Zeszyty Naukowe Wydziau Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdaskiej Nr XX

Sympozjum
XXXIX Gdaskie Dni Elektryki
Wydzia Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdaskiej

ANALIZA SYGNATUR POLA ELEKTRYCZNEGO WYADOWA ATMOSFERYCZNYCH

W REJONIE BIESZCZAD NA PODSTAWIE KOMPLEKSOWYCH POMIARW IMPULSW
FALI ELEKTROMAGNETYCZNEJ W PAMIE CZSTOTLIWOCI OD 0 DO 3 MHZ
WYKONANYCH W AKADEMICKIM ORODKU SZYBOWCOWYM POLITECHNIKI
RZESZOWSKIEJ I POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ
W BEZMIECHOWEJ W MAJU 2014 R.
Konrad SOBOLEWSKI1, Grzegorz KARNAS2, Piotr BARASKI3, Grzegorz MASOWSKI4
1.

2.

3.
4.

Konrad Sobolewski, Politechnika Warszawska, Wydzia Elektryczny, Zakad Wysokich Napi i Kompatybilnoci
Elektromagnetycznej, ul. Koszykowa 75, 00-662 Warszawa
tel.: (22) 234 7856, konrad.sobolewski@ee.pw.edu.pl
Grzegorz Karnas, Politechnika Rzeszowska, Politechnika Rzeszowska, Wydzia Elektrotechniki i Informatyki, Katedra
Elektrotechniki i Podstaw Informatyki, ul. W. Pola 2, 35-959 Rzeszw
tel.: (017) 8651243, gkarnas@prz.edu.pl
Piotr Baraski, Instytut Geofizyki Polskiej Akademii Nauk , ul. Ksicia Janusza 64, 01-452 Warszawa
tel.: (22) 6915-872, baranski@igf.edu.pl
Grzegorz Masowski, Politechnika Rzeszowska, Wydzia Elektrotechniki i Informatyki, Katedra Elektrotechniki i
Podstaw Informatyki, ul. W. Pola 2, 35-959 Rzeszw
tel.: (017) 8651253, maslowski@prz.edu.pl

Sowa kluczowe: wyadowania atmosferyczne, detekcja i

lokalizacja wyadowa piorunowych, mechanizm wyadowania
piorunowego, ochrona odgromowa

atmosferyczne, ktrych proces inicjacji w chmurach

burzowych jest jeszcze niewystarczajco zbadany i wymaga
nowych laboratoryjnych oraz polowych akcji pomiarowych.
Wyadowania te, bdce szerokopasmowym rdem emisji
licznych energetycznych impulsw EM, s w stanie zakci
prac rozpowszechnionego sprztu komputerowego, a nawet
doprowadzi do jego kompletnego zniszczenia. Z tego
wzgldu niezbdne jest prowadzenie bada terenowych,
majcych na celu lepsze poznanie naturalnych uwarunkowa
wielu zoonych procesw fizycznych, prowadzcych do
elektryzacji chmur burzowych oraz akumulacji w nich
olbrzymich adunkw elektrycznych, sigajcych nawet
kilku setek C [4].
W niniejszej pracy przedstawiono wyniki analizy
amplitudowo-czstotliwociowej
sygnatur
pola
elektromagnetycznego
wyadowa
doziemnych
i
wewntrzchmurowych
zarejestrowanych
podczas
jednotygodniowej terenowej akcji pomiarowej w rejonie
Bieszczad i elektrowni szczytowo-pompowej Solina.

1. WPROWADZENIE

2. METODA POMIAROWA

Jednym z istotnych problemw wspczesnego wiata

jest zapewnienie bezpiecznego rodowiska pracy dla
urzdze elektronicznych, ktre przede wszystkim naley
chroni zwaszcza przed szkodliwymi zakceniami EM.
Jednym z zagroe wci pozostaj wyadowania

Naziemne pomiary zmian pola elektrycznego,

generowanego przez wyadowania atmosferyczne w
atmosferze ziemskiej, w szerokim pamie czstotliwoci od
uamkw Hz do dziesitek GHz [5] pozostaj nadal
najbardziej dostpnym ekonomicznie i sprztowo sposobem
do wyznaczania podstawowych parametrw udarw
piorunowych [7].

