ANTONI DUDEK

HISTORIA
POLITYCZNA
POLSKI
19892012

Wydawnictwo Znak
Krakw 2013

SPIS TRECI
Wstp 9

rozdzia i
Okrgy St i wybory czerwcowe (1989) 15
1.1. Zmierzch dyktatury 17
1.2. Wok Okrgego Stou 26
1.3. Czerwcowy przeom 33

rozdzia ii
Rzd Mazowieckiego (19891990) 47
2.1. Prezydent Jaruzelski i premier Kiszczak 49
2.2. Powstanie rzdu Mazowieckiego 58
2.3. Midzy Gorbaczowem a Kohlem 67
2.4. Plan Balcerowicza 75
2.5. Zmiany ustrojowe 84
2.6. Ksztatowanie si nowej sceny politycznej 90

rozdzia iii
Wybory prezydenckie (1990) 101
3.1. Kryzys obozu solidarnociowego 105
3.2. Walka o komitety obywatelskie 111
3.3. Kampania prezydencka 119
3.4. Dwie tury 132

rozdzia iv
W cieniu Belwederu (1991) 141
4.1. Falstart Olszewskiego 143
4.2. Gabinet Bieleckiego 146
4.3. Konflikt wok ordynacji 149
4.4. Recesja 154
4.5. MoskwaWyszehradBruksela 162
4.6. Koci w nowej rzeczywistoci 169
4.7. Zmiany w systemie partyjnym 174

spis treci

rozdzia v
Rozbity Sejm (19911992) 181
5.1. Powrt Olszewskiego 186
5.2. W poszukiwaniu przeomu 195
5.3. Konflikty rzdu z prezydentem 205
5.4. Akcja lustracyjna 212

rozdzia vi
Schyek rzdw solidarnociowych (19921993) 225
6.1. Pawlak premierem 227
6.2. Rzd Suchockiej 231
6.3. Rozamy, konflikty, afery 242
6.4. Uchwalenie Maej Konstytucji 255
6.5. Ustawa antyaborcyjna 261
6.6. Droga na Zachd 263
6.7. Rozwizanie parlamentu 268

rozdzia vii
Polska we wadzy SLD i PSL (19931997) 275
7.1. Szeciopartyjny Sejm 278
7.2. PSL na pierwszym planie 288
7.3. Kohabitacja po polsku 303
7.4. SLD przejmuje ster 311
7.5. Bariery wzrostu 321
7.6. Mgawicowa opozycja 324
7.7. Zwycistwo Kwaniewskiego 333
7.8. Afera Oleksego i rzd Cimoszewicza 350
7.9. W cieniu nowej konstytucji 357

rozdzia viii
Reformy centroprawicy (19972001) 365
8.1. Wybory parlamentarne w 1997 r. 368
8.2. Koalicyjny rzd Buzka i jego polityka zagraniczna 376
8.3. Pakiet czterech reform 386
8.4. Zmiany na scenie politycznej 397
8.5. Kryzys i rozpad koalicji AWS-UW 402
8.6. Reelekcja Kwaniewskiego 412
8.7. Rozkad AWS 429

spis treci 7

rozdzia ix
POWRT LEWICY (20012005) 435
9.1. Triumf SLD 439
9.2. Wejcie do Unii Europejskiej 449
9.3. Era Millera 464
9.4. Afera Rywina 487
9.5. Rok Belki 503

rozdzia x
Wzlot i upadek IV Rzeczpospolitej (20052007) 527
10.1. Podwjne wybory 529
10.2. Gabinet Marcinkiewicza 544
10.3. Zwrot w polityce zagranicznej 563
10.4. Rok Kaczyskiego 573

rozdzia xi
Rzdy koalicji PO-PSL (20072012) 593
11.1. Wybory parlamentarne w 2007 r. 595
11.2. Burzliwa kohabitacja 602
11.3. Wybory europejskie i afera hazardowa 614
11.4. Katastrofa smoleska 618
11.5. Przedterminowe wybory prezydenckie (2010) 623
11.6. Drugie zwycistwo Tuska 635
Bibliografia 646
Wykaz skrtw 658
Indeks nazwisk 661

Rozdzia I

OKRGY ST
I WYBORY
CZERWCOWE (1989)

 Transformacja ustrojowa, anastpnie stopniowy rozkad dyktatury komunistycznej wPolsce, byy rezultatem zoonego splotu czynnikw zarwno ocharakterze
zewntrznym, jak iwewntrznym. Do najwaniejszych rde zmiany systemowej
naleay: reorientacja polityki Zwizku Radzieckiego wobec Europy rodkowej,
pogarszanie si nastrojw spoecznych wPolsce od poowy lat 80., proces deregulacji iswoistej prywatyzacji pastwa komunistycznego, wreszcie dziaalno opozycji demokratycznej iKocioa katolickiego. Korzeni nowej Polski dopatrywa si
mona rwnie wkolejnych etapach rozpadu PRL, wyznaczonych przez daty kryzysw z1956, 1970 i1980r. Kady znich cho wrnym stopniu przyczyni si
do zwikszenia zakresu autonomii narodu polskiego wobec narzuconej zzewntrz
wadzy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), ale jednoczenie wpyn
na poziom niezalenoci owej wadzy od moskiewskiej centrali imperium. Realny schyek rzdw komunistycznych rozpocz si jednak dopiero w1986r., wraz
zpierwszymi przejawami liberalizacji rzdw gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Zapocztkowane wwczas procesy miay niezwykle istotny wpyw na ksztat ustrojowy
III Rzeczpospolitej orazpanujcy wniej ukad si politycznych iekonomicznych.

1.1. ZMIERZCH DYKTATURY

Podobnie jak wprzypadku II Rzeczpospolitej, decydujce znaczenie dla narodzin

jej spadkobierczyni miaa zmiana sytuacji midzynarodowej. Istotne przeobraenia dokonay si po dojciu do wadzy wZSRR Michaia Gorbaczowa w1985r.
Ju 26kwietnia 1985r., wtrakcie spotkania przywdcw pastw bloku radzieckiego wWarszawie, podczas ktrego podpisano protok oprzedueniu istnienia Ukadu Warszawskiego, Gorbaczow mwi okoniecznoci otwartego
omawiania pojawiajcych si rnic pogldw iwypracowywania wsplnego
stanowiska. Naley wpor usuwa nieporozumienia iwzajemne pretensje, nie
dopuszczajc do ich nawarstwiania. Doda te, e kada zbratnich partii samodzielnie okrela swoj polityk ijest za ni odpowiedzialna przed swoim
narodem1. By to bardzo subtelny, ale rwnoczenie czytelny sygna, e Moskwa
zamierza zwikszy zakres autonomii, jakim dysponuj kraje satelickie.
1

Archiwum Akt Nowych, Zesp Komitetu Centralnego PZPR [AAN, KC PZPR], sygn. V/264,
Notatka informacyjna ospotkaniu przywdcw partii ipastw-stron Ukadu Warszawskiego
wWarszawie (26.04.1985r.) z29kwietnia 1985r., s.12.

