego byem
taki surowy - powiedzia. - Chciabym ich z gbi serca przeprosi. Naj-szczerzej, jak
potrafi... Byem okrutny. Bardzo okrutny.

Zacisn pi i uda, e wymierza sobie cios w podbrdek. - Jeli byli winiowie

zechc, mog zaoferowa, aby tu przyjechali i mnie pobili.
Wytumaczy, e jeli kara jecw, to tylko rkami - gdyby syszeli to ci, ktrzy byli
kopani, okadani mieczem do kendo i kijem baseballowym albo uderzani w twarz pasem,
byliby wciekli. Twierdzi, e prbowa jedynie nauczy jecw wojskowej dyscypliny i
podkreli, e tylko wykonywa rozkazy. - Gdybym by w czasie wojny lepiej wyedukowany,
sdz, e bybym yczliwszy, bardziej przyjazny - stwierdzi. - Ale wpajano mi, e jecy si
poddali, a to jest co karygodnego. Nie wiedziaem o konwencji genewskiej. Zapytaem o ni
przeoonego, a on odpowiedzia: Tu jest Japonia, a nie Genewa.
Byo we mnie dwch ludzi - cign. - Jeden, ktry wypenia rozkazy wojskowe, i
drugi, ktry by bardziej ludzki. Chwilami czuem, e mam dobre serce, ale Japonia w tamtym
okresie dobrego serca nie miaa. W normalnych czasach nigdy bym takich rzeczy nie zrobi.
Wojna to zbrodnia przeciwko ludzkoci - podsumowa. - Ciesz si, e nasz premier
za ni przeprosi, ale nie rozumiem, dlaczego nie zrobi tego cay rzd. Mamy zy rzd31.
Po tym wywiadzie dziennikarz Daily Mail skontaktowa si z Tomem Wadeem i
poinformowa go, e Watanabe poprosi o wybaczenie. - Przyjmuj jego przeprosiny i ycz
mu spokoju na staro - powiedzia Wade. - Niedobrze jest tak dugo trwa w nienawici.
Zapytany, czy chciaby skorzysta z propozycji Watanabego i pobi go, Wade odpar,
e nie, ale po namyle zmieni zdanie.
- Moe bym mu przywali, raz, a porzdnie - przyzna32.
Artyku Daily Mail ukaza si tylko w Anglii. Min prawie rok, zanim Louie
dowiedzia si, e Watanabe yje. W pierwszym odruchu powiedzia, e chciaby si z nim
spotka.
W dekadach po wojnie opuszczony teren obozu Naoetsu niszcza, a mieszkacy wsi
nie rozmawiali o tym, co si tu wydarzyo. Pami tych wydarze w duym stopniu si
zatara. Dopiero w 1978 roku jeden z weteranw napisa list do nauczycieli z miejscowego
liceum i zainicjowa dialog, ktry przybliy wielu miejscowym wojenn histori ich wsi.
Dziesi lat pniej odwiedzi Naoetsu byy jeniec Frank Hole. Po wojnie poczyo si ono z
ssiedni wsi, tworzc miasto Joetsu. Hole posadzi trzy sadzonki eukaliptusa przed
ratuszem miejskim i przekaza wadzom miasta tablic pamitkow na cze szedziesiciu
Australijczykw, ktrzy zginli w obozie.
Historie jecw wzbudziy wspczucie mieszkacw Joetsu. Zaoyli oni nawet
stowarzyszenie na rzecz budowy parku pokoju dedykowanego pamici zmarych jecw oraz
pojednaniu33. Jednym z jego zaoycieli by Shoichi Ishizuka, japoski weteran, ktry

przebywa w czasie wojny w amerykaskim obozie jenieckim i tak dobrze go tam traktowano,
e niewol wspomina jako beztroskie wizienne ycie. Gdy powiedziano mu o
cierpieniach jego alianckich kolegw w jego rodzinnej wsi, by zbulwersowany. Utworzono
komitet, rozpoczo si zbieranie funduszy, urzdzano w miecie wystawy. Joetsu jako
pierwsze spord dziewidziesiciu jeden japoskich miast, w ktrych dziaay niegdy
obozy jenieckie, miao stworzy pomnik pamici ofiar.
Cho fundusz wsparo finansowo osiemdziesit pi procent mieszkacw Joetsu,
plan budowy parku wzbudzi ogromne kontrowersje. Niektrzy zaciekle go zwalczali, grozili
jego twrcom mierci, zapowiadali zniszczenie pomnika i spalenie domw osb
zaangaowanych w jego budow. W zgodzie z ide pojednania rada budowy pomnika
zabiegaa o udzia w projekcie rodzin skazanych i powieszonych stranikw, te jednak
wzbraniay si w obawie przed ostracyzmem spoecznym. Chcc upamitni aob rodzin po
obu stronach konfliktu, rada zaproponowaa wybudowanie wsplnego cenotafu dla jecw i
powieszonych stranikw, ale pomys ten urazi byych jecw. W pewnym momencie
prawie zarzucono realizacj planu.
Ostatecznie zwyciy duch pojednania. Otwarcie parku pokoju na miejscu dawnego
obozu Naoetsu nastpio w padzierniku 1955 roku. W centralnym miejscu stay dwa posgi
aniow unoszcych si nad cenotafem, w ktry wmurowano tablic przekazan przez Holea.
Na osobnym cenotafie kilka metrw dalej umieszczono tablic powicon pamici omiu
powieszonych stranikw. Na prob ich rodzin nie wyryto na niej nazwisk, a tylko prost
inskrypcj: Osiem gwiazd na spokojnym niebie.
Na pocztku 1997 roku Draggan MihaiWich z telewizji CBS, zaopatrzony w adres i
numer telefonu, przylecia do Tokio w poszukiwaniu Watanabego34. Szef japoskiego
oddziau CBS zadzwoni pod podany numer. Odebraa ona Watanabego, ktra
poinformowaa go, e m nie moe rozmawia, gdy jest ciko chory i nie wstaje z ka.
Mihailovich poprosi szefa oddziau, aby zatelefonowa ponownie i yczy Watanabemu
powrotu do zdrowia. Poskutkowao: pani Watanabe przyznaa, e m wyjecha z kraju w
interesach i nie wiadomo, kiedy wrci.
MihaiWich, zdajc sobie spraw, e jest zbywany, zacz obserwowa kamienic i
biuro Watanabego. Czatowa tam godzinami, ale Watanabe si nie pojawia. Gdy ju zaczyna
traci nadziej, niespodziewanie zadzwoni jego telefon komrkowy. Watanabe odpowiedzia
na telefon szefa oddziau CBS. Usyszawszy, e producenci maj wiadomo od Louisa
Zamperiniego, zgodzi si na spotkanie z nimi w hotelu w Tokio.
MihaiWich wynaj w hotelu pokj i zainstalowa w nim ekip kamerzystw.

Wtpic, czy Watanabe zgodzi si na wywiad, wyposay swojego operatora w miniaturow

kamerk ukryt w czapce baseballowej. O umwionej godzinie Ptak wszed do budynku.
Usiedli w holu. Watanabe zamwi piwo. MihaiWich wyjani, e chc przedstawi
widzom sylwetk Louisa Zamperiniego. Watanabe natychmiast skojarzy nazwisko.
- Winiw szeset - powiedzia. - Zamperini numer jeden.
Bob Simon, ktry mia by narratorem reportau, pomyla, e to zapewne jedyna
szansa rozmowy z Watanabem, wic z miejsca, w holu, zacz wypytywa go o Louiego.
Watanabe speszy si. Powiedzia co o tym, e Zamperini to dobry czowiek, a on,
Watanabe, nienawidzi wojny. Zapewni, e chodzio mu przede wszystkim o to, by chroni
jecw, poniewa gdyby uciekli, wymordowaliby ich cywile.
Zapytany, dlaczego w takim razie znalaz si na licie najbardziej poszukiwanych
zbrodniarzy wojennych, nad si jak paw. - Jestem numer siedem - owiadczy. - Tj numer
jeden.
Zwierzy si, e wygnanie byo dla niego bardzo bolesne.
Zapytali Watanabego, czy zechce wej na gr i porozmawia przed kamerami.
Watanabe zapyta, czy wywiad zostanie nadany w Japonii, a kiedy Mihailo-vich odpar, e
nie, ku jego zaskoczeniu wyrazi zgod.
Na grze, przy wczonych kamerach, dziennikarze wrczyli mu fotografi
modziutkiego, umiechnitego Louiego stojcego na bieni. Simon zacz z grubej rury.
- Zamperini i inni winiowie wspominaj pana jako najbanalniejszego ze stranikw.
Jak pan to wyjani?
Prawa powieka Watanabego zacza opada. Mihailovich poczu si nieswojo.
- Nie otrzymywaem rozkazw wojskowych - powiedzia, przeczc wasnym sowom
wygoszonym w 1995 roku. - Z osobistych powodw traktowaem winiw stricte jako
wrogw Japonii. Zamperini by mi dobrze znany. Skoro twierdzi, e by bity przez
Watanabego, to taka rzecz prawdopodobnie miaa miejsce, biorc pod uwag moje uczucia w
tamtym czasie.
Odrzuci gow do tyu, wysun podbrdek i spojrza hardo na Simona. Powiedzia,
e jecy narzekali na bahostki i rozmawiali o Japoczykach, posugujc si epitetami.
Przyzna, e to budzio jego gniew. Obecno w obozie setek jecw - doda - oznaczaa dla
niego ogromn presj.
- Bicie i kopanie jest w biaym spoeczestwie uwaane za okrutne. Okrutne
zachowanie - powiedzia, cedzc sowa. - W obozie zdarzay si jednak sytuacje, kiedy bicie i
kopanie byy nie do uniknicia.

Po zakoczeniu wywiadu sprawia wraenie wytrconego z rwnowagi. Kiedy

powiedziano mu, e Zamperini przyjeda do Japonii i chce si spotka, aby zaoferowa mu
swoje przebaczenie, odpowiedzia, e zobaczy si z nim i przeprosi, ale nie w imieniu
japoskiej armii, tylko swoim wasnym.
Gdy si pakowali, MihaiWich zgosi jeszcze jedn, ostatni prob. Czy zgodzi si
zosta sfilmowany, jak idzie ulic? Zdawao si, e Watanabe tylko na to czeka. Zaoy
czapk, wyszed na chodnik, obrci si i zacz i w kierunku kamery. Porusza si, jak
niegdy paradowa przed swoimi winiami, z wysoko podniesion gow, wypit piersi i
wadczym spojrzeniem35.
Dziewi miesicy pniej, przygotowujc si do powrotu do Japonii i niesienia
pochodni olimpijskiej, Louie siedzia godzinami przy biurku, zatopiony w mylach. Potem
wczy komputer i zacz pisa.
W wyniku moich przey wojennych oraz nieuzasadnionego i nieracjonalnego
prze-sladowania, jakiego doznaem z Pana strony, moje powojenne ycie zmienio si w
koszmar. Nie tyle bl i cierpienie, ile napicie nerwowe i upokorzenie sprawiy, e
nienawidziem Pana z gbi serca.
Pod paskim jarzmem zostay mi odebrane moje prawa przysugujce nie tylko
jecowi wojennemu, lecz kadej ludzkiej istocie. Trudno byo zachowa resztki godnoci i
nadziei potrzebne do tego, by doy koca wojny.
Powojenne koszmary obrciy moje ycie w gruzy, lecz dziki spotkaniu z Bogiem za
porednictwem kaznodziei Bilyego Grahama powierzyem swoje ycie Chrystusowi, a
mio zaja miejsce nienawici, ktr do Pana ywiem. Chrystus powiedzia: Miujcie
swoich nieprzyjaci i mdlcie si za nich.
Jak Pan zapewne wie, przyjechaem do Japonii w 1952 [sic!] i askawie pozwolono mi
zwrci si do wszystkich japoskich zbrodniarzy wojennych osadzonych w wizieniu
Sugamo () Zapytaem o Pana i powiedziano mi, e prawdopodobnie popeni Pan
harakiri, co bardzo mnie zasmucio. W tym momencie przebaczyem Panu tak jak
pozostaym, a teraz mam nadziej, e Pan take przyjmie wiar chrzecijask.
Louis Zamperini36
Zoy list i zabra go ze sob do Japonii.
Spotkanie nie doszo do skutku. CBS skontaktowao si z Watanabem i powiadomio
go, e Zamperini pragnie si z nim spotka. Watanabe prawie wyplu odpowied: nie ma
mowy37.
Po przyjedzie do Joetsu Louie cigle mia przy sobie list. Kto wzi go i obieca, e

dostarczy do adresata. Jeli Watanabe go otrzyma, to nigdy nie odpisa.

Zmar w kwietniu 2003 roku38.
Rankiem 22 stycznia 1998 roku nieg prszy lekko nad wsi znan niegdy jako
Naoetsu. Cztery dni przed swoimi osiemdziesitymi pierwszymi urodzinami Louie Zamperini
sta w biaej kurzawie przy drodze, wzdu ktrej cigny si lnice zaspy. Jego ciao byo
sterane i ogorzae, skra pobrudona zmarszczkami krelcymi mapy przebytych w yciu
drg. Dawna burza czarnych wosw zamienia si w pprzezroczysty, siwy puch, lecz w
jego niebieskich oczach cigle byszczay iskierki. Na serdecznym palcu jego prawej doni
wci widoczna bya blizna, ostatni znak, jaki zostawi po sobie na tym wiecie Green
Hornet.
Nadszed oczekiwany moment. Louie wycign rk i przej pochodni olimpijsk.
Jego nogi nie miay ju tej samej siy i sprystoci, co kiedy, jednak wci daway mu
solidne oparcie. Unis pochodni, skin gow i wystartowa39.
Wszdzie wok widzia umiechnite japoskie twarze. Dzieci zerkay z kapturw
zimowych paszczykw, pozdrawiali go ludzie, ktrzy pracowali kiedy z jecami
niewolnikami w stalowni, cywile robili zdjcia, klaskali, machali i dopingowali go, a dwie
kolumny stu dwudziestu japoskich onierzy rozstpoway si, aby go przepuci. Louie
bieg przez miejsce, gdzie przed laty zakuto go w kajdany, a do jego duszy zakrad si
czowiek o czarnych oczach. Ale kajdany dawno znikny, podobnie Ptak. Nie byo po nich
ladu wrd gosw i sypicego niegu, by tylko stary, radosny czowiek, ktry bieg.

Podzikowania
Bd atwiejszym tematem ni Seabiscuit - powiedzia mi kiedy Louie - poniewa
umiem mwi.
Kiedy koczyam prac nad moj pierwsz ksik, Niepokonany Seabiscuit, byam
pewna, e nigdy nie znajd tematu, ktry zafascynuje mnie w takim stopniu jak ten ko
wycigowy z czasw Wielkiego Kryzysu i grupa pracujcych przy nim ludzi. Po pierwszej
rozmowie z tryskajcym zaraliwym entuzjazmem i nieprawdopodobnie ywotnym Louiem
Zamperinim zmieniam zdanie.
Ta rozmowa zapocztkowaa moj siedmioletni podr przez nieprawdopodobne
ycie Louiego. Odnajdywaam jego histori we wspomnieniach olimpijczykw, byych
jecw oraz lotnikw, japoskich weteranw, a take rodziny i przyjaci z kraju, w
dziennikach, listach, esejach i telegramach - wielu z nich napisanych przez od dawna
nieyjcych ludzi - w dokumentach wojskowych i na niewyranych fotografiach, w
nieopublikowanych wspomnieniach zagrzebanych w szufladach biurek, w stertach pisemnych
owiadcze onierzy i materiaw z procesw o zbrodnie wojenne, w zapomnianych
dokumentach znajdujcych si w archiwach tak odlegych miast jak Oslo czy Canberra. U
kresu podry ycie Louiego stao mi si tak bliskie jak moje wasne. Kiedy chc sobie
przypomnie, co si dziao ze mn w Japonii - powiedzia raz Louie do swoich przyjaci - to
dzwoni do Laury.
Louie nie mg okaza mi wikszej uprzejmoci, otwierajc przede mn swj wiat.
Odby ze mn siedemdziesit pi rozmw i cierpliwie, bez sowa skargi odpowiedzia na
tysice pyta. By odwieajco szczery, chtnie przyznawa si do wasnych poraek i
sprostowa kilka szczegw nadmiernie ubarwionych przez dziennikarzy. Jego pami bya
imponujca - niemal za kadym razem, kiedy porwnywaam jego wersj wydarze z
artykuami w gazetach, dokumentami oraz innymi rdami, jego wspomnienia okazyway si
zgodne z nimi co do najmniejszego detalu, nawet wwczas, gdy omawiane wydarzenia
rozegray si jakie osiemdziesit pi lat temu.
Jako zapalony kolekcjoner, Louie zachowa chyba kady przedmiot zwizany z jego
yciem, od tabliczki z napisem NIE PRZESZKADZA, ktr gwizdn Jesse
Owensowi w Berlinie, po papierowy numer, ktry mia na sobie, kiedy bi
midzyszkolny rekord w biegu na mil w 1934 roku. Jeden z jego albumw z wycinkami,

obejmujcy tylko lata 1917-1938, way dwadziecia osiem i p kilo. Zaoferowa si wysa
mi go, powierzajc go pieczy mojej nieyjcej ju przyjaciki Debie Gins-burg, ktra jako
przytaszczya go na poczt. Oprcz niego przesa mi kilka innych albumw (na szczcie
mniejszych), setki fotografii i listw, swoje dzienniki i przedmioty tak cenne jak poplamiony
wycinek z gazety, ktry by w jego portfelu na tratwie. Kada z tych rzeczy bya dla mnie
kopalni informacji, opowiadaa o jego yciu bezporednio i z wiele mwicymi szczegami.
Jestem niezmiernie wdziczna Louiemu, e powierzy mi tak drogie mu przedmioty i zaprosi
mnie do swojej historii.
Pete Zamperini, Sylvia Zamperini Flammer i Payton Jordan nie doyli ukoczenia tej
ksiki, ale odegrali ogromn rol w jej tworzeniu, dzielc si zebranymi w cigu caego
ycia wspomnieniami i pamitkami. Pisanie ksiki wizao si z wieloma miymi chwilami;
szczeglne miejsce zajmoway wrd nich dugie rozmowy z Peteem, Sylvi i Paytonem.
Dzikuj take Harveyowi Flammerowi, Cynthii Zamperini Garris, Ricowi Applewhiteowi
oraz witej pamici Marge Jordan za to, e opowiedzieli mi swoje wspomnienia o Louiem i
Cynthii.
Karen Loomis, crka Russella Allena Phillipsa i jego ony Cecy przeprowadzia mnie
przez histori jej rodziny i przesaa wojenne listy miosne ojca do jej matki, albumy,
fotografie, wycinki oraz wspomnienia jej babci. Dziki Karen mogam zajrze w ycie
cichego, skromnego pilota znanego jako Phil i odkry odwanego i wytrwaego czowieka.
Kiedy wybior si do Georgii na obiecane mu-finki z Karen. Dzikuj take crce Billa
Harrisa, Katey Meares, ktra przesaa mi rodzinne zdjcia i opowiedziaa o ojcu, ktrego tak
wczenie stracia, wspominajc, jak tata stawa na gowie w kuchni, eby rozmieszy swoje
dziewczynki. Dzikuj rwnie Monroe i Phoebe Bormann, Terryemu Hoffmanowi oraz
Billowi Perry za opowiedzenie mi o Philu i Cecy.
Dla tych, ktrzy przeyli obz jeniecki, mwienie o wojnie jest czsto rozdzierajcym
dowiadczeniem - jestem ogromnie wdziczna wielu byym jecom, ktrzy dzielili si ze mn
wspomnieniami, nieraz przy tym paczc. Nigdy nie zapomn wspaniaomylnoci Boba
Martindalea, Toma Wadea i Franka Tinkera, ktrzy przez wiele godzin oywiali dla mnie
obz jeniecki i Ptaka. Milton McMullen opisa Omori, jenieck rebeli oraz dzie, w ktrym
wywrci pocig. Johan Arthur Johansen opowiedzia o Omori i udostpni mi swoje obszerne
teksty na temat obozu. Nieyjcy ju Ken Marvin opowiedzia o ostatnich nalenikach, ktre
zjad na Wake przed nadejciem Japoczykw, Naoetsu pod rzdami Ptaka oraz uczeniu
stranika pociesznie wulgarnej angielszczyzny. Glenn McConnell opowiedzia mi o Ofunie,
kaczce o imieniu Gaga i pobiciu Billa Harrisa. Nieyjcy ju John Cook opisa mi prac

