Aleksander Konieczny

Historia budowy kaplic

przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu
w wietle najnowszych bada
architektonicznych i dendrochronologicznych
Nieznane redniowieczne malowido cienne
na fasadzie zachodniej
kocioa w. Jakuba w Toruniu

Nadbitki z:

DZIEJE I SKARBY
KOCIOA WITOJAKUBSKIEGO
W TORUNIU
Materiay z IV Sesji Naukowej
Toruskiego Oddziau Stowarzyszenia Historykw Sztuki,
z cyklu Dzieje i skarby kociow toruskich,
zrealizowanej przy wsppracy
Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu,
2628 padziernika 2009 roku.
Redakcja naukowa: Katarzyna Kluczwajd
ISBN 978-83-7285-542-8

Toru 2010

Aleksander Konieczny

Historia budowy kaplic

przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu
w wietle najnowszych bada
architektonicznych i dendrochronologicznych
Przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu podobnie jak w wypadku
wielu innych wity gotyckich kaplice wybudowano jeszcze w okresie
redniowiecza. Budowanie kaplic bocznych przy kocioach byo wynikiem
zapotrzebowania spoecznego na wydzielone przestrzenie liturgiczne dla dziaajcych wwczas bractw religijnych (dewocyjnych) i korporacji zawodowych
(cechw i gildii), jak rwnie wyrniajcych si pozycj spoeczn i majtkow fundatorw prywatnych. Gwnym powodem, dla ktrego budowano
kaplice, byy fundacje prywatnych mszy, odprawianych za dusze zmarych.
Jest pewnym fenomenem, e od pocztku XIV w. w miastach hanzeatyckich pnocnych Niemiec zapanowaa trwajca nieprzerwanie do czasu
reformacji moda na budow kaplic bocznych przy miejskich kocioach
parafialnych, klasztornych, biskupich i szpitalnych. Zazwyczaj kaplice dostawiano jako przybudwki do istniejcych ju kociow. Niekiedy byy one
jednak planowane i realizowane rwnoczenie z budow wity, tworzc
z nimi zintegrowane kompleksy architektoniczne1. Kaplice, ktre wtrnie
dostawiano do cian korpusu nawowego, tworzono przebijajc wielkie
arkady w miejscu okien w zewntrznych cianach naw bocznych pomidzy szkarpami i dodajc, na przedueniu szkarp, ciany dziaowe midzy
kaplicami. Cakowicie nowe byy w tym wypadku tylko zewntrzne ciany

Za przykad takiego rozwizania z terenu byego pastwa zakonnego w Prusach moe

suy koci Mariacki w Toruniu, jak rwnie halowe prezbiterium kocioa Mariackiego
w Gdasku.
1

91

Aleksander Konieczny

kaplic z oknami i ewentualnie szkarpami oraz zamknicie przestrzeni od

gry w postaci dekoracyjnych sklepie. Cao przykrywa oddzielny dach,
niekiedy uzupeniany szczytami bocznymi, bd frontowymi2.
W toruskim kociele pw. w. Jakuba mamy do czynienia zarwno
z kaplicami wzniesionymi wsplnie z korpusem nawowym i wie, jak
rwnie fundowanymi i zrealizowanymi pniej. cznie przy kociele tym
powstao 10 kaplic, z ktrych 7 byo wynikiem przebudowy naw bocznych.
Powszechnie przyjmuje si, e budow kaplic bocznych przy kociele
pw. w. Jakuba rozpoczto w roku 13493 lub 1359, poniewa w tych latach
wzmiankowano kaplic braci Johannesa Aldewiese (Aldeweise) i Johannesa
Jungewiese (Jungeweise). Mimo, e Arthur Semrau ju w 1929 roku ustali, i
data 1349 jest bdna4, w literaturze pojawia si ona do czsto5. Natomiast

Najbardziej reprezentatywny przykad kaplic ze szczytami frontowymi znany jest z kocioa parafialnego w Ornecie.
3
Carl Peter Woelky, Regesten und Urkunden-Verzeichniss ber das BenedictinerJungfrauenkloster in Thorn nebst der demselben berwiesenen S. Jacobskirche und
dem Hospital zum heiligen Geist, Altpreussische Monatsschrift, N.F., Bd. 17, 1880, H. 78,
s. 589642, s. 593, nr 14, poda: 1349. Stiftung der Kapelle des Altwiese und Jungwiese in
der Jacobskirche (Or. RA. IX. 38.)
4
Arthur Semrau, Die Neustadt Thorn whrend ihrer Selbstndigkeit 1264-1454, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins fr Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 37, 1929, s. 1170,
s. 31, stwierdzi, e wzmianka o fundacji kaplicy w 1349 r., opublikowana przez C. P. Woelky, jest pomyk. Ostatnio: Piotr Oliski, Fundacje mieszczaskie w miastach pruskich
w okresie redniowiecza i na progu czasw nowoytnych, Toru 2008, s. 212214, przyp.
934, wyjani, w jaki sposb pogld o rzekomym dokumencie z 1349 r. trafi do literatury.
5
Na bdnej informacji rozpowszechnionej przez C. P. Woelky opar si Johannes Heise,
Die Bau- und Kunstdenkmler der Provinz Westpreussen, Bd. II, Kulmerland und Lbau,
H. 7, Der Kreis Thorn. Die Stadt Thorn, Danzig 1889, s. 311, a za nim: Otto Freymuth,
Untersuchungen zur mittelalterlichen Baugeschichte der Neustdter Pfarrkirche St. Jakobi
zu Thorn, w: Thorn Knigin der Weichsel 1231-1981, hrsg. v. Bernhard Jhnig, Peter Letkemann, Gttingen 1981, (Beitrge zur Geschichte Westpreuens. Zeitschrift der CopernicusVereinigung zur Pflege der Heimatkunde und Geschichte Westpreuens e.V., Nr. 7), s. 1398,
s. 98; Teresa Mroczko, Architektura gotycka na ziemi chemiskiej, Warszawa 1980, s. 167;
Teresa Mroczko, Andrzej Wodarek, Koci par. p.w. w. Jakuba, w: Architektura gotycka
w Polsce, red. Teresa Mroczko, Marian Arszyski, t. 2, Katalog zabytkw, red. Andrzej Wodarek,
Warszawa 1995, (Dzieje sztuki polskiej, t. 2), s. 241243, s. 242; Steffani Becker-Hounslow,
Der Beitrag Englands zur Entstehung und Entwicklung figurierter Gewlbe im Deutschordensstaat Preuen, Schwerin 1998, s. 117, 129; Jerzy Domasowski, Z historii kocioa.
Wyposaenie wntrza, w: Liliana Krantz-Domasowska, Jerzy Domasowski, Koci witego
Jakuba w Toruniu, Toru 2001, (Zabytki Polski Pnocnej, t. 11), s. 823, 69137, s. 10;
Liliana Krantz-Domasowska, Architektura, w: L. Krantz-Domasowska, J. Domasowski, Koci
2

