-

y is

op

is c

Th

al

on

pe
rs

ed
.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

tio
np
roh
ibit

ibu

-d
istr

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

nly

eo

us

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

for

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

POLEMIKI I DYSKUSJE
DISCUSSIONS

ed
.

tio
np
roh
ibit

SPRAWNO FIZYCZNA A BADANIA NAD

MOTORYCZNOCI CZOWIEKA:
SPORU O KONSTRUKT PODSTAWOWY
WCALE NIE CIG DALSZY

-d
istr

Wiesaw Osiski*

ibu

PHYSICAL FITNESS
AND THE HUMAN MOTORICITY RESEARCHES:
DISPUTE ABOUT BASIC CONSTRUCT IS STILL ACTUAL

*prof. dr hab., AWF, Pozna, ul. Krlowej Jadwigi 27/39

eo

nly

Sowa kluczowe: sprawno fizyczna, struktura motorycznoci czowieka, sprawno

ukierunkowana na zdrowie, sprawno ukierunkowana na umiejtnoci, skad ciaa,
testy sprawnoci fizycznej
Key words: physical fitness, structure of human motoricity, health related fitness, performance related fitness, body composition, test of physical fitness

us

STRESZCZENIE SUMMARY

for

pe
rs

on

al

W opracowaniu podjto dyskusj nad relacjami pomidzy pojciami sprawnoci fizycznej oraz motorycznoci
czowieka. Ukazano, jakie zaoenia tkwiy u podstaw prowadzonych w Polsce w ostatnich latach intensywnych
bada nad struktur motorycznoci czowieka. Tamte badania i dyskusje byy istotne dla uksztatowania si
tosamoci polskiej antropomotoryki jako dziedziny bada i akademickiej dydaktyki. Nie podjto jednak wwczas
kwestii zwizanych ze zdefiniowaniem kategorii podstawowych.
Zgodnie ze wspczesnymi, i wiodcymi w wiecie, tendencjami u podstaw klasyfikacji tkwi podzia na
te komponenty sprawnoci fizycznej, ktre ukierunkowane s na zdrowie (health related fitness) oraz na
umiejtnoci (performance related fitness). Uywane w Polsce jako kategoria podstawowa, pojcie sprawnoci
fizycznej nie oddaje istoty uywanego w jz. angielskim terminu physical fitness. Jest to te gwna przyczyna
niektrych istotnych sporw, np.: czy komponenty skadu ciaa stanowi integraln cz sprawnoci fizycznej
(physical fitness), czy te jedynie sprawno t okrelaj?

is c

op

y is

The study highlights the relation between the concepts of physical fitness and human motoricity. It provides
insight into the assumptions of the intensive research on the structure of human motor fitness carried out in
Poland in recent years. That research and discussion was essential for the identity of Polish antropomotorics
evolving into the research field and the academic teaching discipline. However, the issue of defining the basic
categories was not raised then.
Following the contemporary and main world tendencies the classification is based on the division between the
components of health - related fitness and those which are performance related. The physical fitness concept
used as the basic category in Poland does not convey the essence of the English physical fitness phrase. This
results in some essential disputes over for example, the problem whether body composition components are an
integral part of physical fitness or they just determine it.

Th

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-

2004

AN TRO PO MO TO RY KA

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Sprawno fizyczna a badania nad motorycznoci czowieka: sportu o konstrukt podstawowy wcale nie cig dalszy

NR 28

103

eo

nly

-d
istr

ibu

tio
np
roh
ibit

ed
.