niewolnicz w Naoetsu i podzieli si nieopublikowanymi wspomnieniami. Podzikowania

niech przyjm rwnie: Fiske Hanley, Bob Hollingsworth, Raleigh Dusty Rhodes, Joe
Brown, VH. Spencer, Robert Cassidy, Leonard Birchall, Joe Alexander, Minos Miller, Burn
0Neill, Charles Audet, Robert Heer oraz Paul Cascio oraz czonkowie rodzin jecw: J. Watt
Hinson, Linda West, Kathleen Birchall, Ruth Decker, Joyce Forth, Marian Tougas, Jan
Richar-dson, Jennifer Purcell, Karen Heer oraz Angie Giardina.
Stanley Pillsbury rozmawia ze mn przez wiele popoudni, przeywajc na nowo
swoje dni spdzone na pokadzie ukochanego Super Mana, witeczny nalot na Wake, a
take chwil, w ktrej zestrzeli Zero nad Nauru. Frank Rosynek, urodzony gawdziarz,
przesa swoje nieopublikowane wspomnienia, Not Everybody Wore Wings i napisa do
mnie o zbombardowaniu Funafuti oraz cudownym powrocie Louiego do ywych na
Okinawie. Lester Herman Scearce oraz nieyjcy ju piloci John Joseph Deasy i Jesse Stay
opowiedzieli o Wake, Nauru, Funafuti oraz o poszukiwaniach zaginionej zaogi Green
Horneta. Martin Cohn opisa ycie dywizjonu na Hawajach, a John Krey zniknicie i
ponowne pojawienie si Louiego. Byron Kinney przybliy mi dzie, w ktrym przelecia
swoim B-29 nad Louiem w Naoetsu i sucha o japoskiej kapitulacji w drodze powrotnej na
Guam. John Weller opisa strasznie skomplikowan prac nawigatora B-24.
Jestem ogromnie zobowizana Japoczykom, ktrzy opowiadali szczerze o ciemnej
godzinie w historii ich narodu. Yuichi Hatto, ksigowy z obozu Omori i przyjaciel jecw,
by niezastpionym rdem wiadomoci o Ptaku, Omori oraz yciu japoskiego onierza i
odpowiada na moje pytania pisemnie, w swoim drugim jzyku, kiedy nie moglimy
rozmawia przez telefon. Yoshi Kondo powiedzia mi o zaoeniu Parku Pokoju w Joetsu, a
Shibui Genzi napisa do mnie o japoskim yciu w Naoetsu. Toru Fukubayashi oraz Taeko
Sasamoto, historycy Japoskiej Sieci Bada nad Jecami Wojennymi, odpowiedzieli na moje
pytania i wskazali mi rda.
Urocza Virginia Toots Bowersox Weitzel, przyjacika Louiego z dziecistwa,
nagraa mi na kasety najbardziej popularne piosenki w liceum w Torrance w latach
trzydziestych, przeplatajc je opowieciami ze szkolnych czasw. Toots, ktra zmara tu
przed oddaniem tej ksiki do druku, opowiedziaa mi o zasadzce na Louiego w dniu jego
szesnastych urodzin, kibicowaniu mu, kiedy bieg z Peteem po szkolnej bieni i grze w
futbol

przy stoisku

hamburgerami

Long Beach.

Bya jedyn znan mi

dziewidziesiciokilkuletni osob, ktra miaa hopla na punkcie programu American Idol.

Olimpijki Velma Dunn Ploessel oraz Iris Cummings Critchell opisay barwnie swoje
przeycia na pokadzie USS Manhattan i na igrzyskach w Berlinie. Draggan Mihailovich

opowiedzia mi o swoim niezwykym spotkaniu z Ptakiem. Georgie Bright Kunkel

przybliya mi w licie sylwetk brata, wspaniaego Normana Brighta.
Gdy odtwarzaam drog Louiego przez ycie, wiele osb pomagao mi w szukaniu
informacji i wyawianiu z nich sensu. William Darron z Towarzystwa Historycznego Si
Powietrznych Armii Stanw Zjednoczonych, z pomoc byego celowniczego amerykaskich
si powietrznych Roberta Grenza, przywiz do mojego domu celownik Norden, ustawi go w
mojej jadalni, umieci pod nim ekran z ruchom map Arizony i nauczy mnie, jak
zbombardowa Phoenix. W trakcie mojej pracy nad ksik zawsze z przyjemnoci
odpowiada na moje pytania. Gary Weaver ze Stowarzyszenia Amerykaskich Weteranw
Inwalidw sfilmowa specjalnie dla mnie wntrze bombowca B-24; dzikuj Garyemu Sinise
za skontaktowanie mnie z nim. Charlie Tilghman, ktry lata odrestaurowanym B-24 w
jednostce upamitniajcej dawne siy powietrzne, uczy mnie o lataniu na Liberatorze.
Kiedy nie czuam si na siach, eby wybra si do Archiwum Narodowego, robiy to
za mnie Peggy Ann Brown i Molly Brose, ktre zagbiay si w obszerne kartoteki jecw
oraz materiay z procesw o zbrodnie wojenne i przynosiy informacje o kluczowym
znaczeniu. John Brodkin, aby oszczdzi mi zawrotw gowy, wpisywa do komputera cytaty
i wszed na mj st w jadalni, aby sfotografowa obrazy z albumu Louiego. Nina B. Smith
przetumaczya dokumenty jenieckie z norweskiego, a Noriko Sanefuji - moje listy do
japoskich informatorw oraz ich odpowiedzi. Julie Wheelock spisaa wiele moich rozmw,
wsuchujc si w niewyrane gosy wiekowych ludzi nagrane na prawie tak samo wiekowym
magnetofonie. Gail Morgan ze Stowarzyszenia Absolwentw Liceum w Torrance przekopaa
szkolne archiwa w poszukiwaniu zdj Louiego.
Pragn rwnie zoy podzikowania Dragganowi Mihailovichowi, Christo-pherowi
Svendsenowi oraz Seanowi McManusowi z CBS, ktrzy askawie pozwolili mi obejrze
niewyemitowane nagranie z programu CBS o Louiem z 1998 roku. Centrum Bada nad
Losami

Jecw

Alianckich

Japonii

Rogera

Mansella

(http://www.

mansell.com/pow-index.html) byo wyczerpujcym rdem informacji o obozach jenieckich;

podzikowania take dla historyka Wesa Injerda, ktry pracuje przy tworzeniu strony
Mansella. John Hendershott, zastpca redaktora z Track and Field News, pomg im
rozplta zawi kwesti rekordw w biegu na mil z lat trzydziestych. Paul Lombardo, autor
ksiki The One Sure Cure: Eugenics, the Supreme Court and Buck vs. Bell, oraz Tony Platt,
autor Bloodlines: Recovering Hitler Nuremberg Laws, przybliyli mi eugenik. Rick
Zitarosa z Morskiego Towarzystwa Historycznego Lakehurst odpowiedzia na pytania o
Grafa

Zeppelina.

Janet

Fisher

Pnocnowschodniego

Regionalnego

Centrum

Klimatycznego, Ja-net Wall z Narodowego Centrum Danych Klimatycznych oraz dr Keith

Heidorn

ze

strony

internetowej

(http://www.islandnet.com/~see/weat-her/doctor.htm),

Weather

odpowiedzieli

na

Doctor
moje

pytania

zwizane z pogod. Doktor Fred Gili wytumaczy mi, na czym polegay obraenia gowy
Phila. Dr Charles Sten-ger rozwia moje wtpliwoci dotyczce danych statystycznych na
temat jecw.
Niezwykle pomocny pukownik Frank Trippi, z pomoc Yvonne Kinkaid oraz
emerytowanego pukownika J. A. Saaverdyego z zespou konsultantw z Oddziau Analiz i
rde Historycznego Instytutu Bada i Analiz Sil Powietrznych w bazie lotnictwa Bolling,
odkry przede mn stosy dokumentw na temat Si Powietrznych Armii. Wyrazy
wdzicznoci niech przyjm take podpukownik Robert Clark z Biura Studiw
Historycznych Si Powietrznych w bazie Si Powietrznych w Bolling; Will Mahoney, Erie
Van Slander oraz Dave Giordano z Archiwum Narodowego; Cathy Cox oraz Barry Spink z
Agencji Bada Historycznych Si Powietrznych w bazie Maxwell oraz Carol Leadenham,
modsza archiwistka w Archiwach Instytutu Hoovera. Dzikuj rwnie mojemu
serdecznemu przyjacielowi, emerytowanemu pukownikowi Michaelowi C. Howardowi z
Korpusu Marines, ktry wsppracowa z emerytowanym kapitanem Williamem Rudichem z
Marynarki Wojennej, podpukownikiem Toddem Holmuistem z Korpusu Marines, major
Heather Cotoi z tego samego korpusu, emerytowanym bosmanem Frankiem Weberem z
Marynarki Wojennej oraz dr. Jimem Heathem, emerytowanym profesorem z Uniwersytetu
Stanowego w Portland, w poszukiwaniu informacji na temat Everetta Almonda, nawigatora,
ktry zosta zabity przez rekina w trakcie prby ratowania siebie i pilota swojego samolotu.
Podzikowania nale si take Peteowi Golkinowi z Narodowego Muzeum
Lotnictwa i Aeronautyki, Midgeowi Fischerowi z Towarzystwa Warbirds of America,
Patrickowi Ranfranzowi, Gregowi Babiskiemu oraz Jimowi Walshowi z Towarzystwa 307.
Grupy Bombowej, komandorowi porucznikowi Kenowi Snyderowi z Narodowego Muzeum
Awiacji Morskiej, Richowi Kolbowi i Mikeowi Meyerowi z towarzystwa Weteranw Wojen
Zagranicznych, Helen Fura z norweskiego Muzeum Morskiego, Siri Lawson z
WarSailors.com, Philowi Gudenschwagerowi, historykowi 11. Grapy Bombowej, Justinowi
Macowi, administratorowi sieci w 11. Grapie Bombowej, Billowi Barretteowi, znawcy
historii Sugamo, Wayneowi Weberowi z archiwum Centrum Billyego Grahama w Wheaton
College, Melany Ethridge z agencji Larry Ross Communications, Tess Miller oraz Heather
VanKoughnett z Towarzystwa Ewangelizacyjnego Billyego Grahama, Shirley Ito,
bibliotekarce z Fundacji LA84, Victorii Palmer z Biblioteki Publicznej w Georgetown, Edith

Miller z liceum w Pao Alto, Wayneowi Wilsonowi, wiceprezesowi Fundacji Sportu

Amatorskiego z Los Angeles; Lauren Walser z magazynu USC Trojan Family, Cheryl
Morris z archiwum absolwentw w Princeton, Parkerowi Bostwickowi z Torrance News
Torch. A take Ericowi Spottsowi z liceum w Torrance.
Pomogli mi take: drogi przyjaciel Alan Pocinki, ktry wspar mnie na tyle sposobw,
e nie jestem w stanie ich zliczy, Linda Goetz Holmes, autorka ksiki Unjust Enchment,
Hampton Sides, autor onierzy widm, Morton Janklow, Dave Tooley, Karen i Russ Scholar,
William Baker, emerytowany wykadowca Uniwersytetu Maine, John Powers z
NorthChinaMarines.com, Ken Crothers, Christine Hoffman, Bud Ross, John Chapman, Robin
Rowland, Ed Hotaling, Morton Cathro, Chris McCar-ron, Bob Curran, Mike Brown, Richard
Glower, Jim Teegarden z pbyrescue.com, Tom Gwynne z Wingslip, Cheryl Cerbone,
redaktorka z Ex-POW Bulletin, Clydie Morgan ze stowarzyszenia Byych Amerykaskich
Jecw Wojennych, Mike Stone z accident-report.com, dr Stanley Hoffman, Kathy Hall, Jim
Deasy, emerytowany kapitan Bob Rasmussen z Marynarki Wojennej, Thorleif Andreassen.
Janet Mcllwain, Gary Staffo, Lynn Gamma, Patrick Hoffman oraz Gene Venske.
Kilku osobom winna jestem specjalne podzikowania. Mj brat John Hillenbrand,
dugoletni niezrzeszony pilot, przejrza uwanym okiem partie ksiki dotyczce maszyn
lotniczych oraz latania i pomg mi zrozumie tajemne szczegy aero-nautyki. Moja siostra
Susan Avallon przeczytaa maszynopis, oferujc byskotliwe sugestie, i kilkukrotnie pomoga
mi wybrn z pisarskiego impasu. Susan i Johnie - jakie to szczcie by Wasz modsz
siostr. Dzikuj rwnie redaktorowi magazynu EQUUS Laurie Prinzowi i mojemu
staremu przyjacielowi z Kenyon Chrisowi Toftowi, ktrzy przeczytali maszynopis i
przekazali mi wnikliwe sugestie.
Autor piknie napisanej ksiki Finisb Forty and Home: The Untold Story oj B-24s in
the Pacific Phil Scearce zna losy lotnikw Si Powietrznych Armii nad Pacyfikiem lepiej ni
jakikolwiek inny historyk. Gdy pisaam t ksik, Phil wielkodusznie dzieli si obszernymi
wynikami swoich bada, kierowa mnie do rde i pomaga rozwika niejeden dylemat.
Pozostaj jego dozgonn duniczk.
Chciaabym wyrazi ogromn wdziczno nawigatorowi B-29 i byemu jecowi
Raymondowi Hapowi Halloranowi. W trakcie pisania tej ksiki prowadziam z nim prawie
codzienn korespondencj e-mailow - Hap udziela mi pomocy w badaniach, dzieli si
zdjciami, opowiada o wasnych przeyciach, przesya podarunki, eby rozweseli dzieci
mojej siostry po mierci ich taty i po prostu by moim przyjacielem. Jako jeden z nielicznych
widzia ciemn stron ludzkoci, a mimo to pozostaje optymist i czowiekiem, ktry chtnie

wybacza. Jego sia ducha bya mi inspiracj.

Od pocztku tego projektu pracowaam z dwoma tumaczami w Japonii. Pomogli mi
nie tylko tumaczeniem - uczyli mnie o japoskiej kulturze, pomagali zrozumie wojn z
perspektywy Japoczykw, dzielili si przemyleniami na temat maszynopisu. Poniewa
wojna pozostaje w Japonii wysoce kontrowersyjnym tematem, poprosili, abym nie
wymieniaa ich z nazwisk. Nigdy jednak nie zapomn tego, co zrobili dla mnie i dla tej
ksiki.
Gdybym miaa creczk, powinnam da jej na imi Jenny, na cze mojej redaktorki,
Jennifer Hershey. Jennifer bya nieskoczenie yczliwa i cierpliwa, udzielaa mi natchnionych
porad, niezliczon ilo razy czynia ustpstwa na rzecz mojego sabego zdrowia i
przeprowadzia mnie od wersji roboczej do finalnej. Dzikuj rwnie mojej nadzwyczaj
utalentowanej agentce Tinie Bennett, ktra prowadzi mnie pewn i pomocn rk, oraz
mojemu byemu redaktorowi Jonowi Karpowi, ktry od pocztku widzia w tej historii
potencja. Wielkie dziki take asystentce Tiny Svetlanie Katz oraz asystentce Jennifer,
Courtney Moran.
W licznych momentach, kiedy nie byam pewna, czy uda mi si doprowadzi t
ksik do szczliwego zakoczenia, otuchy dodawa mi mj m Borden. Spdza dugie
godziny przy naszym kuchennym stole, lcza nad maszynopisem i ulepsza go, a kiedy
choroba ograniczya mj wiat do grnego pitra naszego domu, wnosi w ten wiat rado.
Dzikuj Ci, Borden, za Twoj bezgraniczn czuo, za mdro, wiar we mnie oraz za to,
e zawsze przynosisz mi kanapki.
Na koniec pragn podzikowa milionom alianckich onierzy i jecw wojennych,
ktrzy tworzyli histori II wojny wiatowej. Wielu z nich nigdy nie wrcio do domu; wielu
innych powrcio z emocjonalnymi i fizycznymi bliznami, ktre mieli nosi do koca ycia.
Wyniosam z tej ksiki najgbszy podziw dla tych ludzi, tego, co przeyli i co powicili dla
dobra ludzkoci. Im wanie dedykowana jest ta ksika.
Laura Hillenbrand maj 2010

Przypisy
Wszystkie listy do Louisa Zamperiniego lub od niego, do lub od jego krewnych, a
take dzienniki, jeli nie zaznaczono inaczej, pochodz z archiwum Louisa Zamperiniego.
Wszystkie listy czonkw rodziny Phillipsw, jak rwnie nieopublikowane
wspomnienia Kelsey Phillips A Life Story, pochodz z archiwum Karen Loomis.
Wszystkie rozmowy, telefoniczne i korespondencyjne, jeli nie zaznaczono inaczej,
przeprowadzia autorka. Wywiadw z Louisem Zamperinim byo okoo siedemdziesiciu
piciu, dlatego przypisy do nich nie s opatrzone datami.

