JAN TATO

JAK UMIEJTNO KOMUNIKACJI MIDZY

LEKARZEM A PACJENTEM ZWIKSZA SKUTECZNO
DZIAA TERAPEUTYCZNYCH I SI YCIOW
PACJENTW
HOW THE SKILLS OF THE COMMUNICATION BETWEEN PHYSICIAN AND
PATIENT MAGNIFY THE EFFICACY OF THE MEDICAL CARE AND LIFE
POWER OF THE PATIENTS
Warszawski Uniwersytet Medyczny
Towarzystwo Edukacji Terapeutycznej, Warszawa

STRESZCZENIE. Komunikacja midzy lekarzem a pacjentem powstaje w niepowtarzalnych, wyjtkowych uwarunkowaniach relacji 2 stron.
Pierwsza z tych stron czyli pacjent ma na celu ratowanie ycia, zmniejszenie cierpienia, uspokajanie zaburze emocjonalnych, intelektualnych i spoecznych, a take biologicznych wpyww naruszenia instynktu samozachowawczego.
Druga z tych stron lekarz ma do tego celu wykorzysta najlepsz wiedz i dowiadczenie, czyli mdro, stosowan zgodnie z najlepszymi zasadami moralnymi, oraz swoj zawodow charyzm czyli zdolnoci przewodzenia w organizacji leczenia.
W ten sposb powstaje podstawowy gwny cel takiej komunikacji. Jest to wzajemne zaufanie i dobra przestrzegalno w spenianiu medycznych zalece.
W Polsce poziom zaufania pacjentw do lekarzy jest niski (ranking New England Journal of Medicine, 2014). Wynika to tak z realnych
zawodowych zachowa niektrych lekarzy jak i z narzucenia lekarzom przez instytucje ubezpieczeniowe (NFZ i inne), le odbieranego przez
pacjentw, trybu pracy. Konieczna jest istotna poprawa w tym zakresie.
W opracowaniu kolejno przedstawiono gwne kierunki denia do powyszego celu:
definicje komunikacji,
wyjtkowy, medyczny, spoeczny i etyczny charakter relacji lekarza z pacjentem,
komunikacja wbudowana w organizacj stylu ycia chorych, zwikszanie siy yciowej pacjentw,
specyficzne cele i metody komunikacji w opiece paliatywnej,
osobowo pacjenta i lk przed chorob,
techniki komunikacji, edukacja i motywacja terapeutyczna.
W praktyce komunikacji poyteczne jest uwzgldnienie powyszych zada i metod w budowaniu zaufania pacjenta.
Sowa kluczowe Komunikacja lekarza i pacjenta, budowanie zaufania, cele i metody komunikacji, relacje lekarza i pacjenta w opiece
paliatywnej, edukacja terapeutyczna.
SUMMARY. Communication between the physician and the patient arises in not repeteable, exceptional conditions of this - 2 sides - relation.
First side of this relation patients is concentrated on the life rescue, decrease of suffering, calming the emotional, intellectual and social
status, limiting the disturbance in the self-safety instinct. The other side physician mobilizes the best, professional knowledge enriched
by his experience - that is the wisdom - used in accordance with the moral and ethical principles and his ability to act as the leader of the
patient therapeutical efforts the charismatic pattern.
Both sides create in this manner the mutual confidence and compliance.
Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1
www.medycyna-metaboliczna.pl

17

In Poland the level of the confidence of the patients in the regard to the physicians is low. In ranking presented in New England Journal of
Medicine, (2014) it is the last place among many other countries. Probably this is caused not only by the physicians approach but also by
the stiff regulations of their work as ordered by insurance institutions mainly National Health Fund (state).
Improvements in this respect are the hot problem.
In the paper the main action directions are presented in the following order:
definitions of the professional communication physician-patient,
exceptional medical, social and ethical character at the physician-patient relation,
real life powering significance of communication,
palliative care and communication,
patient personality and methods of communication,
bad prognosis and communication,
therapeutic education and motivation.
In the practice of the communicative relations between physician and patient it would be very creative to use all above described aims and
methods.
Key words Communication between physician and patient, building the confidence, aims and methods of communication, physician-patient relation in palliative care, therapeutic education.

Wrenomowanym czasopimie naukowo-zawodowym

New England Journal of Medicine (2014) opublikowano
wyniki porwnawczego rankingu poziomw zaufania pacjentw do lekarzy wpublicznej opinii wrnych krajach
wiata. Polska znalaza si na ostatnim miejscu. Poziom
cakowitego zaufania wr. 2011 wynosi 73% iobniy si
wr. 2014 do 56%. Bezwzgldnie konieczne jest odbudowanie penego zaufania pacjentw do opieki medycznej
ilekarzy. Bez takiego dziaania nie bdziemy mieli takiego poytku zmedycyny jaki jest moliwy we wspczesnym wiecie. Pojawia si zbyt czsto pytanie
Czy ufam?
S pacjenci, ktrzy ju wpierwszym kontakcie zlekarzem lub pielgniark demonstruj nieufno. Potrafi
fotografowa lub filmowa komrk wszystkie odczyty
zmonitorw, karty zlece, wkucia, worki na mocz. Przy
takich postawach na oddziale personel stara si by szczeglnie ostrony wrozmowie zpacjentami, nie nawizuje
potrzebnej emocjonalnej iintelektualnej relacji.
Z rozmw z lekarzami wynika, ze problem rosncej
nieufnoci iwzajemnych pretensji wrelacjach zpacjentami iich rodzinami narasta idotyczy wszystkich biednych ibogatych, prostych iwyksztaconych.