Streszczenie: W niniejszym artykule przedstawiono kompleksowe

pomiary piorunowego pola elektromagnetycznego z rwnoczesnym
wykorzystaniem kilku anten. Przedmiot bada dotyczy incydentu
burzowego z dnia 20 maja 2014 r. zarejestrowanego w AOS PRz i
PW1 w Bezmiechowej Grnej. Zestaw pomiarowy skada si z
dwch anten pola szybkiego (0,.5 Hz - 3 MHz) oraz jednej
anteny pola wolnego mynka (0 Hz 10 Hz). Anteny pola
szybkiego pozwoliy na obserwacj skadowej radiacyjnej,
porwnanie danych z dwch identycznych czujnikw pomiarowych
i weryfikacj pracy ukadu wyzwalajcego . Dodatkowo na wiey
pomiarowej zainstalowano atestowany miernik pola EM Maschek
ESM-100 o zakresie 5 Hz 400 kHz. Umoliwio to
zaobserwowanie dobowych zmian trzech skadowych wektora oraz
moduu
pl elektrycznego i magnetycznego. W artykule
przeprowadzono analiz pomiarw z wykorzystaniem programu
Matlab, generujcego wykresy pola elektromagnetycznego w
funkcji czasu.

AOS PRz i PW Akademicki Orodek

Szybowcowy Politechniki Rzeszowskiej i Politechniki
Warszawskiej

czstotliwoci od 0 Hz do 10 Hz. (Bd! Nie mona

odnale rda odwoania.).

Rys. 1 Schemat ideowy obrazujcy koncepcj naziemnego pomiaru

zmiany pola elektrycznego E, wywoanej doziemnym ujemnym
udarem piorunowym, oraz jego aplikacji w organizacji
wielopunktowej naziemnej sieci pomiarowej LSDWA2
umoliwiajcej badanie struktury elektrycznej doziemnych
wyadowa wielokrotnych [8].

Przykadow organizacj takich pomiarw, dajc

take moliwo wyznaczania struktury elektrycznej
wyadowa doziemnych przedstawiono na Bd! Nie mona
odnale rda odwoania..
W zakresie bardzo wolnych zmian natenia pola
elektrycznego od 0 do 10 Hz, za pomoc miernikw
dynamicznych, np. z wirujcym dipolem [1], mona poza
badaniem krzywych powrotu pola po wyadowaniach
atmosferycznych i zwizanej z ich przebiegiem redystrybucji
przestrzennego adunku elektrycznego w otoczeniu
pomiarowym, ledzi cay cykl rozwoju aktywnoci
elektrycznej chmury burzowej, poczwszy od chwili
pojawienia
si
w
nim
pierwszych
wyadowa
wewntrzchmurowych do jego stadium dyssypacji, w
ktrym zaczynaj dominowa wyadowania doziemne. Z
kolei zastosowanie paskich lub prtowych anten
elektrycznych
przyczonych
do
specyfikowanych
wzmacniaczy
adunkowych
[9],
pracujcych
z
przetwornikami A/D w radiowym zakresie czstotliwoci
LF, daje moliwo cyfrowej rejestracji charakterystycznych
przebiegw falowych, tzw. sygnatur, obrazujcych szybkie
zmiany pola E generowane przez poszczeglne skadowe
udarw piorunowych, np. udary krtkotrwae typu RS (ang.
return stroke), czy udary dugotrwae typu CC (ang.
continuing current), a take przez cigi impulsw
wyadowa wewntrzchmurowych. Dziki temu w
zebranym materiale pomiarowym mona nie tylko dokona
selekcji midzy dwoma gwnymi grupami wyadowa
atmosferycznych,
ale
take
szczegowo
opisa
charakterystyk amplitudowo-czstotliwociow wszystkie
typy wyadowa doziemnych i ich skadowe, tzn. zarwno
pojedyncze czy wielokrotne incydenty udarw piorunowych
[6].
3. SPRZT POMIAROWY
Do przeprowadzenia pomiarw wykorzystano zestaw
aparaturowy skadajcy si z dwch anten pola
elektrycznego mierzcych pole elektryczne odpowiednio w
zakresie czstotliwoci 0,5 Hz 3 MHz oraz 20 Hz 100
kHz. Dodatkowo zastosowano czujnik niskiej czstotliwoci,
tzw. mynek z wirujcym dipolem, pracujcy w pamie
2

LSDWA - Lokalny System Detekcji Wyadowa

Atmosferycznych

Rys. 2 Sensory pomiarowe (nisko- i wysokoczstotliwociowy)

oraz stacja pomiarowo-rejestrujca.