Skrty
AAFLA-Stowarzyszenie Sportowcw Amatorw w Los Angeles
AFHRA-Agencja Bada Historycznych Si Powietrznych
BGEA-Towarzystwo Ewangelizacyjne Billyego Grahama
HIA-Archiwa Instytutu Hoovera
NACP - Oddzia Archiwum Narodowego w College Park, Maryland
NHC-Centrum Historyczne Marynarki Wojennej
RAOOH-Archiwa Alianckiej Kwatery Operacyjnej i Okupacyjnej
RG-grupa katalogowa
SCAP - gwnodowodzcy sojuszniczych wojsk okupacyjnych
ZN-rdo nieznane
Prolog
142nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Trumbull,
Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945.
2Ch. Paddock, Sportorials, artyku z albumu Zamperiniego, kwiecie 1938, N; G.
Davis, For Sake of Sport, Los Angeles Evening Herald and Express, artyku z albumu
Zamperiniego, 1938; G. Davis, Cunningham Predicts Zamperini Next Mile Champ, artyku z
albumu Zamperiniego, N [b.d.]; P Scheffels, 4 Minut Mile Run Is Closer, Modesto Bee,
14 lutego 1940.
1. Jednoosobowa rebelia
1D. Botting, Dr. Eckeners Dream Machin. The Great Zeppelin and the Dawn of Air
Tra-vel, New York 2001, s. 146-188; Zeppelin Shatters Record, Salt Lake Tribune, 11
sierpnia 1929; Zeppelin at L.A., Modesto News-Herald, 26 sierpnia 1929; Zep to Sail
Tonightfor N. Y., San Mateo Times, 26 sierpnia 1929; Graf Zeppelin Bids Adieu and Soars
Homeward, Chillicothe Constitution-Tribune, 8 sierpnia 1929; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; P Zamperini, rozmowa telefoniczna 2 marca 2006; R. Zitarosa, Navy Lakehurst
Histori-cal Society, wywiad mailowy, 25 kwietnia 2006; L.C. Wilson, Eckener Follows
Lindbergh Trail on Homeward Trip, Daily Northwestern, 8 sierpnia 1929; WW Chaplin,
Graf Zeppelin on Long Trail Around World, Jefferson City Post-Tribune, 8 sierpnia 1929;
Big German Zep Starts World Tour, Moberly Monitor-Index, 8 sierpnia 1929; Zeps Ocean

Hop Starts in Midweek, Salt Lake Tribune, 20 sierpnia 1929; K.H. von Wiegand, Graf
Zeppelin Rides Typhoon Trail to Port, Salt Lake Tribune, 20 sierpnia 1929; M.H. Vaughn,
Graf Zeppelin Scores Great Hit with Orient, Billings Gazette, 28 sierpnia 1929; In the
Spotlight of Todays News, Waterloo Evening Courier, 26 sierpnia 1929; Zeppelin Will
Continue Flight Tonight, tame; Mikado of Japan to Receive Graf Voyagers at Tea,
Waterloo Eve-ning Courier, 20 sierpnia 1929; Stars Playing Hide and Seek with Zeppelin,
Salt Lake Tribune, 25 sierpnia 1929.
2D. Welch, Hitler. Profde of a Dictator, London 1998, s. 80.
3D. Botting, Dr. Eckeners Dream Machin, dz. cyt., s. 180.
4Tame, s. 181.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
6Historia rodziny Zamperinich na podstawie: P. Zamperini, rozmowy telefoniczne 19
i 22 padziernika 2004.
7Opowieci z dziecistwa wedug: A. Rosenbaum, Zamperini Cheated Death Nine
Times, San Francisco Chronicie, dzia sportowy, 3 marca 1940; M. Stiles, Fire Threatened
Career of Zamperini as Child, Los Angeles Examiner, [b.d.], 1938; P Zamperini, rozmowa
telefoniczna 22 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; S. Flammer,
rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
8Anegdoty z dziecistwa wedug: A. Rosenbaum, Zamperini Cheated Death Nine
Times, dz. cyt.; M. Stiles, Fire Threatened Career ofZamperini as Child, dz. cyt.; P.
Zamperini, rozmowa telefoniczna 22 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy
telefoniczne; S. Flam-mer, rozmowy telefoniczne 25, 27 padziernika 2004; L. Zamperini w
rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
9S. Flammer, rozmowa telefoniczna 25 padziernika 2004.
10Niech do Wochw: P. Zamperini, rozmowa telefoniczna 15 padziernika 2004.
11S. Flammer, rozmowa telefoniczna 25 padziernika 2004.
12P Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika 2004.
13Rodzice Louiego na podstawie: P Zamperini, rozmowa telefoniczna 15
padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; S. Flammer, rozmowy telefoniczne
25 i 27 padziernika 2004.
14P. Zamperini, rozmowa telefoniczna 22 padziernika 2004.
15S. Flammer, rozmowa telefoniczna 25 padziernika 2004.
Psoty Louiego na podstawie: P Zamperini, rozmowy telefoniczne 15, 17, 19 i 22

padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne 22, 27 padziernika 2004 oraz 2

marca 2006.
17P Zamperini, rozmowa telefoniczna 22 padziernika 2004.
18United

States

Census

Bureau,

U.S.

Department

of

Commerce,

http://www.census.gov/ro-chi/www/funl.html#1900, dostp: 7 wrzenia 2009.

19O eugenice: P Lombardo, Eugenie Sterilization Laws, Dolan DNA Learning
Center, Cold Spring Harbor Laboratory, http://www.eugenicsarchive.org, dostp: 13 kwietnia
2006; P Lombardo, korespondencja elektroniczna, 13 kwietnia 2006; E. Black, Eugenics and
the Nazis - the California Connection, San Francisco Chronicie, 9 listopada 2003; A. Platt,
profesor emeritus, Uniwersytet Stanu Kalifornia, korespondencja elektroniczna, 13 kwietnia
2006; A. Platt, The Frightening Agenda of the American Eugenics Movement (uwagi
wygoszone przed komisj sprawiedliwoci senatu Kalifornii 24 czerwca 2003).
20E. Black, Eugenics and the Nazis - the California Connection, dz. cyt.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
22P Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika 2004.
23L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
O^O
2. Biegnij jak szalony
1P Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy
telefoniczne.
2Kariera lekkoatletyczna Petea wedug: Track Stars Graduate, artyku prasowy z
albumu Zamperinich, N, [b.d.], (1934); Pete Zamperini Sets Record, artyku prasowy z
albumu Zamperinich [b. d.], N (1934); Pete Zamperini Goes to USC, artyku prasowy z
albumu Zamperinich, N, [b.d.] (1934).
3Pierwsze zawody na podstawie: P Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika
2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
4Pete uderza Louiego kijem: L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; M. Stiles, Switch
Helped Troy Star Learn to Run, artyku prasowy z 1937 roku, archiwum rodziny
Zamperinich, N, [b.d.].
5Ucieczka z domu oraz Cahuilla wedug: L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
6Treningi: L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; P Zamperini, rozmowa telefoniczna
17 padziernika 2004; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia,
czerwiec 1988, AAFLA; VB. Weitzel, rozmowa telefoniczna 19 lutego 2005.

7Cunningham wedug: M.D. Hesey, Cunningham Calls It a Career, KU Connection, 8

kwietnia 2002, http://www.kuconnection.org/april2002/people_Glenn.asp, dostp: 7 czerwca
2006; PJ. Kiell, American Miler. The Life and Times of Glenn Cunningham, Hal-cottsville,
N.Y 2006, s. 21-149. 8P. Zamperini, rozmowa telefoniczna 19 padziernika 2004, L.
Zamperini, rozmowy telefoniczne.
9P. Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika 2004.
10V.B. Weitzel, rozmowa telefoniczna 19 lutego 2005.
11Tame.
12Louie Iron Man Zamperini, artyku prasowy z 1934 roku, archiwum P
Zamperiniego, N, [b.d.].
13Sport Winks, 10 marca 1933, z albumu Zamperinich.
14Crack Miler of Torrance Takes Distance Event, 28 padziernika 1933, artyku
prasowy z albumu Zamperinich.
15Iron Man Zamperini Wins, Torrance Herald, 16 grudnia 1933; P Zamperini,
rozmowa telefoniczna 15 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
O^O
3. Tornado z Torrance
1Artyku z 1934 roku, album Zamperinich, N, [b. d.].
2Tame.
3Zamperini Runs Mile in 4m 21 3/5, Los Angeles Times, 24 maja 1934; P
Zamperini, rozmowa telefoniczna 15 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy
telefoniczne.
4Rekordy midzyszkolne wedug: J. Hendershot, redaktor Track and Field News,
wywiad mailowy, 6 maja 2009; Zamperini Runs Mile in 4m 21 3/5, dz. cyt.; Mercerhurgs
Great Trio,
Fort Wayne Daily News, 3 czerwca 1916; B. Dahlgren, Reedleys Boh Seaman is
Pushed to National Mile Record of 4:21, Fresno Bee-Republican, 30 maja 1953; Dohbs
Seeks World Mile Record, Oakland Tribune, 3 maja 1929.
5Louis Zamperini of Torrance, Los Angeles Times, 31 grudnia 1934.
6P Zamperini, rozmowa telefoniczna 10 lipca 2006; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
7Ch. Paddock, Spikes, artyku z 1934 roku, album Zamperinich, N, [b.d.].
8History of the Record for the Mile Run, InfoPlease, www.infoplease.com, dostp: 9
lipca 2004; P Kiell, American Miler. The Life and Times of Glenn Cunningham,

Halcottsville, NY 2006, s. 99-126, 266-267.

9P Zamperini, rozmowa telefoniczna 15 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy
telefoniczne. L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec
1988, AAFLA.
10P Zamperini, rozmowa telefoniczna 15 padziernika 2004.
11L. Zamperini, list do L. Zamperini, 14 lipca 1936.
12Artykuy z albumu Zamperinich, N, [b.d.]; E Zamperini, rozmowa telefoniczna 19
padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; L. Zamperini w rozmowie z G.
Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
13Bright of San Francisco Club, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.].
14L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
15J. Fisher, Northeast Regional Climate Center, Cornell University, wywiad mailowy,
7 lipca 2006; K. Heidorn, How Hot Can it Get? The Great Heat Wave of1936, The Weather
Doctor, http://www.islandnet.com/weather/almanac/arc2006/almo6jul.htm, dostp: 1 maja
2006; J. Wall, National Climatic Data Center, wywiad mailowy, 7 lipca 2006; L. Zamperini,
rozmowy telefoniczne; Cooler Weather in the East is Delayed Again, Daily Messenger,
Canandaigua, N.Y, 13 lipca 1936; WF. Mclrath, Heat Wave Deaths Pass 3,000 Mark,
Dun-kirk Evening Observer, 15 lipca 1936; dr J. LuValle w rozmowie z G. Hodakiem, Pao
Alto, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA; M.W Metcalf w rozmowie z G. Hodakiem,
Cla-remont, Kalifornia, luty 1988, AAFLA; A.F. Williams, w rozmowie z G. Hodakiem,
Santa Rosa, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA; K. Griffin w rozmowie z G. Hodakiem,
Carls-bad, Kalifornia, sierpie 1988, AAFLA.
16L. Zamperini, list do P Zamperiniego, 10 lipca 1936.
A. Gould, Two New Records Fali Before Indianas Lash, Burlington Daily
Times-News, 4 lipca 1936; A. Gould, Lash Tops U.S. Distance Stars on Trail of First
Olympic Title, Kingston Daily Freeman, 27 czerwca 1936.
18L. Zamperini, list do P Zamperiniego, lipiec 1936.
19Runner Tells, Torrance Herald, 3 wrzenia 1936.
20Kwalifikacje olimpijskie na podstawie: Local Boy Runs Dead Heat, Los Angeles
Times,
12lipca 1936; B. Lwellyn, artyku bez tytuu, Torrance Herald, lipiec 1936; Twenty
Ca-lifomians, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.]; L. Zamperini w rozmowie z G.
Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA; Stars Fali in Games but Ne-gro
Contingent Shines, Helena Daily Independent, 13 lipca 1936; G. Kirksey, Records Fali,

Champions Beaten in Bitter Finals for American Games Team, Olean Times-Herald,
13lipca 1936; H. McLemore, America Sends Strongest Team to the Olympics,
Dunkirk Eve-ning Observer, 15 lipca 1936; G.T. Davis, Zamperini Had Confidence in
Ability, Los Angeles Evening Herald and Express, 11 lipca 1936; Torrance Tornado in
Dead Heat, Tornado Herald, 16 lipca 1936; P Zamperini, list do L. Zamperiniego, 19 lipca
1936.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna 10 lipca 2006.
22Telegram pastwa Bishop do L. Zamperiniego, 14 lipca 1936.
23Louie Says He Won, Torrance Herald, 16 lipca 1936; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
24G. Bright Kunkel, My Brother Was a Long Distance Runner, West Seattle
Herald, 21 sierpnia 2008.
25Telegramy: L. Zamperini, list do L. Zamperini, 14 lipca 1936; album Zamperinich;
Torrance Herald, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.].
26P Zamperini, list do L. Zamperiniego, 19 lipca 1936.
27B. Lwellyn, artyku z Torrance Herald, lipiec 1936.
394Przypisy
4. Pldrowanie Niemiec
1L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
2L. Zamperini, dziennik olimpijski, wpis z 22 lipca 1936.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
41. Cummings Critchell, rozmowa telefoniczna 29 wrzenia 2005; I. Cummings
Critchell w rozmowie z G. Hodakiem, Claremont, Kalifornia, maj 1988, AAFLA; YD.
Ploessel, rozmowa telefoniczna 16 czerwca 2005; L. Zamperini, dziennik olimpijski; VD.
Ploessel w rozmowie z G. Hodakiem, Marina del Rey, Kalifornia, padziernik 1987, AAFLA;
A.O. Mollner w rozmowie z G. Hodakiem, Westlake Village, Kalifornia, maj 1988, AAFLA.
5L. Zamperini, dziennik olimpijski; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
6L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA; A.F. Williams w rozmowie z G. Hodakiem, Santa Rosa, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
7Dr J. LuValle, wywiad z G. Hodakiem, Pao Alto, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
8J. Coleman, list do L. Zamperiniego, lista oraz komentarz napisane na odwrocie.

9K. Griffin w rozmowie z G. Hodakiem, Carlsbad, Kalifornia, sierpie 1988, AAFLA;

L. Zamperini, dziennik olimpijski; First Light Workouts, artyku z albumu Zamperinich, N,
23 lipca 1936; M.W Metcalf w rozmowie z G. Hodakiem, Claremont, Kalifornia, luty 1988,
AAFLA.
10J. de Tuscan Harding w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood Hills, Kalifornia,
kwiecie 1988, AAFLA.
11Dr J. LuValle w rozmowie z G. Hodakiem, Pao Alto, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
12A. Vercamer, J. Pipes, The 1936 Olympic Games in Germany, www.feldgrau.com,
dostp: 19 lipca 2006; R. Mandell, The Nazi Olympics, Urbana 1987, s. 88-92, 138; L.
Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
13Sports Parad, Los Angeles Examiner, 30 lipca 1936.
14A. Vercamer, J. Pipes, The 1936 Olympic Games in Germany, www.feldgrau.com,
dostp: 19 lipca 2006.
15Dr J. LuValle w rozmowie z G. Hodakiem, Pao Alto, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
16R. Mandell, The Nazi Olympics, dz. cyt., s. 139-143; H.H. Wildman w rozmowie z
G. Hodakiem, Marina del Rey, Kalifornia, padziernik 1987, AAFLA.
171. Cummings Critchell, rozmowa telefoniczna 29 wrzenia 2005.
18The

Facade

of

Hospitality,

U.S.

Holocaust

Museum,

www.ushm.org/museum/exhibit/on-line/olympics/zcdo62.htm, dostp: 16 czerwca 2005.

19L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, I. Cummings Critchell, rozmowa telefoniczna
29 wrzenia 2005; R. Mandell, The Nazi Olympics, dz. cyt., s. 145.
20Sport Shorts, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.].
211. Cummings Critchell, rozmowa telefoniczna 29 wrzenia 2005; I. Cummings
Critchell w rozmowie z G. Hodakiem, Claremont, Kalifornia, maj 1988, AAFLA.
221. Cummings Critchell, rozmowa telefoniczna 29 wrzenia 2005.
23Owens in New Record, Los Angeles Evening Herald and Express, 4 sierpnia
1936; Zamperini Is In, Torrance Herald, 6 sierpnia 1936.
24L. Zamperini, dziennik olimpijski, wpis z 4 sierpnia 1936.
25Fina olimpijski na podstawie: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; Finn Star Wins
5,000 Meter Title, Waterloo Daily Courier, 7 sierpnia 1936; Archie Williams Wins
400Meter Title, Galveston Daily News, 8 sierpnia 1936; Sweep in Sprints, Emporia
Gazette, 7 sierpnia 1936; First American, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.], Three

Americans, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.]; Brown Skies, Los Angeles Times, 8
sierpnia 1936; Sports Parad, Los Angeles Times, 14 sierpnia 1936; S. Cameron, Finland
Wins Clean Sweep in Distance Running by Taking 5000-Meter Finals, Dunkirk Evening
Observer,
7sierpnia 1936; Olympic Games Results, Reno Evening Gazette, 7 sierpnia 1936;
Archie Williams Wins 400 Meter Fina, Chester Times, 7 sierpnia 1936; Williams Victory
Gives U.S. Olympic Dash Sweep, Syracuse Herald, 7 sierpnia 1936; Dusky Archie: United
States Athletes Take One, Two, Three Lead in Olympics Decathlon, San Antonio Express,
8sierpnia 1936.
26Cunningham, Los Angeles Times, 8 sierpnia 1936.
27B. Henry, Bill Henry Says, Los Angeles Times, [b.d.]; R. Mandell, The Nazi
Olympics, dz. cyt., s. 40.
28L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
29Zamperini Stormed Hitlers Paace - Livedl, artyku z archiwum Zamperinich, N,
[b.d.]; Bombardier Zampeni Seeks Return Trip to Germany, artyku z archiwum
Zamperinich, N, 13 sierpnia 1942; Zamp Will Try Again, artyku z archiwum Zamperinich,
N, 13 sierpnia 1942; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne; L. Zamperini w rozmowie z G.
Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
30The

Facade

of

Hospitality,

U.S.

Holocaust

Museum,

www.ushm.org/museum/exhibit/on-line/olympics/detail.php?content-facade_hospitality_more
&lang=eng, dostp: 29 kwietnia 2010.
31Tame.
32F.J. Lubin w rozmowie z G. Hodakiem, Glendale, Kalifornia, maj 1988, AAFLA.
33R. Mandell, The Nazi Olympics, dz. cyt., s. 92.
34The

Facade

of

Hospitality,

U.S.

Holocaust

Museum,

www.ushm.org/museum/exhibit/onli-ne/olympics/detail.php?content=facade_hospitality_mor
e&lang=eng, dostp: 29 kwietnia 2010.
35Zamperini Home, Torrance Herald, 3 wrzenia 1936; Invalid Woman, Torrance
Herald, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.]; Olympic Games Hero, Torrance
Herald, 3 wrzenia 1936; Cheering Mass, Torrance Herald, 4 wrzenia 1936; L.
Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood,
Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
36Cheering Mass, dz. cyt.

37Runner Tells, Torrance Herald, 3 wrzenia 1936; L. Zamperini, rozmowa

telefoniczna; E Zamperini, rozmowy telefoniczne 15, 17, 19, 22 padziernika 2004.
38Tokyo Prepares, artyku z albumu Zamperinich, 1 sierpnia 1936.
5. Ku wojnie
1P Jordan, rozmowy telefoniczne 13,16 sierpnia 2004.
2S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25, 27 padziernika 2004.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
4Archiwa dziekanatw Harvardu, Yale, Princeton oraz USC; Degreecheck.com,
kwiecie 2007.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; P Jordan, rozmowy telefoniczne 13,16 sierpnia
2004; B. Gamble, Black Sheep One. The Life of Gregory Pappy Boyington, Novato,
California 2000, s. 323. Nastpujce dokumenty na temat Kunichi Sasakiego i Jamesa
Kunichi Sasa-kiego z RG 331, RAOOH, WWII, 1907-1966, SCAP, Oddzia Prawny, Wydzia
Administracji i Prokuratura, NACP: Kunichi Sasaki, Isamu Sato, Kazuo Akane, 1945-1948,
raporty dochodzeniowe i materiay z przesucha; Nakakichi Asoma i in., materiay z procesu,
dowodowe, apelacyjne i wnioski o uaskawienie; Nakakichi Asoma i in., 1945-1952, teczka
POW nr 201, 1945-1952, zarzuty i specyfikacje, 1945-1948.
6G. Davis, Fresno Relays Are Next, artyku z albumu Zamperinich, N, [b.d.];
Zamperini Stars, Los Angeles Examiner, 8 maja 1938; Zamperini, Day Smash Meet Marks,
artyku z 1938, album Zamperinich, N, [b.d.].
7L. Bastajian, Trojans Meet Stanford, artyku z wiosny 1938, album Zamperinich, N,
[b.d.].
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9G. Davis, Cunningham Predicts Zamperini Next Mile Champ, artyku z 1938, album
Zamperinich, N, [b.d.].
10B. Hamilton, Amateur Athlete, luty 1935.
11L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
12Ch. Paddock, Sportorials, artyku z kwietnia 1938, album Zamperinich; G. Davis,
For Sake of Sport, Los Angeles Evening Herald and Express, artyku z 1938, album
Zamperinich, N; G. Davis, Cunningham Predicts Zamperini Next Mile Champ, dz. cyt.;
History of the Record for the Mile Run, InfoPlease, www.infoplease.com, dostp: 9 lipca
2004; P Scheffels, Four Minut Mile Run is Closer, Modesto Bee, 14 lutego 1940.
13L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; P Jordan, rozmowy telefoniczne 13, 16

kwietnia 2004; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec

1988, AAFLA.
4 P Jordan, rozmowy telefoniczne 13, 16 sierpnia 2004.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; P Jordan, rozmowy telefoniczne 13,16
kwietnia 2004; Zamperinis Record Mile Beats Fenske, Minnesota Journal, 18 czerwca
1938; Ch. Johnson, Zamperini Sets Mark, Star Nighthawk, 18 czerwca 1938; Mile Record
Smashed at Colle-giate Meet, Minneapolis Tribune, 18 czerwca 1938; L. Zamperini w
rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
16R. Morin, Japan Ahandons Olympic Plans, Appleton Post-Crescent, 14 lipca
1938; Fin-land Okays Olympic Games, Lowell Sun, 19 lipca 1938.
17J. Hendershott, zastpca redaktora Track and Field News, wywiad mailowy, 6
maja 2009; W Donovan, A History of Indoor Track and Field, El Cajon 1976, s. 294; History
of the Record for the Mile Run, InfoPlease, www.infoplease.com, dostp: 9 lipca 2004.
18Fenske Outruns Zamperini by Three Yards, Fresno Bee, 18 lutego 1940; Fenske
Again Beats Best U.S. Milers, Oakland Tribune, 18 lutego 1940; Fenskes Brilliant
Millrose Wictory Stamps Him King of the Milers, Nebraska State Journal, 5 lutego 1940;
P Scheffels, 4 Minut Mile Run is Closer, Modesto Bee, 14 lutego 1940.
19D. James, The Rise and Fali of the Japanese Empire, London 1951, s. 6-17,
119-127, 168, 173; I. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War
II, London 1998, s. 25-38.
20J.W Dower, War Without Mercy. Race and Power in the Pacific War, New York
1993, s. 217.
21Tame, s. 277.
221. Chang, The Rape of Nanking, dz. cyt., s. 29-32, 57; J. Bradley, Flyboys, New
York 2003; s. 34-36.
231. Chang, The Rape of Nanking, dz. cyt., s. 218.
24Tame.
25L.Jones, WarCheats Trojans. OlympicChancesLost,Los Angeles Examiner,28
lutego 1940.
26Lauri Lehtinen, Ali Experts, http://en.allexperts.eom/e/l/la/lauri_lehtinen.htm,
dostp: 11 wrzenia 2009.
27PJ. Kiell, American Miler. The Life and Times of Glenn Cunningham,
Halcottsville, N.Y 2006, s. 320-321; G. Bright Kunkel, My Brother Was a Long Distance
Runner, West Seattle Herald, 21 sierpnia 2008.

