Wprowadzenie:

Aksjologia teoria wartoci i wartociowania, dzia filozofii.

Doktryna spjny i uporzdkowany zbir pogldw na ycie spoeczne, w
szczeglnoci na organizacj polityczn i zagadnienia ustrojowe, zawierajcy
uzasadnione teoretycznie wskazania kierunku i metod aktywnoci politycznej.
Doktryna polityczno prawna:
szczeglny rodzaj doktryny politycznej, zwizanej nie tylko z ideologi
ogln, ale i prawn (filozoficznymi podstawami mylenia o zjawisku
prawa, nakierunkowanymi na tworzenie i stosowanie prawa).
- Spjny i uporzdkowany zbir pogldw na ycie spoeczne w ramach
danego spoeczestwa, majca okrelon podstaw filozoficzno
ideologiczn i zawierajcy teoretycznie uzasadnione w ramach tej
podstawy praktyczne wskazania kierunku i metod oglnej aktywnoci w
sferze polityki i prawa.
Ideologia:
rodzaj filozofii politycznej, w ktrej elementy teoretyczne przeplataj si
z praktycznymi, tworzc system ideowo aksjologiczny , ktrego celem
jest opisanie rzeczywistoci oraz przeksztacenie jej w kierunku przez
system okrelonym.
- zbir idei, stanowicy podstaw zorganizowanego ycia politycznego
(niezalenie czy zmierza to do zachowania czy zmiany panujcego systemu
sprawowania wadzy).
Wszystkie ideologie: dostarczaj obrazu rzeczywistoci, ukazuj model podanej
przyszoci, pokazuj sposb przejcia z jednego do drugiego.
Dogmat ustabilizowany system ideologiczny.
Hierarchia:
1. Idea
2. Ideologia
3. Doktryna
4. Program

Ksztatowanie si ideologii polityczno prawnych

w czasach nowoytnych:
Proces tworzenie ideologii jest cigy, raz opiera si na negacji wczeniejszych
pogldw, raz na zmianie ju istniejcych. Kada doktryna ma gbokie
antecedencje ju od staroytnoci, przez redniowiecze a do nowoytnoci.
Odrodzenie XVIw?
- antropocentryzm
- humanizm
- oderwanie polityki od moralnoci Nicolo machiaveli
Owiecenie (XVIIw) przeom filozoficzny i naukowy
Przedstawiciele: Kartezjusz (filozof), Grocjusz(prawnik), Tomasz Hobbes (myl
polityczna)
- wiara w rozum i jego moliwoci poznawcze (racjonalizm)
- wiara w postp ludzkoci
- wiara w moliwo wprowadzenia adu na wiecie i powszechnej
szczliwoci
Pocztek Etatyzmu(tzw. Twardy etatyzm, ktry moe by okrelany jako
statokracja, tj. cakowita przewaga wadzy publicznej nad jednostk, z reguy nie
majc wpywu na bieg spraw publicznych.) wystpowa pod postaci monarchii
absolutnej, a ta w szczeglnoci w wersji absolutyzmu owieconego.

Powsta liberalizm do jego

konserwatyzm, myl Kanta

powstania

przyczni

si

John

Locke,

Postmodernizm radykalne kwestionowanie wiary w moliwo penego poznania

i opisania wiata, wiara w pluralizm rwnolegych narracji (?)
XIX w.:

Powsta: socjalizm, anarchizm, demoliberalizm, liberalizm

spoeczne nauczanie Kocioa katolickiego, nacjonalizm, rasizm.

socjalny,

XX w.:

Powsta: faszyzm, komunizm,

totalitaryzm - pojcie zbiorcze na cakowite podporzdkowanie pastwu

wszelkich przejaww ycia jednostkowego i zbiorowego. Gwne cechy:
utopijny zamys, rzeczywisto ideologicznej wycznoci, monopartyjnej
wadzy i terroru, dyktatura niesiona na falach spoecznego entuzjazmu i
wiary mesjanistycznej,
2

populizm peen demagogii program polityczny, nastawiony na negacj

zastanego stanu rzeczy i kierowany do prostego czowieka z ludu.
Zastpowanie zastanych metod rzdzenia mechanizmem bezporedniego
kontaktu wadzy z ludem oraz kierowania si zasadami sprawiedliwoci
spoecznej, np. Peron

autorytaryzm mniej radykalne wydanie etatyzmu, rzdy jednostki

obdarzonej
specjalnym
autorytetem,
traktujcego
pastwo
jako
podstawowy instrument zapewniania porzdku spoecznego (starszy ni XX
w., antecedencje od staroytnego Rzymu pryncypat, pniej Napoleon,
Pisudski, de Gaulle!!!)

Lata 70 te: Nowa Lewica pacyfizm, prawa obywatelskie dla

Afroamerykanw. Wpyno to na nowo powstae: Feminizm, polityczna
poprawno, ekologizm, krytyczne studia nad prawem, wielokulturowo.

Z liberalizmu wyszed libertarianizm, z republikanizmu i konserwatyzmu

kom unitaryzm, doktryna trzeciej drogi z socjaldemokratyzmu.

Technokratyzm (gbokie antecedencje), New

nazwano to zbiorczo liberaln technokracj.

Konwergencja uwsplnienie, zblianie si do siebie

(rozsztygnicia w nastpstwie dialogu

Public

Management

np. demokracja liberalna

Demokracja agoniczna oparta na walce

Fundamentalizm odrzuca moliwo brania pod uwag innych stanowisk,
dialogu

Klasyfikacja wspczesnych ideologii polityczno

prawnych:

Wsteczne i postpowe

Reakcyjne, konserwatywne, reformistyczne, rewolucyjne i utopijne

Prawicowe (wana wolno, przywizanie do tradycji i religii, hierarchii

spoecznej, wasnoci prywatnej), centrowe (np. spoeczne nauczanie
Kocioa katolickiego) i lewicowe (wana rwno, niedyskryminacja
mniejszoci, demokracja, laicko pastwa, tolerancja). Jest to podzia
umowny, ale funkcjonujcy w umysach ludzkich fakt spoeczny

Diagram Nolana

Kierunki o ponaddwustuletniej tradycji:

3

Etatyzm
Cakowita przewaga wadzy publicznej nad jednostk, z reguy nie majc
wpywu na bieg spraw publicznych.
Antecedencje: despotie staroytne, monarchia absolutna
Nadrzdn wartoci jest pastwo, wane jest sprawowanie przez pastwo
odpowiednio silnej kontroli nad gospodark i dziaaniami ludzi (w skrajnym
wydaniu pastwo staje si przedmiotem czci niemale boskiej). Znaczenie
terminu pastwo:
Szersze: zesp wadz publicznych - podmioty, ktre dysponuj
imperium (niewane, czy maj scentralizowan struktur)
Wsze: scentralizowana struktura wadz publicznych (czyli np.
samorzdy ju nie)
Z reguy etatyzm wycza moliwo wystpowania jakichkolwiek form
decentralizacji.
Brak lub sabo praw rzdzonych, najsilniejsze jest pastwo (dominacja
pastwa nad rzdzonymi).
Rzdzeni to poddani (nie maj praw) oraz obywatele (grupa, ktra ma
prawa)
Obywatelom przysuguje wycznie wolno partycypacyjna (J.J.
Rousseau te tak uwaa) prawo udziau w podejmowaniu decyzji
publicznych. Jest to tzw. wolno staroytnych (Constant) - jednostka
wadc w sprawach publicznych (np. uczestniczy bezporednio w
decyzjach o wojnie), niewolnikiem w yciu prywatnym. Efektem
moe by tyrania wikszoci (np. rewolucja francuska). Wolno
nowoytnych niepodleganie niczemu poza prawem, wolno
wyraania pogldw, wyboru zajcia, dysponowanie wasnoci,
dopiero na koniec prawo do udziau w yciu publicznym.
W czasach nowoytnych pierwszym wydaniem etatyzmu by absolutyzm:
Powstao abstrakcyjne pojcie pastwa wszystkie zespoy wadzy
publicznej
Podstawowy motyw dziaania pastwa racja stanu (Niccolo
Machiavelli)
Oddzielenie moralnoci od polityki
Pastwo narodowe (poczucie wizi pastwowej umacniane przez
poczucie wizi narodowej)
W peni scentralizowane (wszystkie instytucje dziaay na podstawie
upowanienia monarchy), fizycznie niemoliwe do realizacji we
Francji, wic powstao pojcie biurokracji (wadzy biur)
Koncentracja wadzy w rku monarchy (monarcha niezwizany
prawami, tylko czasami np. Francja reguy Korony)
4

 Monarcha w sposb dowolny mg ingerowa we wszystkie sprawy

poddanych (tzw. Ustrj widzimisi). Postulaty absolutyzmu
praworzdnego (monarcha zwizany wydanymi przez siebie aktami
normatywnymi)
Nastpnie absolutyzm owiecony (absolutyzm przeszed w nastpne
stadium):
Prba obrony monarchy przed zagraajcymi jej hasami Owiecenia
(suwerenno ludu, podzia wadz)
Obrona polegaa na przejciu tych hase Owiecenia, ktre nie
zwracay si bezporednio przeciwko absolutyzmowi (np. reformy
administracji). Reformy mia przeprowadza monarcha jako
najbardziej owiecony i pierwszy suga pastwa.
Z tytuu wiedzy i funkcji przysugiwa miao prawo policji prawo
podejmowania wszelkich dziaa, ktre zmierzay do zapewnienia
szczcia i dobrobytu poddanym w dowolnej formie (pastwo
policyjne, mogcego ingerowa we wszystkie sprawy poddanych).
Przeksztacenie poddanego w obywatela, a pastwa w wyraz
suwerennoci ludu, funkcjonujcy w ramach i na podstawie
Konstytucji

Pny absolutyzm:
Powstanie idei pastwa prawnego jako zaprzeczenia pastwa
policyjnego
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (pastwo nie powinno si w ogle
interesowa sfer prywatn obywatela, powinno w niewielkim
zakresie interesowa si sfer gospodarcz i spoeczn, ktra
powinna zosta poddana spoeczestwu obywatelskiemu, spkom i
stowarzyszeniom)
Absolutyzm panowa w wikszoci pastw, w Polsce nie, bo rozbiory.
Wszdzie jednak wyglda troch inaczej.
Amerykanie od pocztku czerpali z Johna Locka liberaa. Liberalizm by
wic z USA od czasu ich powstania, dlatego kierunek nazywany w Europie
liberalizmem jest w USA okrelany jako konserwatyzm.
Europejski konserwatyzm, nawizujcy do idei Burkea, by umiarkowanie
etatystyczny (pastwo miao sta na stray praw nabytych, dobrych
obyczajw)
Przeciwnicy etatyzmu to liberaowie.
Po okresie rozkwitu zosta stamszony przez liberaw i demokracj, aby
nastpnie znowu si odrodzi.

 Nowi zwolennicy etatyzmu (XIX w.):

Claude Henri de Saint-Simon (socjalista utopijny) i jego uczniowie
(Saint-simonizm) spoeczestwo industrialne rzdzone przez
profesjonalistw (technokratw)
Marksizm (bo przez opanowanie pastwa miao doj do ustroju
sprawiedliwoci spoecznej
Socjalizm pastwowy Ferdynand Lassalle (zadaniem pastwa jest
ochrona interesw klasy pracujcej)
Ruch socjaldemokratyczny pastwo jako instrument generowania
przemian spoecznych
W XX twardy etatyzm odrodzi si w totalitaryzmach (faszyzm woski i
niemiecki, komunizm) i autorytaryzmach (populizm).
Lejszy etatyzm socjaldemokracja (bo pastwo dobrobytu trzeba jako
zapewni) i koncepcje technokratyczne.
Rewolucja konserwatywna (w znaczeniu amerykaskim; Margaret
Thatcher, Ronald Reagan) wprowadzenie New Public Management charakter wyranie antyetatystyczny
Od lat dziewidziesitych XX w. nastpuje powrt do mikkiego etatyzmu.

Republikanizm
Antecedencje:
rzymska

Arystoteles,

Cyceron,

demokracja

ateska,

republika

Zakada powizanie instytucji niemonarchicznych z katalogiem cnt

obywatelskich
Naley odrni
radykalizmem.

od

antymonarchizmu,

ktry

XIX

w.

nazywano

Do republikaskiego radykalizmu zblia si francuski republikanizm okresu

III Republiki (prba wcielenia w ycie idei Jana Jakuba Rousseau).
Nie naley skupia si na antymonarchimie, ale na terminie res publica
(dobro publiczne, wsplne pastwo obywateli), ktre niekiedy daje si
pogodzi z monarchi.
Przykady mylenia republikaskiego:

 Arystoteles (najwaniejsza jest wsplnota obywateli, silny stan

redni, szacunek dla prawa), Cyceron (sprawa wsplna, wszyscy o
ni dbaj)
Powrt do idei w czasach Odrodzenia (obywatelski humanizm
podstaw wolnoci politycznej s cnoty obywatelskie)
Republikanizm sarmacki
Republikanizm klasyczny
- nawizujcy do Arystotelesa i Cycerona
(Owiecenie) by zbliony do liberalizmu. Rnica - wolno jako produkt
spoeczestwa, a nie wartoci sprzed umowy spoecznej. Wiara w si cnt
obywatelskich, wolno partycypacyjna jako najwaniejsza, dbao
wszystkich o dobro wsplne (J.J.Rousseau)
W XIX w. powstao wiele partii okrelajcych si jako republikaskie,
chocia maj rone programy.
Podstawy doktryny republikaskiej:
Wolno jako kategoria przede wszystkim polityczna (niedominacja
brak zalenoci od czyjej arbitralnej woli)
Prymat dobra wsplnego (rwnowaga midzy wolnoci i rwnoci
oraz midzy prawami a powinnociami obywatelskimi)
Republikanie uwaaj liberalizm za rodzaj republikanizmu, ale zuboonego
i niespjnego, poniewa zakada on konflikt midzy pastwem a jednostk
zamiast ich harmonii. Dla republikanw prawo nie jest instrumentem
ograniczania praw i wolnoci, a instrumentem zaprowadzania wolnoci (w
imi dobra wsplnego mona odchodzi od standardw demokratycznych,
co moe prowadzi do izolacjonizmu albo nacjonalizmu).
Bliski ewolucyjnemu konserwatyzmowi, ze spoecznym nauczaniem
Kocioa katolickiego cz go zasada pomocniczoci czy zasada
solidarnoci.
Wspczesn
kontynuacja
republikanizmu
jest
komunitaryzm

zakorzenienie jednostki w sieci wsplnot, przez to odrzucaj liberalne

postrzeganie jednostki
Moe czy si
partycypacyjnej.

postulatami

funkcjonowania

demokracji

Liberalizm
Podstawy zostay stworzone pod koniec XVII w.
Nazwa pochodzi od wolnoci (rozumianej jako przyrodzona wolno jednostki
warto nadrzdna dla liberaw)

 W odrnieniu od anarchistw, ktrzy te ceni wolno uwaaj, e istnienie

wadzy publicznej jest niezbdne, jednak powinna by ona ograniczona do
zakresu niezbdnego dla ochrony wolnoci (cel wadzy ochrona praw
jednostki)
Liberalizm jest programowo indywidualistyczny
Twrca doktryny: John Locke
Ludzie poczyli tworzc spoeczestwo obywatelskie, zawierajc tym
samym umow spoeczn, w celu utrzymania praw naturalnych, czyli
takich, ktre otrzyma kady z chwil urodzin (np. prawo do ycia,
wolnoci, mienia)
Dla tych celw spoeczestwo powouje rzd (jeli rzd ich nie spenia
mona go odwoa dopuszczalna jest kontrola rzdu)
Wany jest podzia wadz
Prymat jednostki nad pastwem (twr konwencjonalny)
Rodzaje wolnoci:

Wolno
Wolno
Wolno
Wolno
Wolno

polityczna (Monteskiusz)
gospodarcza
sumienia i wyznania (Wolter)
intelektualna
obyczajw libertynizm

