Spis treci

Wstp ....................................................................................................................................

1. Wspczesny zakres i pojcie bezpieczestwa spoecznego ............................. 15

1.1. Potrzeby wspczesnego spoeczestwa w zakresie
bezpieczestwa ................................................................................................. 15
1.2. Istota i zakres pojcia bezpieczestwo ........................................................ 21
1.3. Pojcie i charakter bezpieczestwa narodowego ...................................... 26
1.3.1. Tradycyjne postrzeganie bezpieczestwa
narodowego .......................................................................................... 28
1.3.2. Wspczesne postrzeganie bezpieczestwa
narodowego .......................................................................................... 29
1.4. Bezpieczestwo spoeczne w systemie
bezpieczestwa narodowego ......................................................................... 31
1.4.1. Zakres pojciowy bezpieczestwa spoecznego .......................... 31
1.4.2. Istota bezpieczestwa socjalnego
i psychospoecznego ........................................................................... 38
2. Uwarunkowania tworzenia bezpieczestwa spoecznego ................................ 45
2.1. Charakter narodowy Polakw ............................................................................ 45
2.2. Aspekty tosamociowo-kulturowe .................................................................. 50
2.3. Rozwj spoeczestwa obywatelskiego i kapitau spoecznego ................ 59
2.4. Wyzwania demograficzne .................................................................................... 65
2.5. Migracje zarobkowe Polakw ............................................................................. 74
3. Wpyw zagroe spoecznych na poziom bezpieczestwa spoecznego ...... 81
3.1. Zagroenia bezpieczestwa spoecznego ................................................... 81
3.2. Pojcie i typologia zagroe spoecznych ................................................... 87

3.3. Spoecznoci najbardziej zagroone ............................................................. 91

3.4. Typologia i charakterystyka wybranych patologii spoecznych ............. 94
3.4.1. Typologia patologii spoecznych ..................................................... 94
3.4.2. Alkoholizm ........................................................................................... 95
3.4.3. Narkomania .......................................................................................... 101
3.4.4. Prostytucja ............................................................................................ 104
3.4.5. Samobjstwa ........................................................................................ 108
3.4.6. Zachowania dezorganizujce rodzin ............................................ 110
3.4.7. Przestpczo ....................................................................................... 114
3.5. Uwarunkowania zagroe spoecznych ...................................................... 121
3.5.1. Bezrobocie ............................................................................................ 121
3.5.2. Ubstwo i bieda .................................................................................. 126
3.5.3. Bezdomno ......................................................................................... 133
4. Instytucjonalne oddziaywanie pastwa na ksztatowanie
bezpieczestwa spoecznego ................................................................................... 137
4.1. Rola pastwa w tworzeniu bezpieczestwa spoecznego ....................... 137
4.2. Polityka bezpieczestwa spoecznego ......................................................... 148
4.3. rodki normatywne w tworzeniu bezpieczestwa
spoecznego ....................................................................................................... 157
4.4. Odpowiedzialno organw pastwa za bezpieczestwo
spoeczne ............................................................................................................ 166
4.4.1. Rola administracji publicznej w tworzeniu
bezpieczestwa spoecznego ............................................................ 166
4.4.2. Zadania administracji rzdowej w zakresie
bezpieczestwa spoecznego ............................................................ 169
4.4.3. Zadania wadz samorzdowych w zakresie
bezpieczestwa spoecznego ............................................................ 179
5. Pozarzdowe formy wsparcia dziaa na rzecz
bezpieczestwa spoecznego ................................................................................... 199
5.1. Wpyw obywateli na poziom bezpieczestwa spoecznego ................... 199
5.2. Rola organizacji pozarzdowych w tworzeniu bezpieczestwa
spoecznego ....................................................................................................... 210
5.2.1. Istota funkcjonowania organizacji pozarzdowych
w pastwie demokratycznym ........................................................... 210

5.2.2. Podstawy prawne dziaania organizacji pozarzdowych ........... 217

5.2.3. Pojcie, typologia i potencja organizacji
pozarzdowych .................................................................................... 221
5.2.4. Zadania organizacji pozarzdowych w dziedzinie
bezpieczestwa spoecznego ............................................................ 226
5.3. Znaczenie Kocioa katolickiego oraz innych kociow i zwizkw
wyznaniowych w tworzeniu bezpieczestwa spoecznego .................... 233
Zakoczenie ........................................................................................................................ 245
Bibliografia .......................................................................................................................... 249
Zaczniki:
1. Krajowy Program Przeciwdziaania Narkomanii
na lata 2011-2016 .................................................................................................. 261
2. Narodowy Program Profilaktyki i Rozwizywania
Problemw Alkoholowych na lata 2011-2015 ................................................... 285
3. Krajowy Program Przeciwdziaania Przemocy w Rodzinie ........................... 303