28L. Zamperini, list do V Zamperini, 10 kwietnia 1941; L. Zamperini, rozmowa

telefoniczna.
29L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
30Korespondencja midzy J.E. Hooverem i gen. S. Milesem, padziernik-listopad
1941, FBI, uzyskana w Departamencie Armii, United States Army Intelligence and Security
Com-mand, Freedom of Information/Privacy Office, Fort George G. Meade, Maryland.
31Notatki E. Ashtona, oficera wydziau dochodzeniowo-ledczego, napisane na
marginesie fragmentu o Sasakim w nalecym do Ashtona egzemplarzu autobiografii
Zamperiniego z 1956 roku Devil at My Heels, z archiwum L. Zamperiniego.
32Dokumenty na temat Kunichi Sasakiego oraz Jamesa Kunichi Sasakiego zob.
przypis 5 powyej.
33Korespondencja midzy J.E. Hooverem i gen. S. Milesem, padziernik-listopad
1941, FBI, udostpniona przez Freedom of Information/Privacy Office podlege US Army
Intelligence and Security Command Departamentu Armii, Fort George G. Meade, Maryland.
34M. Fuchida, M. Okumiya, Midway. The Battle That Doomed Japan, 2001.
35W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 203; S. Conn, R.
Engelman, B. Fair-child, United States Army in World War II. Guarding the United States
and Its Outposts, Washington D.C. 1964, s. 191; C. Howard, J. Whitley, One Damned Island
After Another. The Saga of the Seventh, Chapel Hill 1946, s. 25; R. Cressman, J.M. Wenger,
Infamous

Day,

Marines

in

http://www.nps.gov/archive/wapa/indepth/

WWII

Commemorative

Series,

extContent/usmc/pcn-190-003116-00/sec3.htm,

dostp: 10 wrzenia 2009.

36Timeline

Pearl

Harbor,

Pearl

Harbor

Remembered,

http://my.execpc.com/~dschaaf/main-menu.html, dostp: 29 kwietnia 2010.

37W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 203.
38L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; P Zamperini, rozmowa telefoniczna 19
padziernika 2004.
6. Latajca Trumna
1K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
2W Manchester, The Glory and the Dream. A Narrative History of America,
1932-1972, New York 1974, s. 258.
3D.K. Goodwin, No Ordinary Time. Franklin and Eleanor Roosevelt - the Home Front
in World War II, New York 1994, s. 289.
4Tame, s. 290.

5Japanese Embassy Burns Official Papers, Wisconsin State Journal, 8 grudnia 1941;
W Manchester, The Glory and the Dream, dz. cyt., s. 258.
6C. Nolte, Pearl Harbor Was a Close Thingfor the City in 1941, San Francisco
Chronicie, 7 grudnia 2006; S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 25 sierpnia 2004; Entire City
Put on War Footing, NYT, 8 grudnia 1941; U.S. Cities Prove They Can Swing into Action,
Wisconsin State Journal, 8 grudnia 1941; A. Fjell,,A Day That Will Live in Infamy.
Bufallo County and theAttack on Pearl Harbor, Buffalo Tales, listopad-grudzie 2002, t. 25,
nr 6; D. Goodwin, No Ordinary Time, dz. cyt., s. 295-296.
7Ppk R.D. Heinl jrUSMC, The Defense ofWake, Marines in WWII. Historical
Monograph, Historical Section, Division of Public Information Headuarters, U.S. Marin
Corps, 1974.
8K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
Certyfikat Umiejtnoci, Air Force Preflight School (celowniczy, nawigator),
Ellington Field, z archiwum L. Zamperiniego.
10W Darron, Army Air Forces Historical Association, Oradell, NJ, rozmowa i pokaz
dziaania celownika udostpnionego przez R. Grenza, 2004; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; Bombardier Information File, War Department, Army Air Forces, marzec 1945.
11The Year 1942, The People History, http://www.thepeoplehistory.com/1942.html,
dostp:

11

wrzenia

2009;

The

Norden

M-l

Bomb

Sight,

Piane

Crazy,

http://www.plane-crazy.net/ links/nord.htm, dostp: 11 wrzenia 2009.

12S. Britt jr., The Long Rangers, A Diary of the 307th Bombardment Group, Baton
Rouge 1990, s. 4-5.
13K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004; M. Bormann, rozmowa
telefoniczna 7 czerwca 2005; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, J. Stay, rozmowy
telefoniczne 23 lipca 2004 oraz 16 marca 2005; K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane
wspomnienia.
14J. Stay, rozmowy telefoniczne 23 lipca 2004 oraz 16 marca 2005.
15K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004; M. Bormann, rozmowa
telefoniczna 7 czerwca 2005; P Bormann, rozmowa telefoniczna 7 czerwca 2005; listy od R.
Phillipsa do C. Perry, 1941-1943.
16R.A. Phillips, listy do C. Perry, 11 i 21 marca 1942.
17R.A. Phillips, list do C. Perry, lato 1942.
18S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia
2006; Ch. McMurtry, Liberator, Hit 594 Times, Wings Home Safely, Richmond News

Leader, 14 maja 1943.

19Sergt. H. V Brooks Serued in Pacific, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.].
20Ch. Tilghman, pilot B-24, Commemorative Air Force, rozmowa telefoniczna 14
lutego 2007; Consolidated Aircraft, Flight Manua. B-24D Airplane (1942), Flight Manua for
B-24 Liberator, Aircraft Manua Series (Appleton 1977); M. Bowman, Combat Legend. B-24
Liberator, Shrewsbury 2003; F.A. Johnsen, B-24 Liberator, Rugged but Rigbt, New York
1999; F. Hanley II, rozmowa telefoniczna 30 lipca 2004; B. Kinney, wywiad mailowy, 26
kwietnia 2007.
21B. Kinney, wywiad mailowy, 26 kwietnia 2007.
22S. Ambrose, The Wild Blue. The Men and Boys Who Plew the B-24s over
Germany, New York 2001, s. 77.
23F.A. Johnsen, B-24 Liberator, Rugged but Right, dz. cyt., s. 28.
24L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
25S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia
2006.
26R.A. Phillips, list do C. Perry, sierpie lub wrzesie 1942. 2;E.C. Williams, list do
L. Zamperiniego, 1 lipca 1941.
u Army Air Forces Statistical Digest, World War II, Office of Statistical Control,
grudzie 1945, tabele 213 oraz 214.
29Tame.
30R.A. Phillips, list do C. Perry, padziernik 1942.
31R.A. Phillips, list do C. Perry, 7 padziernika 1942.
32L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; Consolidated Vultee Aircraft Corporation,
Service Department, Emergency Procedure. B-24 Airplane, San Diego 1944, s. 21-25.
33R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
34Son of Pickett Sky Pilot Pilots Bomber Over Wake I, artyku z albumu Phillipsa,
N, [b.d.].
35S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia
2006; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
36R.A. Phillips, list do C. Perry, 15 sierpnia 1942.
37R.A. Phillips, list do C. Perry, 2 listopada 1942.
38Warpaint

Photo

Album,

Something

About

Everything

Military,

http://www.jcs-group. com/military/warl941aaf/warpaintl.html, dostp: 26 wrzenia 2009.

39R.A. Phillips, list do K. Phillips, 13 lutego 1943.

40R.A. Phillips, list do C. Perry, 25 marca 1943.
41West Point Atlas for the Second World War, Asia and the Pacific, mapa nr 22.
7. to jestemy, chopcy
1S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia
2006; W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 158.
2W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 158.
3J. Stay, Twenty-nine Months in the Pacific, nieopublikowane wspomnienia.
4R.A. Phillips, list do K. Phillips, 8 grudnia 1942.
5R.A. Phillips, list do C. Perry, 2 kwietnia 1943.
6R.A. Phillips, list do C. Perry, 12 maja 1943.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
8R.A. Phillips, list do C. Perry, 29 grudnia 1942.
9W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 103.
10R.A. Phillips, list do C. Perry, 27 marca 1943.
11L. Zamperini, dziennik wojenny, wpisy z 20 i 30 stycznia, 2 lutego oraz 21 marca
1943.
12S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 27 sierpnia 2004; L. Zamperini, dziennik
wojenny, wpis z 14 marca 1943; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
13L. Zamperini, dziennik, 14 marca 1943.
14L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
15R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik wojenny, wpisy z
okresu listopad 1942-maj 1943.
17L. Zamperini, dziennik wojenny, wpisy z 22-25 grudnia 1942; S. Pillsbury,
rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia 2006; L.
Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Stay rozmowy telefoniczne 23 lipca 2004 i 16 marca
2005; Son of Picket Sky Pilot Pilots Bomber over Wake I, artyku z albumu Philipsa, ZN
[b.d.]; W Clausen, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.]; Delphi Flyer Is Given Medal for
Pacific Bombing, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.]; Former La Porte Youth Helps to
Bomb Wake Isle, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.]; Fledglings Raid on Wake Token
ofThings to Come, Berkshire Evening Eagle, 2 stycznia 1943; St. Louis Globe, artyku z
albumu Phillipsa, N, [b.d.]; Their Raid on Wake Biggest ofYear, Mansfield News-Journal,
2 stycznia 1943; Tells of Raid on Wake Island, tame; Nobody Scared in Raid on Wake

Island, Ace Says, Ada Evening News, 2 stycznia 1943; W Clausen, Hawaii Fliers Get Jap
Planes in Wake Raid, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.]; S. Britt jr., The Long Rangers, A
Diary of the 307th Bombardment Group, Baton Rouge 1990, s. 12; J. Stay, Twenty-nine
Months in the Pacific, riieopublikowane wspomnienia.
18Niedatowany artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.].
19Tells of Raid on Wake Island, Mansfield News-Journal, 2 stycznia 1943.
20U.S. Can Take Care of Japan, Halsey Thinks, Ada Evening News, 2 stycznia
1943.
21R.A. Phillips, list do K. Phillips, 31 grudnia 1942.
O^O
8. Tylko w pralni wiedzieli, jak strasznie si baem
1L. Zamperini, dziennik, 8-10 stycznia 1943; Missing Air Crew Report No. 16218,
Air For ce Historical Studies Office, Bolling AFB, Washington DC; R.A. Phillips, list do K.
Phil lips, 13 lutego 1943.
2American Battle Monuments Commission.
3Army Air Force Statistical Digest, tabela 64; L. Zamperini, dziennik, 27 grudnia
1942 oraz 9 stycznia 1943; S. Britt jr., The Long Rangers, A Diary of the 307th Bombardment
Group Baton Rouge 1990, s. 10,13.
4Army Battle Casualties and Nonbattle Deaths in World War II. Fina Report, 7
Decembei 1941-31 December 1946, Department of the Army, Statistical and Accounting
Branch, Oi fice of the Adjutant General, s. 7.
5Na podstawie: Preventive Medicine in World War II, t. IV: Communicable Diseases,
Offic< of Surgeon General, Department of Army, Washington, DC, 1958, tabela 1.
6M.M. Link, H.A. Coleman, Medical Support ofArmy Air Forces in World War II,
Office o the Surgeon General, USAF, Washington, DC, 1955, s. 516.
7L. Zamperini, dziennik, stycze 1943; S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 18 sierpnia
200(
8 F. Rosynek, wywiad mailowy, 15 czerwca 2005.
F. Rosynek, Not Everybody Wore Wings, nieopublikowane wspomnienia.
10S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 18 sierpnia 2006.
11L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
12S. Britt jr., The Long Rangers, dz. cyt., s. 13.
13J. Weller, wywiad mailowy, 21 wrzenia 2006; J. Weller, The History and Flight
Log, Jeter Crew, nieopublikowane wspomnienia.

14M. Cohn, rozmowa telefoniczna 10 sierpnia 2005.

15W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 103.
16L. Zamperini, dziennik, 1 marca 1943.
17J. Stay, rozmowy telefoniczne 23 lipca 2004 oraz 16 marca 2005; W Cleveland
(red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 130,137,181-182.
w Army Battle Casualties... dz. cyt., s. 7.
J. Stay, rozmowy telefoniczne 23 lipca 2004 oraz 16 marca 2005.
20WF. Craven, J.L. Cate (red.), The Army Air Forces in World War II, t. XII:
Seruices Around the World, Chicago 1966, s. 482.
21F.A. Johnsen, B-24 Liberator, Rugged but Right, New York 1999, s. 29.
22J. Henry, Flier Wins 18-Hour Fight With Sharks, San Antonio Light, 13 lipca
1943.AirSea Rescue 1941-1952, USAF Historical Division, Air University, sierpie 1954, s.
66-99;
Air Force Historical Studies Office, Bolling AFB, Washington, DC.
24WF. Craven, J.L. Cate (red.), The Army Air Forces in World War II, dz. cyt., s.
493.
25W. Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 237.
26K. Chase, Unravelinga WWII Mystery, Defence, listopad-grudzie 2006.
271. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, London
1998, s. 4-104; Y Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Cmes in World War II, Boulder
1996, s. 80.
28L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
29J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
30J.J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005.
31L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, wpisy z pocztku
1943; R.A. Phillips, listy do C. Perry, wiosna 1943.
32R.A. Phillips, listy do C. Perry, 20 sierpnia 1942 oraz 25 marca 1943.
33R.A. Phillips, list do C. Perry, 10 marca 1943.
34L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
O^O
9. Piset dziewidziesit cztery dziury
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, 17 i 20 lutego 1943; S.

Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia 2006, 23

stycznia oraz 21 kwietnia 2007.
3S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia
2006, 23 stycznia i 21 kwietnia 2007; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, L. Zamperini,
dziennik, 5 marca 1943; R.A. Phillips, list do K. Phillips, 5 marca 1943.
4L. Zamperini, dziennik, 3 kwietnia 1943.
5J.D. Haden, Nauru. A Middle Ground During World War II, Pacific Islands Report,
Pacific

Islands

Development

Studies/Universi-ty

Program/East-West

of

Center

for

Hawaii

Pacific

at

Islands
Manoa,

http://166.122.164.43/archive/2000/April/04-03-19.htm, dostp:
13wrzenia

2009;

J.

Resture,

Nauru.

Short

History,

http://www.janeresture.com/nauru_ history/index.htm, dostp: 13 wrzenia 2009; S. Britt jr.,

The Long Rangers, A Diary of the 307th Bombardment Group, Baton Rouge 1990, s. 34.
6S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia
2006, 23 stycznia i 21 kwietnia 2007; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini,
dziennik, 17 i 19 kwietnia 1943.
7L. Zamperini, dziennik, 15 kwietnia 1943.
8Rajd na Nauru odtworzony na podstawie: S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27
sierpnia 2004, 9 marca 2005,18 sierpnia 2006, 23 stycznia i 21 kwietnia 2007; L. Zamperini,
rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, wpisy z 20-22 kwietnia 1943 i inne notatki;
Ch. McMurtry, Liberator Hit 594 Times, Wings Home Safely, Richmond News Leader,
14maja 1943; Catonsville Air Gunner Has 95 Raids to Credit, artyku z albumu
Phillipsa, N, [b.d.]; R.A. Phillips, list do C. Perry, 1 maja 1943; Slapleigh Youth, Injured,
Credited with Downing Zero, artyku z archiwum S. Pillsburyego, N; W Cleveland (red.),
Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 257, 349-350; C. Howard, J. Whitley, One Damned
Island After Another. The Saga of the Seventh, Chapel Hill 1946, s. 137-138; Ch.P Arnot,
Bombardier Zamperini Saves Lives in Shell-Riddled Piane, Oakland Tribune, 4 maja 1943;
Ch.P Arnot, Japanese Phosphate Plants Are Blown Up, Honolulu Advertiser, 1 maja 1943;
Gen. Landon, Bomber Commander, Tells the Story of Nauru Attack, 5 maja 1943, z
archiwum L. Zamperiniego, N; Two Southland Officers Classified as Heroes in South
Pacific Dispatches, Long Beach Press-Telegram, 4 maja 1943; Ch.P Arnot, Lt. Phillips on
Another Thriller, 4 maja 1943, z albumu Phillipsa, N; Brave Flying Son of Picket
Cha-plain Bears Charmed Life, maj 1943, artyku z albumu Phillipsa, N; Yank Pilot, Son of
Pi-ckett Chaplain, Saves Crewmen, artyku z albumu Phillipsa, [b.d.], N; Ch.P Arnot, Lie-ut.

Phillips Escapes Death on Pacific Raid, artyku z albumu Phillipsa, N; His Toughest Fight.
Lou Zamperini, Former Track Star, Aids Five Wounded as Piane Limps Home, artyku z
albumu Phillipsa, N; Ch.P Arnot, Track Star in Heroic Role, artyku z albumu Phillipsa, N;
Ch.P Arnot, Raid on Nauru Told in Detail by Eyewitness, artyku z albumu Phillipsa, N;
Lou Zamperini Plays Great Role on Bombing Trip, artyku z albumu Phillipsa, N; L.
Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA;
Ch.P. Arnot, Zamperini, S.C. Track Star, in Epic Air Adventure, Los Angeles Herald
Express, 4 maja 1943; Ch.P. Arnot, Track Star Zamperini Hero in Jap Air Fight, Los
Angeles Herald Express, 4 maja 1943.
9Ch.P Arnot, Raid on Nauru Told in Detail by Eyewitness, dz. cyt.
10Pistol Packin Warplanes, Popular Mechanics, kwiecie 1944, s. 2.
11S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 26 sierpnia 2004.
12Tame.
13L. Zamperini, dziennik, kwiecie 1943, strona z notatkami.
14S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 26 sierpnia 2004.
15J.

Resture,

Nauru.

Short

History,

http://www.janeresture.com/nauru_history/index.htm, dostp: 13 wrzenia 2009.