Definicja wolnoci zawarta w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela: prawo

czynienia wszystkiego, co nie przeszkadza komu innemu; wykonywanie praw
przyrodzonych przez kadego czowieka nie ma innych granic ni te, ktre
zapewniaj innym czonkom spoeczestwa korzystanie z tych samych praw
(jest to wolno w znaczeniu negatywnym, wolno od)
Klasyczny liberalizm by elitarny sprawami publicznymi mogy zajmowa si
tylko osoby o odpowiednim statusie majtkowym, odrzucenie powszechnoci
prawa wyborczego
Beniamin Constant:
Skrajny indywidualizm jednostka suwerenem
Niedemokratyczny
liberalizm
integralny
czstkowym)

(przeciwny

liberalizmom

Alexis de Tocqeville:

wolno jest wartoci najwysz dla nielicznych

Kady ma potrzeb rwnoci, bo zazdroci innym (liberalizm

sceptyczny)
Demokracja, nie elitaryzm

 John Stuart Mill:

Jedynym usprawiedliwieniem dla ograniczenia cudzych praw jest
samoobrona lub zapobieenie krzywdzie innych
Udzia w yciu publicznym powinien by powszechny (dobry rzd to taki,
ktry dopuszcza ludzi do bezporedniego udziau) dla tych, ktrzy
zasuguj, bo panuje powszechna mierno
Ostrzega przed faszyw demokracj (ludzie maj pozorny, nie faktyczny
udzia w yciu publicznym)
Stworzy liberalizm demokratyczny (znis dotychczasow sprzeczno
midzy liberalizmem i demokratyzmem)
Liberalizm socjalny powsta w odpowiedzi na potrzeby uregulowania
kwestii gospodarczych i spoecznych (obok wolnoci negatywnej, da
wolno pozytywn do)
Handel to czynno spoeczna, moe dochodzi do reglamentacji (ale w
produkcji tylko reguy rynkowe)
Uznany za prekursora socjalizmu brytyjskiego
Za twrc liberalizmu socjalnego uwaany jest Leonard Hobhouse, ktry
rozwin tezy Milla i Greena (podkrela aspekt wolnoci pozytywnej udziau
wadzy w niektrych aspektach ycia jednostki):
cisy zwizek midzy wolnoci i rwnoci (jedno nie moe by bez
drugiego)
wana jest rwnie wzajemna pomoc i solidarno spoeczna, ale podstaw
musi by wolno
podstawa wasnoci jest spoeczna w podwjnym sensie:
spoeczestwo utrzymuje i gwarantuje majtek
spoeczestwo jest nieodzownym partnerem w wytwarzaniu
majtkw
Antyetatyzm (odrnia go to od socjaldemokracji)
Alexander Rstow:

(twrca niemieckiego ordoliberalizmu doktrynalnej

podbudowy konstrukcji spoecznej gospodarki rynkowej) okreli ten nurt
mianem neoliberalizmu.

Liberalizm w USA:
Reformy prezydentw prezentujcych postaw progresywizmu: Teodora
Roosevelta, Thomasa Woodrow Wilsona i Franklina Delano Roosevelta,
koncepcje Johna Deweya (pragmatyzm)
Program umiarkowanie etatystyczny, treciowo bliski europejskiej
socjaldemokracji, cho pozbawiony socjalistycznej podstawy ideowej
Przeciwstawiany amerykaskiemu konserwatyzmowi, ktry bliski jest
tradycyjnemu liberalizmowi
Taki liberalizm (liberalizm progresywistyczny trzeba patrze w przd, nie
w ty ) stanowi istotny nurt Partii Demokratycznej, np. John Fitzgerald
Kennedy
9

 John Rawles (Teoria sprawiedliwoci) reprezentowa liberalizm socjalny:

Sprawiedliwo rozumia jako bezstronno czy uczciwo. Zasady

sprawiedliwoci:

Kada osoba ma prawo do jak najszerszej podstawowej wolnoci

moliwej do pogodzenia z podobn wolnoci dla innych (klasyczna
zasada liberalna)
Nierwnoci spoeczne i ekonomiczne powinny by traktowane przez
wadz publiczn tak, aby dystrybucja dbr nastpowaa z
najwiksz korzyci dla najbardziej upoledzonych (zasada
zrnicowania) oraz wszystkie stanowiska i urzdy byy dostpne w
warunkach rzeczywistej rwnoci szans

W nowej terminologii bardziej tradycyjny liberalizm okrela si jako

paleoliberalizm. Mieci si on w kategorii konserwatyzmu.
Russel Kirk konserwatyzm indywidualistyczny (stara si powrci do idei
Burkea, pomieszanie bo konserwatyzm nie jest indywidualistyczny)
UK 3 partia co do wielkoci mwi tak duo pastwa jak potrzeba, tak
mao pastwa ile mona
Wewntrz nurtu liberalnego toczy si spr o granice pastwa dobrobytu i zakres
opiekuczych funkcji pastwa.
Liberaowie nie wytyczaj wyranych granic, w ktrych pastwo moe
ingerowa, moe to by nawet pastwo opiekucze, ale pastwo nie moe mie
monopolu na zabezpieczenia, musi pozostawia wybr.
Sprzeciw wobec
chicagowska.

interwencjonizmu

(po

wojnie)

neoliberalna

szkoa

1. Friedrich August von Hayek:

Wyszo spoeczestwa spontanicznego i porzdku rynkowego nad
spoeczestwem zbiurokratyzowanym i zetatyzowanym
Wyszo
nomokracji
(rzdw
prawa
szanujcych
wolno
indywidualn) nad teleokracj (rzdw kierujcych si z gry zaoonym
celem, zwaszcza spoeczno-ekonomicznym)
2. Ludwig von Mises:
Dowodzi niemoliwoci
ekonomist)

przetrwania

gospodarki

planowej

(by

3. Milton Friedman:
monetaryzm (ograniczenie poday pienidza poprzez ograniczanie
wydatkw budetowych, przede wszystkim na cele socjalne); w Polsce
w jego lady szed Leszek Balcerowicz
Rober Nozick (Anarchia, pastwo utopia):
10

Pastwo minimalne (ograniczone do ochrony prze przestpstwami,

jakiekolwiek bardziej rozbudowane narusza wolno jednostki, co jest
nieuzasadnione)
Inna
od
rawlsowskiej
teoria
sprawiedliwoci
dystrybutywnej

sprawiedliwo
proceduralna,
nieukierunkowana
na
rezultaty,
wystarczajc sprawiedliwoci dystrybutywn jest to, a na wstpie kady
dosta to samo np. prawo do ycia (ksika wydana jako polemika do tej
Rawlsa)
Swoje stanowisko okreli libertarianizmem

Libertarianizm doktryna radykalnie przeciwna etatyzmowi:

Absolutyzowanie instytucji wasnoci

Obrona wolnego rynku
Poddanie funkcji pastwa konkurencji na zasadzie rynkowej
Zblia si do anarchizmu
Wolno w sferze obyczajowej

Wspczesny liberalizm wystpuje w ronych odmianach, a jego czne cechy

to:

Uznanie za najwysz warto wolnoci (od, do)

Podstawowa rola kontraktowa samoorganizacji ludzi (ograniczona rola
rzdu, ale musi by on silny, eby w razie czego mie moliwo realnej
interwencji)
Uniwersalno praw rzdzcych ludmi i spoeczestwami
Abstrakcyjna kategoria czowieka (jednostka)
Jednostka posiada prawa i dokonuje racjonalnych wyborw (jak Adam
Smith)

Trzy ostatnie cechy odrniaj liberalizm od konserwatyzmu w rozumieniu

europejskim.

Konserwatyzm
Zgodnie z pochodzeniem terminu (ac. zachowa) wyraa niech do zbyt
gwatownych zmian i przywizanie do tego, co znane i ustalone, do tradycji.
Warto najwysza tradycja
Tradycja i zachowawczo (przywizanie do tradycyjnych wzorw i rozwiza)
Cechy wsplne postaw konserwatywnych na przestrzeni wiekw:
Organiczna wizja spoeczestwa i pastwa (s to ywe organizmy,
uksztatowane przez histori)
Przywizanie do porzdku moralnego i spoecznego (w tym ustalonej
hierarchii spoecznej)
11

 Orientowanie si na ustalone autorytety

Twrca pojcia - Francois Rene de Chateaubriand XIX w. (stara si czy
liberalizm z chrystianizmem). Ale doktryna ta ma bardzo gbokie antecedencje:
Heraklit z Efezu (niech do zmian, pochwaa elitaryzmu)
Platon (zmiany jako wynik ewolucji, niech do radykalizmu politycznego)
Arystoteles, Cyceron
Twrca doktryny - Edmund Burke (tzw. Konserwatyzm ewolucyjny):
Rozwaania o rewolucji we Francji
Ludzie powinni robi wszystko, majc na uwadze to, co dostali od przodkw
i co zostawi potomnym
Zbyt wiele duych zmian grozi przerwaniem cigoci istnienia pastwa,
gdy prowadzi to do chaosu
Obowizuje jednoczenie zasada zachowania i zasada naprawy
jednoczesne zachowanie i naprawianie, zmiany naley ograniczy
wycznie do czci wadliwych (naley zmienia tylko to, co naley
zmienia)
UK przeywa tak jak natura okresy rozkwitu i upadku, dlatego jest dobra
nie robie nic przeciwko naturalnemu biegowi rzeczy
Sprzeciwia si rewolucji francuskiej, krytykowa j i porwnywa do
wietnej UK. Pochwala rewolucj amerykask
Tosamo pastwa i spoeczestwa (nierozerwalny zwizek)
Wolno jako zesp konkretnych, historycznie ustalonych praw, a nie jeden
abstrakcyjny atrybut czowieka
Potrzeba instytucjonalnego ograniczenia przez czowieka zych cech natury
ludzkiej
Prawo jako wytwr spoeczestwa obywatelskiego (podkrela, e jest to
bardzo dobry twr, pomimo licznych przywar czowieka)
Rola religii (rdo dobra, podstawa spoeczestwa)
Nauki o spoeczestwie i pastwie powinny by cile zwizane z praktyk,
kierowa si realizmem w oderwaniu od abstrakcyjnych teorii
Krytykuje rewolucj nie za sprzeciw wobec idei konserwatywnych, ale za
radykalizm form, jakimi si posuguje
Stae nawizywanie do idei wiata starej Europy (zasad rycerskich, teraz
pogo za nowoczesnoci i indywidualizmem jednostki)
Kolejni konserwatyci: Joseph de Maistre, Luis de Bonald, Felicite de Lamennais
Prawdziwy konserwatyzm konserwatyzm tradycjonalistyczny. Wystpowa na
kontynencie obok konserwatyzmu ewolucyjnego (moderantyzmu)
Konserwatyzm rewolucyjny i konserwatyzm radykalny (XX w.):
Wsplna cecha: wrogo wobec modelu liberalnej demokracji

12

 Konserwatyzm rewolucyjny zakada uycie siy w celu przeprowadzenia

rewolucji konserwatywnej, tj. przywrcenie tradycyjnych autorytetw i
zasad, cile zwizanych z nacjonalizmem
Konserwatyzm radykalny charakter czysto intelektualny, jego celem nie
byo bezporednie wpywanie na polityk.
Fryderyk Nietzsche (idea nadczowieka, pastwo potrzebuje przywdcy,
elity i religii).
Carl Schmitt decyzjonizm (potrzeba dyktatury w celu obrony
zagroonego adu), autorytaryzm dlatego naczelny prawnik Hitlera
Uwaali, e cywilizacja jest ju pogrona w degrengoladzie i jest to
jedyny sposb na jej ratunek
Cechy wspczesnej myli konserwatywnej (radykalny i rewolucyjny odeszy w
zapomnienie po wojnie):
Ewolucyjna wizja spoeczestwa, prawa i pastwa, w ktrej mog si
zmieci nawet gbokie reformy polityczne i spoeczne, o ile s konieczne
(kontynuacja myli Burkea)
Odrzucanie z pozycji filozoficznego sceptycyzmu i realizmu wszelkich
odmian konstruktywizmu (przekonania o moliwoci zaprojektowania i
skonstruowania modelu spoeczestwa i pastwa, abstrakcyjnego i
jednakowo dobrego dla kadego kraju) te z Burkea
Wraliwo spoeczna, wykraczajca poza solidaryzm spoeczny (umoliwia
przeprowadzenie niezbdnych reform) pierwszestwo aspektu
duchowego osoby nad aspektem materialnym (demokratycznej pogoni za
dobrami)
Konserwatyzm moe by bardziej intelektualnym programem refleksji ni czysto
politycznym programem dziaania (jest to metoda dziaania, a nie spenianie
konkretnych chci wyborcw)

Kierunki zrodzone w XIX w.:

Socjalizm i jego zrnicowanie
Pocztek XIX w., nazwa od sociare czy
Pojawi si wraz z ujawnieniem skutkw rewolucji przemysowej i zwizanej z ni
urbanizacji.
Mona mwi o socjalizmach (l.mn.) lub o socjalizmie (l.poj.) jak zespole
rozumowa nie jednolitej doktrynie (obejmuje wiele kierunkw myli
politycznej)
Cechy wsplne:
poszukiwanie rozwiza konfliktu, waciwego gospodarce kapitalistycznej,
pomidzy prywatnym charakterem wasnoci rodkw sucych do
prowadzenia dziaalnoci gospodarczej i zwizku z tym prywatn
13

wasnoci wytwarzanych towarw i usug a spoecznym charakterem

procesu wytwarzania i dystrybucji
jest to system organizacji spoecznej, w ktrym wasno prywatna i
dystrybucja dochodu s poddane kontroli spoecznej (rne ujcie kontroli
od etatystycznego po liberalny)
koncepcja czowieka abstrakcyjnego (jak liberalizm kontynuacja mylenia
Owieceniowego, ktre odrzuca konserwatyzm)
kolektywizm (w rnych postaciach) odrnia go to od liberalizmu
czowiek jako istota spoeczna
rwno w kategoriach
egalitaryzmu i demokracji)

prawno-politycznych

spoecznych

(haso

zasada sprawiedliwoci spoecznej (chocia powstaa pniej i przy

spoecznym nauczaniu Kocioa katolickiego)
Socjalizm chrzecijaski (Felicite de Lamennais) XIX w. nawizuje do niego
teologia wyzwolenia (lata 60, Ameryka aciska)
Socjalizm utopijny (nazwany tak przez marksistw, bo nie dawa realnych drg
do realizacji celu albo dawa niewystarczajce. Ich socjalizm by naukowy):
XVIII/XIX w.
Robert Owen, Charles Fourier:
o Kolektywizm
o Wiara w samoorganizacj producentw
o Wiara w moliwo zmiany systemu spoeczno-gospodarczego
poprzez wykazanie wyszoci organizacji gospodarczych opartych na
wsplnej wasnoci nad przedsibiorstwami kapitalistycznymi
o Wpyw na powstanie nowoczesnej spdzielczoci Owen (by
bogaty i eksperymentowa)
Socjalizm fabiaski (nawizywa do idei Owena) od Stowarzyszenia Fabian
Gradualizm (stopniowe przechodzeni od kapitalizmu do socjalizmu poprzez
popraw bytu klas pracujcych)
George Bernard Shaw
rdo programowe brytyjskiej Partii Pracy
Socjalizm industrialny:
Claude de Saint-Simon
o
o
o

Socjalizm ksztatowany odgrnie (planowany), etatystyczny,

technokratyczny (nie totalitarny)
Ograniczenie, ale nie zniesienie wasnoci prywatnej
Kontynuacja: rone przejawy socjalizmu pastwowego
14

 Anarchizm (sam siebie sytuuje w socjalizmie gr. Nie wadzy):