18

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

Wlipcu 1986r. Gorbaczow, mwic na posiedzeniu Biura Politycznego KC

KPZR opastwach Europy rodkowo-Wschodniej, stwierdzi, e duej nie mona bra ich na swj kark. Gwny powd to gospodarka2. Oznaczao to, e na
Kremlu zwycia przekonanie, i dotychczasowy model wsppracy gospodarczej
wramach Rady Wzajemnej Wsppracy Gospodarczej, ktrego podstaw stanowi rubel transferowy, wymaga zmiany. Dostawy ropy igazu ziemnego gwnych artykuw eksportowych ZSRR do krajw RWPG po staych cenach nie
byy korzystne dla gospodarki radzieckiej. Jednym znajwaniejszych postulatw
Moskwy wobec wadz wWarszawie, ju po powstaniu rzdu Tadeusza Mazowieckiego, stao si jak najszybsze przejcie na rozliczanie wzajemnej wymiany handlowej wdolarach amerykaskich, co rwnie nie byo spraw przypadku.
Z ekspertyz opracowanych w ZSRR na pocztku 1989 r. przez radziecki
MSZ, Wydzia Zagraniczny KC KPZR oraz Akademi Nauk3 wynika, e Kreml
godzi si na daleko idce zmiany w Polsce i innych krajach bloku, a priorytet stanowio dla utrzymanie wtych pastwach spokoju wewntrznego oraz
wsppracy politycznej i gospodarczej z ZSRR. W Moskwie nie zamierzano
oczywicie rezygnowa zutrzymania Europy rodkowej wstrefie swoich wpyww, ale wobec rosncych trudnoci wewntrznych uznano, e nie musi to
by rwnoznaczne zpodtrzymywaniem reimw komunistycznych. Widoczne
byo, e te nie potrafi skutecznie kontrolowa sytuacji spoeczno-politycznej,
arwnoczenie przej na nowe zasady wymiany gospodarczej. Zakadano, e
kraje Europy rodkowej pozostan czonkami Ukadu Warszawskiego, apartie
komunistyczne ograniczajc swj dotychczasowy monopol wadzy nie doprowadz do jej cakowitej utraty. Zarazem jednak, nawet wprzypadku gwatownego zaostrzenia si sytuacji, wykluczano na Kremlu moliwo radzieckiej
interwencji zbrojnej, ktra jak gosio opracowanie Wydziau Zagranicznego
KC KPZR byaby usprawiedliwiona tylko wjednym wypadku bezporedniego ioczywistego zbrojnego wmieszania si obcych si wwewntrzne sprawy
socjalistycznego pastwa. Wprocesie wpywania na bieg wydarze wkrajach
bloku dopuszczano natomiast wykorzystywanie powiza politycznych igospodarczych, wzwizku zczym zalecano czynnie szuka kontaktu ze wszystkimi siami wkrajach socjalistycznych, ktre pretenduj do udziau we wadzy4.
Dlatego te, poczynajc od 1988r., Rosjanie zaczli kontaktowa si zrnymi
2

Protok Biura Politycznego KC KPZR z11lipca 1986r., Archiwum Fundacji Michaia Gorbaczowa wMoskwie (Fond 2).
Opublikowano je w Polska 19861989. Koniec systemu, t. 3: Dokumenty, red. A. Dudek
iA.Friszke, Warszawa 2002, s.215252.
Tame, s.219, 226.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

19

rodowiskami polskiej opozycji, najwyraniej dostrzegajc wnich potencjalnych

partnerw do przyszych rozmw onowym ukadzie si nad Wis. Szczegy
tych rozmw kryj kremlowskie archiwa oraz pami tych dziaaczy polskiej
opozycji, zktrymi nawizano wwczas porednie lub bezporednie kontakty5.
Mimo wci ograniczonego stanu wiedzy na temat planw radzieckiego
kierownictwa wdrugiej poowie lat 80., mona uzna za trafn ocen Andrzeja Paczkowskiego, e Gorbaczow dokona czego w rodzaju czciowej amputacji na doktrynie Breniewa, ktra stracia swj ideologiczny sens, coraz
bardziej stajc si zasad ocharakterze geopolitycznym. Nie pniej ni wlatach 19871988 dawna presja Moskwy na Warszaw ustpia, zastpiona przez
daleko idc zgodno intencji idziaa6. Ekipa gen. Wojciecha Jaruzelskiego
miaa zatem swobod postpowania wzakresie reform ustrojowych, co jednak
nie przeszkadzao jej niemal do koca swych rzdw posugiwa si wkontaktach zopozycj oraz Kocioem radzieckim straszakiem. Francuski badacz
Jacques Levesque ocenia wrcz, e Jaruzelski dugo nie wykorzystywa moliwoci dziaania, jak otrzyma od Gorbaczowa7.
Kierownictwo PZPR rzeczywicie reagowao na zmiany w ZSRR ostronie, dugo nie wierzc wtrwao proklamowanego przez Gorbaczowa nowego kursu polityki. Jednak ewolucja nastrojw spoecznych wPolsce od koca
1985r. sprawia, e stopniowo wumysach czci wsppracownikw gen. Jaruzelskiego zacz si krystalizowa scenariusz gbokiej zmiany systemu politycznego igospodarczego. Widziano wniej jedyny sposb na uniknicie nadcigajcego wybuchu niezadowolenia spoecznego. Wedug poufnych wynikw
bada opinii publicznej, prowadzonych przez CBOS, wgrudniu 1985r. sytuacj
gospodarcz jako z okrelao 46% badanych. Wnastpnych miesicach wskanik ten rs do systematycznie: 55% wkwietniu, 58,5% wgrudniu 1986r., a do
69,1% wkwietniu 1987r. Pogarszay si te oceny sytuacji politycznej, chocia
wtym przypadku punkt wyjcia wgrudniu 1985r. by znacznie korzystniejszy dla
wadz. Sytuacj polityczn za z uznawao wwczas 15% badanych, podczas gdy
za dobr uwaao j 27,8%. Niespena ptora roku pniej proporcje ulegy ju
5

Zzachowanych szyfrogramw Grupy Operacyjnej Wisa (placwka polskiego kontrwywiadu wZSRR) wynika, e wadze radzieckie jesieni 1988r. zamierzay zaprosi do Moskwy
Adama Michnika. Zrezygnoway ztego dopiero wskutek wyranej interwencji ze strony kierownictwa PRL. Zob. Wstp [w:] Zmierzch dyktatury. Polska lat 19861989 wwietle dokumentw,t. 1: lipiec 1986maj 1989, oprac. A.Dudek, Warszawa 2009.
A.Paczkowski, Boisko wielkich mocarstw: Polska 19801989. Widok od wewntrz [w:] Polski
Przegld Dyplomatyczny 2002, nr 3(7), s.197.
J.Levesque, 1989. La fin dun Empire. LURSS et la liberation delEurope delEst, Paris 1995, s.145.

