Akademia Grniczo-Hutnicza

im. Stanisawa Staszica w Krakowie

Wydzia Elektrotechniki, Automatyki, Informatyki i Inynierii Biomedycznej

Katedra Automatyki i Inynierii Biomedycznej

Praca dyplomowa inynierska

Piotr Smaro

Modu aplikacji SCADA ostrzegajcy przed przegrzaniem

transformatora redniego napicia
Module of SCADA to warn about overheating of medium-voltage
transformer

Promotor:

dr hab. in. Krzysztof Oprzdkiewicz

Krakw, rok 2013

Podzikowania
Szczeglne podzikowania kieruj w stron Pana Artura Talagi z rmy ASTOR, ktry udostpni
mi licencjonowane wersje oprogramowania Wonderware InTouch oraz Historian, niezbdne podczas
pisania poniszej pracy. Pan Talaga dodatkowo pomaga mi w rozwizywaniu problemw, wynikych podczas pracy z oprogramowaniem, oraz udziela licznych porad i wskazwek dotyczcych
treci pracy.
Dzikuj bardzo Panu prof.

dr.

hab.

in.

Wiesawowi Nowakowi z Katedry Elektrotech-

niki i Elektroenergetyki za udostpnienie literatury opisujcej procesy nagrzewania i chodzenia

transformatorw oraz wskazanie dodatkowych rde.
Osobne podzikowania nale si Panom Wadysawowi oziakowi oraz prof.

dr.

hab.

in.

Jerzemu Skwarczyskiemu z Katedry Elektrotechniki i Elektroenergetyki, za pomoc w wyliczeniu

parametrw transformatora niezbdnych w modelu prezentowanym w pracy.
Chciabym rwnie podzikowa moim kolegom, Piotrowi Grskiemu, Michaowi Matuszko oraz
Piotrowi Bednarskiemu, za pomoc i porady dotyczce oprogramowania Wonderware InTouch, jak
rwnie Wojciechowi Przechrzta, za pomoc w obliczeniach transformatora.
Na samym kocu pragn wyrazi podzikowania Panu dr. in. Januszowi Tenecie z Katedry
Automatyki i Inynierii Biomedycznej, prowadzcemu przedmiot Pracownia inynierska, za celne
uwagi dotyczce modelu cieplnego transformatora i sposobu predykcji przegrzania oraz oczywicie
mojemu promotorowi, Panu dr. hab. in. Krzysztofowi Oprzdkiewiczowi, ktry sprawowa opiek
mentorsk nad prac i bez ktrego praca ta by nie powstaa.

Spis treci
1 Uwagi wstpne.

2 Oprogramowanie uyte przy pisaniu pracy.

3 Wstp do modelu cieplnego transformatora.

3.1

Metody oblicze cieplnych maszyn prdu przemiennego.

. . . . . . . . . . . . . . .

3.2

Transformator wykorzystany w pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3.3

Kadzie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

3.4

Moc i straty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

3.5

Uproszczenia.

14

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 Model cieplny transformatora.

16

4.1

Ustalanie si temperatury transformatora.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

4.2

Staa czasowa uzwoje i oleju. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

4.3

Stany cieplne nieustalone.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

4.4

Obliczenie temperatury najcieplejszego punktu transformatora. . . . . . . . . . . . .

20

5 Modu aplikacji SCADA.

24

5.1

Wprowadzenie do Wonderware InTouch.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24

5.2

Skrypt aplikacji oraz okno symulatora.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25

5.3

Menu i okno panelu operatorskiego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

5.4

Okno alarmw.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

5.5

Okna trendw biecych i historycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

5.6

Okno wizualizacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

5.7

Ochrona i uytkownicy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

5.8

Analiza danych w Historian Client.

35

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 Podsumowanie.

41

7 Bibliograa.

43

8 Dodatek A. Starzenie si izolacji.

44

9 Dodatek B. Rozwizanie rwnania nagrzewania ciaa jednorodnego.

46

10 Dodatek C. Zachowanie modelu w stanach nieustalonych.

48

11 Dodatek D. Ekrany aplikacji.

53

12 Dodatek E. Skrypt aplikacji.

57

1 Uwagi wstpne.
W ramach realizacji pracy naleao zaprojektowa, zrealizowa i przetestowa modu aplikacji
SCADA, umoliwiajcy przewidzenie przegrzania si transformatora redniego napicia. Predykcja temperatury transformatora miaa by wykonana na podstawie zmierzonych i zapisanych przebiegw temperatury, informacji o zaczonych odbiorach energii oraz z wykorzystaniem modelu
procesu cieplnego w postaci dyskretnego rwnania stanu. Do realizacji pracy naleao wykorzysta rodowisko Wonderware InTouch w wersji Demo.
Cel ten osignity zosta w dwch krokach. Pierwszym z nich bya budowa matematycznego
modelu nagrzewania transformatora. Nastpnym krokiem byo zaprojektowanie aplikacji SCADA,
ktra skadaa si z dwch moduw:

symulatora, w ktrym zaimplementowany zosta model,

oraz czci waciwej, odpowiedzialnej za informowanie o przegrzaniu.

Podczas pisania pracy

zmieniy si zaoone sposoby realizacji zadania, przede wszystkim sposb, w jaki przewidywane
jest przegrzanie transformatora.
Praca zakresem obejmuje zagadnienia zwizane z modelami cieplnymi maszyn prdu przemiennego, skupiajc si gwnie na transformatorze, tj. metodami oblicze cieplnych, normami opisujcymi aspekty cieplne pracy transformatora, obudowami transformatora (kadziami). Poruszone
zostay te tematy mocy i strat transformatora, ktre s rdem powstawania ciepa w transformatorze. W dalszej czci opisano proces ustalania si temperatury transformatora, stae czasowe
transformatora oraz obliczenia zwizane z wyznaczeniem temperatury transformatora. W drugiej
czci pracy, dotyczcej aplikacji SCADA, opisano pokrtce rodowisko Wonderware InTouch oraz
zaprojektowan aplikacj.
Rozdzia zatytuowany Wstp do modelu cieplnego transformatora opisuje podstawy teoretyczne do dalszych rozwaa. Jako pierwsze opisane zostay metody oblicze cieplnych maszyn
prdu przemiennego stosowane w praktyce, w szczeglnoci metoda zastosowana w niniejszej pracy.
Nastpnie omwione zostay parametry transformatora uytego w pracy oraz oglne warunki, ktre
musi spenia transformator i jego rodowisko do zapewnienia poprawnej pracy urzdzenia. W dalszej czci skupiono si na kadziach, ktre s istotnym z punktu widzenia chodzenia elementem
transformatora.

Kolejna cz opisuje moc transformatora i wydzielane w nim straty, ktre s

gwnym powodem nagrzewania transformatora. Ostatni podrozdzia powicony zosta uproszczeniom zastosowanym w pracy.
Rozdzia Model cieplny transformatora przyblia sposb wyznaczania modelu oraz efekt kocowy, tj. rwnanie opisujce proces nagrzewania/chodzenia transformatora. Pierwszy podrozdzia
dotyczy klasycznego rwnania nagrzewania ciaa jednorodnego, ktre jest podstaw zbudowanego
modelu matematycznego transformatora. Nastpnie opisane zostay sposoby wyznaczania staych
czasowych transformatora: uzwojenia oraz oleju. Dalsza cz opisuje stany cieplne nieustalone
transformatora, tj. wszystkie te przypadki, w ktrych zmiana obcienia nastpuje wtedy, gdy temperatura transformatora jeszcze si nie ustalia. W ostatnim podrozdziale przedstawione zostao
kocowe rwnanie opisujce model matematyczny transformatora oraz przykad ilustrujcy sposb
oblicze temperatury poszczeglnych elementw transformatora na podstawie tego rwnania.
Rozdzia Modu aplikacji SCADA powicony jest zaprojektowanej i zrealizowanej aplikacji.
Na pocztku omwione zostao oprogramowanie Wonderware InTouch, w ktrym aplikacja zostaa
wykonana. Dalsze podrozdziay opisuj kolejno czci skadowe aplikacji: cz symulacyjn, czyli
skrypt aplikacji oraz okno symulatora, oraz waciw aplikacj: menu i okno panelu operatorskiego,
okno alarmw, okna trendw biecych i historycznych, okno wizualizacji procesu, ochron aplikacji
oraz jej zdeniowanych uytkownikw, na kocu za analiz i testy aplikacji.

Podsumowanie zawiera wypunktowane wnioski dotyczce napisanej pracy, tj. modelu matematycznego transformatora oraz aplikacji SCADA.
Na kocu pracy zamieszczone zostay dodatki. S to istotne wg Autora, dodatkowe informacje
dotyczce pracy. I tak, Dodatek A opisuje zaleno starzenia si izolacji (a wic i transformatora)
od temperatury, w jakiej si znajduje. Jest to wany aspekt, ktry w pracy jednak nie pojawia si
ze wzgldu na zoono. Dodatek B przedstawia sposb rozwizania krok po kroku klasycznego
rwnania rniczkowego, opisujcego proces nagrzewania si ciaa jednorodnego, na ktrym to
rwnaniu opiera si model matematyczny transformatora przyjty w pracy.

Dodatek C opisuje

3 scenariusze zachowania modelu w stanach nieustalonych. W Dodatku D zamieszczone zostay

zdjcia z okien moduu aplikacji SCADA omawianej w pracy, natomiast Dodatek E to skrypt
aplikacji, ktry przede wszystkim generowa dane wejciowe do aplikacji.

2 Oprogramowanie uyte przy pisaniu pracy.

1. System operacyjny Windows 7 Professional SP1 32bit.
2. Microsoft SQL Server 2008 z SP1.
3. Wonderware Application Server 3.1 z SP3.
4. Wonderware InTouch 10.1 z SP3:
(a) Application Manager,
(b) WindowMaker,
(c) WindowViewer,
(d) ArchestrA IDE.
5. Wonderware Historian 10.0 z SP1:
(a) Historian Client Trend,
(b) Historian Client Query.
6. Wonderware GESRTP DAServer 2.0.
7. Wonderware MBTCP DAServer 2.0.
8. MathWorks MatLab 7.9.0 (R2009b).

3 Wstp do modelu cieplnego transformatora.

W rozdziale opisano metody oblicze cieplnych stosowanych dla transformatorw, w tym metod zastosowan w niniejszej pracy. Opisano rwnie transformator, na ktrym opiera si model
cieplny, oraz dopuszczalne warunki otoczenia.

Powicono osobn stron na omwienie obudw

transformatora, speniajcych istotn rol przy chodzeniu. Dalej opisano straty wystpujce w
transformatorze, natomiast na kocu - przyjte uproszczenia.

3.1

Metody oblicze cieplnych maszyn prdu przemiennego.

Obecny postp przy budowie maszyn prdu przemiennego zmusza do wykonywania coraz dokadniejszych oblicze pl temperatury. Maj one da odpowied na pytanie, czy maszyny pracujce
przy wartociach znamionowych nie przekrocz temperatur dopuszczalnych.

Od pocztkw wy-

korzystywane byy w tym celu rwnolegle dwie metody oblicze cieplnych: metoda bezporednia
oraz metoda zastpczych schematw cieplnych.
Zgodnie z tym, co pisze Krok w [7], metoda bezporednia, na ktrej opiera si rwnie niniejsza
praca, polega na analitycznym rozwizaniu ukadu rwna rniczkowych, opisujcego rozkad
temperatury w maszynie elektrycznej. Rwnania te formuowane s dla poszczeglnych elementw oraz strug mediw chodzcych. Warunki brzegowe zadane s natomiast na powierzchniach
elementw. Metoda prowadzi do ukadu rwna wysokiego rzdu (czsto nieskoczonego) i jego
pierwiastki trzeba wyznacza w sposb przybliony metodami numerycznymi. Metoda zastpczych
schematw cieplnych wykorzystuje natomiast analogie w opisach matematycznych zjawisk zwizanych z rozpywem prdu w obwodach elektrycznych oraz rozpywem strumieni ciepa w ukadach
termodynamicznych. I tak na przykad strumieniom ciepa odpowiadaj prdy pynce w gaziach, rednim temperaturom cia - potencjay.

Oprcz tych dwch metod, na uwag zasuguje

rwnie popularna metoda elementw skoczonych - MES. Jest to zaawansowana metoda rozwizywania ukadw rwna rniczkowych, opierajca si na dyskretyzacji dziedziny na skoczone
elementy (w przypadku 2D - podziau na trjkty, w przypadku 3D - podziau na czworociany),
dla ktrych rozwizanie jest przybliane przez konkretne funkcje, i przeprowadzaniu faktycznych
oblicze tylko dla wzw tego podziau. Krok w [7] wymienia rwnie takie metody jak: metoda
rnic skoczonych, metoda bilansw cieplnych.

3.2

Transformator wykorzystany w pracy.

Generalizujc, jeli za kryterium przyjmiemy zastosowanie albo nie zastosowanie chodzenia, transformatory mona podzieli na dwa rodzaje: suche oraz olejowe (gdzie dowoln ciecz izolacyjn
traktujemy jako olej).

W niniejszej pracy zdecydowano si oprze dalsze rozwaania na trans-

formatorze olejowym, poniewa, w odrnieniu od transformatora suchego, problem nagrzewania

si uzwojenia transformatora olejowego uznano za bardziej praktyczny.

Norma PN-EN 60076-

1:2011 za transformator olejowy uznaje Transformator, ktrego obwd magnetyczny i uzwojenia

s zanurzone w oleju [8].
Jako przykad wybrano transformator niemieckiej rmy Siemens - seria TUMATIC.

Jest

to transformator olejowy, rozdzielczy, 3-fazowy, do instalacji naziemnej, o chodzeniu naturalnym

ONAN (wyjanienie oznacze pniej). Transformator ten wyposaony jest w kad hermetyczn
(opisane w nastpnym podrozdziale Kadzie), wypenion mineralnym olejem transformatorowym.
Uzwojenia wykonane s z miedzi, natomiast rdze z blachy elektrotechnicznej krzemowej.

Parametry transformatora s nastpujce:

liczba faz: 3,

moc:

napicie pierwotne:UGN

napicie wtrne:

czstotliwo:

grupa pocze: Yzn5,

napicie zwarcia:

straty jaowe:

straty obcieniowe:

masa cakowita/oleju:

SN = 63 kV A,
= 15.75 kV ,

UDN = 0.42 kV ,

fN = 50 Hz ,

UZ = 4 %,

Po = 240 W ,
Pobc = 1350 W ,
420/106 kg .

Warunki pracy urzdzenia s zgodne z norm [8], to znaczy:

m,

wysoko nad poziomem morza nie przekracza 1000

temperatura otaczajcego powietrza nie jest nisza -25 C i nie wysza ni

temperatury w przewidywanym miejscu zainstalowania nie przekraczaj :

+40 C ,




+30

dla redniej miesicznej najgortszego miesica oraz

+20

dla redniej rocznej,

ksztat napicia zasilajcego jest zbliony do sinusoidalnego,

napicie zasilajce trjfazowe jest w przyblieniu symetryczne,

rodowisko ma stopie zanieczyszczenia pozwalajcy na nieuwzgldnienie jego wpywu na

transformator.

Transformatory rozrnia si w zalenoci od sposobu chodzenia.

W niniejszej pracy przyjto

transformator o symbolu ONAN (wedug normy [9]), gdzie poszczeglne znaki czteroliterowego
kodu podano niej.
1. Wewntrzny czynnik chodzcy stykajcy si z uzwojeniem.

- olej mineralny lub syntetyczna ciecz izolacyjna o punkcie zaponu

300 C .

2. Mechanizm wprawienia w ruch wewntrznego czynnika chodzcego.

- naturalny termosyfonowy przepyw przez urzdzenia chodzce i w uzwoje-

niach.

1 Takie temperatury zapewniaj satysfakcjonujc, z punktu widzenia ekonomii, ywotno transformatora.

9

3. Zewntrzny czynnik chodzcy.

- powietrze.

