4.1. Rola soca w mitach kosmogonicznych.

Mit kosmogoniczny jest przedstawieniem procesu powstania wiata wraz ze

wszystkimi jego czciami skadowymi, takimi jak rolinno, zwierzta oraz ludzie. Wedug
Mircea Eliade Mit opowiada, w jaki sposb, za pomoc dokona Istot Nadprzyrodzonych,
zaistniaa nasza rzeczywisto; bd rzeczywisto globalna Kosmos.1 Interesujca nas
kwesti jest rola wymienionych przez M. Eliade Istot Nadprzyrodzonych, to kim byli
twrcy wiata egipskiego, ktre z bstw odgrywao gwn rol w koncepcjach
kosmogonicznych Egiptu i czy byo to bstwo o charakterze solarnym. Tymi zagadnieniami
bd zajmowa si w tej czci pracy.
Spoeczestwa yjce w czasach staroytnych, funkcjonoway w zgodzie z natur i tak
jak my dzisiaj korzystali z dbr wytwarzanych przez ni. To przyroda dostarczaa ludziom
materiay potrzebne do budowy domw, schronie, rodkw transportu, to ona dawaa im
poywienie, krtko mwic bya dla ludzi rdem wszelkich korzyci. wczeni dostrzegali
te zalenoci, potrafili doceni to co daje im ziemia, std bstwa czsto uosabiane byy ze
zjawiskami przyrody takimi jak midzy innymi Soce.2 Rwnie wszelkie rozwaania
religijne jak i filozoficzne dotyczce pochodzenia czowieka, czy stworzenia wiata, miay
swj pocztek w obserwacjach przyrody.3 Zauwaalny jest jej ogromny wpyw na ycie
czowieka jak i na postrzeganie przez niego wiata. Przykadem tego jest midzy innymi
zbudowanie pastwa egipskiego wzdu Nilu. ycie koncentrowao si wok rzeki, poniewa
dziki niej w ogle byo moliwe. Nil podczas corocznych wyleww nawadnia i uynia
ziemi umoliwiajc mieszkacom tych terenw upraw roli. Od poziomu wody w danym
okresie zaleao powodzenie upraw rolnikw, co wizao si ze zdobyciem poywienia dla
caej ludnoci Egiptu.4 Nie sposb przeceni znaczenia wyleww Nilu dla rozwoju
cywilizacji Staroytnego Egiptu. Podobnie jak Nil rwnie soce byo nieodcznym
elementem tego pastwa. Egipt ley w strefie klimatu zwrotnikowego, charakteryzowanego
jako skrajnie suchy, roczna suma opadw atmosferycznych na pnocy kraju nie przekracza
30 mm, natomiast w poudniowej czci jest to zaledwie kilka milimetrw opadw
przypadajcych na okres 2-3 lat. Wikszo dni w roku na nieboskonie dominuje soce.
Obserwacja jego pozornej wdrwki przez staroytnych Egipcjan wraz z jego wschodami i
zachodami miaa ogromny wpyw na ich wierzenia religijne a zwaszcza na eschatologi.
1

Eliade M. 1998, s. 11.