92

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

pewny jest przekaz z dokumentu z koca roku 1359, mwicy o tym, e

bracia Johannes Aldewise i Johannes Jungewise funduj ein selgerete, czyli
zakadaj fundusz, przeznaczony na odprawianie mszy w intencji zbawienia
dusz swoich i krewnych, przy otarzu w rodzinnej kaplicy w kociele pw.
w. Jakuba. Czyni to za zgod opatki konwentu benedyktynek, jednoczenie
przekazujc prawo patronatu Radzie Nowego Miasta Torunia6. Poniewa
wszyscy dotychczasowi badacze kocioa witojakubskiego przyjli, e zakoczenie prac budowlanych przy korpusie nawowym nastpio do poowy
XIV w., powszechnie sdzono, e kaplica Jungewiesenw jako pierwsza
zostaa dobudowana do ktrej z ukoczonych wczeniej naw. Johannes
Heise zlokalizowa j przy naroniku poudniowo-wschodnim korpusu
nawowego, sugerujc si czciowo przesonit ostrouczn blend na
szkarpie zachodniej tej kaplicy [il. 1]. Uzna on, e kaplica Jungewiesenw
musiaa jaki czas sta niezalenie, a budow poudniowego rzdu kaplic
kontynuowano w kierunku zachodnim7 [il. 2]. Wszyscy pniejsi badacze
przyjli ten pogld bez zastrzee8. Czas budowy pozostaych kaplic bocznych okrelano rnie. Semrau przyj, e poudniowy rzd kaplic ukoczony
zosta okoo 1405 roku, pnocny za w trudnych czasach (po poarze
miasta w 1423 roku lub po klsce godowej 1427 roku), okoo lat 1424 lub

witego Jakuba w Toruniu, j. w., s. 2468, s. 52; Christofer Herrmann, Mittelalterliche

Architektur im Preuenland. Untersuchungen zur Frage der Kunstlandschaft und -geographie, Petersberg 2007, (Studien zur Internationalen Architektur- und Kulturgeschichte, 56),
s. 763.
6
Urkundenbuch des Bisthums Culm, bearb. v. Carl Peter Woelky, Tl. 1, Das Bisthum
Culm unter dem deutschen Orden 1243-1466, Danzig 1885, nr 303; Preuisches Urkundenbuch, Bd. 5, hrsg. v. Klaus Conrad, Marburg 1973, nr 827; Arthur Semrau: Kirchliches
Urkundenbuch der Neustadt Thorn 1263-1455, Mitteilungen des Coppernicus-Vereins fr
Wissenschaft und Kunst zu Thorn, H. 38, 1930, s. 65126, nr 9; Die Neustadt Thorn, jak
w przyp. 4, s. 31, by zdania, e budow pierwszej kaplicy sfinansowa, w roku 1359 lub
nieco wczeniej, Johannes Jungewiese.
7
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 302, 311.
8
A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 31, 36 nn; Halina Tarnowska,
Koci w. Jakuba w Toruniu, mps, Pozna 1939 (Biblioteka Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), s. 17; Preuisches Urkundenbuch, Bd. 5,
jak w przyp. 6, s. 467, przyp. 4; T. Mroczko, Architektura gotycka, jak w przyp. 5, s. 167;
O. Freymuth, Untersuchungen, jak w przyp. 5, s. 37, 98; S. Becker-Hounslow, Der Beitrag
Englands, jak w przyp. 5, s. 117, 129; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5,
s. 36; P. Oliski, Fundacje mieszczaskie, jak w przyp. 4, s. 212 nn. Jedynie T. Mroczko,
A. Wodarek, Koci, jak w przyp. 5, s. 242, podaj, e budow kaplic rozpoczto od
wschodniego przsa nawy pnocnej, ale zapewne jest to bd drukarski.
93

Aleksander Konieczny

Il. 1. Domniemana kaplica z 1359 roku kocioa witojakubskiego, (pierwsza

wymieniana rdowo), widok od poudniowego zachodu. Blenda na zachodniej szkarpie kaplicy pd.-wsch. czciowo zasonita ssiedni kaplic.
Fot. A. Konieczny, 2010 r.

1428. Do takiego wniosku skonia go uwaga Heisego odnonie do sabszego jakociowo materiau, uytego do budowy kaplic pnocnych i kruchty
pnocno-zachodniej9. Inni badacze uznali, e budowa kaplic bocznych

9
A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 41; z tym pogldem zgadaj si:
H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 17 nn, 37, 67, 71; Maria i Eugeniusz
Gsiorowscy, Toru, Warszawa 1963, s. 49; Lucyna Raska, Warsztat budowlany toruskiego kocioa w. Jakuba w redniowieczu, Rocznik Toruski, 14, 1979, s. 317341, s. 324;
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmler West- und Ostpreuen. Die ehemaligen Provinzen
West- und Ostpreuen (Deutschordensland Preuen) mit Btower und Lauenburger Land,
bearb. v. Michael Antoni, vollst. neubearb. auf der Grundlage des 1952 erschienenen, v. Ernst

94

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 2. Lokalizacja domniemanej kaplicy z 1359 roku i kierunek budowy kaplic bocznych przy nawie poudniowej,
wedug Johannesa Heisego.
Oprac. A. Konieczny

postpowaa stopniowo do poowy XV w.10 Stajc w opozycji do tych opinii,

Teresa Mroczko przyja, e czwarta faza budowy kocioa, datowana przez
ni na okoo roku 1350, obja oprcz budowy ostatniej kondygnacji wiey
rwnie kaplice midzy przyporami i dwuprzsow krucht pnocn11.
Podobne stanowisko zaj niedawno Christofer Herrmann, stwierdzajc, e
jednorodno wykonania przemawia za szybk realizacj wszystkich kaplic
w latach od okoo 1345 do okoo 136012.
Pierwotne dachy pulpitowe kaplic bocznych nie zachoway si i nie
mona byo posuy si metod dendrochronologiczn do ich datowania,
jak wczeniej w przypadku innych czci kocioa13. Jednak obserwacje,

Gall, Bernhard Schmid, Grete Tiemann, bearb. Bandes Deutschordensland Preuen im

Handbuch der Deutschen Kunstdenkmler v. Georg Dehio, Mnchen [u.a.] 1993, s. 617.
10
Jerzy Z. oziski, Pomniki sztuki w Polsce, t. II, cz. 1, Pomorze, Warszawa 1992, s. 483;
Andrzej Klim, Marzena Stocka, Koci pw w. Jakuba w Toruniu, Toru 1997, s. 3.
11
T. Mroczko, A. Wodarek, Koci, jak w przyp. 5, s. 242.
12
Ch. Herrmann, Mittelalterliche, jak w przyp. 5, s. 763.
13
Po dachach pulpitowych kaplic, ktre opieray si o dachy naw bocznych, zachoway si
jedynie lady na sterczynkach. Informacje o badaniach dendrochronologicznych pozostaych
95

Aleksander Konieczny

Il. 3. Kaplica Krzya w., widok od poudniowego zachodu.