4. Mechanizm wprawiania w ruch zewntrznego czynnika chodzcego.

N3.3

konwekcja naturalna.

Kadzie.

Kad jest nieodzownym elementem transformatora olejowego, rwnie istotnym przy problemie
zapewnienia odpowiedniego chodzenia.
granicy kad-powietrze i kad-olej.

Stanowi orodek poredniczcy w wymianie ciepa na

Od wielkoci jej powierzchni, zwaszcza powierzchni cian

bocznych, zaley szybko chodzenia. W praktyce spotykamy rne rodzaje kadzi.

Najprostszym rodzajem s kadzie wykonane z blachy gadkiej. Zazwyczaj maj przekrj owalny

albo prostoktny z zaokrglonymi ktami . Kadzie z blachy gadkiej s stosowane gwnie do transformatorw o mocach do ok. 20

kV A,

ktre najczciej nie wymagaj zwikszenia powierzchni

chodzenia. Transformatory o mocy wikszej na og musz mie rwnie zwikszon powierzchni

chodzenia, co mona osign w atwy sposb poprzez pofalowanie cianek kadzi. Dziki temu,
przy stosunkowo nieznacznym zwikszeniu wymiarw zewntrznych kadzi, uzyskujemy du powierzchni chodzenia. W tym przypadku fale s podunymi i wskimi (5-12
bd trjktnymi zbiornikami oleju o gbokoci w granicach 50-300
50

mm.

mm,

mm ), prostoktnymi

rozmieszczanymi co np.

Taka konstrukcja zapewnia omywanie kadzi wiksz iloci chodzcego powietrza. Dodat-

kowo, przy wzrocie cinienia wewntrznego, fale sprycie nieco rozszerzaj si i kad zwiksza

swoj objto . [2]

Kadzie rurowe s to kadzie, z ktrych ciepo odprowadzane jest gwnie za pomoc rur pionowych, o rednicy 3050

mm, zagitych agodnie u dou i gry, i wspawanych w odpowiednie otwory

kadzi. Gorcy olej warstw grnych traa do rur i ozibiajc si stopniowo opada ku doowi, co
skutkuje powstaniem naturalnego krenia oleju. Kadzie rurowe, mimo trudnoci wykonawczych,
nadal s produkowane, przede wszystkim ze wzgldu na ich du wytrzymao mechaniczn, a co
za tym idzie - moliwo transportowania na dalekie odlegoci. Oprcz tego, wskutek prowadzenia
rurami strumienia chodzcego oleju, oglna powierzchnia kadzi moe by mniejsza o ok. 20% od
kadzi falistej.

Pewn odmian od kadzi rurowych stanowi kadzie harfowe.

Rnica polega na

tym, e wewntrzne rzdy rur nie s wyginane, a ich wyloty poczone s z poziomymi odcinkami
rur zewntrznego rzdu. [2]
Nastpnym typem s kadzie radiatorowe. Radiatory stanowi tu rodzaj baterii rur poczonych rwnolegle. W przypadku transformatorw maej mocy (do ok. 20

M V A),

kadzie maj

ksztat prostoktny, a radiatory przyspawane s na stae do cianek. Chodzenie transformatorowe

bez wymuszonego podmuchu jest w tym przypadku wystarczajce. Jeli chodzi o transformatory
wikszej mocy, kadzie s owalne, a radiatory mona zdemontowa, przy czym stosuje si wwczas specjalne zawory blokujce przepyw oleju do i z radiatora.

Te transformatory wymagaj

dodatkowego chodzenia przy uyciu wentylatorw. [2]

Pewien wgld w sprawno chodzenia poszczeglnych kadzi mog da wyniki pomiarw przytoczone z [7].

Zostay wykonane dla trjfazowego transformatora z chodzeniem naturalnym o

2 Zaokrglona cz kadzi ma znacznie wiksz wytrzymao ni paskie cianki.

3 T waciwo kadzi falistych wykorzystano w transformatorach hermetyzowanych, ktre nie wymagaj stosowania konserwatorw. [2]

10

danych znamionowych:

SN = 40kV A, UN 1 = 3kV , U2N = 230V, fN = 50Hz

dla trzech rnych

40o C .

rozwiza konstrukcyjnych kadzi, znamionowego stanu pracy, przy temperaturze otoczenia

Mierzono temperatury cewek uzwojenia grnego, a wic najcieplejszego miejsca w transformatorze.

Wyniki s nastpujce:

90.7o C

dla transformatora z kadzi radiatorow,

92.5o C

dla transformatora z kadzi falist,

95.3o C

dla transformatora z kadzi rurow.

Zatem w tym przypadku kad radiatorowa miaa najlepsze wyniki.

Nie s one jednak na tyle

dobre, aby zanegowa sensowno produkowania pozostaych typw kadzi.

Wyrnia si jeszcze takie typy kadzi jak kloszowe, szafowe oraz dziobowe, stosowane zwykle
w specjalnych warunkach.
Stosowanie specjalnego typu kadzi zapewnia szybsze oddawanie ciepa do otoczenia. W czci
przypadkw chodzenie jest jednak zbyt wolne, dlatego trzeba zastosowa dodatkowe rozwizania.
Jednym z nich jest chodzenie ze sztucznym podmuchem, stosowane gwnie przy kadziach radiatorowych. Polega ono na przyczeniu 1-2 wentylatorw, od ktrych powietrze jest doprowadzane
do radiatorw za pomoc systemu rur, bd przyczeniu wikszej iloci maych wentylatorw, z
ktrych kady obsuguje 2-4 radiatory.
Kolejnym rozwizaniem jest chodzenie ze sztucznym obiegiem oleju i oddzieln chodnic.
Polega na przetaczaniu oleju przez chodnic za pomoc pompy obiegowej. Przy takim chodzeniu wewntrz kadzi utrzymuje si bardziej wyrwnana temperatura ni w przypadku chodzenia
naturalnego, czy z podmuchem. Rozrnia si chodnice wodne bd powietrzne.

3.4

Moc i straty.

Moc znamionowa transformatora jest wartoci umown [8],[4]. W normie PN-EN 60076-1:2011
moc znamionowa zostaa okrelona jako: umowna warto mocy pozornej, przypisanej danemu
uzwojeniu, ktra wraz z napiciem znamionowym tego uzwojenia okrela prd znamionowy tego
uzwojenia [8].
W przypadku wykorzystanego w pracy transformatora, warto mocy jest opisana zalenoci:

SN =

3 UN 1 IN 1 ,

skd wyznaczony zosta prd znamionowy:

IN 1 =

SN
63
=
2.31 [A].
3 UN 1
3 15.75

Norma deniuje rwnie pojcie strat stanu jaowego: moc czynna pobierana przez transformator przy doprowadzeniu znamionowego napicia (...) o znamionowej czstotliwoci do zaciskw
jednego z uzwoje przy rozwartych pozostaych uzwojeniach [8]. W caej pracy przyjto, e s wartoci sta (nie zale od zmian temperatury transformatora i prdu pyncego przez uzwojenia).
Z kolei straty obcieniowe maj nastpujc denicj: moc czynna pobierana przy znamionowej
czstotliwoci oraz temperaturze odniesienia (...)

i zwizana z jedn par uzwoje, wtedy gdy

przez zaciski liniowe jednego uzwojenia pynie prd znamionowy (...), a zaciski drugiego uzwojenia
s zwarte. Zaciski dalszych uzwoje - jeli istniej - s rozwarte [8].

11

Pobc

Jezierski w [5] pisze, e straty obcieniowe

s wywoane przepywem prdu obcienia

przez uzwojenia transformatora i obejmuj:

1. straty podstawowe w uzwojeniach,
2. straty dodatkowe w uzwojeniach,
3. straty dodatkowe poza uzwojeniami ( w kadzi i niektrych elementach konstrukcyjnych).
Dla uproszczenia pominito straty dodatkowe w uzwojeniach i straty dodatkowe poza uzwojeniami.
Straty podstawowe kadego z uzwoje transformatora oblicza si wg wzoru:

Pp = qI 2 Rst ,

(3.1)

w ktrym:

Pp
q

- liczba faz,

Rst I

- straty podstawowe,

rezystancja uzwojenia (zmierzona prdem staym),

- warto skuteczna prdu pyncego przez uzwojenie.

W praktyce czsto wykorzystuje si nieco zmieniony wzr (3.1) [5]:

PpCu = 2.4 J 2 M 1012 ,

(3.2)

PpAl = 13 J 2 M 1012 ,

(3.3)

przy czym:

J
M

- gsto prdu,
- masa materiau przewodowego wszystkich

faz.

Uwaga 1. W obu wzorach (3.2) i (3.3), jeli gsto prdu podamy w

12
4
10
mona pomin .

A/mm2 ,

wspczynnik

Uwaga 2. Wzr (3.2) jest prawidowy przy uzwojeniu wykonanym z miedzi, natomiast wzr
(3.3) dla uzwojenia wykonanego z aluminium.
o
temperatury uzwojenia 75 C .

Oba wzory do dobrze przybliaj straty dla

Dalej wyznaczona zostanie zaleno strat obcienia wykorzystanego w pracy transformatora

(punkt 1.2) od prdu pyncego przez uzwojenia.
Straty obcienia opisuje oglnie zaleno (3.1), ktr mona rozbudowa do postaci:
0

Pobc = 3 IN2 1 (R1 + R2 ),

(3.4)

gdzie:

4 Jezierski w [5] nie podaje wprost uzasadnienia dla tego uproszczenia - gsto naley poda w podstawowych
jednostkach ukadu SI:

A/m2 ;

mm2 = 106 m2 ,
(106 )2 = 1012

z prostego przeliczenia mamy, e

podnoszony do kwadratu, to otrzymujemy w wspczynnik:

12

a e prd w obu wzorach jest

 IN 1 prd
R1
0

R2

pyncy przez uzwojenia od strony grnego napicia,

- rezystancja uzwojenia po stronie grnego napicia,

- rezystancja uzwojenia po stronie dolnego napicia widziana od strony grnego napicia.

Rezystancj uzwojenia po stronie dolnego napicia widzian od strony grnego napicia liczy
si wg nastpujcego wzoru:

R2 = R2

UN 1
UN 2


,

gdzie:

R2

- rezystancja uzwojenia po stronie dolnego napicia,

UN 1 , UN 2

- napicia znamionowe pierwotne i wtrne.

Mona przyj, e

R1 R2 ,

skd otrzymujemy:

R1 =

1 Pobc

.
2 3 IN2 1

(3.5)

Podstawiajc dane transformatora do (3.5), otrzymamy warto rezystancji uzwoje po stronie

grnego napicia:

R1 =

1350
1

42.2 [].
2 3 2.312

Zatem rwnanie na zaleno strat obcienia od prdu pyncego przez uzwojenia grnego
napicia dane jest zalenoci:

Pobc = 3 I12 2 42.2 = 253.2 I12

(3.6)

Zaleno ta ukazana jest na Rys. 3.1.

Rys. 3.1. Zaleno strat obcieniowych od prdu pyncego przez uzwojenia wg zalenoci
(3.6).

13

Jeli za chodzi o cakowite straty, tj.

prd pyncy przez uzwojenia

I1 > 0,

straty obcieniowe i straty jaowe, przyjto, e jeli

to straty cakowite rwnaj si stratom obcieniowym,

opisanym zalenoci (3.6), w sumie ze stratami jaowymi, ktre s rwne 240 [W]. Natomiast jeli
prd

I1 = 0, to straty cakowite wynosz 240 [W], jeli na uzwojeniu pierwotnym jest napicie oraz

0 [W], jeli napicie na uzwojeniu pierwotnym jest rwne 0 [V]. Zatem cakowite straty opisane s
ostatecznie zalenoci:

253.2 I1 + 240
P = 240

3.5

, I1 > 0, U1 6= 0
, I1 = 0, U1 =
6 0.
, I1 = 0, U1 = 0

Uproszczenia.

Podczas pisania pracy poczyniono szereg uproszcze dotyczcych modelu matematycznego stacji
transformatorowej, majcych na celu uatwienie oblicze, zwikszenie przejrzystoci rozwaa oraz
zmniejszenie objtoci pracy.
Przy tworzeniu modelu matematycznego stacji transformatorowej nie bazowano na adnych
rzeczywistych pomiarach, dlatego wikszo wystpujcych parametrw zaczerpnito z pozycji bibliogracznych i katalogw. Trzeba jednak zaznaczy, e wartoci te w aden sposb nie ustpuj
wartociom otrzymanym na drodze pomiaru, nie pogarszaj, ani nie zawaj przedstawionych w
dalszej czci wnioskw. Prac starano si wykona tak, aby w kadym punkcie mona byo uy
wartoci uzyskanych z pomiarw.
Due uproszczenie wystpuje przy rozkadzie temperatury oleju oraz uzwojenia, zgodne z reszt
z uproszczeniami poczynionymi w normie [10] oraz pozycjami [3],[4]. Mianowicie:

temperatura oleju narasta prostoliniowo od dou do gry;

temperatura uzwojenia narasta prostoliniowo od dou do gry, rwnolegle do uzwojenia (rnica pomidzy obiema temperaturami jest staa i rwna g);

temperatura najgortszego miejsca uzwojenia jest wiksza ni temperatura grnej czci

o
o
uzwojenia o sta warto +5 C , skd Hg = g + 5 C .

Obrazuje je Rys.

3.2.

Krok w [7] przeprowadzi badania symulacyjne dotyczce wpywu tem-

peratury otoczenia na temperatur najcieplejszego miejsca transformatora dla transformatora o

parametrach przedstawionych w podrozdziale Kadzie, przy dwu wartociach temperatury otoo
o
czenia: +40 C i 10 C . Z przeprowadzonych bada wynikao, e temperatura otoczenia, jak
mona byo si spodziewa, ma duy wpyw na maksymalne temperatury uzwoje transformatora.
o
Krok pisze, e: W rozpatrywanym transformatorze obnienie temperatury otoczenia z +40 C
o
o
w okresie letnim do 10 C w okresie zimowym (czyli o 50 C ) powoduje obnienie maksymalnej
o
o
o
temperatury uzwoje z +93.3 C do +47.5 C (czyli o 45.8 C ) [7]. Dlatego w pracy przyjto, e
temperatura najcieplejszego miejsca transformatora liniowo zaley od temperatury otoczenia.

14

Rys. 3.2. Zaleno przyrostw temperatury konkretnych punktw uzwojenia od oleju.

W obliczeniach nie uwzgldnia si ani rodzaju kadzi, ani jej wpywu na przyrosty temperatur.
Nie wzito rwnie pod uwag starzenia si izolacji (patrz Dodatek A). Zrezygnowano z oddawania ciepa poprzez promieniowanie. Pozostae uproszczenia s przyjte albo milczco, albo bd
opisane w dalszej czci pracy.

15

4 Model cieplny transformatora.

W rozdziale omwiono rwnanie opisujce proces grzania si i chodzenia ciaa jednorodnego.
Na podstawie rozwizania tego rwnania, wyprowadzono odpowied obiektu w postaci przyrostu
temperatury.

Zdeniowano i omwiono pojcie staej czasowej.

Opisano rwnania pozwalajce

na przyblienie wartoci temperatury uzwojenia. Rozwaania dotycz stanw cieplnych zarwno

ustalonego jak i nieustalonego.

4.1

Ustalanie si temperatury transformatora.

