Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 191

191

SOWNICZEK
ADMINISTRACJA PUBLICZNA tworz j
wszystkie instytucje i urzdy, ktrych zadaniemjest bezporednie, praktyczne zarzdzanie
rnymi dziedzinami ycia spoecznego. W Polsce
administracj publiczn dzielimy na rzdow
i samorzdow. Administracja rzdowa ma dwa
poziomy: centralny (rzd) i wojewdzki (wojewodowie). Administracj samorzdow tworz
wzajemnieniezalene organy wykonawcze samorzdw gminnych, powiatowych i wojewdzkich.
ANARCHIA (anarchizm) brak rzdu. Anarchici
uwaaj, e ludzie s z natury dobrzy i mog sami
kierowa swoimi sprawami, wszystkie decyzje
podejmujc jednomylnie. Zdaniem anarchistw
pastwo jest ze i niepotrzebne, bo ogranicza wolno i stosuje przymus. W jzyku potocznym
anarchia znaczy tyle, co bezad, chaos wynikajcy
z braku wadzy.
AUTORYTARYZM ustrj polityczny oparty na
wadzy mniejszoci (jednostki) oraz odrzuceniu
demokracji i parlamentaryzmu. Pastwo autorytarne odmawia obywatelom wikszoci praw politycznych, nie wtrca si jednak w ich ycie prywatne. Dla zwolennikw pastwa autorytarnego
najwaniejsza jest silna i stabilna wadza, niezalena od opinii ogu obywateli.
BEZROBOCIE sytuacja, gdy osoby czynne
zawodowo (tzn. w wieku od 18 do 65 lat), ktre
chc pracowa, nie mog znale adnego zajcia.
Poziom bezrobocia w danym kraju (wojewdztwie, miecie) wyraa stopa bezrobocia, ktr oblicza si, dzielc liczb bezrobotnych przez liczb
ludzi zawodowo czynnych (tzw. sia robocza).
Niewielkie bezrobocie jest sta cech gospodarki
wolnorynkowej wynika z ruchliwoci ludzi, ktrzy np. sami rezygnuj z pracy, poszukujc bardziej opacalnego czy ciekawego zajcia albo zmieniajc miejsce zamieszkania. Znacznie groniejsze
jest bezrobocie wysokie (powyej 10%), bdce
powanym problemem spoecznym, ktremu
pastwo stara si zaradzi, prowadzc odpowiedni polityk (np. finansujc kursy, na ktrych bezrobotni mog zdoby nowe kwalifikacje).
BUDET plan dochodw i wydatkw. Roczny
budet pastwa jest przygotowywany przez rzd,
a uchwalany parlament. Z deficytem budetowym mamy do czynienia, jeli suma planowanych wydatkw pastwa jest wysza od sumy
jego dochodw. Nadwyka budetowa powstaje
z kolei wtedy, gdy dochody pastwa s wysze od
jego wydatkw. Budet gminy (powiatu, wojewdztwa) jest przygotowywany przez organ
wykonawczy, a uchwalany przez rad gminy
(rad powiatu, sejmik wojewdzki).

CENZURA urzdowa kontrola rnych rodzajw wypowiedzi (takich jak: ksiki, gazety, filmy,
programy telewizyjne i radiowe, teksty piosenek)
pod wzgldem ich zgodnoci z ideologi goszon
przez wadze lub powszechnie uznawanymi zasadami religii czy moralnoci. Jeli do takiej kontroli
dochodzi przed upowszechnieniem wypowiedzi,
mwimy o cenzurze prewencyjnej, jeli po jej
opublikowaniu o cenzurze represyjnej. Szczeglnie ostra bya cenzura prewencyjna w pastwach totalitarnych nie tylko nie dopuszczaa
ona do rozpowszechniania treci niezgodnych
z obowizujc ideologi, ale w dodatku zabraniaa zaznaczania miejsc, w ktrych nastpia ingerencja cenzorska. We wspczesnych pastwach
demokratycznych stosowanie cenzury prewencyjnej jest zabronione. Dozwolona jest natomiast cenzura represyjna sd moe nakaza wstrzymanie
dalszego rozpowszechniania wypowiedzi z powodu naruszenia obowizujcych norm prawnych
czy obyczajowych (np. wypowiedzi antysemickiej
bd obraajcej uczucia religijne).
CZYNNIKI WYTWRCZE wszystko to, czego
uywa si, aby wytworzy rnego rodzaju dobra
i usugi. Wyrniamy trzy podstawowe kategorie
czynnikw wytwrczych: zasoby ludzkie (np.
liczba pracownikw, ich wyksztacenie, umiejtnoci, stan zdrowia i poziom motywacji), zasoby naturalne (np. ropa naftowa, wgiel, ziemia,
lasy) i zasoby kapitaowe (np. maszyny, budynki,
drogi).
DEKLARACJA MIDZYNARODOWA publiczne wyraenie opinii w wanej sprawie o znaczeniu midzynarodowym. Deklaracja suy zwykle
zamanifestowaniu stanowiska danego pastwa
lub grupy pastw, rzadziej ma charakter zobowizania prawnego. Na forum ONZ deklaracje
przyjmuje si jednogonie s one jednak tylko
aktami dobrej woli, niemajcymi bezporednich
skutkw prawnych (np. nie istniej procedury,
ktre pozwoliyby obywatelom dochodzi uprawnie zapisanych w ONZ-owskiej Powszechnej
Deklaracji Praw Czowieka).
DEMOKRACJA dosownie: wadza ludu (z greckiego demos lud, kratos wadza). W swoim podstawowym znaczeniu demokracja oznacza typ
ustroju, w ktrym wadz sprawuj wszyscy obywatele, a decyzje s podejmowane zgodnie z wol
wikszoci. Demokracja bezporednia, z ktr
mielimy do czynienia w staroytnych Atenach,
polegaa na bezporednim udziale wszystkich
obywateli w rzdzeniu. Jest ona jednak moliwa
tylko w maych grupach. We wspczesnych
pastwach obywatele wybieraj swoich przedstawicieli, ktrzy sprawuj wadz w imieniu wybor-

Slowniczek_:maly koss Slownik

192

27-05-10

21:59

Strona 192

Sowniczek

cw ten typ demokracji nazywamy poredni

albo przedstawicielsk. Obecnie, mwic
o demokracji, czsto mamy na myli nie tyle
ustrj, w ktrym decyduje wikszo (demokracja wyborcza lub elektoralna), ile zoony system
spoeczno-polityczny, charakteryzujcy si specyficzn kultur demokratyczn (aktywnym
udziaem obywateli w yciu publicznym, wysokimi standardami etycznymi politykw) i zapewniajcy konstytucyjn ochron praw jednostki.
Bardziej precyzyjnie tak demokracj naleaoby
nazywa konstytucyjn bd liberaln.
DOCHD wszelkie przychody, jakie otrzyma
w danym okresie podmiot gospodarczy (osoba
fizyczna, gospodarstwo domowe, przedsibiorstwo itp.), pomniejszone o koszty poniesione na
ich uzyskanie. Dochd stanowi zwykle podstaw
opodatkowania.
DOCHD NARODOWY warto caej produkcji
dbr i usug w gospodarce narodowej pomniejszona o warto surowcw i usug zuytych w procesie produkcji. Dochd narodowy mona te
obliczy, sumujc wszystkie wynagrodzenia uzyskane przez wszystkie podmioty gospodarcze
(pace, renty zyski) pomniejszone o koszty ich
pozyskania.
DYKTATURA wadza jednostki lub grupy, zdobyta zwykle przemoc i dziki niej utrzymywana.
W dyktaturze nie ma wolnych wyborw i niezalenie dziaajcych partii politycznych, a prawa
czowieka i obywatela s czsto amane.
DYSKRYMINACJA gorsze traktowanie kogo
ze wzgldu na jak cech, np. wiek, pe, kolor
skry, pochodzenie etniczne lub narodowe czy
niepenosprawno.
EKONOMIA czsto uywa si tego sowa
zamiennie z pojciem gospodarka wtedy
oznacza t dziedzin ycia spoecznego, ktra
zajmuje si wytwarzaniem dbr i usug oraz ich
podziaem i wykorzystywaniem. Ekonomia to
jednak take nauka badajca prawa rzdzce
produkcj i podziaem dbr, a take stale poszukujca bardziej efektywnych rozwiza gospodarczych.
EKSPORT sprzeda za granic towarw i usug
(np. bankowych, transportowych, turystycznych,
ubezpieczeniowych czy pocztowych) wyprodukowanych w danym kraju.
FEDERACJA zwizek pastw, ktre wsplnie
powouj rzd federalny i przekazuj mu cz
swoich kompetencji. Wadze poszczeglnych krajw wchodzcych w skad federacji zachowuj
jednak bardzo duo uprawnie i w peni autonomicznie zarzdzaj sprawami wewntrznymi.
Pastwa federacyjne to np.: Niemcy, Szwajcaria,
Stany Zjednoczone, Kanada.

