STALE AUSTENITYCZNE NOWEJ GENERACJI

STOSOWANE NA URZDZENIA ENERGETYKI

O PARAMETRACH NADKRYTYCZNYCH I ICH SPAWANIE
Jerzy Brzda
Instytut Spawalnictwa Gliwice
Spalanie wgla kamiennego i brunatnego w kotach energetycznych wprowadza do atmosfery du
ilo zanieczyszcze. Przez zastosowanie nadkrytycznych parametrw pary mona zmniejszy emisj
zanieczyszcze i zwikszy sprawno blokw energetycznych, co wymaga jednak stosowania materiaw konstrukcyjnych nowej generacji, m. in. stali austenitycznych.
Przedstawiono rozwj w wiecie blokw na parametry nadkrytyczne i ultra nadkrytyczne oraz stosowanych materiaw konstrukcyjnych. Zamieszczono wykaz stali austenitycznych stosowanych w budowie kotw energetycznych. Podano podstawowe charakterystyki stali austenitycznych nowej generacji i omwiono zasady ich ksztatowania oraz spawania.

1. ZAKRES STOSOWANIA STALI AUSTENITYCZNYCH

Wytwarzanie energii elektrycznej w Polsce oparte jest na wglu kamiennym i brunatnym, ktrego
due zasoby bd stanowiy podstawowe rdo energii przez kolejne dziesiciolecia. Spalanie wgla
w kotach energetycznych powoduje jednak emisj do atmosfery znacznych iloci zanieczyszcze w
postaci dwutlenku wgla (CO2), dwutlenku siarki (SO2), tlenkw azotu (NOx) i rnego rodzaju pyw. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/80/WE z 23 padziernika 2001 r. w sprawie
Ograniczenia emisji niektrych rde zanieczyszcze do powietrza z duych rde spalania paliw
ustala graniczne wartoci dopuszczalne dla tych zanieczyszcze [1]. Oznacza to, e wspomniana
dyrektywa dotyczy caej krajowej energetyki zawodowej, a take w duej czci energetyki przemysowej i komunalnej, gdzie 97% (140,8 TWh) cakowitej energii wytwarzanej jest z paliw staych
(wgiel kamienny i brunatny) [3]. rda energii elektrycznej i ciepa (elektrownie, elektrociepownie
i ciepownie) bd musiay ograniczy w cile okrelonym harmonogramie emisje: SO2, NOx
i pyu [2, 3].
Krajowy system elektroenergetyczny jest w duej mierze przestarzay [4, 5]. 40 blokw o
mocy 200 MW osigno w roku 2000. wiek 25-38 lat. Mimo prowadzenia przez wiele elektrowni i
elektrociepowni inwestycji proekologicznych, nadal spora liczba jednostek jest mao efektywna i nie
spenia norm dopuszczalnych emisji zanieczyszcze NOx, SO2 i CO2 [1]. Obserwuje si, w wielu
przypadkach, obnienie, ju i tak niskiej, sprawnoci i dyspozycyjnoci blokw oraz wzrost awaryjnoci i kosztw remontw. Jednoczenie krajowy system energetyczny oceniany jest jako mao
sprawny. Specjalici brany energetycznej s zgodni, e obecne elektrownie bd w stanie zaspokoi
potrzeby energetyczne kraju tylko do 2007 08 roku, przy zaoeniu cigej modernizacji blokw o
cznej mocy do 2000 MW rocznie.
Przez zwikszenie parametrw pary (temperatury i cinienia) do wartoci nadkrytycznych
mona zmniejszy emisj zanieczyszcze do atmosfery i zwikszy sprawno blokw energetycznych (rys.1). Wymaga to jednak zastosowanie materiaw konstrukcyjnych o wikszej wytrzymaoci
na pezanie i zwikszonej odpornoci na utlenianie. W zalenoci od temperatury pracy stosuje si
stale ferrytyczne, stale austenityczne i stopy niklu.

85

Parametry pary

95

30 MPa 700/720 C

30 MPa 625/640 C

70

a)

28,5 MPa 600/620 C

75

27 MPa 580/600 C

80

85

25 MPa 540/560 C

90
16,7 MPa 538/538 C

Emisja, %

100

b)

CO2, NOx, SO2 i pyy

Rys.1. Wpyw parametrw pary na: a) emisj zanieczyszcze oraz b) przyrost sprawnoci blokw energetycznych.