DEFINICJA PROFESJONALNEJ KOMUNIKACJI

MEDYKW ZPACJENTAMI
Komunikacj lekarza ipacjenta tradycyjnie okrela si
jako merytoryczne iemocjonalne, pogbione porozumienie midzy dwiema stronami medykiem ipacjentem.
Co to jest komunikacja zpacjentem wpraktyce zosob wnowej, niepomylnej sytuacji yciowej ioglnej?
1. Jest to porozumienie ipozytywna integracja wzakresie wynikajcym zchorowania, zroli pacjenta izada
lekarza, nowych celw iyciowych potrzeb, regulacji

18

spoecznych, administracyjnych, ekonomicznych,

tworzone zgodnie zpodstawowymi zasadami wiedzy,
kultury ietyki - wzastosowaniu do indywidualnego
pacjenta (1).
2. Komunikacja tak ujta obejmuje wiele kierunkw bada idziaa, jak:
-- pacjent - lekarz awpywy administracyjne reguy typu NFZ,
-- pacjent - medycy rodzina apomoc spoeczna,
-- pacjent - medycy amedia oraz inwazyjna reklama
-- pacjent - organizacje spoeczne lekarz (2).
Tak ujta komunikacja obejmuje:
a. medyczn analiz oraz take okrelenie aktywnych
spoeczno-ekonomicznych uwarunkowa ycia pacjenta, jego psychicznego iemocjonalnego stanu - nadziei
ale take obaw, lkw - jego de iplanw, oraz take
b. medyczn diagnostyk, uwarunkowania techniczno-terapeutyczne irehabilitacyjne, rokowanie.
Komunikacj realizuj lekarze i pacjenci za pomoc
wielu sposobw, ktre okrela si mianem komunikatw.
S to komunikaty:
1. werbalne jzyk, mowa, tonacja gosu;
2. pozawerbalne jak: przekazy graficzne (dokumentacja),
cechy behawioralne, oznaki statusu spoecznego, widoczne objawy chorobowe, gesty, dwiki nieartykuowane oraz relacje osb zotoczenia pacjenta.
W realizacji tak ujtych celw i metod komunikacji
lekarz moe zastosowa specjalne, zawodowe zalecenia:
-- Ustal, ktre priorytety s najwaniejsze podczas przekazywania informacji orozpoznaniu choroby,
-- Sprawd, przez zadawanie pyta, wjakim stopniu pacjent rozumie swoj sytuacj,
-- Ostronie podawaj fakty,
-- Starannie dobieraj sowa podczas przekazywanie informacji odiagnozie lub rokowaniach,

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

-- Ostronie uywaj eufemizmw - zbyt oglne wyraenie mog sprawi, e pacjent nie bdzie wiedzia, co si
dzieje, ato wzbudzi wnim jeszcze wikszy niepokj,
-- Przedstaw fakty wsposb bezporedni - powinny one
zosta przekazane zempati, otwartoci iszczeroci,
-- Staraj si nie zachowywa wsposb emocjonalny inie
okazywa nadmiernego optymizmu bd pesymizmu,
-- Wyka wraliwo - istotne jest, aby wykaza si zrozumieniem dla sposobu, wjaki pacjent przyjmuje przekazane informacje,
-- Prowad dokadn dokumentacj - notatki dotyczce
pacjenta powinny zawiera systematycznie zapisane
informacje.

JAK WYJTKOWY MEDYCZNY, SPOECZNY

IETYCZNY CHARAKTER RELACJI
LEKARZA IPACJENTW DETERMINUJE
NIEPOWTARZALNE CECHY IZASADY ICH
WZAJEMNEJ KOMUNIKACJI?
Skuteczno dziaania lekarza jest proporcjonalna do
aktualnego stanu jego wiedzy biologicznej i spoecznej
ido moliwoci przemysowych itechnicznych rodowiska jego pracy.
Jednak zdrugiej strony bardzo zaley od stosunkw
spoecznych ikulturowych wjakich si te dziaania realizuje (3, 4).
Od wiekw takie podstawowe wartoci jak ycie, zdrowie, prawo do doskonalenia swego bytu - wpowszechnym odczuciu spoecznym - przysugiway wszystkim
ludziom jednakowo (5).
Znaczenie tego stwierdzenia mona przeledzi wniezliczonych dokumentach naukowych, historycznych, literackich, wdzieach sztuki zwielu epok. Wskazuj one jak
budowaa si wyjtkowo roli lekarza opartej na szeroko
ujtej komunikacji take wtych dziedzinach.
Podobnie nie sposb przeceni w tworzeniu dobrej
komunikacji lekarza zpacjentem znaczenia walorw zawodowo-etycznych medykw, ktre wynikaj zelementu
sprawiedliwoci spoecznej w dziaalnoci lekarza i systemu ochrony zdrowia. Z caym przekonaniem mona
stwierdzi, e system ochrony zdrowia realizujcy rwno prawa do zdrowia obywateli istotnie ulepsza indywidualn ispoeczn komunikacj lekarza zchorym.
Budujc innowacyjnie ujt komunikacj zrozumienie izaufanie lekarz musi wic czy wsobie walory
fachowe i ideowe najlepsz, nowoczesn postaw intelektualn izaangaowanie spoeczne, oraz wraliwo
spoeczn, medyczn wiedz specjalistyczn a take
ogln o czowieku. Trzeba podkreli, e ma to by
przede wszystkim wiedza o czowieku naszego spoeczestwa, o czowieku yjcym w warunkach naszych
spraw, okolicznoci wynikajcych zaktualnych przemian

spoecznych i ekonomicznych, z biecego postpu naukowego i technicznego, z warunkw wspczesnego