GIEDA rynek, na ktrym w oznaczonym miejscu i czasie transakcje kupnasprzeday dbr s

dokonywane za porednictwem maklerw przy
zachowaniu cile okrelonych procedur. Ceny
dbr sprzedawanych na giedzie, czyli kursy giedowe, ogasza si w oficjalnym dokumencie zwanym cedu. Istniej giedy towarowe, gdzie handluje si tzw. towarami masowymi rop naftow,
kaw czy zboem, oraz giedy pienine, gdzie
sprzedaje si i kupuje akcje, obligacje, zoto, srebro, waluty rnych krajw.
GLOBALIZACJA powstawanie gospodarki
o zasigu wiatowym, w ktrej jest moliwy przepyw dbr, usug kapitau, siy roboczej, a take
informacji i technologii. Proces ten wzmacniany
jest m.in. przez dziaalno organizacji i korporacji
midzynarodowych oraz rozwj wiatowego systemu finansowego i walutowego.
GMINA najmniejsza jednostka podziau terytorialnego pastwa. Termin ten oznacza zarwno
okrelony obszar, jak i zamieszkujcych go ludzi.
W Polsce gmina jest wsplnot mieszkacw
i podstawow jednostk samorzdu terytorialnego. Wadz sprawuj w niej przedstawiciele ogu
mieszkacw. Organem stanowicym jest rada
gminy, a wykonawczym wjt (w gminach wiejskich), burmistrz (w miastach) lub prezydent
miasta (w duych miastach). Gmina poza zadaniami wasnymi wykonuje take zadania zlecone
przez wadze centralne.
GOSPODARKA CENTRALNIE STEROWANA
w tym systemie gospodarczym zasadnicz rol
odgrywaj wasno pastwowa i centralne planowanie. Organy wadzy centralnej, a nie samodzielni producenci, decyduj o tym, kto, ile i jakich
dbr powinien wytwarza, lekcewac zwykle
obiektywne prawa ekonomii, co prowadzi
najczciej do niedoborw rynkowych i ukrytego
bezrobocia.
GOSPODARKA TRADYCYJNA system ekonomiczny, w ktrym decyzje gospodarcze podejmowane s zgodnie z tradycj, a wic z wzorcami
zachowa wypracowanymi przez poprzednie
pokolenia. Wspczenie system ten nie
wystpuje nigdzie w stanie czystym, jego elementy s jednak wci obecne w wielu krajach Afryki
i Azji.
GOSPODARKA WOLNORYNKOWA podstaw tego systemu gospodarki s prawo wasnoci
i wolny rynek, na ktrym dokonuje si swobodna
wymiana rnych dbr i usug. Gospodarka wolnorynkowa pozwala wszystkim na podejmowanie
inicjatywy ekonomicznej. Wspczenie nie traktuje si jednak rynku jako doskonaego mechanizmu regulujcego dziaalno ekonomiczn i dlatego pastwo w mniejszym czy wikszym stopniu modyfikuje i kontroluje ycie gospodarcze.

Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 193

Sowniczek
GRUPA SPOECZNA wzgldnie trwaa zbiorowo jednostek poczonych wizi spoeczn,
wynikajc ze wsplnoty wartoci, interesw lub
de. Grupa ma sabsze bd silniejsze poczucie
odrbnoci od innych grup, a jej czonkowie s
zwykle przekonani o koniecznoci przedkadania
dobra grupy i realizacji jej celw nad osobiste pragnienia i interesy.
HOLOKAUST zagada ydw europejskich
dokonana przez niemieckich nazistw w czasie
II wojny wiatowej; pochodzi od greckiego holokaustiks, oznaczajcego ofiar caopaln skadan
w wityni.
IMPORT zakup towarw i usug za granic
i sprowadzenie ich do kraju.
INFLACJA wzrost przecitnego poziomu cen
w gospodarce danego kraju. Inflacj oblicza si
zwykle w skali roku (czasem miesica) i wyraa
procentowym wskanikiem zwanym stop inflacji. Bezporednim skutkiem inflacji jest spadek
realnej wartoci (siy nabywczej) pienidza.
Inflacj nisk nazywamy inflacj pezajc, do
wysok (i oczywicie znacznie bardziej szkodliw)
galopujc, a bardzo wysok (powyej 50%
miesicznie) hiperinflacj. Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja oznacza ona spadek
przecitnego poziomu cen w caej gospodarce.
INTERESY cele, do ktrych dana jednostka czy
grupa dy, albo potrzeby, ktrych realizacj chce
sobie zapewni. Interesy mog by bardzo rne
najczciej mwimy jednak o interesach ekonomicznych i politycznych.
KAMPANIA WYBORCZA okres przed wyborami, ktry kandydaci (partie polityczne) wykorzystuj na zdobycie poparcia wyborcw. Ogaszaj
swoje programy, organizuj spotkania i wiece,
wystpuj w telewizji itp. Kampania wyborcza
moe mie charakter pozytywny (promowanie
wasnej partii lub kandydata) albo negatywny
(denie do zmniejszenia poparcia dla konkurentw, np. poprzez ujawnianie kompromitujcych
faktw z ich przeszoci).
KLASA SPOECZNA wielka zbiorowo wyodrbniona ze wzgldu na istotne cechy wsplne jej
czonkw np. wyksztacenie, pozycj spoeczn,
a przede wszystkim wysoko dochodw.
KOALICJA porozumienie kilku osb lub organizacji, majce doprowadzi do realizacji wsplnych
dla nich celw. Warunkiem utworzenia koalicji jest
przezwycienie rnic midzy jej uczestnikami
to, co ich dzieli, musi zosta przez nich uznane
za mniej istotne od tego, co ich czy. W polityce
mwimy o koalicjach wyborczych (porozumienie zawarte w okresie przedwyborczym, ktrego
efektem jest wsplna lista wyborcza, albo te nieformalne wspdziaanie bdce wstpem do
wsppracy w parlamencie) i koalicjach parla-

193

mentarnych (wsppraca klubw parlamentarnych). Specyficzn form koalicji parlamentarnej

jest koalicja rzdowa sojusz klubw parlamentarnych, ktre tworz rzd, wypracowuj program i wspieraj jego dziaania.
KOMISJA PARLAMENTARNA organ pomocniczy parlamentu zajmujcy si jedn z wanych
dziedzin polityki pastwowej (np. sprawami
zagranicznymi, rolnictwem, zdrowiem i opiek
spoeczn). W skad komisji wchodz zarwno
posowie koalicji rzdowej, jak i reprezentanci
opozycji. Komisja przygotowuje i opiniuje projekty ustaw, moe te kontrolowa prac ministra
odpowiedzialnego za sprawy bdce przedmiotem jej zainteresowa. Oprcz komisji staych
parlament moe powoywa komisje nadzwyczajne i ledcze do zbadania konkretnych spraw.
KOMPROMIS porozumienie stron konfliktu
(czsto w efekcie negocjacji), ktre polega na wzajemnych ustpstwach: kademu udaje si zrealizowa niektre swoje cele, jednak z osignicia
innych musi zrezygnowa.
KONKORDAT umowa midzynarodowa midzy rzdem a Stolic Apostolsk, regulujca stosunki pastwoKoci.
KONSENSUS osignita w wyniku porozumienia powszechna zgoda co do tego, ktra droga
postpowania w danej sytuacji jest najlepsza.
KONSERWATYZM styl politycznego mylenia,
nieufny wobec radykalnych zmian. Konserwatyci
uwaaj, e spoeczestwo jest podobne do ywego organizmu, rozwija si stopniowo i samoistnie,
a kluczow rol w jego funkcjonowaniu odgrywa
przywizanie do tradycji i religii. Podstaw ycia
spoecznego nie jest jednostka, ale tradycyjne
wsplnoty, w ktrych yj ludzie np. parafia,
wsplnota lokalna, nard. Najwaniejsz spord
nich jest dla konserwatystw rodzina. Obiektem
atakw wspczesnego konserwatyzmu s m.in.:
konsumpcyjny styl ycia, kultura masowa, upadek
autorytetw, erozja moralnoci, kult przecitnoci.
KONSTYTUCJA (ustawa zasadnicza) podstawowy akt prawny, stanowicy fundament systemu prawnego w danym kraju. Konstytucja definiuje struktur i kompetencje wadz, okrela
prawa przysugujce obywatelom, wyznacza te
cele, ktre dane pastwo chce realizowa.
Konstytucja powinna by trwaa, dlatego jej zmiana jest znacznie trudniejsza ni uchwalenie ustawy zwykej.
KONSTYTUCJONALIZM wspczesna koncepcja prawno-polityczna, zgodnie z ktr dobre
pastwo powinno charakteryzowa si: 1) rzdami prawa; 2) podziaem wadz; 3) istnieniem
sdu konstytucyjnego, ktry ocenia zgodno
dziaa wadzy ustawodawczej i wykonawczej
z konstytucj; 4) ograniczeniem prawa wikszoci