Fot. A. Konieczny, 2010 r.

poczynione ostatnio na poddaszach naw bocznych i elewacjach, pozwoliy

odtworzy wzgldn chronologi budowy kaplic, ktra jest odmienna od
dotychczas przyjtych ustale. Ani Heise, ani pniejsi badacze nie zwrcili
uwagi na to, e na poddaszach naw bocznych zachowane s murowane pszczyty kaplic, ktre przez jaki czas stanowiy oson poddaszy i dekoracj
poszczeglnych kaplic od strony niezabudowanej. Badania architektoniczne
pozwoliy stwierdzi, e najstarsz kaplic rzdu poudniowego jest kaplica
przy przle przywieowym (ob. Krzya w.) [il. 3]. Ma ona wasny pszczyt
z oknem nie tylko od strony zachodniej, lecz take od strony wschodniej,
z bardzo starannie opracowanym licem [il. 4]. Moe to wiadczy, e mimo
planowanej budowy nastpnej kaplicy na co wskazuje pozostawienie strzpi na szkarpie wschodniej [il. 5] liczono si z tym, e jaki czas bdzie
ona sta niezalenie [il. 6]. Ssiadujca z ni, 3. kaplica od wschodu (ob.
w. Anny), ma rwnie pszczyt z licem od wschodu gdy j wybudowano
nie byo wic jeszcze zabudowy od strony wschodniej. Tym razem jednak

czci kocioa zawieraj dokumentacje konserwatorskie i ekspertyzy dendrochronologiczne,

wykonane przez autora na zlecenie Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu.
96

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 4. Kaplica Krzya w., pszczyt od strony wschodniej wiadczcy, e

kaplica ta powstaa jako pierwsza w rzdzie poudniowym i jaki czas
staa niezalenie.
Fot. A. Konieczny, 2007 r.

szczyt dodatkowo otrzyma opracowanie malarskie w dwuwarstwowym biaoczerwonym wtku pasowym [il. 7]. Nastpny szczyt, nalecy do 1. kaplicy od
wschodu (ob. Matki Boskiej Racowej, d. w. Benedykta, pierwotnie Marii
Magdaleny), ma lico opracowane identycznie, ale skierowane w przeciwn
stron, czyli na zachd [il. 8]. Szczyt ten stoi nad cian midzykapliczn,
dekorowan wspomnian ostroukow blend, ktrej istnienie skonio
Heisego do sformuowania tezy, i kaplica ta bya pierwsz i przez pewien okres
stojc samodzielnie. W istocie wydaje si, e kaplica ta faktycznie duszy
czas staa niezalenie, ale na podstawie analizy opracowania szczytw mona
przyj, e powstaa ona najprawdopodobniej wraz z 3. kaplic od wschodu (ob. w. Anny). Poniewa szczyty kaplicy 3. od wschodu (ob. w. Anny)
i 1. od wschodu (ob. Matki Boskiej Racowej) zwrcone s licami ku sobie,
nasuwa si wniosek, e przestrze midzy nimi jaki czas bya niezabudowana
97

Aleksander Konieczny

Il. 5. Kaplica Krzya w., strzpia cofnite na szkarpie wschodniej, pozwalajce

na dowizanie planowanej kaplicy ssiedniej.
Fot. A. Konieczny, 2004 r.

[il. 9] i 2. kaplica od wschodu (ob. w. Walentego) powstaa jako ostatnia

w rzdzie poudniowym. Tak chronologi potwierdzaj rwnie obserwacje
wzw midzy poudniow cian 2. kaplicy od wschodu (ob. w. Walentego)
a szkarpami naronymi ssiednich kaplic. W miejscach tych wida wyranie,
e ciana zewntrzna kaplicy w. Walentego wraz z now szkarp rodkow
zostaa wmurowana midzy dwie istniejce wczeniej kaplice. Brak strzpi na
szkarpach kaplic ssiednich moe wiadczy take o tym, e w tym miejscu
pierwotnie kaplica nie bya planowana [il. 1011]. Luk w zabudowie mona
wytumaczy tylko tym, e wczeniej znajdowa si tu portal, prowadzcy
98

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 6. Kaplica Krzya w., najstarsza kaplica w rzdzie poudniowym.

Oprac. A. Konieczny

do nawy poudniowej. Zrozumiaym staje si wic opracowanie malarskie

szczytw kaplic flankujcych owo wejcie, jak i dekoracja szkarpy zachodniej
kaplicy poudniowo-wschodniej (ob. MB Racowej) ostrouczn blend.
Od wewntrz na cianie wschodniej, za otarzem w kaplicy w. Walentego,
zachowaa si dua ostrouczna blenda14, powstaa w czasie budowy kaplicy
z dawnej odsadzki, na ktrej by moe wczeniej wspieraa si konstrukcja dachu osaniajcego wejcie15. Portal od strony poudniowej mg by
uytkowany do czasu przebicia obecnego wejcia bocznego do kocioa przy
pnocnym aneksie przywieowym i budowy tam nowej kruchty. Ju Heise
podejrzewa, e przed budow kaplic istnia boczny portal, prowadzcy do
kocioa. Portal ten lokalizowa jednak porodku nawy pnocnej16. Jeeli
takowy istniaby rwnoczenie z portalem poudniowym, to wydaje si, e
prdzej zrezygnowano by z wejcia bocznego od strony poudniowej, bardziej oddalonego od Rynku Nowego Miasta. Poudniowe wejcie do kocioa

Na istnienie tej blendy zwrcia uwag wczeniej H. Tarnowska, Koci w. Jakuba,

jak w przyp. 8, s. 18.
15
Odsadzka znajduje si na wysokoci 373 cm nad posadzk kaplicy.
16
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 295, przyp. 601.
14

99

Aleksander Konieczny

Il. 7. Kaplica w. Anny, pszczyt z malarsko opracowanym licem (od wsch.)

wiadczy, e powstaa ona jako druga w rzdzie poudniowym i jaki czas
staa niezalenie. Widoczny lad po pierwotnym dachu pulpitowym kaplicy.
Fot. A. Konieczny, 2007 r.

mogo mie te zwizek z pooonym w jego bezporednim ssiedztwie

gotyckim budynkiem, ktry mona by identyfikowa z domem konwentu
toruskich benedyktynek, wzmiankowanym w redniowiecznych rdach17.
Z notatki rdowej dowiadujemy si, e w roku 1397 David Storczehelm
kupi od dziewiciu wymienionych imiennie zakonnic dom za kocioem
pw. w. Jakuba18.

