BOGDAN WALCZAK

Co to jest jezyk polityki?

Przyjmijmy na wstepie bez dyskusji, ze jezyk polityki istnieje. Przesanka takiego
zaozenia moze byc chocby obecna konferencja. Skoro grono powaznych badaczy (sadze, ze bez przesady czy pochlebstwa mozna tak okreslic jej uczestnikw)
zgasza w niej swj udzia, zapowiadajac referaty traktujace o rznych aspektach
jezyka polityki, to znaczy, ze przynajmniej praktycznie identyfikuje jego przejawy, a zatem dysponuje chociazby wiedza jasna w kwestii, co to jest jezyk polityki. Chodzioby zatem o to, by od wiedzy jasnej w tym przedmiocie dojsc do
wiedzy wyraznej.
Ograniczajac do absolutnego minimum strone terminologiczna naszego wywodu stwierdzimy tylko, iz w wyrazeniu jezyk polityki jezyk nie oznacza oczywiscie ani jezyka w ogle (jako dwuklasowego systemu znakw arbitralnych o charakterze fonemowym), ani jezyka narodowego (etnicznego, etnolektu). W gre nie
wchodzi tez uzycie wyraznie metaforyczne w rodzaju jezyk (czy mowa) kwiatw.
A zatem jezyk w wyrazeniu jezyk polityki moze oznaczac tylko jedno: odmiane
jezykowa w tym znaczeniu, w jakim termin ten zosta uzyty w tytuach znanych prac Antoniego Furdala czy Aleksandra Wilkonia1.
Odmiany jezykowe (zwane tez jezykami, wariantami, wersjami, typami itp.)
sa skutkiem zrznicowania jezyka narodowego. Zrznicowanie to moze byc
zasadniczo trojakie: terytorialne, socjalne (w najszerszym rozumieniu tego sowa) i funkcjonalne lub stylowe (rwniez w najszerszym tego sowa znaczeniu).
W zwiazku z tym i odmiany jezykowe moga byc zasadniczo trojakie: terytorialne, socjalne i funkcjonalne (stylowe).
Jest sprawa oczywista, ze jezyk polityki nie jest odmiana terytorialna. W tym
miejscu jednak oczywistosc sie konczy. Nie jest juz cakiem oczywista
odpowiedz na pytanie, czy jezyk polityki jest odmiana socjalna (srodowiskowa).
Innymi sowy: czy jezyk polityki to tyle co jezyk politykw jak jezyk uczniowski (gwara uczniowska) to tyle co jezyk uczniw, a jezyk zodziejski (gwara
zodziejska, zargon zodziejski itp.) to tyle co jezyk zodziei.
1
A. F u r d a l, Klasyfikacja odmian wspczesnego jezyka polskiego, Wrocaw 1973;
A. W i l k o n, Typologia odmian jezykowych wspczesnej polszczyzny, Katowice 1987.

16

BOGDAN WALCZAK

Autorami tekstw, ktre identyfikujemy (kierujac sie wiedza jasna w tym

wzgledzie) jako przejawy (realizacje) jezyka polityki, sa 1) politycy, 2) ludzie
z nimi zwiazani (doradcy, rzecznicy prasowi, specjalisci z zakresu socjotechniki,
propagandy, reklamy itp. ich rola jest szczeglnie widoczna w czasie kampanii
wyborczych) i 3) dziennikarze, zwaszcza (czy scislej) dziennikarze wyspecjalizowani w problematyce politycznej. Wprawdzie co czesto sie podkresla nie
wytworzya sie jeszcze w Polsce warstwa (grupa) politykw zawodowych i dzisiejsze elity polityczne skadaja sie w przewazajacej czesci nie z profesjonalistw, lecz z amatorw. Mimo to sadze, iz autorzy tekstw identyfikowanych jako
realizacje jezyka polityki stanowia jakies srodowisko, choc nie jest to zapewne
srodowisko tak spjne i wyraznie okreslone, jak uczniowskie, studenckie, owieckie itp. Z punktu widzenia nadawcy tekstw politycznych mozna by zatem
okreslic jezyk polityki jako jezyk srodowiska nazwijmy je umownie politykw i ludzi z nimi zwiazanych (srodowiska polityki). Co jednak nie pozwala nam uznac jezyka polityki za odmiane srodowiskowa (a wiec socjalna),
to wzglad na odbiorce tych tekstw.
Odmiany srodowiskowe suza przede wszystkim (jesli nie wyacznie) komunikacji jezykowej (w szerokim tego sowa znaczeniu, nie wyaczajacym ekspresji
jezykowej) wewnatrz srodowiska (grupy). Posugiwanie sie nimi jest oznaka
przynaleznosci do grupy i przynajmniej w pewnym stopniu przejawem izolacji w stosunku do innych grup. Jest mwiac najkrcej znakiem i wyrazem
pewnego wtajemniczenia aczacego czonkw grupy i odrzniajacego ich od profanw. Stad obecne we wszystkich odmianach srodowiskowych (choc w rznym
stopniu zaleznie od izolacji danego srodowiska w stosunku do pozostaej czesci
spoeczenstwa) pierwiastki tajnosci, a w kazdym razie bezsporna hermetycznosc
jezykowa (dzis juz oczywiscie bardziej teoretyczna czy modelowa niz empiryczna wobec nieostrosci podziaw spoecznych i granic srodowiskowych, powodujacej wzajemne przenikanie sie rznych odmian i przepyw srodkw jezykowych wasciwych jednym odmianom do innych odmian).
Tymczasem tej modelowej, zamierzonej hermetycznosci nie obserwuje sie
w jezyku polityki. Przeciwnie teksty bedace realizacjami jezyka polityki maja
w intencji ich autorw trafic do mozliwie najszerszych rzesz spoeczenstwa,
uzytkownikw jezyka narodowego. (Jesli zdarzaja sie hermetyczne teksty polityczne jest to wypadek bedu w sztuce, spowodowany zwykle uleganiem hermetycznym modom i snobizmom jezykowym2). Choc wiec nadawcy tekstw
2