uprzemysowienia, urbanizacji - zproblemw wspczesnego wiata (6, 7, 8).
Lekarz leczy chorego - osob, anie chory narzd czy
ukad narzdw. Ta integrujca postawa lekarza wystpuje w kadym przypadku nawizania kontaktu lekarza
zchorym. Ma ona swoj odrbn psychologi. Jej wanym elementem jest np. wiara lekarza w moliwo ratowania chorego. Udziela si ona choremu. Lekarzowi
nie wolno traci nadziei, bo chory natychmiast uchwyci
to z jego zachowania, z tonacji gosu, z wyrazu twarzy.
Lekarza obowizuje nadzieja na ocalenie chorego iwalka o jego ycie do samego koca, chociaby dlatego,
aby chory mg do koca utrzyma zaufanie. Lekarz jest
tym czowiekiem, ktry musi to zrozumie iprzyj, e
zchwil, kiedy rozpocz leczenie, dochodzi do procesu
wymiany myli, de i uczu. Konieczne jest usunicie czstkowej, dotyczcej wizolowany sposb jednego
problemu, komunikacji redukcjonistycznej. Okolicznoci
powysze innowacyjnie doskonal wten sposb system
komunikacji lekarz-pacjent.
Osobowo lekarza musi by taka, aby korzystnie
wpywaa na efektywno komunikacji z chorym, aby
gwarantowaa najlepsze i najstaranniejsze budowanie
zrozumienia i zaufania do zada zawodu lekarskiego.
Wynikaj one zcigle nowej formy, wzalenoci od rodzaju biologicznej, psychicznej i spoecznej odrbnoci
chorego, zoglnych warunkw spoecznych, atake materialnych iorganizacyjnych, wjakich lekarz komunikacyjnie zadania realizuje. Kontakt zchorym jest wistocie
twrcz prac cigego poznawania chorego, dziki komunikacji, wktrej zarwno lekarz, jak ichory powinni
okaza si szczerymi, oddanymi sobie partnerami (5, 8).
Tak wic przy nawizywaniu komunikacji miedzy lekarzem apacjentem zawsze obie strony zadaj sobie pytanie: kim wistocie jest mj pacjent, kim naprawd jest mj
lekarz. Odbywa si swoisty pojedynek osobowoci.
Dotyczy on nie tyle sfery werbalnej, tytularnej, formalnej,
ale przede wszystkim wpywu indywidualnej osobowoci
lekarza, charakteru jego uczu iemocji.
Zwycia warto charyzmatyczna, zdolno do objcia przywdztwa w ksztatowaniu dalszych losw pacjenta. Mona stwierdzi, e zazwyczaj empatia ze strony
lekarza odczuwana przez chorego odgrywa decydujc
rol w budowaniu wzajemnych stosunkw lekarz-pacjent. Stosunkiem lekarza do poszczeglnych chorych
musi wic kierowa empatia. Chory potrzebuje do lepszej
komunikacji wizw emocjonalnych jako uzupenienia
autorytetu lekarza wynikajcego zwiedzy oraz autorytetu
moralnego. Lekarz musi traktowa kadego zpacjentw
jak przyjaciela. Omnium procedit ex amore - ta maksyma wskazuje w pewnym zakresie - na zwizki roli
lekarza iroli kapana (8, 9).

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

19

Poniej ujto te zasady wskrcie.

ZASADA 1
Zacznij od szczerej pochway iuznania
ZASADA 2
Zwracaj uwag na bdy innych bez wasnych
komentarzy porednio
ZASADA 3
Zadawaj pytania zamiast wydawa rozkazy
ZASADA 4
Pochwalaj najmniejsze nawet osignicia pacjenta. Pochwal kady postp. Bd serdeczny waprobacie,
nie skp pochwa
ZASADA 5
Spraw, aby pacjenci uwierzyli, e mog si zmieni,
wpyn pozytywnie na swoje losy
ZASADA 6
Spraw, aby twj rozmwca poczu si wany
zrb to szczerze
Wbudowanie w pogbiony, systematyczny sposb
ujtej komunikacji lekarza ipacjenta do praktyki opieki
medyczno-spoecznej jest warunkiem sine qua non realnej skutecznoci opieki medyczno-spoecznej szczeglnie wchorobach przewlekych.
Dlaczego tak jest?
Odpowied na to pytanie ma wiele skadnikw mona podda je dyskusji.

YCIOWE ZNACZENIE SYSTEMOWEJ

KOMUNIKACJI MEDYCYNA-PACJENCI
WOPIECE ZDROWOTNEJ ISPOECZNEJ
XXI WIEKU.
Wrd wielu rnych przyczyn zwikszajcych zapotrzebowanie na innowacyjne, systemowe ujcie komunikacji medykw zpacjentami naley przede wszystkim
wymieni dwie przedstawione poniej okolicznoci.
Wiek XXI jest okresem dominacji na caym wiecie
epidemii przewlekych chorb, przewanie ocharakterze
zwyrodnieniowym. S to epidemie miadycy ttnic ijej
powika oraz nowotworw, zaburze ywienia iotyoci,
chorb metabolicznych zcukrzyc na czele, chorb wynikajcych zuzalenie od uywek inarkotykw, zmian
zwyrodnieniowych zalenych od staroci, wad genetycznych, depresji a take epidemii przewlekych chorb
wirusowych jak HIV. Wedug oceny wiatowej Organizacji Zdrowia stanowi one przyczyn ok. 50% wszystkich zgonw na wiecie. Oglnowiatowe organizacje

20

spoeczno-medyczne jak WHO ipolityczne jak ONZ na

specjalnych konferencjach uchwalaj kolejne wezwania
do rzdw pastw, w tym rwnie Polski, o tworzenie
szczegowych programw zwalczania epidemii chorb
przewlekych (10, 11).
Przewleko chorb wymaga szczeglnie praktycznego porozumienia lekarza i pacjenta tak aby mg on
wytworzy partnerski sposb samokontroli, samorefleksji
isamoopieki wchorobie (1).
Upowszechnienie takiej komunikacji osb przewlekle chorych z lekarzami powinno si zwiksza - np.
wPolsce.
Realizacja obydwch tych oglnych zasad wymaga
systemowego ujcia komunikacji medykw zpacjentami.
Obejmuje ona priorytety, oktrych chc szczeglnie
wiedzie pacjenci, jak:
-- szansa poprawy jakoci ycia, eliminacja dolegliwoci,
naprawa zdrowia, zapewnienie perspektyw isatysfakcji
wich planach idziaaniach;
-- umiejtno prowadzenia racjonalnego stylu ycia
mimo choroby;
-- uzyskanie moliwoci zdobywania (praca) rodkw finansowych do zaspokojenia potrzeb yciowych, modyfikowanych przez chorob;
-- sposb uzyskania zadowolenia zycia rodzinnego iautorytetu wgrupie spoecznej;
-- uznanie wartoci swoich yciowych postulatw.
Postulaty takie przedstawiaj szczeglnie osoby przewlekle chore, take otrzymujce opiek paliatywn.