Na rysunku 2 podano nadkrytyczne parametry blokw energetycznych zbudowanych w rnych krajach oraz zakresy temperatur pracy stali ferrytycznych, austenitycznych i stopw niklu [8].
Grny zakres temperatur stosowania stali ferrytycznych zwikszy si z 560oC do 630oC, a w przyszoci osignie 650oC.
Projekt Vision 21

750

USA

Projekt
Thermie

Temperetura [oC]

700

Eddystone 1

650
Philo 6
Avon 8

600

Hls 1

Drakelow C 3 & 4

Dania
Japonia
Eddystone 2
Philip Spom 5
Breed 1

Niemcy

550
Standardowe nadkrytyczne

20

25

30

35

40

Cinienie [MPa]
Rys. 2. Parametry blokw energetycznych o nadkrytycznych i ultra nadkrytycznych parametrach pary [8].

Ciekawa jest historia rozwoju blokw na parametry nadkrytyczne w Stanach Zjednoczonych

[9, 10]. W roku 1959 najwysze wwczas na wiecie parametry pary (345 bar/649/566/566oC) zastosowano w bloku 325 MW (z podwjnym przegrzewem wtrnym) w elektrowni Eddystone I, nalecej do Philadelphia Electric Co. Poprzedzone to byo uruchomieniem w roku 1957 w elektrowni
Philo nalecej do AEP-Ohio Power bloku 125 MW (314 bar, 621oC z podwjnym przegrzewem
wtrnym 566/538oC). Tak wysokie parametry pary wieej wymagay zastosowania do budowy
przegrzewaczy stali austenitycznych. Dyspozycyjno tych blokw bya jednak bardzo niska. Miay

86

na to wpyw nieodpowiednia jako stali oraz usterki montaowe. Wysokie koszty inwestycyjne,
problemy eksploatacyjne i niewystarczajca trwao stali austenitycznej z jednej strony, oraz niska
cena paliwa, z drugiej strony, skoniy Amerykanw do wycofania si ze stosowania ultra nadkrytycznych parametrw pary. Przez duszy czas budowano jednak w Stanach Zjednoczonych bloki na
parametry nadkrytyczne. W latach 1960 1990 zbudowano cznie 162 bloki, w tej liczbie 121 blokw opalanych wglem, 40 na gaz ziemny a tylko 1 na olej opaowy. W latach 90. praktycznie nie
budowano w USA nowych blokw wglowych [9].
W Danii pierwszy blok na parametry nadkrytyczne uruchomiono w 1984 r. [9]. Do roku
1998 w elektrowniach nalecych do ELSAM oddano do eksploatacji 4 bloki na parametry nadkrytyczne oraz dwa bliniacze bloki na parametry ultra nadkrytyczne.
W ramach programu THERMIE, wspieranego przez Uni Europejsk, wykonywany jest
projekt bloku na niespotykane dotychczas parametry pary wieej 375 bar/700oC z dwustopniowym
przegrzewem wtrnym. Rozpoczcie budowy przewidziane jest w roku 2007 [9].
W Niemczech wybudowano w ostatnich latach szereg blokw o parametrach nadkrytycznych opalanych wglem brunatnym (Schwarze Pumpe, Boxberg IV, Lippendorf i Niederauem). Do
budowy kota K w elektrowni Niederauem oprcz stali P/T91 i E911 zastosowano stal austenityczn
X3 CrNiMoN 17 13 [7].
W Japonii, ktra jest jednym z liderw wdraania ukadw o parametrach nadkrytycznych,
pracuje ok. 22 blokw o parametrach 24-25MPa/566-610oC w tym dwa bloki o parametrach
31MPa/566oC [8, 21].
Na rysunku 3 przedstawiono rozwj elektrowni parowych w Europie, Japonii, Stanach Zjednoczonych i w Chinach [14].

Japonia

Europa
USA

Chiny

Rys. 3. Rozwj elektrowni z turbinami parowymi w Europie, Japonii, Stanach Zjednoczonych i w Chinach [14].