Trzeba tu jeszcze zaznaczyc, ze czym innym jest hermetycznosc, a czym innym pewna
niedookreslonosc czy oglnikowosc niektrych tekstw politycznych oraz ich daleko nieraz posunieta formulicznosc (operowanie gotowymi, kazdorazowo tylko odtwarzanymi reprodukowanymi
formuami o charakterze swoistych eufemizmw). Cechy te prymarnie sa wasciwe bliskiej jezykowi polityki (choc bynajmniej nie tozsamej z nim) odmianie jezykowej, jaka jest jezyk dyplomacji (oglnikowosc i formulicznosc sa w nim skutkiem swoistego dyplomatycznego tabu jezykowego zob. na ten temat m.in. S. W i d a k, Tabu i eufemizm w jezykach nowozytnych, Biuletyn
Polskiego Towarzystwa Jezykoznawczego XII, 1963; tenze, Zagadnienie tabu i eufemizmu w je-

Co to jest jezyk polityki?

17

politycznych daliby sie pewnie zdefiniowac w kategoriach dosc wprawdzie

luznego srodowiska spoecznego, intencjonalny uniwersalizm przeznaczenia
tych tekstw (adresowanych do wszystkich uzytkownikw jezyka narodowego)
nie pozwala uznac jezyka polityki za odmiane srodowiskowa (a wiec socjalna).
Czy jest wiec jezyk polityki odmiana funkcjonalna (stylowa)?
Przy zasadniczej zgodzie co do kryteriw wyodrebniania odmian funkcjonalnych (stylowych) obserwuje sie wsrd badaczy daleko posuniete rznice co do
stopnia szczegowosci podziau jezyka oglnego (literackiego) na odmiany stylowe, a tym samym co do ich liczby. Skrajnie minimalistyczne stanowisko
zajmuje w tym wzgledzie Antoni Furdal, ktry wyodrebnia tylko trzy odmiany:
potoczna, naukowo-zawodowa i artystyczna3. Na og wyrznia sie tych odmian
wiecej, odmiany politycznej nie wyrznia jednak sposrd dotychczasowych
badaczy nikt. Co gorsza, wiele dotychczasowych ujec funkcjonalnego zrznicowania jezyka oglnego rozrywa jezyk polityki w tym sensie, iz rzne
teksty bedace jego realizacjami sytuuje w rznych odmianach (np. jedne teksty
polityczne w mysl tych ujec znajda sie w obrebie realizacji stylu publicystycznego, dziennikarskiego, inne w obrebie realizacji stylu przemwien itp.). Skania
to do wniosku, ze odmiana polityczna nie jest klasyczna odmiana funkcjonalna, taka jak jezyk potoczny, naukowy, urzedowy, artystyczny itp.
Rozstrzygniecia interesujacego nas tutaj zagadnienia statusu jezyka polityki
nie przyniesie takze odwoanie sie do rozwijanej ostatnio koncepcji genologii
lingwistycznej, zajmujacej sie w odrznieniu od genologii literackiej nieartystycznymi gatunkami wypowiedzi4. Jest rzecza oczywista, ze takie realizacje
jezyka polityki, jak program rzadowy czy partyjny, przemwienie sejmowe, mowa wiecowa, slogan wyborczy itp., nie wykazuja wsplnych cech gatunkowych,
nie dadza sie zatem sprowadzic do jednego gatunku wypowiedzi jezykowej.
Stosunkowo najatwiejsze byoby usytuowanie jezyka polityki w matrycowym schemacie caosciowej klasyfikacji odmian jezykowych Tadeusza Zgki.
Kryterium tej klasyfikacji stanowia relacje dychotomiczne. Pod wzgledem formalnym przypominaja one zwaszcza binarne relacje uzywane do klasyfikacji na
przykad dzwiekw mowy, proponowane w tradycyjnej fonologii strukturalnej5.
zykach romanskich, Kwartalnik Neofilologiczny XII, 1965, nr 1; M. S z w e c o w - S z e wc z y k, Tabu i eufemizmy jezykowe dawniej i dzis, Poradnik Jezykowy 1974, nr 6; B. W a lc z a k, Magia jezykowa dawniej i dzis, [w:] Jezyk zwierciadem kultury, czyli nasza codzienna
polszczyzna, red. H. Zgkowa, Poznan 1988). W niektrych tekstach jezyka polityki cechy te sa
wynikiem wpywu jezyka dyplomacji.
3
dz. cyt.
4
Zob. m.in. M. B a c h t i n, Estetyka twrczosci sownej, prze. D. Ulicka, Warszawa 1986;
A. W i e r z b i c k a, Genry mowy, [w:] Tekst i zdanie. Zbir studiw, red. T. Dobrzynska
i E. Janus, Wrocaw 1983; przede wszystkim S. G a j d a, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, [w:]
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2: Wspczesny jezyk polski red. J. Bartminski, Wrocaw
1993, s. 245258.
5
T. Z g k a, Parametry zrznicowania jezykowego, [w:] Struktura logiczna rozumowan
lingwistycznych, red. J. Pogonowski i T. Zgka, Poznan 1990, s. 184.