Podstawowa warto to wolno, ale zwizana z rwnoci spoeczn (czyli
inaczej ni liberaowie)
Stworzenie samoorganizujcego si spoeczestwa, niepotrzebujcego
adnej zewntrznej wadzy (wspdziaanie dobrowolnych zrzesze)
Pierre Joseph Proudhon anarchizm indywidualistyczny w wersji
mutualistycznej (mutualizm - warto towaru wynika z iloci pracy woonej
w jego wyprodukowanie, wymiana dbr odpowiednio do woonej pracy)
Anarchizm kolektywistyczny Michai Bakunin, spoeczestwo jako
samorzdowe wsplnoty wolnych ludzi
Anarchosyndykalizm Georges Sorel, syndykaty (zwizki zawodowe,
bdce jednoczenie organami wadzy politycznej, gospodarczej i
kulturalno-ideologicznej) podstaw ustroju. Wprowadzili na krtko ustrj w
Katalonii, pniej trafili do rzdu (!)
Inne anarchizmy nigdy nie zostay wprowadzone w adnym pastwie
Socjalizm naukowy/komunizm (communis wsplny)/marksizm:
Karol Marks, Fryderyk Engels Manifest komunistyczny 1847 r.
Naukowo polegaa na zidentyfikowaniu praw rzdzcych wiatem
przyrodniczym i spoecznym (w tym histori), dlatego mona
zaprogramowa postp
Zaoenie, ze ludzko przechodzi przez kolejne formacje spoecznoekonomiczne, w ktrych toczya si walka klasowa
Determinizm przekonanie o braku przypadkowoci i moliwoci
przewidywania przyszych zdarze na podstawie wiedzy o przyczynach i
uwarunkowaniach zdarze dotychczasowych
Scjentyzm nieograniczone moliwoci poznania naukowego, pod
warunkiem zastosowania odpowiednich metod waciwych naukom cisym
Nawizanie do dialektyki Hegla metody poznawania wiata, na podstawie
mechanizmu cierania si przeciwiestw wystpujcych w materii, co
stanowi motor rozwoju wiata
Sukces socjalizmu w orodkach naukowych
Po I wojnie wiatowej - szkoa frankfurcka Jrgen Habermas
Marks by przepojony aktywizmem nie chcia teoretyzowa, tylko dziaa
Rewolucyjna walka klasy pracujcej o nowy ustrj
Twrcy marksizmu byli dziaaczami politycznymi (np. I Midzynarodwka
zrzeszaa odmienne pogldy)
1889 r. II Midzynarodwka (pogldy okootemtyczne)
Pniej nastpi podzia na odmienne orientacje:
o
o
o

Socjaldemokracja (rewizjonizm) Eduard Bernstein

Centryzm Karol Kautsky
Ortodoksyjnie rewolucyjna orientacja marksistowska (Komunizm)
Lenin

Komunizm:
15

 Partia kadrowa, zdyscyplinowana i monopolistyczna nastawiona na

rewolucj
Dyktatura proletariatu niezbdny okres przejciowy przed idealnym
pastwem
Po zakoczeniu rewolucji mamy syte spoeczestwo, nie potrzeba pastwa
ani prawa
Skrajny etatyzm
Kolektywizm
Antyliberalizm
Ruch niedemokratyczny
Byo wiele komunistycznych partii na caym wiecie, dlatego powsta Komintern,
ktry mia je kontrolowa
Odmiany komunizmu:
stalinizm (totalitaryzm)
maoizm Mao Zedong (wyamali si tak jak jugosowiaska partia)
eurokomunizm zblienie do socjaldemokracji (odrzucenie dyktatury,
zmiana gospodarki) np. Wochy
Nastpnie miao miejsce stopniowe odchodzenie od komunizmu na rzecz
socjaldemokracji i nastpnie odejcie od socjalizmu.
Lata 90 XX w. odnowa socjalizmu:
Anthony Giddens - doktryna trzeciej drogi (nie etatyzm i nie neoliberalizm)
socjalizm rynkowy
o Akceptacja prymatu rynku i jego zasad, ktre powinny kierowa
gospodark
o Negacja wyszoci wasnoci publicznej nad prywatn (poparcie
prywatyzacji)
Manifest Tonyego Blaira i Gerharda Schrdera pastwo ma wiosowa,
nie sterowa, przedefiniowanie podstawowych poj (wolno, rwno)
Now socjaldemokracj od liberalizmu spoecznego odrniaj odmienne
historyczne podstawy ideologii (kolektywizm indywidualizm) oraz rne
rozoenie akcentw.

Spoeczne nauczanie Kocioa katolickiego i programy

chrzecijaskiej demokracji
Pocztek przeom XIX i XX w., wydanie ultrakonserwatywnej encykliki Quanta
cura, w ktrej potpiano postp, inne religie, rozdzia Kocioa od pastwa,
zakaz uywania siy przez Koci itd.
Pomimo papiea (Pius IX) powstaway liberalne stowarzyszenia duchownych
np. katolicy liberalni, socjalni

16

 Troch do przodu poszed Leon XII, chocia nie zaakceptowa suwerennoci

ludu, rozdziau pastwa od Kocioa. Powrci on do myli w. Tomasza z Akwinu
(tzw. neotomizm):
Wychodzi on od godnoci osoby ludzkiej (personalizm)
Solidaryzm
Wsplnotowo
Trzecia droga poza liberalizmem a socjalizmem (ktre odrzuca jako wywodzce
si do Owiecenia i odwoujce tylko do rozumu)
Podstawowe znaczenie ma encyklika Rerum novarum, 1891 r., Leon XIII:
Poruszona zostaa kwestia robotnicza (s w trudnej sytuacji, jak temu
zaradzi) - socjalizm jest faszywym rozwizaniem kwestii robotniczej
(wasno wsplna jest nienaturalna)
Prawdziwe rozwizanie:
o Solidaryzm spoeczny (klasy nie s sobie wrogami)
o Naturalne prawo posiadania dbr materialnych na wasno (wasno
rodzi nie tylko prawa, ale i obowizki)
o Sprawiedliwo rozdzielcza (pastwo powinno na rwni chroni
wszystkie klasy, ale bogaci mniej tego potrzebuj, biedni bardziej)
zakaz pracy dzieci, ograniczenie pracy kobiet, prawo do wypoczynku,
godne wynagrodzenie
o Interwencja pastwa ma naturalne granice (nie powinno wkracza w
sfer prywatn ludzi) doprowadzio to pniej do powstania teorii
pomocniczoci
o Rozwijanie organizacji zawodowych
Demokracja chrzecijaska od XIX w. we Francji nie jest to forma rzdu, ale
tre dziaania politycznego (dobroczynna akcja chrzecijaska wobec ludu)
Quadragesimo Anno, 1931 r., Pius XI (40 lat pniej):
Odwoywaa si do poprzedniej encykliki (zawsze tak jest tradycja), ale
rozszerzaa pewne kwestie:
o Opozycja nie tylko do socjalizmu (niekatolicki), ale i liberalizmu
(indywidualizm niszczy ycie spoeczne)
o Rozwinicie teorii wasnoci jako funkcji spoecznej (przy uywaniu
wasnoci trzeba mie na wzgldzie nie tylko swoje dobro, ale i
dobro ogu rodzi to zarwno prawa jak i obowizki)
o Zasada pomocniczoci (subsydiarnoci) o wymiarze
antyetatystycznym (co jednostka moe zrobi sama, tego nie wolno
pastwu za ni robi)
Pontyfikat Jana XXIII, Mater et Magistra (1961); Pacem in terries (1963)
Aggiornamento dostosowanie si Kocioa do nowych warunkw i wyzwa

17

 Uznawa pluralizm wiatopogldowy (istnienie innych wyzna, do nich te

kierowa swoje nauki)
Rozwin kwestie dobra wsplnego
Poruszy kwestie:
o praw czowieka (obowizek pastwa)
o stosunkw midzy narodami i pastwami (powinny opiera si na
zasadzie rwnoci i solidarnoci)
o sprawiedliwoci w gospodarce (w odniesieniu do rolnictwa,
obszarw o opnionym rozwoju, ktrym powinno si pomaga)
Pawe VI, Populorum progressio (1967)
Obowizek wzajemnej solidarnoci w stosunkach midzynarodowych
(nadwyki z krajw bogatych powinny trafia do krajw biednych)
Jan Pawe II, Laborem exercens; Solicitudo rei socialis; Centesimus annus
Podkrela znaczenie godnoci ludzkiej
Szczeglna rola pracy (podmiotowo pracy nakadao to obowizki na
pastwo jako pracodawc poredniego)
Krytyka konsumpcjonizmu
Poszanowanie przyrody (szczeglnie jej nieodnawialnej czci)
Przestrzeganie przed fundamentalizmem (take religijnym, nakanianie do
dialogu)
Pozytywny stosunek do demokracji
Neoliberalizm podstawowym zagroeniem dla sprawiedliwego
rozwizywania problemw spoecznych
Benedykt XVI, Caritas in veritate (2009)
Bardziej konserwatywny od Jana Pawa II
Prba dostosowania nauczania Kocioa do warunkw kryzysu
gospodarczego i globalizacji
Programy partii chadeckich rozwijay si wraz z postpem nauczania

Nacjonalizm
Pocztek II po. XIX w.
Nazwa od ac. natio - nard
Doktryna zakadajca istnienie szczeglnego rodzaju wizi midzy narodem a
jednostk, postulujca wytworzenie tej wizi lub jej umocnienie
Wi
narodowa
podstaw
spoeczestwa/narodu

prawidowego

rozwoju

jednostki

18

 Nard ma tutaj pozycj uprzywilejowan, cho nie zawsze nadrzdn wobec

jednostki/ rodziny, zawsze nadrzdn wobec innych pastw (na arenie
midzynarodowej)
Moe by to samoistna doktryna lub cz innej doktryny
Twrca terminu Maurice Barres (XIX w.)
Przeciwstawienie kosmopolityzmowi (negatywne do niego odniesienie)
Rne moe by rozumienie narodu wsplnota obywateli jednego pastwa lub
wsplnota o charakterze etnicznym
Solidaryzm nastawienie wsplnotowe
Antecedencje: Machiavelli, rewolucja francuska
Nacjonalizm integralny (XIX/XX w.) ten najbardziej znany
Hegel, romantyzm - nard jako wsplnota duchowa (nie obywatelska)
Sakralizacja narodu (uznanie go za byt obiektywny, wrcz nadprzyrodzony)
przeciwiestwo do Owiecenia
Poczenie wtkw romantyzmu z darwinizmem spoecznym
przekonaniem o walce o byt midzy lepiej i gorzej przystosowanymi do
danych warunkw narodami oraz konserwatyzmem
Nard bywa rozumiany jako wsplnota kulturowa, religijno - kulturowa, a
take biologiczna (co zbliao go do rasizmu, wyszo danej grupy
narodowej)
Nacjonalizm nie musi by rasistowski, ale z rasizmem czy go niech do
obcych
Sprzeciw wobec liberalizmu, ktry znosi wizi czce jednostk z
narodem
Roman Dmowski (przedstawiciel integralnego nacjonalizmu):
Nard nierozczna cz spoeczna, organicznie spjna, czca
jednostk ludzk niezliczonymi wizami, z ktrych jedne maj pocztek w
zamierzchej przeszoci twrczyni rasy, inne znane nam w historii
twrczyni tradycji, inne wreszcie majce wzbogaci tre rasy, tradycji,
charakteru narodowego, tworz si dzi, by w przyszoci dopiero silniej si
zacieni
Pastwo narzuca obowizki tym, ktrzy przyj ich nie chc (bo nie maj
poczucia narodowego) np. ydzi (le, e istniej)
Pocztkowo by obojtnie nastawiony do religii, pniej dostrzeg jej
zasadnicze znaczenie
Pastwo polskie jest pastwem katolickim, bo nard jest katolicki (nawet
jeli s mniejszoci)
Krytyka liberalizmu, ktry prowadzi do wzmocnienia polityki klasowej i
odcina jednostk od narodu
Idea pastwa narodowego
19

 W pewnym momencie poczono to mylenie z Pisudskim (ktry by

uznany za przeciwnika)
Faszyzm woski jest wielkim ruchem twrczym, ale metod politycznych
faszyzmu nie naley naladowa, gdy s one waciwe do warunkw
woskich (czyli trzeba wymyli co wasnego, bo naladowanie bez ducha
nie ma sensu)

Niedemokratyczne rzdy elity w pastwie narodowym, zaprzeczenie

pastwa narodowo liberalnego (ale nie podobay mu si rzdy
Pisudskiego)
Nacjonalizm nie mwi nic o ustroju (mona by monarchist, demokrat),
gospodarce (socjalna, wolny rynek) czy spoeczestwie. Jest to unarodowienie
innych doktryn.

Kierunki ostatniego stulecia:

Faszyzm
Pocztek XX w.
Nazizm niemiecki narodowy socjalizm
Radykalne wydanie etatyzmu (komunizm te)
Totalitaryzm pojcie zbiorcze (komunizm, faszyzm)
Cechy:
Skrajny antydemokratyzm
Antyliberalizm
Pogarda dla godnoci czowieka
Skrajny etatyzm
Wadza monopartyjna skupiajca si w osobie wodza
Narzucanie ideologicznej wycznoci
Terror
Demagogia spoeczna skutkujca masowym poparciem spoecznym
Elementy heglowskiej wizji historii i narodu
Nawoywanie do irracjonalnych koncepcji Friedricha Nietzschego
Rnice midzy faszyzmem woskim a nazizmem niemieckim:
Brak rasizmu wrd podstawowych skadnikw ideologii faszyzmu
Rnice kulturowe: kultura germaska, ideologia woskoci
20

 Faszyzm nie chce unicestwia innych narodw, nazizm tak (wany rasizm i
antysemityzm)
Nazizm nie jest faszyzmem typowym, ale zwyrodnia odmian
Aksjologia:
o Gentile, Mussolini statolatria (kult scentralizowanego pastwa i
wszechpotnej wadzy pastwowej), pastwo jest czym absolutnym,
wobec czego jednostki i grupy s niczym
o Alfred Rosenberg, Hitler (ideologia volksistowksa) nard (Volk) w
znaczeniu biologicznym podstawow wartoci (nie ma nic
waniejszego)
Autorytaryzm formuy porednie midzy faszyzmem a liberaln demokracj
Oparcie na autorytecie, stanowicym najwysz wadz

Nowa Lewica i jej ideologiczne nastpstwa

Powstaa, poniewa stara lewica nie posza z duchem czasu i postpowaa
niewaciwie (stalinizm)
Znaczenie terminu Nowa Lewica:
Ruch studencko-intelektualny stawiajcy sobie za cel wprowadzenie
rzeczywistej demokracji partycypacyjnej
Ruch ruchw, ktre wpyny na ideologi Nowej Lewicy w znaczeniu
cilejszym (ruch pacyfistyczny, pokojowy ruch na rzecz zniesienia
segregacji rasowej w USA - Martin Luther King, Black Power) lub wyrosy z
Nowej Lewicy (ruch wyzwolenia kobiet, druga fala ruchu feministycznego,
ruchy na rzecz uprawnienia homoseksualistw)
Cechy wsplne to kontrkulturowo i ch zniesienia dyskryminacji
spoecznej
Charles Wright Mills Nowa Lewica zawdzicza mu nazw, popularno ruchu
Herbert Marcuse krytyka kapitalizmu, bo zuboa czowieka, stwarza pozory
wolnoci. Potrzebne jest wyzwolenie w sferze spoecznej i wychowawczej, aby
mc osign peni szczcia.
Podstawowe idee:
Kumunitaryzm (grupy wolnych i rwnych sobie jednostek np. hipisi)
Rwno (rasowa, pciowa kady inny, wszyscy rwni)
Wolno (te w wyborze stylu ycia)
Niezaleno od dbr materialnych (by, a nie mie), antykonsumpcjonizm
Demokracja partycypacyjna (decyduje grupa zainteresowana w skutkach
decyzji)