Prowadzone na tym gruncie w Polsce od pocztku lat 90. ubiegego wieku fundamentalne dyskusje
prowadziy w konkluzji do sprowadzenia istoty sporu i jak pisa Szopa [8] koci niezgody midzy
szkoami krakowsk a katowick jedynie do rnic w definiowaniu tego co w strukturze i sposobie
pomiaru potencjalne (a wic wewntrzne), a co
efektywne (a wic zwizane z ruchem).
Tymczasem ju od pocztku lat siedemdziesitych w USA, Kanadzie, i z pewnym opnieniem
w Europie Zachodniej, dyskusja dotyczya kategorii
podstawowej: physical fitness, a pniej koncentrowaa si ju gwnie na tym, co przynaley do health
related fitness, a co jedynie do performance (motor,
skill) related fitness. Dyskutowano: jakie komponenty (?) fitness zdaj si przesdza (korelowa)
o zdrowiu, a jakie wnosz informacje jedynie o osigniciach (performance) zewntrznych przejawach
fitness. Skd te odrbnoci? Jak sdz w jakiej mierze i std, e angielskie sowo fitness kryje w sobie,
przy prbach przekadu na jzyk polski, wiele puapek. Przekadajc fitness jako sprawno (a physical fitness jako sprawno fizyczn) opieramy si
jedynie na wieloletniej w polskiej teorii wychowania fizycznego i teorii sportu tradycji. Warto zwrci
w tym miejscu uwag, e pojcie fitness wystpuje
te jako kluczowe m. in. w genetycznych teoriach ewolucji. Autor jednej z prac z tego zakresu
pisa o fitness: Rnie przekadane na jzyk polski,
nie znalazo dotychczas cisego odpowiednika. Ani
zdatno, ani stosowno czy przystosowanie
nie oddaj w peni jego znaczenia [9]. Tumacze
prac powiconych teorii ewolucji przekadaj te
fitness na warto przystosowawcza (adaptacyjna)
lub warto selekcyjna [10]. W zasadzie na gruncie biologii, odpowiednikiem fitness nigdy nie jest
sprawno.
Tym samym jeli physical fitness pojmowa jako
wyraz fizycznej stosownoci, fizycznej zdatnoci, czy
fizycznej adekwatnoci, atwiej z pewnoci zgodzi
si, e wymieniony np. przez Boucharda i Shepharda [11] jako istotny element health related fitness
komponent morfologiczny (morphological components) stanowi rwnie immanentny element physical fitness. Konsekwentnie, bdc na tym gruncie
rozwaa, ocena skadu ciaa (body composition) to
istotny i rwnie niezastpiony skadnik testu sprawnoci fizycznej, a nie jedynie co, co prawda wykazuje na duy wpyw, ale do fitness nie przynaley
i jest od niej zasadniczo odmienne. Is not fitness
but it has an influence on it and this is an immense
different pisa w j. angielskim, a wic w tekcie
adresowanym przede wszystkim do odbiorcy spoza
naszych granic, J. Szopa [12], protestujc rwnocze-

is c

op

y is

for

pe
rs

on

al

us

W Antropomotoryce nr 22 ukazaa si napisana przez prof. W. Mynarskiego recenzja pt.: Uwagi

i refleksje na temat podrcznika Antropomotoryka Wiesawa Osiskiego [1]. Jestem za ni bardzo
wdziczny. Obok wielu pochlebnych, w recenzji wyraono take kilka krytycznych uwag. Tak by powinno!. Do tamtego tekstu wracam z jednego powodu.
Ot, w recenzji przyjmuje si m.in., e stawianie
obok siebie poj sprawnoci fizycznej i motorycznoci: jest najbardziej dyskusyjne w warstwie
interpretacyjnej opracowania. Sugeruje bowiem
ich semantyczn odrbno, tymczasem pisze W.
Mynarski sprawno fizyczna jest wymiarem zespou waciwoci (zjawisk) ludzkiej motorycznoci, jej
charakterystyk na najwyszym poziomie uoglnienia (w porwnaniu ze zdolnociami i predyspozycjami). Wikszo autorw lokuje w zwizku z tym
sprawno fizyczn (motoryczn) w strukturze motorycznoci, a nie obok niej (...). Sprawno fizyczna
jest przejawem motorycznoci.
W Polsce takie stanowisko jest znamienne
i cigle aktualne w interpretacjach interesujcego
nas obszaru zagadnie. Zblione zaoenia tkwiy
te u podstaw bada i dyskusji nad struktur motorycznoci czowieka prowadzonych pomidzy
prof. prof. J. Szop i J. Raczkiem [4, 3, 5, 2, 6, 7].
Czas prowadzenia tamtych polemik by zreszt
z pewnoci momentem przeomowym i gwnym
impulsem do uksztatowania si tosamoci polskiej
antropomotoryki, jako dziedziny bada, naukowej
refleksji i akademickiej dydaktyki. w spr o najbardziej przejrzyst klasyfikacj i kategoryzacj podstawowych poj uywanych w antropomotoryce
nie dotyczy (niestety!) kategorii najoglniejszej
i wyjciowego paradygmatu. W tym jednym autorzy polemiki apriori byli jak najbardziej zgodni i tym
samym nie odczuwali nawet potrzeby wyraania
w tym zakresie swej opinii expressis verbis. Zgoda
dotyczya tego, e pojcia motorycznoci czowieka i sprawnoci fizycznej, jeli nawet nie oznaczaj
dokadnie tego samego, s sobie bardzo bliskie,
niemal tosame. Std i poszukiwanie najbardziej
adekwatnej struktury motorycznoci miao w sposb oczywisty - prowadzi wpierw do wyrnienia,
uporzdkowania i opisania obszaru zdolnoci i predyspozycji motorycznych. Implikacj wszystkich
zoonych zabiegw nad struktur motorycznoci
miao by nastpnie ujawnienie najbardziej reprezentatywnych dla wyrnionych elementw testw.
Ich koniunkcja miaaby si zoy na zestaw obejmujcy i opisujcy wzgldnie caociowo badany
obszar utosamiany z takimi terminami, jak: sprawno fizyczna, sprawno motoryczna, sprawno
ruchowa.