Slowniczek_:maly koss Slownik

194

27-05-10

21:59

Strona 194

Sowniczek

do podejmowania decyzji przez konstytucyjne

zagwarantowanie praw mniejszoci; 5) akceptacj midzynarodowych aktw prawnych definiujcych prawa czowieka.
KONWENCJA umowa midzynarodowa dotyczca jakiego obszaru stosunkw midzynarodowych (np. przestrzegania praw czowieka, zasad
handlu czy kontroli zbroje). Rzdy podpisujce
dan konwencj zobowizuj si do przestrzegania jej postanowie i godz si na zastosowanie
sankcji w przypadku ich zamania.
KORUPCJA wykorzystywanie wadzy lub funkcji publicznej do uzyskania korzyci majtkowych albo osobistych. Korupcj jest zatem nie
tylko przyjcie lub danie apwki (prezentu)
w zamian za pozytywn decyzj w jakiej sprawie,
ale take kradzie bd defraudacja rodkw
publicznych i obsadzanie stanowisk znajomymi
lub krewnymi.
KOSZT ALTERNATYWNY najlepsza spord
moliwoci utraconych w wyniku dokonania
wyboru ekonomicznego, nieuniknionego w warunkach rzadkoci dbr. Koszty alternatywne dotycz zarwno dziaalnoci poszczeglnych osb,
grup czy przedsibiorstw, jak i caych pastw.
KWORUM (quorum) liczba czonkw jakiego
zgromadzenia niezbdna do podjcia wicych
decyzji. W Sejmie RP kworum wynosi 50%
wszystkich posw.
LEWICA wspczenie zaliczamy do niej te siy
polityczne, ktre gosz zazwyczaj haso sprawiedliwoci spoecznej i uwaaj, e silne pastwo
powinno podejmowa czynne dziaania w celu
ochrony interesw ludzi sabszych i biedniejszych
(np. tworzy rozbudowane programy socjalne,
utrzymywa bezpatn sub zdrowia i edukacj).
W sferze wartoci lewica opowiada si za wieckim modelem pastwa, zasadami rwnoci i tolerancji, ostro sprzeciwia si natomiast wszystkim
formom dyskryminacji. Czsto zdarza si jednak,
e partie gosz dzi lewicowe hasa rwnoci
i tolerancji wiatopogldowej np. w poczeniu
z blisz zwykle prawicy wizj pastwa ograniczajcego sw interwencj w gospodark.
LIBERALIZM styl mylenia politycznego, ktry
uznaje wolno jednostki za warto podstawow i dy do takiego uksztatowania zasad ycia
politycznego i gospodarczego, ktre by t wolno
w jak najmniejszym stopniu ograniczay. Liberaowie opowiadaj si za prawem kadego czowieka do samodzielnego ksztatowania swojego ycia
i denia do zdefiniowanego we wasny sposb
szczcia. Uwaaj, e rola pastwa powinna si
ograniczy do pilnowania porzdku i spokoju
obywateli oraz zapewnienia ochrony praw jednostki, a przede wszystkim prawa wasnoci.
Wspczenie ruch liberalny jest podzielony: jedni

liberaowie uwaaj za niezbdn aktywn rol

pastwa, bo ich zdaniem tylko zwikszenie rwnoci pozwoli wszystkim ludziom na rzeczywiste
korzystanie z dobrodziejstw wolnoci, inni kategorycznie odrzucaj interwencjonizm pastwowy
i koncepcj pastwa opiekuczego.
LOBBING prby oddziaywania przez grupy
interesu na decyzje wadz rnych szczebli.
W Stanach Zjednoczonych zasady prowadzenia
lobbingu reguluje prawo, w Polsce przybiera on
formy mniej zinstytucjonalizowane, np. prywatnych spotka z parlamentarzystami, wysyania do
nich listw i przedstawiania ekspertyz. Lobbing
moe przybiera formy patologiczne, prowadzc
np. do korupcji.
LUDOBJSTWO masowe mordowanie ludzi
majce na celu zniszczenie okrelonej grupy narodowej, etnicznej, religijnej lub rasowej; termin
przyjty w prawie midzynarodowym po II wojnie wiatowej. Ludobjstwo zostao wczone do
katalogu zbrodni, ktre nie ulegaj przedawnieniu; zgodnie z konwencj z 1998 r. sprawcw ludobjstwa, zbrodni przeciw ludzkoci i zbrodni
wojennych sdzi Midzynarodowy Trybuna
Karny w Hadze.
MARKETING wszelkie dziaania podejmowane
przez przedsibiorstwo, ktrych celem jest skonienie konsumentw do zakupu danego produktu (usugi). Chodzi tu nie tylko o badanie
potrzeb i preferencji klientw, ale take o ich
ksztatowanie oraz skuteczne docieranie do konsumentw poprzez odpowiednie dziaania informacyjne i promocyjne. Uwaa si, e na strategi
marketingow skadaj si cztery elementy (tzw.
4xP product, price, place, promotion):
1. Produkt, czyli jego nazwa, jako, cechy szczeglne odpowiadajce oczekiwaniom okrelonej
grupy klientw, usugi z nim zwizane.
2. Cena jej wysoko, bonifikaty, upusty, rabaty.
3. Miejsce sie dystrybucji, sprzeda hurtowa
i detaliczna, transport itp.
4. Promocja dziaania promocyjne, reklama,
public relations, wszelkie formy kontaktu
z klientem zwikszajce jego skonno do
nabycia danego dobra (lub szerzej produktw
danej firmy).
MEDIACJA aktywne porednictwo osoby neutralnej; sposb rozwizywania konfliktu, w ktrym
w dojciu do ugody pomaga stronom (w procesie
karnym ofierze i sprawcy) bezstronny mediator.
MODERNIZACJA unowoczenienie. W naukach spoecznych termin ten suy do opisu procesu wieloaspektowej przemiany spoeczestwa
tradycyjnego w spoeczestwo nowoczesne.
Podstaw funkcjonowania nowoczesnego spoeczestwa jest w wikszym stopniu sformalizowane prawo ni obyczaje i tradycje, a uprawnienia
jednostek poprzedzaj powinnoci wsplnotowe.

Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 195

Sowniczek
MONARCHIA kraj, w ktrym gow pastwa
jest monarcha (najczciej dziedziczny krl).
W monarchii absolutnej krl dysponuje peni
wadzy. We wspczesnej monarchii konstytucyjnej (np. Wielka Brytania, Szwecja, Holandia) krl
peni jedynie funkcje reprezentacyjne, natomiast
wadza pozostaje w rkach rzdu i parlamentu.
NACJONALIZM postawa spoeczno-polityczna
uznajca interesy narodowe za najwaniejsz
warto (egoizm narodowy); czy si czsto
z poczuciem wyszoci swojego narodu wobec
innych. Skrajnego nacjonalist, odczuwajcego
nienawi wobec innych narodw, nazywamy
szowinist.
NARD dua, niesformalizowana grupa spoeczna, ktr cz tradycja, kultura oraz historia
i ktra sam siebie postrzega jako wsplnot
o jednej tosamoci. Czonkowie narodu posuguj si zwykle jednym jzykiem i maj wsplne
pochodzenie warto jednak wiedzie, e s narody, ktre mwi rnymi jzykami (Szwajcarzy)
i ktrych nie czy wsplne pochodzenie
(Amerykanie).
NATO (Sojusz Pnocnoatlantycki) pakt militarny utworzony w 1949 r. przez Stany Zjednoczone,
Kanad i pastwa Europy Zachodniej. Intencj
zaoycieli byo zwikszenie bezpieczestwa
pastw czonkowskich przez stworzenie jednolitego systemu obrony i powoanie wsplnego
dowdztwa wojsk Sojuszu. Uzasadnieniem tych
poczyna bya przede wszystkim agresywna
postawa Zwizku Radzieckiego i jego satelitw. Po
1989 r. do NATO przystpio wiele pastw dawnego obozu komunistycznego. Polska staa si czonkiem Sojuszu Pnocnoatlantyckiego w roku 1999.
NEGOCJACJE sposb osigania porozumienia
przez strony majce sprzeczne interesy. W negocjacjach strony d do znalezienia takiego rozwizania konfliktu, ktre byoby maksymalnie
zadowalajce dla wszystkich uczestnikw sporu.
Osignicie kompromisu jest uzalenione przede
wszystkim od tego, czy strony s przekonane, e
porozumienie przyniesie im wicej korzyci ni
kontynuacja konfliktu.
NIEZAWISO SDZIOWSKA konstytucyjna zasada pastwa prawa, zgodnie z ktr sdzia,
rozpatrujc konkretn spraw, podlega jedynie
wadzy konstytucji i obowizujcym ustawom,
powinien by natomiast wolny od wszelkich naciskw ze strony przedstawicieli wadzy.
NORMA SPOECZNA aprobowany przez dan
grup czy spoeczno sposb zachowania w danej
sytuacji. Istnieje wiele rodzajw norm: religijne,
moralne, obyczajowe, prawne. Nieprzestrzeganie
normy zagroone jest sankcj uzalenion od
rodzaju normy (np. sankcj za naruszenie normy
obyczajowej nakazujcej ustpowanie starszym