21

 Antyglobalizm, alterglobalizm
Rewolucja mechanizmem wprowadzajcym w ycie postulowanych zmian,
pocztkowo uwaano, e na drodze pokojowej i stopniowej
Wobec braku zmian nastpio poparcie dla dziaa terrorystycznych i
rewolucyjnych (Ernesto Che Guevara) radykalizm
Bardzo wany wpyw w USA:
o

Wiksza demokratyzacja ycia

Znoszenie formalnej i faktycznej dyskryminacji spoecznej

Krytyczne studia nad prawem demistyfikacja teorii i praktyki prawa

w interesie emancypacji grup de faworyzowanych

Polityczna poprawno (sownictwo w debacie sprzyja dyskryminacji)

Spoeczestwo wielokulturowe (naley uprzywilejowa mniejszoci,

ale min. nie dyskryminowa ich i zapewni takie same prawa jak
obywatelom), ale wiedzia, e moe to doprowadzi do istnienia
rwnolegych spoeczestw (np. Szwajcaria)

Nowa Lewica daa pocztek feminizmowi (lub jego nowej fali):

Rne rozumienia:
o Kobiecy ruch spoeczny
o Zaoenie, e kobiety s dyskryminowane/ defaworyzowane ze
wzgldu na pe podlegaj dominacji mczyzn
Brak rwnouprawnienia powinien by wyeliminowany
Odrnienie pci w znaczeniu biologicznym (sex) od pci w znaczeniu
spoecznym (gender zesp ugruntowanych zachowa, pasujcych do
danej roli spoecznej)
Olimpia de Gouges (prawa kobiety i obywatelki), Mary Wollstonecraft (jej
ma opisa jak zapewni rwno pci)
Pierwsza fala feminizmu od po. XIX w. (emancypacja kobiet, sufraystki
prawa wyborcze)
Druga fala feminizmu (Wirginia Woolf, Simone de Beavoir) postulat
zmiany statusu kobiety faktycznie, nie formalnie
Feminizm liberalny, socjalistyczny (koncentrujcy si na ekonomicznych
warunkach ycia kobiet), radykalny (potrzeba wyeliminowania tradycji
patriarchatu i wytworzenia separatystycznej kultury kobiecej)
Pokosie Nowej Lewicy:
Feminizm
Ekologizm
wielokulturowo

Ekologizm
22

 Zwany jest enwiromentalizmem (od ang. environment)

Ch powrotu do traktowania rodowiska naturalnego tak jak staroytni, a nie
ch podporzdkowania go sobie (wczeniej nie byo problemu, bo agodzia to
teologia chocia w Biblii jest inaczej - i moliwoci techniczne czowieka)
Thomas Malthus :
Zwraca uwag na naturalne granice wzrostu gospodarczego
Albert von Schffle agraryzm:
przywizanie do narodowego dziedzictwa
zachowanie naturalnych walorw wsi
wykazywanie walorw gospodarki przedindustrialnej
podejcie proekologiczne
Ernst Hckler wprowadzi termin ekologia, ktry oznacza stosunek zwierzcia do
jego rodowiska (organicznego i nieorganicznego):
Traktowanie czowieka jako nieodcznej czci przyrody, nazbyt w ni
ingerujcego
Lata 60 - te XX w. ksztatowanie spoecznego ruchu zielonych, z czasem
przeksztacajcego si w ruch polityczny (np. znaczcy w Niemczech). Wpyw
Nowej Lewicy
Lata 70 te:
Ostrzeganie
energii)

przed

niebezpieczestwami

(ryzyko

wyczerpania

rde

Filozofia odpowiedzialnoci (Hans Jonas) - etyka ekologiczna (dziaaj tak,

aby skutki twojego dziaania nie niweczyy dalszej moliwoci ycia)
Prawa zwierzt Peter Singer
Ekologizm:
ekologia pytka (humanistyczna) poszukiwanie rozwiza czcych ze
sob poszanowanie rodowiska i zapewnianie zaspokajania potrzeb ludzi
yjcych w krajach wysokorozwinitych
ekologia gboka (ekozofia) jedynym celem ycia czowieka jest
zapewnienie samopodtrzymywania si natury, wobec czego potrzeb
czowieka nie naley traktowa jako punktu odniesienia rozwaa
Odejcie od antropocentryzmu na rzecz ekocentryzmu (stosunki pomidzy
organizmami) czy holizmu (wiat jako cao).

23

 Czowiek powinien przyj powcigliwo w stosunku do wiata naturalnego,

ktrego zasoby s nieodnawialne (mog ulec wyczerpaniu i nie bdzie dla
innych)
Ekologizm jest politycznie niejednolity (ich zdaniem wadza stoi na stray
rodowiska)

Zarzdzanie publiczne
Postulat dobrego rzdzenia (good public governance trudnoci w tumaczeniu
tego terminu, odnosi si do dziaa wadczych pastwa w sferze publicznej, jego
sfery imperium)
Nakierowanie na zapewnienie jak najwyszej efektywnoci aparatu
pastwowego dla zaspokojenia potrzeb obywateli i innych podmiotw prawa
(administrowanych)
Moe czy si z technokratyzmem (przekonaniem o potrzebie przekazania
wadzy fachowcom; ju Platon pastwo rzdzone przez filozofw, Saint-Simon
rzdzenie przez cise umysy) albo
Stanowi podstaw do dziaa na rzecz reformowania administracji, a przez to
pastwa, prowadzcych do rozdzielenia polityki i administracji (Thomas
Woodrow Wilson krytyka systemu upw , ktry skorumpowa administracj,
bardzo wany, to USA przoduj w te nauce)
Max Weber oddzielenie polityki od racjonalnie zorganizowanej administracji
biurokratycznej
Po Wionie Ludw w Europie zacza dominowa koncepcja pastwa prawnego
(Rechtsstaat administracja wykonuje ustawy, administracji trzeba si uczy
nauka prawa administracyjnego), ktre stao si podstaw do budowania
Szkoa administracyjna w USA i UK, w Polsce w okresie midzywojennym
dziaaa Komisja dla Usprawnienia Administracji Publicznej (Maurycy Jaroszyski)
Prby reformy administracji, aby staa si
wicej efektw) - Wilson

bardziej wydajna (mniej kosztw,

Lata 90 XX w.: New Public Management zblienie administracji publicznej do

gospodarki rynkowej w celu zapewnienia jej sprawnoci w kategoriach
naleytego
wykorzystywania
rodkw
publicznych
dla
osignicia
zaprogramowanych celw (administracja ma dziaa jak przedsibiorstwo
prywatne)

deregulacja (mniej pastwa)

wprowadzenie elementw waciwych prawu cywilnemu
odbiorc traktuje si jako konsumenta, nie petenta
outsourcing zlecanie zada na zewntrz
24

 badanie efektw (indywidualnych i zbiorowych)

Public Governance podejcie majce za punkt odniesienia spoeczestwo
obywatelskie oraz spoeczne potrzeby interesariuszy, czy si z demokracj
partycypacyjn. Zmiany w zarzdzaniu:
Wane jak s traktowani interesariusze (rwno, uczciwo) maj prawo
do dobrego zarzdzania
odpowiedzialno przedmiotowa (za co) -> odpowiedzialno podmiotowa
(wobec kogo, ostatecznie wobec spoeczestwa obywatelskiego)
tradycyjna linearno -> wspczesna sieciowo
koordynacja biurokratyczna -> partnerstwo i przywdztwo
statyczno -> dynamizm i adopcyjno
zakadana niezawodno -> probabilizm (prawdopodobiestwo)

Wartoci, zasady i prawa podstawowe we

wspczesnej demokracji liberalnej:
Doktryna demokracji liberalnej i jej odzwierciedlenia w
podstawowych dokumentach prawnych

Pomidzy doktrynami dochodzi do konwergencji (zbliania si i mieszania)

Zdaniem Kocioa wiele wartoci demokratycznych jest wartociami
chrzecijaskimi rnice to rozoenia akcentw np. wolno jako atrybut
czowieka lub wolno jako element godnoci
Wiele wspczesnych aktw stara si to poczy, np. polska Konstytucja,
Deklaracja Praw Czowieka ONZ, Karta Praw Podstawowych UE godno
stanowi rdo i podstaw wolnoci. Jest przyrodzona i niezbywalna.
Wyznajcy t zasad maj model demokracji liberalnej (demokracja oparta
na prawach czowieka i podstawowych wolnociach; inna nazwa demoliberalizm.):
Prba pogodzenia sprzecznych ze sob:
o najwaniejszej wartoci liberaw (wolnoci) z
o najwaniejsz zasad demokratw (rwno kady moe mie
udzia w rzdzeniu dla liberaw tyrania wikszoci).
o Absorbuje rwnie wtki socjalne (solidarno).
o Wspgra dziki rozwizaniom instytucjonalnym i proceduralnym
(np. zasada podziau wadz) i zapewnieniu pluralizmu.
Przymiotnik liberalna nie powinien by utosamiany z ca ideologi
liberalizmu.
Cechy:
o Mogcy funkcjonowa tylko w ramach otwartego spoeczestwa
obywatelskiego i gospodarki rynkowej system demokracji
przedstawicielskiej, w ktrej dziaajc z upowanienia rzdzonych
wadz publiczn ogranicza, z reguy pisana, konstytucja,

25

zapewniajca ochrona praw i wolnoci jednostek i mniejszoci, take

przed wol wikszoci
o Suwerenno ludu (narodu)
o Wybory i demokratyczne prawo wyborcze (legitymacja rzdu)
o Podzia wadz
o Gwarancja praw jednostek i ich grup
o Decentralizacja wadzy publicznej
o Swoboda dziaania partii politycznych i innych dobrowolnych
zrzesze
o Poszanowanie opinii publicznej
o Zwizanie wadzy prawem
John Stuart Mill (po. XIX w.) zarysowa konstrukcj demokracji liberalnej
Rozwinita w XX wieku
Demokracja liberalna jest to system demokracji politycznej, ktr
uzupeniaj elementy demokracji spoecznej (np. z encyklik bardzo
podobne, chocia od innej strony ujte i szersze np. kwestie ycia, aborcji
itd.)
W TUE zostay wymienione zasady podstawy demokracji liberalnej np.
wolno, demokracji, poszanowanie praw czowieka i podstawowych
wolnoci, pastwo prawne, prawa socjalne, zasad pomocniczoci.
Wymienione s rwnie wartoci, ktrymi si kieruje np. poszanowanie
godnoci osoby ludzkiej, rwno, niedyskryminacja, sprawiedliwo,
tolerancja i reszta zasad.
W wielu europejskich konstytucjach jest odwoanie do tych samych zasad
Polska demokratyczne pastwo prawne urzeczywistniajce zasady
sprawiedliwoci spoecznej
Poliarchia (wielo wadcw):
o Robert Alan Dahl
o Jest to okrelenie elementw skadajcych si na demokracj
liberaln
o Kademu przysuguj prawa polityczne i osobiste
o Obywatele mog przeciwstawi si wadzy (w gosowaniu)
o Wymogi odnonie gosowania (te, co u nas + uczciwo, pluralizm i
wolno opinii , wolno sowa, moliwo zrzeszania si)

Francis Fukuyama ogosi koniec historii, poniewa model demokracji liberalnej

ma charakter uniwersalny (obejmuje wszystkie cywilizacje). Krytycy:
a) Samuel Philips Huntington podkrelenie rni pomidzy cywilizacjami
b) John N. Gray na wiecie s te inni, ktrzy funkcjonuj w innych
systemach i nigdy nie zrozumiej demokracji liberalnej
c) Denis de Rougemont wiat gotw jest przyj dorobek cywilizacji
zachodniej, ale nie jej wartoci
Prawo porwnawcze odrzuca wyszo jakiegokolwiek systemu prawnego
rwnorzdno wszystkich kultur
Jest wielu krytykw demokracji liberalnej
Fundamenty modelu demokracji liberalnej (XVII, XVIII w., konstytucjonalizm
owieceniowy):

26

Prawa natury (ustawodawca musia je uj w ustawach, kady im podlega)

Prawa podmiotowe jednostki
Wszyscy rodz si wolni i rwni wobec prawa
Przekonanie, e wadza pochodzi z przyzwolenia rzdzonych
Prawo wolnoci (prawo do czynienia wszystkiego ograniczone jedynie
wolnoci innych osb)
Prby podporzdkowania wadzy publicznej zwierzchnictwu prawa
Rozwaania nt. celu istnienia pastwa i granic dziaania wadzy publicznej
Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela i tego typu dokumenty wyraz
nowoczesnego konstytucjonalizmu
Pniej prawo naturalne ustpio prawu pozytywnemu, jednak nie pod
wzgldem treci (te same prawa obowizyway przez to, e byy wyrazem
woli), teraz prawo pozytywne ustpuje podejciu niepozystywistycznemu
Midzynarodowe gwarancje praw czowieka (np. Europejska Konwencja
Praw Czowieka, systemy euroatlantyckie, systemy ponadpastwowe np.
UE) rewolucja praw:
o Prawa pierwszej generacji (np. ycie, wolno)
o Prawa drugiej generacji prawa spoeczno-ekonomiczne (np. pomoc
publiczna)
o Obecnie mwi si o prawach trzeciej generacji, majcych charakter
nie indywidualny, a kolektywny (np. prawo do rodowiska
naturalnego, prawo do dobrego rzdzenia).

Zasady i reguy prawa a wartoci we wspczesnych

doktrynach polityczno-prawnych
Wartoci prawne s to wartoci przeniesione z zewntrz (z innych sfer np.
moralnych) do systemu prawa konkretyzujce si i odgrywajce rol
podstawowych zasad prawa. Nale do sfery wsplnej prawa i moralnoci.
Podstawowe wartoci prawne mog by jednoczenie zasadami prawa (z reguy
wyraonymi w konstytucji, a wic zasadami konstytucyjnymi). S nierozerwalnie
zwizane z teori praw czowieka i teori zasad prawa.
W Konstytucji mona odnale zarwno wartoci (w tym wartoci cele), zasady i
reguy.
Rozrnienie pomidzy zasadami (normy-zasady) a reguami prawa (normyreguy) rozpocz Esser, Dworkin wprowadzi do obiegu. Koncepcj rozwin
Robert Alexy.
Normy-reguy wszystko albo nic (nie mona czciowo realizowa), realizacja na
podst. subsumcji
Normy-zasady mog by realizowane czciowo. S najczciej przestrzegane
ze wzgldu na aspekt moralny kryjcy si za nimi. Wymagaj rozwaenia z
innymi zasadami (np. zasada pastwa prawnego)
27

 Zasady s wyej ni reguy, w przypadku kolizji regu tylko jedna moe by

zastosowana, przy kolizji zasad moe by kada po trochu (z reguy si
uzupeniaj). S te matanormy.
Zasady mog pozostawa w zwizku z prawem naturalnym i dlatego sta ponad
prawem stanowionym (najbardziej jus naturalistyczne jest spoeczne nauczanie
Kocioa katolickiego)
Podobnie Kant rygoryzm moralny (bezwzgldny obowizek postpowanie
zgodnie z nakazami moralnoci wewntrzne imperatywy czowieka)
Formua Radbrucha nawizuje do Kanta: prawo niesprawiedliwe nie jest prawem
(ustawowe bezprawie)
Tak samo Lon Luvois Fuller prawo naturalne jest waniejsze
Antecedencje wartoci: Digesta justyniaskie, Grocjusz, XIX w. (ujmowane je
pozytywistycznie, deklarowane), MTS oglne zasady prawa uznane przez
narody cywilizowane, dzisiaj czsto s wynikiem orzecznictwa, nie tylko deklaracji
lub deklaracji o ch. midzy narodowym i ponadnarodowym (UE) ulegaj
sformalizowaniu