16S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 26 sierpnia 2004; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, 20-22 kwietnia 1943, oraz strona z notatkami.
Przypisy
403
17Consolidated Aircraft, Flight Manua. B-24D Airplane (1942) s. 71-75.
18Ch. Tilghman, pilot B-24, Commemorative Air Force, rozmowa telefoniczna 14
lutego 2007; B-24 Liberator Pilot Training Manua.
19Ch. Tilghman, pilot B-24, Commemorative Air Force, rozmowa telefoniczna 14
lutego 2007.
20S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 26 sierpnia 2004.
21S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 26 sierpnia 2004; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, kwiecie 1943, strona z notatkami.
22W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 188, 464; llth Bomb Group (H),
The Gray Geese, Paducah 1996, s. 73.
23Ch. McMurtry, Liberator Hit 594 Times, Wings Home Safely, Richmond News
Leader, 14 maja 1943.
24S. Pillsbury, rozmowa telefoniczna 9 marca 2005.

25Sergt. H. V. Brooks Serued in Pacific, artyku z albumu Phillipsa, [b.d.], N.

10. mierdzca Szstka
1Bombardowanie Funafuti odtworzone na podstawie: S. Pillsbury, rozmowy
telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia 2006, 32 stycznia oraz 21
kwietnia 2007; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik, 21-23 kwietnia
1943; J.J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005; L.H. Scearce jr., rozmowa
telefoniczna 11 marca 2005; J. Stay, rozmowy telefoniczne 23 lipca 2004 oraz 16 marca
2005; F. Rosynek, Not Everybody Wore Wings, nieopublikowane wspomnienia; F.
Rosynek, wywiad mailowy, 15 czerwca 2005; R.A. Phillips, list do C. Perry, 1 maja 1943; W
Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 346; S. Britt jr., The Long Rangers, A
Diary of the 307th Bombardment Group, Baton Rouge 1990, s. 36-37; C. Howard, J. Whitley,
One Damned Island After Another. The Saga of the Seventh, Chapel Hill 1946, s. 138-144; J.
Stay, Twen-ty-nine Months in the Pacific, nieopublikowane wspomnienia; L. Zamperini w
rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
2J.J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005.
3C. Howard, J. Whitley, One Damned Island After Another... dz. cyt., s. 140.
4Tame, s. 139; R Scearce, wywiad mailowy, 11 lipca 2008.
5C. Howard, J. Whitley, One Damned Island After Another... dz. cyt., s. 140.
6Tame, s. 143.
7W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 258.
8R.A. Phillips, list do wielebnego R. Phillipsa, 2 maja 1943.
9F. Rosynek, Not Everybody Wore Wings, dz. cyt.
10W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 346.
11S. Britt jr., The Long Rangers, dz. cyt., s. 36-37.
12F. Rosynek, wywiad mailowy, 15 czerwca 2005.
13S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia
2006, 23 stycznia i 21 kwietnia 2007.
14S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 i 27 sierpnia 2004, 9 marca 2005, 18 sierpnia
2006, 23 stycznia i 21 kwietnia 2007.
15Catonsville Air Gunner Has 95 Raids to Credit, artyku z albumu Phillipsa, N,
[b.d.].
16O Palmyrze, depresji i Kualoa wedug: L. Zamperini, dziennik, kwiecie-maj 1943.
17L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.

18W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, dz. cyt., s. 159; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
19G. Smith, list do C. Perry, 19 czerwca 1943.
20Missing Air Crew Report 4945, 26 maja 1943 (mikrofiszka National Archives nr
M1380I, fiszka 1767); Missing Air Crew Reports of the U.S. Army Air Forces 1942-1947;
Records of the Office of the Quartermaster General, RG 32; NACP.
O^O
11. Ni/ct z nas tego nie przeyje
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2L. Zamperini, dziennik, wpis z 27 maja 1943.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
* Przygotowania do poszukiwa na podstawie: J.J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4
kwietnia 2005; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; Missing Aircraft Report 4945, Missing
Air Crew Reports of the U.S. Army Air Forces, 1942-1947; Records of the Office of the
Quartermaster General, RG 92; NACP; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to
Sau-dron History, 11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
6L. Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005.
7K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane wspomnienia.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
9K. Philips, A Life Story, dz. cyt.; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
10L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
11L. Zamperini, rozmowa telefoniczna: R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
12L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
13Przeycia Louiego i Phila po katastrofie odtworzone na podst.: L. Zamperini,
rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze
1997; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe
After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945; K. Phillips, A Life Story, dz. cyt.;
L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA;
S. Provan, LPMans Part of Olympics, La Porte Herald-Argus, 18 lutego 1988.
12. Strceni

1Nastpstwa katastrofy na podstawie: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna, R.A.

Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; 42nd Bombardment
Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB,
Alabama; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York
Times, 9 wrzenia 1945; K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane wspomnienia; L.
Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AFLA; S.
Provan, LP Mans Part of Olympics, La Porte Herald-Argus, 18 lutego 1988.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
3Tame.
4Tame.
5Emergency Procedure. B-24, s. 26-27.
6L.

Meulstee,

Gibson

Girl,

Wireless

for

the

Warrior,

http://home.hccnet.nl/Lmeulstee/gib-songirl/gibsongirl.html, dostp: 8 sierpnia 2005; WF.

Craven, J.L. Cate (red.), The Army Air Forces in World War II, t. XII: Seruices Around the
World, Chicago 1966, s. 486, 491.
7Tame.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997. Godziny
po katastrofie: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.;
Mr. Phillips on CBS, Our Hero, Mr. Phillips, artyku z archiwum K. Loomis, N, [b.d.]; G.
Stowe, He Shared Raft with Olympian, South Bend Herald Tribune, 2 marca 1998.
O^O
13. Zaginieni na morzu
Wydarzenia na Palmyrze: J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005; L.
Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005.
2J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005; L. Scearce jr., rozmowa
telefoniczna 11 marca 2005; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History,
11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama.
3L. Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005.
4Incydent z czekolad: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna. Przez wzgld na Maca i
jego rodzin Louie przez wiele at trzyma to zdarzenie w tajemnicy, mwic w zamian, e
czekolada zostaa zjedzona na wczesnym etapie podry albo e przepada w morzu. Phil
rwnie chroni Maca, twierdzc, e czekolada wpada do morza.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La

Porte, Indiana, stycze 1997; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.; R. Trumbull, Zampeni,
Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945; L.
Zamperini, dziennik jeniecki (zapisane, kiedy Louie zacz prowadzi dziennik, po
padzierniku 1943). W pniejszych latach Zamperini bdzie opowiada, e B-24 przylecia
przed B-25, lecz we wszystkich wczesnych relacjach, w tym w historii przedstawionej swojej
jednostce po repatriacji i w dzienniku, ktry prowadzi jako jeniec wojenny, utrzymywa, e
najpierw przelecia B-25. W wywiadzie udzielonym w 2008 roku potwierdzi zgodno z
prawd wczeniejszych wersji.
6Zob. poprzedni przypis, a take: J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005; L.
Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005; L. Zamperini, dziennik jeniecki, wpis z 30
maja 1943 (dokonany po padzierniku 1943).
7L. Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005.
8Dziennik dziaa 42. Dywizjonu, 30 maja 1943, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama.
9W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 159.
10L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
11Tame.
12O listach do domu i wizycie Zamperinich u Cuppemellw na podstawie: R. Phillips,
list do wielebnego R. Phillipsa, 15 maja 1943; R. Phillips, list do C. Perry, 15 maja 1943; P
Zamperini, list do L. Zamperiniego, 3 czerwca 1943; P Jordan, rozmowy telefoniczne 13 i 16
sierpnia 2004; L. Zamperini, list do P Jordana, 27 maja 1943.
13Wielebny R. Phillips, list do M. Heustis, 6 maja 1943.
14L. Scearce jr., rozmowa telefoniczna 11 marca 2005.
15J. Krey, rozmowa telefoniczna 18 sierpnia 2005.
16Depesza adiutanta sztabu generalnego do K. Phillips, 4 czerwca 1943.
17S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004; P Zamperini,
rozmowy telefoniczne 15, 17,19 oraz 22 padziernika 2004.
18G.T. Davis, Zamperini Career Brilliant, Life ofZamp, Los Angeles Evening Herald
and Ex-press, 5 czerwca 1943.
19P Jordan, rozmowy telefoniczne 13 i 16 sierpnia 2004.
20S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
21S. Pillsbury, rozmowy telefoniczne 25 sierpnia 2004, 9 marca 2005 oraz 18 sierpnia
2006.
22Tame.
23J. Cuddy, FlagHangs in Memory ofZampeni, Syracuse Herald-Journal, 24

czerwca 1943.
c^o 14. Pragnienie
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is
Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
3R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
4Tame.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
642nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
8Tame.
9R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; R. Phillips,
list do K. Phillips, 10 marca 1943.
10E. Rickenbacker, Pacific Mission, Part I, Life, 25 stycznia 1943, s. 20-26, 90-100;
tene, Pacific Mission, Part III, Life, 8 lutego 1943, s. 94-106; tene, Seven Came Through,
Garden City 1951.
11R. Trumbull, The Raft, New York 1942.
12Tells of 132 Days on Raft, New York Times, 25 maja 1943 (w tytule artykuu
podano

bdn

liczb

dni);

Poon

Lim,

Fact

Archive,

http://www.fact-archive.com/encyclopedia/Poon_ Lim, dostp: 15 wrzenia 2009.

13R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
16R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
17K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004.
18Wielebny R. Phillips, list do M. Heustis, 6 maja 1943.
19L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
20N. Hanson, The Custom of the Sea. A Shocking Tale of Shipwreck, Murder, and the
Last Ta-hoo, New York 1999; N. Philbrick, W samym sercu morza. Tragedia statku
wieloryhniczego Essex, prze. M. Bentley, Warszawa 2002.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

22Modlitwy, drugi albatros, owienie ryb, gnicie bandaa: tame.

23L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
24L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
25L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
26L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
27Tame.
28R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
29L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
O^O 15. Rekiny i kule
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History,
11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell, AFB, Alabama; Mr. Phillips on CBS, Our Hero, Mr.
Phillips, artyku z archiwum K. Loomis, N, [b.d.]; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler;
Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945; L. Zamperini w rozmowie z
G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA; A. Jones, La Porte War Hero
Takes Part in Zamperini Show, artyku z albumu Phillipsa, N, [b.d.]; L. Zamperini, dziennik
jeniecki, wpis z 23 czerwca 1943.
2Mr. Phillips on CBS, Our Hero, Mr. Phillips, dz. cyt.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane
wspomnienia.
442nd Bombardment Suadron... dz. cyt.; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L.
Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
O^O
16. piewacy w obokach
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

4L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La

Porte, Indiana, stycze 1997; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic
Ordeal,
New York Times, 9 wrzenia 1945.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9S. Coleridge, Pie o starym eglarzu, cyt. za: tene, Poezje wybrane, przel. Z.
Kubiak, Warszawa 1987, s. 53.
10Tame.
11L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
12R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
1342nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell, AFB, Alabama; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Trumbull,
Zamperini, Olympic Miler... dz. cyt.
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
15R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997; L. Zamperini, dziennik jeniecki, wpis z 12 lipca 1943.
\ 17. Tajfun
142nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After
Epic Ordeal,
New York Times, 9 wrzenia 1945.
2R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; R.
Trumbull, Zamperini, Olympic Miler... dz. cyt.
342nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
4Tame, oraz: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
5Dr K. Heidorn, korespondencja elektroniczna, 24 marca 2008; Foochow Flooded
After Typhoon, Nevada State Journal, 24 lipca 1943.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

742nd Bombardment Suadron, dz. cyt.

8Tame.
9Wzicie do niewoli odtworzone wedug: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna;
R.A.Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; 42nd Bombardment
Suadron, dz. cyt.; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler... dz. cyt.; L. Zamperini w
rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA; L. Zamperini,
dziennik jeniecki, wpis z 13 lipca 1943.
1042nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
11Tame.
12Przesuchanie i aresztowanie wedug: R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
13R. Trumbull, Zampeni, Olympic Miler... dz. cyt.
14R. Phillips, pisemne owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze
1997; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L.
Zamperini, pisemne owiadczenie pod przysig, 1 listopada 1945, John D. Murphy
Collection, HIA, Stanford, Kalifornia. Z notatek zrobionych przez Louiego w 1946 wynika,
e way 30,4 kg. W pniejszych wywiadach twierdzi, e 30 kg, ale w co najmniej trzech
wywiadach udzielonych tu po repatriacji przytaczano jego twierdzenie, e way 39,4 kg. W
podpisanym owiadczeniu zoonym pod przysig bezporednio po wojnie wymieni wag
36 kg. W wywiadzie udzielonym tu po wojnie poda t sam wag. Powojenne owiadczenie
Phila stwierdza, e w momencie katastrofy way 68 kg, a po wziciu do niewoli 36 kg. W
wywiadzie dla CBS Phil utrzymywa, e w momencie pojmania obaj wayli tyle samo - okoo
36 kg.
1542nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; L.
Zamperini, dziennik jeniecki; K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane wspomnienia; L.
Zamperini, rozmowa telefoniczna. Nie jest jasne, jak nazw atolu wymienili w odpowiedzi.
W wywiadzie z 1945, w owiadczeniu z 1946 oraz w wywiadzie z 1988 roku Louie
powiedzia, e usyszeli, i znajduj si na atolu Maloelap, lecz w wielu innych wywiadach,
jak rwnie w dzienniku jenieckim rozpocztym niedugo po wziciu do niewoli, twierdzi, e
powiedziano im, i s na Wotje. Phil take twierdzi, e by to atol Wotje.
18L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

19R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.

20L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997; L. Zamperini oraz R. Phillips, pisemne owiadczenia pod
przysig, John D. Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, notatki o
przeyciach w niewoli z 1946; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler... dz. cyt.
23T. Wiles, Forgotten Raiders of42. The Fate of the Marines Left Behind on Makin,
Washington, DC, 2007, podpis pod zdjciem.
24L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to
Suadron History, 11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini,
owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia; R.
Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9
wrzenia 1945.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
4L. Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o
przeyciach w niewoli z 1946.
5L. Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o
przeyciach w niewoli z 1946.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
7R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997; R.
Phillips, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
10Tame; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron, dz.
cyt.; L. Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA, Standford,
Kalifornia; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler... dz. cyt.
11R. Halloran, korespondencja elektroniczna, 3 marca 2008.
12L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
131. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, London

1998, s. 52-53.
1442nd Bombardment Suadron, dz. cyt.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La
Porte, Indiana, stycze 1997; R. Phillips, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy
Collection, HIA, Stanford, Kalifornia.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA. Louie pniej mial wtpliwoci, czy stranik
nazywa si Kawamura czy moe Kawamuda, ale niemal na pewno prawidowa jest pierwsza
wersja, gdy jest to popularne nazwisko.
17L. Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
18L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Phillips, owiadczenie pod przysig, John
D. Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, owiadczenie pod przysig,
John D. Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, notatki o przeyciach w
niewoli z 1946.
18. Oddychajcy trup
3 Tame.
19Y Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Boulder 1996, s.
135-165; G. Reynolds, U.S. Prisoners of War and Civilian American Citizens Captured and
In-terned by Japan in World War II. The Issue of Compensation by Japan, Congressional
Research Service, 17 grudnia 2002, s. 19-21.
20L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron, dz. cyt.; L.
Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA, Stanford,
Kalifornia; L. Zamperini, notatki o przeyciach w niewoli z 1946.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
O^O
19. Dwustu milczcych ludzi
142nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini, owiadczenie pod przysig, John D.
Murphy Collection, HIA, Stanford, Kalifornia; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L.
Zamperini, notatki o przeyciach w niewoli z 1946; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler,
Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945.

2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

3Tame.
4Tame.
5Tame.
6W Gili, D. Newton, A Compilation of Biographical Source Documents Concerning
Major William Herald Walker, U.S. Army Air Force (1919-1945), a Prisoner ofWar in Japan
Du-ring World War II, 1999, s. 15.
7ycie w Ofunie wedug: Y. Sanematsu, A Record of the Aftermath of Ofuna POW
Camp, Shukan Yomiuri, sierpie 1974, tumaczenie z japoskiego; W. Gili, D. Newton, A
Compilation of Biographical Source Documents Concerning Major William Herald Walker...
dz. cyt.; Ofuna. Dolder Rescue Team Report, 22 wrzenia 1945, http://www.mansell.com/
pow_resources/camplists/tokyo/ofuna/ofuna.html, dostp: 20 wrzenia 2009; L. Zamperini,
rozmowa telefoniczna; J. Balch, list do oddziau prawnego, wydziau prokuratury, SCAP, 18
stycznia 1948; B. Gamble, Blaje,.Sbeep One. The Life of Gregory Pappy Boying-ton,
California 2000, s. 321; owiadczenie pod przysig, A. Maher, z wykazu akt nr 218:
Nakakichi Asoma et al. (t. 2, cz. 2 z 2 sekcji materiaw dowodowych, 1945-1949), RG 331,
RAOOH,

WWII,

1907-1966,

SCAP,

Lega

Section,

Administration

Division

(10/02/1945-04/28/1952?), Record of the Trial File, 1945-1949, NACP; J. Fitzgerald,

dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC,
Washington DC; G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, New York 1977, s. 251-253; J.
Johansen, Krigsseile-ren, numery 1-2,1990, przetumaczone z norweskiego przez N.
Smith\Main Subjectls on Ofuna POW Camp, February 1946-July 1947 oraz Mam Subject Is
on Ofuna POW Camp, September 1945-May 1947, RG 331, RAOOH, WWII, 1907-1966,
SCAP, Lega Section, Administration Division (10/02/1945-04/28/1952?), Miscellaneous
Subject File, NACP; informacje na temat Ofuny pochodzce z nastpujcych akt dot.
Kunichiego Sasaki i Jamesa Kunichiego Sasaki w RG 31, RAOOH, WWII, SCAP Lega
Section, Administrative
Division, NACP: Kunichi Sasaki, Isamu Sato, Kazuo Akane, 1945-1948, raporty
dochodzeniowe i materiay z przesucha; Nakakichi Asoma et al., materiay z procesu,
dowodowe, apelacyjne i wnioski o uaskawienie; Nakakichi Asoma et al., 1945-1952, teczka
POW nr 201, 1945-1952, zarzuty i specyfikacje, 1945-1948, NACP; Y Hatto, Omori
Shuy-ojo, Tokio 2004, tumaczenie z japoskiego.
8G. McConnell, rozmowa telefoniczna 8 czerwca 2007.
9Owiadczenie pod przysig, G. McConnell, z akt dot. S. Kitamury, RG 331,

RAOOH,

WWII,

1907-1966,

SCAP,

Lega

Section,

Administration

Divsion

(10/021945-04/28/1952?), NACP
10Y Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004.
11Tame.
121. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, London
1998, s. 217; Y Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Cmes in World War II, Boulder
1996, s. 204.
13 S. Ishizuka, Ahout Naoetsu POW Camp, Gaiko Forum, czerwiec 2006.
Japoskie pogldy na niewol wedug: Y Hatto, Aa, Omori Shuyojo, dz. cyt.; S.
Ishizuka, Ahout Naoetsu POW Camp, dz. cyt.
15 S. Ishizuka, Ahout Naoetsu POW Camp, dz. cyt.
Cowra Outbreak, 1944, Fact Sheet 198, National Archives of Australia,
http://www.naa. gov.au/about-us/publications/fact-sheets/fsl98.aspx, dostp: 23 wrzenia
2009; H. Gordon, Voyage from Shame. The Cowra Breakout and Afterwards, Brisbane 1994.
Chocia incydent w Cowrze bywa opisywany po prostu jako prba ucieczki, historyk tego
zdarzenia Harry Gordon opisuje je jako prb masowego samobjstwa. Podczas gdy
niektrzy japoscy jecy pozostali w obozie i popenili samobjstwo lub zostali zabici przez
innych jecw, ci, ktrzy podjli prb ucieczki, w tym setki osb, ktre pobiegy wprost na
obozowe karabiny maszynowe, usiowali zmusi Australijczykw do zabicia ich. Wedug
jednego z ocalonych, mieli ze sob bro, w celu zademonstrowania wrogoci... dla
pewnoci, e bd do nich strzela albo inne narzdzia, aby odebra sobie ycie, jeli nie
zabij ich Australijczycy. Niektrzy z tych, ktrym udao si uciec, pniej zabili si, eby
unikn powtrnego wzicia do niewoli.
17F. Douglass, Narratwe of the Life of Frederick Douglass, Cheswold 2004, s. 33.
18Akta S. Kitamury, RG 331, RAOOH, WWII, 1907-1966, SCAP Lega Section,
Administration Division (10/02/1945-04/28/1952?), NACP
19Owiadczenie pod przysig, F. Trumbull, z akt nr 216: Katsuo Kohara (t. 1,
materiay procesowe, t. 2, materiay dowodowe) 1945-1949, RG 331, RAOOH, WWII
1907-1966, SCAP, Lega Section, Administration Division (10/02/1945-04/28/1952?), NACP
20L. Bush, Clutch of Circumstance, Tokio 1956, s. 184.
21Y. Kano, Statement of Yukichi Kano Tokio P.O.W. Camp H.Q. (Omori), [b.d.], z
archiwum Roberta Martindalea.
22G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt., s. 257.
23J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives

Branch, NHC, Washington DC; G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt., s. 270-271; B.
Gamble, Black Sheep One, dz. cyt., s. 328; L. Zamperini, notatki o przeyciach w niewoli z
1946.
24J.

