Emilia Woniak

Antropologia literatury, teatru i filmu

Film jako tekst kultury
Od rytuau do kina gatunkw. Analiza koncepcji Charlesa F. Altmana na przykadzie
buddyjskiej liturgii mandali
Koo jako forma stanowio element rytuaw by moe wszystkich kultur bdc
symbolem doskonaoci i esencji oraz granic sfery sacrum. Prawdopodobnie najbardziej
skomplikowan i skodyfikowan symbolik oraz liturgi, w centrum ktrej znajduje si koo,
stworzy buddyzm tybetaski, gdzie okrelane jest ono terminem sanskryckim - mandala.
W tym szkicu zanalizuj mandal i rytua, jaki si z ni wie, zgodnie z koncepcj Charlesa
F. Altmana, wyros na gruncie analizy amerykaskiego kina gatunkowego, czyli tradycji
diametralnie odmiennej od materializowanej w rytuale, filozofii Wschodu.
Pierwsz cech rytuau wedug Altmana jest dualizm, jako podstawowa opozycja
dobra i za, kultury i kontrkultury. Jest ona oczywicie rwnie istotna w przypadku rytuau
buddyjskiego. Przygotowania do liturgii mandali to skomplikowane i wielowymiarowe
obrzdy oczyszczajce podlegaj im zarwno akcesoria, jakie bd uywane, jak i osoby
uczestniczce. Nikt nie moe przystpi do sprawowania obrzdu, jeli nie jest duchowo
i cielenie czysty. Regua nakazuje wic abstynencj, post i kpiel 1. Wic ju na etapie
przygotowa mamy do czynienia z jedn z podstawowych opozycji dla kultury (by moe
gwnie Wschodniej) czystoci i brudu, rozumianego zarwno w sensie duchowym, jak
i fizycznym, ale na jego wyszym, rytualnym poziomie. W tym wypadku byabym skonna
uzna sfer brudu jako sfer kontrkultury, inaczej jest jednak w dalszych egzemplifikacjach
tej opozycji. Jeli bowiem mwimy o opozycji bogw i demonw, take wystpujc w tym
rytuale, byabym blisza okrelaniu ich jako dwa przeciwstawne bieguny dobra i za,
adnego jednak nie wyrzuciabym poza nawias kultury. Demony w wiecie Wschodu, s
integraln czci caoci Istnienia, inaczej ni w tradycji chrzecijaskiej, jako sia
negowana, przynalec do innej, piekielnej rzeczywistoci. Jest to rnica subtelna, ale
istotna, wymagajca jednak szerszych bada i dowodw, na ktre nie ma tutaj miejsca.
Dalej wic w duchu opozycji moemy zanotowa usuwanie z miejsca rytuau demona
Mary (boga mierci, ale te mioci rozumianej jako jeden z elementw ziemskiego
przywizania) poprzez wezwanie bogini Ziemi. To symboliczne dziaanie jest wic bardzo
bliskie filmowym konfliktom protagonisty i antagonisty, jego celem natomiast, jest
oczyszczenie przestrzeni, w ktrej sprawowany bdzie rytua. Wystpuj tu wic take 1

Tucci G., Mandala, Krakw 2002, s. 99. Wszelkie pozostae informacje dot. rytuau i
symboliki mandali take na podstawie tej pozycji.

nostalgiczno i symboliczno, jako kolejne wyznaczniki Altmanowskiej koncepcji. Rytua