Ponisze rwnanie oglne dotyczy przypadku, w ktrym ilo ciepa wywizujcego si w ciele
lub do niego doprowadzana jest rwna iloci ciepa odprowadzonego na zewntrz. Zerowy bilans
cieplny prowadzi po pewnym czasie do ustalenia si temperatury poszczeglnych punktw ukadu
cieplnego. Idc za [4],[1], klasyczne ujcie procesu grzania si i chodzenia ciaa jednorodnego, na
ktrym oprzemy rozwaania dotyczce transformatora, oparte jest na rwnaniu rniczkowym:

P d = Gcd + Sd

(4.1)

w ktrym:

(Po + Pobc )d = P d

- energia wydzielana w rniczce czasu (moc tracona w transfor-

matorze), gdzie:

 Po - straty jaowe (stae),

 Pobc - straty obcieniowe (zmienne),
G
c

- ciar ciaa,

- ciepo waciwe ciaa,

- powierzchnia chodzca,

- wspczynnik oddawania ciepa przez powierzchni,

t to =

- rnica temperatur midzy powierzchni ciaa a otoczeniem, gdzie:

 t - temperatura ciaa,
 to - temperatura otoczenia.
Do dalszej analizy przyjto, e przewodno cieplna ciaa jest nieskoczenie dua, co oznacza
jednakow temperatur wewntrz i na powierzchni ciaa, oraz e strata mocy

i wspczynnik oddawania ciepa

P 5 , ciepo waciwe

s niezalene od temperatury.

Rwnanie (4.1) wyraa, e energia wydzielana w rniczce czasu

P d

czciowo magazyno-

wana jest w ciele, podnoszc jego temperatur (Gcd), natomiast reszta przejmowana jest przez
powierzchni chodzc (Sd ).

Po ustaleniu si temperatury, tzn.

kiedy

d = 0,

ciepo nie

odkada si w ciele, ale cae wydzielane jest na zewntrz, skd zaleno (4.1) przeksztaca si na:

P = Sust ,
5 Korekt strat obcieniowych ze wzgldu na temperatur podaje np. norma [8].
16

(4.2)

gdzie

ust

oznacza ustalony przyrost temperatury.

Rozwizanie rwnania rniczkowego (4.1) przy warunkach pocztkowych

= 0, = 0,
oznaczajcych, e proces grzania rozpoczyna si przy temperaturze ciaa rwnej temperaturze
otoczenia (t

= to )

i umownym, zerowym czasie, ma posta:

= ust (1 e T ),

(4.3)

przy czym:

P
,
S
Gcust
Gc
=
.
T =
S
P
ust =

(4.4)

(4.5)

ust .
P = 0, tj.

Jest to zatem model pierwszego rzdu, o staej czasowej T i wzmocnieniu

wizania rwnania (4.1) podano w Dodatku B. Jeli przyjmiemy, e

Sposb rozdo ciaa nie

doprowadzane jest adna energia, rozwizanie rwnania (4.1) przyjmuje posta

= ust e T

(4.6)

i opisuje proces chodzenia ciaa, rozgrzanego wczeniej do ustalonej wartoci temperatury. Poniej wykres przedstawiajcy przebiegi nagrzewania i chodzenia, dla teoretycznych wartoci staej
o
czasowej T = 100 [s] oraz ustalonej rnicy temperatur ust = 100 [ C].

Rys. 4.1. Krzywe obrazujce proces nagrzewania (1) i chodzenia (2) ciaa jednorodnego.

17

4.2

Staa czasowa uzwoje i oleju.

Z rozwizania rwnania (4.1) wynika, e staa czasowa opisana jest przez zaleno (4.5):

T =

Gc
Gcust
=
,
S
P

gdzie, w przypadku uzwojenia:

G c

ciar miedzi [kg],

- ciepo waciwe miedzi (385

W s
o Ckg ),

j-

gsto prdu (3.2

k-

wspczynnik strat dodatkowych (1.1, bezwymiarowy),

P ust

A
),
mm2

strata mocy w uzwojeniach (2.44kj

[W]),

o
- rednia ustalona rnica temperatury midzy powierzchni uzwojenia a olejem [ C ].

Dane zaczerpnito z [4]. Aby obliczy rzd wielkoci staej czasowej, poczynimy dalsze zaoenia:
1. przyrost redniej temperatury uzwojenia w stosunku do otoczenia jest rwny maksymalnemu
o
przyrostowi dopuszczalnemu 65 C [9: dla transformatora ONAN],
2. przyrost redniej temperatury oleju w stosunku do otoczenia jest rwny 47
3. temperatura uzwojenia w

gorcym punkcie

jest o ok. 5

C,

wysza od redniej temperatury

powierzchni uzwojenia.
Zatem rnica temperatur pomidzy

gorcym punktem

uzwojenia a olejem wynosi

ust 65 + 5 47 = 23o C.
Std staa czasowa:

G 385 23
322s 5.4
2.44 1.1 G 3.22

min

Powyszy wynik mona zinterpretowa tak, e po upywie ok. 22 minut (czterokrotna warto
staej czasowej), uzwojenie ustala swoj temperatur w stosunku do oleju.
Dla obliczenia staej czasowej oleju rwnie posuymy si wzorem (4.5). Przyjmiemy nastpujce wartoci:

G = 106

kg

c = 1950

ciar oleju,

W s
o Ckg

ust = 47 o C

- ciepo waciwe oleju,

- redni przyrost temperatury oleju w stosunku do czynnika chodzcego,

P = 240 + 1350 = 1590 [W ]

- straty w miedzi i elazie.

18

Staa czasowa oleju jest rwna:

T =

1950 106 47
14237
1590

[s]

[godz.].

Stae czasowe oleju s zdecydowanie wiksze ni stae czasowe uzwoje.

Jaboski w [1] podaje nastpujce zakresy wartoci staych czasowych:

uzwojenia wzgldem oleju - kilka do kilkunastu minut (0.3

oleju, przeliczonego na pojemno ciepln - od okoo jednej do kilku godzin (3.5

13

0.9ks

5 15min),
10ks

godz.)

Naley jednak pamita, e s to do rozmyte granice i tak na przykad [4] podaje wyznaczon
wartoci staej czasowej uzwojenia

T = 4.2

min i staej czasowej oleju

T = 5.3

godz., ktre nie

mieszcz si w tym przedziale.

4.3

Stany cieplne nieustalone.

Wczeniej omwiony zosta przypadek nagrzewania i chodzenia transformatora, uoglnionego do

P1 , ktremu odpowiadaj straty P1 , jest stae. Dalej rozwaobcienie zmienia si do wartoci P2 , czemu towarzyszy zmiana

jednorodnego ciaa, kiedy obcienie

ony zostanie przypadek, kiedy
strat do wartoci

P2 .

Zakadamy jak wczeniej, e sumaryczne straty skadaj si ze staych

strat jaowych i zmiennych strat obcieniowych. Stratom poprzednim i biecym odpowiadaj

ustalone wartoci temperatury:

P1
S1
P2
2 =
S2

1 =

Przyjto wczeniej, e wspczynniki oddawania ciepa

mujemy proporcjonalno

nie zale od temperatury, std otrzy-

przyrostu temperatury do przyrostu strat:

P2
2
=
.
1
P1
Niech transformator pracuje pod danym obcieniem, ktre nastpnie zostaje zmienione zanim
przyrost temperatury zdy si ustali. Aby zaobserwowa odpowied obiektu na takie sygnay
wejciowe, naley rozwiza rwnanie (4.1) dla warunkw pocztkowych

= 1

oraz

= 1 .

Otrzymujemy wwczas rwnanie

1
1

T + 1 e
T ,
= 2 1 e

(4.7)

ktre opisuje oglny przypadek nagrzewania si ciaa jednorodnego [6]. Sowo nagrzewanie jest
jednak nieco mylce, gdy powysze rwnanie opisuje rwnie proces chodzenia ciaa i to nie przy

2 = 0

(patrz Dodatek C). Poniej zamieszczono jedn z moliwych odpowiedzi obiektu.

6 W [4] wprowadza si dodatkowy wspczynnik korekcyjny w wykadniku, z ktrego jednak rezygnuje si w

dalszej czci z powodu zbytniej komplikacji ostatecznych wzorw, natomiast w [6] wspczynnik nie pojawia si w
ogle. W obu pozycjach, ale rwnie w normach, do dalszych rozwaa przyjto wzory zgodne z wyprowadzonymi
poniej.

19

Rys. 4.2. Krzywa obrazujca proces nagrzewania ciaa jednorodnego.

Na Rys.

4.2.

przedstawiony zosta sygna wyjciowy z obiektu dla zadanych sygnaw wej-

ciowych (krzywa oznaczona jako

= 100

).

Poszczeglne skadowe sygnau zostay podpisane: do czasu

(rwnego staej czasowej obiektu), odpowied rwna jest

= 1

!
1e T ,

nastpnie sygna ten opisany jest rwnaniem

1
1

T + 1 e
T .
= 2 1 e

Dodatkowo, po prawej stronie rysunku, zaznaczono wartoci ustalonych przyrostw temperatury

oraz

4.4

2 .

Obliczenie temperatury najcieplejszego punktu transformatora.

Dotychczas omwione zostay proste rwnania opisujce proces nagrzewania/chodzenia ciaa jednorodnego.

Transformator z pewnoci nie jest ciaem jednorodnym i naley w nim wyrni

przynajmniej takie elementy jak: kad, olej, rdze, uzwojenie.

Kady z wymienionych elemen-

tw mona z pewnym uproszczeniem opisa rwnaniem (4.1). Wwczas moliwe jest wyznaczenie
przyblionej wartoci temperatury uzwojenia, poprzez badanie przyrostw temperatur pomidzy
otoczeniem i kadzi, kadzi i olejem, olejem i rdzeniem, olejem i uzwojeniem. Upraszczajc nieco
stosunki [4] przyjto, e przyrost temperatury uzwojenia wzgldem powietrza
przyrostw temperatur oleju wzgldem otoczenia

i uzwojenia wzgldem oleju

= u + o
20

rwny jest sumie

u :
(4.8)

Jeli obcienie zmieni si, kady z tych przyrostw bdzie zmienia si oddzielnie wedug krzywej wykadniczej. Idc za [3], w celu wyznaczenia wzoru analitycznego na przyrost temperatury
uzwojenia w stosunku do otoczenia, poczyniono odpowiednie zaoenia (podane bez uzasadnienia).
Przez

oznaczony zostanie stosunek obcienia transformatora

Pn :
=

do jego mocy znamionowej

P
.
Pn

(4.9)

Zatem ustalony przyrost temperatury uzwojenia w stosunku do oleju, przy obcieniu

P, wyniesie:

u, = u,n 2nu ,
gdzie wykadnik

(4.10)

nu w rozwaanym przypadku wynosi nu = 0.85.

Proces nagrzewania si uzwojenia

w stosunku do oleju jest opisany rwnaniem:

u, = u,n 2nu 1 e /Tu ,

(4.11)

za proces ochadzania po wyczeniu obcienia (nagrzanego w stosunku do oleju o

u ):

u, = u e /Tu .
Przez

(4.12)

oznaczono stosunek strat w uzwojeniach przy znamionowym prdzie do strat jao-

wych przy znamionowym napiciu. Stosunek ustalonych przyrostw temperatury oleju wzgldem
powietrza przy obcieniu

i przy obcieniu znamionowym wyniesie:

o,
=
o,n
gdzie

no wynosi

1 + a2
1+a

no
,

no = 0.8. Proces grzania si

n



1 + a2 o
= o,n
1 e /To ,
1+a

w rozwaanym przypadku

wzorem:

o,

(4.13)

oleju w czasie jest opisany

(4.14)

za przebieg stygnicia po wyczeniu transformatora (w ktrym przyrost temperatury oleju w

o )

stosunku do powietrza wynosi

o, = o e /To .

(4.15)

Sumujc wartoci przyrostw czstkowych otrzymamy rozwinicie zalenoci (4.8) na przyrost

temperatury uzwojenia wzgldem powietrza od czasu:

2nu

= u,n

/Tu

1e


+ o,n

1 + a2
1+a

no

1 e /To + u e /Tu + o e /To .

(4.16)

Jeli transformator zostanie cakowicie odciony, ale pozostawiony pod napiciem, przyrost temperatury uzwojenia wzgldem powietrza zmienia si wedug rwnania:


= o,n

1 + a2
1+a

no

1 e /To + u e /Tu + o e /To .

(4.17)

Jezierski w [3],[4] podaje rwnie bardzo ciekawy wniosek na przykadzie transformatora oleo
o
jowego redniej mocy o parametrach: u,n = 20 C i o,n = 60 C , z zaoeniami a = 3, nu = 0.85

21

oraz

no = 0.8.

Jeeli w zakresie

70 . . . 130%

obcienia znamionowego zastpimy funkcj (4.16)

lini prost o rwnaniu:

= 100 20
to popeniony bd nie bdzie wikszy ni

3%.

Mona oczywicie to uproszczenie stosowa dla

transformatora o innych parametrach.

Dla lepszego wyjanienia wzorw (4.16) oraz (4.17) , poniej przytoczono przykad z [6].

Przykad 2.1.

Transformator pracujcy przez duszy czas przy poowie obcienia znamio-

nowego zosta cakowicie odciony (do stanu jaowego). Jakie przyrosty temperatur wystpi w
tym transformatorze po 5 min od chwili wyczenia odbiornikw?
Zaoenia:
1. Stosunek strat

Pobc,n
= 3.5. P = Pobc + Pj
Pj

a=

2. Stae czasowe (niezalene od temperatury):

Tu = 8

- czne straty w transformatorze.

min,

To = 3

h.

3. Przyrosty ustalone przy znamionowym obcieniu transformatora:

(a) uzwojenie-olej:
(b) olej-otoczenie:

u,n = 21o C ,
o,n = 44o C .

4. Wykadniki potg okrelajcych zaleno midzy stratami a przyrostami temperatur naley

przyj dla prostoty jako rwne 1.
Rozwizanie:
1. Ustalone przyrosty temperatur przy poowie obcienia:
(a) uzwojenia w stosunku do oleju:
(b) oleju w stosunku do otoczenia:

u,0.5 = u,n 2 = 21 0.52 = 5.2o C ,

o,0.5 = u,o

1 + a2
1 + 3.5 0.52
= 44
= 18.4o C .
1+a
1 + 3.5

2. Przyrost temperatury uzwojenia w stosunku do oleju po 5 min od chwili odcienia:

5

u = u,0.5 e /Tu = 5.2e 8 = 2.8o C .

3. Przyrost temperatury oleju w stosunku do otoczenia:


o =

1
o,n
1+a

(1 e /To ) + o,0.5 e /To = 44

1
5
5
(1 e 360 ) + 18.4e 360 = 18.1o C .
1 + 3.5

4. Ostatecznie po 5 min od chwili odcienia transformatora:

(a) przyrost temperatury uzwojenia w stosunku do oleju jest rwny:

2.8o C ,

(b) przyrost temperatury oleju w stosunku do otoczenia jest rwny:

18.1o C ,

(c) przyrost temperatury uzwojenia w stosunku do otoczenia jest rwny:

20.9o C .

22

2.8 + 18.1 =

Zakadajc, e temperatura otoczenia jest staa i wynosi

to = +20c C,

na pocztku temperatura

uzwojenia wynosia:

to + o,0.5 + u,0.5 = 20 + 5.2 + 18.4 = 43.6o C.

Natomiast po 5 minutach:

to + o + u = 20 + 2.8 + 18.1 = 40.9o C.

A wic zmalaa o

2.7o C .

Aby temperatura ustalia si, potrzeba czasu wynoszcego czterokrotno

najwikszej wartoci staej czasowej (w tym przypadku staej czasowej oleju, wynoszcej 3
okoo 12 godzin.

23

h ), czyli

5 Modu aplikacji SCADA.

Modu aplikacji zosta zrealizowany w dwch czciach. Pierwsza z nich to symulator, skadajcy
si z osobnego okna, sucego do zadawania wartoci danych wejciowych, oraz skryptu aplikacji,
majcego na celu wyliczanie odpowiednich wartoci temperatur. Druga, waciwa cz, to modu aplikacji SCADA umoliwiajcy monitorowanie procesu nagrzewania transformatora. Zdjcia
wszystkich okien aplikacji omwionych poniej zamieszczone zostay w Dodatku D.
Poniewa praca bya pierwszym zetkniciem Autora z projektowaniem aplikacji typu SCADA,
po czci opiera si ona na gotowych rozwizaniach, przedstawionych w m.in.

szkoleniu rmy

ASTOR [11],[13] (za zgod rmy ASTOR) oraz aplikacji pokazowej, doczanej do programu InTouch. Absolutn podstaw tworzenia pracy byy przede wszystkim ksiki zaczone do oprogramowania.