Th

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Wiesaw Osiski

104

ibu
Figure 1. Components of fitness Eurofit 1993, second ed.; p. 19

eo

nly

i konsekwentnie osadzonego w ramach koncepcji

H-RF, bo i przyjcie samej koncepcji dalekie jest od
entuzjazmu. Znamienne jednak jest, e komentujc swoj ostatni koncepcj kategoryzacji zdolnoci motorycznych J. Szopa [8] wskazuje, e zyskuje
ona z punktu widzenia potrzeby okrelenia zdrowia
osobnika, a tym samym nawizuje do H-RF.
Tymczasem ewolucja, jak przechodzi testowanie sprawnoci fizycznej odbywa si na gruncie zasadniczej reorientacji oraz jest z pewnoci
implikacj zmiany zaoe w intencjach gwnych
caego wychowania fizycznego. Stopniowo, odchodzc od zapatrzenia w sukcesy motoryczno-sportowe, i w ogle w dorane usprawnianie, przesunito
cele testowania na wskaniki zdrowia i peni moliwoci (ang. positive health, total fitness, wellness).
Podobnie, jak per analogiam, gwne paradygmaty
wspczesnego wychowania fizycznego to: (1) prospektywno, (2) bliskie zwizki z edukacj zdrowotn.
W tym miejscu odwoam si do trzech najpowaniejszych sownikw, jakie w zakresie uywajc polskiego oficjalnego terminu nauk o kulturze
fizycznej ukazay si w ostatnich latach w wiecie.
W Dictionary of the Sport and Exercise Sciences,
opracowanym pod kierunkiem M. H. Anshela [19]
przez grup uczonych z USA i wydanym w 1991
roku przez najpowaniejsze wydawnictwo naukowe na tym gruncie, tj. Human Kinetics Publishers,
podano jedynie, e sprawno fizyczna (physical fit-

is c

op

y is

for

pe
rs

on

al

us

nie przeciw takim ujciom jak chociaby w znanym

tecie Eurofit (zob. ryc. 1).
We wczeniejszych pracach dokonaem jak si
wydawao obszernego przegldu prac nad nowymi koncepcjami teoretycznymi, kryteriami oceny
i skalami sprawnoci fizycznej [13]. Ju w drugim
opracowaniu testu AAHPERD wprowadzono do
baterii testw sportowych osigni (ang. motor
fitness performance) elementy cech sprawnoci
fizycznej, ktre miay ju w samym zaoeniu informowa o zdrowiu, tj. wydolno tlenow, komponenty skadu ciaa i specyficznie pojt si miniow. Te zmiany orientacji gwnej byy zgodne
z nowymi tendencjami, pniej nazwanymi health
related fitness (H-RF) [11]. Te nowe tendencje
gwnie wywoay fal dyskusji nad metodologicznymi podstawami bada sprawnoci fizycznej, nad
struktur, interpretacj i wartoci poszczeglnych
testw. W efekcie inaczej spojrzano na zagadnienia
tworzenia naukowych podstaw testowania sprawnoci fizycznej, zrewidowano wiele wczeniejszych
pogldw na temat trafnoci, rzetelnoci i tworzenia
skal odniesienia [14, 15, 16, 17]. W 1996 roku, kiedy
omawiali te zagadnienia, z europejskiej perspektywy,
Kemper i Van Mechelen [18], wwczas w konkluzji
przyjli, e Europa (czytaj: Zachodnia) podaa
tu za Stanami Zjednoczonymi Ameryki Plnocnej
z okoo 20-letnim opnieniem. W Polsce dotd nie
skonstruowano testu opartego na wyranie uwiadamianych przesankach zdrowotnych, a wic