ten dzieje si w mitycznym wszdzie i zawsze, jego uczestnicy i obserwatorzy bior udzia
w odwiecznej walce dobra i za. Symbolika jest tu natomiast niezwykle wyrafinowanym
i skomplikowanym systemem, zarwno jeli mwimy o rytuale, jak i samej mandali. Kolory,
linie, podziay geometryczne, a take przedstawienia figuratywne - bogw, ludzi i zwierzt
nios znaczenia dostpne kademu na innym poziomie. Mandala zawiera w sobie
WSZYSTKO jest bowiem podstawowym modelem Kosmosu, rdem stworzenia. Jest ona
wic take obrazem ludzkiej psychiki, co wykorzystali zachodni psychoanalitycy, jak
Zygmunt Freud, czy jeszcze silniej Carl Gustav Jung. W tym zaskakujcym poczeniu
i kondensacji symboliki (o ktrej pisa te Altman) kryje si kolejna rnica midzy kultur
Wschodu i Zachodu, ktra nie pozwala mi zgodzi si z altmanowsk tez o kumulacyjnoci
rytuau. Tak, jak mandala pokazuje nam rwnoczenie cay Wszechwiat i pojedyncz ludzk
umysowo, tak kady rytua zawiera w sobie cao mitu bdc jedynie jego czci.
W filozofii Wschodu prawda o czci jest tosama z prawd o caoci. Mylenie to przyblia
moe zachodni panteizm, inspirowany przecie silnie Indiami. Myl zreszt, e tez Altmana
daoby si take obali na przykadzie zachodnich rytuaw, a nawet kina gatunkw. Jak sdz
cho jest to jedynie intuicja, nie pogbiona koniecznymi badaniami i przemyleniami
rnica tkwi w perspektywie. Z perspektywy badacza, aby zrekonstruowa kulturowy mit,
o ktrym pisze Altman konieczne jest zanalizowanie wielu rytuaw (czy analogicznie aby
opisa charakterystyczne cechy kina gangsterskiego naley obejrze jak najwicej filmw
tego gatunku i wyznaczy cechy wsplne). To nie oznacza jednak, e rytua, czy pojedynczy
film nie zawiera w sobie esencji waciwej caemu gatunkowi.
Kolejnymi cechami wyszczeglnionymi przez Altmana, ktre nie budz adnych
moich

zastrzee

powtarzalno

przewidywalno,

jako

cechy

absolutnie

konstytutywne dla kadego rytuau. Powtarzalno zawaya nawet o swoistym przenikniciu

rytuau do sfery codziennoci. Czynnoci powtarzane regularnie w potocznym jzyku zyskay
miano rytuaw, cho jak zauway Victor Turner, nie prowadz one do adnej przemiany
wedug niego koniecznej do zaistnienia rytuau. Przewidywalno wynika z kolei nie tylko ze
skodyfikowanej sekwencji dziaa, ale te odzwierciedlania w rytuale, tak, jak ju pisaam,
tego, co odwieczne i uniwersalne caoci istnienia - z pierwiastkiem dobra, za, mdroci,
przywizania, mierci, owiecenia i wszelkich innych toposw, na ktrych opiera si dana
kultura.
Najbardziej nieoczywist, wedug mnie, cech rytuau w koncepcji Altmana jest
funkcjonalno. O ile doskonale pasuje ona do modelu oddziaywania kina gatunkowego,

o tyle traci swoj warto, kiedy mwimy o rytuale, ktry ma przenosi w sfer sacrum. Bo
jakie znaczenie ma chociaby to, e spenianie rytuaw pomaga w utrzymaniu wysokiego
poziomu higieny osobistej spoeczestwa, co jak wiadomo uatwia wsplne funkcjonowanie,
jeli prawdziwym celem rytualnej czystoci jest waciwe spenienie rytuau i dalej osignicie duchowego owiecenia? Jest to oczywicie pytanie prowokacyjne, zestawiajce
wartoci skrajne i te odrobin przekamane (czysto rytualna niewiele ma wsplnego z tym,
co na Zachodzie nazywamy higien, co uderza choby wielu Europejczykw odwiedzajcych
Indie), ale jak sdz pokazuje ono niebezpieczestwo takiej perspektywy badawczej.
Szukajc funkcjonalnych przyczyn speniania rnorodnych rytuaw (jak choby
przestrzegania postw, czy utrzymywania abstynencji seksualnej, ktre z powodzeniem
mona byoby interpretowa na paszczynie bio-psycho-spoecznej) badacze odzieraj je
czsto ze sfery duchowoci, w jakiej one powstay, w ten sposb oddalajc si od ukazania
prawdy. Dystans badawczy nie polega, wedug mnie, na podwaaniu kulturowych mitw
i szukaniu ich innej (w domyle prawdziwej) podstawy, ale raczej na gruntownym opisie
tego, co kryje si w nich wedug uczestnikw danej kultury. Tylko oni bowiem maj dostp
do znacze niedostpnych innym.
Koncepcja Altmana czy wic wiele oczywistych cech rytuau z tezami, wedug mnie,
duo bardziej zoonymi i kontrowersyjnymi w swoim wydwiku. Cho, jak sdz, jego
gwna hipoteza o penieniu przez kino gatunkowe funkcji rytuau w spoeczestwie
amerykaskim,

jest

gboko

uzasadniona

i prawdziwa,

ujabym

to

raczej

jako

wyewoluowanie kina gatunkw z rytuau, czy zastpienie formy wymierajcej przez inn, co
nie stawia znaku rwnoci pomidzy tymi dwoma, odmiennymi przecie w swej istocie
(gwnie, jak sdz, w warstwie teleologicznej) zjawiskami spoecznymi.