20

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

istotnej zmianie: wdalszym cigu sytuacj jako dobr oceniao 25% respondentw,
za jej pogarszanie si odnotowywao ju 28,1%. Natomiast pozostali okoo poowy spoeczestwa okrelali sytuacj jako ani dobr, ani z bd uchylali si
od odpowiedzi8. W1988r. wszystkie te wskaniki zaczy spada jeszcze szybciej.
Wpyw na to miao zarwno narastajce rozczarowanie fiaskiem reform gospodarczych, zapowiadanych przez wadze PRL po wprowadzeniu stanu wojennego, jak
iwchodzenie wdorose ycie tych Polakw, dla ktrych solidarnociowa rewolucja lat 19801981 ijej klska nie stanowiy osobistego dowiadczenia.
Sygnay pynce ze Wschodu, wpoczeniu zpogarszaniem si nastrojw
spoecznych, stworzyy atmosfer, wktrej ekipa Jaruzelskiego zdecydowaa
si jesieni 1986r. na manewr kooptacji. Jednak takie kroki, jak: uchwalenie
amnestii, wktrej wyniku zwolniono we wrzeniu 1986r. niemal wszystkich
winiw politycznych; utworzenie w kocu tego roku Rady Konsultacyjnej
przy Przewodniczcym Rady Pastwa oraz socjotechniczna operacja propagandowa, ktrej pocztek miao stanowi referendum zlistopada 1987r., nie
speniy pokadanych wnich nadziei9. Kierownictwu PZPR nie udao si te
uzyska kredytu zaufania od Kocioa, mimo zapowiedzi dopuszczenia do
udziau we wadzy niektrych dziaaczy katolickich zwizanych zEpiskopatem.
Biskupi, mimo kilkakrotnych rozmw sondaowych prowadzonych wlatach
19861987, nie chcieli zgodzi si na ukad, wktrym ich autorytet stanowiby
oson przed potencjalnym wybuchem niezadowolenia spoecznego10. Wydaje si, e decydujce znaczenie miao tu stanowisko Jana Pawa II ujawnione
podczas jego trzeciej pielgrzymki do Polski (1987).
25kwietnia 1988r. rozpocz si strajk pracownikw komunikacji miejskiej
wBydgoszczy. Mia on charakter czysto pacowy iwybuch bez udziau podziemnej Solidarnoci, niemniej okaza si zapalnikiem, ktry zapocztkowa kolejne
protesty. Nastpnego dnia zastrajkowaa zaoga jednego zwydziaw krakowskiej
Huty im. Lenina; obok da podwyki pac wysunito tam postulat przywrcenia
do pracy zwolnionych wstanie wojennym dziaaczy Solidarnoci. Jeszcze radykalniejsze stanowisko zajli pracownicy Huty Stalowa Wola, ktrzy, przerywajc
prac 29kwietnia, zadali umoliwienia Solidarnoci legalnej dziaalnoci wich
zakadzie pracy. Protest wStalowej Woli zakoczy si bardzo szybko, ale 2maja do
podobnej sytuacji doszo wStoczni Gdaskiej. Wtym czasie kierownictwo PZPR
8
9

10

Spoeczestwo iwadza lat osiemdziesitych wbadaniach CBOS, Warszawa 1994, s.268.

Szerzej na ten temat zob.: A. Dudek, Reglamentowana rewolucja. Rozkad dyktatury komunistycznej wPolsce 19881990, Warszawa 2004, s.110120.
Zob. P. Kowal, Koniec systemu wadzy. Polityka ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego wlatach
19861989, Warszawa 2012, s.179255.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

21

rozpatrywao propozycj spotkania, zjak wystpi Lech Wasa pod adresem

wicepremiera Zdzisawa Sadowskiego. 3maja doradca kierownictwa wci nielegalnej Solidarnoci Andrzej Wielowieyski spotka si zsekretarzami KC PZPR
Jzefem Czyrkiem iStanisawem Cioskiem, ktrzy poinformowali go ozgodzie
generaa Jaruzelskiego na rozpoczcie rozmw zWas. Warunkiem miao by
zakoczenie strajkw11. Zanim jednak doszo do rozmw wzakadach iwygaszenia strajkw, wnocy z4na 5maja oddziay ZOMO spacyfikoway Hut im. Lenina. Kilka dni pniej zakoczy si, bez jakichkolwiek ustpstw ze strony wadz,
ale ibez uycia siy, strajk wStoczni Gdaskiej.
Brutalna akcja ZOMO wNowej Hucie zamrozia na pewien czas rozpoczynajcy si dialog. Wkierownictwie PZPR daleko byo jednak do triumfalizmu.
Zdawano sobie bowiem spraw ztego, e majowe protesty stanowiy jedynie
pierwsze zwiastuny nadcigajcej burzy, co zreszt potwierdzay badania opinii publicznej sygnalizujce nieustanne pogarszanie si nastrojw spoecznych.
Wyganicie protestw, obnaajce sabo opozycji, stwarzao natomiast dogodn sytuacj do wystpienia zkonkretnymi propozycjami pod jej adresem.
Uczyniono to za porednictwem Kocioa, ktrego przedstawiciele mieli odegra wcaym procesie pniejszych negocjacji bardzo istotn rol. 3czerwca
Stanisaw Ciosek, sekretarz KC PZPR, wrozmowie zdyrektorem Biura Prasowego Episkopatu ks.Alojzym Orszulikiem, wnastpujcy sposb charakteryzowa zamierzenia wadz: () jest rozwaana idea powoania Senatu lub izby
wyszej parlamentu. WSejmie koalicja rzdzca zachowaaby 6065% miejsc.
Natomiast wSenacie byoby odwrotnie. Senat miaby prawo wnioskowania, aby
kontrowersyjne decyzje Sejmu ponownie podda pod gosowanie, przy czym
powinny one wtedy uzyska wikszo 2/3gosw. Ciosek stwierdzi, e pluralizm polityczny wPolsce jest konieczny. Doda, e jest przeciwny wieloci zwizkw zawodowych. Wraca do koncepcji poczenia Solidarnoci zistniejcymi
zwizkami, przy czym nie musiayby by one partyjne. Ciosek powiedzia, e
sytuacja wymaga rozwaenia moliwoci powoania rzdu koalicyjnego zudziaem opozycji. Obecny skad rzdu nie rokuje wyprowadzenia kraju zkryzysu12.
Oferta zoona opozycji przez Cioska za porednictwem Kocioa bya do
jasna: mniejszociowy udzia we wadzy wzamian za rezygnacj zprzywrcenia
zdelegalizowanej po wprowadzeniu stanu wojennego Solidarnoci. Wanie
ta ostatnia sprawa miaa sta si gwn przeszkod wdalszych rozmowach.
11
12

T.Tabako, Strajk '88, Warszawa 1992, s.80, 81.

P.Raina, Rozmowy zwadzami PRL. Arcybiskup Dbrowski wsubie Kocioa inarodu, t. 2:
19821989, Warszawa 1995, s.240, 241.

22

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

Wsierpniu 1988r., jeszcze przed drug wtym roku fal strajkw, rzecznik
rzdu Jerzy Urban, sekretarz KC PZPR Stanisaw Ciosek iwiceminister spraw
wewntrznych Wadysaw Pooga, tworzcy tzw. zesp trzech doradcw Jaruzelskiego, ostrzegali go wcile tajnym memoriale, e aktywa naszej ekipy
sprowadzaj si do poparcia radzieckiego. Jednak ono musi osabn, anawet zanikn wmiar jak okae si nieskuteczno naszych dziaa. Zjawisko rozczarowania Moskwy, przypiecztowujce nasz koniec, moe si pojawi wrezultacie
jesiennej fali strajkw13. Tymczasem ju 15sierpnia wybuch strajk wkopalni Manifest Lipcowy, ktry szybko rozprzestrzeni si na inne kopalnie, wszczytowym
okresie obejmujc 14znich. List da otwiera postulat zalegalizowania NSZZ
Solidarno. 17sierpnia strajk rozpocz si te wPorcie Szczeciskim, anastpnie wtamtejszych zakadach komunikacyjnych. 20sierpnia fala strajkowa dotara do Gdaska, obejmujc najpierw Port Pnocny, adwa dni pniej Stoczni
im. Lenina oraz inne zakady. Tego samego dnia stana te Huta Stalowa Wola.
Wtej sytuacji gen. Jaruzelski, mimo wielu wtpliwoci, zdecydowa si porzuci
nieskuteczn koncepcj kooptacji na rzecz manewru negocjacyjnego, do ktrego
wstp stanowio spotkanie ministra spraw wewntrznych gen. Czesawa Kiszczaka zLechem Was 31sierpnia 1988r.
Rozpoczcie rozmw zWas stanowio dla ekipy Jaruzelskiego przeom
ocharakterze psychologicznym, azarazem byo pocztkiem rezygnacji zforsowania rozwiza siowych, jakie selektywnie zastosowano podczas wiosennych
strajkw. Wprawdzie od kwietnia 1988r. prowadzono wMSW iMON cile
tajne przygotowania do wprowadzenia stanu wyjtkowego14, jednak zkadym
miesicem alternatywa siowa stawaa si coraz mniej prawdopodobna. Dziao
si tak nie tyle zpowodu obaw przed reakcj wci bardzo sabej opozycji, ile
zracji postpujcego rozkadu wewntrznego samego aparatu wadzy komunistycznej, ktry wydaje si jedn znajwaniejszych, arwnoczenie niedocenianych przyczyn upadku systemu. Podjta przez Jaruzelskiego po wprowadzeniu
stanu wojennego prba zastpowania osabionego aparatu wadzy PZPR przez
wojsko oraz suby specjalne doprowadzia do stopniowego rozregulowania caego centrum decyzyjnego, ktre podzielio si na rywalizujce ze sob grupy
biurokratyczne. Za spektakularny przykad deregulacji systemu politycznego
PRL mona uzna losy wspomnianego referendum zlistopada 1987r., gdy
mimo odmiennej decyzji Biura Politycznego wSejmie uchwalono ordynacj
13