Uyte anteny, sensory oraz ukad wyzwalania toru

wysokoczstotliwociowego wykonano w laboratoriach
wysokonapiciowych Politechniki Warszawskiej [3] oraz
Politechniki Rzeszowskiej [2]. Powyszy zestaw umoliwia
rejestracj skadowych elektrostatycznej, poredniej oraz
radiacyjnej zmian pola E emitowanego wskutek przepywu
prdu udarowego w kanaach wyadowa doziemnych,
bliskich i odlegych od stacji pomiarowej. Ponadto sygna z
toru wolnego i synchronizujcy go z torem
wysokoczstotliwociowym
znacznik
czasowy
(ze
wsplnego odbiornika GPS) rejestrowano jednoczenie na
dwch kanaach cyfrowego oscyloskopu. Dodatkowym
sprztem pomiarowym uytym do rwnoczesnych rejestracji
trzech skadowych wektora oraz moduu pola elektrycznego
E i magnetycznego H, w czasie emisji burzowych zakce
elektromagnetycznych w pamie czstotliwoci 5 Hz 400
kHz, by atestowany miernik firmy Maschek (typ ESM-100)
z funkcj archiwizacji danych na komputerze oraz przenony
miernik do celw weryfikacyjnych (Bd! Nie mona
odnale rda odwoania. b, d).

Rys. 3 Dodatkowy sprzt wykorzystywany w rejestracjach: a)

aparat fotograficzny z akcesoryjnym wyzwalaczem oraz
urzdzeniem GPS, b) miernik pola elektrycznego Maschek ESM100, c) szybka kamera cyfrowa firmy Photron, d) miernik wolnych
zmian natenia pola elektrycznego.

W trakcie rejestracji kompleksowych zmian pola E

podjto
rwnie
prb
rejestracji
fotograficznej
obserwowanych doziemnych wyadowa piorunowych oraz
rozwoju czasowego
ich
kanaw
wyadowczych.
Wykorzystano do tego celu cyfrowy aparat fotograficzny
wyposaony w urzdzenie GPS oraz programowalny
wyzwalacz, jak rwnie szybk kamer cyfrow do

Zeszyty Naukowe Wydziau Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 1425-5766, Nr XX/201X

pomiarowym. Zestawiajc zatem dwa rne typy

przeprowadzonych rejestracji, mona dokona rozrnienia,
czy odnosz si one do przypadku wystpienia wyadowania
doziemnego, czy te wewntrzchmurowego.
250
200
E-field,V/m

filmowania, z bardzo du szybkoci 1000 klatek/s,

ewolucji czasowej liderw krokowych bliskich udarw
doziemnych (Bd! Nie mona odnale rda odwoania.
a, c). Niestety ze wzgldu na stosunkowo due zaciemnienie
w czasie burzy oba aparaty optyczne naleao ustawi w
sposb wyjtkowo stabilny, co w duej mierze ograniczyo
moliwo ich atwego przesuwania i koniecznej adaptacji
owietleniowej oraz zmiany kadru, zwizanej z szybkim
przemieszczaniem si obserwowanych chmur burzowych i
miejscem ich wyadowa doziemnych.

150
100
50
0
2014-05-20 09:14:10.514049

2014-05-20 14:09:27.9364
UTC Time,hour

2014-05-20 19:04:43.504684

2014-05-20 14:09:27.9364
UTC Time,hour

2014-05-20 19:04:43.504684

250

H-field,nT

200

150

100

50

0
2014-05-20 09:14:10.514049

Rys. 5 Przykadowe4 rejestracje wartoci pola elektrycznego i

magnetycznego przy pomocy miernika Maschek.