17
Tame, s. 293 nn. Heise uwaa, e budynek, stojcy przy nawie poudniowej, powsta
z prywatnej inicjatywy w okresie nowoytnym i nie by zwizany z dziaalnoci benedyktynek
przed rokiem 1667. Jednak ostatnie prace budowlano-konserwatorskie odsoniy gotyckie
mury tej budowli, wzniesione z cegy w wtku wendyjskim; nie mona dzi wic wykluczy,
e ju w okresie redniowiecza znajdowa si tu dom zakonny.
18
A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 15.

100

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 8. Kaplica Matki Boskiej Racowej, pszczyt z malarsko opracowanym

licem (od zach.) wiadczy, e powstaa ona jako trzecia w rzdzie
poudniowym i jaki czas staa niezalenie.
Fot. A. Konieczny, 2007 r.

Il. 9. Kaplice w. Anny i Matki Boskiej Racowej, midzy ktrymi prawdopodobnie znajdowao si dawne
wejcie do kocioa od strony poudniowej.
Oprac. A. Konieczny

101

Il. 10. Kaplica w. Anny. Szkarpa wschodnia bez

strzpi na dowizanie ciany kaplicy ssiedniej:
A szkarpa wschodnia kaplicy w. Anny,
B ciana poudniowa kaplicy w. Walentego.
Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

Il. 11. Kaplica Matki Boskiej Racowej. Szkarpa

zachodnia (z blend) bez strzpi na dowizanie
ciany kaplicy ssiedniej: A szkarpa zachodnia
kaplicy Matki Boskiej Racowej, B ciana
poudniowa kaplicy w. Walentego.
Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 12. Elewacja wschodnia nawy poudniowej kocioa witojakubskiego.

Okno wykute wtrnie, zapewne w czasie budowy kaplic bocznych,
(pniej zamurowane).
Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

Zapewne w zwizku z budow kaplic bocznych przebito okno we

wschodniej elewacji nawy poudniowej [il. 12]. Dzi z ca pewnoci mona
stwierdzi, e wbrew temu co wczeniej pisali Heise19 i Otto Freymuth20

19
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 304, sdzi, e okno
w cianie wschodniej nawy poudniowej zostao zniszczone w czasie prac rozbirkowych
jakiej dobudwki, stojcej wczeniej w tym miejscu.
20
O. Freymuth, Untersuchungen, jak w przyp. 5, s. 48, 54, 73 nn, by przekonany,
e jest to ostatnie oryginalne okno naw bocznych, ktre nie zostao zniszczone budow

103

Aleksander Konieczny

Il. 13. Kaplica w. Antoniego, pszczyt z malarsko opracowanym licem (od zach.) wiadczy, e powstaa ona,
wraz z ssiedni kaplic w. Rodziny, jako pierwsza w rzdzie pnocnym.
Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

nie jest to okno pierwotne, gdy z jednej strony wida wyrane lady jego
wykucia zamaskowane tynkiem, z drugiej strony otwr ten uszkodzi we
wntrzu nie tylko gotyckie malowido cienne ze scenami z ycia w. Marii
Magdaleny (malowane retabulum otarzowe), na wschodniej cianie nawy
poudniowej, (na co uwag zwrcili ju Liliana i Jerzy Domasowscy)21, lecz
take cz fryzu ceramicznego z inskrypcj.
Kolejno budowy kaplic rzdu pnocnego przebiegaa w odwrotnym kierunku ni strony poudniowej, tzn. ze wschodu na zachd. Dwie
pierwsze kaplice od wschodu (ob. w. Rodziny i w. Antoniego) wzniesiono przy nawie pnocnej rwnoczenie. wiadczy o tym moe brak szwu
i szczytu midzy nimi. Natomiast zachowany szczyt kaplicy w. Antoniego,

kaplic i w zwizku z tym pozwalajce na rekonstrukcj okien naw bocznych, a nawet okien
pierwotnego chru (sic!).
21
L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 48; J. Domasowski, Z historii, jak w przyp. 5, s. 72, wskaza, e przebicie okna nastpio w XV w.
104

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 14. Szew budowlany midzy kaplicami w. Antoniego

i w. Stanisawa; A szkarpa zachodnia kaplicy
w. Antoniego, B ciana pnocna kaplicy
w. Stanisawa dostawiona do szkarpy bez przewizania.
Fot.
A. Konieczny, 2010 r.

licem skierowany w kierunku zachodnim [il. 13, 15] i brak przewizania

muru z kaplic ssiedni [il. 14] jest dowodem na to, e dwie wschodnie
kaplice rzdu pnocnego stay jaki czas niezalenie. Obie te kaplice mogy
powsta rwnoczenie z 1. i 3. kaplic od wschodu przy nawie poudniowej,
poniewa szczyt kaplicy w. Antoniego ma analogiczn dekoracj malarsk
lica w biao-czerwonym wtku pasowym [il. 78] z t rnic, e szeroko pasw dekoracji szczytw kaplic strony poudniowej obejmuje po dwie
warstwy cegie, podczas gdy szczyt kaplicy w. Antoniego zosta ozdobiony
pasami o szerokoci trzech warstw. W nastpnej kolejnoci wzniesiono 3.
od wschodu kaplic rzdu pnocnego (ob. w. Stanisawa), ktra rwnie
otrzymaa wasny szczyt, z licem od zachodu [il. 1617]. Jako ostatni czon
w rzdzie pnocnym powstaa kruchta [il. 1819]. Z uwagi na brak dostpu
na poddasze kruchty i zakrycie tynkiem miejsc stycznych kruchty z murami
kaplicy ssiedniej, nie dao si dotychczas jednoznacznie ustali, czy obie
przybudwki powstay podczas jednej czy dwch niezalenych faz budowlanych. Uycie identycznej cegy profilowanej w obu czciach przemawia
raczej za budow w jednej fazie, mimo i kruchta zostaa od razu otynkowana.
Prba datowania dendrochronologicznego dbowych nadproy w portalach
kruchty, podjta w roku 2009, nie przyniosa jednoznacznych wynikw. Na105

Il. 15. Kaplice w. Rodziny i w. Antoniego w rzdzie pnocnym, budowane rwnoczenie.

Oprac. A. Konieczny

Il. 16. Kaplica w. Stanisawa, zbudowana jako ostatnia

w rzdzie pnocnym. Pszczyt zachodni kaplicy.
Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 17. Kaplica w. Stanisawa.