14

Okrgy St. Dokumenty imateriay,t. 1, red. W. Borodziej iA. Garlicki, Warszawa 2004,
s.172.
Zob. szerzej: A.Dudek, Reglamentowana rewolucja, dz. cyt., s.131, 132.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

23

ustawiajc prg jego prawomocnoci na poziomie 50% wszystkich uprawnionych do gosowania, anie 50% uczestnikw. To za stao si bezporedni
przyczyn poraki propagandowej wadz, jak byy wyniki tego referendum.
Chaos w obozie wadzy komunistycznej pogbiaa zwaszcza dziaalno
Oglnopolskiego Porozumienia Zwizkw Zawodowych (OPZZ), ktre, dziaajc pod przywdztwem Alfreda Miodowicza, od przeomu 1986 i1987r. coraz
wyraniej kontestowao polityk rzdu Zbigniewa Messnera. Reagujc na kolejn podwyk cen oraz wzrost liczby konfliktw pacowych wzakadach pracy, kierownictwo OPZZ jeszcze wmarcu 1987r. opublikowao owiadczenie,
wktrym otwarcie skrytykowano plany reform ogoszone przez rzd. Wgruncie rzeczy mona si cieszy, e to OPZZ skanalizowao niezadowolenie mas,
a nie opozycja ocenia to wydarzenie w memoriale dla I sekretarza KC
PZPR Mieczysaw F.Rakowski15. Dla Rakowskiego, reprezentujcego liberalne
skrzydo wPZPR-owskim establishmencie, byo jednak oczywiste, e centrala,
utworzona wstanie wojennym jako przeciwwaga dla Solidarnoci, nie moe
wnieskoczono stanowi swoistego wentyla bezpieczestwa. Nie jest jasne,
czy Miodowicz ju wwczas rozpocz samodzieln gr polityczn, czy te co
bardziej prawdopodobne dziaa wporozumieniu zgen. Jaruzelskim. Ten prbowa wykorzystywa dziaaczy OPZZ nie tylko do odbierania potencjalnych
zwolennikw opozycji, ale iwywierania oddolnego nacisku na nieodnoszcy spodziewanych sukcesw rzd Messnera, dziaajcy od 1985r. Wkadym
razie od pocztku 1988r. OPZZ coraz wyraniej destabilizowa aparat rzdowy iodegra istotn rol wdoprowadzeniu do upadku gabinetu Messnera we
wrzeniu tego roku, co zkolei utorowao drog do utworzenia technokratycznego rzdu Mieczysawa Rakowskiego.
Procesowi stopniowej dezintegracji obozu wadzy towarzyszya wkocu lat
osiemdziesitych swoista prywatyzacja pastwa komunistycznego. Gen. Jaruzelski, jako Isekretarz KC PZPR, nie potrafi lub te nie chcia zahamowa, coraz
silniejszych wszeregach aparatu wadzy, de do konwersji kurczcego si kapitau politycznego na kapita ekonomiczny, co nazwano pniej uwaszczeniem
nomenklatury. To krzyczca niesprawiedliwo, gangsterstwo pod naszym bokiem oburza si wmaju 1988r., kiedy okazao si, e utworzona cztery lata
wczeniej spdzielnia mieszkaniowa Moda Gwardia, ktrej czonkami zostaom.in. osiemdziesiciu funkcjonariuszy Komitetu Centralnego PZPR, staa si

15

M.F.Rakowski, Uwagi dotyczce niektrych aspektw politycznej igospodarczej sytuacji PRL

wdrugiej poowie lat osiemdziesitych, 8czerwca10padziernika 1987r., Dzi 1998, nr 4.

24

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

narzdziem pomnaania prywatnego kapitau16. Podobne zjawiska zachodziy te

wsubach specjalnych, lecz maskowano jem.in. jako dziaania majce ograniczy wydatki budetowe na ich dziaalno. Najwiksz skal przybray jednak
wszeregach aparatu gospodarczego. Kiedy wkocu 1989r. Prokuratura Generalna zbadaa na polecenie rzdu Mazowieckiego skal tego zjawiska, doliczono si
1593 tzw. spek nomenklaturowych, awic utworzonych przez osoby zaparatu
wadzy pastwowej. Wikszo znich naleaa do ludzi pracujcych waparacie
gospodarczym (okoo tysica dyrektorw, kierownikw igwnych ksigowych
oraz 580 prezesw spdzielni), znacznie mniej natomiast do funkcjonariuszy administracji pastwowej (9wojewodw, 57prezydentw inaczelnikw) oraz aparatu partyjnego (80funkcjonariuszy rnych szczebli)17.
Wrzeczywistoci jednak liczba tego rodzaju spek bya wiksza, bowiem powysze szacunki nie obejmuj firm, wktrych udziay posiadali czonkowie rodzin osb nalecych do nomenklatury PZPR. Dopiero w1990r. wydano przepisy, ktre zakazay czenia kierowniczych stanowisk wpastwowym aparacie
gospodarczym iadministracyjnym zudziaami wprywatnych spkach. Proces
uwaszczenia wnastpujcy sposb opisa pniej szef Suby Bezpieczestwa, wiceminister spraw wewntrznych gen. Henryk Dankowski, komentujc uchwalon zinicjatywy rzdu Rakowskiego ustaw oniektrych warunkach konsolidacji
gospodarki narodowej zlutego 1989r.: Gdy tylko wesza ustawa iokazao si, e
wdziesitkach fabryk tworz si de facto fikcyjne spki ioszukuj budet pastwa, natychmiast podjlimy dziaania. Mona sprawdzi, ile wysyalimy informacji otym zjawisku. Zmian systemowych nie udao si nam od kierownictwa
PRL wyegzekwowa, ale wkocu nie od tego bylimy18. Istotnie, wmateriaach
MSW mona odnale incydentalnie dokumenty sygnalizujce niekorzystne zjawiska wzakresie tworzenia spek. Wjednym znich powstaym wdrugiej poowie sierpnia 1989r. stwierdzono: Naley zauway, e bardzo powan rol
wprzyzwoleniu na uprawianie takich ipodobnych praktyk odegrao oficjalne stanowisko czynnikw rzdowych przez formowanie tezy co nie jest zabronione
jest dozwolone19. Zarazem jednak naley pamita, e funkcjonariusze podlegli
MSW, azwaszcza czonkowie ich rodzin, bardzo czsto sami byli organizatorami
iudziaowcami prywatnych spek powstajcych zudziaem majtku pastwo16