W Polsce budowane s obecnie dwie jednostki na parametry nadkrytyczne: w Elektrowni

Ptnw II blok o mocy 460 MW(26,6 MPa/544oC) i w Elektrowni agisza w Bdzinie - blok CFB
460 MW z kotem fluidalnym (27,5 MPa/560oC). W pracujcych starych typowych blokach 200 MW
parametry pary wynosz 13 MPa/540oC [13].
Rozwj energetyki cieplnej w kierunku stosowania wyszych temperatur pary, a tym samym
osigania wikszej sprawnoci, jest uwarunkowany dostpnoci odpowiednich materiaw konstrukcyjnych. W czci kotowej bloku energetycznego kluczowymi elementami s szczelne ciany
wykonane z cienkociennych rurek, przegrzewacze i przegrzewacze wtrne pary oraz grubocienne

87

rury pary wieej i komory. Wymagania stawiane kademu spord tych elementw obejmuj: atwo ksztatowania, spawania i obrbki cieplnej. Poza tym stosowane stale powinny charakteryzowa si [7]:
wystarczajc odpornoci na utlenianie, tak aby narastanie warstewki tlenkw wewntrz rurek i
rur nie powodowao nadmiernego wzrostu temperatury ich cianki;
odpowiedni odpornoci na korozj, aby zapewni jak najmniejsze ubytki materiau od strony
paleniska;
takimi wasnociami mechanicznymi, aby zapewni dugotrwa prac w wysokiej temperaturze
(wytrzymao na pezanie) uwzgldniajc cykliczno obcie (odporno na niskocyklowe
zmczenie cieplne).
W wyniku szeroko prowadzonych bada w skali midzynarodowej w ostatnich dwch dziesicioleciach opracowano i wprowadzono do energetyki szereg nowych stali i stopw na elementy
kotw parowych i turbin. Obecnie mona zbudowa opalany wglem blok energetyczny o ultra
nadkrytycznych parametrach pary 325 barw i 610oC [15]. Materiay te obejmuj:
stale ferrytyczne - stosowane do 650oC
stale austenityczne - stosowane do 700oC
stopy na bazie niklu - stosowane do 750oC.

Maksymalne dopuszczalne naprenie

[MPa]

Przy czym grupa stali ferrytycznych obejmuje stale ferrytyczno-perlityczne, bainityczne i martenzytyczne. Podany zakres zastosowania tych materiaw wynika z ich wytrzymaoci na pezania w
poszczeglnych temperaturach (rys. 4 [16]) i ich odpornoci na utlenianie.
210
Haynes 230
HR 3C

140

HR 6W

347HFG

In 617
Super 304H

Inco 740

800 HT
E911

70
T 92
T 23

T122
T 91

0
400

500

600

700

800

900

Temperatura C
Rys. 4. Maksymalne naprenia dla materiaw stosowanych w budowie blokw energetycznych o parametrach
nadkrytycznych [16]
stale ferrytyczne,
stale austenityczne,
stopy niklu

Wraz z temperatur pracy wzrasta rwnie cena stali stosowanych na urzdzenia pracujce w tych
warunkach, co ilustruj dane zamieszczone na rysunku 5.

88

Stal wglowa
Stal niskostopowa CrMo

Wzgldny koszt materiau

Stal 9-12%Cr
Stal 18%Cr-8%Ni
Stal 15%Cr-15%Ni
Stal austenityczna 20-25%Cr
Stal o duej zawartoci
Cr i Ni

Dopuszczalna temperatura pracy

o
przy napreniu 49 MPa [ C]

Rys. 5. Zaleno wzgldnego kosztu materiau od dopuszczalnej temperatury metalu przy napreniu 49 Mpa.