Wstp
Nard, ktry ma ambicje skierowane ku prz yszoci,
musi mie gbokie i mocne fundamenty,
na ktrych staby bez piecznie i z nadziej patrz y w prz yszo 1.
Ks. Kardyna S. Wyszyski

Ksika Bez pieczestwo spoeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne jest adresowana do kadego Czytelnika, jego rodziny oraz bliskich, porusza bowiem
problematyk bezpieczestwa, ktre jest jedn z podstawowych, egzystencjalnych i fundamentalnych wartoci i potrzeb kadego czowieka, bez ktrego
nie jest moliwe spokojne i godne ycie w realiach XXI wieku. Problematyka
niniejszej monografii obejmuje obszar bezpieczestwa spoecznego, pod
pojciem ktrego najoglniej rozumie si ochron egzystencjalnych podstaw
ycia ludzi, zapewnienie moliwoci zaspokajania indywidualnych potrzeb
(materialnych i duchowych) realizacj aspiracji yciowych przez tworzenie
warunkw do pracy i nauki, ochron zdrowia oraz gwarancje emerytalne.
Problem tworzenia bezpieczestwa spoecznego, jako jednej z podstawowych kategorii (dziedziny) bezpieczestwa narodowego2 , nabiera we
wspczesnych czasach szczeglnego znaczenia. Jest to bowiem ten rodzaj
bezpieczestwa, ktrego brak jest szczeglnie odczuwany przez dzieci,
modziey i dorosych, w ich codziennym yciu prywatnym i zawodowym,
naraonym na odziaywanie rnego rodzaju patologii spoecznych. Kt
bowiem z nas nie chce si czu bezpiecznie w domu, szkole i pracy, mie
Z Listu wielkopostnego do duchowiestwa i wiernych archidiecezji gnienieskiej
i warszawskiej, Popielec 1970 [w:] Stefan Kardyna Wyszyski, Koci, nard, ojcz yzna,
Bydgoszcz 1992, s. 29.

W. Kitler, Bez pieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, s. 40-42.

10

Bez pieczestwo spoeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne

gwarancj dobrej i godnej pracy, zgodnej ze swoimi moliwociami i aspiracjami oraz zapewnion emerytur, na godziwym poziomie finansowym.
Dlatego chcc osign akceptowany stan i poziom bezpieczestwa
spoecznego, pastwo, bdce gwarantem porzdku oraz bezpieczestwa
wewntrznego i zewntrznego powinno tworzy warunki niezbdne i konieczne do realizacji zada z zakresu tej dziedziny bezpieczestwa narodowego.
Jednake nawet pobiena obserwacja codziennego ycia potwierdza
tez, e yjemy w czasach trudnych, w ktrych wszechogarniajce zagroenia
daj o sobie zna kadego dnia. Kryzys, a nawet degradacja rodziny, niepokojce doniesienia na temat maltretowania dzieci oraz drastyczny spadek
ich urodzin, wzrastajce statystyki liczby osb uzalenionych od narkotykw
i alkoholu, powikszajce si grono osb yjcych na krawdzi minimum
egzystencjalnego oraz bezdomnych stay si codziennymi informacjami
w polskich mediach.
A zdawa by si mogo, e po upadku systemu totalitarnego w Europie
rodkowo-Wschodniej, odzyskaniu przez Polsk suwerennoci polityczno-militarnej oraz przeprowadzeniu niezbdnych zmian ustrojowych i gospodarczych, nasze ycie nie bdzie zmcone prawie adnymi zagroeniami.
Tymczasem stao si inaczej. Mariusz Jdrzejko, wybitny specjalista z zakresu
patologii spoecznych oceniajc czasy wspczesne uwaa: Wiek XX, jak
i pocztek XXI wieku ukazuj obraz upadku i degradacji wielu wartoci,
ktre stanowi podstaw siy moralnej czowieka i caych spoeczestw. Nie
oznacza to, e wczeniej takich zagroe nie byo. Wydawa si jednak mogo, e po okruciestwach dwch wiatowych wojen, dowiadcze z totalitarnymi reimami, na fali spoecznej i moralnej odnowy nastpi powszechna
refleksja nad wartoci ycia ludzkiego (w ujciu fizycznym i duchowym)
oraz powszechna zgoda, co do koniecznoci zdecydowanej walki ze zjawiskami i patologiami podwaajcymi moralne wartoci czowieka. (...) Niestety
stao si inaczej (...). Wojny, terroryzm, konflikty i dysproporcje ekonomiczne,
coraz silniejszy podzia na biednych i bogatych, gwatowny rozwj ruchw
i sekt parareligijnych, wiatowa epidemia AIDS, postpujca przestpczo
oraz patologizacja ycia politycznego i spoecznego, eksponowanie konfrontacyjnego stylu ycia w globalnej informacji, to tylko niektre z przejaww
gbokiego moralnego kryzysu ludzkoci3.
Jak wobec tego tworzy bezpieczestwo spoeczne Polakw wobec
wyzwa, jakie niesie ze sob wiek XXI? Co jest dzisiaj gwarantem stabilnego
M. Jdrzejko, Czowiek zniewolony. Moralne aspekty narkomani, Warszawa 2003, s. 11.