Oprac. A. Konieczny

tomiast analiza prbek z dbowych drzwi w portalu wschodnim wykazaa,

e drzewo, ktre posuyo za materia, cito po roku 142322. Gdyby drzwi
te od pocztku znajdoway si w tym miejscu, mona by sdzi, e kruchta
pochodzi z 2. wierci XV w. Jednak w trakcie ostatnich bada okazao si,
e dbowe drzwi zostay powikszone przez przybicie wok oryginalnych
desek szerokich sosnowych listew, bez ktrych drzwi byyby za mae, aby
zamkn otwr drzwiowy. Nie mona wic wykluczy, e stare dbowe drzwi
pochodz z innego miejsca i w kruchcie zostay zawieszone w pniejszym
okresie. Przemawia za tym rwnie fakt, e sosnowe drzwi w portalu zachodnim kruchty rwnie s wtrne. W trakcie bada dendrochronologicznych
ustalono, e drewno na ich wykonanie pochodzi z letniej cinki 1840 roku23.

22
Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kruchta pnocna.
Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 30.10.2009 r., w: Dokumentacja prac konserwatorskich
i restauratorskich przeprowadzonych we wntrzu kruchty kocioa p.w. w. Jakuba Apostoa
w Toruniu, mps, Toru 2009 (Archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu).
Ekspertyza dendrochronologiczna obejmuje wyniki bada dbowych nadproy w portalach
kruchty oraz drzwi wschodnich i zachodnich.
23
Tame.

107

Aleksander Konieczny

Il. 18. Kruchta pnocna kocioa witojakubskiego, elewacja pnocna.

Oprac. A. Konieczny

Ju Heise sdzi, e portal prowadzcy z kruchty pnocnej do kocioa

moe by wtrny24. Te przypuszczenia potwierdziy badania przeprowadzone
podczas prac konserwatorsko-restauratorskich wewntrz kruchty w 2009 roku
[il. 20]. Po usuniciu tynku z ociey mona byo stwierdzi wyrane lady
wtrnego przebicia w cianie. Dodatkowym dowodem na potwierdzenie braku
istnienia nawet wskiego przejcia w tym miejscu jest lad po skutym cokole
korpusu nawowego kocioa, dochodzcym do obu ociey obecnego portalu
na normalnej wysokoci, bez charakterystycznego podniesienia obejmujcego

J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 295, przyp. 601. Tego
pogldu nie podzieliy: H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 39; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 37, ktre uznay, e przyziemie pnocnego
aneksu przywieowego od pocztku suyo za krucht.
24

108

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 19. Budowa kruchty pnocnej ostatniego czonu w rzdzie pnocnym. Przebicie wejcia do kocioa od
strony pnocnej.
Oprac. A. Konieczny

wejcie jak w wypadku ssiedniego, oryginalnego portalu, prowadzcego

schodami na pitro pnocnego aneksu przywieowego. Po wybudowaniu nowej kruchty w naroniku pnocno-zachodnim, w bezporednim ssiedztwie
Rynku Nowego Miasta, dawne wejcie od poudnia przestao mie znaczenie
i niezabudowana dotd przestrze moga zosta zaadaptowana na kaplic.
Jako ostatnia w rzdzie poudniowym powstaa 2. od wschodu kaplica (ob.
w. Walentego) [il. 21]. Warto doda, e w rzdzie pnocnym planowano
budow jeszcze jednej kaplicy lub nowej zakrystii, na ktrej dowizanie
pozostawiono strzpia na wschodniej cianie kaplicy pnocno-wschodniej
(ob. w. Rodziny) [il. 22-A]. Widoczny na tej samej cianie opr sklepienny wiadczy o tym, e przewidziano ju nawet sklepienia dla tej budowli
[il. 22-B]. Pomys jednak zarzucono, dziki czemu zakrystia zachowaa si
w jej pierwotnej, unikatowej formie z wieyczk schodow, malowniczym
ukiem odporowym, fryzem inskrypcyjnym i dekoracj z glazurowanej cegy.
(Przy okazji mona wspomnie, e podobnie zaniechano planw budowy
obszernej zakrystii przy kociele witojaskim Starego Miasta Torunia, decydujc si ostatecznie na znacznie skromniejsze rozwizanie.)
Ostatni kaplic, wzniesion przy kociele pw. w. Jakuba, jest pooona
przy elewacji zachodniej, po poudniowej stronie portalu gwnego, kapli109

Il. 20. Kruchta pnocna kocioa witojakubskiego, portal

od strony pnocnej. Widoczne lady wykucia po
oczyszczeniu z tynku w czasie remontu w 2009 r.
Zaznaczono powierzchni skutego cokou.
Fot.
A. Konieczny, 2009 r.

Il. 21. Budowa kaplicy w. Walentego w miejscu wejcia do kocioa od strony poudniowej, zastpionego now
krucht pnocn.
Oprac. A. Konieczny

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 22. Kaplica w. Rodziny, elewacja wschodnia: A strzpia pozostawione

na dowizanie od wschodu planowanej kaplicy lub nowej zakrystii,
B opr sklepienny na planowane sklepienia.
Fot.
A. Konieczny, 2010 r.

ca Ogrjca [il. 2325]. Kaplic t Heise datowa na 1. poow XV w.25, co

uznaa wikszo badaczy26. W rdach kaplica wzmiankowana bya po raz

J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311.

H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 20; M. i E. Gsiorowscy: Toru,
jak w przyp. 9, s. 49; Toru. Krajobraz i architektura, Warszawa 1974, s. 14; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 53.
25
26

111

Aleksander Konieczny

Il. 23. Budowa kaplicy Ogrjca przy elewacji zachodniej, w latach 15071508 (datowanie dendrochronologiczne).
Oprac. A. Konieczny

pierwszy w 1541 roku27. W przypadku tej niewielkiej budowli zachoway si

pierwotne konstrukcje drewniane: wiba pulpitowa, krokwiowo-patwiowa
ze stolcow ram przycienn i szczyty w konstrukcji szkieletowej [il. 26],
ktre pozwoliy na precyzyjne datowanie metod dendrochronologiczn. Jak
wykazay badania dendrochronologiczne, cinki drzew dokonano w dwch
kampaniach jesienno-zimowych lat 1506/1507 i 1507/1508. Budowa wiby
dachowej i szczytw w konstrukcji szkieletowej z tego materiau moga
nastpi najwczeniej po ostatniej cince, czyli na wiosn roku 150828.

J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 308, przyp. 631, podaje
t informacj, opierajc si na ustnym przekazie proboszcza Wierciskiego. Beneficjum Gry
Oliwnej (kaplicy Ogrjca) na cmentarzu przy kociele pw. w. Jakuba wspomniano w spisie
prebend z 1541 roku, por.: Karol Grski, Maciej Goembiowski, Wykaz prebend kocielnych
Torunia z 1541 roku, Zapiski Historyczne, 42, 1977, z. 4, s. 149175, s. 171 nn.
28
Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kaplica Ogrjca.
Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 12.06.2008 r., mps, Toru 2008 (Archiwum Miejskiego
Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wyniki bada wiby dachowej,
szczytu poudniowego w konstrukcji szkieletowej i podwaliny szczytu pnocnego.
27

112

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 24. Kaplica Ogrjca, widok od strony pnocnego zachodu.

Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

Ze wzgldu na to, i murowane szczyty kaplicy zostay dostawione do

skrajnych elementw wiby dachowej oraz zakryy od zewntrz konstrukcje szkieletowe szczytw [il. 26], mona zaoy, e powstay najwczeniej
na pocztku roku 1508. Mury kaplicy musiay by gotowe jeszcze zanim
przystpiono do montau konstrukcji drewnianych, tzn. w roku 1507 lub na
pocztku roku 1508. Podsumowujc mona stwierdzi, e kaplic Ogrjca
wybudowano w latach 15071508, jeeli drewno uyto bez duszego okresu
skadowania. Wymowny jest fakt, e forma tej pochodzcej z pocztku XVI w.
maej architektury sakralnej zostaa idealnie dopasowana do zrealizowanej
okoo 1360 roku, czyli prawie 150 lat wczeniej, rodkowej partii wiey
(tzn. 2., 3. i 4. kondygnacji). Stylistycznie kaplica Ogrjca jest budowl gotyck, o cianach z czerwonej cegy, z zewntrz nie tynkowanych. Jej szczyt
pnocny, rozczonkowany ostroucznymi tynkowanymi blendami, doskonale
koresponduje z blendami zdobicymi elewacje wiey. Profilowanie elementw architektonicznych jest tak samo surowe, oparte przede wszystkim na
113

Aleksander Konieczny

Il. 25. Kaplica Ogrjca, widok od strony poudniowego zachodu.

Fot.
A. Konieczny, 2004 r.

ksztatce fazowanej (uyto jej do dekoracji portalu, pnocnego szczytu,

naroy budowli, cokou i gzymsu koronujcego). Budowniczy w peni wiadomie zharmonizowa wic kaplic z jej zastanym otoczeniem. Natomiast
dziaajcy kilkadziesit lat wczeniej architekt, przy projektowaniu kruchty
pnocnej, celowo posuy si efektem kontrastu: otynkowane i pokryte
dekoracj malarsk, imitujc wtek kamienny, elewacje kruchty odcinaj
si wyranie na tle ceglanych cian korpusu kocioa. Zabieg ten mia
zapewne na celu wyrnienie tej przybudwki nalecej funkcjonalnie
i prawnie-wasnociowo do kocioa spord szeregu prywatnych kaplic.
Na tych przykadach wida wyranie, e datowanie historycznej architektury wycznie na podstawie analizy formalnej nie zawsze musi przynie
waciwe wyniki.
W literaturze przedmiotu pojawia si informacja, jakoby kaplica Ogrjca bya pierwotnie otwarta arkad od strony nawy poudniowej, w celu
114

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 26. Kaplica Ogrjca, oryginalna wiba dachowa i szczyt w konstrukcji szkieletowej z roku 1508 (datowanie
dendrochronologiczne).
Fot.
A. Konieczny, 2008 r. (stan sprzed remontu)

adoracji ustawionej w niej figury Chrystusa29. Do takiego wniosku skoni

badaczk rzut kocioa, wykonany przez Georga Friedricha Steinera okoo
1743 roku30. Zaznaczone na rysunku Steinera przebicie w cianie midzy
naw i kaplic Ogrjca naley jednak interpretowa jako okno w elewacji
zachodniej, znajdujce si nad kaplic, a nie arkad, gdy podobne okno
narysowane zostao w cianie midzy prezbiterium i zakrysti31.
W trakcie ostatnich bada ustalona zostaa relatywna kolejno budowy
kaplic przy nawach bocznych. Kwesti nadal niewyjanion pozostaje ich

L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak w przyp. 5, s. 49.

Por. Toru i miasta ziemi chemiskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera
z pierwszej poowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), red. Marian Biskup, Toru 1998,
s. 102, rys. 54.
31
Kwesti istnienia przezrocza midzy kaplic Ogrjca a naw poudniow mogyby w przyszoci jednoznacznie wyjani badania architektoniczne prowadzone po usuniciu tynku.
29
30

115

Aleksander Konieczny

Il. 27. Prawdopodobna lokalizacja kaplicy Jungewiesenw, wymienianej rdowo w 1359 roku.
Oprac. A. Konieczny

datowanie bezwzgldne. Analiza stylistyczna kaplic bocznych przy kociele

pw. w. Jakuba wykazuje due podobiestwo formalne do realizowanych na
pocztku XV w. kaplic fary staromiejskiej w Toruniu, na co zwrci ju uwag
Heise32. Na tej podstawie mona przyj, e wznoszenie kaplic bocznych
przy kociele witojakubskim rozpoczto dopiero okoo 1425 roku. Mimo
dowiedzionych przerw w budowie udokumentowanych m.in. istnieniem
pojedynczych pszczytw caa przebudowa korpusu nawowego musiaa
przebiega stosunkowo szybko, wedug jednego planu i pod cisym nadzorem budowlanym. Obserwowana w strukturze budowli etapowo realizacji
i rnice w wykonawstwie wynikaj z przyjtej w redniowieczu zasady, e
za budow i utrzymanie kaplicy odpowiedzialny by wycznie jej waciciel.
Waciciele poszczeglnych kaplic, czyli bractwa religijne, cechy, a nawet
osoby prywatne, wznosili je wic na wasny koszt, przy udziale zatrudnianych

J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 301, stwierdzi, e kaplice
obu kociow parafialnych w Toruniu s prawie identyczne, a rnice dotycz jedynie detali,
przede wszystkim profili ociey okiennych. Ten pogld podzielaa rwnie H. Tarnowska,
Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 68 nn.
32

116

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

Il. 28. Koci Mariacki w Gdasku, rozbudowa halowego prezbiterium po 1379 roku. Kaplice uytkowane
przed zakoczeniem budowy kocioa.
[za: W. Drost, Die Marienkirche..., jak w przyp. 49, s. 47, rys. 13]

przez siebie warsztatw budowlanych33. Musieli oni jednak stosowa si do

przygotowanego dla caoci zaoenia planu przebudowy korpusu nawowego i prace konsultowa z wyznaczonym przez zarzd kocielny architektem
(witrykiem). W kociele pw. w. Jakuba do rygorystycznie przestrzegano
zasady jednolitoci formy architektonicznej, bowiem rnice midzy poszczeglnymi kaplicami s niewielkie, w zasadzie ograniczaj si do detalu
(kapitele), form sklepie i profili eber sklepiennych. Pierwsze wzmianki
rdowe o kaplicach przy nawie poudniowej pojawiaj si w roku 1428

Por. Antje Grewolls, Die Kapellen der norddeutschen Kirchen im Mittelalter. Architektur und Funktion, Kiel 1999, s. 6776.
33