17
18
19

AAN, KC PZPR, sygn. VII/90, Protok nr 41zposiedzenia Sekretariatu KC PZPR wdniu

16maja 1988r., s.14, 16.
W.Kuczyski, Zwierzenia zausznika, Warszawa 1992, s.138.
A.Golimont, Generaowie bezpieki, Warszawa 1992, s.123.
Archiwum Instytutu Pamici Narodowej [AIPN], sygn. MSW II 2564, Informacja dzienna
MSW z24sierpnia 1988r., s.21.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

25

wego. Odbywao si to za zgod kierownictwa resortu, czego nawet nie ukrywano

na wewntrznych naradach.
Innym czynnikiem rzutujcym na zachowanie samego Jaruzelskiego ijego
otoczenia byo zjawisko, ktre sam genera okreli pniej mianem zmczenia
materiau. Wadza si wjakim sensie zuya. Jak jest zmczenie materiau, tak
bywa izmczenie sprawowaniem wadzy mwi na ten temat w1991r.20. Jako
jeden zpierwszych problem dostrzeg Rakowski, ktry jeszcze wpoowie 1987r.,
wcytowanym ju memoriale, majcym wpyw na jego powrt do wadzy, ocenia,
e zesp przywdczy wytraci sporo zdynamiki, ktr posiada w1981r. iwlatach stanu wojennego. () Odnosi si wraenie, e bohaterowie s zmczeni21.
Tworzc wpadzierniku 1988r. swj rzd, Rakowski stara si uaktywni elit wadzy poprzez wprowadzenie do niej nowych ludzi. Miejsce skostniaych urzdnikw
partyjnych, ktrzy dominowali wrzdzie Messnera, zajli dynamiczni pragmatycy,
widzcy wdyktaturze PZPR korzystny parawan dla realizowania swoicie rozumianej polityki unowoczenienia kraju. Jej istot miaa by umiejtnie dozowana
liberalizacja, ktra zjednej strony doprowadziaby do wyeliminowania absurdw
imarnotrawstwa socjalistycznej gospodarki, zdrugiej za uatwia proces adaptacji dotychczasowej elity wadzy do przyszych warunkw wolnego rynku. Przyjte
przez Sejm 23grudnia 1988r. ustawy Opodejmowaniu dziaalnoci gospodarczej
oraz Odziaalnoci gospodarczej zudziaem podmiotw zagranicznych stanowiy istotny krok na drodze do tworzenia racjonalnego systemu ekonomicznego.
Podobnie naley oceni wprowadzone zdniem 15marca 1989r. nowe prawo dewizowe, ktre zalegalizowao obrt walutami obcymi.
Jednak Rakowski, mimo uzyskania krtkotrwaego wzrostu poparcia dla
rzdu, nie by wstanie zahamowa pogarszania si nastrojw spoecznych. Dlatego cignce si z przerwami od wrzenia 1988 r. poufne negocjacje z czci opozycji solidarnociowej, mimo silnych oporw wewntrz aparatu wadzy, zakoczyy si wstyczniu 1989r. osigniciem wstpnego porozumienia.
Ekipa Jaruzelskiego zgodzia si wwczas na legalizacj Solidarnoci, bez czego
Lech Wasa ijego wczeni wsppracownicy, skupieni wutworzonym wgrudniu 1988 r. Komitecie Obywatelskim przy Przewodniczcym NSZZ Solidarno, nie chcieli usi przy okrgym stole. Czonkowie Komitetu Centralnego
PZPR, obradujcy wdniach 1617stycznia 1989r., na drugiej czci X Plenum
uchwalili wikszoci 143gosw (przy 32przeciwnych i14wstrzymujcych si)
20

21

Wojciech Jaruzelski [w:] Koniec epoki. Wywiady Maksymiliana Berezowskiego, Warszawa 1991,
s.12.
M.F.Rakowski, Uwagi dotyczce, dz. cyt.

26

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

Stanowisko KC PZPR wsprawie pluralizmu politycznego ipluralizmu zwizkowego, ktre zawierao faktyczn zgod na legalizacj NSZZ Solidarno po
zakoczeniu obrad okrgego stou.

1.2. WOK OKRGEGO STOU

Obrady rozpoczy si 6lutego 1989r. wnalecym do Urzdu Rady Ministrw

Paacu Namiestnikowskim wWarszawie tym samym, ktry sze lat pniej mia
si sta oficjaln siedzib Prezydenta RP. Jednak przy synnym okrgym stole, wykonanym specjalnie na t okazj wfabryce mebli wHenrykowie, debatowano tylko dwukrotnie: zokazji inauguracji izakoczenia rozmw. Rzeczywiste rozmowy toczyy si przy stoach otradycyjnym, jak najbardziej prostoktnym ksztacie.
Obradowano wtrzech gwnych zespoach roboczych: gospodarki ipolityki spoecznej (przewodniczyli mu Wadysaw Baka ze strony koalicji rzdowej iWitold
Trzeciakowski reprezentujcy Solidarno), reform politycznych (przewodniczcymi byli odpowiednio Janusz Reykowski iBronisaw Geremek) oraz pluralizmu zwizkowego. Ten ostatni zesp mia trzech przewodniczcych: Aleksandra
Kwaniewskiego, Tadeusza Mazowieckiego ireprezentujcego OPZZ Romualda
Sosnowskiego. Takie rozwizanie byo konsekwencj postpujcej emancypacji
prorzdowych zwizkw zawodowych, ktrych kierownictwo wyranie zaniepokojone przebiegiem wypadkw postanowio prowadzi wczasie negocjacji
bardziej samodzieln gr.
Obok gwnych zespow powoano take podzespoy: rolnictwa, grnictwa,
reformy prawa isdw, stowarzysze, samorzdu terytorialnego, modziey, rodkw masowego przekazu, nauki, owiaty ipostpu technicznego, zdrowia iekologii. Ju samo to wyliczenie podzespow niejednokrotnie zreszt dzielonych
na jeszcze bardziej specjalistyczne grupy robocze obrazuje, jak szeroki zakres
zagadnie sta si przedmiotem dyskusji. Wnegocjacyjnym maratonie wziy
cznie udzia 452 osoby. Wrzeczywistoci jednak najistotniejsze kwestie sporne
rozstrzygnito poza tymi strukturami, wtrakcie poufnych spotka kierownictw
wszystkich delegacji, ktre najczciej odbyway si worodku MSW wMagdalence. Wtoczonych tam rozmowach uczestniczyy wsumie a 42osoby, ale faktycznie
liczyo si tylko kilkanacie znich. Po stronie koalicyjnej byli to: Stanisaw Ciosek, Andrzej Gdula, Czesaw Kiszczak, Aleksander Kwaniewski iJanusz Reykowski. Do pewnego stopnia uczestnikiem by te Jaruzelski, ktry, chocia nigdy si
wMagdalence nie zjawi, to faktycznie wskutek bardzo licznych telefonicznych
konsultacji kierowa na odlego swoj delegacj. Natomiast wreprezentacji