SPECJALNE CELE IMETODY KOMUNIKACJI

LEKARZA ZPACJENTEM OBEJMOWANYM
OPIEK PALIATYWN
Opieka paliatywna (ac. palium = paszcz, ochrona)
jest form przystosowania dziaa medycznych do nieuchronnej biologii chorb istanw nieuleczalnych - do
perspektywy mierci:
Wtym zakresie przyjmuje si dwie zasady, wane dla
takiej innowacyjnej komunikacji (12):
a. zasad patient-centered care opieki skupionej na indywidualnej charakterystyce osoby zprzewlek chorob,
b. zasad profesjonalnego partnerstwa pacjentw ilekarzy
worganizacji irealizacji opieki medyczno-spoecznej,
czyli zasad edukacji terapeutycznej, samokontroli isamoopieki, wykonywanej przez pacjentw wich domu
i lokalnym rodowisku; jest to organizowanie opieki
medyczno-spoecznej, ktra uwzgldnia indywidualne preferencje, potrzeby i wartoci oraz zapewnia, e
decyzje pacjenta s najwaniejsze wopiece klinicznej;
opiera si ona take na innowacyjnym, obejmujcym
wiedz imotywacj ujciu komunikacji lekarz-pacjent.
Dodatkowo mona stwierdzi, e rnego stopnia
upoledzenie funkcji poznawczych, intelektualnych,

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

emocjonalnych, behawioralnych, jzyka, formuowania

iokrelania yciowych potrzeb, wyraania skarg stwarza
czsto cakowit zaleno od opiekunw.
Opiekunowie medyczni sprawujcy opiek paliatywn
musz ztych powodw stosowa odrbne iwyspecjalizowane rodki komunikacji.
Komunikacja paliatywna opiera si na nastpujcych
okolicznociach:
-- konieczno odrbnego zawodowego przygotowania
medycznego, psychologicznego ispoecznego;
-- umiejtno stosowania specjalistycznych metod medycznych, psychologicznych, spoecznych w odbieraniu iprzekazywaniu komunikacji;
-- wiadomym zwikszeniu stosowania pozawerbalnych
rodkw komunikacji;
-- partnerskiej wsppracy zespow opiekunw zawodowych oraz rodziny chorych, wolontariatu;
-- deniu do ulepszania jakoci opieki, organizacji pomocy spoecznej, przeywaniu poczucia specjalnej misji
opieki paliatywnej.
Problematyka komunikacji lekarz-pacjent, atake medycyna-spoeczestwo, uformoway si ju wosobn specjalno zawodow. Wynika std uwaga, e potrzebne jest
wprowadzenie nauczania nowego przedmiotu ksztacenia
medykw Komunikacja lekarza zpacjentem ijego rodowiskiem wprogramach nauczania studentw ilekarzy, jak rwnie menederw ochrony zdrowia (4).

WPYW OSOBOWOCI PACJENTA NA

PRAKTYK KOMUNIKACJI LEKARZ-PACJENT
Oto kilka zda zlistu pacjentki:
Lekarz powiedzia, i wtrybie nagym kieruje mnie
do szpitala, poniewa w kadej chwili mog zapa na
piczk ketonow ina pewno zapadn, jeli go nie posucham. Nie przerazi mnie bynajmniej, zmobilizowa
tylko reszt si, ktre jeszcze we mnie byy. Wezwaam
syna. O cukrzycy wiedziaam tyle co nic. Syszaam, e
moja prababka, ktra umara na t chorob w okresie
pierwszej wojny wiatowej, bya gruba, akoma iprzykra
dla otoczenia, ale nigdy nie miaa piczki ketonowej. Ja
rniam si od niej pod jednym przynajmniej wzgldem:
byam bardzo chuda... Oczywicie zdawaam sobie spraw, e stan mojego zdrowia jest bardzo zy, ale do miaam kopotw ze swoim organizmem, by wiedzie, e do
tej choroby take nie wolno podchodzi biernie; eby j
zwalczy, trzeba by niejako ponad ni. Ajest to najzupeniej moliwe, poniewa czowiek skada si zczego
wicej ni trzustka, nerki ijeszcze paru takich kawakw.
Fakt pogorszenia si stanu zdrowia zreguy powoduje uwiadomienie potrzeby nowej wiedzy inowych dziaa wstosunku do choroby jako warunku jej ujarzmienia
oraz wiar w moliwo jej usunicia lub ograniczenia.
Te potrzeby przedstawiaj si jako nowe zadanie inowa

rola yciowa. Powstaj nowe okolicznoci do tworzenia

komunikacji lekarz-pacjent.
Lekarz musia wtym przypadku rutynowo dowiedzie
si:
-- Czy pacjent umie okreli swoje podstawowe cele
yciowe?
-- Do czego dy?
-- Czy umie zrezygnowa z doranych przyjemnoci
wcelu osignicia odlegego, ale gwnego celu?
-- Czy wykazuje motywacj i zna sposoby osignicia
celu?
-- Jaka jest rzeczywista sprawno jego dziaania?
-- Czy potrafi kontrolowa swoje zwizane zchorob pobudzenia emocjonalne?
-- Jak zachowa si wsytuacjach dodatkowego stresu?
-- Czy dy do podejmowania zada trudnych, czy te atwo si wycofuje?
-- Czy skupia si na wykonywaniu istoty zadania, czy
tylko na zewntrznym obrazie (,jak wypadnie) swojej
sylwetki?
-- Czy ludzi, przedmioty iwydarzenia ocenia niekorzystnie lub korzystnie dla siebie?
W zakresie dziaa komunikacyjnych i poznawczych
w przedstawionym przypadku naley dy do tego, by
chory ijego rodzina (13):
-- zrozumieli istot choroby, jej objawy icele leczenia;
-- wyuczyli si prostych zabiegw sucych leczeniu - testowanie imonitorowanie wynikw wdomu za pomoc
przyrzdw, sporzdzanie diety, stosowanie lekw itd.
Znajomo tych zabiegw uniezalenia czciowo chorych od suby zdrowia;
-- stosowali racjonalne ipraktyczne ograniczenia yciowe
wymuszane przez wymogi lecznicze;
-- wiedzieli, ktre sfery ycia osobistego nie s dotknite
chorob;
-- wytworzyli wsobie pozytywn postaw akceptacji koniecznoci nowych potrzeb icelw;
-- wytrenowali reim leczniczy, speniali rol lecznicz,
asymilowali prozdrowotne zachowania;
-- wytworzyli korzystny, partnerski stosunek zaufania
i bliskiej wsppracy pomidzy nimi a fachowymi,
medycznymi opiekunami, rozwinli normalno
w ksztatowanym cigle na nowo ukadzie behawioralnym, psychoemocjonalnym, intelektualnym chorego
irozwijali poczucie wasnej wartoci oraz umiejtnoci
szybkiego, samodzielnego reagowania na stany onaglcej - medycznie - naturze.
Chorzy powinni otrzyma, wcelu waciwego prowadzenia przepisanego leczenia, niezbdny zasb wiedzy, tj.
zrozumienia iumiejtnoci, jak te zalecenia wykonywa
(14).
Starajc si wic oefektywne nauczanie chorych, naley mi stale wpamici, e:

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

21

-- zdolno do zapamitywania upacjentw jest niewielka, np. s oni zdolni powtrzy jedynie poow informacji, jakie otrzymuj od lekarza ju wpi minut po
wizycie;
-- jedynie okoo 1/3 informacji medycznych, otrzymywanych wczasie pierwszej wizyty, jest dobrze
zapamitana;
-- dostarczanie informacji oglnych (np. koncepcja choroby), nie powoduje zwikszenia zdolnoci chorego do
prawidowego wspdziaania zlekarzem;
-- bardzo wielu pacjentw nie rozumie najprostszych wyrae medycznych (np. metabolizm lipoprotein, porcja
moczu, hiperglikemia itd.); lekarz rozmawiajc zchorym powinien sobie przypomnie, jak si czu, kiedy
zaczyna si uczy na przykad obcego jzyka (15).

-- telemedycyn telezaufanie?
-- samodiagnoz - samoleczenie, szarlataneria medyczna.
Techniki speniania tych potrzeb komunikacji lekarza
ipacjenta mog take pochodzi zdwch metodycznych
wiatw .- tradycyjnego lub informatycznego.
Techniki tradycyjne
Zasb sownictwa,
elastyczno ekspresji,
indywidualna zmienno,
Przystosowanie do osoby,
czasu, potrzeb, efektywnoci
rozumienia

Technologia rny zakres

komunikacji, szybki,
formalizacja,
Nowy jzyk, zmiany
wznaczeniu sw, anglicyzmy,
banalno istereotypowo
poj, skrtowo, skuteczno
wbudowie zaufania, efekty
psycho- isocjoterapeutyczne
(niestety take czsto
negatywne)

wbudowie zaufania,
pozytywnych postaw iemocji,
edukacja terapeutyczna
dyskusje zpartnerami,
budowa motywacji, metody
psychologiczne

Portale, blogi, wymiana

informacji bez udziau lekarza
Mass-media szkodliwa
reklama

TECHNIKI KOMUNIKACJI
Komunikacja midzyosobowa stanowi jedn zzasadniczych umiejtnoci, ktre wchodz w zakres zawodu
lekarza, a take pielgniarek, dietetykw, psychologw
klinicznych, osb tworzcych opiek medyczno-spoeczn organizatorw instytucji zdrowotnych. Stanowi
jedn znajwaniejszych oglnych metod rozpoznawania
ioceny problemw medycznych pacjenta, jego indywidualnego charakteru i osobowoci, okrela cechy jego
dolegliwoci, umoliwia wstpne rozpoznanie choroby
i planowanie dalszego postpowania, ustala wartoci
spoeczne, osobowociowe iemocjonalne pacjenta, jego
lki inadzieje, zamiary oraz umiejtnoci igotowo do
wsppracy. Pojawiaj si wtedy nowe moliwoci lecznicze i spoeczne, powstaje zdolno do ujednolicenia
planw leczniczych i yciowych oraz wywieranie przez
medykw kojcego wpywu na emocjonalno chorej
osoby, na jego ludzkie troski.
Potrzeby techniczne, ktrych wymaga skuteczna
komunikacja, maj duy zakres.
Obejmuj one:
-- sprawno komunikacyjn jzyk, samoobserwacja
isamorefleksja,
-- edukacj dua zmienno metod,
-- kultur industrializacja, banalno, informatyzacja,
powierzchowno,
-- dziaania rodowiskowe urbanizacja, skaenia,
konkurencja,
-- styl ycia nowe warunki cywilizacyjne, marketing,
-- zaburzenia psychologiczne lk, frustracja,
-- wpywy spoeczne, rodowiskowe, ekonomiczne spoeczestwo postmodernistyczne, korporacyjno,
ubstwo, zespoy deprywacji,
-- osabienie fizyczne, zaburzenia suchu i mowy,
gestykulacji,
-- podejrzliwo, nieufno, agresja, oskarenia, aspekty
finansowe,

22

Techniki informatyczne (sie)

PODAWANIE INFORMACJI ONASILENIU

OBJAWW CHOROBY LUB NIEPOMYLNYM
ROKOWANIU
W sposb szczeglny i umiejtny naley prowadzi
komunikacj zosobami przewlekle chorymi, oznacznym
nasileniu choroby, z depresj, lkami, znajdujcymi si
w trudnej sytuacji spoecznej, staroci (samotno) lub
ekonomicznej (ubstwo). Dotyczy to take osb le syszcych, zupoledzeniem wzroku lub innymi formami inwalidztwa. Komunikacja zosobami obarczonymi takimi
okolicznociami musi opiera si na wspczuciu ichci
lekarza, pielgniarki lub innych opiekunw uspokojenia
emocjonalnego, przyniesienia chorym nadziei ipoczucia
bezpieczestwa.
To jest konieczne nawet wsytuacji kiedy pacjent nie
wykazuje potrzebnej kooperacji, konstruktywnoci wzachowaniach, uprzejmoci, take wtedy, kiedy jest nieodpowiednio ubrany lub pod wpywem rodkw farmakologicznych lub alkoholu (res sacra miser).
Niezwykle trudna staje si komunikacja, wktrej lekarz musi przedstawi wiadomoci niepomylne, proponowa dalsze badania inowe, trudne potrzeby lecznicze.
Konieczne jest przedstawienie takich wiadomoci wsposb dajcy otuch, uwzgldniajcy wraliwo pacjenta,
jego nastrj. Naley czy takie informacje z przedstawieniem moliwoci naszych planw idziaa wsposb
zachowujcy nadziej. Konieczne jest umiejtne rozoenie przekazywania komunikatw czsto w sposb