Rys. 4 Rozlega chmura burzowa z widocznym rdzeniem silnego

opadu, w bliskim otoczeniu punktu pomiarowego.

W rezultacie nie udao si wykona czytelnych zdj

rozwoju czasowego kanaw wyadowczych wyadowa
doziemnych. Natomiast wizualne obserwacje kilku bliskich
kanaw, nastpujcych po sobie udarw doziemnych,
wykazay du zmienno w namiarach ich azymutalnych
kierunkw, od NNE do S. wiadczyy one zatem o
jednoczesnej aktywnoci elektrycznej rnych komr
burzowych w otoczeniu stacji pomiarowej.

Dla niektrych zarejestrowanych udarw piorunowych

naniesiono lokalizacje geograficzne miejsc ich uderze na
dopasowane czasowo mapy (skany) radarowe (CAPPI, EHT
i VCUT) pochodzce z radaru dopplerowskiego IMGWPIB5 w Rzeszowie. Metoda ta pozwolia zidentyfikowa
charakterystyczne obszary komrek burzowych, w ktrych
doszo do inicjacji rozpatrywanych udarw doziemnych.

4. WYNIKI
Szczegow
analiz
zebranego
materiau
pomiarowego przeprowadzono w oparciu o wasne skrypty i
procedury opracowane do uruchomienia w rodowisku
programu MATLAB. Procedury te umoliwiy pokazanie na
zsynchronizowanych
czasowo
wykresach
charakterystycznych
sygnatur
pola
elektrycznego
wyadowa atmosferycznych zarejestrowanych w obu torach
pomiarowych oraz wszystkich kanaach miernika Maschek 3.
Jak wida na Bd! Nie mona odnale rda
odwoania., w momentach pojawienia si bliskich
wyadowa atmosferycznych nastpuje skokowa zmiana
natenia obu pl. Pole elektryczne obnia si do zera, co
wynika z chwilowego zrwnania si potencjaw chmury i
ziemi na skutek przepywu prdu piorunowego. Drugim
efektem jest ujemny skok pola magnetycznego, o
nieznacznej amplitudzie, wynikajcej w tym przypadku
prawdopodobnie z odlegoci wyadowania od punktu
pomiarowego.
W
przypadku
wyadowa midzychmurowych
wystpuje odmienny przebieg zjawiska, poniewa zmiany
pola elektrycznego nie s a tak gwatowne, jak w
przypadku wyadowania doziemnego. Natomiast wiksze
zmiany rejestrowano w polu magnetycznym, szczeglnie
kiedy wyadowania wystpuj bezporednio nad punktem
3

Przyrzd udostpnia cztery kanay pomiarowe

zwizane z trzema skadowymi pola elektrycznego (Ex, Ey,
Ez) oraz wypadkow (Exyz).

Rys. 6 Skan radarowy oraz przekrj pionowy jednej z chmur

burzowych (wzdu cienkiej linii pokazanej na skanie radarowym
w lewym panelu) w bliskim otoczeniu stacji pomiarowej(AOS) z
naniesion lokalizacj (otrzyman z systemu LINET) dwch
udarw piorunowych (oznaczenia 1 i 2) jednego z doziemnych
wyadowa wielokrotnych zarejestrowanych w naszych pomiarach.
Odlego horyzontalna udarw 1 i 2 od punktu pomiarowego AOS
wyniosa ok. 10 km.

Przykadowe, nawizujce do skanw radarowych

przedstawionych na kolejnych rysunkach.
5
CAPPI - ang. Constant Altitude Plane Position
Indicator, EHT - ang. Echo Height Top, VCUT - ang.
Vertical CUT, IMGW-PIB - Instyutu Meteorologii i
Gospodarki Wodnej-Pastwowy Instytut Badawczy

Zeszyty Naukowe Wydziau Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 1425-5766, Nr XX/201X

Rys. 7 Skan radarowy (skan maksymalnej odbiciowoci) oraz mapa

wysokoci wierzchoka echa (EHT) odpowiadajce czasowo
sytuacji przedstawionej na rys. 5.