195

miejsca w autobusie bd najpewniej negatywne

reakcje i wypowiedzi wsppasaerw, natomiast
zamanie prawa moe skutkowa nawet kar
wizienia).
OBYWATELSKIE NIEPOSUSZESTWO dziaania obywateli, ktre otwarcie naruszaj normy
prawne po to, by zwrci uwag wadz na niesprawiedliwo jakiego prawa i wymusi jego
zmian. Obywatelskie nieposuszestwo zakada
dziaanie bez uycia przemocy.
OBYWATELSTWO stosunek prawny czcy
jednostk z pastwem. Kade pastwo ustala
swoje zasady nabywania obywatelstwa obowizuj dwie podstawowe drogi uzyskiwania go:
prawo ziemi (decyduje miejsce urodzenia) oraz
prawo krwi (decyduje obywatelstwo rodzicw).
W Polsce stosuje si t drug zasad, przy czym
inne przypadki nabycia obywatelstwa okrela
ustawa. Obywatele danego pastwa maj okrelone (zazwyczaj zapisane w konstytucji) prawa
i obowizki.
OBYWATELSTWO UNIJNE obywatelem Unii
Europejskiej jest kada osoba, ktra ma obywatelstwo jednego z krajw czonkowskich. Nie
zastpuje ono obywatelstwa krajowego, tylko je
uzupenia. Obywatele UE maj prawo poruszania
si i przebywania na terytorium Unii, gosowania
i kandydowania w wyborach lokalnych oraz do
Parlamentu Europejskiego, a take prawo do opieki dyplomatycznej i konsularnej ze strony placwek innych pastw wsplnoty (jeli w danym
kraju nie ma ambasady ani konsulatu ich kraju).
OPINIA PUBLICZNA wyraane publicznie
pogldy obywateli dotyczce istotnych problemw spoecznych i politycznych. Najczciej za
gos opinii publicznej uznajemy stanowisko zajmowane przez wikszo obywateli. Jeli znaczce grupy obywateli maj odmienne pogldy
w tej samej sprawie, mwimy, e opinia publiczna
jest podzielona. Opinia publiczna ma w pastwie
demokratycznym wyjtkowo due znaczenie
i politycy musz przy podejmowaniu decyzji bra
j pod uwag.
OPOZYCJA ugrupowania polityczne, ktre
d do przejcia wadzy w pastwie. Najistotniejsz rol odgrywa opozycja parlamentarna, ktra moe bezporednio wpywa na decyzje
podejmowane przez parlament, a take kontrolowa oraz ocenia prac rzdu i popierajcej go
koalicji, prbujc rwnoczenie przekona obywateli o wyszoci wasnych kompetencji i programu. Niekiedy mwi si take o opozycji radykalnej, domagajcej si zasadniczych zmian systemu
politycznego, i o opozycji antysystemowej, ktra
za dopuszczalne uwaa denie do wadzy metodami niedemokratycznymi (np. terroryzm polityczny).

Slowniczek_:maly koss Slownik

196

27-05-10

21:59

Strona 196

Sowniczek

ORDYNACJA WYBORCZA ustawa okrelajca

sposb przeprowadzenia wyborw (w tym zasad
prowadzenia kampanii wyborczej) i obliczania ich
wynikw.
ORGANIZACJA NARODW ZJEDNOCZONYCH (ONZ) organizacja midzynarodowa
zrzeszajca wikszo pastw z caego wiata
(obecnie liczy 192 czonkw). Zostaa utworzona
w 1945 r. na konferencji w San Francisco. Jej zasadniczym celem jest organizowanie wsppracy
midzynarodowej we wszystkich istotnych dziedzinach: pokoju i bezpieczestwa wiatowego,
gospodarki, praw czowieka, kultury itp. Sze
gwnych organw ONZ to: Zgromadzenie
Oglne, do ktrego kompetencji naley podejmowanie najistotniejszych decyzji (tworz je obradujcy wsplnie przedstawiciele wszystkich krajw
czonkowskich), a take Sekretariat (kieruje
biec prac ONZ na jego czele stoi sekretarz
generalny), Rada Bezpieczestwa (zajmuje si
sprawami pokoju i bezpieczestwa na wiecie),
Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci,
Rada Spoeczno-Gospodarcza i Rada Powiernicza (jej zadaniem byo administrowanie tzw.
terytoriami powierniczymi obecnie jej dziaalno zostaa zawieszona).
ORGANIZACJE POZARZDOWE (ang. non
governmental organizations: NGOs) organizacje
obywatelskie niezalene od wadz publicznych
(cho korzystajce niekiedy z ich finansowego
wsparcia). Wiele z nich zajmuje si obron praw
czowieka w rnych krajach (Komitety
Helsiskie), dziaaniami na rzecz uwolnienia
winiw politycznych (Amnesty International),
pomoc humanitarn (Polska Akcja Humanitarna), inne dziaalnoci owiatow (Spoeczne
Towarzystwo Owiatowe) czy edukacj obywatelsk (Centrum Edukacji Obywatelskiej).
PASTWO organizacja polityczna spoeczestwa, posiadajca suwerenn wadz i okrelone
terytorium. Suwerenny charakter wadzy pastwowej przejawia si w tym, i jest ona najwysz i niezalen od innych pastw wadz na danym obszarze. Pastwo dziaa w ramach stanowionego przez
siebie prawa. Wi jednostki z pastwem ma charakter sformalizowany i powstaje w wyniku nabycia obywatelstwa. Podstawow cech pastwa jest
jego prawo do uycia w okrelonych sytuacjach
przymusu (przemocy), np. w sytuacji, gdy kto
naruszy norm prawa.
PARTIA POLITYCZNA organizacja, ktrej
celem jest denie do zdobycia i wykonywania
wadzy pastwowej po to, aby mc zrealizowa
swj program polityczny. Partie rywalizuj ze sob
w wyborach parlamentarnych i samorzdowych.
Sdziami s za obywatele; to oni ostatecznie rozstrzygaj, ktrej z nich naley powierzy sprawowanie rzdw. Partia, ktra wygraa wybory

samodzielnie lub w koalicji z innymi partiami

tworzy rzd, obsadza najwaniejsze stanowiska
i okrela kierunki polityki w pastwie.
PATRIOTYZM postawa spoeczno-polityczna
oparta na mioci do swego kraju i jego tradycji
przy rwnoczesnym poszanowaniu innych tradycji narodowych i kultur. Patriota czuje si odpowiedzialny za swj kraj i jest przywizany do jego
tradycji, ale jego uczucia nie wynikaj z poczucia
wyszoci wobec innych narodw.
PLURALIZM POLITYCZNY zasada ustrojowa,
ktra zakada wspistnienie na scenie politycznej
kilku partii politycznych o rnych ideologiach
i programach. W Polsce pluralizm polityczny gwarantuje ustawa zasadnicza.
PODATKI przymusowe patnoci na rzecz
pastwa (niekiedy take na rzecz wadzy lokalnej)
pobierane od ogu obywateli, jakiej ich grupy,
przedsibiorstw itp. Podatki s podstawowym rdem dochodw budetu pastwa. Rozrniamy
podatki porednie (gdy opodatkowana jest sprzeda towarw) i bezporednie (gdy opodatkowany
jest dochd). W Polsce najwaniejszymi podatkami porednimi s podatek od wartoci dodanej
(VAT) i akcyza (podatek od sprzeday alkoholu,
papierosw czy paliwa). Do podatkw bezporednich zaliczamy natomiast: podatek dochodowy od
osb fizycznych (PIT) i podatek dochodowy od
osb prawnych (CIT).
PODZIA WADZY powszechnie akceptowana w krajach demokracji konstytucyjnej zasada,
zgodnie z ktr wadza pastwowa nie powinna
by skupiona w jednym rku. Przekonanie o niebezpieczestwie kryjcym si w koncentracji wadzy doprowadzio do powstania koncepcji trjpodziau wadzy: na wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz, ktre powinny nawzajem
si rwnoway i kontrolowa.
POLITYKA dziedzina ycia spoecznego zwizana ze sprawowaniem wadzy publicznej.
Rne grupy spoeczne, partie polityczne i organizacje d do realizacji swojej wizji pastwa
i wasnych interesw przez sprawowanie wadzy
politycznej albo zdobycie na ni wpywu. Tak
rozumiana polityka jest sfer nieustannych sporw i konfliktw. Dobre funkcjonowanie pastwa
uzalenione jest jednak od tego, czy istniej w nim
sposoby rozstrzygania sporw i procedury podejmowania decyzji (w demokracji np. decyzje
podejmowane s zgodnie z wol wikszoci) tak
wic polityka moe by take definiowana jako
sztuka rozwizywania konfliktw oraz podejmowania decyzji w ramach gry o wadz i procesu jej
sprawowania.
POWIAT jednostka podziau terytorialnego,
obejmujca swym zasigiem obszar kilku gmin.
Powiat to take samorzdowa wsplnota mieszka-

Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 197

Sowniczek
cw, ktra samodzielnie realizuje okrelone zadania publiczne. Organami wadzy powiatu s rada
powiatu i zarzd, na ktrego czele stoi starosta.
PRAWA CZOWIEKA prawa i wolnoci przysugujce kadej jednostce ludzkiej (np. prawo do
ycia, wolnoci i wasnoci). Prawa te wynikaj
z przyrodzonej godnoci ludzkiej i s niezbywalne, istniej niezalenie od jakiejkolwiek wadzy
wadza nie moe ich nikomu nada czy odebra.
Jednym z podstawowych zada pastwa we
wspczesnej demokracji jest ochrona tych praw
i wolnoci. Szczeglnym rodzajem tych praw s
prawa dziecka.
PRAWICA wspczenie zaliczamy do niej te
siy polityczne, ktre uwaaj zazwyczaj, e
naley chroni i wspiera tradycyjne wartoci,
takie jak religia, tradycja, nard, rodzina.
Prawica uwaa, e w polityce zasadnicze znaczenie maj racja stanu i interes narodowy. Bywa nieufna wobec rnych dziaa integracyjnych
i ponadnarodowych jako stanowicych zagroenie dla suwerennoci pastwa. W sferze gospodarczej prawica opowiada si za gospodark wolnorynkow, obnik podatkw i ograniczeniem
programw socjalnych. Obecnie czsto si zdarza,
e partia jest prawicowa pod jednym wzgldem,
pod innym za centrowa bd nawet lewicowa:
moe np. broni tradycyjnych wartoci, a rwnoczenie opowiada si za silnym interwencjonizmem pastwowym.
PRAWO zbir norm (regu postpowania) stworzonych przez pastwo i obowizujcych na jeg
terytorium. Podstawowym celem prawa stanowionego przez pastwo jest regulacja stosunkw spoecznych. Obywatel nieprzestrzegajcy prawa
moe zosta ukarany przez pastwo.
PRAWO ADMINISTRACYJNE zesp norm
prawnych regulujcych stosunki obywateli z organami administracji publicznej. Prawo administracyjne definiuje take struktur administracji
publicznej, wyznacza jej zadania i kompetencje oraz
okrela rodki, jakie moe ona wykorzystywa.
PRAWO CYWILNE dziedzina prawa zajmujca
si stosunkami midzy rwnoprawnymi osobami
fizycznymi i prawnymi (reguluje m.in. sprawy
wasnoci, umowy sprzeday, najmu, ubezpieczenia). W skad prawa cywilnego wchodz: prawo
rodzinne, handlowe, spadkowe, autorskie itp. Pod
ochron prawa cywilnego pozostaj take dobra
osobiste, takie jak dobre imi czy zdrowie.
PRAWO KARNE zesp norm prawnych okrelajcych, jakie czyny s uznawane za przestpcze
i jakie kary gro za ich popenienie. Sd, stwierdzajc win oskaronego, moe wymierzy mu
kar pozbawienia lub ograniczenia wolnoci albo
kar grzywny. Istniej take rodki karne np.
pozbawienie praw publicznych na okrelony czas

197

albo zakaz prowadzenia samochodu.

PREAMBUA uroczysty wstp do konstytucji.
Najczciej przedstawia si w niej historyczny
rodowd wsplnoty politycznej, ktra konstytucj
ustanawia, oraz wskazuje wartoci, jakimi chce si
ona kierowa, i cele, do jakich zamierza dy.
PREZYDENT osoba stojca na czele pastwa,
zwana te gow pastwa. Prezydent symbolizuje jedno kraju i gwarantuje cigo wadzy
pastwowej. Stanowi cz wadzy wykonawczej.
Jego uprawnienia s odmienne w rnych pastwach: np. w Niemczech prezydent peni jedynie
funkcje reprezentacyjne, wadza za pozostaje
w gestii rzdu; w Polsce prezydent dysponuje wieloma uprawnieniami; we Francji jego wadza ma
wikszy zakres ni wadza premiera.
PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) warto
rynkowa produkcji (dbr i usug) wytworzonej
w danym kraju w cigu roku. Przy obliczaniu PKB
bierze si pod uwag wycznie produkcj finaln,
tak aby unikn kilkakrotnego liczenia tej samej
wartoci. Nie uwzgldnia si wic osobno wartoci
ziarna, mki, pracy rolnika, mynarza i piekarza,
lecz jedynie warto finalnego produktu bochenka chleba w ktrej zawiera si ju warto materiaw i pracy zuytej do jego wytworzenia. PKB
jest najwaniejszym wskanikiem rozwoju gospodarczego. W porwnaniach siy gospodarki rnych pastw uywa si czsto pojcie produktu
krajowego brutto per capita jego wielko otrzymuje si, dzielc warto PKB przez liczb ludnoci kraju.
RADA EUROPY utworzona w 1949 r. organizacja zrzeszajca wszystkie demokratyczne pastwa
europejskie. Za swj gwny cel Rada Europy
uwaa organizowanie wsppracy krajw przestrzegajcych zasad praworzdnoci i dziaajcych na rzecz ochrony praw i wolnoci obywatelskich. Sta siedzib organizacji jest Strasburg.
Polska zostaa przyjta do Rady Europy w 1991 r.
RATYFIKACJA wyraenie przez odpowiedni
organ wadzy pastwowej (prezydenta lub parlament) woli zwizania si jak umow midzynarodow. Nakada to na pastwo obowizek dokonania zmian w prawie wewntrznym, tak aby
dostosowa je do postanowie ratyfikowanej
umowy midzynarodowej.
REDYSTRYBUCJA DOCHODW powtrny
podzia dochodw dokonywany przez pastwo
w imi zasady rwnoci, sprawiedliwoci spoecznej i przekonania o koniecznoci wspomagania najsabszych i najbiedniejszych. Pastwo,
chcc doprowadzi do bardziej rwnomiernego
podziau dochodw, jako swoje narzdzie wykorzystuje najczciej proporcjonalny podatek
dochodowy o wzrastajcej progresji. W ramach

Slowniczek_:maly koss Slownik

198

27-05-10

21:59

Strona 198

Sowniczek

dziaa redystrybucyjnych pastwo organizuje

i finansuje system opieki spoecznej, wypaca
zasiki dla bezrobotnych, ustala wysoko pacy
minimalnej. Naley jednak pamita, e pastwo
prowadzce zbyt rozbudowan dziaalno redystrybucyjn moe doprowadzi do zastoju gospodarczego.

s ceny towarw, a porednio regulowana jest caa

dziaalno gospodarcza. Terminu rynek uywa
si zarwno w znaczeniu oglnym oznacza on
wtedy wszystkie transakcje kupna i sprzeday
razem wzite jak i w odniesieniu do poszczeglnych dziedzin gospodarczej wymiany (np. rynek
zota, zboa, paliw).

REFERENDUM bezporednie gosowanie ogu

obywateli. W Polsce referendum oglnokrajowe
moe by przeprowadzone w sprawach
o szczeglnym znaczeniu dla pastwa, np. w sprawie zatwierdzenia lub odrzucenia projektu ustawy. Referendum wrd mieszkacw gminy
(powiatu, wojewdztwa) mona zarzdzi w sprawie odwoania organu stanowicego, samoopodatkowania si mieszkacw na cele publiczne
oraz w innych kwestiach wanych dla wsplnoty
samorzdowej.

RZADKO DBR brak rwnowagi midzy

nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi moliwociami ich zaspokojenia. Sytuacja ta
nie jest wyjtkiem, lecz regu nawet w najbogatszym pastwie nie mona wytworzy wszystkich dbr i usug, ktrych mogliby potrzebowa
jego obywatele.