Prawa podstawowe wspczesna rewolucja praw

Prawo podmiotowe pojcie opisujce sytuacj prawn jednostki w
spoeczestwie (nie da si tego opisa jedynie prawem stanowionym, bo zawiera
adunek ideologiczny)
Publiczne prawa podmiotowe prawa przysugujce jednostce wobec wadzy
publicznej
Prawo podstawowe (Rober von Mohl) prawa polityczne (nastpstwo natury
rodzaju pastwa) i obywatelskie (danie/ przyjmowanie usug od pastwa) jest
to podst. konstytucjonalizmu (te UE)
Powizanie praw podmiotowych (a cilej: praw podstawowych) z oglnymi
zasadami prawa, a wskutek tego traktowanie praw podmiotowych jako punktu
wyjcia rozwaa prawniczych
Teoria praw podstawowych (trzy kierunki):

Literalne podejcie do praw podstawowych stanowi one prawa i

wolnoci, ktre bdzie si uwaa za najistotniejsze
Pozytywistyczna koncepcja praw podstawowych utosamia prawa
podstawowe z prawami konstytucyjnymi, tj. prawami podmiotowymi
okrelonymi w konstytucji
Obiektywizm praw podstawowych (ch, jus naturalistyczny)
identyfikowanie tych praw wedug kryterium niezbdnoci do
zagwarantowania istnienia osoby ludzkiej, uznanie ich za okrelajce istot
porzdku prawnego w ramach danej koncepcji czowieka i spoeczestwa,
28

opartej na takich wartociach jak wolno i rwno; sprowadza rol prawa

pozytywnego do odzwierciedlania obiektywnej struktury i hierarchii praw
podstawowych; obecnie kierunek ten jest dominujcy
USA prawa, bez ktrych nie moe istnie wolno ani sprawiedliwo
W Polsce nie uywa si terminu prawa podstawowe, tylko prawa i wolnoci
czowieka i obywatela (bo nawizanie do Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela i
chciano si oderwa od realnego socjalizmu, gdzie prawa przysugiway tylko tym,
ktrzy wykonywali obowizki)
W tradycji anglosaskiej prawa czowieka przysuguj z samego faktu urodzenia
(dzisiaj to przejlimy)
Dzisiaj nie ma ju rnicy midzy prawami podstawowymi a prawami czowieka
Wolnoci publiczne (Konstytucja Hiszpanii) wolnoci zagwarantowane i
zadeklarowane w przepisach krajowego prawa pozytywnego (zakres wszy ni
prawa podstawowe, bo one czerpi rdo z czego ponad Konstytucj)
Demokracja liberalna opiera si na prawach czowieka
Krytyka szczeglnego statusu praw podstawowych:
Spoeczne nauczanie Kocioa katolickiego prawa czowieka s rozumiane w
kategoriach prawa naturalnego, rozumianego w sposb uniwersalistyczny i
ekskluzywistyczny (nie s narzucane, wypywaj z czowieka, Jan Pawe II
wskazywa na sprzeczno pomidzy powszechnym deklarowaniem praw np.
prawa do ycia a pozwalaniem na aborcj i eutanazj)
Konserwatyzm podstawow saboci idei praw czowieka jest ich niestao
(wszystko mona za nie uzna. Demokracja liberalna jest nietolerancyjna, bo
krytykuje inne ustroje w imi praw czowieka i przez to staje si absolutystyczna)

Doktrynalne podstawy demokratycznego pastwa

prawnego:
Podstawy praw czowieka:
Godno czowieka jako warto podstawowa:
Jest podstaw urzdzenia wspczesnego adu spoecznego i adu publicznego
(jedno z najwaniejszych praw)
Konstytucja RP: przyrodzone, niezbywalne i nienaruszalne rdo wolnoci i
praw czowieka i obywatela (gwarantowane przez wiele innych dokumentw)
Antecedencje: stoicy, Arystoteles, Tomasz z Akwinu

29

 Spoeczne nauczanie kocioa katolickiego personalizm wsplnotowy (czowiek

jest punktem wyjcia wszystkich dziaa na ziemi, godno wynika z uznania, e
czowiek zosta stworzony na obraz i podobiestwo Boga), czowiek jest istot
spoeczn (musi y tak, aby szanowa godno innych); z godnoci wynika
zasada solidarnoci (czowiek nie moe by uyty jako rodek do celu, wszyscy
maja tak sama godno i musz si tak traktowa)
o

JPII: Z godnoci osoby ludzkiej wynika potrzeba dialogu i jego kultury

(bo solidarno)

Jan Pawe II: Godno -> Prawo do ycia -> prawo do godziwego
ycia -> prawo do pracy, prawo do wasnoci prywatnej, prawo
obrony interesw pracownikw

Solidarno, wolno, sprawiedliwo jako implikacje godnoci:

Podstawow zasad jest godno osoby ludzkiej, mona z niej wyprowadzi inne
zasady JPII
o

Trzy zasady podstawowe wynikajce z godnoci: wolno, rwno,

wspuczestnictwo (warunkiem wspuczestnictwa jest kultura
dialogu, ktrej podstaw jest solidarno) hasa rewolucji
francuskiej

Solidarno - nowe wyraenie zasady braterstwa (kojarzyo si z nakazami

chrzecijastwa, wic je zamieniono).
Braterstwo jest pojciem oglniejszym, zawierajcym odniesieni do tolerancji i
szacunku, podczas gdy solidarno moe by postrzegana jako idea
odhumanizowana i biurokratyczna. Dlatego niekiedy nastpuje powrt do
zasady braterstwa.
Solidarno jest wskazana w Konstytucji jako podstawa ustroju gospodarczego
Zasada sprawiedliwoci spoecznej ideowy odpowiednik zasady solidarnoci
(wystpuje w art. 2 Konstytucji RP). Leon Duguit uwaa zasad solidarnoci za
podstawow zasad prawa.

Wolno zmierza do rwnowagi pomidzy prawami indywidualnymi a prawami

zbiorowoci, pomidzy wolnoci a niezbdnym adem.
Wolno jest pojciem niejednoznacznym, jako pierwsza wynika z godnoci
Jest ona w preambule Konstytucji oraz w art. 2 i 32 (kady musi szanowa
wolno innych + dopuszczalno ogranicze) liberalna koncepcja wolnoci
(Locke)

30

 Inaczej rozumiej j filozofowie i teolodzy (kwestia autonomii woli, etyczna

odpowiedzialno za dokonywane wybory) a inaczej prawnicy (negatywne/
pozytywne ujcie)

Rwno nie mona mwi o godnoci czowieka, bez uznania, e wszyscy s

rwni. Aspekty prawne rwnoci:
o
o

Rwno wobec prawa w ogle (zasadniczo rwno kadego)

W ramach moliwoci udziau w wykonywaniu wadzy publicznej i
wpywania na jej dziaalno (rwno obywateli, rwno
polityczna)
Rwno szans w sferze ekonomiczno spoecznej

Pytanie: jak w praktyce rwno formalna ma si do rwnoci rzeczywistej?

Rne pojmowanie pojcia filozoficzne i prawnicze.
Rwno wobec prawa:
o
o
o

o
o
o

Zagwarantowana w Konstytucji rwno w prawie i wobec prawa

(takie samo traktowanie podmiotw podobnych, rne rnych)
Aspekt negatywny zakaz dyskryminacji
Demokracja ateska: isonomia rwno wobec prawa oznaczajca
zarazem rwno polityczn obywateli (kady moe wiele osign
rwno obywatelska)
Spoeczne nauczanie Kocioa wobec Boga wszyscy jestemy rwni
Art. 33 Konstytucji gwarantuje rwne traktowanie kobiet i mczyzn
Jest to prawo czowieka (jak wszystko w naszej Konstytucji, chyba, e
ogranicza cudzoziemca)

Rwno polityczna:
Jest to prawo obywatela
Rwne prawo do gosu, do dostpu do funkcji publicznych

o
o
Rwno szans:
o
o
o

Odnosi si do praw spoeczno-ekonomicznych drugiej generacji

praw podst.
Aksjologicznym uzasadnieniem jest braterstwo (zas. solidarnoci)
Pastwo powinno wprowadza instrumenty aktywizujce osoby
spoecznie wykluczone lub defaworyzowane (polityka rwnoci
szans, nie pastwa dobrobytu)
Po dowiadczeniach XX w. panuje przekonanie, e rwno sytuacji
materialnej naley do sfery utopii, bo nierwno ley w ludzkiej
naturze

Arystoteles:

31

Sprawiedliwo rozdzielcza (dystrybutywna) rozdzielanie dbr

pomidzy uczestnikw wsplnoty pastwowej; rwnych naley
traktowa rwno, a podobnych podobnie
o Sprawiedliwo wyrwnawcza
o Niesprawiedliwe jest nie to co nierwne, a to, co nieproporcjonalne
Mona relatywizowa rwno, ale s granice (dyskryminacja, relewantno
cech) ma to prowadzi do rwnoci realnej np. faworyzowanie grup
ucinionych
o

Godno i prawa osobiste:

Godno czowieka czy si z prawami osobistymi, wynikaj one z niej (np.
prawo do ycia, prawo do integralnoci osobistej niedopuszczalno
eksperymentw, tortur)
Rne katalogi krajowe, midzynarodowe, ponadnarodowe

Dobro wsplne, dialog, wspuczestnictwo:

Dobro wsplne:
Zasada dobra wsplnego art. 1 Konstytucji (RP jest dobrem wsplnym
wszystkich obywateli) jest to dyrektywa interpretacyjna (dobro ogu
waniejsze ni dobro indywidualne, chocia nie zawsze)
Troska o dobro wsplne jest obowizkiem kadego obywatela (art.82)
Antecedencje:
o

Arystoteles klasyfikowa ustroje z punktu widzenia kierowania si

przez rzdzcych dobrem wsplnym

Tomasz z Akwinu: rzdzcy powinien porzdkowa spoeczno

wolnych ku dobru wsplnemu

Spoeczne nauczanie Kocioa katolickiego: dobro wsplne jest dobrem

nadrzdnym nad dobrami czstkowymi, partykularnymi, w tym indywidualnymi
z zastrzeeniem jednak poszanowania godnoci kadego czowieka (wolno,
rwno, wspuczestnictwo)
Aspekty zasady dobra wsplnego:
o

Pastwo powinno stanowi wsplnot wszystkich obywateli

(jednakowa wolno, rwno i partycypacja wymiar republikaski)
i stworzy warunki do wsplnego troszczenia si o nie
Ustrj powinien uniemoliwia zawaszczenie aparatu wadzy
pastwowej przez jedn, choby stanowic wikszo grup czy
orientacj wymiar liberalny (wykluczenie tyranii wikszoci)
Wykluczenie
etatyzmu
i
centralizmu,
jak
najdalej
idce
wspuczestnictwo
obywateli
w
funkcjonowaniu
instytucji

32

publicznych, powinna prowadzi do ugruntowania si demokracji

partycypacyjnej
Pluralizm i konsens obywatelski:
Najbardziej podstawowe wartoci, zasady i prawa podstawowe powinny by
objte konsensem obywatelskim, jego brak moe prowadzi do podwaenia
caego systemu prawa
Konsens nie stoi na przeszkodzie zachowaniu pluralizmu wiatopogldw i
opinii.
Giovanni Sartori pluralizm jest zjawiskiem pozytywnym, zakada wiar w
warto rnorodnoci, jest przeciwstawieniem wiary w konflikt
Art. 11 Konstytucji zakada pluralizm polityczny
Pluralizm czy si z tolerancja w znaczeniu dzisiejszym wiadoma zgoda na
wyznawanie i goszenie pogldw, z ktrymi si nie zgadzamy, na wybr
sposobw ycia, ktrych nie aprobujemy (co wicej ni tylko bierna akceptacja)
Dialog spoeczny:
Dialog wymiana myli, pogldw, opinii z zamiarem osignicia polubownego
porozumienia
Jan Pawe II kultura dialogu
Herbert Spencer: wyszo religii mioci (systemu opartego na wzajemnym
poszanowaniu praw) nad religi nienawici (systemem, w ktrym
zhierarchizowane
spoeczestwo
jest
w
penie
podporzdkowane
zhierarchizowanej wadzy pastwowej)
Hobbes czowiek z natury jest zy, a jednostki walcz ze sob
Jrgen Habermas dialog synonimem demokracji
Dialog spoeczny:
o

Dialog midzy osobami, spoecznociami ronych szczebli

(partnerw spoecznych, samorzdw, obywateli rne rodzaje)
droga dochodzenia do konsensusu obywatelskiego (atrybut
europejskiego modelu spoecznego)

Zawsze po jednej stronie jest rzd/ administracja rzdowa

prowadzenie dialogu te jej obowizek

Dialog partnerw spoecznych (dialog tradycyjny) reprezentantw

pracodawcw i pracownikw z udziaem wadzy publicznej

33

Szczeglne instytucje dialogu spoecznego to referenda, inicjatywa

ludowa, konsultacje spoeczne, wysuchanie publiczne, rozeznanie
opinii publicznych

Zasada dialogu spoecznego (wyraona w Konstytucji np. podst. ustroju gosp. i

w dokumencie RM):
o
o
o
o

Obowizek prowadzenia przez wadze publiczne dialogu spoecznego

Istnienie otwartego rzdu dostp do informacji publicznej
Tworzenie warunkw funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego
(wolno tworzenia i funkcjonowania zrzesze i fundacji)
Stosowanie zasady pomocniczoci

Spoeczestwo obywatelskie, wadze publiczne,

pomocniczo:
Spoeczestwo obywatelskie:
Cyceron nawizanie do arystotelesowskiej wsplnoty politycznej
John Locke spoeczestwo obywatelskie to takie, w ktrym dziaania wadzy
publicznej ograniczone s do tego, co wynika z umowy spoecznej. Jest to po
prostu spoeczestwo zorganizowane
Adam Ferguson - spoeczestwo obywatelskie = spoeczestwo cywilizowane
Edmund Burke - utosamia spoeczestwo obywatelskie z pastwem
Georg Hegel - spoeczestwo obywatelskie jest spoecznoci poredni
pomidzy rodzin a pastwem
Immanuel Kant zorganizowanie si w spoeczestwo obywatelskie to
najwikszy wyczyn
Antonio Gramasci - pastwo = spoeczestwo polityczne + spoeczestwo
obywatelskie
Jrgen Habermass - spoeczestwo obywatelskie jako forum komunikowania si
ludzi
Dwie tradycje rozumienia terminu spoeczestwo obywatelskie:
o

caoksztat instytucji politycznych (rzdowych) i spoecznych

(pozarzdowych) poddanych prawu i zapewniajcych korzystanie
obywatelom z ich praw
pozarzdowa sfera ycia spoecznego (poza domen wadz
publicznych), ale okrelona przez prawo i przez wadz kontrolowana
34

 Trzy sektory spoeczestwa:

o sektor publiczny
o sektor przedsibiorczoci
o trzeci sektor organizacje pozarzdowe, czsto korzysta z
wolontariatu
Spoeczestwo obywateli wolnych, wiadomych, aktywnych i zaangaowanych
w sprawy publiczne
Zagwarantowane w Konstytucji poprzez zagwarantowania rnych praw np.
prawa do zrzeszania si (wadza nie moe zakreli ram, bo chodzi o to, eby
ludzie sami si zorganizowali poza tym pojcie to obejmuje wiele rnych
instytucji fundacji, zgromadze nieformalnych itd.)
Zasada pomocniczoci (subsydiarnoci):
Oznacza, e jeeli jest co moliwe do osignicia na niszym poziomie nie ma
potrzeby ingerencji z gry
Jedna z fundamentalnych zasad prawa UE (w odniesieniu do kompetencji
wycznych i dzielonych)
Zawarta w preambule Konstytucji
Zasada bardzo europejska (praktycznie nieznana poza Europ)
Pocztek Quadragesimo anno
Wynika z personalistycznej koncepcji czowieka (spoeczne nauczanie Kocioa
katolickiego) osoba ludzka jest obdarzona przyrodzon godnoci, jest wolna i
odpowiedzialna za swoje czyny, ale zarazem yjc w zorganizowanym
spoeczestwie ma wobec niego pewne prawa i obowizki.
Jej obowizkiem jest zapewnienie sobie bytu - jeeli nie radzi sobie,
obowizkiem reszty jest jej pomc (zaczynajc od najniszej). Tutaj zasada
pomocniczoci jest dopenieniem zasady dobra wsplnego (jest dobro, ktre
trzeba chroni)
Spoeczestwo stanowi zbir wielu spoecznoci. Pomocnicza ingerencja
szerszej spoecznoci powinna mie miejsce dopiero wtedy, gdy interwencja
wszej spoecznoci nie wystarczy
Zasada pomocniczoci jest zaprzeczeniem etatyzmu i centralizmu
Zasada pomocniczoci w ujciu wertykalnym co wadza niej moe zrobi,
tego wadza wyej nie powinna robi (klucz do decentralizacji)
Zasada pomocniczoci w ujciu horyzontalnym jeeli jest jakie zadanie do
zrealizowania, powinny je zrealizowa instytucje spoeczestwa obywatelskiego,
nie wadza publiczna