Rys. 8 Sygnatura zmian pola E w wielokrotnym wyadowaniu

doziemnym zarejestrowana w torze wysokoczstotliwociowym 2 z
wasn stacj pomiarow (patrz rys. 2). Skadowymi tego
wyadowania byy dwa ujemne udary krtkotrwae (typu RS)
oznaczone przez 1 i 2 oraz trzeci kocowy udar dugotrway
(oznaczony przez 3), zawierajcy oprcz fazy RS take faz CC.
Lokalizacje udarw 1 i 2 w odniesieniu do bazy pomiarowej (AOS)
s podane na odnonych skanach radarowych (patrz rys. 5 i 6).
Amplitudy zmian pola E s tu podane w jednostkach umownych, tj.
bitach przetwornika A/D stacji pomiarowej.

Na podstawie powyszych przykadowych skanw

radarowych z naniesion lokalizacj miejsc udarw
piorunowych jestemy w stanie okreli, w ktrym miejscu
chmury burzowej miaa miejsce ich inicjacja. W tym
przypadku zlokalizowano je w bliskim ssiedztwie
gwnego rdzenia opadowego tej chmury burzowej i strefie
prdu zstpujcego. Natomiast rozpoznanie samej struktury
doziemnych wyadowa wielokrotnych i ich skadowych jest
moliwe na postawie zarchiwizowanych cyfrowych plikw
pomiarowych, ktrych przykadow wizualizacj z
przegldarki danych przedstawia Bd! Nie mona odnale
rda odwoania..

czasowych parametrw. Moe to posuy do weryfikacji

obecnie przyjtych normatywnych zakresw zmiennoci
opisywanych parametrw w charakterystyce naturalnych
udarw piorunowych. Zdobyta wiedza zastosowana w
wykonaniu waciwej ochrony przeciwprzepiciowej i
odgromowej, moe pomc w ograniczeniu szkodliwych
oddziaywa wyadowa atmosferycznych na prac
wraliwego sprztu elektronicznego. W konsekwencji bdzie
mona rwnie wprowadzi nowe wytyczne odnonie
projektowania
profesjonalnych
zabezpiecze
przeciwprzepiciowych, co wypynie na podniesienie
poziomu ochrony odgromowej w yciu codziennym.
Wyznaczone z zebranych danych pomiarowych
parametry doziemnych udarw piorunowych w rejonie
Bieszczad mog by wykorzystane do zwikszenia poziomu
ochrony odgromowej naziemnej infrastruktury gospodarczej,
jak np. rozwijajce si farmy wiatrowe, czy istniejca dua
zapora wodna w tej czci Polski. Naley zauway, e
dopracowanie wasnych procedur komputerowych do
analizy amplitudowo - czstotliwociowej danych
pomiarowych, otrzymywanych jednoczenie z kilku
wolnych i szybkich sensorw zmian pola E w czasie
wyadowa doziemnych, moe zapewni wiksz precyzj
czasow w prognozowaniu wystpowania tego rodzaju
gronych zjawisk atmosferycznych. W efekcie zaowocuje to
wzrostem bezpieczestwa wraliwej na zakcenia
elektromagnetyczne
infrastruktury
naziemnej
oraz
mniejszymi kosztami ewentualnych napraw lub przestojw
w dopywie energii elektrycznej.
6. BIBLIOGRAFIA
1.

2.

3.

4.

5.

6.
7.

5. WNIOSKI
8.
Pierwsza wyjazdowa sesja pomiarowa w 2014 r.
potwierdzia konieczno dalszego prowadzenia opisanych
w referacie bada. Zebrane dane umoliwiy po raz pierwszy
przeprowadzenie kompleksowej analizy zmian pola
elektrycznego w czasie wystpowania rnych wyadowa
atmosferycznych w rejonie Bieszczad oraz wskazay na
moliwo zastosowania nowej techniki pomiarowej do
bardziej precyzyjnego wyznaczania ich amplitudowych oraz

9.