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

etapowy, czsto w formie warunkowej lub pytajcej nigdy strofujcej lub karccej (19).
Wskazwki dotyczce rozmowy o progresji choroby
mogyby by nastpujce (20):
-- Przygotuj si do rozmowy zwyprzedzeniem:
przewicz sowa i sformuowania, ktrych mgby
uy do przekazania zej wiadomoci.
-- Suchaj:
aktywnie wysuchaj opinii ipyta pacjenta oraz jego
rodziny i dostosuj swoj wypowiedz do ich jzyka,
odpowiedz na pytania oraz skieruj swoj uwag na
ich lki.
-- Budujc relacj lekarz-pacjent:
stosuj odpowiedni mow ciaa, sied wystarczajco
blisko pacjenta, by wstosownych przypadkach mc
go dotkn,
oka empati itrosk.
-- Komunikuj si wklarowny sposb
mw jasno ibezporednio.
-- Poka, e traktujesz opinie pacjenta powanie iszanujesz je:
stwrz plan dziaania woparciu oopini pacjenta,
zaproponuj wsparcie ipomoc wstosownych
przypadkach.

EDUKACJA TERAPEUTYCZNA JAKO

PROFESJONALNA METODA KOMUNIKACJI
Ju przed wieloma latami pionier wiatowej diabetologii Elliot Proctor Joslin (Boston) gosi, e ci, ktrzy
wiedz wicej duej yj. Wyda pierwszy w dziejach
opieki diabetologicznej poradnik dla osb zcukrzyc.
Zasady opieki medyczno-spoecznej skupionej na
osobie pacjenta oraz partnerskiego udziau osb przewlekle chorych wrealizacji opieki medyczno-spoecznej wymagaj specjalnej komunikacji. Jest to:
1. profesjonalna edukacja terapeutyczna czyli przekazanie wiedzy iumiejtnoci partnerskiej wsppracy pacjenta zlekarzem, oraz
2. budowanie motywacji pacjentw do aktywnoci wrealizowaniu zalece medycznych compliance oraz
swojej filozofii stylu bycia iycia.
Te komunikacyjne dziaania skadaj si z trzech
fundamentalnych skadnikw. Ich opis mona uj
nastpujco:
1. Pedagogika terapeutyczna
Pojcie pedagogiki terapeutycznej osb przewlekle
chorych, wtym cukrzyc, mona okreli za pomoc celw, jakie ma ona speni (10, 20). Jest to:
a. przekazanie wiedzy, umiejtnoci oraz motyww psychoemocjonalnych, ktre umoliwiaj partnersk komunikacj iinterakcj pacjenta ilekarza oraz skuteczniejsze leczenie cukrzycy;

b. wskazanie, e cukrzyca ijej ciga kontrola nie stanowi drogi do katastrofy, ale odwrotnie moe si sta
szans racjonalnej przebudowy osobowoci wkierunku
tworzenia nowych wartoci yciowych, ktrych dotd
pacjent nie posiada lub sobie nie uwiadamia; tworzy podstawy do samowychowania ido uksztatowania
prozdrowotnego zachowania (behawioru);
c. przeciwdziaanie lkowi, znueniu, depresji, frustracji,
zagubieniu sensu leczenia, zdrowia i ycia przez wyksztacenie twrczego podejcia do problemw zwizanych zcukrzyc;
d. zwikszenie psychicznej odpornoci pacjenta przez
uwiadomienie mu mechanizmw zjawisk zwizanych
zchorob, przysposobieniem do roli pacjenta, wyzwolenie kreatywnoci wstosunku do swojej osoby;
e. zbudowanie i wzmocnienie kontaktu chorego z sob
samym izotoczeniem, nastawienia altruistycznego zamiast egoistycznego;
f. umoliwienie podejmowania take zada wanych
z punktu widzenia spoecznej roli pacjenta, osiganie
poczucia dobrej jakoci ycia, godnoci iautonomii, eliminacja dyskryminacji spoecznej iautodyskryminacji.
Przez spenienie powyszych celw lekarz moe uzyska dodatkow szans na osignicie lepszych, caociowych wynikw leczenia, lepszej egzystencji przewlekle
chorych, wtym osb zcukrzyc.
We wszystkich tego rodzaju dziaaniach potrzebny
jest skadnik racjonalnego, psychoemocjonalnego zaangaowania uczestnikw w proces edukacyjny to znaczy
wewntrznej i zewntrznej motywacji. Jego budowanie
powinno by zadaniem kadego, opartego na dowodach
programu edukacji terapeutycznej osb przewlekle chorych, np. zcukrzyc.
Edukacja terapeutyczna osb zniewyleczalnymi,
aprzez to przewlekymi chorobami, nie moe wic ogranicza si do prostego przekazu informacji. Jest to wieloskadnikowy proces wywierajcy pozytywny wpyw
nie tylko na zasb wiedzy ale take na umiejtno
radzenia sobie z chorob (stresem) oraz na osobowo
pacjentw.
2. Motywacja terapeutyczna.
Si napdow umoliwiajc uzyskanie podanych wpyww pedagogiki terapeutycznej jest motywacja. Pojcie motywacji nawizuje do powstawania
psychoemocjonalnego stanu formujcego denie lub
wewntrzny nakaz efektywnej realizacji zalece leczniczych, pracy na rzecz intensyfikacji leczenia iuzyskiwania jego celw. Motywacji towarzyszy pozytywne
poczucie wartoci yciowych ietycznych, zwikszenie
odpornoci psychicznej, wzbogacenie osobowoci. Jedn zdrg budowania motywacji terapeutycznej iyciowej u pacjentw jest ukazywanie znaczenia ulepsze
leczniczych dla jakoci ycia. czy si to zazwyczaj

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

23

ze spoeczn sytuacj pacjentw i uwarunkowaniami

ekonomicznymi (16).