18

BOGDAN WALCZAK

Na schemat zrznicowania jezykowego (liste opozycji binarnych) skada sie

5 wymiarw, z ktrych kazdy obejmuje kilka parametrw (niektre z nich, ujete
w nawias, maja charakter potencjalny):
1. Rodzaj kanau: mwionosc, (gestowosc).
2. Rodzaj kontaktu: bezposredniosc (face to face), oficjalnosc, spontanicznosc, (personalnosc).
3. Rodzaj sensu komunikacyjnego: dialogowosc, informacyjnosc, perswazyjnosc, artystycznosc, performatywnosc.
4. Parametry spoeczne: dorososc, wyksztacenie, profesjonalnosc, (otwartosc), (meskosc)6.
5. Parametry osadnicze: regionalnosc, wiejskosc.
Kazdy z parametrw moze w trakcie wyrzniania i charakterystyki poszczeglnych odmian przybrac trzy wartosci: +, i +/.
Jezyk polityki mozna w tym schemacie scharakteryzowac (a wiec i usytuowac) przypisujac poszczeglnym parametrom nastepujace wartosci: +/ mwionosc, +/ bezposredniosc, + oficjalnosc, spontanicznosc, +/ dialogowosc, +/
informacyjnosc, + perswazyjnosc, +/ artystycznosc, +/ performatywnosc,
+ dorososc, + wyksztacenie, +/ profesjonalnosc, + otwartosc, regionalnosc,
wiejskosc7. Rzecz w tym, iz w ten sposb scharakteryzowany (i usytuowany)
jezyk polityki nie odrznia sie wystarczajaco wyraznie od innych w praktyce (na
podstawie wiedzy jasnej) wyodrebnianych odmian: atwo zauwazyc, ze w zasadzie takie same (dyskusyjna moze byc tu jedynie wartosc + parametru oficjalnosc) wartosci przyjmuja poszczeglne parametry przy prbie scharakteryzowania (i tym samym usytuowania) jezyka reklamy. Schemat Tadeusza Zgki, zadowalajacy przy wyrznianiu klasycznych odmian funkcjonalnych (a takze
odmian socjalnych i terytorialnych), okazuje sie wiec zbyt oglny przy prbie
wyodrebnienia takich odmian, jak jezyk polityki8.
6
Parametr gestowosc umozliwia wyrznienie jezyka migowego guchoniemych (+ gestowosc). Futurologiczny parametr personalnosc umozliwia odrznienie kontaktu miedzy podmiotami ludzkimi (+ personalnosc) od kontaktu miedzy czowiekiem a maszyna ( personalnosc).
Mao istotny dla polszczyzny parametr meskosc umozliwia wyrznienie jezyka kobiet ( meskosc). Tych parametrw nie biore pod uwage przy ponizszej prbie charakterystyki odmiany
politycznej. Uwzgledniam natomiast parametr otwartosc umozliwiajacy wyrznienie odmian
tajnych: zargonw, grypsery itp. ( otwartosc).
7
Niektre parametry sa oczywiste, inne wymagaja komentarza. Parametr dorososc nie
wiaze sie w sposb scisy z wiekiem, suzy natomiast do wyrznienia odmian dzieciecych i modziezowych ( dorososc); dorososc oznacza wiec po prostu niemodziezowosc. Rwniez
parametr wyksztacenie nie wiaze sie z jakims jego okreslonym stopniem, suzy natomiast do
wyrznienia polszczyzny kulturalnej, czyli oglnopolskiego jezyka literackiego (+ wyksztacenie).
Parametr regionalnosc nie oznacza regionalnego zabarwienia odmian oglnopolskich, lecz suzy
do wyrznienia gwar terytorialnych (+ regionalnosc). Wreszcie parametr wiejskosc umozliwia
odrznienie gwar ludowych, wiejskich (+ wiejskosc) od gwar miejskich ( wiejskosc).
8
Wprawdzie autor sie zastrzega, ze jego schemat klasyfikacyjny ma charakter otwarty, co
umozliwia z jednej strony wprowadzenie do schematu nowych, niepostrzegalnych obecnie odmian, wersji, typw itp., z drugiej natomiast dopuszczalna jest modyfikacja (uzupenienie badz