2. ROZWJ STALI AUSTENITYCZNYCH

Rozwj stali austenitycznych wg publikacji [16] przedstawiono na rysunku 6, a w

tablicy 1 podano skad chemiczny stali nowej generacji stosowanych w budowie kotw energetycznych.
Zestawione w tablicy 1 stale austenityczne o wysokiej wytrzymaoci stosowane s na rury
przegrzewaczy i przegrzewaczy wtrnych i mona je podzieli na cztery grupy w zalenoci od zawartoci chromu: 15Cr, 18Cr, 20-25Cr i wyszej [16]. W pocztkowym stadium rozwoju tych stali
dodawano Ti i Nb w celu ich stabilizacji dla podniesienia odpornoci korozyjnej, nastpnie obniono
zawartoci tych pierwiastkw stabilizujcych, aby zwikszy wytrzymao na pezanie, z kolei dodano Cu dla uzyskania umocnienia przez drobne wydzielenia fazy bogatej w mied i zmodyfikowano
obrbk ciepln. Dalsze trendy polegay na stabilizacji austenitu przez wprowadzenie 0,2 % azotu i
dodaniu wolframu w celu umocnienia roztworowego. Najwysz wytrzymao na pezanie ma stal
SAVE 25, lecz jej odporno na korozj wysokotemperaturow w rodowisku spalin nie jest zadawalajca [16, 17, 18].

89

Obrbka
cieplna

Optymalizacja
skaduchem.

DodatekCu

( ) oznacza wytrzymao na pezanie w temp. 600 oC dla 10 000 h

Wysoki Cri Ni

Rys. 6. Rozwj stali austenitycznych na urzdzenia w energetyce [16].

90

Tablica 1. Nominalny skad chemiczny stali austenitycznych stosowanych w budowie kotw energetycznych [16]
Grupa stali

Gatunek stali (JIS)

ASME
JIS

TP304H
Super 304H
TP321H
18Cr 8 Ni Tempaloy A-1
TP316H
TP347H
TP347 HFG
17-14CuMo
15Cr 15Ni
Esshete 1250
TP310
TP310NbN (HR3C)
Alloy 800H
20 25Cr
Tampalloy A-3
NF709
SAVE25
CR30A
Wysoki Cr
HR6W
i Ni
Inconel 617

SUS304HTB
SUS304J1HTB
321HTB
SUS321J1HTB
SUS316HTB
TP347HTB

0,08
0,10
0,08
0,12
0,08
0,08
0,08
0,12
0,12
SUS310TB
0,08
310J1TB
0,06
NCF800HTB 0,08
SUS309J4HTB 0,05
SUS310J2TB 0,15
0,10
0,06
0,08

Si Mn Ni
0,4
0,2
0,6
0,6
0,6
0,6
0,6
0,5
0,5
0,6
0,4
0,5
0,4
0,5
0,1
0,3
0,4
0,4

1,6
0,8
1,6
1,6
1,6
1,6
1,6
0,7
6,0
1,6
1,2
1,2
1,5
1,0
1,0
0,2
1,2
0,4

8,0
9,0
10,0
10,0
12,0
10,0
10,0
14,0
10,0
20,0
20,0
32,0
15,0
25,0
18,0
50,0
43,0
54,0

Cr Mo W V
18,0
18,0
18,0
18,0
16,0
18,0
18,0
16,0
15,0
25,0
25,0
21,0
22,0
20,0
23,0
30,0
23,0
22,0

Nb

Ti

Inne

- - - 0,40 3,0 Cu, 0,10 N

- 0,5
- - 0,10 0,08
2,5 - - - 0,8
- - 0,8
2,0 - - 0,4 0,3 0,006
3,0 Cu
1,0 - 0,2 1,0 0,06
- - - 0,45 0,2 N
- 0,5
0,4 Al
- - 0,7
- 0,002
0,15 N
1,5 - - 0,2 0,1
- 1,5 - 0,45 3,0 Cu, 0,2 N
2,0 - 0,2
0,03 Zr
- 6,0 - 0,18 0,08 0,003
8,5 - 12,5 Co, 1,2 Al

3. CHARAKTERYSTYKA STALI AUSTENITYCZNYCH NOWEJ GENERACJI

I ZAKRES ICH STOSOWANIA

Dopuszczalne naprenie
rozcigajce [MPa]

Zestawione w tablicy 1 stale austenityczne podzielone zostay na cztery grupy: 18Cr-8Ni, 15Cr-15Ni,
20-25Cr i stopy o wysokiej zawartoci Cr i Ni. Na rysunku 7 podano dopuszczalne naprenia dla
stali 18Cr-8Ni i 15Cr-15Ni, a na rysunku 8 dopuszczalne naprenia dla stali zawierajcych wicej
ni 20% Cr [19].