Balch,

Yorktown

Aviator.

My

Experience

as

Prisoner

ofWar,

www.ussyorktown.com/yor-ktown/pow.htm, dostp: 1 lipca 2004.

25A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, New York 1965, s. 83; T. Wade, Prisoner of
the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 44; B. Gamble, Black Sheep One, dz. cyt., s. 324.
26G. Daws, Prisoners of the Japanese. POWs of World War II in the Pacific, New
York 1994, s. 278.
27P Stone, Hostages to Freedom, Yarram, Australia 2006.
28G. Daws, Prisoners of the Japanese, dz. cyt., s. 279; Mjr M. Hubbs, Massacre on
Wake Island, Yorktown Sailor, http://www.yorktownsailor.com/yorktown/massacre.html,
dostp: 18 padziernika 2009.
29Wpis z dziennika tajwaskiego obozu jenieckiego wTaihoku, 1 sierpnia 1944,
dokument 2701 uznany za dowd O w dokumencie 2687; Numerical Evidentiary Documents
Assembled as Evidence by the Prosecution for Use as Evidence Before the International
Military Tribu-nal for the Far East, 1945-1947 (Mikrofilm National Archives M1690, rolka
346, klatka 540), RAOOH, WWII, RG 331, NACP
30Cyt. za: V Wrynn, American Prisoners ofWar. Massacre at Palawan, World War
II, listopad 1997.
ojo
20. Pierdzc na cze Hirohito
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2Owiadczenie pod przysig, A. Maher, z wykazu akt nr 218: N. Asoma et al. (t. II,
cz. 2, materiay dowodowe, 1945-1949), RG 331: RAOOH, WWII, 1907-1966, SCAP Lega
Section,

Administrative

Division

(10/02/1945-04/28/1952?),

dokumenty

procesowe,

1945-1949; R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 109-110.

3J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
4E. Whitcomb, Escape from Corregidor, New York 1967, s. 106-159, 284; K. Meares,
korespondencja elektroniczna, 14, 17, 18 i 27 marca 2008.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
6Tame; B. Gamble, Black Sheep One. The Life of Gregory Pappy Boyington,
California 2000, s. 323; nastpujce akta dot. Kunichiego Sasaki i Jamesa Kunichiego Sasaki

z NACP, RG 331, RAOOH, WWII, 1907-1966, SCAP, Lega Section, Administration

Division and Prosecution Division, NACP: Kunichi Sasaki, Isamu Sato, Kazuo Akane,
1945-1948, raporty dochodzeniowe i materiay z przesucha; Nakakichi Asoma et al.,
materiay z procesu, dowodowe, apelacyjne i wnioski o uaskawienie; Nakakichi Asoma et
al., 1945-1952, teczka POW nr 201, 1945-1952, zarzuty i specyfikacje, 1945-1948.
7G. McConnell, rozmowa telefoniczna 8 czerwca 2007; G. Boyington, Baa Baa Black
Sheep, New York 1977, s. 255-256.
8G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt., s. 256.
9R.A. Phillips, wywiad telewizyjny, CBS, La Porte, Indiana, stycze 1997.
10L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
11J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
12L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Johansen, korespondencja elektroniczna, 26
marca 2005.
13F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; G. Boyington, Baa Baa Black
Sheep, dz. cyt., s. 271; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Balch, list do Lega Section, Prosecution
Division, SCAP, 18 stycznia 1948; G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt., s. 258.
15G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt., s. 267-268.
16Tamie, s. 264-265.
17L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; B. Gamble, Black Sheep One, dz. cyt., s. 325.
18L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
19C. Humphrey, A Taste of Food from Skies, Pittsburgh Post-Gazette, 29 marca
1946.
20J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
21Jesie 1943: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Johansen, Krigsseileren, nr
1, 1990, tumaczone z norweskiego przez N. Smith.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, dz. cyt.,
s. 290-291.
23J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
24L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
25Tame.

26Tame.
27L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o przeyciach w niewoli
z 1946.
28L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
29Tame.
30J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; J. Johansen, Krigsseileren, nr 2, 1990, przetumaczone z
norweskiego przez N. Smith; J. Johansen, korespondencja elektroniczna, 26 marca 2005.
31J. Johansen, korespondencja elektroniczna, 26 marca 2005.
32L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
33Tame; F. Garrett, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia.
34F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
35Tame.
36L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
37Tame.
38R. Phillips, owiadczenie pod przysig, John D. Murphy Collection, HIA,
Stanford, Kalifornia.
39T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
40R. Mansell, Ashio POW Camp, Center for Research, Allied POWs Under the
Japanese,

http://www.mansell.com/pow_resources/camplists/tokyo/Ashio/ashio_main.html,

Pao Alto, Kalifornia, dostp: 19 wrzenia 2009.

41R. Phillips, list do K. Phillips, kwiecie 1944; K. Phillips, A Life Story,
nieopublikowane wspomnienia.
O^O 21. Przekonanie
S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
2 Tame; P Zamperini, rozmowy telefoniczne 15,17,19, 22 padziernika 2004; P
Zamperini, list do L. Zamperiniego, 3 czerwca 1943.
3Louise Zamperini, notatki w dzienniku, 13 lipca 1943; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
4Louise Zamperini, notatki z dziennika, 6 padziernika 1943.
5L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
6Z archiwum L. Zamperiniego.
7Eastern Mandates, Washington, DC, 1993, s. 14.

8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

9J. Deasy, rozmowa telefoniczna 4 kwietnia 2005.
10Tame.
11H. Rahaley, list do pastwa Phillipsw, 16 czerwca 1943.
12Wielebny R. Phillips, list do C. Perry, 28 lipca 1943.
13Wielebny R. Phillips, list do M. Heustis, 17 marca 1944.
14Wielebny R. Phillips, list do M. Heustis, 4 sierpnia 1943.
15G. Smith, list do C. Perry, 19 czerwca 1943.
16T. Hoffman, rozmowa telefoniczna 6 marca 2007.
17Tame.
18D. Robinson, list do Louise Zamperini, 23 czerwca 1944.
19A. Deane, list do Louise Zamperini, 27 czerwca 1944.
20S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
21Tame.
22P Zamperini, rozmowa telefoniczna 19 padziernika 2004.
22. Spisek
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
4Tame.
5Tame.
6J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
8Tame.
9Tame.
10E. Lash, Historie Island ofTinian, Environmental Seryices, padziernik 2008,1.1,
wyd. 2; Gen. D. Cook, 20th Air Force Today, 20th Air Force Association Newsletter, jesie
1998.
11J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
12J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.

13L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o przeyciach w niewoli

z 1946; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
15Tame.
16Tame.
17K.

Hickman,

http://militaryhistory.about.

World

War

II.

The

Doolittle

Raid,

com/od/aerialcampaigns/p/doolittleraid.htm,

About.com,
dostp:

15

padziernika 2009.
18G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, New York 1977, s. 304-305.
I. Chang, The Rape of Nanking. The Forgotten Holocaust of World War II, London
1998,

s.

216;

K. Hickman,

http://militaryhistory.

World

War

II.

The

Doolittle

Raid,

about.com/od/aerialcampaigns/p/doolittleraid.htm,

About.com,
dostp:

15

padziernika 2009.
20Battle of the Pacific. How Japs Fight, Time, 15 lutego 1943; T. Shioya, The
Conflict Behind the Battle Lines, San Francisco Chronicie, 24 wrzenia 1995.
21M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005; K. Burk, Proof Through the
Night. A B-29 Pilot Captive in Japan - the Ernest Pickett Story, Salem 2001, s. 88; F. Hanley,
Accu-sed American War Cminal, Austin 1997, s. 68-69.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
23Tame.
24Kradzie gazety, pobicie Harrisa: tame; akta S. Kitamury, RG 331, RAOOH,
WWII, 1907-1966, SCAP Lega Section, Administrative Division (10/02/1945-04/28/1952?),
NACP; G. McConnell, rozmowa telefoniczna 8 czerwca 2007; J. Fitzgerald, dziennik
jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC;
B. Gamble, Black Sheep One. The Life of Gregory Pappy Boyington, California 2000, s.
328.
25Owiadczenie pod przysig, L. Zamperini, w teczce N. Asomy, 1945-1952, RG
331:

RAOOH,

WWII,

SCAP

Lega

Section,

Administrative

Division

(10/02/1945-04/28/1952?), zarzuty i specyfikacje, 1945-1948, NACP

23. Monstrum
1L. Bush, Clutch of Circumstance, Tokio 1956, s. 150.
2T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 83.
3R. Hap Halloran, Chester Marshall, Haps War, Menlo Park, Hallmark [b.d.].

4A. Weinstein, Barhed Wire Surgeon, New York 1965, s. 228; T. Wade, rozmowa
telefoniczna 2 stycznia 2005.
5D. Mihailovich, korespondencja elektroniczna, 3 sierpnia 2007.
6Louie poznaje Watanabe: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
7T. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9Historia ycia Watanabe wedug: R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s.
92-93; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 103-104; Y Hatto, korespondencja z
autork, 28 sierpnia 2004; D. James, The Rise and Fali of the Japanese Empire, London 1951,
s. 278; M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACP; From Chief of Hyogo Prefectural Police
Force, 21 listopada 1950, raport, z archiwum F. Tinkera.
10Y Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Boulder 1996, s.
73.
11R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 90; T. Wade, Prisoner of the Japanese,
dz. cyt., s. 97-99, 129; L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 152-153; J. Johansen,
Krigsseileren, nr 3, 1990, przetumaczone z norweskiego przez N. Smith.
12T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 99.
13R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 111.
14Tame, s. 120; L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 159.
15L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 160.
16E. Noruist, Our Paradise. A GTs War Diary, Hancock 1989, s. 293; L. Bush,
Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 205.
17Pierwsze dni Watanabe: T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 103-105; T.
Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005; L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt.,
176-179.
18Y. Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004.
T. Wade, rozmowa telefoniczna 17 wrzenia 2005.
20Y. Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004.
21Zachowanie Watanabe: M. Watanabe, t. 1,1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947,
SCAP Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331, NACP; R. Martindale, The
13th Mission, dz. cyt., s. 95-110, 130, 144-155; R. Martindale, rozmowa telefoniczna 2
stycznia 2005; E. Noruist, Our Paradise. A GTs War Diary, dz. cyt., s. 277-279, 283-284; T.
Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 108; A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt.,

s. 228-233, 247, 256; D. (Nobby) Ciark, No Cooks Tour, Hereford, England 2005, s.
114-116; D. Knox, Death March. The Suruwors of Bataan, San Diego 1983,s.377; D.James,
The Rise and Fali ofthe Japanese Empire, dz. cyt., s. 277-283.
22Tame, s. 278; owiadczenie pod przysig, A. Maher, z akt M. Watanabe, t. 1,
1945-1952, teczka 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division, RAOOH,
RG 331, NACP
23R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 104-105.
24Owiadczenie pod przysig, A. Maher, z akt M. Watanabe, t. 1, 1945-1952, teczka
nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331, NACP
25Cyt. za: D. Knox, Death March, dz. cyt., s. 379.
26A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt., s. 230.
27R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 149-150; D. (Nobby) Ciark, No
Cooks Tour, dz. cyt., s. 116; R. Martindale, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
28L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 200; Y Hatto, korespondencja z
autork, 28 sierpnia 2004.
29D. (Nobby) Ciark, No Cooks Tour, dz. cyt., s. 116.
O^O 24. Ofiara
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2E. Noruist, Our Paradise. A GTs War Diary, Hancock 1989, s. 278-279; T. Wade,
Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 124; L. Bush, Clutch of Circumstance,
Tokio 1956, s. 187; A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, New York 1965, s. 228-233; D.
(Nobby) Ciark, No Cooks Tour, Hereford, England 2005, s. 114-116; J. Hinson,
korespondencja elektroniczna, 26 lipca 2004.
3R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 78.
4L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
5Tame.
6CBS Television, 48 Hours. Race to Freedom, 1998.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
8D. (Nobby) Ciark, No Cooks Tour, dz. cyt., s. 114; R. Martindale, The 13th
Mission, dz. cyt., s. 97; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; A. Weinstein, Barbed Wire
Surgeon, dz. cyt., s. 249.
9L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s.
99-100; L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 186; D. (Nobby) Ciark, No Cooks
Tour, dz. cyt., s. 114.

10R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 100.

11J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron
History, 11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005; R. Martindale, The 13th
Mission, dz. cyt., s. 127-128,156-172; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s.
97-99,129; L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 161; J. Johansen, korespondencja
elektroniczna, 26 marca 2005; A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt., s. 243-245; G.
Ross,y Sin-gular Man, Airman, stycze 1982; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia
2005. 12 R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 168-169.Tame, s. 128.
14F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
15R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 169.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
17Tame.
18E. Noruist, Our Paradise, dz. cyt., s. 279; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz.
cyt., s. 120;
A.Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt., s. 255.
19Y. Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004.
20Tame.
21L. Bush, Clutch of Circumstance, dz. cyt., s. 200; Y Hatto, korespondencja z
autork, 28 sierpnia 2004; G. Boyington, Baa Baa Black Sheep, New York 1977, s. 302-303;
R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 195; E. Noruist, Our Paradise, dz. cyt., s. 288;
B.Gamble, Black Sheep One. The Life of Gregory Pappy Boyington, California
2000, s. 336; Y Kano, Statement of Yukichi Kano Tokio P.O.W. Camp H.Q. (Omori), z
archiwum R. Martindalea, [b.d.].
22R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 123; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
23L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
24E. Bartlett Kerr, Surrender and Survival. The Experience of American POWs in the
Pacific, 1941-1945, New York 1985, s. 189-190; The Zero Hour, Glasgow.com,
http://www.glas-gow.com/e2/th/The_Zero_Hour.html, dostp: 25 wrzenia 2009.
25E. Stephan, pocztwka do rodziny Zamperinich, 18 padziernika 1944.
26L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

27E. Stephan, pocztwka do rodziny Zamperinich, 18 padziernika 1944, piecz na

pocztwce.
O^O
25. B-29
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005; L. Bush, Clutch of
Circumstance, Tokio 1956, s. 213, 222-223; A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, New York
1965, s. 248.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
4Boeing

B-29

Superfortress,

Military

Factory,

http://www.militaryfactory.com/aircraft/deta-il.asp?aircraft_id=82, dostp: 15 padziernika

2009.
5E. Bartlett Kerr, Flames Over Tokyo. The U.S. Army Air Forces Incendiary
Campaign Against Japan, 1941-1945, New York 1991, s. 92.
Tame, s. 57-60, 64-68.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; T. Wade, rozmowa telefoniczna 17 wrzenia
2005; F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; R. Martindale, The 13th Mission,
Austin 1998, s. 166-167; T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s.
138-139; D. (Nobby) Ciark, No Cooks Tour, Hereford, England 2005, s. 147; R.
Martindale, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2
stycznia 2005. 8 R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 176. M. McMullen, rozmowa
telefoniczna 16 lutego 2005.
10A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt., s. 242.
11L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
12E. Noruist, Our Paradise. A GPs War Diary, Hancock 1989, s. 287.
13L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
14T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 139.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is
Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945.
16Owiadczenie pod przysig, F. Frankcom, z akt M. Watanabe, t. 1, 1945-1952,
teczka nr 201, 1945-1947, SCAR Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331,
NACE
17L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s.
129-130; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,

AFHRA, Maxwell AFB, Alabama.

18L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
L. Moody Hoffman, list do L. Zamperiniego, 14 sierpnia 1988.
20Tame.
21S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004; Sixth War Bond
Drive, 19 listopada 1944, odpis tekstu wywiadu.
22S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
23L. Moody Hoffman, list do L. Zamperiniego, 14 sierpnia 1998.
24Z archiwum L. Zamperiniego.
25Odrczne notatki z archiwum L. Zamperiniego.
26S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
27Telegram komendanta andarmerii polowej do Louise Zamperini, z archiwum L.
Zamperiniego [b.d.].
28Louis Zamperini Radio Talk Heardby Uncle, Des Moines Register, 12 grudnia
1944.
29S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
30P Jordan, rozmowa telefoniczna 16 sierpnia 2004.
O^O 26. Szalestwo
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2Z archiwum L. Zamperiniego.
3L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki ze spotkania z oficerem z
Kwajalein, 1950; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec
1988, AAFLA.
4L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; 42nd Bombardment Suadron. Addendum to
Suadron History, 11 wrzenia 1945, AFHRA, Maxwell AFB, Alabama.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
6R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 177; J. Johansen, korespondencja
elektroniczna, 26 marca 2005; J. Johansen, Krigsseileren, nr 4, 1990, tumaczone z
norweskiego przez N. Smith; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005; Tokyo in
Flames After Crippling Superfort Blow, Ogden Standard Examiner, 25 listopada 1944; E.
Bartlett Kerr, Flames Over Tokyo. The U.S. Army Air Forces Incendiary Campaign Against
Japan, 1941-1945, New York 1991, s. 97-101.
7J. Johansen, korespondencja elektroniczna, 26 marca 2005.
8 Y Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004.

9E. Noruist, Our Paradise. A GTs War Diary, Hancock 1989, s. 288, 291.
10Tame, s. 292.
11Tame.
12L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
13Tame.
14L. Bush, Clutch of Circumstance, Tokio 1956, s. 207.
15R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 180-181.
16Tame, s. 152-153; T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s.
140-141.
17R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 144-145; T. Wade, Prisoner of the
Japanese, dz. cyt., s. 141; owiadczenie pod przysig, F. Frankcom, z akt M. Watanabe, t. 1,
1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAE Lega Section, Administrative Division,
RAOOH, RG 331, NACE
18J. Johansen, Krigsseileren, nr 4, 1990, przetumaczone z norweskiego przez N.
Smith.
19F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
20L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
21D. Wall, Singapore and Beyond. The Story of the Men of the 2/20 Battalion, Told
by the Sur-vivors, Cowra, Australia 1985, s. 307-309; owiadczenie pod przysig, mjr M.
Miller, z akt
Szalonego Konowaa, teczka nr 201, 1945-1947, SCAE, Lega Section,
Administrative Di-vision, RAOOH, RG 331, NACE
22Lt. Allan Phillips May Be Prisoner in Tokyo, artyku z albumu Phillipsa, [b.d.], N.
23Lt. Allen Phillips Alive as Prisoner of the Japs; Missing Year and a Half artyku z
albumu Phillipsa, [b. d.], N.
24T. Hoffman, rozmowa telefoniczna 6 marca 2007.
25Wielebny R. Phillips, list do M. Heustis, 5 stycznia 1945.
26K. Phillips, list do L. Zamperini, 15 grudnia 1944.
27Tame.
28S. Glassman, list do Zamperinich, 18 listopada 1944.
29K. Phillips, list do L. Zamperini, 15 grudnia 1944.
30E. Noruist, Our Paradise, dz. cyt., s. 282, 290.
31R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 134.
32T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 138.