REGION wydzielony, stosunkowo jednorodny

obszar odrniajcy si od terenw przylegych
cechami naturalnymi lub nabytymi na przestrzeni
dziejw (np. zachowujcy odrbno etniczn,
jzykow, kulturow czy religijn). Regionami
nazywa si obecnie take due, zdolne do samodzielnego funkcjonowania spoecznoci, ktrym
wadze centralne danego pastwa przekazay
istotne kompetencje samorzdowe. Regiony
w tym rozumieniu maj swoje wadze, podmiotowo prawn i wasny budet.
REPUBLIKA res publica (ac.) znaczy rzecz
ogu. Polskim odpowiednikiem republiki jest
rzeczpospolita. Republika to takie pastwo, ktre
obywatele uwaaj za swoje wsplne dobro.
Obywatel republiki ma zatem na celu nie tylko
osobiste dobro, ale te czuje si zobowizany do
dziaania na rzecz dobra wsplnego. Czasem spotykamy si z innym rozumieniem sowa republika
jako takiej formy pastwa, w ktrym gow
pastwa jest nie krl, lecz obieralny prezydent.
ROLA SPOECZNA zbir spoecznych oczekiwa wobec jednostki (a take zestaw przypisywanych jej obowizkw i przywilejw) wynikajcych z pozycji zajmowanej przez ni w grupie
czy spoeczestwie (np. rola ojca, lekarza, przywdcy).
ROZPORZDZENIE akt prawa wydawany
przez naczelny organ wadzy wykonawczej (prezydenta, rzd, premiera, ministra, wojewod,
Krajow Rad Radiofonii i Telewizji) na podstawie
zawartego w ustawie upowanienia (tzw. delegacja ustawowa). Rozporzdzenie uszczegawia
zapisy ustawy w celu jej wykonania.
RYNEK mechanizm umoliwiajcy nieustann
konfrontacj konkurujcych ze sob sprzedawcw
oraz nabywcw rnych towarw i usug, ktrzy
deklaruj, co i za jak cen gotowi s sprzedawa
bd kupowa. W efekcie gry rynkowej ustalane

RZDY PRAWA koncepcja, zgodnie z ktr

wszyscy ludzie, zarwno rzdzcy, jak i rzdzeni,
powinni podlega tym samym uniwersalnym
i bezosobowym normom prawnym.
RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH (ombudsman) organ powoywany do ochrony wolnoci
i praw obywateli. Rzecznik dziaa w odpowiedzi
na wnioski obywateli lub z wasnej inicjatywy. Nie
moe on samodzielnie zmienia decyzji innych
wadz, ma jednak prawo wystpowa do rnych
organw pastwa (np. do Trybunau Konstytucyjnego), domagajc si wnikliwego rozpatrzenia sprawy lub zmiany decyzji.
RZD (RADA MINISTRW) podstawowy
organ wadzy wykonawczej pastwa. W jego
skad wchodz ministrowie, kierujcy prac
rnych ministerstw (resortw) np. minister
spraw zagranicznych, minister gospodarki, minister sprawiedliwoci. Na czele rzdu stoi premier,
jego zadaniem jest kierowanie prac caego gabinetu.
SAMORZD TERYTORIALNY organizacja
mieszkacw okrelonego obszaru, ktrych cz
wsplne sprawy i interesy, wynikajce z bliskiego
ssiedztwa. Podstawow jednostk samorzdu
terytorialnego jest w Polsce gmina.
SAMORZDNO zdolno grupy do samodzielnego i rozumnego kierowania swoimi sprawami. Samorzdno moe dotyczy rnych
grup mieszkacw jakiego rejonu, grupy zawodowej (np. samorzd lekarski) czy uczniowskiej
(samorzd klasy albo szkoy). Samorzdno
zakada pewien zakres realnej wadzy musz
istnie sprawy, co do ktrych samorzd moe
podejmowa samodzielne, swobodne decyzje.
SKARGA KONSTYTUCYJNA prawo kadego
obywatela do zwrcenia si do Trybunatu
Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodnoci z konstytucj aktu prawnego, na podstawie
ktrego sd lub organ administracji wyda decyzj
naruszajc zdaniem tego obywatela jego uprawnienia.

Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 199

Sowniczek
SUBA CYWILNA urzdnicy administracji
rzdowej, ktrzy maj w sposb bezstronny
i neutralny politycznie wykonywa zadania
pastwa. Nale do niej urzdnicy i pracownicy
urzdw centralnych (np. ministerstw) i terenowych (np. urzdu wojewdzkiego, kuratorium),
a take tzw. administracji specjalnej (np. urzdw
skarbowych).
SOCJALIZM styl mylenia politycznego, w ktrym za zasadniczy cel dziaa politycznych uwaa
si usunicie nierwnoci midzy ludmi przez
uspoecznienie wasnoci oraz sprawiedliwy
podzia dbr i dochodw dokonywany przez
pastwo. Gospodarka w socjalizmie miaa podlega kontroli pastwa i rozwija si zgodnie
z zaoeniami centralnego planowania (tzw. gospodarka centralnie sterowana). Do niektrych idei
socjalistycznych nawizywa komunizm ideologia oparta na filozofii marksistowskiej i goszca
konieczno rewolucyjnego obalenia pastwa
kapitalistycznego. Rewolucje komunistyczne
doprowadziy jednak nie do realizacji socjalistycznego ideau sprawiedliwego spoeczestwa rwnych ludzi, lecz do powstania pastw
totalitarnych. Wspczesn, umiarkowan postaci
socjalizmu jest socjaldemokracja, ktra wyrzeka
si idei rewolucji i dy do realizacji swej koncepcji
pastwa opiekuczego w ramach pastwa demokratycznego.
SPOECZESTWO dua spoeczno (najczciej pastwowa), ktra yje na okrelonym obszarze. ycie poszczeglnych czonkw spoeczestwa toczy si gwnie w jego ramach tu nawizuj oni kontakty z innymi ludmi, ucz si
jzyka, norm obyczajowych i moralnych, tutaj
zaspokajaj swoje potrzeby. Czowiek funkcjonuje
w spoeczestwie za porednictwem rnych
zbiorowoci, takich jak krgi towarzyskie czy
ssiedzkie, grupy, zbiorowoci etniczne, terytorialne, klasy i warstwy spoeczne.
SPOECZESTWO OBYWATELSKIE to taki
typ spoeczestwa, w ktrym obywatele mog si
zrzesza i podejmowa rnego rodzaju dziaania
w sferze publicznej, bez ingerencji ze strony wadz
pastwa. Instytucjami spoeczestwa obywatelskiego s spontaniczne i dobrowolnie tworzone
przez obywateli stowarzyszenia i organizacje.
Mona powiedzie, e dla spoeczestwa obywatelskiego bardziej istotne s wzajemne stosunki
obywateli ni ich relacje z wadz.
SPOECZNA ODPOWIEDZIALNO BIZNESU
polega na tym, e przedsibiorstwa dobrowolnie
uwzgldniaj nie tylko wasny interes gospodarczy, ale take interesy spoeczne rnych grup
pracownikw, klientw, spoecznoci lokalnej
(czy mieszkacw danego regionu, kraju).
Powinny one nie tylko dostosowa si do wymogw formalnych i prawnych, ale take inwesto-

199

wa w zasoby ludzkie, w ochron rodowiska

i utrzymywa dobre relacje z otoczeniem firmy.
Uwaa si, e jest to warunek zrwnowaonego
rozwoju spoecznego i ekonomicznego, a take
sposb na zwikszanie konkurencyjnoci. Spoecznie odpowiedzialne przedsibiorstwa np. w sposb efektywny wykorzystuj energi, dbaj o rodowisko, podaj rzetelne informacje na etykietach,
dziaaj na rzecz spoecznoci lokalnej lub wybranej grupy (np. modziey, niepenosprawnych).
SPOECZNO LOKALNA grupa ludzi
zamieszkujca wyodrbnione, stosunkowo niewielkie terytorium (osiedle mieszkaniowe, parafia,
gmina). W spoecznoci lokalnej silne jest poczucie
wizi spoecznej, wynikajce ze wsplnoty interesw i potrzeb oraz duej liczby osobistych kontaktw tworzcych j mieszkacw.
SPKA porozumienie dwch lub wicej osb
zawarte w celu zrealizowania wsplnego zamierzenia, ekonomicznego. Z punktu widzenia prawa
spki dziel si na osobowe i kapitaowe. Spka
osobowa (np. jawna, komandytowa) nie ma osobowoci prawnej, jest jedynie umow wsplnikw, ktrzy decyduj si wsplnie prowadzi
dziaalno gospodarcz. Najwaniejszymi typami
spek kapitaowych s spki z ograniczon
odpowiedzialnoci i spki akcyjne.
STEREOTYP uproszczony i schematyczny
pogld lub zbir przekona na temat rzeczywistoci spoecznej, oparty na niepenej lub faszywej
wiedzy i uprzedzeniach. Stereotypy maj najczciej silnie wartociujcy charakter np. jedn
grup oceniaj jednoznacznie pozytywnie, innej
przypisuj wycznie cechy negatywne.
STOWARZYSZENIE prawna forma zrzeszania
si obywateli, ktrzy pragn wsplnie dy do
osignicia jakiego celu. Przynaleno do stowarzysze ma charakter cakowicie dobrowolny. Cele
stowarzyszenia i struktura jego wadz musz zosta
zapisane w statucie i zaakceptowane przez sd.
SUWERENNO zwierzchnictwo. Suwerenno
pastwa ma dwa aspekty: zewntrzny i wewntrzny. Suwerenno zewntrzna oznacza niezaleno pastwa od wadzy innych pastw, suwerenno wewntrzna wskazuje natomiast na to,
e organy pastwa s w nim najwysz wadz.
Ponad suwerenn wadz pastwow nie ma ju
nikogo, kto mgby j ograniczy. Organy wadzy
suwerennej mog jednak dobrowolnie przyj na
siebie pewne zobowizania, rezygnujc z czci
swej suwerennoci (np. Polska, podpisujc
Europejsk Konwencj Praw Czowieka, zgodzia
si, by decyzje podejmowane przez polskich
urzdnikw czy sdy mogy by zaskarane do
Trybunau Praw Czowieka w Strasburgu). Czsto
uywa si take wyraenia suwerenno narodu
(ludu), ktre wskazuje na to, e w demokracji
prawdziwym zwierzchnikiem wszelkiej wadzy