Wstp

11

ycia, w ktrym ludzie czuj si bezpiecznie, czerpi satysfakcj z wykonywania codziennych obowizkw rodzinnych i zawodowych i nie zaniedbuj
podstawowych powinnoci wzgldem siebie, swoich bliskich oraz pastwa?
Z jakimi zagroeniami spoecznymi mamy wspczenie do czynienia i jak
si im przeciwstawia? Jak tworzy instytucjonalne i pozainstytucjonalne
podstawy bezpieczestwa spoecznego? Oto zaledwie kilka podstawowych
pyta, na ktre podjto prb odpowiedzi w niniejszej monografii.
Rozpatrujc zoon problematyk bezpieczestwa spoecznego przyjto
zaoenie, i jest ono na tyle specyficznym rodzajem (dziedzin) bezpieczestwa narodowego, e w jego tworzeniu szczegln rol odgrywa obok
instytucji pastwowych, ktre w tym przypadku peni rol podmiotw
pomocniczych czowiek i jego zwizki rodzinne. Da temu wyraz Prymas
Tysiclecia Kardyna Stefan Wyszyski twierdzc, e: Rodzina i nard to
nie s instytucje, to s organizmy ywe, majce wasn dynamik i przejawy
biologicznego bytowania. Poza nimi wszystkie inne formy spoeczne, takie
jak: pastwo, rzd, partia maj wymiary instytucji. Nard i rodzina istnie
musz. (...) Nie mona tworzy pastwowoci i instytucji z ni zwizanych
bez rodzin i narodu (...). Spoeczno polityczna, ktra zlikwidowaaby rodzin i nard, pozbawiajc je praw, a wic i obowizkw, byaby instytucj
samobjcz4.
A wic z jednej strony pastwo, jako gwarant instytucjonalnych form
bezpieczestwa spoecznego, z drugiej rodzina, bdca fundamentem ycia
spoecznego, w ktrej w naturalny sposb dzieci znajduj ochron oraz socjalizacj do dorosego ycia, a doroli na zasadach samopomocy, rozwizuj
trudnoci bytowe.
W takim te nurcie utrzymana jest wspczesna wykadnia bezpieczestwa spoecznego w krajach zachodnich. Pastwo i rodzina (rozumiana jako
caa sie krewnych) s gwnymi producentami bezpieczestwa spoecznego
we wspczesnej Europie. Tak jak pastwo, rodzina zapewnia opiek, edukacj, wsparcie finansowe, pomoc w znalezieniu zatrudnienia. Ma wpyw na
wybory podejmowane w kontekcie kariery zawodowej, maestwa. Jednake
taka rola rodziny nie jest staa ani w czasie ani w przestrzeni. Zmieniajce si
wzory zawierania maestw, kohabitacji, rozwodw, spadek dzietnoci, starzenie si spoeczestwa, wszystkie te zjawiska maj wpyw na rol rodziny
jako dostawcy spoecznego bezpieczestwa. Chocia rola pokrewiestwa
w kontekcie bezpieczestwa spoecznego wpywa silnie na polityk pastwa
J. Lewandowski, Nard w nauczaniu kardynaa Stefana Wysz yskiego, Warszawa 1982, s. 49.