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

27

Solidarnoci kluczowe role, poza Was, odgrywali: Zbigniew Bujak, Wadysaw Frasyniuk, Bronisaw Geremek, Jacek Kuro, Tadeusz Mazowiecki iAdam
Michnik. Wrozmowach wMagdalence brali te udzia przedstawiciele Kocioa:
bp Tadeusz Gocowski iks.Alojzy Orszulik22.
Z punktu widzenia dalszego biegu wydarze najwiksze znaczenie przy
okrgym stole miay reformy polityczne. Wadze chciay skoni opozycj do
udziau wtzw. niekonfrontacyjnych wyborach parlamentarnych, co miao stanowi pierwszy krok do wbudowania jej wsystem polityczny PRL wsposb nienaruszajcy jego fundamentw. Do najostrzejszych sporw doszo wtrzech sprawach:
ordynacji wyborczej, kompetencji majcego powsta urzdu prezydenta oraz relacji midzy Sejmem inieistniejcym od okresu midzywojennego Senatem, ktry rwnie mia zosta reaktywowany. Strona solidarnociowa zgry godzia si
na niedemokratyczny charakter wyborw, domagajc si jednak, aby opracowana
przy okrgym stole ordynacja dotyczya wycznie jednej kadencji parlamentu.
Kolejne wybory, do jakich miao doj najpniej po upywie czteroletniej kadencji, byyby ju wolne. Dlatego te nie kwestionowano samej zasady wczeniejszego
podziau miejsc wparlamencie, ajedynie starano si uzyska wnim jak najbardziej
korzystny ukad. Zkolei wadzom zaleao nie tylko na odpowiednim rozdziale
mandatw, ale take na uzyskaniu wpywu na to, kto konkretnie bdzie wparlamencie reprezentowa opozycj. Starano si to osign poprzez wielokrotnie
zgaszane propozycje wprowadzenia do ordynacji zapisu oskrelaniu zlist kandydatw osb naruszajcych zasady konstytucyjne23. Niekonfrontacyjny charakter wyborw zapewni te miaa wsplna lista krajowa, na ktrej znaleliby
si czoowi reprezentanci obu stron. Ostatecznie, wskutek zdecydowanego oporu
strony solidarnociowej, plany te nie zostay zrealizowane, ale wadze bardzo
przywizane do swoich pomysw pozostawiy wordynacji list krajow, ktra miaa by zoona wycznie zkoalicyjnych kandydatw. Trafili na nim.in.:
Kazimierz Barcikowski, Stanisaw Ciosek, Czesaw Kiszczak, Alfred Miodowicz,
Mieczysaw Rakowski, Florian Siwicki oraz czoowi dziaacze ZSL iSD odpowiednio Roman Malinowski iJerzy Jwiak. Posunicie to, azwaszcza zawarte
wuchwalonej pniej ordynacji wyborczej zasady wyboru posw ztej listy, okazay si fatalnym bdem wadz PRL.
Jeszcze bardziej dotkliwe nastpstwa dla PZPR ijej sojusznikw miaa propozycja zgoszona przez Aleksandra Kwaniewskiego 2marca podczas obrad
22

23

Zob. szerzej: K.Trembicka, Okrgy st wPolsce. Studium oporozumieniu politycznym, Lublin

2003, s.138231.
K.Gebert, Mebel, Londyn 1990, s.37.

28

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

wMagdalence. Pragnc przeama impas, jaki zaistnia wsprawach podziau mandatw do Sejmu izakresu wadzy prezydenta, ktrego strona koalicyjna chciaa wyposay wbardzo szerokie kompetencje, Kwaniewski zaproponowa, aby wybory
do Senatu byy cakowicie wolne. Propozycja ta, podobno nieuzgodniona wczeniej
zJaruzelskim iinnymi czonkami kierownictwa PZPR, zostaa natychmiast podchwycona przez drug stron, ktra dostrzega wniej szans na stworzenie niezalenie od mocno ograniczonej roli Senatu organu pastwa owpeni reprezentatywnym charakterze. Po krtkich wahaniach strona koalicyjna zdecydowaa si
podtrzyma propozycj Kwaniewskiego. Zgoda bya zwizana zwyraanym,m.in.
przez Cioska iUrbana, przekonaniem, e kandydaci reprezentujcy ugrupowania
prorzdowe zdobd okoo poowy miejsc wSenacie24. Kalkulacja ta opieraa si
na zaoeniu, e Solidarno uzyska poparcie jedynie wduych miastach, natomiast wregionach mniej zurbanizowanych zwyci kandydaci obozu rzdzcego.
Szanse koalicji wzmocni mia te zaproponowany przez jej przedstawicieli nieproporcjonalny podzia mandatw na okrgi wyborcze: zkadego z49istniejcych
wwczas wojewdztw niezalenie od liczby mieszkacw miano wybiera po
dwch senatorw. Faworyzowao to mae, rolnicze wojewdztwa, gdzie wadze
spodzieway si odnie zwycistwo. Mimo wielu prb, negocjatorom zSolidarnoci nie udao si doprowadzi do powizania liczby mandatw ziloci mieszkacw danego wojewdztwa. Jedynym ustpstwem wadz bya zgoda na przyznanie wojewdztwom warszawskiemu ikatowickiemu trzech miejsc wSenacie.
Wten sposb osignito zreszt okrg liczb 100senatorw.
Zgoda wadz na wolne wybory do Senatu skonia przedstawicieli opozycji do
akceptacji kompromisowego podziau mandatw wSejmie. Zamiast proponowanej przez Solidarno formuy 60:40(sugerowa j jeszcze w1988r. Stanisaw
Ciosek), zgodzono si ostatecznie na proporcj 65:35. Oznaczaa ona, e 65%miejsc
wSejmie (299 mandatw) miao by zgry zagwarantowane dla czonkw PZPR,
ZSL, SD oraz trzech prorzdowych organizacji katolickich (Stowarzyszenia PAX,
Polskiego Zwizku Katolicko-Spoecznego iUnii Chrzecijasko-Spoecznej), natomiast opozostae 35% (161mandatw) walczy mieli kandydaci bezpartyjni.
Mimo optymizmu co do wyniku wyborw do Senatu, dla reprezentantw koalicji ogromne znaczenie mia zapis dotyczcy wikszoci, jak Sejm bdzie mg
przeamywa ewentualne weto senackie. Bardzo dugo upierano si przy wikszoci 3/5, do osignicia ktrej wystarczyoby dysponowanie gosami 65% posw.
24

K. Dubiski, Magdalenka. Transakcja epoki, Warszawa 1990, s. 81; J. Urban, P. wikliski,

P.Gadzinowski, Jajakobyy. Spowied ycia Jerzego Urbana, Warszawa b.r.w., s.165. Zob. take:
B.Geremek, J.akowski, Rok 1989. Geremek odpowiada, akowski pyta, Warszawa 1990, s.96.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

29

Zdajc sobie ztego spraw, negocjatorzy ze strony Solidarnoci konsekwentnie

postulowali wpisanie do konstytucji wikszoci 2/3gosw. Ostatecznie spraw
rozstrzygnito po myli opozycji, jednak za cen jej ustpstw wkwestii uprawnie prezydenta.
Dla PZPR, czego jej reprezentanci zreszt nie ukrywali, prezydent wyposaony wszerokie kompetencje mia by kluczowym gwarantem zachowania wpyww wpastwie przez formacj komunistyczn. Nie zatajano te, e kandydatem
koalicji na stanowisko szefa pastwa bdzie gen. Jaruzelski. Opozycja, zachcona
zgod wadz na wolne wybory do Senatu, przystaa wkocu na projekt, e prezydenta PRL wybiera bdzie na 6-letni kadencj Zgromadzenie Narodowe, tj. poczone izby parlamentu. Prezydentowi przyznano prawo weta ustawodawczego
(uchylanego przez Sejm wikszoci 2/3gosw) oraz rozwizywania parlamentu, jeli Sejm wterminie trzech miesicy nie powoa rzdu, nie przyjmie budetu
bd uchwali ustaw lub podejmie uchwa uniemoliwiajc Prezydentowi wykonywanie jego konstytucyjnych uprawnie. Do kompetencji prezydenta zaliczono m.in.: sprawowanie zwierzchnictwa nad siami zbrojnymi, przewodniczenie Komitetowi Obrony Kraju, wystpowanie do Sejmu zwnioskiem opowoanie
iodwoanie Prezesa NBP, wreszcie wprowadzanie stanu wojennego iwyjtkowego. Ten ostatni mg by ogoszony na okres do 3miesicy, ajego przeduenie
wymagao zgody parlamentu.
Wszystkie omwione powyej zmiany ustrojowe zostay wwielkim popiechu
uchwalone 7kwietnia 1989r. przez Sejm PRL25. Tego samego dnia przyjto nowe,
liberalne Prawo ostowarzyszeniach. Nie omieszkano jednak przy tej okazji wprowadzi do wynegocjowanej ju treci ustaw kilku poprawek, takich jak np.przyznanie prezydentowi nadzoru nad radami narodowymi. Wprowadzone wSejmie
zmiany nie miay kluczowego znaczenia, ale pokrtny sposb ich przeforsowania
nie najlepiej wiadczy orzetelnoci wadz.
Stosunkowo atwo osignito przy okrgym stole zgod zwizan ze sposobem
legalizacji Solidarnoci, ktra ostatecznie nastpia 17kwietnia 1989r. decyzj Sdu
Wojewdzkiego wWarszawie. Podkreli jednak trzeba, e take iwtej sprawie nie
obeszo si bez ustpstwa strony opozycyjnej. Statut Solidarnoci uzupeniono bowiem oaneks, wktrym zawieszone zostay artykuy sprzeczne zustaw ozwizkach zawodowych z1982r., wtymm.in. prawo do strajku. Takie rozwizanie zostao
pniej ostro skrytykowane przez radykalnych dziaaczy zwizkowych ilego upodstaw utworzenia wlutym 1990r. konkurencyjnej Solidarnoci ,80, zdecydowanie
25