-d
istr

Rycina 1. Komponenty sprawnoci fizycznej wg Eurofit 1993, II wyd.; s. 19

Th

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

tio
np
roh
ibit

ed
.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Sprawno fizyczna a badania nad motorycznoci czowieka: sportu o konstrukt podstawowy wcale nie cig dalszy

105

eo

nly

-d
istr

ibu

tio
np
roh
ibit

ed
.

zdolnociach percepcji (wzrokowa, suchowa, dotykowa, kinestetyczna), kondycyjnych charakterystykach (sia, szybko, wytrzymao, gibko),
koordynacyjnych motorycznych charakterystykach
(rwnowaga, zdolno czenia ruchw, zwinno,
zdolnoci rekreacyjne (?)) i pewno panowania
nad ciaem body experience). Zwrcono dalej uwag, e niekiedy oddziela si physical fitness traktujc
j jako najoglniejsz podstaw oraz fundament,
od motor fitness okrelajcej wycznie zdolnoci
uycia tej podstawy (physical fitness) do wykonania
czynnoci ruchowej. Physical fitness powiada si
dalej jest odpowiednikiem takich terminw, jak:
zdrowie, dobrostan (well-being) itd.
Z pewnoci te wyej zestawione sownikowe
ujcia nie s oparte na jednolitej przejrzystej koncepcji teoretycznej. Trudno si tego nawet spodziewa. Termin fitness ma zbyt wiele odniesie teoretycznych, ale rwnie praktycznych. Fitness ma te
swj nie tylko fizyczny, ale i spoeczny, kulturowy,
biologiczny wymiar. Widoczne jest jednak, e dalsze
utosamianie, zgodnie z polsk tradycj jzykow,
tego, co dotyczy sprawnoci fizycznej (physical fitness), wycznie z motorycznoci (ruchem czowieka), moe prowadzi do wielu istotnych nieporozumie, do lansowania orientacji przebrzmiaych,
niezgodnych ze wspczesnymi koncepcjami, oraz
do bezzasadnych sporw prowadzonych na gruncie np. bada struktury i testw sprawnoci fizycznej, a nawet metod promocji aktywnoci fizycznej
w procesie rekreacji fizycznej czy szkolnego wychowania fizycznego. Spory nasze musz wpierw dotyczy paradygmatw i zaoe wstpnych, a pniej
tego, co wtrne, a wic struktury.

on

al

us

ness) to fizjologiczny stan dobrostanu (well-being),

ktry w pewnej mierze stanowi zabezpieczenie
przed chorobami bdcymi skutkiem ograniczonej
aktywnoci i umoliwia uczestnictwo w sporcie oraz
wykonywanie z wigorem codziennych yciowych
zada (s. 113).
W The Oxford Dictionary of Sports Science and
Medicine, opracowanym pod kierunkiem M. Kenta
[20] i wydanym w 1994 roku przez Oxford University Press, w przypadku hasa physical fitness wpierw
w zasadzie wymieniono podobne elementy jak
w sowniku wczeniej cytowanym. Zaakcentowano
znaczenie radoci ze sposobu spdzania wolnego
czasu, bycie zdrowym i umiejtnoci przeciwstawiania si chorobom wynikajcym z hipokinezji oraz
radzenie sobie z nagymi, zaskakujcymi sytuacjami.
Pniej podano, e dadz si tu wpierw wyrni
komponenty zwizane ze zdrowiem (health related fitness), ktre obejmuj skad ciaa, sprawno
sercowo-naczyniow, gibko, wytrzymao miniow i si. Nastpnie wymieniono komponenty
zwizane z umiejtnociami (skill related components), do ktrych zaliczono: zwinno, rwnowag,
koordynacj, moc (power), czas reakcji i szybko
(s.334).
W kolejnym, wyjtkowo obszernym i najnowszym sowniku przygotowanym pod redakcj H.
Haaga i G. Haaga [21], wydanym przez Institut fr
Sport und Sportwissenschaften, (Kiel) wyrniono
jako odrbny jedynie termin fitness, ale w nim znale mona pewne odniesienia do physical fitness.
Sprawno fizyczna (physical fitness) przede wszystkim opiera si na korzystnych somatycznych wstpnych warunkach (tj. fizycznych wymiarach ciaa,
gruboci fadw skrno-tuszczowych itd.), dobrych

pe
rs

PIMIENNICTWO LITERATURE

is c

op

y is

for

[1] Mynarski W: Uwagi na temat podrcznika Antropomotoryka Wiesawa Osiskiego. Antropomotoryka,