Temperatura [oC]

Dopuszczalne naprenie
rozcigajce [MPa]

Rys. 7. Porwnanie dopuszczalnych napre dla stali austenitycznych 18Cr-8Ni oraz 15Cr-15Ni [19].

Temperatura [oC]
Rys. 8. Porwnanie dopuszczalnych napre dla stali austenitycznych o zawartoci powyej 20% Cr [19].

92

Oparte na stalach grupy 18Cr-8Ni zmodyfikowane stale austenityczne, takie jak: TP304H,
TP316H, TP347H i Tempaloy A-1 oraz stale o mniejszej zawartoci chromu i podwyszonej zawartoci niklu, takie jak: 17-14CuMo i Esshete 1250, zaliczaj si do grupy stali o zawartoci Cr poniej
20% (patrz tablica 1). Dopuszczalne naprenia rozcigajce dla tej grupy stali mieszcz si midzy
dopuszczalnymi napreniami dla stali ferrytycznych a stali austenitycznych o wysokiej zawartoci
chromu. Opracowano szereg stali austenitycznych o zawartoci chromu powyej 20%, charakteryzujcych si wysok wytrzymaoci na pezanie, do ktrych zalicza si stale: NF709, HR3C, SAVE
25. Stalami wiodcymi w zakresie zastosowa w najwyszych temperaturach s: SAVE 25, NF709,
HR3C i Super 304H. Dla temperatur wyszych od 675oC stosuje si stopy na bazie niklu.
Na rysunku 9 porwnano wartoci dopuszczalnych napre dla rur wykonanych z austenitycznych stali konwencjonalnych i stali nowej generacji. Nowe stale, jak stal SUS304J1HTB
(SUPER304H) - opracowana przez Sumitomo Metal i stal SUS310J2TB (NF709) - opracowana przez
Nippon Steel, maj bardzo wysok wytrzymao na pezanie, a dopuszczalne naprenia w temperaturze 650oC s dwukrotnie wysze od napre dopuszczalnych dla stali SUS321HTB (TP321H).
Stale te s stosowane na rury przegrzewaczy pracujcych w wysokich temperaturach. W przypadku
duego naraenia na korozj naley stosowa stal SUS310J1TB (HR3C) o wikszej zawartoci
chromu (25 %) [20].
Dopuszczalne naprenie [MPa]

150
HR3C

100

NF709

Super 304H

50

Tempaloy A-1
TP321H

0
550

600

700

650

750

Temperatura [ C]
Rys. 9. Porwnanie dopuszczalnych napre dla rur z konwencjonalnych stali austenitycznych i ze stali austenitycznych nowej generacji [20].

Drug wan charakterystyk stali do pracy w wysokich temperaturach jest ich aroodporno w rodowisku, w ktrym si znajduj. Korozja w rodowisku spalin jest wynikiem obecnoci
stopionych trjsiarczkw sodu, potasu i elaza [19]. Poniewa odporno na korozj w tym rodowisku wzrasta wraz ze zwikszaniem zawartoci chromu w stali, stale ferrytyczne grupy 9 12 % Cr s
bardziej odporne od powszechnie stosowanych stali 2 Cr-1Mo. Znaczny wzrost odpornoci wystpuje w przypadku stosowania stali austenitycznych. Zaleno odpornoci na korozj wysokotemperaturow w rodowisku popiou i gazu rnych stali austenitycznych i stopw niklu, wyraon przez
ubytek masy, przedstawiono na rysunku 10. Z danych zamieszczonych na tym rysunku wynika, e w
warunkach naraenia na korozj czynienie rnic midzy zachowaniem si stali ferrytycznych jest
bezprzedmiotowe i zachodzi wwczas potrzeba zastosowania stali austenitycznych o zawartoci
powyej 20 % chromu. Jak wida z rysunku 10, zwikszanie zawartoci chromu powyej 30 % w
niewielkim ju tylko stopniu podnosi odporno na korozj.