33Tame; owiadczenie pod przysig, F. Frankcom, F. Callahan, z akt M. Watanabe,

t. 1, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division,
RAOOH, RG 331, NACP
34R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 187.
35L. Zamperini, dziennik jeniecki.
36R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 122-123; E. Noruist, Our Paradise, dz.
cyt., s. 287-288; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 137-138; R. Martindale,
rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
37R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 189-192; T. Wade, Prisoner of the
Japanese, dz. cyt., s. 143-144; J. Johansen, Krigsseileren, nr 4, 1990, przetumaczone z
norweskiego przez N. Smith; D. (Nobby) Ciark, No Cooks Tour, Hereford, England 2005,
s. 151-154.
38D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 308.
39L. Bush, Clutch of Circumstances, dz. cyt., s. 183, 198-199; Y. Hatto,
korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004; raport por. L. Busha, z akt M. Watanabe, t. 1,
1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division,
RAOOH, RG 331, NACP
40Y. Hatto, korespondencja z autork, 28 sierpnia 2004; D. James, The Rise and Fali
of the Japanese Empire, London 1951, s. 280.
41R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 191-192.
42L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
O^O
27. Upadek
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998,
s. 194-195; owiadczenie pod przysig, F. Frankcom, z akt M. Watanabe, t. 1, 1945-1952,
teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331,
NACP
2Owiadczenie pod przysig, F. Frankcom, z akt M. Watanabe, t. 1, 1945-1952,
teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331,
NACP
3L. Zamperini, list do rodziny, 6 stycznia 1945.
4L. Zamperini, list do rodziny, stycze lub luty 1945.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John
A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC.

6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

7J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
8L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik jeniecki, wpis z 15
stycznia 1945.
9Tame.
10H.

Sides,

onierze

widma.

Zapomniana

historia

jednej

najbardziej

dramatycznych akcji w czasie II wojny wiatowej, prze. J. Kozowski, Warszawa 2002, s.

13-21; E. Bartlett Kerr, Surrender and Survival. The Experience of American POWs in the
Pacific, 1941-1945, New York 1985, s. 212-215; V Dennis Wrynn, American Prisoners
ofWar. Massacre at Palawan, World War II, listopad 1997.
11Nalot z 16/17 lutego: L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Fitzgerald, dziennik
jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC;
R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 198; J. Johansen, Krigsseileren, nr 4,
1990, przetumaczone z norweskiego przez N. Smith; F. Tremaine, Tokyo in Flames. After
Record BombingAttack, Brainerd Daily Dispatch, 16 lutego 1945; Devastating War To
Tokyo, Nebraska State Journal, 16 lutego 1945.
12J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
131600 Panes Bomb Jap Capital as All-Out Drive Launched on Iwo, Sunday
Times-Signal, 25 lutego 1945; E. Bartlett Kerr, Flames Over Tokyo. The U.S. Army Air
Forces Incendiary Campaign Against Japan, 1941-1945, New York 1991, s. 138-144.
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of
John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
16R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 214; E. Bartlett Kerr, Flames Over
Tokyo, dz. cyt., s. 153.
17J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia
1994, s. 146-147.
is f Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 144. 19 L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
O^O 28. Niewolnik
1F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.

2Opis Naoetsu: T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s.

148-149, 152-153; F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; A. Lyon, Japanese War
Crimes. Trials of the Naoetsu Camp Guards, Loftus, Australia 2000; J. Cook, Japan. C
Force, nieopublikowane wspomnienia; List of Death Naoetu [sic!] POW Camp, 1942-44,
Taheoiyo ni Kaleru Hashi. Horyo Shuyojono Higeikei wo Keoete, Japan-Australia Society,
1996, przetumaczone z japoskiego.
3United Nations Olympics Talked - New Golden Era in Track Seen When Peace
Comes, Abi-lene Reporter-News, 5 marca 1945.
4CBS Television, 48 Hours. Race to Freedom, 1998.
542nd Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945,
AFHRA, Maxwell AFB, Alabama; L. Zamperini, notatki o przeyciach obozowych z 1946.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o przeyciach
obozowych z 1946; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 151; K. Marvin, rozmowa
telefoniczna 21 stycznia 2005.
7T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 159.
8T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
9K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005.
10T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 151-152; J. Cook, Japan. C Force,
nieopublikowane wspomnienia; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
11D. Wall, Singapore and Beyond. The Story of the Men of the 2/20 Battalion, Told
by the Sur-vivors, Cowra, Australia 1985, s. 303.
12T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 156, 149.
13J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; T. Wade, Prisoner of
the Japanese, dz. cyt., s. 157; owiadczenie pod przysig, L. Zamperini, z akt M. Watanabe,
t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Divi-sion,
RAOOH, RG 331, NACE
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s.
157; D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 298.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s.
298.
16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of
John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC; K. Marvin,
rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005; L. Zamperini, notatki o przeyciach obozowych z

1946; J. Cook,
Japan. C Force, nieopublikowane wspomnienia; T. Wade, Prisoner of the Japanese,
dz. cyt., s. 160-163.
17Krew, znj, zy i pot. Sawne mowy Winstona Churchilla, prze. M. Zborowska,
Pozna 2001, s. 127.
18Cyt. za: D.T. Phillips, Lincoln o przywdztwie, przel. J. Kugler, Warszawa 1992, s.
164.
19K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005; J. Cook, Japan. C Force,
nieopublikowane wspomnienia.
20T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 161.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
22J. Cook, Japan. C Force, nieopublikowane wspomnienia.
23L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
24K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005.
25L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, dziennik jeniecki.
26L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
27Tame.
28Tame; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 149; L. Zamperini, notatki o
przeyciach obozowych z 1946.
29. Dwiecie dwadziecia ciosw
1D. Wall, Singapore and Beyond. The Story of the Men of the 2/20 Battalion, Told by
the Sur-vivors, Cowra, Australia 1985, s. 299; J. Cook, korespondencja elektroniczna, 30
padziernika 2004.
2J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
3K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005.
4A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, New York 1965, s. 287-294; M. Watanabe, t.
1-3,1945-1952, teczka 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division,
RAOOH, RG 331, NACP
5A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, dz. cyt., s. 287-294.
6Tame.
7Tame.
8M. Watanabe, t. 1,1945-1952, teczka nr 201,1945-1947, SCAP, Lega Section,
Administra-tive Division, RAOOH, RG 331, NACP; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; F.

Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst,
Australia 1994, s. 163-164; L. Zamperini, notatki o przeyciach obozowych z 1946; R.
Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9
wrzenia 1945.
9T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 163.
10D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 300.
11Tame.
12L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
13Owiadczenie pod przysig, A. Klein, z akt M. Watanabe, t. 1, 1945-1952, teczka
nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section, Administrative Division, RAOOH, RG 331, NACP
14L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
15T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 165.
16D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 300.
17D. Knox, Death March. The Survivors of Bataan, San Diego 1983, s. 417.
is i - Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 158.
19K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005.
20M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005.
21O. Keat Gin (red.), Japanese Empire in the Tropics. Selected Documents and
Reports of the Japanese Period in Sarawak, Norwest Borneo, 1941-1945, Athens, Ohio 1998,
t. 2, s. 612, 648.
22Tame, s. 648.
23K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005; T. Wade, Prisoner of the
Japanese, dz. cyt., s. 167; G. Daws, Prisoners of the Japanese. POWs of World War II in the
Pacific, New York 1994, s. 324-325; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
24G.

Steiger,

Captain

George

Steiger.

POW

Diary,

http://www.fsteiger.com/gsteipow.html, dostp: 2 padziernika 2009; K. Emerson, Guest of

the Emperor, Sanibel Island 1977, s. 77-79; D. Giles (red.), Captive of the Rising Sun. The
POW Memoirs of Rear Admira Donald T. Giles, Annapolis 1994, s. 146-154.
25D. Giles (red.), Captive of the Rising Sun, dz. cyt., s. 154.
26T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 166; D. Wall, Singapore and Beyond,
dz. cyt., s. 300.
27J. Cook, Japan. C Force, nieopublikowane wspomnienia.
O^O
30. Ugotowane miasto

1D. Wall, Singapore and Beyond. The Story of the Men of the 2/20 Battalion, Told by
the Sur-vivors, Cowra, Australia 1985, s. 300.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, notatki o przeyciach
obozowych z 1946.
3Tame.
4L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
5D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 300; Jap Shipping, Planes Hard Hit in
July, Walla Walla Union-Bulletin, 1 sierpnia 1945.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
7Tame.
8K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
9T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna;
L. Zamperini, notatki o przeyciach obozowych z 1946. 10 L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; T. Wade, Prisoner of the
Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 166; T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005;
L. Zamperini, notatki o przeyciach obozowych z 1946; owiadczenie pod przysig, z akt M.
Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAE Lega Section, Administrative
Division, RAOOH, RG 331, NACE 11T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 166.
12Record Raid Hits Four Jap Cities, Walla Walla Union-Bulletin, 1 sierpnia 1945.
13E. Bartlett Kerr, Flames Over Tokyo. The U.S. Army Air Forces Incendiary
Campaign Against Japan, 1941-1945, New York 1991, s. 269-270.
14Nagaoka Air Raid, August 1, 1945, http://www.echigonagaoka.com/index.html,
dostp: 5 padziernika 2009.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
16D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 300.
17J. Williams, The Information War in the Pacific, 1945. Paths to Peace, Central
Intelligence

Agency

Center

for

the

Study

of

Intelligence,

maja

2007,

http://www.cia.gov/library/cen-ter-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/st
udies/vol46no3/article07. html, dostp: 29 kwietnia 2010.
18L. Zamperini, dziennik jeniecki; L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
19L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; owiadczenie pod przysig, L. Zamperini, z
akt M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAE Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACE; L. Zamperini, dziennik jeniecki; 42nd

Bombardment Suadron. Addendum to Suadron History, 11 wrzenia 1945, AFHRA,

Maxwell AFB, Alabama.
20L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is
Safe After Epic Ordeal, New York Times, 9 wrzenia 1945.
21Tame.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, 1988, AAFLA.
23M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, tumaczenie z japoskiego.
24P. Tibbets w rozmowie z S. Terkelem, 2002; http://daledesigns.net/interview.htm,
dostp: 14 wrzenia 2007; M. Davis, The Men Who Bombed Hiroshima, BBC News, 4
sierpnia 2007; Paul Tibbets, AcePilots.com, www.acepilots.com/asaaf_tibbets.html, dostp:
13 wrzenia 2007.
25D. Knox, Death March. The Survivors of Bataan, San Diego 1983, s. 435.
31. Nagi tum
1F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
2L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
3F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
4T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
5M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005.
6T. Wade, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
7T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 166; J. Cook,
korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004. 8L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj
1946; L. Zamperini, dziennik jeniecki; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
9L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
10K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
11F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
12K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
13Tame; J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational
Archives Branch, NHC, Washington, DC; D. Wall, Singapore and Beyond. The Story of the
Men of the 2/20 Battalion, Told by the Survivors, Cowra, Australia 1985, s. 300, 304; Letters
Recall End of Captivity, Idaho Press-Tribune, artyku z archiww Idaho Press-Tribune
[b.d.]; J. Cook, korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004.
14L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.

15K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.

16D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 304.
17L. Zamperini, dziennik jeniecki.
18D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 304.
19L. Zamperini, dziennik jeniecki.
20L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
21Rokuroshi wedug: K. Emerson, Guest of the Emperor, Sanibel Island 1977, s.
80-84; D. Giles (red.), Captive of the Rising Sun. The POW Memoirs of Rear Admira
Donald T. Giles, Annapolis 1994, s. 154-157; R. La Forte, R. Marcello, R. Himmel (red.),
With Only the Will to Live. Accounts of Americans in Japanese Prison Camps, 1941-1945,
Wilmington, Delaware 1994, s. 260-261; G. Steiger, Captain George Steiger. A POW Diary,
http://www.fstei-ger.com/gsteipow.html, dostp: 2 padziernika 2009.
22L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of
John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC; J. Cook,
korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004; F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20
lutego 2005.
23J. Cook, korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004.
24F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; J. Cook, korespondencja
elektroniczna, 20 lutego 2005; J. Cook, Japan. C Force, nieopublikowane wspomnienia.
Jedna opublikowana relacja z tego przemwienia podaje inny przebieg wydarze. Wedug
Cooka to Fitzgerald poprosi jecw innych narodowoci o przyczenie si do Ameryki w
walce z Sowietami. Jednak we wspomnieniach, jak rwnie w korespondencji z autork tej
ksiki, Cook stwierdza, e to nie Fitzgerald, lecz japoski komendant chcia, aby jecy
wsparli Japoni w walce z Sowietami. Komendant obozu, przez tumacza - napisa Cook poinformowa jecw, e wojna z Japoni si skoczya i zaapelowa do nich, aby wraz z
nimi walczyli z Czerwonym Zagroeniem (Rosj). Ta wersja wydaje si sensowniejsza, gdy
Ameryka nie walczya wwczas ze Zwizkiem Sowieckim, swym wczesnym sojusznikiem,
Japonia za tak - dwa dni wczeniej Sowieci zajli jej Wyspy Kurylskie. Wedug jeca Johana
Arthura Johansena take komendant obozu Omori poprosi jecw o wsparcie Japonii
przeciwko Rosjanom.
25F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; J. Cook, korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004; R. Rasmussen, A
Momentom Message of Hope, National Aviation Museum Foundation Magazine, t. 8, nr 1,
wiosna 1987; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem. Hollywood, Kalifornia, czerwiec

1988, AAFLA; K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.

26R. Rasmussen, A Momentous Message of Hope, dz. cyt.
27Tame.
28L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia
2005; T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 169.
29L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
30F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
32. Kaskady rowych brzoskwi
1Koniec wojny w Rokuroshi wedug: K. Emerson, Guest of the Emperor, Sanibel
Island 1977, s. 80-84; D. Giles (red.), Captwe ofthe Rising Sun. The POWMemoirs of Rear
Admira Donald T. Giles, Annapolis 1994, s. 154-157; R. La Forte, R. Marcello, R. Himmel
(red.), With Only the Will to Live. Accounts ofAmericans in Japanese Pson Camps,
1941-1945, Wilming-ton, Delaware 1994, s. 260-261; G. Steiger, Captain George Steiger. A
POW Diary, http:// www.fsteiger.com/gsteipow.html, dostp: 2 padziernika 2009.
2J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
3K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
4J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
5Tame; T. Wade, Prisoner of the Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 169; D.
Wall, Singapore and Beyond. The Story of the Men of the 2/20 Battalion, Told by the
Survivors, Cowra, Australia 1985, s. 302; Letters Recall End of Captivity, Idaho
Press-Tribune, artyku z archiww Idaho Press-Tribune [b.d.].
6Letters Recall End of Captwity, dz. cyt.
7J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
8J. Cook, korespondencja elektroniczna, 30 padziernika 2004; J. Fitzgerald, dziennik
jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives Branch, NHC, Washington, DC.;
T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 170; D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s.
302, 304; R. Rasmussen, A Momentous Message of Hope, National Aviation Museum
Foundation Magazine, t. 8, nr 1, wiosna 1987; Letters Recall End of Captwity, Idaho Press
Tribune, dz. cyt.; F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
9D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 302.

10L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,

AAFLA.
11Letters Recall End of Captwity, dz. cyt.
12B. Kinney, rozmowa telefoniczna 23 kwietnia 2007; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna; B. Kinney, A Mission ofMercy Touches Two Lives, Chicago 1995.
13E. Whitcomb, Escape from Corregidor, New York 1967, s. 285.
14Y. Tanaka, Hidden Horrors. Japanese War Crimes in World War II, Boulder 1996,
s. 70; B. MacArthur, Surviving the Sword. Prisoners ofthe Japanese in the Far East, 1942-45,
New York 2005, s. xxvi.
15Y Tanaka, Hidden Horrors, dz. cyt., s. 70.
16Tame, s. 2.
17Dr Ch. Stenger, rozmowa telefoniczna z autork 17 padziernika 2009; Ch. Stenger,
American Prisoners ofWar in World War I, World War II, Korea and Vietnam. Statistical
Data, Ve-terans Administration Central Office, 30 czerwca 1979, s. 20.
18E. Bartlett Kerr, Surrender and Suruwal. The Experience of American POWs in the
Pacific, 1941-1945, New York 1985, s. 60.
19Children of the Far East Prisoners of War, SE Asia Under Japanese Occupation,
http://www. cofepow.org.uk/pages/asia_thailandl.html, dostp: 18 marca 2010.
20Y Tanaka, Hidden Horrors, dz. cyt., s. 135-165; G. Reynolds, U.S. Prisoners ofWar
and Cwilian American Citizens Captured and Interned by Japan in World War II. The Issue of
Compensation by Japan, Congregational Research Service, 17 grudnia 2002, s. 17-19.
21D. James, The Rise and Fali of the Japanese Empire, London 1951, s. 259; Y
Tanaka, Hidden Horrors, dz. cyt., s. 111-134; Claim Japs Practiced Cannibalism, Hammond
Times, 16 wrzenia 1945; Jap Soldiers Eat Flesh of U.S. Prisoners, Australia Discloses,
Abilene Re-porter-News, 10 wrzenia 1945.
22Y Tanaka, Hidden Horrors, dz. cyt., s. 11-43.
23E. Lash, Historie Island ofTmian, Environmental Services, padziernik 2008,1.1,
wyd. 2; Gen. D. Cook, 20h Air Force Today, 20th Air Force Association Newsletter, jesie
1998.
24P Stone, Hostages to Freedom, Yarram, Australia 2006.
25Mjr

M.

Hubbs,

Massacre

on

Wake

Island,

Yorktown

Sailor,

http://www.yorktownsailor. com/yorktown/massacre.html, dostp: 18 padziernika 2009; G.

Daws, Prisoners ofthe Japanese. POWs of World War II in the Pacific, New York 1994, s.
279.

26G. Daws, Prisoners of the Japanese, dz. cyt., s. 278.

27H.

Sides,

onierze

widma.

Zapomniana

historia

jednej

najbardziej

dramatycznych akcji w czasie II wojny wiatowej, przel. J. Kozowski, Warszawa 2002, s.

13-21; E. Bartlett Kerr, Surrender and Suruwal, dz. cyt., s. 212-215; V Wrynn, American
Prisoners ofWar. Massacre at Palawan, World War II, listopad 1997.
28E. Bartlett Kerr, Surrender and Suruwal, dz. cyt., s. 273.
29T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 169.
30Akta H. Kono z NACP: H. Kono et al., 1946-1947, Teczki z RG 331: RAOOH,
WWII, 1907-1966, SCAP, Lega Section, Manila Branch (1945-11-1949) Series: Orders and
Summaries, compiled 1946-1947; N. Ota et al., 1945-1949, Teczki z RG 331: RAOOH,
WWII, 1907-1966, SCAP Lega Section, Prosecution Division (1945-1949) Series: USA
Versus Japanese War Criminals Case File, compiled 1946-1947; H. Kono, 1948-1953, Teczki
z RG 84: Records of the Foreign Service Posts of the Department of State, 1788-ca. 1991,
Department of State. U.S. Embassy, Japan. (04/28/1952-) (Most Recent) SCAP Lega Section
(10/02/1945-04/28/1952?) (Predecessor) Series: Japanese War Crimes Case Files, compiled
1946-1961.
31K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
32R. Rasmussen, A Momentous Message of Hope, National Aviation Museum
Foundation Magazine, t. 8, nr 1, wiosna 1987.
33G. Daws, Prisoners of the Japanese, dz. cyt., s. 340.
34R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 233; R. Martindale, rozmowa
telefoniczna 2 stycznia 2005.
35L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
36K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
37L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
38K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
39T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 170.
40K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
41J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives
Branch, NHC, Washington, DC.
42K. Marvin, rozmowa telefoniczna 31 stycznia 2005.
43D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 304; T. Wade, Prisoner ofthe Japanese,
dz. cyt., s. 170; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
44J. Fitzgerald, dziennik jeniecki, Papers of John A. Fitzgerald, Operational Archives

Branch, NHC, Washington, DC.