WPYW LKU PRZED INTERWENCJAMI

MEDYCZNYMI NA CHARAKTER KOMUNIKACJI
LEKARZ-PACJENT
Opinia publiczna wylicza wiele grzechw wspczesnej medycyny. Ich listy s zmienne, czsto przeciwstawne.
Wymienia si np.: technicyzm, nadmierny profesjonalizm
iscjentyzm, brak miejsca na analiz wartoci osobowoci
ikultury, zbyt manipulacyjn rol lekarza ibrak czynnego
uczestnictwa pacjenta wprocesie leczenia, brak opiekuczoci instytucji medycznych iich materialn bied oraz
organizacyjne niedostatki, sabo postawy zapobiegawczej iniedostatek wychowania zdrowotnego, brak wiedzy
psychologicznej wpraktyce medycznej, upadek sztuki
leczenia, mentalno handlow, zbytni medykalizacj
ycia codziennego, niewaciwe podejcie do studentw
medycyny i modych lekarzy ze strony medycznego establishmentu itd. Czy s to przywary medycyny, czy te
jej dylematy, ktrych pierwotne rda umiejscowione s
poza t dziedzin? (18)
Krytycy medycyny proponuj rne kuracje. Do
tego celu suy maj pomysy na innowacyjn komunikacj wopiece medycznej.
Wszyscy wyczuwamy dwuznaczno sytuacji: czy
mona zrwnoway obietnice technologii medycznej
zzagroeniami, ktre ona stwarza?
Nie ma atwej odpowiedzi na poniej podane pytania
(10, 21).
Jaki jest zakres medycyny obecnie? Jaka jest jej odpowiedzialno? Co obejmuje obecnie zawd lekarza? Jak
bdzie si zmienia wprzyszoci? Jakie s zwizki medycyny zkultur? Jakie ideologiczne przesanki s podstaw logiki izachowania lekarza?
Jak uwzgldni te problemy w budowaniu systemowej komunikacji medycyna-pacjenci?
Czy mog by bardziej przejmujce problemy ludzkie
anieli rak, nieuleczalna choroba, bl isamotno wchorobie, choroba isamotno starca, zaburzenia psychiczne,
depresja, narkomania, alkoholizm ideprywacja spoeczno-ekonomiczna ludzi?
Tego rodzaju czynniki isytuacje tworz opinie oszansach
na popraw lub niepowodzenie o ryzyku leczenia, o sprawiedliwoci wrozdziale wiadcze medycznych, ouytku
nowej technologii do trudnych celw ludzkich, okorzeniach
biologicznych, spoecznych ikulturowych chorb.
Pacjent atwo gubi si wzbyt zinstytucjonalizowanym
systemie opieki medycznej.
Wszystkie te czynniki zwikszaj zapotrzebowanie na
nowy system komunikacji.
-- Daj pacjentowi ijego najbliszym moliwo penego
iszczerego przedyskutowania ich przypadku.

24

-- Przedstaw moliwie najwicej informacji, aby pomc

pacjentowi ijego opiekunom zrozumie, co doprowadzio do powstania nietrafnej diagnozy lub mao skutecznego leczenia.
-- Zapewnij pacjenta, e zostanie zrobione wszystko, co
jest moliwe dla polepszenia opieki medycznej.
-- Jeli popeniono bd lub przeoczone zostay istotne
informacje, naley przyzna, e fakt taki mia miejsce,
apracownik opieki zdrowotnej, ktry jest za to odpowiedzialny, powinien przeprosi pacjenta. Naley wyrazi trosk, atake wysun swoj propozycj zmiany
systemu, ktra zapewniaby, e podobna sytuacja ju
si nie powtrzy (22).

PODSUMOWANIE
W chorobach przewlekych (np. cukrzyca) uzyskuje si
czciow lub warunkow popraw stanu zdrowia, mimo
nieusuwalnoci przyczyn. Warunkiem wzgldnego zdrowia jest stae, codzienne leczenie pielgnacyjne, starania
iprzystosowanie do ogranicze. S to take samokontrolne isamoopiekucze obowizki dla samego chorego, jego
rodziny idomu. Przekazanie chorym potrzebnego zasobu
wiedzy zdrowotnej, umiejtnoci jej wykorzystania oraz
silnych mechanizmw motywacyjnych staje si wtakiej
sytuacji podstawowym warunkiem skutecznoci leczenia.
Sam chory dziki samoobserwacji i samokontroli, dziki umiejtnej analizie codziennie zbieranych informacji
zdolny jest powiksza efektywno lekarza.
Waciwie dobrany zasb komunikatw o chorobie,
ometodach jej codziennej kontroli ileczenia, oprowadzeniu aktywnego ycia, mimo jej obecnoci umoliwia dziaanie chorego wwielu jego rolach - indywidualnych i spoecznych (rozwj osobowoci, rodzina,
praca). Informacje te chory moe otrzyma w sposb
peny od poszczeglnych czonkw zespou terapeutycznego iod instytucji leczcej jako caoci.
Staj si one jednak uyteczne tylko wtedy, jeli s
dobrze zasymilowane, zrozumiane iwyprbowane.
Przepyw informacji musi by kompletny. Wtedy moe
speni swoje zadanie, ktrym jest umoliwienie - przy
minimum ogranicze prowadzenia wzgldnie najbliszego
normie ycia, musi by on dwukierunkowy: od lekarza lub
innej osoby zzespou leczcego do chorego iod chorego do
czonkw zespou. Warunkiem takiego obiegu informacji
jest zaufanie, szczero iumiejtno wsuchaniu partnera.
Wrodowisku medycznym panuje coraz wiksze zrozumienie dla idei itakiego partnerstwa wleczeniu
chorych na choroby przewleke. Partnerstwo wyzwala
dodatkowe siy, zwiksza motywacj do leczenia, poprawia jego skuteczno.
Rzeczywisto wykazuje jednak, e otak innowacyjn komunikacj rodowiska medykw ipacjentw musz
si bardziej stara.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

Przykad
Warszawska doktryna caociowej, partnerskiej, prewencyjnie ukierunkowanej opieki diabetologicznej
Indywidualnie przystosowana wiedza
i umiejtnoci terapeutyczne i samoopiekucze