Cerny J. 1974, s. 31.
3
Niwiski A. 2001, s. 21.
4
wiek A. 2005, s.38
2

Obserwacja ruchu soca stanowia gwnie odniesienie do losw zmarego, ktry schodzi
wraz z jego zachodem do krainy umarych i odradza si wraz ze wschodem. Rwnie
wikszo mitw i symboli zwizanych ze stworzeniem wiata wedug wierze egipskich
czona bya ze socem. Najwczeniejsza koncepcja dotyczca stworzenia wiata w teologii
egipskiej pochodzi z IV tys. p.n.e., czyli jeszcze przed zjednoczeniem Egiptu oraz przed
wyksztaceniem si wiodcych orodkw religijnych.5 Rola stwrcw przypadaa tu ziemi
(Geb) i niebu (Nut), z ktrych zwizku powstao soce (Re). Mit ten nie jest tak
skomplikowany jak wikszo koncepcji kosmogonicznych pojawiajcych si pniej, lecz
elementy tej opowieci zostay zachowane i motyw ten przewija si w caej teologii
staroytnego Egiptu.
W Egipcie istniay trzy dominujce orodki kultowe: Heliopolis, Hermopolis i
Memfis, doktryny pochodzce z tych miast stay si najpopularniejsze i najbardziej
rozpowszechnione. Najwaniejszym orodkiem pod ktem rozwaa mojej pracy jest
Heliopolis, poniewa powszechnie przyjmuje si, e to z tego miasta wywodzi si kult BogaSoca. wiadcz o tym liczne rda pisane, nazywane dzi Tekstami Piramid,6pochodzce z
grobowcw budowanych w okresie Starego Pastwa. Na ten aspekt trzeba spojrze szerzej,
nie opierajc si jedynie na rdach archeologicznych. Jak ju wspominaam, soce w
Egipcie zawsze byy obecne, to ono dawao ycie, energi, zapewniao wzrost plonw.
Niewtpliwie odgrywao ogromn rol nie tylko dla ludnoci zamieszkujcej Heliopolis, ale
rwnie dla mieszkacw miast znajdujcych si w innych czciach Egiptu. Andrzej
Niwiski przyj, e kult Soca, wraz z odpowiadajcymi mu lokalnymi kosmogoniami
solarnymi, siga czasw prehistorycznych i wystpowa na caym terenie pastwa
egipskiego. Dominujce znaczenie koncepcji helliopolitaskiej byo wic cile zwizane z
sytuacj polityczn tu przed zjednoczeniem Dolnego i Grnego Egiptu. Heliopolis penio
wwczas wiodc role polityczn oraz byo najwaniejszym orodkiem religijnym, o czym
wiadcz zapisy pochodzce z Tekstw Piramid, std tak dua popularno mitu.7,
By prawidowo analizowa egipskie mity kosmogoniczne, jak i cao wierze tej
cywilizacji, niezbdnym jest pozna podstawowe reguy rzdzce powysz teologi. Religia
ta jest niezwykle trudna do zrozumienia, poniewa w Egipcie nigdy nie istnia jeden oglny

Lipiska J. Marciniak M. 2002, s.10.

s to najstarsze w dziejach ludzkoci rda pisane, dotyczce sfer religijnych o olbrzymim bogactwie wtkw
mitologicznych, na podstawie ich wieloletnich analiz badacze czerpi podstawowe informacje o koncepcjach
kosmogonicznych pochodzcych z okresu Starego Pastwa
7
Niwiski A. 2001, s. 40-41.
6

system teologiczny, cao wierze skadaa si z szeregu lokalnych bstw i poda.8 Motywy
przewijajce si przez ca historie religii s bardzo trudne do uporzdkowania
chronologicznie, czsto rwnie niemoliwym jest odnalezienie orodka, z ktrego si
wywodziy. Wynika to z faktu, e wszelkie postacie, mity oraz symbole byy czone ze sob
i modyfikowane. Ponadto z istniejcego ju mitu nie rezygnowano lecz go ulepszano. Te
wanie zaleno wida w doktrynie heliopolitaskiej, motywy starsze i modsze zostay ze
sob poczone i stworzyy jedn cao.9. Andrzej Niwiski zauwaa, e istniay dwa rda,
z ktrych powstaa doktryna heliopolitaska. Pierwszym najstarszym, byy kosmogonie
solarne powstajce w Egipcie jeszcze przed zjednoczeniem pastwa. Dotyczyy one narodzin
Soca z matki. Do tej grupy mitw naleaa opowie o bogini nieba Nut, ktra kadego
wschodu rodzia Soce aby o zachodzie je pokn. Podania o stworzeniu Soca, nalece
do tej grupy, zawsze uwzgldniay pe esk, ktra bya wielk matk wszystkich bogw
Moga ni by opisana wyej bogini Nut, bd pochodzca z miasta Sais w Dolnym Egipcie
bogini Neit, moga to by rwnie krowa niebiaska. Wspln cech tych mitw by brak pci
mskiej w akcie narodzin. Kult kobiety, jako dawczyni ycia, pojawi si wczeniej od kultu
mskiej podnoci, std take taka forma najstarszych poda o pocztkach wiata. Drugim
aspektem wpywajcym na ostateczna form mitu kosmogonicznego pochodzcego z
Heliopolis, bya grupa mitw, w ktrych pojawia si bg ojciec..10 W tej modszej wersji
stworzenia wiata pojawi si Geb (Ziemia) i Nut (Niebo), z ktrych zwizku powstao
Soce. Mski aspekt z czasem sta si dominujcy w podaniach egipskich.
Przyjrzyjmy si teraz dokadniej treci mitu wykreowanego przez kapanw tego
miasta. Wedug wierze heliopolitaskich na pocztku istnia jedynie chaos, ktry by
zaprzeczeniem uporzdkowanego wiata. By on czym nieskoczonym, wiecznym oraz
niewidzialnym. W wikszoci mitw egipskich by opisywany jako praocean, nadana mu
konsystencja formy pynnej bya jego jedyn uchwytn cech. W kosmogonii
heliopolitaskiej zosta okrelony jako prawoda Nun.11 Bg Atum wynurzy si z praoceanu,
stan na prapagrku nazywanym Benben i przystpi do spodzenia pierwszej pary bogw:
Szu i Tefnut, z nich wyonia si kolejna para, Geb i Nut. Dali oni ycie kolejnemu pokoleniu
bstw: Ozyrysowi, Setowi, Izydzie i Neftydzie. Ozyrys i Izyda poczli Horusa.12 Tak
powstaa dziewitka bogw, ktra rzdzia wiatem.
8