117

Aleksander Konieczny

w zwizku z fundacj wikariatu: w kaplicy Mariackiej34, pooonej w poudniowo-wschodnim naroniku korpusu nawowego35 oraz kaplicy Krzya w.
w naroniku poudniowo-zachodnim36. W roku 1430 ufundowano wikariat
dla otarza Wszystkich witych, nalecego do bractwa karczmarzy i znajdujcego si zapewne w zachodniej kaplicy rzdu pnocnego37. W 1435 roku
nastpuje fundacja wikariatu dla kaplicy w. Stefana bractwa sukiennikw,
lecej w ssiedztwie kaplicy Krzya w.38
Powracajc do problemu lokalizacji fundowanej w roku 1359 kaplicy
Jungewiesenw, utosamianej rwnie z kaplic w. Zofii39, to zgodnie
z naszym stanem wiedzy o przebiegu budowy korpusu nawowego i wiey40
naley bra pod uwag dwie moliwoci: albo bya to kaplica w pnocnym
aneksie przywieowym w przyziemiu [il. 27], albo w tym samym aneksie na
pitrze. W 1359 roku korpus nawowy nie by jeszcze gotowy; w tym czasie
przykryto dachem pulpitowym naw pnocn, a dwa lata pniej zaoono
konstrukcj dachow nad naw gwn41. Oba wymienione pomieszczenia
przywieowe maj szafy cienne, ktre mogy suy na przechowywanie
ruchomego i cennego wyposaenia kaplic42. Kaplica w przyziemiu pierwot-

A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 37.

A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 37, by przekonany, e podana
w rdach informacja o tym, e 1. kaplica od strony wschodniej w rzdzie poudniowym
miaa otarz Marii Magdaleny, nie moe by prawdziwa, poniewa w tym miejscu znajdowaa
si jego zdaniem kaplica w. Zofii fundacji rodziny Jungewiesenw. Dlatego informacj
rdow mylnie poczy z ssiedni kaplic, ob. w. Walentego, ktra jak dzi wiadomo
powstaa jako ostatnia, w miejscu poudniowego portalu. Pogld Semraua poparli: H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 18; P. Oliski, Fundacje mieszczaskie,
jak w przyp. 4, s. 213, 216.
36
A. Semrau, Kirchliches Urkundenbuch, jak w przyp. 6, nr 38.
37
Tame, nr 49.
38
Tame, nr 54, 55.
39
A. Semrau, Die Neustadt Thorn, jak w przyp. 4, s. 37.
40
Por. Aleksander Konieczny, Historia budowy kocioa pw. w. Jakuba w Toruniu wwietle
najnowszych bada, Referat wygoszony 26 X 2009, na konferencji Dzieje i skarby kocioa
witojakubskiego w Toruniu, ze wzgldu na jego znaczn objto zostanie opublikowany
oddzielnie.
41
Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, korpus nawowy. Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 30.09.2009 r., mps, Toru 2009, (Archiwum
Miejskiego Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wiby dachowe:
nawy gwnej, nawy poudniowej i nawy pnocnej oraz inne elementy drewniane korpusu
nawowego, m.in. budowlane urzdzenie wycigowe z 1361 roku.
42
W spisie beneficjw kocielnych Torunia z roku 1541, w kociele pw. w. Jakuba wy34
35

118

Historia budowy kaplic przy kociele pw. w. Jakuba w Toruniu...

nie bya dostpna jedynie od strony poudniowej. Przejcie do pniejszej

kruchty pnocnej na co ju wczeniej zwrcono uwag zostao przebite
wtrnie. To samo moe dotyczy wielkiej niskiej ostroucznej arkady, czcej
kaplic z naw pnocn. Natomiast pomieszczenie na pitrze byo dostpne
osobnym wejciem z boku kocioa, od pnocy i schodami, w gruboci muru.
Miao pierwotnie triad okien w cianie wschodniej (dzi zamurowan), tzn.
byo otwarte w kierunku nawy pnocnej. Heise susznie zwrci uwag na
to, e niewaciwe jest czenie tego pomieszczenia z funkcj archiwum czy
skarbca43, jak zakada wczeniej Conrad Steinbrecht44, bo atwy dostp do
pomieszczenia bezporednim wejciem z zewntrz kocioa, jak rwnie
jego otwarcie przezroczem w kierunku nawy pnocnej, nie czynio go
bezpiecznym. Heise przypuszcza, e moga to by raczej empora dla benedyktynek, ktre miay prawo patronatu nad kocioem i okazjonalnie bray
udzia w pewnych uroczystociach kocielnych45. W tym wypadku ta cz
kocioa musiaaby jednak powsta dopiero po przejciu prawa patronatu
przez benedyktynki, tzn. po okoo 1340 roku. Tak chronologi budowy

mieniono 10 prebend: Boego Ciaa, w. Marii Magdaleny, Trjcy w., w. Barbary, Krzya w.,
w. Zofii, w. Mikoaja, w. Anny, Wszystkich witych i w. w. Piotra i Pawa w szpitalu, por.:
Karol Grski, Spis beneficjw kocielnych Torunia z 1541 r. Nowe rdo do dziejw miasta, Zapiski Historyczne, 38, 1973, z. 3, s. 8387, s. 86; K. Grski, M. Goembiowski, Wykaz
prebend, jak w przyp. 27, s. 170173. Przyjmujc, e prebendy wymieniane byy w spisie
w porzdku ustawienia otarzy w kaplicach, to kaplica z otarzem w. Zofii, czyli dawna kaplica
Jungewiesenw, wystpuje po kaplicy Krzya w. w czci przywieowej kocioa.
43
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311, przyp. 639. Z t
tez zgadza si H. Tarnowska, Koci w. Jakuba, jak w przyp. 8, s. 17. Mimo to pogld
o archiwum-skarbcu jest do dzi bardzo utrwalony wrd badaczy: por. Marian Kutzner:
Lubecki styl architektury gotyckiego kocioa w. Jakuba w Toruniu, w: Sztuka Torunia
i ziemi chemiskiej 1233-1815, red. Jzef Poklewski, Warszawa [i. in.] 1986, (Teka Komisji
Historii Sztuki, 7), s. 5575, s. 61, (na pitrze aneksu przywieowego lokalizowa krzyackie
archiwum zamkowe /sic!/); Der Lbische Stil und die Jakobskirche in Thorn, w: Mittelalterliche Backsteinarchitektur und bildende Kunst im Ostseeraum, (Wissenschaftliche
Beitrge der Ernst-Moritz-Arndt-Universitt Greifswald), Greifswald 1987, s. 3140, s. 32;
Olaf Asendorf, Mittelalterliche Trme im Deutschordensland Preuen. Untersuchung zu
ihrer Bedeutung und Funktion, Frankfurt a.M. [u.a.] 1998, (Europische Hochschulschriften; Reihe 28, Kunstgeschichte, Bd. 315), s. 218; L. Krantz-Domasowska, Architektura, jak
w przyp. 5, s. 37.
44
Conrad Steinbrecht, Thorn im Mittelalter. Ein Beitrag zur Baukunst des Deutschen
Ritterordens, Berlin 1885, (C. Steinbrecht, Die Baukunst des Deutschen Ritterordens in
Preussen, 1), s. 29.
45
J. Heise, Die Bau- und Kunstdenkmler, jak w przyp. 5, s. 311.
119

Aleksander Konieczny

kocioa wyznaczaj najnowsze badania46, co mogoby potwierdza t tez.