Harmonia celw, lekarza i pacjenta

Przywdztwo opiekucze lekarza

Umocnienie osobowoci

Osoba
z cukrzyc

Wytworzenie nowych pozytywnych wartoci yciowych

wiadomy prozdrowotny styl ycia

Prewencyjne cele, kryteria i metody leczenia

Emancypacja spoeczna

Ciga, obiektywna ocena wynikw leczenia

Edukacja terapeutyczna/Motywacja psychospoeczna/Zaufanie

PIMIENNICTWO
1. Doroszewski J.: Terapeutyczne znaczenie komunikacji midzy lekarzem apacjentem, Medycyna Metaboliczna, 2006, nr 2, 10-14.
2. Doroszewska A.: Socjologiczne aspekty diabetologii,
Medycyna Metaboliczna, 2006, nr 2, 37-41.
3. Doherty R.B., Crowley R.A.: Principles supporting
dynamic clinical care teams: an American College of
Physicians position paper. Annals of Internal Medicine 2013, 159, 620-626.
4. Martino S., Haeseler F., Belitsky R. iwsp.: Teaching
brief motivational interviewing to year three medical
students. Medical Education 2007, 41, 160.
5. Tato J.: Filozofia w medycynie, Wyd. Lekarskie
PZWL, Warszawa, 2003.
6. Roster O.: The enduring and evolving nature of the
patient-physician relationship, Patient Education and
Counseling 2000, nr 39, 5-15.
7. Warunki ycia ludzi starszych i ich zachowania na
rynku, red. Kusiska A. Warszawa, 2002.
8. Berger M.: Chronically diseased patients and their
doctors. Wykad wygoszony w ramach uroczystoci
nadania tytuu doktora honoris causa WUM, Warszawa 1997.
9. Maynard D.W., Heritage J.: Conversation analysis,
doctor-patient interaction and medical communication. Medical Education 2005, nr 39, 428-435.
10. Tato J., Czech A., Bernas M.: Diabetologia kliniczna,
Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa, 2008.
11. Mossakowska M., Wicek A., Bdowski P. (red.): Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne iekonomiczne starzenia si ludzi wPolsce, Pozna, 2012.
12. Litte P., Everitt H., Williamson I., Warner G., Moore
M., Gould C. iwsp.: Preferences of patients for patients centred approach s. 468-472. Idea ipraktyka
nowego podejcia do edukacji zdrowotnej ipromocji
zdrowia. Metody zwiekszania skutecznoci leczenia
ipoprawy jakoci ycia pacjenta, red. H. Osiska, T.
Przewocka, Warszawa 2010.

13. Schmiedek F., Huxhold O., Rocke C., iwsp.: Working

memory plasticity in old age: practice, gain, transfer
and maintenance, Psychology and Aging 2008, nr 23,
s. 731-742.
14. Seligman M.E.P., Walker E.F., Rozenkan D.L.: Psychopatologia, Pozna, 2003.
15. Fallowfield L., Jenkins V.: Communicating sad, bad,
and difficult news in medicine, Lancet 2004, nr 363,
s. 312-319.
16. Tato J., Czech A.: Podrcznik edukacji terapeutycznej wcukrzycy, Warszawa, 2000.
17. Sk H.: Rola wsparcia spoecznego wsytuacjach stresu yciowego. Odopasowaniu wsparcia do wydarze
stresowych. (w:) Wsparcie spoeczne, stres izdrowie,
red. Sk H., Cielak R. Warszawa 2004.
18. Giddens A.: Socjologia, Warszawa, 2006.
19. Jenkins V., Fallowfield L.: Communicating sad, bad,
and difficult news in medicine, Lancet 2004, nr 363.
20. Schmiedek F., Huxhold O., Rocke C., iwsp.: Working
memory plasticity in old age: practice, gain, transfer
and maintenance, Psychology Aging 2008, nr 23.
21. Tato J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z.,
Biernacka E.: Socjologia cukrzycy, d, 2013.
22. Porta M., Misell K., Trerito M., Jrgens V.: Embeding
Education into Medical Practice, Basel 2005.
Adres do korespondencji:
J. Tato
ul. Pocka 15C/73
01-231 Warszawa
j.taton@interia.pl

Wopracowaniu wykorzystano fragmenty rozdziau 7,

J. Tato Innowacyjna komunikacja midzy medykami
a przewlekle chorymi pacjentami ksiki Porozumienie zpacjentem relacje ikomunikacja J. Doroszewski,
M. Kulas, A. Markowski (red.), wyd. ABC Wolters Kluwer Business, 2014.
Autor zachca do zapoznania si z caoksztatem
problemu wtej ksice.

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl

25

Redakcja iCzytelnicy Medycyny Metabolicznej oraz Towarzystwo Edukacji Terapeutycznej

gorco popieraj apel Zarzdu Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego
wzywajcy do pilnego opracowania projektu Narodowego Programu Walki zCukrzyc
iuzyskania odpowiedniej uchway sejmowej nakazujcej przyjcie programu do realizacji.
Dodajemy jednak wasn opini dotyczc treci programu. Naszym zdaniem powinien on mie szerszy
ibardziej pogbiony zasig anieli projekt publikowany przez Zarzd PTD.
Konieczne jest wprowadzenie do programu:

caociowego, oglnokrajowego planu profilaktyki cukrzycy ijej powika;

zorganizowanie cigego monitorowania problematyki cukrzycy woparciu oobiektywne oceny staych

reprezentatywnych grup;

okrelenia zakresu i form wsppracy z instytucjami samorzdowymi oraz pozarzdowymi a take

akademickimi oraz midzynarodowymi, np. dziaajce obecnie pod patronatem International Diabetes
Federation programy profilaktyki retinopatii cukrzycowej lub zwikszania jakoci ycia osb zcukrzyc (projekt Bridges);

reformy systemu opieki spoecznej wopiece diabetologicznej;

zada wzakresie systemowej organizacji opieki diabetologicznej wcaym kraju zmonitorowan, sta
kontrol jakoci wynikw profilaktyki ileczenia;

zasad praktyki edukacji terapeutycznej w systemie opieki medycznej jako rutynowej dziaalnoci
lecznictwa;

szczeglnych etyczno-moralnych zobowiza medykw wprzewlekej, wieloskadnikowej opiece diabetologicznej, ksztatujcej wdogbny sposb losy tak wielu ludzi.

Apel bardzo popieramy.

26

Medycyna Metaboliczna, 2015, tom XIX, nr 1

www.medycyna-metaboliczna.pl