2001; 22: 133-136.
[2] Raczek J: Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji
motorycznoci czowieka, w Osiski W (red):
Motoryczno czowieka jej struktura, zmienno
i uwarunkowania. AWF, Pozna 1993: 63-80.
[3] Raczek J: Czy rzeczywicie nowa i zasadna koncepcja
klasyfikacji i struktury motorycznoci czowieka?; Antropomotoryka, 1990; 4:71-84.
[4] Szopa J: Nowa koncepcja klasyfikacji i struktury
motorycznoci czowieka. Antropomotoryka, 1989;
2: 3- 8.
[5] Szopa J: W obronie przyrodniczych podstaw klasyfikacji motorycznoci: uwagi na tle polemiki J. Raczka.
Antropomotoryka, 1990; 4: 85-90.
[6] Szopa J: Raz jeszcze o strukturze motorycznoci

Th

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Wiesaw Osiski

[7]

[8]
[9]

[10]
[11]

106

czowieka prba syntezy. Antropomotoryka, 1993;

10: 217-227.
Szopa J: Uwarunkowania, struktura i przejawy
motorycznoci czowieka w wietle pogldw szkoy
krakowskiej. Antropomotoryka, 1994; 12-13: 59-82.
Szopa J: Struktura zdolnoci motorycznych identyfikacja i pomiar. Antropomotoryka, 1998; 18: 79-86.
Griebe P: Pojcie fitness w genetycznych teoriach
ewolucji, w Ewolucja biologiczna. Szkice teoretyczne
i metodologiczne. Wrocaw Warszawa Krakw
Gdask 1974.
Wilson E O: O naturze ludzkiej. Warszawa, Pastw.
Inst. Wyd., 1988.
Bouchard C, Shephard RJ: Physical activity, fitness and
health: the model and key concepts. in Bouchard C,
Shepard RJ, Stephens T (ed): Champaign, Ill.: Human
Kinetics Publishers, 1994: 77-88.

[12] Szopa J: Some critical remarks on the concept of

health related fitness against the background of
Polish research conducted over the last ten years. J.
of Hum. Kinetics, 1999, 2: 177-181.
[13] Osiski W: Tendencje w tworzeniu testw sprawnoci
fizycznej w ramach koncepcji health-related fitness.
Antropomotoryka, 1998; 17: 175-193.
[14] Rowland TW: Fitness testing in children. Champaign,
Ill.: Human Kinetics, 1989.
[15] Pate RR: The case for large scale physical fitness testing
in American youth. Ped. Exerc. Sci., 1989; 1: 290-294.
[16] Seefeld V Van, Vogel P: Physical fitness testing of
children: A 30-year history of misguided efforts. Ped.
Exerc. Sci., 1989; 1: 259-302.

tio
np
roh
ibit

ed
.

[17] Safrit MJ:The validity. A Rev. Ped. Exerc. Sci., 1989;

2: 9-12.
[18] Kemper HCG, Van Mechelen W: Physical fitness testing
of children: a European perspective. Ped. Exerc. Sci.,
1996; 8: 201-214.
[19] Anshel MH (ed): Dictionary of the Sport and Exercise
Sciences. Human Kinetics Books, Champaign, Ill.,
1991.
[20] Kent M: The Oxford of Sport Science and Medicine.
Oxford University Press, 1995.
[21] Haag H, Haag G (ed): Dictionary: Sport, Physical
Education, Sport Science. Kiel, Institut fr Sport und
Sportwiesenschaften, 2003.

y is
op
is c
Th

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

for

pe
rs

on

al

us

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

eo

nly

-d
istr

ibu

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Sprawno fizyczna a badania nad motorycznoci czowieka: sportu o konstrukt podstawowy wcale nie cig dalszy

107