Slowniczek_:maly koss Slownik

200

27-05-10

21:59

Strona 200

Sowniczek

i podmiotem polityki jest nard, czyli og obywateli.

SYSTEM PARLAMENTARNY system polityczny, w ktrym rzd jest powoywany i odwoywany przez parlament. W systemie tym rzd jest cile podporzdkowany parlamentowi, ktry na
bieco kontroluje poczynania ministrw bd
nawet bezporednio narzuca im swoj wol.
Prezydent w systemie parlamentarnym nie odgrywa wikszej roli, jest wybierany przez parlament,
a jego uprawnienia maj charakter formalny
i honorowy. Odmian systemu parlamentarnego
jest system parlamentarno-gabinetowy, w ktrym rzd ma bardziej samodzieln pozycj
i wiksze uprawnienia, w dalszym cigu jednak
jego istnienie jest uzalenione od poparcia
wikszoci parlamentarnej.
SYSTEM PARTYJNY mechanizm rywalizacji
bd wsppracy partii politycznych uczestniczcych w walce o zdobycie wadzy i jej utrzymanie. Systemy partyjne najczciej klasyfikuje si ze
wzgldu na liczb partii obecnych na scenie politycznej w danym kraju. Wyrniamy zatem system wielopartyjny, w ktrym dziaa wiele silnych
partii, a wadz najczciej zdobywa koalicja kilku
z nich, i system dwupartyjny, w ktrym o wadz
konkuruj jedynie dwie partie, a zwycistwo jednej z nich w wyborach jest rwnoznaczne z samodzielnym sprawowaniem rzdw. System jednopartyjny jest z demokratycznego punktu widzenia anomali wystpuje w krajach totalitarnych,
a czasem take autorytarnych.
SYSTEM PREZYDENCKI system polityczny,
w ktrym prezydent jest nie tylko gow pastwa,
ale peni rwnoczenie funkcj premiera (tak
dzieje si w Stanach Zjednoczonych). Prezydent
jest wybierany w wyborach powszechnych i dysponuje realn wadz. W systemie prezydenckim
dochodzi do jednoznacznego rozdzielenia wadzy
ustawodawczej i wykonawczej: zadaniem parlamentu jest stanowienie prawa, natomiast jego
wpyw na biece poczynania rzdu jest bardzo
ograniczony. Rzd odpowiada za swe dziaania
przed prezydentem, a nie przed parlamentem.
Gdy prezydent ma due, realne uprawnienia, ale
nie peni funkcji szefa rzdu, mwimy o systemie
pprezydenckim obecnie wystpuje on we
Francji.
SZOWINIZM 1) bezkrytyczny stosunek do wasnego narodu poczony z przekonaniem o jego
wyszoci nad innymi narodami i wrogoci
wobec nich; skrajna posta nacjonalizmu.
2) W szerszym rozumieniu uprzywilejowane traktowanie wasnej grupy, pci czy rasy poczone
z nietolerancj wobec innych.
RODKI MASOWEGO PRZEKAZU (mass
media) zaliczane s do nich wszystkie sposoby

przekazywania informacji na wielk skal (przede

wszystkim prasa, radio i telewizja). Odgrywaj
one wan rol spoeczn i polityczn, zbieraj
bowiem i rozpowszechniaj informacje dotyczce
istotnych problemw ycia politycznego, ksztatuj opini publiczn i kontroluj poczynania organw wadzy. O ich potdze najlepiej wiadczy to,
e czsto nazywa si je czwart wadz.
TERRORYZM systematyczne wykorzystywanie
przemocy w celu realizacji swoich zamierze politycznych. Akty terroru nie musz by wymierzone
w osoby, ktre terroryci uznaj za wrogw czsto ich ofiar padaj niewinni przechodnie czy
pasaerowie samolotu. Terroryci, dziaajc w ten
sposb, chc przycign uwag opinii publicznej
i wymusi realizacj swych postulatw.
TOLERANCJA uszanowanie prawa innych
ludzi do odmiennych pogldw, wierze, upodoba czy stylw ycia. Bycie tolerancyjnym oznacza
rezygnacj z pragnienia przymuszania innych do
przyjcia naszych przekona i wyrzeczenia si
wasnych nawet jeli naszym zdaniem s one
dziwaczne czy wrcz bdne. Niekiedy rozrnia
si dwa rodzaje tolerancji: tolerancja negatywna
sprowadza si do niestosowania przemocy wobec
ludzi, ktrzy maj odmienne pogldy bd te
wyznaj inn religi, tolerancja pozytywna natomiast to postawa yczliwej otwartoci, akceptacji
i woli poznania oraz zrozumienia odmiennoci.
TOTALITARYZM ustrj pastwa, ktre dy
do uzyskania penej kontroli nad yciem i dziaaniami swoich obywateli. W pastwie totalitarnym
dziaa i rzdzi jedna dominujca partia, a wszystkie dziedziny ycia znajduj si pod kontrol
sub bezpieczestwa, policji i wojska. Pastwo
jest wacicielem wszystkich rodkw masowego
przekazu i wykorzystuje je do propagowania ideologii totalitarnej.
TRANSFORMACJA gboka przemiana (polityczna, ekonomiczna, spoeczna) o trwaych efektach. Wspczenie transformacj nazywamy
przede wszystkim przemiany, jakie dokonay
si w krajach Europy rodkowej i Wschodniej
w latach 90., kiedy to ustrj komunistyczny zosta
zastpiony demokracj, a system gospodarki centralnie sterowanej gospodark wolnorynkow.
TRYBUNA KONSTYTUCYJNY sd powoany do badania zgodnoci ustaw i aktw prawnych
niszej rangi (np. rozporzdze rzdowych).
W Konstytucji RP zostaa zapisana zasada ostatecznoci orzecze Trybunau oznacza to, e
ustawa uznana przez Trybuna za niezgodn
z konstytucj musi zosta uchylona.
UCHODCA osoba przebywajca poza terytorium swojego pastwa z powodu przeladowa
ze wzgldu na ras, religi, pogldy polityczne,
przynaleno do jakiej grupy spoecznej czy