12

Bez pieczestwo spoeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne

w zakresie dyskryminacji pci i zjawiska spoecznej ekskluzji etc. to stanowi

ona zaniedbany obszar badawczy (brakuje danych na temat funkcjonowania
sieci krewniaczych)5.
Niestety kryzys, a nawet degradacja rodziny jak obserwujemy we wspczesnej Europie, w tym take i w Polsce, nios za sob nie tylko konsekwencje
moralne i etyczne, ale i te, ktre zwizane s z dramatycznym wprost spadkiem
liczby urodzin dzieci, co dla naszego kraju moe oznacza wprost katastrof demograficzn, z jak maj ju do czynienia kraje Europy Zachodniej.
A przecie powinnimy zdawa sobie spraw, e Przez cae wieki wojny
toczyy si wanie o ludzi. S cenniejsi ni ziemia, szczeglnie jeli na jakim
terytorium nie ma bogactw naturalnych. Suweren moe wszak wcieli ich do
armii i opodatkowa, a wojsko i pienidze to najwaniejsze atrybuty wadzy,
dajce moliwo wprowadzenia w ycie wasnych zamierze. Moc i znaczenie
poszczeglnych krajw bior si z ich umiejtnoci prowadzenia polityki, siy
armii oraz liczby ludnoci. Polityka ludnociowa jest wic czci racji stanu,
ktr wyartykuowa po raz pierwszy Machiavelli. Ta racja to nadrzdny
interes pastwa, stawiany wyej ni interesy poszczeglnych grup. To, jak
pastwo traktuje rodzin, jest probierzem tego, jak bardzo dba o realizacj
racji stanu6.
Dlatego bezpieczestwo, w tym spoeczne byo, jest i bdzie najbardziej
poszukiwan wartoci, potrzeb i deniem ludzi, pastw i rodowisk midzynarodowych. W realiach XXI wieku czowiek stan przed wyzwaniem
tworzenia bezpieczestwa we wszystkich jego wymiarach i paszczyznach,
poczwszy od bezpieczestwa personalnego i lokalnego, po narodowe i midzynarodowe, a take spoeczne, ekologiczne, powszechne, ekonomiczne,
publiczne i militarne. Szeroki wachlarz potrzeb w zakresie bezpieczestwa
oraz towarzyszcych mu wszechogarniajcych zagroe sprawia, e odczuwamy
szczegln potrzeb wczania i wykorzystania w dziaaniach na rzecz tworzenia bezpieczestwa wszystkich pomiotw, jakimi dysponuj wspczesne
pastwa i spoeczestwa.
Zainteresowanie badaczy rnych dziedzin nauki problematyk bezpieczestwa spoecznego w ostatnich kilku latach stopniowo wzrasta. Zmiany
jakie zaszy w postrzeganiu bezpieczestwa narodowego i towarzyszcych
F. von Benda-Beckmann, K. von Benda-Beckmann, Introduction to Coping with insecurity:
an underall perspective on social security in the Third World, Focaal 1994, no. 22/23,
s. 7-31 [w:] Antropologia rodziny, blog dr Agaty Stanisz, <www.kinship.blox.p>l, [dostp
16.06.2012 r.].

B. Marczuk, W Polsce bdzie pusto, Rzeczpospolita z 14-15.01.2012 r.

Wstp

13

mu zagroe militarnych i niemilitarnych na przeomie XX i XXI wieku

spowodoway, i pojawiy si prby diagnozy stanu bezpieczestwa spoecznego w Polsce, a co za tym idzie publikacje prezentujce stan bada nad t
problematyk. W tym miejscu warto wymieni nazwiska takich badaczy, jak:
Waldemar Kitler7, Krzysztof Loranty8, Adam Korcz9 czy Marek Leszczyski10.
Swj skromny wkad w rozwj tej dziedziny bada nad bezpieczestwem
miaa rwnie autorka niniejszej publikacji11.
Warto rwnie wspomnie o dorobku nauk o polityce spoecznej, rozwijanych w Polsce od okresu midzywojennego. Szczeglny szacunek wzbudza
wkad w rozwj tej dziedziny nauki oraz dorobek takich autorytetw naukowych, jak: A. Rajkiewicz, J. Auleytner, J. Danecki, B. Rysz-Kowalczyk czy
M. Ksiopolski i K. Gbicka. Rozwijajce si nauki o bezpieczestwie,
bdce spadkobierc i kontynuatorem dorobku nauk wojskowych, jako
interdyscyplinarna dziedzina nauk humanistycznych czerpie zatem bogactwo treci z wielu innych dyscyplin, tworzc nowy aparat pojciowy oraz
metodologiczny.
Po co zatem kolejna publikacja na ten bezpieczestwa spoecznego? Autorka, majc na uwadze wzrastajc rang i potrzeb tworzenia bezpieczestwa
spoecznego w codziennym yciu Polakw i stabilnym rozwoju pastwa
polskiego, a take prowadzc od kilku lat badania naukowe w tym obszarze
oraz dostrzegajc luki w dotychczasowym dorobku nauk o bezpieczestwie,
postawia sobie za cel przygotowanie monografii, ktra ukazywaaby problematyk bezpieczestwa spoecznego w ujciu holistycznym, z uwzgldnieniem
W. Kitler, Bez pieczestwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011.