5.1

Wprowadzenie do Wonderware InTouch.

Aplikacje typu HMI (Human

Machine Interface )

ukazuj graczn reprezentacj procesu przemy-

sowego. Narzdzia, materiay i technologie zastosowane w produkcji sprowadzane s do symboli

gracznych i umieszczane w oknach aplikacji. Operatorzy w fabryce wchodz w interakcj z gracznym interfejsem aplikacji aby monitorowa i zarzdza procesem produkcyjnym [18].
rodowiskiem sucym do projektowania aplikacji HMI jest pakiet oprogramowania InTouch,
w skad ktrego wchodz programy: Application Manager, WindowMaker, WindowViewer. Dodatkowo, InTouch jest cile poczony z ArchestrA IDE (Integrated

Development Environment ).

Oba programy dziaajce wsplnie daj jeszcze wiksze moliwoci ni sam InTouch. Application
Manager to program przeznaczony do zarzdzania rnego rodzaju aplikacjami InTouch.

Pro-

gram WindowMaker suy do tworzenia interfejsw aplikacji HMI. Dostarcza on przede wszystkim
narzdzi gracznych, jzyka programowania skryptw oraz narzdzia do zarzdzania zmiennymi
(tagnames ). Program WindowViewer suy do uruchamiania wszystkich rodzajw aplikacji InTouch i ich testowania [18].
Ochrona projektowanych aplikacji zapewniona jest przez trzy systemy. Pierwszym z nich jest
ochrona InTouch. Skada si ona z dwch faz. Pierwsza polega na identykacji, czy osoba prbujca dosta si do aplikacji jest rozpoznawana jako zatwierdzony uytkownik. Druga faza determinuje jakie uprawnienia nadane zostay uwierzytelnionemu uytkownikowi. Kolejnym typem
ochrony jest ochrona oparta na systemie operacyjnym (domylnie jest to system Windows). Polega
ona na autentykacji uytkownikw aplikacji InTouch bazujc na ich osobistych kontach uytkownika systemu Windows. Ochrona systemu nadaje uytkownikowi dostp do funkcji InTouch jeli
stwierdzono jego przynaleno do jednej lub kilku autentykowanych grup uytkownikw systemu
Windows. Ostatnim typem ochrony jest ochrona oparta na systemie ArchestrA. W tym przypadku
administratorzy systemu deniuj uytkownikw i nadaj im uprawnienia, ktre okrelaj jakie
czynnoci mog wykonywa [18].
Program WindowMaker umoliwia tworzenie i kongurowanie wielu elementw wchodzcych
w skad aplikacji HMI. Podstawowym elementem kadej aplikacji s okna - panele, na ktrych
umieszcza si pozostae symbole graczne. Kolejnym elementem s podstawowe obiekty graczne:
linie, koa, prostokty, wielokty, tekst. Wicej dodatkowych elementw gracznych znajdziemy w
edytorze ArchestrA. Z kilku podstawowych elementw gracznych mona tworzy symbole, ktrym
nastpnie nadaje si animacje.

Animacje to proste operacje wykonywane na obiektach, tak jak

zmiana koloru, wykonanie instrukcji po naciniciu na obiekt, wyczenie obiektu (jeli spenia
jak funkcj).

Dla porwnania, ArchestrA dostarcza edytora, ktry umoliwia projektowanie

24

symboli jeszcze bardziej zoonych, zarwno pod ktem spenianych funkcji, jak i graki.
programie WindowMaker dostpne s zoone obiekty, ktre dziel si na dwie kategorie:
oraz

ActiveX Controls. Wizard

Wizards

jest to uprzednio zaprojektowany, zbudowany i zaprogramowany

obiekt, ktry wystarczy jedynie umieci w aplikacji i skongurowa [22, tumaczenie wasne].

ActiveX Controls

s to skompilowane obiekty z zewntrznych rde, wyposaone we waciwoci,

metody oraz zdarzenia, ktre mona modykowa nawet podczas dziaania aplikacji. Kolejnymi
elementami gracznymi WindowMaker s trendy biece i historyczne, odpowiedzialne za krelenie
przebiegw zmiennych w czasie dziaania aplikacji. Podobne trendy mona wstawi do aplikacji z
biblioteki

Wizards

[18].

W WindowMaker zmienne okrela si jako

Tagname Dictionary

tagnames,

ktre deniowane s poprzez narzdzie

(dosownie: sownik zmiennych). Do dyspozycji mamy kilka podstawowych

typw zmiennych: dyskretne (Discrete ), cakowitoliczbowe (Integer ), zmiennoprzecinkowe (Real ),

acuch znakowy (String ). Zmienne te mog by zmiennymi przechowywanymi w pamici aplikacji (Memory ), albo zmiennymi pobieranymi z zewntrz (I/O ). Dodatkowo dostpne s zmienne

wskanikowe (Indirect ) oraz szablony zmiennych (Supertags ). Dla kadej zmiennej, oprcz nazwy
i typu, zdeniowa mona inne parametry, m.in. zakresy wartoci, przynaleno do danej grupy,
warto pocztkow, alarmy itd. Zmienne programu WindowMaker s instancjami danej klasy i
zawieraj w sobie wiele innych zmiennych przechowujcych informacje o ich stanie, parametrach,
etc. Odwoanie si do danego pola instancji odbywa si poprzez operator  . (kropka), np. odwoanie do pola

tagname.HiStatus

informuje o tym, czy zmienna przekroczya warto alarmow

[17],[18].
W programie InTouch alarmy podzielone zostay na 5 kategorii: dyskretne, wartoci, odchylenia, przyrostowe, SPC (Statistical

Process Control ) [17].

Alarmy zbiorczo obsugiwane s przez nie-

ktre kontrolki. Szerzej omwione zostay w podrozdziale Okno alarmw. Zdarzenia s kolejnym,
obok alarmw, mechanizmem przekazywania informacji, aczkolwiek nie byy one wykorzystywane
w pracy.
W celu implementacji dodatkowych zachowa aplikacji, program WindowMaker umoliwia pisanie skryptw. Skrypt to zestaw instrukcji, ktre kieruj wykonywaniem aplikacji. Oprcz zwykych instrukcji, dostpna jest rwnie moliwo odwoywania si do predeniowanych funkcji,
szybkich funkcji (QuickFunctions ) oraz kontrolek

ActiveX.

Skrypty dziel si ze wzgldu na to

kiedy s uruchamiane, np. na pocztku dziaania aplikacji, podczas dziaania aplikacji, na zakoczenie dziaania aplikacji. Wyrnia si te rne rodzaje skryptw: skrypt aplikacji, skrypt okna
(osobny skrypt mona napisa do kadego okna), skrypt warunkowe (wykonywane przy zajciu
danego warunku logicznego), skrypty wywoywane zdarzeniami, naciniciem klawisza, zmian
wartoci zmiennej, etc [18].

5.2

Skrypt aplikacji oraz okno symulatora.

Dla aplikacji zdeniowany zosta skrypt (Application

Script ),

ktry symuluje proces nagrzewa-

nia/chodzenia transformatora na podstawie rwna wyprowadzonych w poprzedniej czci pracy

oraz danych dostarczonych z panelu symulatora. Skrypt ten zamieszczony zosta w Dodatku E.
Dane wyjciowe ze skryptu wywietlaj si zarwno w panelu symulatora, jak i czci wizualizacyjnej.

Standardowo skrypt aplikacji wykonywany jest cyklicznie w z gry zadanych odstpach

czasowych, na przykad co

10 ms.

W pracy przyjto odstp czasowy rwny

100 ms.

Na podsta-

wie czstotliwoci wykonywania skryptu mona symulowa upywajcy czas, jednak kada zmiana
tej czstotliwoci powodowaaby, e czas upywa szybciej lub wolniej. Dlatego wprowadzono do
skryptu odwoanie do zmiennej systemowej

$T ime
25

dostarczajcej wartoci czasu, ktry upyn

od pocztku dnia, danego z dokadnoci do

1 ms

[20]. Dziki temu szybko upywajcego czasu

mona regulowa poprzez dostpn w symulatorze zmienn podpit pod odpowiednie przyciski.
Przy takich zaoeniach, skrypt dziaa niezalenie od ustawionej w nim czstotliwoci wykonania,
poniewa bazuje na zewntrznym rdle czasu, natomiast zalene od czstotliwoci jest jedynie
odwieanie wartoci zmiennych.
Jak ju zostao powiedziane, w symulatorze dostpna jest zmienna odpowiadajca za regulacj prdkoci upywu czasu w symulacji.
przyspieszony 10-, 100-, 1000-krotnie.

Czas ten moe biec z rzeczywist prdkoci lub by

Do panelu symulatora zostay dodane 4 przyciski, kady

przypisany do odpowiedniej skali czasu. Uytkownik moe wybra zadan skal naciskajc na wybrany przycisk. Jednoczenie wybrana zosta moe jedynie jedna skala czasu, wic po naciniciu
na jeden przycisk, przy wybranym uprzednio drugim, drugi przycisk wycza si.

Aby tak si

stao, w skrypcie zostaa napisana odpowiednia cz kodu wykluczajca jednoczenie wcinicie

obu przyciskw. Niestety skrypt nie posiada instrukcji warunkowej

switch,

znanej z wielu podsta-

wowych jzykw programowania, przez co due wyraenia warunkowe buduje si na podstawie

zagniedonych instrukcji

if

 [20, tumaczenie wasne]. Jest to sposb bardzo nieporczny, ktry

wymaga pisania duej iloci instrukcji, co sprawia, e kod traci na czytelnoci. Kopotliwo zagadnienia zmiany szybkoci upywu czasu zwizana jest rwnie z tym, e czas nie jest uywany
wycznie do informowania uytkownika o tym, ile trwa symulacja, ale wykorzystywany jest do
oblicze przyrostw temperatury uzwojenia i oleju. Problem skalowania czasu spowodowa du
zmian kodu programu - zamiast odwoywa si wci do czasu startu symulacji, naleao zacz
zlicza przyrosty czasu w odpowiedniej skali i umiejtnie je sumowa.
Zmienne traktowane jako wejciowe do programu, tj. teoretycznie mierzone wartoci: natenia
prdu i napicia na uzwojeniu pierwotnym, temperatury otoczenia, transformatora itd., przechowywane s w zmiennych typu cakowitoliczbowego (Integer ). I tak na przykad, natenie prdu
przybiera wartoci od 0 do 500 jednostek, co przekada si na zakres od 0 do 5 [A]. Kwantyzacja wartoci natenia prdu zostaa wykonana celowo i ma imitowa cyfrowy czujnik pomiarowy
(amperomierz) dziaajcy z dokadnoci co do 0.01 [A]. To samo tyczy si napicia na uzwojeniu
pierwotnym, ktre reguluje si w zakresie od 0 do 3000 jednostek, tj.
warto nominalna napicia pierwotnego w tym zapisie to

1575 = 15.75

od 0 do 30 [kV]. Zatem
[kV], skd wynika dokad-

no pomiaru/regulacji rwna 10 [V]. Temperatury natomiast podawane s z dokadnoci co do

0.1 [o C]. Do wywietlania oraz ustawiania wartoci prdu pyncego przez uzwojenia pierwotne,
napicia uzwojenia pierwotnego oraz temperatury otoczenia zastosowane zostay suwaki dostarczone z bibliotek elementw gracznych ArchestrA. Suwaki te zostay odpowiednio zmodykowane. Mianowicie zostaa do nich dodana nowa waciwo - etykieta. Jest to tekst wywietlany
poniej wywietlacza LED w celu identykacji wartoci, za ktr odpowiada suwak.

Uytkow-

nik zatem moe j zmodykowa tak, jak kade inne zmienne przypisane do suwaka - poprzez
dwukrotne kliknicie na niego.

Wczeniej etykiet t mona byo zmieni poprzez podstawienie

acucha znakowego (przycisk CTRL+L). Dziki temu wartoci przypisane do suwakw mona
zmienia poprzez suwak oraz nacinicie na wywietlacz LED i wprowadzenie zadanej wartoci z
klawiatury. Ustawiona warto jest wywietlana na wywietlaczu LED. Przy kadym z suwakw
umieszczone zostay dwa przyciski, suce do zmiany danej wartoci o zadan jednostk.
W symulatorze dodany zosta element umoliwiajce wybr trybu pracy transformatora. Jest
to obiekt

Wizard

z grupy

WindowsControl

o nazwie

RadioButtonGroup.

W caej pracy wykorzy-

stanych jest kilkanacie takich gotowych elementw. W tym przypadku, obiekt ten odpowiada za
wybranie jednej spord wzajemnie si wykluczajcych opcji trybu pracy. Tryb pracy rczny to
tryb, w ktrym uytkownik samodzielnie ustawia parametry wejciowe do symulacji poprzez w/w
elementy. Tryb pracy znamionowy, jaowy oraz wyczony symuluj kolejno: znamionowe warto-

26

ci danych wejciowych, wartoci danych wejciowych w trybie jaowym (tj. przy znamionowym
napiciu zasilajcym i braku obcienia), wyczenie transformatora (brak napicia na uzwojeniu
pierwotnym).
Aby umoliwi uytkownikowi aplikacji biecy podgld wynikw symulacji, na oknie symulatora umieszczone zostay pogrupowane wywietlacze cyfrowe. Zostay do nich przypisane wartoci
przyrostw temperatur oleju i uzwojenia, temperatury oleju i uzwojenia oraz wartoci strat i obcienia. Po najechaniu kursorem myszki na odpowiedni podpis, wywietla si okno

tooltip,

ktre

informuje szerzej o tym, co wywietlane jest na wywietlaczu oraz w jakiej jednostce.

W prawym grnym rogu umieszczone zostay wywietlacze wskazujce aktualny czas (wartoci
czasu dostarczane s z systemu operacyjnego [20]) oraz czas, ktry upyn od startu symulacji (uwzgldniajc wszystkie przeskalowania). Poniej znajduje si przycisk, ktry odpowiada za
przejcie do czci wizualizacyjnej programu.

Po jego naciniciu okno symulatora zamyka si,

pojawia si natomiast okno menu, z ktrego moliwa do wyboru jest jedynie opcja zalogowania si
na konto uytkownika innego ni

None.

Uytkownicy szerzej opisani s w dalszej czci pracy.

W celu komunikacji ze sterownikiem, zainstalowany zosta driver DASGESRTP (rwnie DASMBTCP - ModBus TCP). Caa komunikacja zostaa skongurowana przez program System Management Console w oparciu o szkolenie rmy ASTOR [13]. Podczenie aplikacji pod dziaajcy
sterownik bdzie zatem szybsze, poniewa cz konguracji zostaa ju wykonana.
Odrobin miejsca naley rwnie powici uwagom dotyczcym dziaania skryptw w programie InTouch. Dostpna do uytku w skrypcie funkcja

Exp( )

- funkcja wykadnicza o podstawie

- dziaa w do nieintuicyjny sposb. Bya powodem bdnego dziaania programu w fazie testowa-

debuggingu. Ot, jeli przekaemy do funkcji Exp(

(88.71; +88.72), funkcja zwraca warto -99 [20]. Przy

nia, co wyszo na jaw dopiero po uporczywym

argumenty o wartociach spoza zakresu

obliczeniach przyrostu temperatury argumenty zawsze wykraczaj poza dopuszczalny przedzia,

poniewa do funkcji przekazujemy warto czasu, ktra narasta w cigy sposb. Zastosowanym

Exp( ) na 2.72 (zaokrglona warto e 2, 71828183)

podniesione do argumentu przekazywanego funkcji Exp( ). Oprcz tego do intrygujcego rozwizania, problematyczne jest rwnie usuwanie zmiennych - aby usun dany tagname (zmienn),
rozwizaniem problemu bya zamiana funkcji

naley wykona szereg operacji, m.in. wyczy program WindowViewer, wszystkie okna aplikacji
w programie WindowMaker, uruchomi proces odwieania zmiennych, etc. Nie jest rwnie moliwe zresetowanie dziaania aplikacji przy wczonym programie WindowViewer - naley program
zamkn i nastpnie uruchomi ponownie.
(minus) do tworzenia nazw zmiennych.