Co to jest jezyk polityki?

19

Jezeli zgodzimy sie z teza, ze jezyk polityki jest uzyciem jezyka oglnego
(prymarnie w jego wariancie oficjalnym) do komunikowania (w szerokim tego
sowa rozumieniu, nie wyaczajacym ekspresji, perswazji itp.) o sprawach politycznych (a wiec w okreslonym celu) musimy sie w konsekwencji zgodzic
z wnioskiem, ze jest on odmiana jednak przede wszystkim funkcjonalna. Prba
jego usytuowania na tle klasycznych odmian funkcjonalnych (stylowych) wymaga jednak przyjecia nastepujacych (w niektrych wypadkach mniej lub bardziej kontrowersyjnych) zaozen:
1. Uszczegowianie podziau jezyka oglnego (literackiego) na odmiany
funkcjonalne (stylowe) moze prowadzic nie tylko do wyodrebnienia bardziej
szczegowych odmian w obrebie powszechnie przyjmowanych klasycznych
odmian funkcjonalnych, lecz takze do wyodrebnienia odmian pogranicznych,
krzyzujacych sie z podziaem klasycznym (np. wyodrebnienie jezyka polityki
krzyzowaoby sie z podziaem na takie odmiany funkcjonalne, jak styl publicystyczny dziennikarski i styl przemwien).
2. Jednym z kryteriw podziau na odmiany funkcjonalne moze byc kryterium tematyczne (tzn. sfera rzeczywistosci pozajezykowej, o ktrej sie mwi).
Kontrowersyjnosc tego zaozenia osabia fakt, iz kryterium tematyczne jest
powszechnie przyjmowane jako podkryterium przy bardziej szczegowym
podziale (rznicowaniu) stylu naukowego (na style rznych dziedzin nauki i dyscyplin naukowych)9. Oczywiscie zasadnosc kryterium tematycznego znalazaby potwierdzenie dopiero wtedy, gdyby sie okazao, ze wyrznione na jego
podstawie odmiany odznaczaja sie jako cechami swoistymi czyms wiecej niz
tylko swoistym tematycznym sownictwem (terminologia). Sadze, ze jezyk
polityki ten warunek spenia.
3. Przy wyodrebnianiu odmian funkcjonalnych (stylowych) moga w gre
wchodzic zarwno w planie nadawcy, jak i odbiorcy tekstw realizujacych te
odmiany takze czynniki natury srodowiskowej (a wiec socjalnej). To zaozenie
z pozoru wydaje sie najbardziej kontrowersyjne, warto jednak zwrcic w tym
kontekscie uwage na fakt, iz na przykad w wypadku tekstw realizujacych styl
artystyczny nadawca (choc nie odbiorca, bo przeznaczone sa one przynajmniej
intencjonalnie dla wszystkich uzytkownikw jezyka oglnego) moze byc okreslony w kategoriach srodowiskowych, a w wypadku tekstw realizujacych styl
naukowy (choc juz nie popularnonaukowy) srodowiskowo moga byc okresleni
i nadawca, i odbiorca (sa to teksty wytwarzane przez specjalistw danej dziedziny nauki dla tychze specjalistw).
eliminowanie) listy zaproponowanych opozycji (dz. cyt., s. 184), jednak juz prba uwzglednienia
kryterium dominujacej funkcji jezykowej (por. nizej) wymagaaby przy ujeciu binarnym wprowadzenia tylu parametrw, ile mozna funkcji jezykowych wyrznic, a prby uwzglednienia kryterium tematycznego (por. nizej) w ogle nie mozna sobie w ujeciu binarnym wyobrazic.
9
Zob. S. G a j d a, Podstawy badan stylistycznych nad jezykiem naukowym, Wrocaw 1982;
M. R a c h w a o w a, Sownictwo tekstw naukowych, Wrocaw 1986; S. M i k o a j c z a k,
Skadnia wspczesnych tekstw naukowych, Poznan 1990.