Cerny J.1974, s. 29.

Lipiska J. Marciniak M. 2001, s.10.
10
Niwiski A. 2001, s. 48
11
CERN J. 1974, s. 32
12
Niwiski A. 2001, s.50.
9

Najwaniejsza rola w tej wersji stworzenia przypada Atumowi, ktrego imi skadao
si z czterech czonw. By to Re-Horachty-Atum-Chepry. Nazwa ta powstaa w skutek
poczenia rnych bstw o charakterze solarnym. Atum by najprawdopodobniej najstarszym
z tych bogw, w sztuce przedstawiano go zawsze pod postaci ludzk oraz by wcieleniem
zachodzcego soca. W imieniu tego boga zawarta jest rwnie caa istota kosmogonii Jego
imi oznaczao doskonay i to on by Panem Wszechrzeczy, w zwizku z czym
sprawowa wadz nad innymi bogami. Jego pozycja wynikaa z trzech gwnych cech, jakie
mu przypisywano, okrelany by jako najstraszy, jedyny oraz ten, ktry powsta sam z
siebie. Atum peni rol Wielkiego Boga, by wszechobecny, istnia przed stworzeniem
wiata, po stworzeniu wiata przenika caa natur i istnie mia rwnie gdy wiat zniknie.
Imi boga Chepry w tumaczeniu oznaczao Ten-Ktry-Si-Staje, przedstawiao ono
sposb pojawienia si demiurga, ktry narodzi si sam z siebie a nastpnie stworzy wiat.13
Ukazywany by jako skarabeusz, uznawano go za wcielenie soca porannego. Skarabeusz
posiada wedug Egipcjan moc odradzania si, by dla nich symbolem zmartwychwstania,
zarwno soca po nocnej nieobecnoci, jak i zmarych, ktrzy po mierci odradzali si w
zawiatach do ycia wiecznego. Ciekawym jest, e to bstwo nigdy nie posiadao wasnego
miejsca kultu, w przeciwiestwie do Atuma i Re.
Bg Re oznacza Soce, najstarsze rda, w ktrych znaleziono zapis imienia tego
boga pochodz z okresu panowania II dynastii. W okresie rzdw V dynastii, Re sta si
bstwem uniwersalnym i krlem bogw. Wyobraany by pod postaci sokoa lub czowieka
z gow sokoa, gdy zosta krlem bogw nosi podwjn koron Dolnego i Grnego Egiptu
oraz trzyma insygnia wadzy krlewskiej. Podrowa po niebie bark Meandet, na
zachodzie przesiada si do barki zwanej Mesket i w niej odbywa podr przez niebo nocne.
Z Re identyfikowano liczne bstwa z innych orodkw religijnych, nadajc im nazwy AmonRe, Montu- Re, Sobek- Re. Take Horus pierwotne bstwo nieba, zostao wchonite przez
Re, tworzc razem z nim jedn z postaci boga zwan Re-Hor-Achte.
W Heliopolis powsta najwikszy, najlepiej znany i niejako klasyczny dla
staroytnego Egiptu system kosmogoniczny. Wszystkie elementy tej kosmogonii s bardzo
wymowne i wskazuj na wany jej aspekt. Mia by to mit dotyczcy stworzenia wiata
uniwersalny dla caej cywilizacji egipskiej Chepry uosabia wielk moc stwrcy, ktry nie
potrzebowa adnych czynnikw zewntrznych by si narodzi. Bg Re by Socem, a wic
posiada yciodajn, zbawienn si, to on rozwietli chaos. Wan czci tej kosmogonii

13

Niwiski A.2001, s. 42.