Kolejnym zaskoczeniem byo dopuszczenie znaku -

Jeli dwie zmienne w skrypcie chcemy od siebie odj,

naley przed i po znaku minus wstawi spacj, poniewa w innym przypadku kompilator skryptu
potraktuje dziaanie jako czon nazw zmiennej [19, str.

29].

Znak minus sucy jako cz-

nik w nazwach zmiennych jest niespotykany w innych jzykach programowania. Ostatni kwesti
jest zapisywanie skryptu. Podrcznik [20] wskazuje, e naley wybra z menu skryptu opcj save.
Jednak w adnym menu, ani nigdzie indziej, takiej opcji

nie ma.

Jeli chce si zapisa skrypt, na-

ley przycisn na przycisk OK, co powoduje zarwno zapisanie skryptu, jak i zamknicie edytora
skryptu, co staje si frustrujce przy pisaniu i testowaniu wikszych objtociowo partii kodu.

5.3

Menu i okno panelu operatorskiego.

Menu jest oddzielnym od pozostaych oknem wywietlanym zawsze z prawej strony ekranu. Znajduje si na nim wywietlacz LED skongurowany tak, aby wywietla czas, jaki upyn od startu
symulacji.

Zaraz pod nim znajduje si dynamiczne pole tekstowe, wywietlajce biec nazw

zalogowanego uytkownika. Poniej umieszczone zostay kolejno przyciski: Symulator, Logowanie,

27

Panel, Alarmy, Trendy biece, Trendy historyczne, Wizualizacja, Edycja uytkownikw, Wylogowanie, Zakocz.

Cz przyciskw suy do pokazywania danych okien, pozostae speniaj

okrelone funkcje, jak np. wylogowanie uytkownika.

Okno panelu zostao pomylane jako zbiorcze zestawienie najistotniejszych elementw monitorowanego procesu, tj. temperatur, obcienia, alarmw, tak, aby operator nie musia przecza si
pomidzy wszystkimi oknami. Po lewej stronie u gry zamieszczono zegar analogowy, ktry wskazuje aktualny czas (systemowy). Na prawo od zegara znajduje si kontrolka wskazujca aktualny
stan nagrzania transformatora rnymi kolorami. Jest to element

button,

wzity z paska narz-

dzi programu WindowMaker, dla ktrego zostaa zdeniowana analogowa animacja wypenienia w
zalenoci od temperatury uzwojenia:

Rys. 5.1. Kolory analogowej animacji wypenienia kontrolki wskazujcej temperatur

transformatora.

o
Zatem jeli temperatura uzwojenia nie przekracza 0 C , kontrolka ma kolor ciemnoniebieski,
o
o
jeli temperatura mieci si w przedziale (+60 C, +80 C), kontrolka ma kolor jasnozielony itd.

PanelWarning, z biblioteki obiektw ArchestrA. Dodatkowo,

95 C , kontrolka zaczyna mruga.

Kontrolka umieszczona zostaa na tle

jeli temperatura przekroczy prg

Kontrolka ta spenia rwnie inn bardzo wan rol, gdy informuje o tym, czy transformator
ulegnie przegrzaniu.

Przewidzenie przegrzania odbywa si poprzez analiz odpowiedzi czasowej

uprzednio stworzonego modelu matematycznego nagrzewania transformatora. Na podstawie danych wejciowych wyliczane s ustalone przyrosty temperatur uzwojenia oraz oleju, ktre w sumie z temperatur otoczenia daj temperatur, ktr w stanie ustalonym osignie transformator
o
(najcieplejszy punkt uzwojenia). Jeli temperatura, ktra zostaa przyjta jako +95 C , zostanie
przekroczona, na kontrolce pojawia si czerwony napis informujcy o zagroeniu przegrzaniem
transformatora.

Rys. 5.2. Kontrolka informujca o grobie przegrzania transformatora. Pomimo tego, e

+40o C ), pokazana zostaje informacja o grobie

temperatura uzwojenia jest niska (nie przekracza

przegrzania.
Na panelu zosta umieszczony termometr wskazujcy temperatur uzwojenia. Znajduje si na
prawo od wyej opisanej kontrolki.

Jest to obiekt biblioteki

Wizards

z grupy

Meters.

Element

ten zosta zaprojektowany w sposb umoliwiajcy swobodn zmian skali, koloru wypenienia,
podziaki, etc. i pomimo prostego wygldu (w porwnaniu do wygldu obiektw biblioteki ArchestrA), Autorowi wydaje si by najlepszym dostpnym obiektem wskazujcym temperatur. Poniej zegara analogowego umieszczono okno trendu biecego, do ktrego podpita zostaa zmienna
28

przechowujca warto temperatury uzwojenia. Poniej znajduje si obiekt przechowujcy alarmy

biece. Te dwa elementy zostay opisane szczegowo w dalszej czci pracy.
Prawa strona okna zostaa przeznaczona do wywietlania aktualnych wartoci 7 zmiennych:
prdu uzwojenia pierwotnego, napicia uzwojenia pierwotnego, temperatury otoczenia, temperatury oleju, temperatury uzwojenia, obcienia transformatora, strat cakowitych transformatora
oraz ich alarmw. Wartoci zmiennych wywietlane s na zaprojektowanych przez Autora elemen-

tach. Element taki skada si z dwu czci, poczonych w jeden symbol . Pierwszym skadnikiem
jest prostokt (Rectangle dostpny z paska narzdzi

Draw Object Toolbar

programu WindowMa-

ker), ktrego kolor zosta zmieniony na czarny. Dodatkowo, przypisane do niego zostay alarmy
danych zmiennych.

Jeli niska warto alarmu zostaa przekroczona (LO lub HI), wypenienie

zmienia si na czerwone.

W przypadku przekroczenia wysokich wartoci alarmw (LOLO lub

HIHI), pole zaczyna mruga (kolory czerwono-czarne). Przy pojawianiu si alarmw prdkocioo
wych, obwd prostokta zmienia si na ty. Drugim skadnikiem jest ty napis, np.: #.# C .
Znaki # wskazuj, e na ich miejscu wywietlana moe by warto danej zmiennej, zapis #.#
o
oznacza, e zmienna bdzie wywietlana z jednym miejscem po przecinku. W miejscu  C  stoi jednostka danej zmiennej. Na prawo od wywietlaczy wartoci znajduj si przyciski, ktrymi mona
potwierdzi odbir alarmu. S one aktywne tylko wtedy, gdy alarm jest niepotwierdzony, w innym
przypadku s wyczone.

Potwierdzenie alarmu zmienia stan potwierdzenia w oknie zbiorczym

alarmw, jednak nie powoduje, e kontrolki wywietlajce wartoci zmiennych przestaj wieci
na czerwono/mruga - potwierdzenie jest traktowane wycznie jako informacja dla operatora, e
ten alarm zosta ju odebrany.

Elementy te zostay zaprojektowane zgodnie z przedstawion w

jednym z podrcznikw myl: Potwierdzenie [alarmu] zaledwie wskazuje, e kto jest wiadomy
alarmu. Jest to sytuacja rna od podjcia akcji naprawczej, ktra moe nie odby si od razu
[17, str. 20, tumaczenie wasne].

5.4

Okno alarmw.

Zgodnie z porad w [17, str. 57] do wywietlania alarmw uyta zostaa kontrolka

ActiveX Control, ktra zostaa skongurowana na podstawie zalece z [17],[13].

Alarm Viewer

Alarmy w kontrolce

wywietlaj si z nastpujcymi informacjami:

czas alarmu - data i godzina, z dokadnoci do 1 sekundy,

stan alarmu - potwierdzony/niepotwierdzony,

klasa alarmu - czy jest to alarm dotyczcy przekroczenia pewnej wartoci, przekroczenia
szybkoci przyrostu,

typ alarmu - przekroczenie progw wartoci: LOLO (bardzo niski), LO (niski), HI (wysoki),

priorytet - jaki jest priorytet alarmu,

zmienna - ktrej zmiennej (tagname ) dotyczy alarm,

grupa - do ktrej ze zdeniowanych grup naley zmienna,

HIHI (bardzo wysoki), alarm prdkociowy: ROC (Rate-of-Change ),

7 Symbol jest to kilka obiektw traktowanych jako jeden. Zaznaczajc grup obiektw, symbol mona utworzy
poprzez kliknicie na nich prawym przyciskiem myszy i wybranie z menu opcji

Symbol.

Cell/Symbol,

a nastpnie

Tak utworzony symbol moe zachowa wszystkie waciwoci animacyjne skadowych elementw.

29

Make

stacja - na ktrej ze stacji pojawi si alarm,

warto - jaka jest aktualna warto zmiennej,

limit - jakie s limity dla zmiennej,

operator - jaki jest zalogowany uytkownik.

Dziki takim informacjom alarmy mona atwo sortowa, np. grupami, priorytetami, etc.
W pracy uywano alarmw wartoci oraz przyrostowych. Alarmy zostay skongurowane dla
zmiennych podanych w Tabeli 4.1.

Przechowywana informacja

Nazwa zmiennej

Rodzaje skongurowanych alarmw

prd uzwojenia pierwotnego

pradUzwojenia

wartoci, przyrostowy

napicie uzwojenia pierwotnego

napiecieUzwojenia

wartoci, przyrostowy

temperatura otoczenia

temperaturaOtoczenia

wartoci, przyrostowy

temperatura oleju

temperaturaOleju

wartoci, przyrostowy

temperatura uzwojenia

temperaturaTrafo

wartoci, przyrostowy

obcienie transformatora

obciazenie

wartoci

straty cakowite transformatora

stratyObciazenia

wartoci

Tabela 5.1. Zmienne, dla ktrych ustawione zostay alarmy.

Alarmy te maj sygnalizowa pewne niepodane zachowania symulacji, np. dla temperatury
otoczenia ustawiony zosta alarm wartoci i przyrostowy, ktre mog wskazywa na otwarcie okna
do pomieszczenia w zimie, poar, etc.; dla napicia alarm przyrostowy informuje o zwarciach,
przepiciach, etc.
Kada ze zmiennych przypisana jest do jednej z trzech uprzednio stworzonych grup alarmowych:
Obcienie i straty (przypisane zmienne: obcienie transformatora, straty cakowite transformatora), Temperatury (przypisane zmienne: temperatura otoczenia, temperatura oleju, temperatura
uzwojenia), Dane wejciowe (przypisane zmienne: prd uzwojenia, napicie uzwojenia). Kademu
z alarmw, zdeniowanemu dla konkretnej zmiennej, nadany zosta priorytet.

Priorytet ustala

wano danego alarmu i jest liczb cakowit z zakresu od 1 do 999. Alarmom wartoci LOLO
oraz HIHI ustawiony zosta priorytet 5, alarmom wartoci LO oraz HI ustawiony zosta priorytet
50, natomiast alarmom przyrostowym ROC ustalony zosta priorytet 1.
W lewym grnym rogu okna podana jest informacja o tym, z jakiego zakresu priorytetw
wywietlane s alarmy.

Zakres ten mona modykowa klikajc na liczby stojce na prawo od

tekstu od: i do:. Dodatkowo, alarmy z rnego zakresu priorytetw wywietlaj si w rnym
kolorze, natomiast wszystkie potwierdzone alarmy s koloru czarnego, co pozwala atwo rozrnia je midzy sob.

U gry po prawej stronie okna widniej dwa przyciski suce do zmiany

wywietlanych alarmw - w kontrolce

Alarm Viewer

wywietla mona alarmy biece oraz histo-

ryczne. Poniej zamieszczono 4 przyciski, ktre ltruj alarmy grupami. Mona zatem wywietla
wszystkie alarmy jednoczenie, albo jedynie alarmy z danej grupy. Poniej kontrolki znajduj si 4
analogiczne przyciski do potwierdzania odebrania alarmw, przy czym mona potwierdzi jedynie
biece alarmy. Przyciski te s powizane z przyciskami wywietlajcymi alarmy wg danej grupy,
wic jeli pokazywane s np. alarmy z grupy Temperatury, dziaa tylko przycisk potwierdzajcy
alarmy biece z grupy Temperatury, reszta jest wyczona.
Do okna alarmw dodany zosta skrypt (Window

Script ),

ktry uruchamia si przy pierwszym

pojawieniu si okna i odpowiada za wywietlenie biecych alarmw w kontrolce

30

Alarm Viewer.

5.5

Okna trendw biecych i historycznych.

Dla trendw biecych stworzone zostay w sumie 3 okna suce do zbiorczego wywietlania
temperatur, danych wejciowych oraz mocy. Okna posiadaj przyciski umoliwiajce przeczanie
si pomidzy trendami.

Aby widoczne byo aktywne okno, obszar wykresu oraz przycisku mu

odpowiadajcego zostay uwypuklone, natomiast pozostay obszar jest wklsy. Efekt ten uzyskano

Panels obiektw Wizards. Do kadego z okien

Real-Time Trend, dostpne z paska narzdzi Draw Object

przez dodanie pod obiekty symboli ramek z grupy

dodane zostay jeden lub dwa obiekty

Toolbar

programu InTouch WindowViewer. Obiekty te dedykowane s do wywietlania biecych

przebiegw zmiennych.

Standardowo, obiekty wywietlaj trendy dla przebiegw 5-minutowych

z 1-sekundowym czasem odwieania, co daje cznie 500 wartoci danej zmiennej jednoczenie
na wykresie, przy odgrnym ograniczeniu wynoszcym 1024 punkty. Wywietlane s nastpujce
zmienne: z grupy Temperatury - temperatura otoczenia, temperatura oleju i temperatura uzwoje;
z grupy Prd i napicie - prd oraz napicie na uzwojeniu pierwotnym; z grupy Obcienie i straty
- obcienie transformatora oraz straty cakowite transformatora.
W celu logowania historycznego, najpierw wczono opcj

Historical Logging

w ustawieniach

programu WindowViewer, a nastpnie skongurowano wybrane zmienne tak, aby ich wartoci byy

Log Data. Nastpnie do stworzonego uprzednio okna trendw historycznych dodano element Hist Trend w/Scooters and Scale z
biblioteki Wizards. Trend ten zawiera suwaki zwane scooters, ktre su do wywietlania dazapisywane - w

Tagname Dictionary

naleao zaznaczy opcj

nych z konkretnej pozycji na wykresie lub do przybliania przebiegu w okrelonym zakresie [19,
tumaczenie wasne]. Nastpnie obiekt skongurowany zosta tak, aby wywietla wszystkie 7 logowanych zmiennych. S to wszystkie zmienne wymienione w opisie trendw biecych. Alternatyw
dla tego elementu jest obiekt

Historical Trend, dostpny z paska narzdzi Draw Object Toolbar

pro-

gramu WindowMaker, jednak zrezygnowano z niego z uwagi na mae moliwoci konguracyjne w

Wizards. Pod wykresem umieszczono dodatkow kontrolk Trend Zoom/Pan

Panel z biblioteki Wizards, ktr mona ustawi tak, aby bya powizana z danym trendem. Konstosunku do obiektu

trolka ta suy przede wszystkim do szybkiego wywietlania przebiegw historycznych w zadanym

czasie. Nastpnie do okna dodano 7 obiektw

Trend Pen Legend

z biblioteki

Wizards.