20

BOGDAN WALCZAK

4. Konstytutywnym czynnikiem odmiany funkcjonalnej (stylowej) moze byc

dominujaca w niej funkcja jezykowa. To zaozenie jest najmniej kontrowersyjne
(jesli w ogle kontrowersyjne), gdyz w praktyce na podstawie dominujacej funkcji jezykowej wyrznia sie na przykad takie klasyczne odmiany stylowe, jak
styl artystyczny (dominacja funkcji poetyckiej, czyli autotelicznej).
Przyjecie tych zaozen pozwoli na okreslenie jezyka polityki jako funkcjonalnej odmiany jezyka oglnego (prymarnie w jego wariancie oficjalnym), stosowanej w tekstach, ktre: 1) sa wytwarzane przez srodowisko politykw i ludzi
z nimi zwiazanych (doradcw, rzecznikw prasowych, pozostajacych na usugach politykw specjalistw z dziedziny socjotechniki, propagandy, reklamy
itp.) oraz dziennikarzy specjalizujacych sie w problematyce politycznej, 2) sa
adresowane intencjonalnie do wszystkich uzytkownikw jezyka oglnego, 3) dotycza sfery polityki i 4) odznaczaja sie dominacja funkcji perswazyjnej (przy
obecnosci w rznych tekstach tej odmiany w bardzo rznym stopniu, w tym
rwniez zerowym takze innych funkcji, takich jak informacyjna, ekspresywna
czy autoteliczna)10.
10

Zadowalajacego rozstrzygniecia statusu jezyka polityki nie przynosi takze obcojezyczna

literatura przedmiotu. W najlepiej mi znanej literaturze w jezyku francuskim nie brak wprawdzie
prac na temat jezyka polityki, refleksja teoretyczna nie idzie tam jednak w parze z osiagnieciami
materiaowymi. Najduzsza tradycje maja badania nad sownictwem i frazeologia polityczna, zwaszcza w ujeciu historycznym (mam tu na mysli prace w rodzaju J. D u b o i s, Le Vocabulaire
politique et social en France de 1869 1873 travers les oeuvres des crivains, les revues et les
journaux, Paris 1962). Sporo prac traktuje tez o wpywie rzeczywistosci spoeczno-politycznej na
jezyk, a zwaszcza na sownictwo i frazeologie (np. Lexique et faits sociaux, red. B. Conein, Lille
1986). O wiele rzadsze sa prace koncentrujace sie na jezyku polityki jako traktowanym caosciowo
fenomenie jezykowym (jak np. Le Discours politique, red. C. Kerbrat-Orecchioni i M. Mouilland,
Lyon 1984). Nawet w nich przedmiot opisu i analizy jest jednak wynikiem intuicji badawczej: opis
i analiza dotycza raczej realizacji jezyka polityki (tekstw politycznych), identyfikowanych na
podstawie wiedzy jasnej. Uoglnienia, dosc rzadkie, zmierzaja na og (jesli abstrahowac od
pewnej swoistosci terminologicznej jezykoznawstwa francuskiego) w kierunku ustalen przyjetych
w niniejszej pracy. Obszernej literatury (podobnie zreszta jak w jezyku niemieckim i angielskim,
jak wreszcie w ostatnich latach w jezyku polskim) doczekao sie tylko jedno zjawisko zwiazane z jezykiem polityki (i nie tylko z nim), a mianowicie tzw. nowomowa. W tej pracy sie jednak
nowomowa nie zajmuje, a ponadto literatura na jej temat jest stosunkowo dobrze znana (najbardziej
klasyczne pozycje obcojezyczne zostay przeozone na jezyk polski).