bya rwnie forma ikonograficzna nadana Atumowi, bg ten by przedstawiany w stroju

krlewskim, co wiadczyo o jego wadzy i pozycji wobec pozostaych bogw. Doktryna
heliopolitaska czya si rwnie cile z momentem zjednoczenia Egiptu, rozbite pastwo
zostao poczone, miao to zapewni spokojne, stateczne ycie mieszkacom kraju nad
Nilem, natomiast osoba faraona, bya postrzegana jako czynnik zespalajcy rozbite pastwo,
utosamiano go wic z bogiem, ktry stworzy wiat Atumem, czyli take z samym
Socem. Od czasw V dynastii zmieniono nieco ide powizania krla z Bogiem, zastpujc
j koncepcj boskiego pochodzenia wadcy.14 Krlowie Egiptu od tego momentu przyjmowali
tytu syn Re. Mimo, e z czasem to nazewnictwo stao si jedynie symboliczne, przetrwao
do koca istnienia pastwa egipskiego. Kult boga Re wywodzcego si z Heliopolis, dziki
poparciu wadcw sta si kultem dominujcym. Dowodem na to s rwnie liczne witynie
wznoszone ku jego czci. W Heliopolis nie zachoway si adne z budowli sakralnych,
natomiast witynie solarne budowano rwnie w innych miejscowociach. Najsynniejsza i
najlepiej zachowana budowla tego typu znajduje si w Abu Gurab, zostaa ufundowana przez
Niuserre, wadc V dynastii.
Informacji dotyczcych pradawnego kultu solarnego dostarcza rwnie nazwa miasta
Heliopolis. W jzyku egipskim Heliopolis to wnw, czyli Iunu, co tumaczy si jako miasto
(miejsce) supw, nazw Heliopolis, czyli Miasto Soca, nadali mu dopiero Grecy.15
Etymologia nazwy egipskiej nie jest prosta do wyjanienia, wie si ona z pionowo
ustawionymi kamiennymi supami, ktre w pierwotnych wierzeniach odgryway symboliczn
rol. W Religi egipskiej czsto spotykany jest motyw supw, przedstawiay one tzw. gr
kosmiczn, ktra bya miejscem dokonania si aktu stworzenia wiata. W rnych
miejscowociach ta symboliczna gra przybieraa inn posta, w Heliopolis, w okresie
archaicznym by to wspominany ju sup Iunu, pniej pojawi si kamie Benben, natomiast
w Memfis by to Filar Ded. Oprcz upamitnienia aktu stworzenia wiata, te symboliczne
budowle nadaway adu przestrzeni, w ktrej y czowiek. Peniy funkcj rodka wiata,
dziki czemu nadaway uporzdkowania przestrzeni kosmicznej. Co byo niezwykle wane,
poniewa brak harmonii oznacza powrt do chaosu. Sup Iunu mg rwnie uosabia
samego demiurga. wiadczy o tym midzy innymi jeden z Tekstw Piramid, w ktrym bgstwrca z Heliopolis by utosamiany z prapagrkiem: O Atumie, kiedy powstae, wyrose
jako wysokie wzgrze (pagrek), byszczae jako kamie (Benben) w wityni feniksa w

14
15

Niwiski A. 2001, s. 50
Lipiska J. Marciniak M. 2002, s. 14.