Jednak naley bra pod uwag rwnie inne przeznaczenie grnego pomieszczenia w aneksie przywieowym. Mogo to by oratorium dla pensjonariuszy
pobliskiego zakadu opiekuczego w. Jakuba przy ul. Szpitalnej, ktry nie
posiada wasnej kaplicy47. Podobne, odseparowane oratoria poczone
przewitami z kaplicami wystpoway w zamkach krzyackich48. Byy one
przeznaczone dla lekko chorych braci zakonnych, ktrzy nie mogli bra
bezporednio udziau we mszy w.
Moe dziwi wczesna data powstania kaplicy Jungewiesenw, w czasie
gdy korpus nawowy by jeszcze w trakcie budowy. Nie jest to jednak zjawisko
odosobnione. Willi Drost w swojej publikacji powiconej dziejom kocioa
Mariackiego w Gdasku, opierajc si na rdach pisanych, podaje, e
niektre z kaplic bocznych uytkowano ju 10 lat po rozpoczciu budowy
wielkiej hali prezbiterium49, ktra ostatecznie zostaa przykryta dachem
kilkadziesit lat pniej. Kaplice wykoczone pocztkowo do poowy wysokoci funkcjonoway duszy czas jako niezalene budowle, w kociele,
ktry do pocztku XVI w. by nieustannie wielkim placem budowy [il. 28].
Dzieje kaplic to materia zoona; kaplice zmieniay wacicieli, wezwania, otarze. Jaki czas koci uytkowany by przez ewangelikw. Niniejsze
opracowanie moe by impulsem do podjcia dalszych szczegowych
bada historycznych.

Por. A. Konieczny, Historia budowy, jak w przyp. 40.

J. Domasowski, Z historii, jak w przyp. 5, s. 13 nn.
48
Por. Kazimierz Pospieszny, Program i forma architektoniczna krzyackich infirmerii
zamkowych w Prusach, w: Szpitalnictwo w dawnej Polsce, red. Maria Dbrowska, Jerzy
Krupp, (Studia i Materiay z Historii Kultury Materialnej, 66), Warszawa 1998, s. 109133.
49
Willi Drost, Die Marienkirche in Danzig und ihre Kunstschtze, Stuttgart 1963,
s. 5153.
46
47

Aleksander Konieczny

Nieznane redniowieczne malowido cienne

na fasadzie zachodniej
kocioa w. Jakuba w Toruniu
W zwizku z badaniem konstrukcji dachowej kaplicy Ogrjca, przeprowadzonym w 2008 r., przypadkowo odkryte zostay pozostaoci, nieistniejcego ju dzi, gotyckiego malowida ciennego [il. 1, 3]. Znajdowao si
ono na fasadzie zachodniej, po prawej stronie portalu gwnego, na tynku
o jednolitej, wielometrowej powierzchni (ok. 28,5 m2), uzyskanej po skuciu
gzymsu kapnikowego [il. 1 A]. Malowido, o wymiarach ok. 345 x 825 cm,
rozcigao si w poziomie od prawego ociea portalu do poudniowego
naronika wiey i w pionie od gzymsu cokoowego kocioa do poziomu
blend drugiej kondygnacji [il. 12]. Zostao wykonane w redniowieczu,
jeszcze przed budow kaplicy Ogrjca, poniewa jest ni czciowo przesonite [il. 3]. Malowido nie byo do tej pory odnotowane przez adnego
z badaczy. Nie zaznaczy go ani Georg Friedrich Steiner na swoich rysunkach
z ok. 1743 roku, ani te Conrad Steinbrecht w opublikowanej w 1885 roku
inwentaryzacji [il. 2], mimo e w tamtym czasie prostokt tynku by jeszcze
do dobrze widoczny [il. 4]. Zapewne Steinbrecht, uznawszy te lady za
maoistotn naleciao okresu nowoytnego, nie powici im wikszej
uwagi. Fragment malowida widoczny jest dzi jeszcze na poddaszu kaplicy.
Pnocny sup oryginalnej wiby dachowej kaplicy Ogrjca, datowanej dendrochronologicznie na rok 15081, czciowo zasania pat tynku ze ladami

Aleksander Konieczny, Toru, koci par. p.w. w. Jakuba Apostoa, kaplica Ogrjca.
Ekspertyza dendrochronologiczna z dn. 12.06.2008 r. mps, Toru 2008 (Archiwum Miejskiego
Konserwatora Zabytkw w Toruniu). Dokumentacja obejmuje wyniki bada wiby dachowej,
szczytu poudniowego w konstrukcji szkieletowej i podwaliny szczytu pnocnego.
1

213

Aleksander Konieczny

Il. 1. Koci w. Jakuba w Toruniu, fasada zachodnia lokalizacja gotyckiego

malowida; A skuty gzyms kapnikowy.
Fot. A. Konieczny, 2008 r.

polichromii [il. 3], z czego niezawodnie wynika, e malowido powstao

przed rokiem 1508. Co przedstawiao i jakim celom suyo, trudno dzi
powiedzie. lad po nim jest bardzo dobrze udokumentowany na zdjciu
z roku 1887 [il. 4] i pocztwce z widokiem kocioa sprzed 1913 r. [il. 5].
214

Il. 2. Fasada zachodnia kocioa witojakubskiego, lokalizacja malowida

ciennego naniesiona na rysunek Steinbrechta.
Oprac. A. Konieczny, [za:] Conrad Steinbrecht, Thorn im Mittelalter. Ein
Beitrag zur Baukunst des Deutschen Ritterordens, Berlin 1885, Taf. VII.

Il. 3. Poddasze kaplicy Ogrjca, fragment malowida ciennego przesonity

supem drewnianej konstrukcji dachowej z 1508 r. i szczytem pnocnym.
Fot. A. Konieczny, 2008 r.

Il. 4. Widok kocioa witojakubskiego od pnocnego zachodu, na fasadzie

zachodniej lad tynku po malowidle ciennym. Fotografia, 1887 r.
[za: Reinhold Heuer, Thorn, Berlin 1931, il. 13].

Il. 5. Widok kocioa witojakubskiego od pnocnego zachodu, na fasadzie

zachodniej lad tynku po malowidle ciennym. Pocztwka z widokiem
kocioa sprzed roku 1913.
[za: Liliana Krantz-Domasowska, Jerzy Domasowski, Koci witego
Jakuba w Toruniu, Toru 2001, il. 17].