Berliski J., Pankanin G., Kubicki M.: Large scale

monitoring of troposphere electric field, Proceedings of
the 13-th ICAE, Beijing, China, August 13-17 2007,
vol. I, s. 124-126.
Karnas G., Maslowski G., Baranski P., Berlinski J.,
Pankanin G.: Instrumentation and data analysis process
at the new lightning research station in Poland, Przegld
Elektrotechniczny, ISSN 0033-2097, R. 89 NR 6/2013,
s. 217-220.
oboda M., Betz H. D., Baraski P., Wiszniewski J.,
Dziewit Z.: New Lightning Detection Networks in
Poland LINET and LLDN, The Open Atmospheric
Science Journal, 3, 2009, s 29-38.
MacGorman, D.R., Rust W.D.: The electrical nature of
storms, Oxford University Press, New York, 1998, s.
49-53.
Pierce E. T.: Atmospherics and radio noise, Golde R. H.
(wyd.) Lightning, vol. 1, Physics of Lightning,
Academic Press, New York, 1977, s. 351384.
Rakov V. A.: Electromagnetic Methods of Lightning
Detection, Surv. Geophys., 34, 2013, s. 731753.
Rakov V.A., Uman M.A.: Lightning: Physics and
Effects, Cambridge University Press, Cambridge, 2003,
s. 108-213.
Sobolewski K., Baraski P., Wiszniowski J., oboda
M.: Struktura elektryczna doziemnych piorunowych
wyadowa wielokrotnych na podstawie danych
uzyskanych z Lokalnego Systemu Detekcji Wyadowa
Atmosferycznych (LSDWA) w rejonie Warszawy w
2009 r., Zeszyty Naukowe Politechniki Rzeszowskiej
289, Elektrotechnika 33, 2013, s. 215-229.
Uman M. A.: The Lightning Discharge, Academic
Press, Orlando, Florida, 1987, s. 345-351.

Zeszyty Naukowe Wydziau Elektrotechniki i Automatyki PG, ISSN 1425-5766, Nr XX/201X

Zeszyty Naukowe Wydziau Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdaskiej Nr XX

Sympozjum
XXXIX Gdaskie Dni Elektryki
Wydzia Elektrotechniki i Automatyki Politechniki Gdaskiej

ANALYSIS OF LIGHTNING DISCHARGE ELECTRIC FIELD SIGNATURES OBTAINED

FROM THE COMPREHENSIVE MEASUREMENTS OF ASSOCIATED
ELECTROMAGNETIC PULSE RADIATION IN THE FREQUENCY RANGE FROM 0 TO 3
MHZ, CARRIED OUT AT THE ACADEMIC GILDER CENTER OF THE RZESZW AND
WARSAW TECHNICAL UNIVERSITIES AT BEZMIECHOWA IN MAY 2014
We have presented in this paper some results obtained from the amplitude-frequency analysis of electric field signatures
associated with cloud-to-ground (CG) and intra-cloud (IC) lightning discharges that were recorded in the Bieszczady region
during the one-week field campaign. The apparatus set used in this campaign consisted of three electric field sensors, i.e. the
fast-track unit that was operated in the frequency range from 0.5 Hz to 3 MHz, the slow-track unit that was operated in the
frequency range from 20 Hz to 100 kHz and the field mill with rotating dipole operating in the frequency range from 0 Hz to
10 Hz. Such complete measuring devices have allowed for recoding both the electrostatic, intermediate and radiation
components of the electric field changes associated with close and distant lightning flash incidents. Additionally, we have
used the certified Maschek meter (type ESM-100) for simultaneous recordings of three vector components and the module of
electric and magnetic fields connected with the electromagnetic interferences in the frequency range from 5 Hz to 400 kHz
that have occurred during observed thunderstorms. The data stream obtained from the Maschek meter has been separately
archived on a portable computer. The detailed analysis of all collected data was carried out on the basis of own scripts and
procedures designed to operate in the Matlab environment. The relevant parameters of lightning CG strokes that we have
determined from the collected electric and magnetic field measurement data in the Bieszczady region can be used to increase
the level of lightning protection of the ground industrial infrastructure existing in this part of Poland, such as several
developing wind farms or the large water dam of the electric power plant Solina.
Keywords: lightning flash, cloud-to-ground lightning stroke, lightning detection and location network, lightning protection .