Slowniczek_:maly koss Slownik

27-05-10

21:59

Strona 201

Sowniczek
narodowociowej. Uchodcy maj prawo do
ochrony ze strony pastw, w ktrych szukaj
schronienia lub przez ktre przejedaj. Ich
ochron zajmuje si take Biuro Wysokiego
Komisarza
Narodw
Zjednoczonych
ds.
Uchodcw (UNHCR).
UBEZPIECZENIA rozkadanie ryzyka za pomoc instytucji, ktre przejmuj odpowiedzialno
finansow osb fizycznych i prawnych, pragncych zabezpieczy si od rnego rodzaju
wypadkw i zdarze. Osobn grup stanowi
ubezpieczenia spoeczne (emerytalne, rentowe,
zdrowotne, wypadkowe).
UNIA EUROPEJSKA zwizek pastw europejskich dcych do integracji (zjednoczenia),
utworzony na mocy traktatu podpisanego w 1992 r.
w Maastricht. Unia Europejska jest zarwno uni
polityczn (oznacza to cis wspprac w dziedzinie bezpieczestwa i polityki zagranicznej,
spraw wewntrznych i sprawiedliwoci), jak
i ekonomiczno-monetarn (zniesienie wewntrznych barier handlowych i wprowadzenie
wsplnej waluty). Wszyscy obywatele pastw
sygnatariuszy traktatu z Maastricht otrzymali
obywatelstwo Unii Europejskiej, dajce m.in.
prawo swobodnego poruszania si, osiedlania,
zatrudnienia i prowadzenia interesw we wszystkich krajach czonkowskich Unii. Polska staa si
czonkiem UE w 2004 r.
UPRZEDZENIE trwaa negatywna ocena jakiej osoby, grupy (np. narodowej), rzeczy, zjawiska.
USTAWA akt prawny, ktry moe uchwali
wycznie parlament. W hierarchii aktw prawnych zajmuje drugie miejsce po konstytucji
oznacza to, e parlament moe na drodze ustawowej regulowa wszystkie sprawy zgodnie ze swoj
wol, jednak uregulowania te nie mog by
sprzeczne z konstytucj. Ustawy po uchwaleniu
i opublikowaniu staj si obowizujcym prawem,
ktrego wykonywanie jest powinnoci przede
wszystkim rzdu i caej administracji publicznej.
WI SPOECZNA wszelkie stosunki, podobiestwa i zalenoci czce czonkw zbiorowoci. Istnienie rnych rodzajw wizi spoecznych
umoliwia wyodrbnianie grup spoecznych
i wsplnot, z ktrych kadej odpowiada inny
rodzaj wizi (np. wi rodzinna, wi narodowa).
Wi spoeczna czy ludzi ze sob, jest podstaw
poczucia przynalenoci do grupy oraz gotowoci
do wspdziaania i wywizywania si ze swych
obowizkw.
WADZA relacja spoeczna, w ktrej jednostka
lub grupa realizuje wasn wol i wpywa na
zachowania innych. W swym klasycznym ujciu
Max Weber wyrnia wadz tradycyjn (uwicon wielowiekow tradycj), charyzmatyczn

201

(gdy ludzie podporzdkowuj si przywdcy wierzc w jego niezwyke zdolnoci) oraz legaln
(opart na obowizujcym prawie). Szczegln
form wadzy jest wadza polityczna, czyli zdolno do podejmowania decyzji dotyczcych caej
spoecznoci i ich wykonania. Tak wadz sprawuj partie polityczne, ale te inne orodki zdolne
oddziaywa na ca spoeczno (np. kocioy,
media). Najwaniejsz form wadzy politycznej
jest jednak wadza pastwowa. Jej zakres jest
regulowany przez konstytucj i inne ustawy,
a organy wadzy egzekwuj swe decyzje, posugujc si administracj i aparatem przymusu (prokuratura, wojsko, policja).
WADZA SDOWNICZA stoi na stray sprawiedliwoci. Sdy rozstrzygaj spory midzy obywatelami (prawo cywilne), midzy obywatelami
a wadz (prawo administracyjne) i wymierzaj
kary za popenione przestpstwa (prawo karne).
Sdziowie, aby mogli wypenia dobrze swoje
zadania, musz by niezawili, to znaczy by
wolni od naciskw i wydawa orzeczenia, kierujc
si jedynie obowizujcym prawem i wasnym
sumieniem. Specjalne znaczenie w systemie wadz
pastwa odgrywaj Trybuna Konstytucyjny
i Trybuna Stanu, ktry sprawdza, czy sprawujcy wadz nie naruszyli prawa.
WADZA USTAWODAWCZA (legislatywa)
jedna z centralnych wadz pastwa, ktrej zadaniem jest stanowienie prawa w formie pisemnych
ustaw. W demokracji wspczesnej wadza ustawodawcza naley do parlamentu (jedno- lub dwuizbowego), wybieranego przez og obywateli w
wyborach powszechnych. Do uprawnie wadzy
ustawodawczej w Polsce nale take sprawowanie
kontroli nad finansami pastwa (uchwalanie
budetu) i ocena pracy rzdu (wotum nieufnoci).
WADZA WYKONAWCZA (egzekutywa) jedna
z centralnych wadz pastwa, ktrej zadaniem jest
wykonywanie ustaw i biece zarzdzanie sprawami pastwowymi. W Europie wadza wykonawcza naley najczciej zarwno do prezydenta, jaki do rzdu. Moliwe jest take inne rozwizanie: w Stanach Zjednoczonych gowa pastwa
jest zarazem szefem rzdu.
WOJEWODA urzdnik bdcy przedstawicielem rzdu w wojewdztwie i terenowym organem administracji rzdowej. Do jego zada
nale: wykonywanie polityki rzdu, koordynacja
dziaa rnych agend administracji rzdowej
i niezespolonych (specjalnych), wydawanie przepisw prawa lokalnego oraz nadzr nad organami
samorzdu terytorialnego. Wojewodw powouje
premier ustpuj oni ze stanowisk w momencie
zmiany rzdu.
WOJEWDZTWO jednostka podziau terytorialnego kraju. Mieszkacy wojewdztwa tworz

Slowniczek_:maly koss Slownik

202

27-05-10

21:59

Strona 202

Sowniczek

wsplnot regionaln, ktra samodzielnie i na

wasn odpowiedzialno realizuje okrelone
zadania publiczne. Organami wadzy samorzdu
wojewdzkiego s: sejmik wojewdzki i powoywany przeze zarzd wojewdztwa, na ktrego
czele stoi marszaek wojewdztwa.
WSPLNOTA grupa spoeczna, ktrej czonkw cz silne i trwae wizi emocjonalne.
Podstaw wizi wsplnotowej s najczciej
wsplna historia, tradycje, obyczaje bd wartoci.
Z przynalenoci do wsplnoty wie si zwykle
poczucie odpowiedzialnoci za ni i obowizek
pomagania jej czonkom.
WYBORY metoda wyaniania przedstawicieli
spoeczestwa (np. parlamentarzystw) lub kandydatw na urzdy publiczne (np. prezydent miasta). Szczeglnym rodzajem wyborw s wybory
powszechne, w ktrych mog wzi udzia wszyscy obywatele. W pastwie demokratycznym
mwi si czasem o wyborach picioprzymiotnikowych, gdy s one powszechne, rwne, bezporednie i proporcjonalne oraz odbywaj si w gosowaniu tajnym. W Polsce wybory parlamentarne
i samorzdowe odbywaj si co cztery lata, a prezydenckie co pi lat.
WZROST GOSPODARCZY zwikszanie si
produkcji w danym kraju; stopa wzrostu gospodarczego to wyraony w procentach przyrost PKB
(lub PNB) w cigu roku (lub miesica), uwaany za
dobry wskanik stanu i rozwoju gospodarki.
ZASADA POMOCNICZOCI jedna z zasad
ustroju Polski, a take funkcjonowania Unii
Europejskiej. Zgodnie z ni organy publiczne
wczaj si w rozwizywanie problemu dopiero
wtedy, gdy ludzie lub spoecznoci, ktrych on
dotyczy, nie mog poradzi sobie z nim same.

Podobnie, zasada pomocniczoci w UE polega na

tym, e wsplnota podejmuje dziaania tylko
w takim zakresie i jedynie wwczas, gdy pastwa
czonkowskie nie s w stanie same osign zakadanego celu.
ZASADA SOLIDARNOCI zasada funkcjonowania Unii Europejskiej, zgodnie z ktr kraje
i regiony bogatsze wspieraj regiony sabiej rozwinite i ubosze. Odgrywa wan rol przy
wydawaniu rodkw unijnych dziki niej Polska
i inne kraje postkomunistyczne otrzymuj znacznie wicej z budetu ni do niego wpacaj.
ZBIOROWO grupa ludzi, ktrych czy
chwilowa, nietrwaa wi spoeczna wynikajca
najczciej z faktu wsplnego przebywania w jakim miejscu (mona wic np. mwi o zbiorowoci plaowiczw). Czasem pojcia zbiorowoci
uywa si take w innym sensie okrelajc tym
mianem ludzi, ktrzy maj pewne wsplne cechy,
na przykad wykonuj ten sam zawd.
ZYSK dochd uzyskany w wyniku dziaalnoci
gospodarczej, pomniejszony o koszty poniesione
w trakcie jej prowadzenia. Jeli koszty s wysze
ni osignity dochd, mwimy, e dziaalno
gospodarcza przyniosa strat.
ZWIZEK ZAWODOWY organizacja zrzeszajca pracownikw, stawiajca sobie za cel ochron
ich interesw. W negocjacjach z pracodawcami
zwizki zawodowe staraj si zapewni swoim
czonkom jak najlepsze warunki pracy i jak
najwysze pace. Ostatecznym rodkiem nacisku,
jaki mog zastosowa, aby wymusi spenienie
swychpostulatw, jest strajk, to znaczy przerwanie pracy i wstrzymanie produkcji.