Konguruje

si je w ten sposb, aby byy przypisane do jednego wykresu oraz konkretnego pisaka. Podczas
dziaania aplikacji wskazuj na dan warto m.in. poprzez wywietlanie jej koloru, wartoci wskazywanych przez dwa suwaki oraz zmian skali pionowej trendu. Podczas dziaania aplikacji trend
mona modykowa: edytowa logowane zmienne (ale tylko te, ktre przy denicji zaznaczon
miay opcj

Log Data ),

zmienia kolory zmiennych, moment startu trendu, sposb wywietlana

danych i inne. Pod trendem umieszczony zosta przycisk sucy do aktualizacji trendu. Aktualizacja ta polega na tym, e wywietlane s wartoci logowanych danych z zakresu od startu logowania
do biecego czasu, nie za od startu logowania do momentu wywietlenia okna z trendem i jest
konieczna, gdy trend nie odwiea si automatycznie.

5.6

Okno wizualizacji.

Okno wizualizacji przedstawia pomieszczenie, w ktrym teoretycznie mgby znajdowa si transformator. Aby lepiej odda rzeczywisto, obraz, oprcz symbolu transformatora, zosta uzupeniony o pewne statyczne i dynamiczne elementy zaczerpnite z biblioteki
Biblioteka

Symbol Factory

Wizards/Symbol Factory.

dostarcza zestaw symboli przemysowych, moliwych do wstawienia w

aplikacji InTouch i sucych do reprezentowania skadowych procesu [18, tumaczenie wasne].

Jest to bardzo przydatne rozwizanie, gwnie z uwagi na liczb symboli (ktrych jest ponad 4000)

31

oraz moliwo animacji kadego z nich jak obiektu programu InTouch. Elementami statycznymi
s: sup wysokiego napicia, przewody biegnce od supa oraz wzdu ciany do transformatora,
przycza w cianach, beczki oraz drewniana skrzynia, okno, drzwi i lampy, tabliczki ostrzegawcze
nad beczkami i drzwiami, izolatory transformatora.
Uzupenieniem obrazu s obiekty dynamiczne. S to obiekty, ktre zmieniaj si w czasie lub
poprzez interakcj z nimi. Pierwszym elementem jest przycisk znajdujcy si na prawo od drzwi.
Symuluje on wczanie/wyczanie wiata w pomieszczeniu.

Wizualizacja startuje ze wiatem

wczonym. Po jego naciniciu, ciany i podoga znikaj, a na ich miejscu pojawiaj si ciany i
podoga w kolorze ciemniejszym, co imituje zgaszenie wiata. Zmienia si wtedy rwnie pozycja
przecznika.

Rys. 5.3. Pomieszczenia jasne (po lewej) oraz ciemne (po prawej), stworzone w ArchestrA
Symbol Editor.
Kolejnym elementem jest wentylator umieszczony nad transformatorem.

S to naoone na

siebie dwa identyczne elementy, rnice si jedynie obrotem opat. Co sekund jeden z elementw
znika, a drugi pojawia si, dziki czemu uzyskujemy efekt obrotu.

Rys. 5.4. Dwa symbole z biblioteki Symbol Factory przedstawiajce wentylator w dwu
pooeniach.
Aby mona byo monitorowa temperatury, do wizualizacji dodany zosta symbol wywietlacza, ktry zosta nastpnie zmodykowany. W miejsce narysowanych przyciskw dodane zostay
interaktywne przyciski umoliwiajce zmian wywietlanej temperatury. Na wywietlacz naoony
zosta 4-segmentowy wywietlacz LED, ktry wskazuje konkretn temperatur. To, jaka temperatura aktualnie jest wywietlana, pokazuje pierwszy od prawej strony guzik. Wywietlaj si na
nim litery U, O, T, ktre odpowiadaj kolejno temperaturom uzwojenia, oleju i otoczenia.

Rys. 5.5. Interaktywne wywietlacze temperatury wskazujce kolejno od lewej temperatury:

uzwojenia, oleju, otoczenia.

32

Ostatnim elementem dynamicznym jest symbol graczny transformatora. Opracowany zosta

od podstaw w programie ArchestrA Symbol Editor. Symbol ten przedstawiony jest na Rys.5.6.

Rys. 5.6. Symbol graczny transformatora zaprojektowany w ArchestrA Symbol Editor.

Symbol ten skada si z elementw statycznych oraz animowanych, ktre opisano poniej.
1. Uzwojenia transformatora. Do obiektw dodano animacj odpowiadajc za zmian koloru
wypenienia w zalenoci od zmiennej przechowujcej warto temperatury uzwojenia i na
o
podstawie tabelki prawdy. Poniej 50 C uzwojenie ma kolor niebieski, powyej tej tempeo
o
ratury - kolor zielony, po przekroczeniu 80 C - ty, natomiast po przekroczeniu 100 C
- kolor czerwony. W tym przypadku wypenienie zostao stworzone przy uyciu pionowego
gradientu trzech kolorw dla kadego z czterech przypadkw.
2. Olej transformatorowy. Podobnie jak powyej, barwa oleju zmienia si w zalenoci od jego
temperatury.

Barwa ta to wzr, w ktrym to przednie skada si z poziomych, rwnole-

gych, przerywanych linii, natomiast to tylne jest jednolite. W kadym z trzech przypadkw
o
to przednie ma kolor ty, natomiast to tylne dla temperatury poniej 40 C ma barw
o
o
niebiesk, powyej 40 C - ciemno-t, natomiast po przekroczeniu 70 C - czerwon.

3. Konserwator , do ktrego dodano animacj kontrolujc pionowe wypenienie (olejem) w zalenoci od temperatury uzwojenia. Ma to imitowa zwikszenie objtoci oleju pod wpywem
narastania temperatury.
4. Obudowa transformatora (kad falista). Obudowa zostaa otworzona, tak aby wida byo
wntrze transformatora, tj. olej oraz uzwojenie. Na przedzie i po bokach widniej ciemnoszare fale wypenione olejem, za u gry izolatory.
5. Pole wywietlajce temperatur uzwojenia.
6. Pole wywietlajce temperatur oleju.
Symbol ten mona wstawi do programu WindowMaker za porednictwem przegldarki obiektw
ArchestrA Galaxy Browser.

Zostay dla niego zdeniowane 3 parametry, ktre uytkownik po-

winien wprowadzi w celu oywienia animacji: temperatura uzwojenia, temperatura oleju oraz
wypenienie konserwatora. Symbol uyty w aplikacji nie posiada izolatorw - zostay one dodane
z gotowych obiektw

Wizards.

8 Transformator przyjty w pracy nie jest wyposaony w konserwator, ze wzgldu na budow hermetyczn.
Konserwator zosta dodany w celu uzyskania dodatkowej animacji.

33

5.7

Ochrona i uytkownicy.

Aplikacja zostaa skongurowana tak, aby stosowany by bazowy system ochrony programu InTouch oraz ochrona oparta na systemie operacyjnym. Ochrona programu InTouch polega przede
wszystkim na tym, e kady uytkownik musi zalogowa si do aplikacji podajc swj login (nazw
uytkownika) oraz haso.

Po poprawnym zalogowaniu, uytkownik moe korzysta wycznie z

tych elementw, ktre zostay mu udostpnione [16]. Wczeniej, dla kadego uytkownika naley
zdeniowa poziom dostpu, wyraany przez zmienn

$AccessLevel,

ktra przybiera wartoci z

zakresu od 1 (najniszy poziom dostpu) do 9999 (najwyszy poziom dostpu). Standardowo do

kadej aplikacji przypisani s dwaj uytkownicy - None (brak zalogowanego uytkownika) oraz
Administrator (ze standardowym hasem oraz maksymalnym poziomem dostpu). W poniszej
pracy dodano jeszcze dwu uytkownikw: Operator, z poziomem dostpu 5000, oraz Kierownik,
z poziomem dostpu 9001. Informacje o obecnie zalogowanym uytkowniku oraz jego poziomie dostpu przechowywane s kolejno w dwu zmiennych systemowych:

$Operator

oraz

$AccessLevel.

Dziki tym informacjom moliwe jest wyczenie lub ukrycie pewnych elementw aplikacji dla danych uytkownikw.

I tak, w poniszej aplikacji dostp do czci symulacyjnej posiada jedynie

Administrator; kongurowa dane uytkownikw oraz zakoczy dziaanie aplikacji mog jedynie
Administrator i Kierownik. Uytkownik None moe skorzysta jedynie z guzika odpowiadajcego
za zalogowanie si, pozostae s wyczone. Ochrona oparta na systemie operacyjnym realizowana
jest w ten sposb, e oprogramowanie InTouch uruchomi moe jedynie uytkownik zalogowany
do uprzednio powizanego z InTouch konta systemowego. Dodatkowe wymogi naoone zostay
na haso, ktre musi skada si z co najmniej 8 znakw, w tym jednej maej litery, jednej duej
litery, jednej cyfry, jednego znaku specjalnego.
Obsug uytkownikw zapewniono poprzez 5 elementw aplikacji.
1. Przycisk Logowanie, dostpny z menu.

Jego nacinicie powoduje pojawienie si okna

logowania, do ktrego naley wprowadzi nazw uytkownika oraz haso.

2. Tekst wywietlajcy nazw uytkownika.

Zlokalizowany jest pod wywietlaczem czasu sy-

mulacji. Podczas dziaania aplikacji wywietla nazw zalogowanego uytkownika, rwnie w

przypadku uytkownika None.
3. Przycisk Wylogowanie, dostpny z menu. Powoduje wylogowanie uytkownika, a wic przeczenie na uytkownika None.
4. Przycisk Edycja uytkownikw, dostpny z menu.

Jego nacinicie powoduje pojawienie

si okna edycji uytkownikw.

5. Okno Edycja uytkownikw. Na oknie widniej dwa przyciski. Przycisk Zmiana hasa
umoliwia kademu z uytkownikw zmian swojego hasa, natomiast przycisk Konguracja
uytkownikw pozwala na dowoln konguracj uytkownikw, przez co rozumie si m.in.
dodawanie nowych uytkownikw, usuwanie ju istniejcych oraz zmian hasa i poziomu
dostpu istniejcych uytkownikw.
Podczas normalnej pracy odliczany jest czas nieaktywnoci, tj. czas, w przecigu ktrego uytkownik nie wykona adnej czynnoci. Jeli czas ten przekroczy ustalon odgrnie warto 5 minut,

$InactivityTime ustawiana jest na warto true. Dla zmiennej tej stworzony

zosta skrypt typu condition script, ktry powoduje wywietlenie okna informujcego o bezczynnoci, w przypadku gdy zmienna przybierze warto true, ale tylko wwczas, gdy zalogowany jest
zmienna systemowa

34

zdeniowany uytkownik (inny od uytkownika None) Analogicznie, zdeniowany zosta skrypt i

okno dla zmiennej

$InactivityTimeout,

ktra ustawiana jest na warto

true

w przypadku, gdy

przekroczony zosta odgrnie ustalony, drugi prg czasowy nieaktywnoci rwny 7 min.

Skrypt

powoduje wywietlenie okna z informacj o wylogowaniu oraz wylogowanie uytkownika.

Aby zapobiec przeczaniu si operatora pomidzy rnymi aplikacjami, napisane zostay dwa
skrypty typu

condition script

- jeden dla przypadku zalogowania uytkownika Operator, drugi

dla przypadku zalogowania pozostaych uytkownikw - ktre powoduj, e przyciski ALT, ESC
oraz WindowsKey s zablokowane podczas pracy aplikacji wtedy, gdy zalogowany jest uytkownik Operator.

Dziki temu niemoliwe jest zastosowanie m.in.

takich kombinacji klawiszy jak

CTRL+ALT+DEL, aby pokaza Menadera Zada, albo ALT+TAB, sucego do przeczania

si pomidzy aplikacjami. To posunicie, wraz z ostrzeeniami o nieaktywnoci, wymusza na operatorze ledzenie aktualnych wartoci procesu.

5.8

Analiza danych w Historian Client.

Oprogramowanie Wonderware Historian Client dostarcza narzdzi sucych do prezentacji danych

oraz prowadzenia rnego rodzaju analiz. Historian Client opiera si na bazie danych SQL, aczkolwiek nie wymaga od uytkownika jej znajomoci, gdy dostarcza przyjazny uytkownikowi, w
peni funkcjonalny interfejs.
Historian Client zawiera w sobie dwa oddzielne programy.

Wonderware Historian Client Trend pozwala na wykrelanie trendw biecych i historycznych. Due moliwoci oprogramowania pomagaj m.in. w porwnywaniu danych z rnych
okresw czasu, tworzeniu wykresw typu XY (zmienna w funkcji zmiennej) oraz stosu wykresw (kilka zmiennych na wykresie, jedna pod drug, na osobnych skalach), wywietlaniu statystyk, szybkiej konguracji zmiennych i obszaru rysowania. Wykresy uwzgldniaj poziomy
alarmw oraz zakresy wartoci zmiennych, dodatkowo mona na nich dodawa i wywietla
adnotacje.

Wonderware Historian Client Query suy do zadawania i wykonywania zoonych zapyta

na bazie danych. Wyniki wywietlane s w dowolnie kongurowalnym formacie [15].

Oprogramowanie to zostao wykorzystane w pracy do testowania poprawnoci modelu i aplikacji na

podstawie zarejestrowanych przebiegw zmiennych, gwnie zalenoci temperatur od obcienia i
czasu. Poniej zamieszczono kilka przykadowych wykresw z programu, ktre byy podstaw do
dalszej analizy.

35

Rys. 5.7. Wykresy zalenoci 3 zmiennych (od gry): temperatury uzwojenia, temperatury oleju,
obcienia od czasu. Czas pomiaru w poszczeglnych fazach by rny - kocowe chodzenie

transformatora odbywa si 10 razy wolniej w stosunku do poprzednich faz .

Na Rys. 5.7. pierwsze 10 minut przedstawia chodzenie transformatora, pracujcego przy zna90o C , oleju 67o C ), przy przejciu

mionowych parametrach (ustalona temperatura uzwojenia wynosi

do stanu jaowego. Nastpne 20 minut transformator nagrzewa si (praca przy znamionowym obcieniu), po czym znw chodzi. W pracy przyjto, e transformator jest obiektem inercyjnym I
rzdu. Odpowied transformatora, widoczna na zamieszczonym wykresie, jest sklejona z odpowiedzi czasowych modelu I rzdu, obliczanych dla rnych warunkw pocztkowych. Potwierdza
to zatem przyjte zaoenie i poprawno implementacji modelu.
Z Rys. 5.7. wnioskowa mona rwnie o staych czasowych transformatora - staej czasowej
uzwojenia oraz staej czasowej oleju. Dla godziny 14:19 transformator przechodzi ze stanu jaowego
do stanu pracy przy znamionowych parametrach. Wwczas rozpoczyna si jego nagrzewanie. Poniewa staa czasowa uzwojenia, wynoszca ok. 5 min., jest okoo 50 razy nisza od staej czasowej
oleju, wynoszcej 4 godz., na przebiegu czasowym temperatury uzwojenia w chwili przejcia zarejestrowany zosta gwatowny skok temperatury. Dzieje si tak dlatego, e temperatura uzwojenia
jest sum temperatury otoczenia oraz przyrostw temperatur: uzwojenia wzgldem oleju oraz oleju
wzgldem otoczenia. Przyrost temperatury uzwojenia wzgldem oleju ustali si do szybko, co
dao du skadow do sumy po krtkim czasie, natomiast przyrost oleju wzgldem otoczenia jest
rozcignity w czasie i powoduje powolny wzrost temperatury. Przyrost oleju wzgldem otoczenia,
o
przesunity w gr o +20 C - temperatur otoczenia, widoczny jest na rodkowym przebiegu na
Rys. 5.7.

9 Byo to moliwe, poniewa w aplikacji czas symulacji mona przyspiesza 10-, 100-, 1000-krotnie.

36

Rys. 5.8. Przyrosty temperatur uzwojenia wzgldem oleju (brzowy) oraz oleju wzgldem
otoczenia (niebieski). Prdko symulacji zostaa powikszona 100 krotnie.
Stae czasowe w przyblieniu wyznaczone zostay o przebiegi czasowe przyrostw przedstawione
na Rys.

5.8.