K. Loranty, Idea bez pieczestwa spoecznego pastwa [w:] Wspczesne bez pieczestwo. Perspektywa
teoretyczno-metodologiczna, S. Jaczyski, M. Kubiak, M. Minkina (red.), Warszawa-Siedlce
2011; R. Jakubczak, R. Kalinowski, K. Loranty, Bez pieczestwo spoeczne w erze globalizacji,
Siedlce 2008.

A. Korcz, Bez pieczestwo spoeczne Rzecz ypospolitej Polskiej, <www.adamkorcz. w.interia.pl/

spol.pdf>, [dostp 3.01.2012 r.].

M. Leszczyski, Bez pieczestwo spoeczne a bez pieczestwo pastwa, Kielce 2009.

10

A. Skrabacz, Bez pieczestwo spoeczne, Zeszyty Naukowe AON 2002, nr 3-4; A. Skrabacz,
Wspczesne zagroenia spoeczne [w:] Patologie spoeczne jako zagroenia pastwa i jego obywateli,
Biuletyn Informacyjny Towarzystwa Wiedzy Obronnej i Wyszej Szkoy Humanistycznej, Warszawa 2004; A. Skrabacz, K. Loranty, Bez pieczestwo spoeczne [w:] Bez pieczestwo
narodowe Polski w XXI wieku. Wyzwania i strategie, R. Jakubczak, J. Marczak (red.), Warszawa
2011; Bez pieczestwo spoeczne. Pojcia. Uwarunkowania. System, A. Skrabacz, S. Sulowski (red.),
Warszawa 2012.

11

14

Bez pieczestwo spoeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne

wielowtkowoci i zoonoci szerokiej materii tej dziedziny bezpieczestwa

narodowego. Dlatego konstrukcja niniejszej ksiki przybraa posta piciu
rozdziaw, w ktrych przedstawiono podstawowe zagadnienia, skadajce si
na cao problematyki bezpieczestwa spoecznego.
W rozdziale pierwszym, ktry zazwyczaj stanowi swego rodzaju wprowadzenie do zasadniczej tematyki, przedstawiono wychodzc od rozwaa
na temat bezpieczestwa narodowego, pojcie bezpieczestwa spoecznego
oraz jego typologi.
Rozdzia drugi ukazuje te uwarunkowania, czyli okolicznoci majce
zdecydowany wpyw na ksztatowanie si wspczesnego bezpieczestwa
spoecznego w Polsce. Do nich zaliczono charakter narodowy Polakw,
aspekty tosamociowo-kulturowe, rozwj spoeczestwa obywatelskiego
i poziom kapitau spoecznego, wyzwania demograficzne, a take migracje
zarobkowe.
Kolejny rozdzia zawiera szczegow analiz zagroe spoecznych,
ktre obecnie dominuj w polskiej rzeczywistoci i czsto deprymuj denia
jednostek i maych spoecznoci lokalnych do tworzenia akceptowanego
poziomu bezpieczestwa, a nawet hamuj postp gospodarczy i spoeczny12.
Instytucjonalne formy tworzenia bezpieczestwa spoecznego stanowi
treci rozdziau czwartego, w ktrym nakrelono rol pastwa w tym zakresie
oraz odpowiedzialno ustawow organw administracji publicznej za kreowanie polityki bezpieczestwa spoecznego na poszczeglnych szczeblach
zarzdzania pastwem.
W rozdziale pitym przedstawiono powinnoci obywateli w tworzeniu
bezpieczestwa spoecznego, ze szczeglnym uwzgldnieniem odpowiedzialnoci za bezpieczestwo bliskich i rodziny, a take ukazano rol i wkad
organizacji pozarzdowych i Kocioa katolickiego w tym obszarze.
Zdajc sobie spraw z rozlegoci i zoonoci problematyki bezpieczestwa spoecznego, autorka ma wiadomo, i nie wszystkie wtki zoonej
problematyki bezpieczestwa spoecznego zostay wyczerpujco przedstawione, a niektre wrcz pominite, jak na przykad polityka spoeczna Unii
Europejskiej, czy kwestie ekonomiczne. Mam jednak nadziej, e obecne
ujcie, tej jake wanej dla kadego Polaka, problematyki przyczyni si do
zrozumienia, czym jest bezpieczestwo spoeczne i jak wan rol odgrywa
w caociowym podejciu to tworzenia bezpieczestwa narodowego Polski
w XXI wieku.
12

B. Hoyst, Kryminologia, Warszawa 1999, s. 17.