Zob. Ustawa o zmianie Konstytucji PRL z 7 kwietnia 1989 r., Dz. U. z 1989 r., nr 19,
poz. 101.

30

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

odrzucajcej ustaw zczasw stanu wojennego izawarte wniej ograniczenia prawa

do strajku. Trzy dni po rejestracji Solidarnoci, 20kwietnia, zalegalizowany zosta
take NSZZ Rolnikw Indywidualnych Solidarno.
Znacznie bardziej zaarte, irwnoczenie wduym stopniu jaowe, byy dyskusje dotyczce reformy prawa isdownictwa, ograniczenia zakresu nomenklatury partyjnej wgospodarce oraz stworzenia podstaw rzeczywistego samorzdu
terytorialnego. We wszystkich tych sprawach przedstawiciele wadz stosowali najrozmaitsze uniki, anawet wprost odrzucali propozycje zmian. Niewielkie te byy
sukcesy Solidarnoci na polu przeamywania monopolu PZPR wrodkach masowego przekazu. Po mudnych przetargach opozycja uzyskaa prawo do emitowania raz na tydzie pgodzinnej audycji wtelewizji igodzinnej wradiu. Zgodzono si take na wydawanie Tygodnika Solidarno, tygodnika NSZZ Rolnikw
Indywidualnych oraz oglnokrajowego dziennika, ktry pocztkowo mia mie
form gazety wyborczej firmowanej przez Komitet Obywatelski26.
Poza przesuniciem gwnego orodka wadzy ze skompromitowanej PZPR
do formalnie bezpartyjnego urzdu prezydenta, ekipa Jaruzelskiego miaa jeszcze
jeden istotny cel: powstrzymanie gwatownie pogarszajcych si nastrojw spoecznych. Niektre krgi modziey () stay si bardziej radykalnie nastawione
do partii ni ich duchowi ojcowie zlat 19801981 oceniano wgrudniu 1988 r.
wBiurze Studiw MSW27. Modzie zacza wcoraz wikszej liczbie zasila szeregi tzw. sympatykw opozycji, ktrych liczebno wzrosa wedug drobiazgowych
wylicze SB zniespena 20tys.wmaju do ponad 55tys.wgrudniu 1988r. By to
zatem wzrost lawinowy, ajego przyczyny nastpujco komentowano winnym
dokumencie MSW: W1988r. do dziaa opozycyjnych wczyo si aktywnie
mode pokolenie, ktre wlatach 19801981 byo jeszcze wwieku szkolnym. Jego
dziaanie charakteryzuje radykalizm izwalczanie wszystkich si iosb otendencjach ugodowych28. Oceny analitykw zMSW, powtarzane rwnie wniektrych
dokumentach kierownictwa PZPR, stanowiy wistocie rzeczy ostrzeenie dla obu
stron negocjujcych rozpoczcie obrad okrgego stou.
Groba to radykalizm modego pokolenia mwi w kocu stycznia
1989r. na posiedzeniu Sekretariatu KC PZPR Janusz Reykowski29, awydarzenia
26
27

28
29

Porozumienia Okrgego Stou, Olsztyn 1989, s.72, 78.

AIPN, sygn. MSW II 4393, Ocena dziaalnoci opozycyjnych struktur w Polsce z 22 grudnia
1988 r., s.7.
AIPN, sygn. MSW II 1766, Notatka Przeciwnik polityczny ze stycznia 1989r., s.13.
Protok nr 54zposiedzenia Sekretariatu KC PZPR 23stycznia 1989r. [w:] Tajne dokumenty
Biura Politycznego iSekretariatu KC. Ostatni rok wadzy 19881989, oprac. S. Perzkowski
[A.Paczkowski], Londyn 1994, s.234.

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

31

nastpnych tygodni zaalarmoway nie tylko wadze. Zniepokojem grupa postkorowska ocenia radykalizacj modziey studenckiej informowano pod koniec lutego kierownictwo PZPR, uznajc zarazem, e rodowisko to uwaa za konieczne podjcie () pewnych dziaa tonizujcych30. 17lutego na krakowskim
Rynku Gwnym odby si wiec zorganizowany zokazji smej rocznicy rejestracji
Niezalenego Zrzeszenia Studentw. Prba wrczenia przez demonstrantw petycji przebywajcemu wKrakowie ministrowi edukacji Jackowi Fisiakowi doprowadzia do interwencji ZOMO irozpoczcia zamieszek. Do kolejnej manifestacji
studenckiej tym razem wobronie uwizionego Vaclava Havla doszo wKrakowie 21lutego. Tego samego dnia demonstrowano take zinicjatywy KPN iPPS
wstolicy, gdzie domagano si przeprowadzenia wolnych wyborw do parlamentu.
24lutego wKrakowie doszo do najpowaniejszych od kilku lat zamieszek ulicznych, ktre rozpoczy si, kiedy milicja nie dopucia maszerujcych studentw
pod siedzib wadz miejskich. Wtrakcie star rannych zostao 74funkcjonariuszy MO itrudna do ustalenia liczba manifestantw. Regularne niedzielne demonstracje odbyway si take wGdasku, po zakoczeniu mszy witej wkociele
w. Brygidy. Najpowaniejszy charakter miay zajcia z16kwietnia, gdy kilkuset
ludzi staro si zotaczajcym gmach KW PZPR kordonem milicji. Zkolei wPoznaniu protestowano przeciwko budowie elektrowni atomowej wpobliskim Klempiczu. Pierwsza zdemonstracji, 21marca, miaa spokojny przebieg, ale druga
do ktrej doszo 2kwietnia spotkaa si zbrutaln interwencj ZOMO. Pobito
wwczas kilkaset osb, awiele znich znalazo si wszpitalu31.
Zwiastunem pogarszania si nastrojw staa si wzbierajca zpocztkiem
1989r. fala strajkowa. Wstyczniu 1989r. w49strajkach uczestniczyo 15tys.ludzi, za wmarcu byo ich ju 260, zudziaem ponad stu tysicy ludzi. Wtym
czasie, po raz pierwszy od lat, Polska znalaza si okrok od wielkiego wybuchu spoecznego, mogcego zmie ekip Jaruzelskiego, ale iskupion wok
Wasy grup czoowych dziaaczy idoradcw Solidarnoci, ktrzy od poowy 1988r. pozostawali gwnymi rozmwcami wadz. Jeszcze wtrakcie trwania obrad okrgego stou, ktre zakoczyy si 5 kwietnia, doszo do prby
integracji si politycznych przeciwnych paktowaniu z komunistami. 4 marca,
wJastrzbiu, przedstawiciele KPN, PPS-Rewolucja Demokratyczna, Solidarnoci Walczcej, Ruchu Wolno iPokj oraz oponenci Wasy zSolidarnoci
uczestniczyli wKongresie Opozycji Antyustrojowej. Mimo zatrzymania przez
30

31

AIPN, sygn. 0236/410,t. 3, Zacznik do informacji dziennej zdnia 28.02.1989 dot. komentarzy
rodowiska postkorowskiego, s.183, 184.
A.Dudek, T.Marszakowski, Walki uliczne wPRL 19561989, Krakw 1992, s.241243.