Najpierw obliczona zostanie staa czasowa oleju. Przebieg przyrostu temp. oleju
o
o
osiga minimum rwne +3 C oraz maksimum rwne +47 C . Jeli zatem potraktujemy temp.
o
minimaln jako warunek pocztkowy, to przyrost ten wynosi 47 4 = 44 C . Staa czasowa
o
osigana jest dla wartoci ok. 63% odpowiedzi ustalonej, w tym przypadku: 0.63 44 = 27.7 C .
o
o
Do tego wyniku naley doda jeszcze przesunicie: 27.7 + 3 = 30.7 C . Zatem temp. 30.7 C
zostaa osignita po czasie rwnym staej czasowej oleju.
czasu 14:21:32, natomiast start odby si o godz.: 14:19:12.
wynosi

140s 100 = 14000 s 4 godz.

Na wykresie odpowiada to wartoci

Rnica pomidzy oboma czasami

(prdko czasu bya zwikszona 100-krotnie).

Jest to

wynik zgodny ze sta czasow wyznaczon w I czci pracy. Analogicznie wyliczona zostaa staa
czasowa uzwojenia. Odczytana z wykresu warto to

300 s 5 min.,

ktra rwnie zgadza si z

wyprowadzon w I czci pracy wartoci.

Na Rys. 5.7. zamieszczone zostay zalenoci temperatur uzwojenia i oleju od czasu. W niektrych przypadkach do analizy potrzebne s zalenoci jednej zmiennej od drugiej, ktre niekiedy
ciko wyznaczy z takiego zestawienia. Stosunkowo atwiej rozpoznaje si te zalenoci analizujc
wykresy jednej zmiennej w funkcji drugiej. Temperatura uzwojenia od w funkcji temperatury oleju
daje ciekaw zaleno, przedstawion na Rys. 5.9.

37

Rys. 5.9. Temperatura uzwojenia (o pionowa) w funkcji temperatury oleju (o pozioma).

Czerwona (niebieska) przerywana linia oznacza warto alarmu HiHi/LoLo (Hi/Lo) danej
zmiennej. Gwiazdka na wykresie oznacza biec warto pary zmiennych, natomiast trjkt najstarsz.
Wonderware Historian Client Trend pozwala rwnie na wyliczenie statystyk dla rysowanych
trendw. Na Rys. 5.10. zamieszczone zostay statystyki dla zmiennych przechowujcych dane o
temperaturach uzwojenia, oleju oraz obcieniu.

Rys. 5.10. Statystyka wyliczona dla temperatury uzwojenia, temperatury oleju oraz obcienia,
na podstawie przebiegw z Rys. 5.7. (prawa poowa tabelki zostaa przeniesiona na d).
Z przedstawionej na Rys.

5.10.

statystyki wynikaj od razu przede wszystkim minimalne i

o
maksymalne temperatury uzwojenia oraz oleju. Minimum obu temperatur wynosi +23 C i zachodzi dla godziny 14:19, ktra bya ostatnim momentem jaowej pracy transformatora. Temperatury
uzwojenia oraz oleju s identyczne (z pewnym przyblieniem) z czego wynika, e przyrost temo
peratury uzwojenia w stosunku do temperatury oleju jest rwny 0 C . Dla godziny 14:08, kiedy
transformator przebywa dugo w stanie pracy przy znamionowym obcieniu, zarejestrowane zoo
o
stay najwysze temperatury, dla oleju +67 C , za dla uzwojenia +90 C . Zatem przyrost tempeo
ratury uzwojenia w stosunku do temperatury oleju wynis +23 C. Wynika std, e dla niskich
temperatur, uzwojenie i olej maj podobne temperatury (czsto rwne temperaturze otoczenia),
a dla wysokich - rne. Maksymalne temperatury s zgodne z obliczeniami poprowadzonymi w I
czci pracy.
38

Za pomoc programu Wonderware Historian Client Query stworzony zosta stabelaryzowany

przebieg czasowy wartoci temperatur uzwojenia i oleju, oraz obcienia, zamieszczony na Rys.
5.11.

Rys. 5.11. Tabela z wartociami temperatury uzwojenia, temperatury oleju oraz obcienia
transformatora.
Historian Client Query pozwala na dowoln konguracj tabeli, w ktrej wywietlane s wartoci zmiennych.

W tym przypadku skorzystano z formatu wskiego, gdzie zmienne stanowi

kolumny, w odrnieniu od formatu szerokiego, gdzie zmienne stanowi wiersze tabeli. Odstpy
czasowe pomidzy kolejnymi wartociami wynosz 4 minuty. Dane zapisywane byy cyklicznie co 1
sekund, jednak tak duga tabela nie zmieciaby si w pracy, nie ma te wikszego sensu zamieszczanie tak szczegowych informacji, poniewa przy odstpie 1 sekundy kolejne wartoci s niemal
identyczne. Program ten potra rwnie przeltrowa i zestawi zebrane dane tak, aby w tabeli
ujte byy wartoci tylko wtedy, gdy zmieniy si w czasie (jest to tryb odczytu

delta ).

Spord

ciekawszych trybw odczytu mona wymieni m.in. tryb caki, redniej oraz interpolacj. Dla kadej ze zmiennych mona rwnie ustawi warunek, ktry musi zosta speniony, aby dana warto
zmiennej zostaa ujta w tabeli. Przykadowo, w przypadku temperatury uzwojenia transformao
tora takim warunkiem mogoby by rwnanie temperaturaT ransf ormatora 95 C - wwczas w
tabeli umieszczone zostayby te wartoci, kiedy wczony by alarm. Dane przedstawione w tabeli
z Rys. 5.11. zbierane byy przez ok. 2 godziny i s to te same dane, ktre zamieszczone zostay
na Rys. 5.7.
W programie Query, jak ju zostao wspomniane wczeniej, mamy moliwo wyboru rnych,
gotowych zapyta.

Jest to opcja przydatna w analizie aplikacji, poniewa moemy uzyska in-

formacje o m.in. liczbie zmiennych, wersji serwera, dostpnej przestrzeni dyskowej, etc. Osobne
39

zapytania sformuowane zostay odnonie alarmw i dotycz granic alarmw danej zmiennej (Rys.
5.12.) oraz historii alarmw danej zmiennej.

Rys. 5.12. Granice alarmw zmiennej

temperaturaTrafo

uzyskane przez zapytanie w programie

Historian Client Query.

40

6 Podsumowanie.

Pocztkowo predykcja przegrzania miaa odbywa si z wykorzystaniem dyskretnego rwnania stanu, jednak w trakcie pracy zmieniono to rozwizanie i w dalszej czci przegrzanie
transformatora przewidywane jest na podstawie rozwizania cigego rwnania stanu (poprzez sumowanie przyrostw temperatur w stanie ustalonym i przyrwnanie ich do wartoci
granicznej), a take alarmw ustawionych dla zmiennych przechowujcych informacje o temperaturach oraz obcieniu transformatora.

W programie InTouch pocztkujcemu projektantowi trudnoci nastrczaj rozwizania nieintuicyjne, aczkolwiek po zagbieniu si w struktur programu odkrywamy jego ogromne
moliwoci - przede wszystkim mamy niemal dowolno w uzyskiwanych animacjach.

Do-

datkowo, do oprogramowania doczane s bardzo dobrze i kompletnie napisane podrczniki.

Jeli chodzi o model matematyczny nagrzewania transformatora, w pracy przyjto mnstwo

uproszcze. Przewidywanie temperatury w ten sposb obarczone jest duym bdem, szao
cunkowo rzdu 10 C .

Zaprojektowan aplikacj mona w dalszej czci rozwija. Pierwszym krokiem mogoby by

odbieranie danych ze sterownika tak, aby aplikacja nie opieraa si na wartociach symulowanych. Wie si to z zadbaniem o przewidzenie przez aplikacj dodatkowych awaryjnych
sytuacji, takich jak brak danych, nierealne wartoci niektrych danych, etc. W pracy nie podejmowano tego tematu z uwagi na to, e wartoci byy symulowane prostym symulatorem.

Przewidywanie temperatur maszyn elektrycznych jest szeroko rozpowszechnione w przypadku, kiedy temperatury nie da si zmierzy. Na podstawie temperatury mona okreli
ywotno danego urzdzenia, co jest niezwykle wane z ekonomicznego punktu widzenia.
o
Zmiana punktu pracy transformatora nawet o 5 C zmienia jego ywotno o kilka miesicy/lat (doradzam Dodatek A). W pracy nie uwzgldniono tego aspektu i moe to by
kierunek jej dalszego rozwoju.

Podczas realizacji pracy najwikszy problem stanowio zebranie danych o konkretnym transformatorze, od czego w kocu odstpiono. adna z rm produkujcych transformatory nie
udzielia szczegowych informacji, ktre byy konieczne we wyprowadzonych wzorach modelu matematycznego, dlatego cz danych zaczerpnito z literatury, cz przybliono i
wyliczono na podstawie podstawowych danych katalogowych.

Wonderware oferuje bardzo dopracowane pod wzgldem gracznym kontrolki. Ich zastosowanie wie si jednak z widocznym spowolnieniem dziaania aplikacji. Samo przeczanie si z
okna np. wizualizacji do okna symulatora, ktry wypeniony by upikszonymi symbolami
gracznymi, trwao ok. 3 sekund, podczas gdy czas przeczania si pomidzy pozostaymi
oknami by niezauwaalny.

Jest te bardzo ciekawe, e program WindowMaker zawiesza si i to zawsze tylko w jednej sytuacji - kiedy prbowano otworzy przegldark zdeniowanych zmiennych

Dictionary.

41

Tagname

W wyniku zaokrgle i oblicze numerycznych, wyznaczone symulacyjnie wartoci rni si

od analitycznych. Dla przykadu, obcienie transformatora

zaokrglenia wartoci prdu

3 IN UN

przy znamio-

SN = 63 kV A, natomiast rzeczywista warto

SN = 630016 V A. Bd powstaje w tym przypadku z powodu

3.
znamionowego IN oraz numerycznego obliczenia wartoci

nowych parametrach pracy powinno wynosi

wyliczona w aplikacji wynosi

SN =

42

7 Bibliograa.
1. Jaboski M.: Transformatory. Wydawnictwo Politechniki dzkiej, 1994.
2. Jezierski E.: Kadzie, wyposaenie i transport transformatorw energetycznych. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1986.
3. Jezierski E.: Transformatory. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1975.
4. Jezierski E., Gogolewski Z.: Transformatory - budowa i projektowanie. Polskie Wydawnictwa
Techniczne, 1956.
5. Jezierski E.: Uzwojenia transformatorw energetycznych. Budowa i obliczanie. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1982.
6. Jezierski P., Kozowska A.: Obliczanie olejowych transformatorw energetycznych o napiciu
do 30kV. Wydawnictwa Politechniki dzkiej, 1981.
7. Krok R.: Sieci cieplne w modelowaniu pola temperatury w maszynach elektrycznych prdu
przemiennego. Wydawnictwo Politechniki lskiej, 2010.
8. Norma PN-EN 60076-1:2011 Transformatory - Cz 1: Wymagania oglne.
9. Norma PN-EN 60076-2:2011 Transformatory - Cz 2: Przyrosty temperatury dla transformatorw olejowych.
10. Norma PN-IEC 60354:1999 Przewodnik obcienia transformatorw olejowych.
11. Podrcznik Wonderware InTouch 10. Pierwsze kroki, ASTOR, 2011.
12. Podrcznik Wonderware Historian 10. Pierwsze kroki, ASTOR, 2011.
13. Podrcznik szkoleniowy do Wonderware InTouch 10.1, ASTOR, 2012.
14. Podrcznik Creating and Using ArchestrA Graphics, Invensys Systems, Inc., 2007.
15. Podrcznik Historian Client User Guide, Invensys Systems, Inc., 2010.
16. Podrcznik InTouch Application Management and Extension Guide, Invensys Systems,
Inc., 2007.
17. Podrcznik InTouch Alarms and Events Guide, Invensys Systems, Inc., 2007.
18. Podrcznik InTouch Concepts and Capabilities Guide, Invensys Systems, Inc., 2007.
19. Podrcznik InTouch Data Management Guide, Invensys Systems, Inc., 2007.
20. Podrcznik InTouch Scripting and Logic Guide, Invensys Systems, Inc., 2007.
21. Podrcznik InTouch Supplementary Components Users Guide, Invensys Systems, Inc.,
2007.
22. Podrcznik InTouch Visualization Guide, Invensys Systems, Inc., 2007.
23. http://platforma.astor.com.pl/
43

8 Dodatek A. Starzenie si izolacji.

Norma [9] opisuje normalne dopuszczalne przyrosty temperatury przy pracy cigej z moc znamionow, ktre dotycz transformatorw z izolacj sta klasy A. Dla transformatorw olejowych
z chodzeniem powietrznym rednia temperatura roczna w przewidywanym miejscu zainstalowania
o
nie powinna przekracza +20 C . Natomiast przyrost redniej temperatury uzwojenia dla transo
formatora olejowego nie powinien przekracza +65 C . Naley pamita, e temperatura gorcego

punktu

(tj.

najcieplejszego miejsca w uzwojeniu) jest zawsze wysza od redniej temperatury

o
uzwojenia. Przyjmijmy, e rnica ta wynosi +5 C . Wtedy maksymalna dopuszczalna temperatura uzwojenia w najcieplejszym punkcie wynosi

20 + 65 + 5 = +90o C.

(8.1)

Izolacja w najcieplejszym punkcie transformatora jest najbardziej naraona na niszczenie (starzenie si). Wedug prawa Arrheniusa dotyczcego szybkoci reakcji chemicznej, czas osignicia
niezdatnoci do dalszej pracy przez izolacj wyraa si nastpujco [10]:

= e(+/T ) ,

(8.2)

gdzie:

- trwao izolacji transformatora w latach.

,
T

- stae,

- temperatura bezwzgldna.

Natomiast na podstawie obserwacji procesu starzenia si izolacji uoony zosta wzr, zwany czsto
wzorem Montsingera, ktry jest uproszczeniem [10] powyszej zalenoci:

= 7.154 104 e0.0865t ,

(8.3)

gdzie:

- temperatura najgortszego punktu rozpatrywanej czci (w naszym przypadku tempera-

tura

gorcego punktu ),

- trwao izolacji transformatora w latach.

Wspczynniki pochodz z [3],[4]. Zaleno ta pokazana jest na rysunku A.1., znajdujcym si

o
na nastpnej stronie. Dla temperatury +90 C trwao izolacji wynosi ok. 30 lat, co zdaje si
by satysfakcjonujce z ekonomicznego punktu widzenia. Norma [10] dopuszcza jednak obcienia
wiksze ni znamionowe i tak na przykad przy przecieniu cyklicznym dopuszczalna temperatura
o 10
najgortszego miejsca wynosi +140 C , co znacznie przyspiesza starzenie si izolacji.
Nieco nowsze wspczynniki znajdziemy w [6]. Oznaczenia s zgodne z (8.3):

= 116.8 104 e0.1155t .

(8.4)

Na podstawie tego wzoru dostaniemy wykres w pewnym zakresie zbliony.

10 Norma [10] mwi rwnie, e przy tej temperaturze mog wytwarza si pcherzyki gazu, co zagraa wytrzymaoci elektrycznej transformatora.

44

Rys. 8.1. Zaleno trwaoci izolacji transformatora od temperatury wg wzoru (8.3).

Rys. 8.2. Zaleno trwaoci izolacji transformatora od temperatury. 1 - wg wzoru (8.4), 2 wg

wzoru (8.3).

45

9 Dodatek B. Rozwizanie rwnania nagrzewania ciaa jednorodnego.

Dodatek opisuje sposb rozwizania rwnania:

P d = Gcd + Sd.

(9.1)

w ktrym:

P d
G
c

- energia wydzielana w rniczce czasu,

- ciar ciaa,

- ciepo waciwe ciaa,

- powierzchnia chodzca,

- wspczynnik oddawania ciepa przez powierzchni,

- rnica temperatur midzy powierzchni ciaa a otoczeniem, gdzie:

Za warunki pocztkowe przyjmujemy punkt o wsprzdnych:

=0

oraz

= 0.