Heliopolis.16 Sup Iunu by wic archetypem gry kosmicznej, ktra bya miejscem
stworzenia, a zarazem rodkiem wiata. Ponadto by uosobieniem Boga Soca, twrcy
wiata, wedug kosmogonii heliopolitaskiej Kult tego symbolu zanik w ok. IV tys. p.n.e. i
zosta zastpiony przez nowszy obelisk.17 Mia on form wysokiego supa, zbudowanego
zazwyczaj z jednego bloku skalnego, o czworobocznej podstawie i zaostrzonym kocu. By to
kolejny rodzaj witego supa czczonego w Egipcie. Obelisk, podobnie jak Iunu sta si
symbolem Miasta Soca oraz uosabia prapagrek, ktry wynurzy si z chaosu, dajc
pocztek pastwu egipskiemu. By on rwnie symbolem boga Re. Ilo obeliskw
budowanych w Heliopolis najprawdopodobniej bya bardzo dua, stawiano je na dziedzicach
witynnych. Niestety miasto to ulego zniszczeniu i adna z budowli, poza jednym
obeliskiem wzniesionym przez krla Senusereta I nie przetrwaa do dzisiejszych czasw.
Kilka z tych symbolicznych budowli pochodzcych z Heliopolis odnaleziono. Dwa synne
obeliski nazwane Igami Kleopatry znajduj si wczenie w Londynie, oraz w Central
Parku w Nowym Jorku. Rwnie obeliski na Piazza del Popolo i Piazza di Montecitorio w
Rzymie pochodz z egipskiego Iunu. Niestety najdawniejsza historia miasta, bdcego
zalkiem kultu solarnego w kraju nad Nilem, nie jest dobrze znana. Do czasw panowania
IV dynastii (okres dynastyczny) o samym miecie nic nie wiadomo. Znane s jedynie
niewielkie wzmianki w zachowanych rdach pisanych oraz nieliczne zabytki
archeologiczne, ktre dostarczaj informacji o rozwoju miasta i o dawnych budowlach
witynnych. 18
Wasn mityczn koncepcj stworzenia wiata posiada rwnie kolejny z wanych
orodkw religijnych, Hermopolis. W Starym Pastwie nazywane Miastem Omiu, tych
Omiu- to wanie bstwa pierwotne stojce na pocztku wszechrzeczy. Mimo, e
koncepcja hermopolitaska pochodzi z okresu archaicznego, to w Tekstach Piramid bstwa
pochodzce z tego miasta wzmiankowane byy jedynie marginesowo. Dopiero w okresie
redniego Pastwa krg mitw zwizanych z tym miejscem zosta wczony do Tekstw
Sarkofagw, a w czasach Nowego Pastwa do Ksigi Umarych. W zwizku z tym trudno jest
zrekonstruowa pierwotn posta mitu, zachowane teksty przekazuj ju bowiem legend
skaon przez wpywy kosmogonii heliopolitaskiej oraz memfickiej. W tej kosmogonii
rwnie na pocztku pojawia si chaos. Jego negatywne cechy byy personifikowane przez
mskie bstwa, ktrym nastpnie dodano odpowiedniki eskie. Przedstawiano je jako
16

Niwiski A. 2001, s. 42.

Lipiska J. Marciniak M. 2002, s. 14.
18
Lipiska J. Marciniak M. 2002, s. 16.
17

postacie z gowami ab i wy- stworze yjcych w mule i szlamie. Cztery pary bstw
mskich i eskich stworzyo pierwotne jajo, ktre byo pierwsz na wiecie rzecz. Jajo to
byo odpowiednikiem prapagrka Benben i posiadao jedn bardzo wan cech, byo
niewidoczne. W tym momencie w kosmogonii hemropolitanskiej pojawiaa si wiato,
ktr dawa Bg Soca, z w Jaja wyklu si ptak wiatoci. Dalszy cig mitu jest prawie
w caoci kopi doktryny heliopolitaskiej. semka bogw zrodzia kolejne bstwa, ktr
rzdziy wiatem egipskim. Pojawiajca si w tym micie wiato, w innych wersjach
zastpowana powietrzem, bya moc twrcza, ktra daa pocztek Niebu i Ziemi.19 Wadz
nad wiatem, rwnie i w tej opowieci, sprawuje Bg Soca, nie wymienione jest jego imi,
ani nie znaleziono opisu jego wygldu, jednak znw gwn, twrcz i wadcz rol
przypisuje si mocy bstwa solarnego.
Kosmogoniczna koncepcja heliopolitaska zostaa uformowana w IV tys. p.n.e. jej
forma bya zwizkiem kilku wczeniejszych mitw solarnych ksztatujcych si w rnych
mniejszych miejscowociach pastwa egipskiego. Tre tego mitu wyraaa najwaniejsze
elementy teologii egipskiej , takie jak midzy innymi niezwykle wana rola Boga Soca.
Rwnie w kosmogonii hermopolitanskiej pojawio si bstwo solarne, dziki ktremu
powsta wiat, to ono rwnie przejo ostatecznie wadz nad Egiptem. Opowie o
powstaniu wiata wykreowana przez kapanw Heliopolis bya zrcznym dzieem
teologicznym i dlatego przyja si powszechnie. Forma jej bya niejednokrotnie zmieniania
i dostosowywana do warunkw lokalnych. Wczane byy do niej kolejne bstwa, a rola
kadego z nich bya wci modyfikowana. Nieodcznym elementem przewijajcym si przez
najrniejsze wersje tego mitu a do okresu Nowego Pastwa by Bg-Soce, ktry
niezalenie czy nosi imi Re, Atum, czy Chepry zawsze by utosamiany z Ojcem Bogw, a
nadawany mu tytu brzmia Wielki Bg. Niejednokrotnie wielko Boga Soca i jego
twrcza rola przejawia si w wierzeniach egipskich, co jest najlepszym wiadectwem jego
wielkoci.20

19
20

Lipiska J. Marciniak M. 2002, s. 38-40.

Niwiski A. 2001, s.55.