45D. Wall, Singapore and Beyond, dz. cyt., s. 304.
O^O 33. Dzie Matki
1K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005; T. Wade, Prisoner of the
Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 171; D. Knox, Death March. The Survivors of Bataan,
San Diego 1983, s. 452; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2D. Knox, Death March, dz. cyt., s. 451.
3T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 171.
4Tame.
5K. Marvin, rozmowa telefoniczna 21 stycznia 2005.
6L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; Zamperini Gwes Sidelights of His Dramatic
Trip Back, 1 padziernika 1945, N, z archiwum L. Zamperiniego; L. Zamperini w rozmowie
z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
7L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
8R. Trumbull, Zamperini, Olympic Miler, Is Safe After Epic Ordeal, New York
Times, 9 wrzenia 1945.
9L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
10F. Rosynek, korespondencja elektroniczna, 21 czerwca 2005.
11Sends Love Message to Soldier Husband, Council Bluffs Nonpareil, 11 wrzenia
1945.
12F. Rosynek, korespondencja z autork, 8 grudnia 2007.
13J. Krey, rozmowa telefoniczna 18 sierpnia 2005.
14W Cleveland (red.), Grey Geese Calling, Askov 1981, s. 484-485.
15J. Stay, Twenty-nine Months in the Pacific, nieopublikowane wspomnienia.
16400 Stars Give Lives in Seruice, Oakland Tribune, 30 grudnia 1944; W Dobbins,
I May Be Wrong, Lincoln Journal, 6 stycznia 1944.
17L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
18Lou Zamperini Has Won Fina Race on Track, Olean Times-Herald, 13 wrzenia
1945.
19Zamperini Drifted 1,200 Miles on Raft, Stars and Stripes, 14 wrzenia 1945.
20S. Zamperini, list do L. Zamperiniego, 31 sierpnia 1945.
21Lou Zamperinis Release Thrills Brotber at NTC, Hoist (U.S. Naval Training
Center, San Diego), 14 wrzenia 1945.

22Zamperinis Mother Sheds Tears of Joy, artyku z archiwum P Zamperiniego, N

[b.d.].
23Cytaty wedug: tame.
24G.

Steiger,

Captain

George

Steiger.

POW

Diary,

http://www.fsteiger.com/gsteipow.html, dostp: 2 padziernika 2009; K. Emerson, Guest of

the Emperor, Sanibel Island 1977, s. 86-87; D. Giles (red.), Captive of the Rising Sun. The
POW Memoirs of Rear Admira Donald T. Giles, Annapolis 1994, s. 155-165; E. Bartlett
Kerr, Surrender and Suruwal. The Expe-rience of American POWs in the Pacific, 1941-1945,
New York 1985, s. 288-289.
25D. Giles (red.), Captwe of the Rising Sun, dz. cyt., s. 156-157.
26Lt. Allen Phillips Back in Care of U.S. Army, Mother Informed, Terre Haute Star,
wrzesie 1945.
27Tame.
28L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
29L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
30Tame.
31Tame.
32Tame; L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
33R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 243.
34L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
35Tame.
36B.M. Cohen, M.Z. Cooper, A Follow-up Study of World War II Prisoners ofWar,
Washington, DC, 1955, s. 40.
37L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
38Tame.
39Tame.
40Tame.
41T. Wade, Prisoner of the Japanese, dz. cyt., s. 179; T. Wade, list do L.
Zamperiniego, 20 sierpnia 1946.
42 Powrt Phila wedug: K. Phillips, A Life Story, nieopublikowane wspomnienia;
telegram oraz zdjcia z albumu Phillipsw.
43P. Zamperini, rozmowa telefoniczna 19 padziernika 2004; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
44L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946; Lou Zamperini Back in L.A., artyku z

archiwum P Zamperiniego, N, [b.d.]; R Zamperini, rozmowa telefoniczna 19 padziernika

2004.
45Lou Zamperini Back in L.A., artyku z archiwum R Zamperiniego, N, [b.d.].
O^O
34. Migoczca dziewczyna
1Lou Zamperini Back in L.A., artyku z archiwum P Zamperiniego, N, [b.d.].
2Powrt: P Zamperini, rozmowa telefoniczna 19 padziernika 2004; L. Zamperini,
rozmowa telefoniczna; S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
3S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
4L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
5T. Wade, Prisoner ofthe Japanese, Kenthurst, Australia 1994, s. 176.
6MacArthur Round Up of Cminals, Argus (Melbourne), 25 wrzenia 1945; Tojo
Shoots Self to Avoid Arrest; MacArthur Orders 39 Other Cminals Arrested, Port Arthur
News, 11 wrzenia 1945.
7Think Tojo Had Planned Suicide, Council Bluffs Nonpareil, 11 wrzenia 1945; R.
Martindale, rozmowa telefoniczna 2 stycznia 2005.
8M. Watanabe, I Do Not Want to be Punished by America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
9Tame.
10M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACP
11M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
12M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACP
13R Piccigallo, The Japanese on Trial, Allied War Crimes Operations in the East,
1945-1951, Austin 1979, s. 45.
14M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACP
15L. Zamperini, list do C. Applewhite, 5 kwietnia 1946.
16L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946.
17R Jordan, rozmowy telefoniczne 13 i 16 sierpnia 2004.
18L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
19Tame.

20Hero Takes Mile Without Running, Kingsport News, 4 marca 1946.

21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, listy do C. Applewhite, 15
kwietnia i 9 maja 1946; R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12 marca 2008; S. Flammer,
rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
22R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12 marca 2008.
23L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
24R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12 marca 2008.
25L. Zamperini, list do C. Applewhite, 8 maja 1946.
26L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
27L. Zamperini, list do C. Applewhite, 9 maja 1946.
28L. Zamperini, list do C. Applewhite, 13 kwietnia 1946; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
29L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
30L. Zamperini, list do C. Applewhite, 2 maja 1946.
31L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
32L. Zamperini, list do C. Applewhite, 23 kwietnia 1946.
33L. Zamperini, list do C. Applewhite, 15 kwietnia 1946.
34L. Zamperini, list do C. Applewhite, 23 kwietnia 1946.
35L. Zamperini, listy do C. Applewhite, 5, 9, 27 kwietnia oraz 8 maja 1946.
36L. Zamperini, list do C. Applewhite, 23 kwietnia 1946.
37L. Zamperini, list do C. Applewhite, 10 maja 1946.
38L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12
marca 2008; L. Zamperini, list do E. Applewhitea, kwiecie 1946; E. Applewhite, list do L.
Zamperiniego, 16 kwietnia 1946.
39L. Zamperini, list do C. Applewhite, 13 kwietnia 1946; L. Zamperini, list do E.
Wilbera, maj 1946.
40L. Zamperini, list do C. Applewhite, 25 kwietnia 1946; R. Applewhite, rozmowa
telefoniczna 12 marca 2008.
41R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12 marca 2008.
42L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
43Tame.
O^O 35. Na krawdzi
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
2Dane na temat nastpstw niewoli wedug: dr N. White, list do redakcji Hospital and

Com-munity Psychiatry, listopad 1983; B. Cohen, M. Cooper, A Follow-up Study od World

War II Prisoners ofWar, Washington, DC, 1955; D. Robson et al., Conseuences of Captwity.
Health Effects of Far East Imprisonment in World War II, JM. An International Journal of
Medicine, t. 102, nr 2, 2009, s. 87-96; dr R. Ursano, dr J. Rundell, The Prisoner ofWar, w:
War Psychiatry, Washington, DC, 1995, s. 431-456.
3Objawy opisane w tym akapicie wedug: D. Knox, Death March. The Survivors of
Bataan, San Diego 1983, s. 461, 463, 478-479.
4M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005.
5A. Weinstein, Barbed Wire Surgeon, New York 1965, s. 316.
6R. Halloran, korespondencja elektroniczna, 3 marca 2008.
7K. Burk, Proof Through the Night. A B-29 Pilot Captive in Japan - the Ernest
Pickett Story, Salem 2001, s. 184.
8D. Knox, Death March, dz. cyt., s. 465.
9M. McMullen, rozmowa telefoniczna 16 lutego 2005.
10J. Amery, Poza win i kar. Prby przeamania podjte przez zamanego, prze. R.
Turczyn, Krakw 2007, s. 101.
11L. Zamperini, list do C. Applewhite, 4 maja 1946.
12L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
13L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini, list do E. Wilbera, maj 1946; J.
Stripling, Striptees, Torrance Herald, 28 listopada 1946.
14L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
36. Trup w kotlinie
1M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Admini-strative Division, RAOOH, RG 331, NACP
2M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
3Ucieczka Watanabego oraz cytaty w tej czci: tame.
4Dane statystyczne: J. Dower, Embracing Defeat. Japan in the Wake of World War II,
New York 1999, s. 447.
5Jap Officers to Be Hanged for POW Brutality, San Mateo Times, 13 padziernika
1948; W Gili, D. Newton, A Compilation of Biographical Source Documents Concerning
Major William Herald Walker, U.S. Army Air Force (1919-1945), a Prisoner ofWar in Japan
Du-ring World War II, 1999; 8h Army Commission Court Gives Sentence to POW Torturers,
Pacific Stars and Stripes, 29 lutego 1948.

6A. Lyon, Japanese War Crimes. Trials ofthe Naoetsu Camp Guards, Loftus, Australia
2000, s. 49-51.
7Akta Kunichi Sasakiego i Jamesa Kunichi Sasakiego z RG 331, RAOOH, WWII,
1907-1966, SCAP, Lega Section, Administration Division and Prosecution Division, NACP:
Kunichi Sasaki, Isamu Sato, Kazuo Akane, 1945-1948, raporty dochodzeniowe i materiay z
przesucha; Nakakichi Asoma et al., materiay z procesu, dowodowe, apelacyjne i wnioski o
uaskawienie; Nakakichi Asoma et al., 1945-1952, teczka POW nr 201, 1945-1952, zarzuty i
specyfikacje, 1945-1948.
8R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 230, 240; B. Gamble, Black Sheep
One. The Life of Gregory Pappy Boyington, California 2000, s. 339; Y Kano, Statement
ofYuki-chi Kano, Tokio P.O. W. Camp H. Q. (Omori), z archiwum R. Martindalea [b.d.]; Y
Kano, SCAP, Lega Section, Administration Division (10/02/1945-04/28/1952), Kartoteki z
RG 331: RAOOH, WWII 1907-1966, teczka 201 z serii 1945-1952, NACP.
9R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 141.
10Y Kano, Statement of Yukichi Kano, Tokio P.O.W Camp H.Q. (Omori), z
archiwum R. Martindalea [b.d.].
11Y Kano, list do R. Martindalea, 23 grudnia 1955.
12M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
13M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka 201, 1945-1947, SCAP, Lega Section,
Administra-tive Division, RAOOH, RG 331, NACP
14M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
15Tame.
16Tame.
17Tame.
18Tame.
19Tame.
20Tame.
21Prom Chief of Hyogo Prefectural Police Force, 21 listopada 1950, raport z
archiwum F. Tin-kera; M. Watanabe, t. 1-3, 1945-1952, teczka nr 201, 1945-1947, SCAP
Lega Section, Ad-ministrative Division, RAOOH, RG 331, NACP
22M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
23Tame.
O^O
37. Poskrcane liny

1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

2Problemy Louiego, kopoty maeskie: R. Applewhite, rozmowa telefoniczna 12
marca 2008; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; P Jordan, rozmowy telefoniczne 13 i 16
sierpnia 2004; P Zamperini, rozmowa telefoniczna 22 padziernika 2004; S. Flammer,
rozmowy telefoniczne 25 i 27 padziernika 2004.
3J. Amery, Poza win i kar. Prby przeamania podjte przez zamanego, prze. R.
Turczyn, Krakw 2007, s. 159.
4M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished By America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
O^O 38. Przeamanie
1M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished By America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
2Tame.
3Tame.
4From Chief of Hyogo Prefectural Police Force, 21 listopada 1950, raport z archiwum
F. Tin-kera; M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
5Tame.
6M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
7From Chief of Hyogo Prefectural Police Force, 21 listopada 1950, raport z archiwum
F. Tin-kera.
8R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 248; F. Tinker, rozmowa
telefoniczna 20 lutego 2005; J. Johansen, Krigsseileren, nr 1, 1991, przetumaczone z
norweskiego przez N. Smith.
9M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
10C. Barrows, dyrektor muzyczny Grahama, rozmowa telefoniczna 22 lutego 2007; B.
Graham, Just ys I Am. The Autobiography of Billy Graham, San Francisco 1997, s. 92-158.
11V MacPherson, Preacher Laughs Off Film Offers to Make Him Star, San Mateo
Times, 12 listopada 1949.
12B. Graham, JustAs I Am, dz. cyt., s. 143-158; B. Graham Acclaimed. Crusade
Continues as Over 300000Attend, Van Nuys News, 17 listopada 1949; Old Fashioned
Revival Hits Los Angeles, Gettysburg Times, 2 listopada 1949.
13L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
14Tame; C. Barrows, rozmowa telefoniczna 22 lutego 2007.
15S. Flammer, rozmowy telefoniczne 25, 27 padziernika 2004.

16L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

17B. Graham, Justas I Am, dz. cyt., s. 156-157.
18B. Graham, The Only Sermon Jesus Ever Wrote, Los Angeles, 22 padziernika
1949, nagranie audio, Billy Graham Evangelistic Association (BGEA).
19L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
20Kazanie Grahama, reakcja Louiego: B. Graham, The Only Sermon Jesus Ever
Wrote, Los Angeles, 22 padziernika 1949, BGEA; L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
21L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
22Drugie kazanie, reakcja Louiego: tame; B. Graham, Why God Allows
Communism to Flour-ish and Why God Allows Christians to Suffer, Los Angeles, 23
padziernika 1949, BGEA.
23L. Zamperini, rozmowy telefoniczne.
24Tame.
25Tame.
26Tame.
O^O 39. Brzask
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
2From Chief of Hyogo Prefectural Police Force, 21 listopada 1950, raport policyjny.
3Tame.
4F. Tinker, rozmowa telefoniczna 20 lutego 2005.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
O^O Epilog
1L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem,
Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988, AAFLA.
2Powojenne ycie Louiego: J. Hall, Lou and Pete, Los Angeles Times, 2 czerwca
1977; L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA; M. Schulatsky, Olympic Miler at 19, Skatehoards at 70, artyku z archiwum P
Zamperiniego, N, [b.d.]; L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; C. Zamperini Garris,
rozmowa telefoniczna 13 grudnia 2008.
3National Geographic Channel, Riddles of the Dead. Execution Island, 13
padziernika 2002.
4P Zamperini, rozmowa telefoniczna 12 grudnia 2006.
5L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.

6Tame; C. Zamperini Garris, rozmowa telefoniczna 13 grudnia 2008.

7E Zamperini, rozmowa telefoniczna 17 padziernika 2004.
8K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004; M. i E Bormann, rozmowa
telefoniczna 7 czerwca 2005.
9K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004.
10L. Zamperini w rozmowie z G. Hodakiem, Hollywood, Kalifornia, czerwiec 1988,
AAFLA.
11K. Loomis, rozmowa telefoniczna 17 listopada 2004.
12Tame.
13K. Meares, korespondencja elektroniczna, 14,17,18 i 27 marca 2008; E. Whitcomb,
Escape from Corregidor, New York 1967, s. 286-287; E. Simmons, Frozen Chosin. U.S.
Marines at the Changjin Reseruoir, Darby [b.d.], s. 94; Jamestown Man Gets Navy Cross,
Newport Daily News, 6 grudnia 1951; Marin Offieer Missing in Korea, Newport
Mercury and Weekly News, 29 grudnia 1950.
14E Zamperini, rozmowy telefoniczne 15,17,19 i 22 padzienika 2004; L. Zamperini,
rozmowa telefoniczna.
15L. Zamperini, rozmowa telefoniczna.
16M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, Bingei Shunjyu,
kwiecie 1956, przetumaczone z japoskiego.
17E Eiccigalo, The Japanese on Trial, Allied War Crimes Operations in the East,
1945-1951, Austin 1979, s. 47; G. Daws, Prisoners of the Japanese. POWs of World War II in
the Pacific, New York 1994, s. 373; Awaya Kentaro, The Tokyo Trihunal, War Responsihility
and the Japanese People, Shukan Kinboyi, 23 grudnia 2005, przetumaczone przez T.
Amosa; E. W\\\, Japans Revival, Oakland Tribune, 17 marca 1953.
18Amnesty for 17 Top Jap War Suspects, Lowell Sun, 24 grudnia 1948; J. Dower,
Emhracing Defeat. Japan m the Wake of World War 11, New York 1999, s. 454.
19M. SchaWzr, America s Top Favorite War Criminal. Kishi Nobusuke and the
Transformation of U.S.-Japan Relations, This Is Yomiuri, sierpie 1995.
20Amnesty for 17 Top Jap War Suspects, dz. cyt.
21T. Lambert, Last Trial Held on War Crimes by U.S. Trihunal, Stars and Stripes,
20 padziernika 1949; Ali Known Japanese War Cminals Brought to Trial, Independent
(Kalifornia), 20 padziernika 1949.
22War Criminal Is Due Parole, Lubbock Evening Journal, 7 marca 1950.
23G. Reynolds, U.S. Prisoners ofWar and Civilian American Citizens Captured and

Interned by Japan in World War II. The Issue of Compensation by Japan, Congressional
Research Service, 17 grudnia 2002, s. 3-9, 9-10.
24M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
25G. Daws, Prisoners of the Japanese, dz. cyt., s. 373; U.S. Pardons Last 83 Japan
War Cminals, Stars and Stripes, 31 grudnia 1958.
26M. Watanabe, I Do Not Want to Be Punished by America, dz. cyt.
27Tame.
28A. Lyon, Japanese War Crimes. Trials of the Naoetsu Camp Guards, Loftus,
Australia 2000, s. 63; R. Martindale, The 13th Mission, Austin 1998, s. 250.
29D. Mihailovich, korespondencja elektroniczna, 3 sierpnia 2007.
30R. Martindale, The 13th Mission, dz. cyt., s. 249.
31E Hadfield, C. Henderson, Deathcamp Monster Finally Says Tm Sorry, Daily
Mail (Londyn), 20 sierpnia 1995.
32Tame.
33Y Kondo, korespondencja elektroniczna, 14 lutego 2009; S. Ishizuka, About
Naoetsu POW Camp, Gaiko Forum, czerwiec 2006.
34D. Mihailovich, korespondencja elektroniczna, 3 sierpnia 2007.
35CBS Television, 48 Hours. Race to Freedom, 1998.
36L. Zamperini, list do M. Watanabego, 19 maja 1997; L. Zamperini, rozmowa
telefoniczna.
37D. Mihailovich, korespondencja elektroniczna, 3 sierpnia 2007.
38Y. Hatto, korespondencja z autork, 16 lipca 2004.
39L. Zamperini, rozmowa telefoniczna; Ch. Boyd, Legendary Zamperini Carries the
Eternal Flame, Palos Verdes Peninsula News, 5 marca 1998; R.J. Kelly, Olympic Torch
Relay Rekin dles Ex-POWs Flame of Forgiveness, Stars and Stripes, 30 stycznia 1998;
Zamperini. War Survival Was a Matter ofMiracles, Stars and Stripes, 26 stycznia 1998.