35

Governance w spoeczestwie wspczesnym:

Governanace reguy, procedury i zachowania odnoszce si do sposobu
wykonywania
wadzy
(wana
otwarto,
partycypacja,
rozliczalno,
efektywno i spjno, zasady pomocniczoci i proporcjonalnoci)
Spoeczestwo sieciowe wspczesny typ spoeczestwa , ktrego istot jest
sie relacji spoecznych oraz swobodny dostp do uczestniczenia w rnych
organizacjach i grupach spoecznych czy krgach zainteresowa przez
jednostk
Pastwo sieciowe w jego skad wchodz sieci organw i instytucji
pastwowych i samorzdowych; jest to wspczesny typ pastwa
obywatelskiego przeciwstawiany etatystycznemu i scentralizowanemu pastwu
administracyjnemu
Powoduje to potrzeb wsppracy, wieloszczeblowego partnerstwa
Interesariusze zainteresowani
obywatela jako konsumenta

rozstrzygniciu

sprawy,

traktowanie

Good governance mona traktowa jako poszukiwanie rzeczywistego

podporzdkowania administracji pluralistycznej spoeczestwu w ramach
demokracji partycypacyjnej. Wymogi: istnienie otwartego i reagujcego rzdu

Wolno a demokracja:
Dzisiaj demokracja rzadko uywana jest gdziekolwiek sama, najczciej czona
jest z zasad wolnoci i pastwa prawnego
Art. 2 Konstytucji RP jest demokratycznym pastwem
urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecznej

prawnym,

Ustrj demokratyczny musi w sobie zawiera elementy pastwa prawnego i

pastwa socjalnego liberalna demokracja spoeczna
Beniamin Constant:
o
o
o

Odrnia wolno staroytnych (partycypacyjna) od nowoytnych

(liberalna)
Uwaa, e staroytni zapominali o prawach osobistych, natomiast
nowoytni o prawach publicznych (np. udziau we wadzy)
On sam opowiada si za t drug, z kolei zwolennikiem pierwszej
by Rousseau (czerpali z niego jakobini)

Arystoteles za podstaw rwnoci przyjmuje si ilo, nie jako (wikszo

uchwala prawo)
John Stuart Mill twrca koncepcji liberalizmu demokratycznego (wczeniej
wolno nowoytna i staroytna byy nie do pogodzenia):

36

wolno oznacza ochron przed tyrani wadcw politycznych, lecz

grob przed tyrani wikszoci (chroni przed tym koncepcja
pastwa prawnego i podzia wadz - Locke)

John Locke:
o
o

Podkrelenie rni pomidzy wolnoci a jej naduyciem, czyli

swawol
Istniej naturalne granice wolnoci, ktrych nie naley przekracza
(mona si swawoli przeciwstawi)

Erich Fromm - ucieczka od wolnoci spoeczestwo rezygnuje ze swoich

praw do udziau we wadzy publicznej, czsto za namow depozytariuszy
wadzy
Janos Kornai - mimo rozczarowania demokracj wrd spoeczestw Europy
rodkowo-Wschodniej, jest to najlepszy ustrj
Agonistyczne podkrelajce rnice
Konserwatyci:
o

brak wiary w dobr natur czowieka

aby wolno nie staa na przeszkodzie porzdkowi musi zapanowa

nad ni wystarczajco silny i tradycyjny autorytet

wolno ma suy spoeczestwu nie odwrotnie (James Stephen)

Anarchizm:
o

Wiara w dobr, spoeczn natur czowieka

Absolutyzacja wolnoci

Odrzucenie odgrnych autorytetw i wadzy

Wolno moe by ograniczona - Konstytucja

Demokratyczne pastwo prawne:

Pastwo prawne, demokratyczne pastwo prawne:
Art. 2 Konstytucji RP jest demokratycznym pastwem prawnym, rwnie w
TUE
Robert

von

Mohl

wprowadzi

termin

Rechtstaat

pastwo

prawne

przeciwiestwem pastwa policyjnego (obywatel nie ma uprwanie, jest tylko

poddanym), pastwo musi wspiera jednakowo zadania ycia wszystkich

37

obywateli. Pastwo prawne moe przybra wiele form ustrojowych, ale nie
despoti - musz by granice wadzy (w Polizeistaat - nie)
Zasady pastwa prawnego:
o

Konstytucja podstaw porzdku prawnego i najwysz norm, na

ktrej swe istnienie opieraj wadze publiczne

Prawa podstawowe (stosunek midzy obywatelami

o
o
o
o
o
o
o

publiczn)
Rwno wobec prawa
Podzia wadz (wadza nie moe by skoncentrowana)
Zasada legalizmu
Kontrola zgodnoci z prawem dziaa wadzy publicznej
Niezalene i niezawise sdy
Ochrona prawna wykonywana przez sdy przysuguje kademu
System odpowiedzialnoci funkcjonariuszy publicznych (za dziaanie

wadz

niezgodne z prawem jednostka moe domaga si od wadzy

odszkodowania)
Dzisiaj uznaje si, e jeszcze niezbdny jest demokratyczny model stanowienia
prawa, natomiast ustawodawstwo powinno spenia pewne wymogi (te z
wymogw prawidowej legislacji)
Pastwo prawne (w doktrynie niemieckiej):
o

W znaczeniu formalnym zesp formalnoprawnych instytucji i

gwarancji praworzdnoci, determinujcych zakres, form i metody
dziaania organw wadz publicznych, oparty na ustawie (pastwo

ustawy)
W znaczeniu

materialnym

pastwo

obiektywnych

wartoci,

pastwo sprawiedliwoci, rnica pomidzy ius (prawo) i lex (zbir

ustawodawstwa) na podst. formuy Radbrucha
Zasady pastwa prawnego wg. TK (wynikaj z aksjologii Konstytucji) - te inne
zasady:
o

ochrona

zaufania

obywateli

do

pastwa

o
o
o
o
o
o

elementem s zasady przyzwoitej legislacji)

pewno prawa
ustawowa okrelono przepisw prawa)
nieretroakcja
odpowiednie vacatio legis
pacta sunt servanda
ochrona praw susznie nabytych

prawa

(wanym

38

pewno podatkw

Pastwo prawne a rzdy prawa:

Niektrzy uywaj tych terminw zamiennie
Rnice pomidzy pojciami ulegaj zacieraniu. Maj one charakter historyczny.
Zrnicowanie podlega podziaowi na prawo kontynentalne i Common Law.
Rzdy prawa (rule of law, not of men) tradycja anglosaska
o

prawo tworzone jest przede wszystkim przez sdy

prawo powinno sta ponad ludmi, nawet tymi u wadzy

moliwo podziau na soft law i hard law (prawo wyranie

stanowione)

koncepcja starsza ni absolutyzm

Pastwo prawne prawo kontynentalne, konstrukcja antyabsolutystyczna.

modsza ni absolutyzm

Prawo, dziaanie na podstawie i w granicach prawa

rda prawa, rda porzdku prawnego, lex i ius:
Konstytucja okrela katalog rde prawa (powszechnie obowizujce i interna,
wymg podstawy ustawowej do wydania aktw niszego rzdu) - jest on
zamknity
Nie wiadomo jednak czy jest norma o mocy ponadkonstytucyjnej (np. Hans
Kelsen - Grundnorma)
Konstytucj stosuje si bezporednio
Ulpian: ius est ars boni et aequi (prawo jest sztuk stosowania tego co dobre i
suszne) - prawo ma w sobie sprawiedliwo, dobro i suszno (nawizanie do
myli Arystotelesa)
Spr pomidzy pozytywizmem prawniczym a kierunkami prawnonaturalnymi,
przy czym szuka si czego ponadpozytywistycznego nie bdcego ius
naturale. Dzisiaj dochodzi do powolnej konwergencji (np. Konstytucja niemiecka,
godno u nas) - nastpuje depozytywizacja
Zasada legalizmu:

39

 Zasada legalizmu zawarta jest w art. 7 Konstytucji RP ktry stanowi, e:

"Organy wadzy publicznej dziaaj na podstawie i w granicach prawa".
Na podstawie prawa oznacza to, i organy wadzy publicznej nie mog
podejmowa dziaa bez podania podstawy prawnej. Mog czyni tylko to, co im
prawo nakazuje lub pozwala.
Obywatele w przeciwiestwie do wadzy - co nie jest zabronione, jest dozwolone
w granicach prawa - zaprzeczenie pastwa policyjnego, prawo tworzy
zewntrzne ograniczenia dziaania wadz publicznych (legalne jest wszystko, co
mieci si w tych ramach), dotyczy sfer, w ktrych organy maj wadz
dyskrecjonaln
nad przestrzeganiem tej zasady czuwaj sdy - TK i sdy administracyjne
Legalno to czasami jedyne kryterium kontroli NIKu (np. NBP. ST, osoby, ktre
wykorzystuj majtek pastwowy)
dawniej by to termin praworzdno i dotyczy przestrzegania prawa zarwno
przez wadze jak i przez obywateli, dzisiaj legalizm odnosi si tylko do wadzy

Granice wadzy, granice prawa, proporcjonalno:

Ograniczenia ogranicze praw:
Pastwo prawne zakada istnienie granic w interwencji pastwa w sprawy
jednostek, granice te wytycza prawo
Konieczno poszukiwania rwnowagi pomidzy korzystaniem z wolnoci a
dziaaniem na rzecz dobra wsplnego
Dopuszczalno ogranicze praw i wolnoci w konstytucji RP:
o

Ograniczenie konstytucyjnych praw i wolnoci moe by dokonane

tylko w ustawie i tylko ze wzgldu na wany interes publiczny.
Istniej te ograniczenia ogranicze:
- Koncepcja istoty praw i wolnoci (ograniczenie moe narusza
otoczk, nie rdze
prawa
nie
mona
faktycznie
uniemoliwia korzystania z niego)
- Zasada
proporcjonalnoci
(porwnanie
rangi
interesu
publicznego z prawem/ wolnoci, ktre ma zosta
ograniczone, zakaz nadmiernej ingerencji. Ograniczenie musi
by 1) konieczne w demokratycznym pastwie prawnym, 2)
adekwatne - ciar do efektw i 3) przydatne do osignicia
danego celu, czyli ochrony interesu)

Proporcjonalno (adekwatno):
Poza nasz Konstytucj mona j odnale np w TUE
Antecedencje: Arystoteles: poszukiwanie zotego rodka; idee utylitaryzmu
40

 Beccaria - zasada ta powinna

proporcjonalna do czynu)

obowizywa

prawie

karnym

(kara

TK: Wadza publiczna powinna stosowa rodki skuteczne dla osignicia celw
zaoonych, a zarazem moliwie najmniej uciliwe dla podmiotw, wobec
ktrych maj by zastosowane
Dziaanie wadzy, aby by legalnym musi by proporcjonalne
Inne granice prawa:
Organ ma formaln moliwo dziaania, ale z jakich przyczyn powinien
zaniecha (lub odwrotnie)
Skuteczno rozwiza (wadza nie moe pogrywa z obywatelami - akty
powinny czemu suy)
Moralne granice prawa (chodzi zarwno o aspekt materialny jak i formalny, jak i
o motywy tworzenia prawa)
moliwoci przestrzegania prawa (wane, eby prawo realizowao cele dla ludzi
podstawowe, jeli nie - nie przestrzegaj

Sprawiedliwo spoeczna w spoecznej gospodarce

rynkowej:
Sprawiedliwo spoeczna:
Pojcie to wystpuje w powizaniu z zasad solidarnoci i z terminem
spoeczna gospodarka rynkowa, ale wie si rwnie z rwnoci wobec
prawa, solidarnoci spo.
Wymaga wywaenia interesw i oczekiwa adresatw z interesami tych, ktrzy
je finansuj
Wystpuje w Konstytucji w art. 2
RP jest demokratycznym pastwem
prawnym, urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecznej, w
granicach (art.20) spoecznej gospodarki rynkowej (RP musi urzeczywistnia
prawa II generacji)
TK utosamia rwno ze sprawiedliwoci rozdzielcz (Arystoteles), a tak
rozumian sprawiedliwo czy si ze sprawiedliwoci spoeczn
Cz skadowa zasady demokratycznego pastwa prawnego
Antecedencja: myl socjalistyczna
Twrca pojcia: Luigi Taparelli dAzeglio (kontynuator idei w. Tomasza z
Akwinu, prekursor wspczesnego neotomizmu i spoecznego nauczania
Kocioa katolickiego) postrzega sprawiedliwo spoeczn jako narzdzie
rozwizywania konfliktw spoecznych
W spo. nauczaniu Kocioa katolickiego termin funkcjonuje od Quadregesimo
anno, oznacza, e:
41

Spoeczestwo pozwala na osigniecie osobie ludzkiej tego, co jej

si naley

Dziaalno gosp. powinna

sprawiedliwoci spo.

by

podejmowana

zgodnie

ze

Leonard Hobhouse (liberalizm socjalny)

Ferdynand Zwieg naley tworzy warunki wyrwnanego startu, sprawiedliwo
spoeczna musi da wyraz solidarnoci spoecznej, musi dy do usunicia
przejaww niesprawiedliwoci
John Rawls sprawiedliwo jako rwno szans
Przeciwnicy:
o
o
o

Indywidualistyczny konserwatyzm (odmiana liberalizmu)

Neoliberalizm szkoy chicagowskiej
Libertarianizm

Obecnie panuje przekonanie o potrzebie wykonywania przez wadze publiczne

zada w sferze gospodarczej i spoecznej np. poprze pastwo socjalne czy
spoeczn gospodark rynkow
Obecnie mamy do czynienia z konsensem w przedmiocie stosunku midzy
sprawiedliwoci spoeczn i gospodark rynkow (trzecia droga Blaira i
Schrodera, ani gospodarka liberalna ani socjalna)
Pastwo socjalne, pastwo prawne i socjalne. Europa socjalna:
Michel Albert wskaza rnic i wyszo kapitalizmu europejskiego (znaczny
udzia wadzy w organizowaniu dostarczania usug) nad anglosaskim
(wolnorynkowym)
Europa socjalna oparta na solidarnoci, spoecznej gospodarce rynkowej,
sprawiedliwoci spoecznej, TUE (wysoki poziom ksztacenia, ochrona socjalna,
zwalczanie wykluczenia spo. itd.)
Charakterystyczne dla myli niemieckiej (np. von Stein) jednoczenie pastwo
socjalne i prawne (wadza musi pomaga, bo rozwj jednego czowieka wpywa
na rozwj drugiego)
Spoeczna gospodarka rynkowa:
Gwnie widoczna w Niemczech, chocia nie wymienia si tej zasad wprost w
Konstytucji
Zapocztkoway to pogldy neoliberalnych ekonomistw dziaajcych w okresie
hitlerowskim na emigracji (Ordoliberalizm):
o
o

Alexander Rstow
Wilhelm Rpke
42

Ordo oznacza porzdek oparty na harmonijnym ukadzie spoecznym

Jak rwnie neoliberalna szkoa fryburska:

o

o
o

Walter Eucken (wana wolna konkurencja, ochrona rodowiska.