32

Antoni dudek historia polityczna polski 19892012

Sub Bezpieczestwa ponad 120uczestnikw spotkania, organizatorom udao si wyda owiadczenie stwierdzajce, e ich celem jest zniesienie monopolistycznej wadzy PZPR idoprowadzenie do penej demokracji politycznej
igospodarczej, do wolnych wyborw32. Tego rodzaju pogldy byy atakowane
jako ekstremistyczne ipozbawione realizmu, nie tylko przez oficjalne rodki
masowego przekazu, ale take przez wikszo prasy niezalenej, pozostajcej
pod kontrol zwolennikw porozumienia zwadz. Radykalna opozycja bya
zbyt saba, aby przebi si ze swoimi hasami do szerszego krgu odbiorcw, za
jej potencja dodatkowo zmniejsza si przez brak trwaego porozumienia midzy poszczeglnymi ugrupowaniami. Dziaania tonizujce, bdce wsplnym
dokonaniem uczestnikw okrgego stou, zakoczyy si doranym sukcesem.
Wkwietniu, gdy wPaacu Namiestnikowskim podpisano porozumienia kocowe irozpocza si przedwyborcza gorczka, liczba strajkw gwatownie zmalaa.
Okrgy st jest ide wadzy () widz rnic midzy okrgym stoem
tutaj, na Krakowskim Przedmieciu, dyskusj, ktra tu si toczy, aokrgym
stoem, ktry sta wsali BHP wStoczni Gdaskiej wroku 1980. To s zupenie
inne jakoci polityczne mwi wlutym 1989r. na posiedzeniu Biura Politycznego PZPR Aleksander Kwaniewski33. Wtym samym czasie podobnie ocenia
obrady okrgego stou Jacek Kuro, jeden znajbliszych wwczas doradcw
Wasy: Jak wiadomo, obradujemy wpaacu URM. Opozycjonici wchodz
do paacw wadzy albo na czele zbrojnego ludu iwtedy przychodz zabra
wadz; albo na zaproszenie wadzy iwtedy nie ma si co udzi nie po to
przychodz, aby wadz wzi, tylko dlatego, e wadza widocznie uwaa, e
sojusz zopozycj jako j wzmocni. Ito jest motto tego, co si tutaj dzieje34.
Warto mie na uwadze obie te oceny, dokonujc bilansu obrad, ktry wwietle
znanych dzi faktw wydaje si nastpujcy: ekipa Jaruzelskiego, nie rezygnujc
zkontroli nad najistotniejszymi narzdziami sprawowania wadzy, postanowia
stworzy dla umiarkowanej czci opozycji reglamentowane miejsce wsystemie politycznym, arwnoczenie przesun rzeczywiste centrum dyspozycji politycznej
zKomitetu Centralnego PZPR do urzdu prezydenta, ktrym zosta mia Jaruzelski. Wstosunku do ofert skadanych opozycji jeszcze przed okrgym stoem, najwaniejszy sukces strony solidarnociowej stanowia decyzja owolnych wyborach
do Senatu. Jednak to nie okrgy st, ale wydarzenia czterech nastpnych miesicy
32
33

34

KOS z12marca 1989r.

Fragment stenogramu z posiedzenia Biura Politycznego KC PZPR z 21 lutego 1989 r.,
maszynopis wposiadaniu autora, s.4/14.
Wypowied Jacka Kuronia wfilmie Tadeusza Paki Okrgy st. Polska ewolucja 1989 roku
(1989).

I. OKRGY ST I WYBORY CZERWCOWE (1989)

33

przesdziy otym, e Polsk co najmniej do 1995r. nie rzdzi jako prezydent

PRL genera Jaruzelski. Wkwietniu 1989r., gdy skadano podpisy pod porozumieniami okrgego stou, ta ostatnia perspektywa wydawaa si cakiem realna.

1.3. CZERWCOWY PRZEOM

Kierownictwu PZPR bardzo zaleao na przeprowadzeniu wyborw do parlamentu wjak najkrtszym terminie. Chciano wten sposb wykorzysta szybko
topniejce poparcie czci spoeczestwa dla rzdu Rakowskiego oraz da opozycji
jak najmniej czasu na zorganizowanie kampanii. Dlatego dat pierwszej tury wyborw wyznaczono ju na 4czerwca 1989r. Zdecydowana wikszo posw(425)
miaa zosta wybrana w108okrgach, ktrym przypisano wzalenoci od liczby
mieszkacw od 2do 5mandatw. Wkadym okrgu przeprowadzony zosta
zgry podzia mandatw dla poszczeglnych ugrupowa koalicyjnych oraz dla
kandydatw bezpartyjnych. Pozostae 35miejsc wSejmie przeznaczono dla kandydatw ztzw. listy krajowej, ktra wobec odmowy wejcia na ni czonkw Solidarnoci wcaoci zostaa przyznana koalicji rzdzcej. Aby uzyska mandat
wokrgu wpierwszej turze, naleao otrzyma ponad poow wszystkich wanie
oddanych gosw, natomiast wdrugiej turze posem zostawa kandydat, ktry dosta wiksz ilo wanych gosw. Wdrugim gosowaniu brao udzia tylko dwch
pretendentw, ktrzy podczas pierwszego gosowania otrzymali najwiksz ilo
gosw. Inne rozwizanie przyjto natomiast wodniesieniu do listy krajowej: posami zostawali wycznie kandydaci otrzymujcy ponad poow gosw. Ordynacja
nie przewidywaa natomiast drugiej tury dla kandydatw zlisty krajowej.
Podzia mandatw wyglda nastpujco: PZPR miaa zagwarantowane
171mandatw poselskich (wtym 15zlisty krajowej), ZSL 76(9), SD 27(3),
PAX 10(3), UChS 8(2), PZKS 5(1); dwa mandaty na licie krajowej zostay przyznane bezpartyjnym kandydatom koalicji. cznie, ordynacja zapewniaa
kandydatom wywodzcym si zobozu rzdzcego 299 miejsc wSejmie. Dodatkowo wadze mogy wysun wasnych (byle bezpartyjnych) kandydatw do walki
opozostae 161mandatw, na uzyskanie ktrych szans ale ju nie gwarancj
miaa Solidarno. Aby uatwi zadanie wspieranym przez siebie bezpartyjnym,
Rada Pastwa przydzielia spor cz przeznaczonych dla nich mandatw tym
okrgom, wktrych oceniano, e poparcie dla Solidarnoci bdzie mniejsze35.
35

A.W.Lipiski, Plebiscyt iodmowa. Studium terenowe reakcji wyborczej 1989 roku, Warszawa 1990,
s.4244; A.Makiewicz, Wybory czerwcowe 1989, Warszawa 1994, s.20, 21.