Dzielimy obie strony przez rniczk czasu i przyrostu temperatury.

P d = Gcd + Sd /

1
d d

(9.2)

P S
Gc
=
d
d
Odwracamy rwnanie i cakujemy obustronnie.

d
d
=
/
P S
Gc

(9.3)

(9.4)

1
1
ln(P S) =
+ ln C1
S
Gc

Obie strony podnosimy do potgi

e,

przedtem dzielc obustronnie przez

ln(P S) =

(9.5)

1
.
S

S
+ ln C2
Gc

S
P S = C2 e Gc

(9.6)

(9.7)

Otrzymujemy cak ogln rwnania (9.1) w postaci:

S
P
C2
=

e Gc
S
S
Jeli otrzymana krzywa ma przej przez punkt

( = 0; = 0), to sta cakowania C2

(9.8)
moemy

wyliczy z zalenoci:

0=

P
C2 0

e
S
S
46

(9.9)

skd wynika, e

C2 = P
Zatem ostatecznie otrzymujemy cak szczegln rwnania (9.1) w postaci:

S
S

P
P
P

e Gc =
1 e Gc
=
S
S
S

(9.10)

Przyjmujc za

T =

Gc
S

otrzymujemy:

= ust

ust =

P
S

!
1e T .

47

(9.11)

10 Dodatek C. Zachowanie modelu w stanach nieustalonych.

Dodatek opisuje wybrane modele obrazujce stany nieustalone obiektu pierwszego rzdu opisanego
rwnaniem rniczkowym

P d = Gcd + Sd
oraz odpowiedzi modelw w dziedzinie czasu.

(10.1)

Modele zostay stworzone za pomoc narzdzia

Simulink dostpnego z programu MatLab.

Scenariusz 1
Pierwszy scenariusz przedstawia zachowanie (odpowied) obiektu na skokow zmian strat
od zera do pewnej dodatniej wartoci.

Nastpnie, zanim jeszcze temperatura ustali si, straty

ponownie zmieniaj si skokowo do wartoci wikszej ni poprzednio.

Odpowied obiektu mona podzieli na dwa etapy. W pierwszym, sygna wyjciowy, w postaci
temperatury, jest rozwizaniem rwnania (10.1) z warunkiem pocztkowym = 0 [s], = 0
o
[ C ] przy czym straty cakowite P s niezerowe. W drugim etapie straty, w stosunku do etapu
poprzedniego, zwikszaj si, w zwizku z czym zmienia si rwnie ustalony przyrost temperatury

. W tym przypadku odpowied

= 100 [s], = 63 [o C ].

jest rozwizaniem rwnania (10.1) z warunkiem pocztkowym

Generator odpowiedzi, zrobiony na podstawie modelu obiektu, przedstawiony zosta na Rys.

10.1.

Rys. 10.1. Generator odpowiedzi obiektu do scenariusza I zrobiony w rodowisku

MatLab/Simulink.

48

Do modelu zosta stworzony skrypt, przedstawiony poniej, ktry odpowiada za wygenerowanie

odpowiedzi.

przelaczenie = 100;
plot(time,wynik);
hold on;
plot(time(100:500),dol(100:500));
plot(time(100:500),gora(100:500),'r');
grid on; xlabel('Czas [s]');
ylabel('Roznica temperatur [*C]');
Odpowied obiektu na omwione wyej sygnay wejciowe zamieszczona jest na Rys. 10.2.

Rys. 10.2. Krzywe obrazujce grzanie si ciaa jednorodnego.

etapu,

1 -

ustalony przyrost temp. dla I

- ustalony przyrost temp. dla II etapu.

Na Rys. 10.2. przedstawiony zosta sygna wyjciowy z obiektu dla zadanych sygnaw wejciowych (krzywa oznaczona jako

= 100

).

Poszczeglne skadowe sygnau zostay podpisane: do czasu

(rwnego staej czasowej obiektu), odpowied rwna jest

= 1

!
1e T ,

nastpnie sygna ten opisany jest rwnaniem

1
1

T + 1 e
T .
= 2 1 e

Dodatkowo, po prawej stronie rysunku, zaznaczono wartoci ustalonych przyrostw temperatury

oraz

2 .
49

Scenariusz 2
Drugi scenariusz przedstawia zachowanie obiektu na sygna dodatnich strat, ktre po pewnym
czasie s skokowo zmieniane do wartoci 0. Jest to wic proces nagrzewania i chodzenia.
Odpowied obiektu, tak jak poprzednio, mona podzieli na dwa etapy. W pierwszym, sygna
o
wyjciowy jest rozwizaniem rwnania (10.1) z warunkiem pocztkowym = 0 [s], = 0 [ C ] przy
czym straty cakowite

s niezerowe. W drugim etapie straty

P = 0, w zwizku z czym zeruje

ust . W tym przypadku odpowied

o
pocztkowym = 100 [s], = 63 [ C ].

si rwnie ustalony przyrost temperatury

rwnania (10.1) z warunkiem

jest rozwizaniem

Generator odpowiedzi dla obiektu zamieszczony zosta na Rys. 10.3.

Rys. 10.3. Generator odpowiedzi do scenariusza II zrobiony w rodowisku MatLab/Simulink.

Odpowied obiektu na sygnay wejciowe przedstawiona jest na Rys. 10.4.

Rys. 10.4. Krzywa obrazujca proces grzania i chodzenia ciaa jednorodnego.

Na Rys. 10.4. przedstawiony zosta sygna wyjciowy z obiektu dla zadanych sygnaw wejciowych (krzywa oznaczona jako

= 100

).

Poszczeglne skadowe sygnau zostay podpisane: do czasu

(rwnego staej czasowej obiektu), odpowied rwna jest

50

 = ust

!
1e T ,

nastpnie sygna ten opisany jest rwnaniem

1
T .
= ust e

Dodatkowo, po prawej stronie rysunku, zaznaczono wartoci ustalonego przyrostu temperatury

ust .
Scenariusz 3
Interesujcym przypadkiem jest rozwaenie zachowania modelu dla niezerowych strat, ktre
pniej zmieniane s na warto mniejsz, co w przypadku transformatora mona potraktowa
jako odczenie obcienia (wwczas straty powodowane s magnesowaniem rdzenia).

W tym

przypadku moemy bazowa na omwionym wczeniej Scenariuszu 1 z tym tylko wyjtkiem, e

przyrost ustalony

dla II etapu jest mniejszy od przyrostu

z I etapu. Odpowied jest jednak

zupenie rna. Zostaa przedstawiona na Rys. 10.5.

Rys. 10.5. Krzywa obrazujca proces grzania i chodzenia ciaa jednorodnego.

Na Rys. 10.5. przedstawiony zosta sygna wyjciowy z obiektu dla zadanych sygnaw wejciowych (krzywa oznaczona jako

= 100

).

Poszczeglne skadowe sygnau zostay podpisane: do czasu

(rwnego staej czasowej obiektu), odpowied rwna jest

= 1

!
1e T ,

51

nastpnie sygna ten opisany jest rwnaniem

1
1

T + 1 e
T .
= 2 1 e

Wartym wspomnienia jest, e

2 < 1 .

52

11 Dodatek D. Ekrany aplikacji.

W dodatku tym zamieszczone s zdjcia okien moduu aplikacji SCADA omawianej w pracy.

Rys. 11.1. Okno panelu symulatora. Ustawione znamionowe wartoci transformatora (tryb
pracy: znamionowy), przyrosty temperatur ustaliy si.

Rys. 11.2 Obraz okna Panel podczas przeciania transformatora. Po prawej widoczne
alarmowanie o przekroczeniu dopuszczalnych wartoci (alarmy wartoci - kolor czerwony, alarmy
przyrostowe - ty obwd). Niektre alarmy s potwierdzone, co wida po wyczonych
przyciskach oraz zestawieniu alarmw w lewym dolnym rogu. Niewidoczne jest miganie czci
kontrolek.
53

Rys. 11.3. Okno wizualizacji. Transformator dziaa poniej obcienia znamionowego. Po prawej
stronie widoczny ekran wywietlajcy temperatur uzwojenia.

Rys. 11.4. Okno alarmw. Wywietlane alarmy biece ze wszystkich grup. Jest to sytuacja
przecienia transformatora, alarmy informuj o przekroczeniu progw wysokiego i bardzo
wysokiego dla prdu uzwojenia, obcienia, strat, temperatur. Dodatkowo pojawia si alarm
prdkociowy dla temperatur.

54

Rys. 11.5. Okno trendw biecych. Sytuacja dla chodzenia transformatora po znacznym
przecieniu, widoczne przebiegi temperatur. Temperatury oleju i uzwojenia s bliskie (przyrost
temperatury uzwojenia w stosunku do temperatury oleju dla danego wycinka czasu wynosi okoo
3.5 o C ), natomiast temperatura otoczenia jest staa i rwna 20 o C .

Rys. 11.6. Okno trendw historycznych. Sytuacja dla nagrzewania i chodzenia transformatora.
Skala po lewej ustawiona na temperatur uzwojenia. Dane zebrane z blisko 2 godzin dziaania
aplikacji.

55

Rys. 11.7. Okno konguracji uytkownikw. Wcinity jest przycisk sucy do konguracji
uytkownikw.

Rys. 11.8. Po lewej okno

popup

ostrzegajce przed wylogowaniem. Po prawej identyczne okno z

komunikatem o wylogowaniu (zdjcie z programu WindowMaker).

Rys. 11.9. Menu aplikacji (wywietlane zawsze po prawej stronie ekranu). Pod zegarem znajduje
si nazwa zalogowanego uytkownika - w tym przypadku jest to administrator.

56

12 Dodatek E. Skrypt aplikacji.

W dodatku zawarty jest kod skryptu programu InTouch, odpowiadajcy za symulowanie procesu
nagrzewania transformatora.

Przy waniejszych fragmentach kodu umieszczone zostay komen-

tarze. Starano si nazywa zmienne w sposb atwy do identykacji danych, ktre przechowuj,
celem zachowania czytelnego kodu.

DIM
DIM
DIM
DIM
DIM
DIM
DIM

napiecieZnamionowe AS INTEGER;
pradZnamionowy AS INTEGER;
mocZnamionowa AS INTEGER;
stalaOleju AS INTEGER;
stalaUzwojen AS INTEGER;
przyrostUzwojenieOlejZnamionowy AS INTEGER;
przyrostOlejOtoczenieZnamionowy AS INTEGER;

napiecieZnamionowe = 1575;
pradZnamionowy = 232;
mocZnamionowa = 63000;
stalaOleju = 14237;
stalaUzwojen = 322;
przyrostUzwojenieOlejZnamionowy = 23;
przyrostOlejOtoczenieZnamionowy = 47;
IF pierwszeWykonanie == 1 THEN
czasStartu = $Time;
czasZmiany = 0;
pierwszeWykonanie = 0;
ENDIF;
{tutaj zaczyna sie kod odpowiedzialny za wykluczenie zalaczenia dwu
przyciskow skali czasu jednoczesnie}
{ustalenie, ktory przycisk byl wlaczony zanim wlaczony zostal nastepny}
IF poprzednijj AND jedenJeden == 1 THEN
poprzednioWcisniety = 1;
ELSE IF poprzednidj AND dziesiecJeden == 1 THEN
poprzednioWcisniety = 2;
ELSE IF poprzednisj AND stoJeden == 1 THEN
poprzednioWcisniety = 3;
ELSE IF poprzednitj AND tysiacJeden == 1 THEN
poprzednioWcisniety = 4;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
{wylaczenie uprzednio wlaczonego przysicku}
IF jedenJeden + dziesiecJeden + stoJeden + tysiacJeden > 1 THEN
IF poprzednioWcisniety == 1 THEN
57

jedenJeden = 0;
ELSE IF poprzednioWcisniety == 2 THEN
dziesiecJeden = 0;
ELSE IF poprzednioWcisniety == 3 THEN
stoJeden = 0;
ELSE IF poprzednioWcisniety == 4 THEN
tysiacJeden = 0;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
{jesli wszystkie przyciski odznaczone, zalaczony pierwszy, czyli skala 1:1}
IF jedenJeden + dziesiecJeden + stoJeden + tysiacJeden == 0 THEN
jedenJeden = 1;
ENDIF;
poprzednijj
poprzednidj
poprzednisj
poprzednitj

=
=
=
=

jedenJeden;
dziesiecJeden;
stoJeden;
tysiacJeden;

{zamiast budowac zagniezdzonego if'a, mozna skale wyznaczyc prosciej przez sumowanie}
skalaCzasu = 0;
skalaCzasu = skalaCzasu + jedenJeden*1000;
skalaCzasu = skalaCzasu + dziesiecJeden*100;
skalaCzasu = skalaCzasu + stoJeden*10;
skalaCzasu = skalaCzasu + tysiacJeden*1;
{obliczanie sumy przyrostow czasu}
roznica = $Time - czasStartu;
czas = czasPoprzedni + (roznica)/skalaCzasu - czasPopMil/skalaCzasu;
sekundy = czas MOD 60;
minuty = (czas/60) MOD 60;
godziny = (czas/3600) MOD 24;
pokazWiatrak = sekundy MOD 2;
czasPoprzedni = czas;
czasPopMil = roznica;
{ustawienie wartosci w zaleznosci od trybu pracy}
IF trybPracy == 2 THEN
pradUzwojenia = 231;
napiecieUzwojenia = 1575;
ELSE IF trybPracy == 3 THEN
pradUzwojenia = 0;
58

napiecieUzwojenia = 1575;
ELSE IF trybPracy == 4 THEN
pradUzwojenia = 0;
napiecieUzwojenia = 0;
ENDIF;
ENDIF;
ENDIF;
{zmiana pradu powoduje zmiane mocy i przebiegu nagrzewania/chlodzenia}
IF pradPoprzedni <> pradUzwojenia THEN
pradPoprzedni = pradUzwojenia;
czasZmiany = czas;
przyrostUzwojenieOlejPoprzedni = przyrostUzwojenieOlejCzas;
przyrostOlejOtoczeniePoprzedni = przyrostOlejOtoczenieCzas;
ENDIF;
obciazenie=Sqrt(3)*napiecieUzwojenia*10*pradUzwojenia*0.01;
{wyznaczenie strat calkowitych w zaleznosci od trybu pracy}
IF pradUzwojenia == 0 AND napiecieUzwojenia <> 0 THEN
stratyObciazenia = 240;
obciazenie = 240;
ENDIF;
IF pradUzwojenia <> 0 THEN
stratyObciazenia = 252.2*((pradUzwojenia*0.01)**2);
ENDIF;
IF pradUzwojenia == 0 AND napiecieUzwojenia == 0 THEN
stratyObciazenia = 0;
ENDIF;
{obliczenia przyrostow temperatur}
X = obciazenie/mocZnamionowa;
a = 1350/240;
przyrostUzwojenieOlej = przyrostUzwojenieOlejZnamionowy*(X**1.7);
przyrostOlejOtoczenie = przyrostOlejOtoczenieZnamionowy*(( (1+a*(X**2))
/ (1+a) )**1.6);
przyrostUzwojenieOlejCzas = przyrostUzwojenieOlej*(1 - 2.72**( - (czas
- czasZmiany)/stalaUzwojen ) )+ przyrostUzwojenieOlejPoprzedni*2.72**( (czas - czasZmiany)/stalaUzwojen );
przyrostOlejOtoczenieCzas = przyrostOlejOtoczenie*(1 - 2.72**( (czas - czasZmiany)/stalaOleju ) )+ przyrostOlejOtoczeniePoprzedni*2.72**( (czas - czasZmiany)/stalaOleju );
temperaturaTrafo = tempOtoczenia + przyrostOlejOtoczenieCzas
+przyrostUzwojenieOlejCzas;
tempOleju = przyrostOlejOtoczenieCzas+tempOtoczenia;

59