Pastwo ogranicza si do stworzenia ram, dba, aby przestrzegano
prawa i bya konkurencja, niezaleny bank opiekuje si pienidzem
rezygnuje z interwencji, reguy wolnorynkowe)
Ludwig Erhard
Alfred Mller-Armack (na podstawie porzdku gospodarki rynkowej
moe by tworzony system ochrony spoecznej) twrca terminu
spo. gosp. rynkowa
Dwaj ostatni byli dziaaczami CDU, wprowadzili do jej programu
gospodark rynkow z wprowadzonym porzdkiem spoecznym

Antecedencje: neotomizm, spoeczne nauczanie Kocioa katolickiego

Traktat o UE mwi o spoecznej gospodarce rynkowej o wysokiej
konkurencyjnoci, zmierzajcej do penego zatrudnienia i postpu spoecznego
(podst. trwaego rozwoju Europy)
Zasad zawarta w art. 20 Konstytucji (oparcie na solidarnoci, dialogu i
wsppracy partnerw spo.)
TK: Idea spoecznej gospodarki rynkowej wyrosa na gruncie dwch doktryn
spoecznych: socjaldemokratycznej i chrzecijasko-demokratycznej. Ma ona
godzi elementy liberalizmu gospodarczego (oparta na wasnoci prywatnej
wolno dziaalnoci gospodarczej) z solidarnoci, dialogiem i wzajemn
wspprac. jest to model ekonomiczny i obraz adu spo. Dopuszczalno
korygowania praw rynku przez pastwo, w celu uzyskania realizacji okrelonych
potrzeb spo. (niemoliwych do spenienia w inny sposb), agodzenie dziaa
rynku wzgldem jednostki.
Moliwe do zrobienia w zwizku z art.1, 2 przedoenie dobra ogu nad
jednostkowy
Wasno:
Jest to filar spoecznej gospodarki rynkowej, dawniej prawo nienaruszalne i
wite (Deklaracja Praw Czowieka i Obywatela), dzisiaj dopuszczalne jest
wywaszczenie tylko, jeli dokonywana jest na cele publiczne i za susznym
odszkodowaniem + art. 31 (3)
Inaczej w RFN wasno zobowizuje, uywania wasnoci winno zarazem
suy dobru oglnemu
Machiavelli atwiej si przeboleje utrat ojca ni ojcowizny
W ujciu cywilistycznym - najszersze prawo do rzeczy
Akceptacja wasnoci prywatnej:
43

John Locke: ludzie stworzyli spoeczestwo by mc chroni wasno

prywatn, ktr on bardzo szeroko zakrela

Edmund Burke: wasno przyczynia si do trwania spoeczestwa

Wasno prywatn odrzucali:

o
o

o
o
o

Klasycy marksizmu
Pierre Joseph Proudhona (jeden z twrcw anarchizmu): pocztkowo
uwaa, e wasno jest kradzie, pod koniec ycia uzna spoeczn
funkcj wasnoci (zrwnowaenie kradziey poprzez towarzystwa
mutualistyczne wzajemnociowe)
Platon naley wprowadzi ustawowe limity wasnoci
Arystoteles jego idealny ustrj opiera si rwnoci majtkowej
obywateli
Cyceron w Rzymie moliwe byo generalne zwolnienie z dugw,
kad on akcent na granice wasnoci. Uwaa, e wasno jest jak
miejsce w teatrze

Romanistyczna konstrukcja prawa wasnoci (XIX w., Niemcy) - prawo absolutne

wykluczajce prawa wszystkich innych, wite i nienaruszalne. Sprzeczna bya z
myl Rzymian (oni wiedzieli, ze granic musi by uyteczno publiczna, nie
definiowali wasnoci)
Spoeczne nauczanie kocioa katolickiego:
o
o
o
o
o

Przez wieki nie interesowali si tematem dbr, gardzili dz,

chwalili dobroczynno
Uwaali, ze kiedy byo wspln wasnoci rodzaju ludzkiego, a
wasno prywatna to wymys ludzki
w. Tomasz z Akwinu wasno ma by prywatna w posiadania, ale
wsplna w korzystaniu
Rozwinito to w myl, e wasno to nie tylko prawo, ale i funkcja
spoeczna
Obowizek waciciela dbania o powszechn uyteczno swojej
wasnoci

Podobne pogldy: Leon Duguit (socjalizacja wasnoci prywatnej)

Obecnie uwaa si, e wasno nie jest prawem nienaruszalnym, lecz naley
poszukiwa sprawiedliwej rwnowagi pomidzy tym prawem a innymi
wartociami i prawami podstawowymi
Wolno dziaalnoci gospodarczej:
W UE jest okrelana jako swoboda przedsibiorczoci, w innych Konstytucjach
formuowana obok wolnoci wyboru zawodu
Konstytucyjnie zagwarantowana wolno (poza art. 22 szereg innych, z ktrych
wynika) polega na moliwoci samodzielnego podejmowania decyzji
gospodarczych
44

 Konstytucja: ograniczenia tylko w ustawie i ze wzgldu na wany interes

publiczny
Wolno ta moe by ograniczana w stopniu wyszym ni inne wolnoci,
poniewa ma to zwizek z interesami innych osb (np. ochrona konsumentw
art. 76) i interesem publicznym (pastwo zgodnie z ustrojem gospodarczym
moe pywa na mechanizmy rynkowe, aby niwelowa jego negatywne skutki).
Nie mog by to jednak dowolne ograniczenia - TK
Solidaryzm spoeczny
Solidarno sformuowana w preambule Konstytucji, jako konieczny dla
kadego odpowiednik wolnoci (wolno nie moe by rozumiana w sposb
skrajnie indywidualistyczny) oraz jeden z trzech fundamentw, na ktrym jest
oparta spoeczna gospodarka rynkowa (solidarno, dialog i wsppraca
partnerw spoecznych)
o

Dialog partnerw spo. jest szczeglnym rodzajem dialogu spo. (dot.

organizacji reprezentujcych pracownikw i pracodawcw i udziau
pastwa - w tym wymiany informacji, negocjacji itd.). Jest to te
instytucja prawna np. Komisja Trjtronna

Arystoteles czowiek to istota spoeczna (w. Tomasz take)

Dzisiaj solidarno przyjmuje form i nazw solidaryzmu spoecznego (poniewa
spoeczestwo to nie jest forum cierania si grup marksizm czy jednostek
liberalizm)
Leon Duguit (wiecka koncepcja solidaryzmu) podstawowa regua prawa
postpuj solidarnie
Sollicitudo rei socialis dobra stworzone s przeznaczone dla wszystkich,
odpowiedzialno spo.
Wspczesny solidaryzm poszukuje poredniej drogi pomidzy klasycznym
liberalizmem a pastwem represyjno-solidarnociowym

Ekonomia spoeczna:
Sfera praktycznego zastosowania omawianych wyej idei
Naley odrni od ekonomii solidarnociowej, cile zwizanej z ideami
spdzielczoci (kapita + jeden czowiek jeden gos)
Stara ekonomia spoeczna:
o

Spdzielczo (spdzielczo: prowadzcy dziaalno gospodarcz

podmiot posiadajcy osobowo prawn)
45

Ukierunkowana na korzyci czonkw skadajcych si na ni

organizacji

Nowa ekonomia spoeczna:

o

Nastawiona przede wszystkim na korzyci spoecznoci lokalnych i

rodowisk zmarginalizowanych

Funkcjonuje na zasadzie autonomii i dobrowolnoci (tak jak trzeci

sektor organizacje non profit)

Formy prawno organizacyjne ekonomii spoecznej:

o

Spdzielnie, towarzystwa, przedsibiorstwa spo., stowarzyszenia i

fundacje

Cechy charakterystyczne:
o

o
o

Gwnym celem nie jest uzyskanie zyskw z zainwestowanego

kapitau, lecz zaspokajanie potrzeb tych, ktrzy je tworz, jak
rwnie potrzeb o charakterze oglnospoecznym (pierwszestwo
celw spo. nad zyskiem + poczenie potrzeb czonkw i potrzeb
oglnych + przeznaczenie zysku na realizacj celw)
Podstaw zarzdzania zasada jeden czonek jeden gos
(autonomiczne zarzdzanie i niezaleno od wadz publicznych +
demokratyczna kontrola)
Powinny by elastyczne i innowacyjnie reagowa na potrzeby, ktre
maj zaspokaja
Opieraj si na dobrowolnoci uczestnictwa, ktrego podstaw jest
czonkostwo, a tylko w szczeglnych przypadkach zatrudnienie
(otwarte i dobrowolne czonkostwo)

Podstawowe funkcje instytucji ekonomii spoecznej:

Tworzenie warunkw aktywizacji zawodowej osb spoecznie
defaworyzowanych
o Kompensowanie skutkw niewydolnoci rynku, jak rwnie
zawodnoci pastwa socjalnego
o Wytwarzanie kapitau spoecznego (uczenie demokracji, uatwienie
wyjcia z szarej strefy)
o Poszukiwanie alternatywnego projektu spoecznego (demokracja
bezporednia, orientacja na potrzeby, rozwj ekologiczny)
Akcentowanie spoecznego wymiaru okrelonych form gospodarowania
przyznanie wsparcia publicznego (przywileje takie uzyskay spdzielnie
socjalne). Wane jest to, e uzupeniaj normaln przedsibiorczo (ale raczej
nie mogyby jej zastpi)
Etyka biznesu zesp obowizkw etycznych wzgl. konsumentw,
pracownikw i spo.
o

Zobowizania wobec pokole przyszych i przeszych:

46

Solidarno midzypokoleniowa:
Art. 5 Konstytucji RP strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron
rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju moe to prowadzi
do wniosku, e solidarno ma rwnie wymiar czasowy pomidzy kolejnymi
pokoleniami (zarwno przesze jak i przysze), ktre jak najlepszy wiat powinny
po sobie dla kolejnych zostawia (dotyczy to dbr kultury materialnej i
duchowej, rodowiska naturalnego elementy wane dla rodowiska, z jakiego
powodu uznane za warte szczeglnej ochrony).
Cel: ochrona przed zniszczeniem.
Realizacja: zakaz nielegalnego wywozu dbr kultury oraz deklaracje
wiadomoci zalenoci midzy dziaalnoci gospodarcz i jej konsekwencjami
dla czowieka, reglamentacji odpadw, emisji dwutlenku wgla do atmosfery
Bliska myli konserwatywnej, poniewa tradycja (Burke wspczeni s jedynie
tymczasowymi dzierycielami dbr, ktre w przyszoci przypadn komu
innemu, wic w ramach solidarnoci warto zostawi je w jak najlepszym stanie)
o

Gdyby adne pokolenie nie mogo nawiza do poprzedniego

spoeczestwo nie rnioby si wiele od roju much

Thomas Malthus
Leon Duguit
Agraryzm
Wspczesny ekologizm
Personalizm katolicki Jan Pawe II (trzeba dba o ziemi, aby nadawaaby si
dla przyszych, trzeba uwaa co si robi kadego dnia) poszanowanie
przyrody
Rozwj zrwnowaony:
Ideologia ta pozostaje w zwizku z ekolog izmem (powstaa w latach 70 tych
XX w.), termin pocztkowo odnosi si do lenictwa, dzisiaj dotyczy caoci
ludzkiego gospodarowania
Raport Brundtland (przedoony Zgromadzeniu Oglnemu ONZ) - rozwj
zrwnowaony to rozwj, ktry zaspokaja potrzeby pokolenia, nie zagraajc
zdolnoci pokole przyszych do zaspokajania ich wasnych potrzeb
Na wiecie powinna panowa oglnoludzka solidarno i odpowiedzialno w
zakresie filarw zrwnowaonego rozwoju: rozwoju gospodarczego, rozwoju
spoecznego i ochrony rodowiska
Jest to uznana filozofia sprzeczna z neoliberaln globalizacj, lepsza od
alterglobalizmu
47

 W Polsce jest ta zasada przyjta, dodatkowo wprowadzono zachowanie

narodowego charakteru strategicznych zasobw naturalnych kraju (np. wody,
obszary morskie, lasy, zoa, parki) nie moe to zosta sprywatyzowane, a
gospodarowanie nimi ma by prowadzone zgodnie z zasad zrwnowaonego
rozwoju w interesie dobra ogu
Odpowiednikiem tego terminu jest ekorozwj
Ekologia dzieli si na pytk i gbok. Pytka ekologia zajmuje si
negowaniem wszystkiego co wie si z zanieczyszczeniem i
niszczeniem rodowiska naturalnego. Ekologia gboka, szuka przyczyn
dlaczego tak si dzieje, prbuje znale argumenty zarwno za jak i przeciw.
Pokazuje dwie strony przysowiowego medalu.

Pionowy i poziomy podzia wadz:

Podzia i wspdziaanie wadz:
Art. 10 Konstytucji ustrj RP opiera si podziale i wspdziaaniu wadz
Szwajcaria nie ma podziau wadzy, jednolito wadzy, ale w organie
przedstawicielskim (rzdy zgromadzenia Rousseau) ale tutaj jest etos
demokratyczny i silna tradycja republikanizmu
Zasada podziau wadz:
o
o
o

Funkcja gwarancyjna dziaa przeciwko skupieniu wadzy w jednym

organie, ochrona ustroju demokratycznego
Korzenie: arystotelesowski postulat umiarkowania
Twrca pojcia: John Locke (wadza ustawodawcza wadza
(wykonawcza) sdownicza wadza federacyjna, troszczca si o
interesy ogu na zewntrz, czyli stosunki zagraniczne. Nie wolno ich
czy, bo powstanie tyrania, wane, aby wadze te podlegay
prawu, przez to bdzie rozsdniejsze, wadz musi wraca do domu i
w praktyce stosowa prawo. Ew dopuszczalne jest zczenie wadzy
federacyjnej z wykonawcz)
Monteskiusz (o duchu praw) trjpodzia wadz: ustawodawcza,
wykonawcza, sdownicza. Nie mona ich czy, bo nie bdzie
wolnoci. Musi by system wzajemnych hamulcw zdolno
przeszkadzania
Emanuel Sieyes (pomaga przy Deklaracji
1799): wadza
konstytuujca (ustawodawca konstytucyjny) wadza nadzorcza
(nad przestrzeganiem konstytucji) wadza neutralna (zapewniajca
spoisto dziaania pozostaych wadz). Uwaa, ze zasady podziau,
rwnowagi wspdziaania wadz naley traktowa cznie.
Beniamin Constant: wadza krlewska (neutralna i porednia):
wadza wykonawcza, wadza przedstawicielska (przedstawicielska
staa i przedstawicielska opinii publicznej), wadza sdowa, wadza
municypalna (samorzd terytorialny). Podstaw s wadze
monteskiuszowskie, te jego maj suy w razie czego naprawie.
48

Dziki wadzy municypalnej da pocztek pionowemu podziaowi

wadzy.
Na kontynencie zasad podziau wadz rozumie si w kontekcie ustroju
parlamentarnego
W USA inaczej zrozumieli t koncepcj, James Madison chcieli unikn
wybieralnego despotyzmu system prezydencjalny (chcieli, eby wadze si
hamoway i byy rozdzielone)
Bicefalizm wadzy wykonawczej
kierowniczych (krl, premier) Anglia

wystpowanie

dwch

podmiotw

Decentralizacja i pionowy podzia wadz:

Nie ma konsensu co do usytuowania samorzdu terytorialnego z punktu
widzenia podziau wadz
Konstytucyjnie zagwarantowany jest udzia samorzdu terytorialnego w
sprawowaniu wadzy, chocia TK uzna, ze zasada podziau wadz nie odnosi si
wprost do samorzdu terytorialnego
Organy samorzdu terytorialnego reprezentuj wadz wykonawcz
Pionowy podzia wadz odnosi si do decentralizacji terytorialnej, poziomy do
typowego trjpodziau
Samorzd terytorialny stanowi formu decentralizacji wadzy wykonawczej
Thomas Jefferson:

Sposobem na posiadanie dobrego rzdu jest podzielenie wadzy

poprzez przydzielenie kademu zada, do ktrych jest kompetentny
Podziay a do momentu, kiedy kady bdzie odpowiedzialny za
swoje gospodarstwo
Zwolennik samorzdu lokalnego

Samorzd terytorialny nie moe by utosamiany z wadz municypaln

Constanta. Jest on bowiem czci wadzy wykonawczej
W RP zasad decentralizacji naley rozpatrywa w kontekcie zasady pastwa
jednolitego (adna z jednostek podziau nie posiada kompetencji suwerennych).
Konstytucja nakada obowizek przeprowadzenie decentralizacji wadzy
wykonawczej poprzez wprowadzenie samorzdu terytorialnego w jednostkach
zasadniczego podziau terytorialnego przy uwzgldnieniu zasady pomocniczoci
Koncepcje samorzdu:

Naturalistyczna
(opiera
si
uwzgldnieniu
historycznego
pierwszestwa gmin przed pastwem, uznanie, e jednostki

49

samorzdu terytorialnego byy wytworami procesu historycznego, a

pastwo to jedynie sankcjonuje)

Etatystyczna (samorzd terytorialny stanowiy swobodn kreacj

wadzy pastwowej)

Zasad pomocniczoci w poczeniu z konstytucyjn zasad decentralizacji

wyklucza koncepcj etatystyczn (samorzd stanowi istotny czynnik ustroju
demokratycznego jest niezaleny od woli pastwa)
Samorzdowi terytorialnemu przypadaj wszystkie
rzdowej niezastrzeone dla innych wadz publicznych

zadania

administracji

Kontrola nad dziaalnoci samorzdu moe by przeprowadzona tylko z punktu

widzenia legalnoci
Zasady:
o
o
o

Odpowiedzialno Rady Ministrw za sprawy polityki pastwa

(uszczegowienie zasady unitaryzmu)
Domniemanie zada samorzdu terytorialnego
Domniemanie zada gminy
Potrzeba wystpowania samorzdu terytorialnego
Wspistnienie na poziomie ponadlokalnym samorzdw oraz
wojewodw jako przedstawicieli Rady Ministrw (dualizm)
Brak hierarchii i instancyjnoci (jednostki s od siebie niezalene)

Podzia terytorialny kraju powinien by przeprowadzony w oparciu o kryteria

wizw spoecznych, gospodarcze i kulturowe, ale tak aby miay zdolno do
wykonywania zada publicznych (nakaz przydzielania jednostkom zada o ch.
regionalnym)
Decentralizacja przeniesienie kompetencji z organw centralnych na organy
wadzy samorzdowej
Dekoncentracja rozproszenie kompetencji na wiksz liczb organw
Prawo do samorzdu:
Wystpuje w systemie anglosaskim (samorzd nie dot. tutaj wszystkich
instytucji ustrojowych jest to aspekt oglnej wolnoci politycznej, moe mie
atrybuty prawa naturalnego)
W Polsce samorzd oznacza samoadministrowanie
Jefferson pisa o przyrodzonym prawie do samorzdu (czyli prawo ludzi do
rzdzenia sob bez zwierzchnika)
Nie jest to prawo podstawowe jednostki samorzdu terytorialnego, ale
gwarancja ustrojowa Konstytucji oraz prawo zbiorowe obywateli do dobrego i
lepszego samorzdu (nie do np. zmiany granic gminy)
50

Multi-level governance:
Koncepcja administracji publicznej, traktujce administracj jako sieciowo
ujmowane spoeczestwo obywatelskie oraz w kontekcie pastwa sieciowego
(sie organw i instytucji pastwowych i samorzdowych)
Pastwo sieciowe jest to
(przeciwstawny do pastwa
zarzdzanie sieciami

wspczesny typ
administracyjnego)

pastwa obywatelskiego
podstawowa misja to

Pastwo sieciowe musi opiera si na wieloszczeblowym partnerstwie

podmiotw publicznych, pastwowych i samorzdowych oraz podmiotw
niepublicznych
Wspczesna governance wykracza poza ramy pastw (np. poprzez organizacje
midzynar.)
Podstaw governance jest dialog spoeczny
Wana rola instytucji wsppracy pomidzy samorzdami oraz pomidzy
administracj rzdow i samorzdem terytorialnym
Governance proces dochodzenia do optymalnych rozstrzygni publicznych, w
ktrym udzia bra mog wszyscy interesariusze + zapewnieni formalnych i
instytucjonalnych mechanizmw wsppracy
Wspdziaanie wadz
Np. Komitet Regionw UE

Wadza sdownicza i prawo do sdu:

Spory o prawo i wymiar sprawiedliwoci:
Monteskiusz jedynym powoaniem wadzy sdowniczej jest czyste stosowanie
prawa. Jest to wadza wykonawcza rzeczy nalecych do prawa cywilnego
John Locke utosamia wadz wykonawcz z wadz sdownicz
Art. 10 Konstytucji na wadz sdownicz skadaj si sdy (Sd Najwyszy,
sdy powszechne, sdy administracyjne, sdy wojskowe) i trybunay (Trybuna
Konstytucyjne, Trybuna Stanu)
Sdy sprawuj wymiar sprawiedliwoci (dziaalno pastwa polegajca na
wicym rozstrzyganie sporw o prawo)
Sdownictwo administracyjne gwarancja pastwa prawnego, zasady legalizmu
Konstytucja zawiera domniemanie waciwoci sdw powszechnych
TK - wg. Kelsena negatywny ustawodawca (Kelsen przyczyni si do
wprowadzenie modelu sdownictwa konstytucyjnego w pastwach unitarnych).
51

Istnienie takiego sdownictwa stanowi standard demokratycznego pastwa

prawnego, jest ukoronowaniem rzdw prawa
Dostp do wymiaru sprawiedliwoci:
Standard demokratycznego pastwa prawnego
Inaczej: dostp do wymiaru sprawiedliwoci, prawo do ochrony sdowej lub
prawo do rzetelnego procesu
Art. 45 Konstytucji kady ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpoznania
sprawy bez nieuzasadnionej zwoki przez waciwy, niezaleny i bezstronny sd
Niezawiso sdziw i niezaleno sdw:
Wadza sdownicza nie moe wypenia swojej roli, jeli sd nie jest bezstronny
(zasada gwarantujca rzdy prawa, oznacza brak uprzedze lub stronniczoci)
Postulat aktualny od czasw staroytnych
John Locke podstaw wymiaru sprawiedliwoci s niezmienne prawa i
bezstronni sdziowie
Monteskiusz gwarancja bezstronnoci w sposobie wyboru sdziego (kady
moe wybra lub chocia wykluczy sdziego), trybuna mia trwa dopki jest
to konieczne (ani chwili duej, bo prowadzi to moe do naduy)
Bezstronno maj zapewni rne rozwizania procesowe i instytucjonalne.
Rozpatrywa naley j w 2 paszczyznach:
o

Jako podstawowy nakaz etyki

Jako niezawiso sdziowsk (wolno owiadczenia swego zdania

bez ulegania czyjej woli np. wadzy, opinii publicznej)

Wg. Konstytucji sdziowie s w sprawowaniu swojego urzdu niezawili i

podlegaj tylko Konstytucji i ustawom
Zasad separacji wadzy sdowniczej w ramach podziau wadz to element
niezalenoci sdw (jest to wadza odrbna i niezalena od innych wadz)
Niezawiso nie jest to prawo podmiotowe sdziego, tylko instrument
umoliwiajcy mu wykonywanie zada
Pastwo drogi sadowej:
EKPC nie deklaruje prawa do rozpatrzenia przez sd kadej sprawy
Moliwe jest te inne doprecyzowanie zakresu prawa do sdu poprzez
poczenie drogi sdowej z dochodzeniem naruszonych praw
o

Poczenie pozytywne
52

Poczenie negatywne (PL ustawa nie moe nikomu zamyka drogi

do dochodzenia naruszonych praw)

Dzisiaj mona mwi o pastwie drogi sdowej jako o szczeglnym rodzaju

wspczesnego pastwa prawnego jest to pastwo, ktre poddaje wszystkie
swoje dziaania pod kontrol niezawisych sadw
Zanim prawo do sdu zostao wpisane do Konstytucji TK dekodowa je z zasady
pastwa prawnego. W skad tego prawa wchodz:
o

Dostp do sdu

Prawo do odpowiedniego uksztatowania

(zgodnie z wymogami sprawiedliwoci)

Prawo do wyroku sdowego

Prawo do odpowiedniego uksztatowania ustroju i pozycji organw

rozpoznajcych spraw

procedury

sdowej

Wg. TK w prawie do sdu mieszcz si 2 aspekty: prawo do sdowego wymiaru

jednostki oraz prawo do sdowej kontroli aktw
Aby dobrze to prawo funkcjonowao nie powinna mie miejsca odmowa wymiaru
sprawiedliwoci (przyczyny: spr kompetencyjny lub odmowa w cisym
znaczeniu: brak podstawy prawnej do rozstrzygnicia, sumienie sdziego
Kodeks Napoleona)
o

Zakaz ten reakcja na zastan wczeniej arbitralno sdziw i

monteskiuszowsk tez o tym, e sdziowie s tylko ustami
ustawy

Reakcj na to by rekurs ustawodawczy (sd zwraca si do ciaa

wykonawczego w celu ustalenia wykadni) zniesiono to na rzecz
odmowy w cisym znaczeniu, ktr te nastpnie zniesiono

W modelu anglosaskim sdzia jest twrc prawa w zakresie, w jakim nie zostao
ono uchwalone przez legislatyw (Hamilton bo sdy nie maj bez tego adnej
wadzy)
Rzdy sdziw, rzdy prawa i rzdy ludu:
TK wykadnia obowizujcych ustaw nadzy do funkcji sdw
Interpretowanie prawa jest coraz trudniej odrni od tworzenia prawa (co jest
norm w modelu anglosaskim), dlatego czsto pojawiaj si zarzuty o
wydawanie wyrokw politycznych, czyli aktywizm sdowy (inaczej: rzdy
sdziw, sdowy konstruktywizm)
Jest to tworzenie prawa wbrew ustawodawcy, o rzdach sdziw mwi si by
przeciwstawi to rzdom ludu czy demokracji
53

 Jest to zjawisko niedobre, poniewa prawo nie powinno by tworzone przez

niezawisych, niemoliwych do odwoania sdziw, ktrzy s wyizolowani od
rodowiska
Arystotelesowka zasada umiarkowania zasada wstrzemiliwoci sdziowskiej
Monteskiusz wadza sdownicza powinna by niewidzialna, usta ustawy
Konstrukcja zwierzchnictwa prawa prba znalezienia tego, co wsplne rzdom
prawa i pastwu prawnemu (gdzie ius nie da si sprowadzi do lex)

Prawo do dobrej administracji w ramach prawa do

dobrego rzdzenia:
Prawo do dobrego rzdzenia:

Dawniej ludzie myleli tylko o uprawnieniach wadzy i swoich obowizkach

wzgldem niej

Po II wojnie wiatowej doszo do rewolucji praw (zrodzia si idea praw

podstawowych i przysugujcych wadzy obowizkw wzgldem obywateli)
o

Prawo przestaje by uwaane za wyraz woli suwerena, teraz jest

wyrazem panujcej aksjologii jako istotna cecha dobrego rzdzenia

Jednym z aspektw prawa do dobrego rzdzenia jest prawo do sdu

+ prawo do wyboru przedstawicieli + prawo do zajcia i wyraenia
stanowiska + prawo do przyzwoitej legislacji

Obowizek wadz publicznych powinien by

odpowiednik prawa podstawowego obywateli

rozumiany

jako

Prawo do dobrego rzdzenia prawo do rzetelnego i sprawnego dziaania

instytucji publicznych (Konstytucja preambua)
Dobra administracja:
Administracja
publiczna
stanowi
podstawowy
aparat
zapewniajcy
wykonywanie zada publicznych (sd wkracza ex post jako kontrola legalnoci
dziaa)
John Locke czy w jedno to, co dzi nazywamy wadz wykonawcz i
sdownicz (okreli j wadz wykonawcz, ale przypisa jej gwnie wymiar
sprawiedliwoci)
Szczyt wadzy wykonawczej (gowa pastwa i rzd) ponosi odpowiedzialno za
ksztatowanie i wykonywanie polityki pastwa. Funkcje (wg. Napoleona):
o

Polityczna

ksztatowanie
administracyjnych

polityki

oglnej

polityk

54

Administracyjna kreatywne realizowanie tych polityk

Niedobre jest zczenie polityki i administracji (tak byo w absolutyzmie, u

jakobinw) w systemie upw (te USA) dlatego wysuwano tezy o rozdzieleniu
polityki od administracji
Podstaw rozdzielenia bya instytucja suby cywilnej (korpusu urzdnikw
neutralnych politycznie) su pastwu, nie wadzy
Prawo do dobrej administracji:
Zawarte jedynie w Karcie Praw Podstawowych, nie ma jeszcze w Konstytucjach
(mog one jednak zawiera je porednio)
Przyjcie tej koncepcji oznacza odejcie od francuskiej tradycji traktowania
administracji jako sprawnego instrumentu wykonywania polityki a przyjcie
myli anglosaskiej, e w sferze administracji publicznej naley kierowa si
ochron praw podmiotowych
Za administracja jest to pojcie szersze ni dziaanie niezgodne z prawem
Prawo to oznacza prawo do rzetelnego postpowania administracyjnego w
indywidualnych sprawach (odpowiednik prawa do rzetelnego procesu
sdowego) oraz prawo do wynagrodzenia za szkody wyrzdzone przez
instytucje i funkcjonariuszy
Kodeks Dobrej Praktyki Administracyjnej (soft law):
o

Stosowanie odpowiednich zasad procesowych

Dziaanie zgodnie z prawem

Zakaz dyskryminacji

Powinni kierowa si rzetelnoci, wiedz i rozsdkiem itd.

Dobra administracja to co wicej ni brak maladministration

Prawo dostpu do informacji publicznej:
Konstytucja obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o dziaalnoci
organw wadzy publicznej oraz osb penicych funkcje publiczne (moliwe
wyczenia)
Wie si te z prawem do informacji, wolnoci prasy
Polska uchwalia odpowiedni ustaw, w ktrej deklaruje zasad powszechnego
dostpu do dokumentw i innych rde informacji publicznej + daje
instrumenty do jej realizacji
Nie trzeba wykazywa interesu prawnego ani faktycznego

55

 Jest to wany aspekt demokratycznego standardu otwartego rzdu i

otwartoci i transparentnoci dziaalnoci organw wadz publicznych
Jest zwizane ze suebnym charakterem wadzy publicznej
Jest to niezbdne do funkcjonowania demokracji
Suba cywilna, suba publiczna:
Konstytucja obywatele polscy korzystajcy z peni praw publicznych maj
prawo dostpu do suby publicznej na jednakowych zasadach (UE te to
gwarantuje)
Jest to jeden z aspektw zasady rwnoci, cz zasady demokratycznego
pastwa prawnego
Zwierzchnikiem suby cywilnej jest Prezes Rady Ministrw
Istnienie suby cywilnej jest elementem prawa do dobrej administracji
Idea suby cywilnej opiera si na rozdzieleniu polityki od administracji,
oderwaniu si od sytemu upw. Administracj maj sprawowa neutralni
politycznie fachowcy, ktrzy su pastwu nie opcji politycznej (nadal
pozostaj obywatelami i powinni zachowa jak najwicej praw, chocia czasami
ich spory podlegaj innej jurysdykcji np. UE)
Aparat pastwowy zgodnie z zasad dobra wsplnego nie moe podlega
zawaszczeniu przez jedn opcj (nawet wikszo)

56