93

Ubytek masy [mg/cm2]

Warunki bada: 650 C/5 h

M

Popi: 1,5 K2SO4 1,5 Na2SO4 1 Fe2O3

Gaz: 1% SO2 5% O2 15% CO2 reszta N2

Zawarto Cr [%]

Rys. 10. Zaleno ubytku masy metalu w wyniku korozji wysokotemperaturowej od zawartoci. chromu w
rnych stopach [16].

Ubytek masy [mg/cm2]

Na rysunku 11 przedstawiono wyniki przypieszonych bada laboratoryjnych rnych stopw austenitycznych w rodowisku trjsiarczkw, przeprowadzonych przez Ohtamo i in., a zamieszczonych w publikacji [19]. W temperaturze poniej 600oC maa prdko korozji jest prawdopodobnie wynikiem tego, e trjsiarczek znajduje si w postaci staej. Powyej temperatury 750oC procesy
korozji rwnie zachodz wolniej, poniewa trjsiarczki przechodz w stan lotny. Najwiksze ubytki
korozyjne stwierdzono w zakresie temperatury 600750oC. Wyniki bada wskazuj, e stal austenityczna TP 310 i stop niklu Incoloy 800H s bardziej odporne na korozj w atmosferze spalin od innych stali i stopw. Najwiksz odporno na korozj wykaza stop niklu Inconel 671 (Ni-50Cr).
Stale o mniejszej zawartoci chromu, jak 316H, 321H i Esshete 1250, wykazuj duo wiksze ubytki
korozyjne, przy czym najmniejsz odporno ma stal 17-14CuMo.

17-CrCuMo chromowana

Temperatura [oC]

Rys. 11. Wpyw temperatury na ubytek masy rnych stali i stopw w wyniku korozji w atmosferze spalin [16].

Zastosowanie poszczeglnych materiaw konstrukcyjnych w instalacjach energetycznych o

rnych nadkrytycznych parametrach pary podano w tablicy 2.

94

Tablica 2. Przykad zastosowania poszczeglnych materiaw w nadkrytycznych blokach energetycznych o rnych parametrach pary [19]
Element
konstrukcji

31 MPa
365/565/565 oC

31 MPa
593/593/593 oC

31 MPa
620/620/620 oC

34,5 MPa
650/650/650 oC

Komory
Rurocigi pary

P22, P23
P91, P92, P122

P91, P92, P122

E911

P92, P122
E911, NF12,
SAVE 12

SAVE 12
NF12

Kocowy stopie przegrzewacza rodowisko

niekorozyjne

T91, 304H, 347

TP347 HFG
Super 304H

NF 709
Super 304H

NF 709
Inconel 617

rodowisko korozyjne

HR3C

HR3C
SS347/IN721)

HR3C
Super 304H/IN721)

CR30A
NF 709/IN721)

Kocowy stopie przegrzewacza wtrnego

ciana szczelna
Cz dolna
Cz grna

jak dla
przegrzewacza

jak dla
przegrzewacza

jak dla
przegrzewacza

jak dla
przegrzewacza

Stal wglowa
T11, T12, T22

T11, T12, T22

T23

T11, T12, T22

T23

1)

Napawanie stopem IN72 (44Cr, reszta Ni) dla ochrony przed korozj

4. KSZTATOWANIE STALI AUSTENITYCZNYCH

4.1. Ksztatowanie na gorco

Przed ksztatowaniem na gorco lub obrbk ciepln powierzchni stali austenitycznych naley oczyci ze smarw, oleju i innych substancji. Mog one wtopi si w powierzchni i w istotny sposb
pogorszy wygld wyrobw, przez powstanie plam i szorstkich obszarw. Moe rwnie wystpi
nawglenie powierzchni, ktre obniy odporno stali na korozj i podatno na ksztatowanie. Gdy
konieczne jest ksztatowanie na gorco, naley je prowadzi w zakresie temperatur 8001150oC [21].

4.2. Ksztatowanie na zimno

Niska granica plastycznoci i wysoka cigliwo stali austenitycznych stwarza bardzo dobre warunki
do ksztatowania na zimno. Duy stopie przerbki powoduje znaczne utwardzenie przez zgniot,
ktre naley usun przez obrbk cieplna i przypieszone chodzenie.
Po przesycaniu materia naley ochodzi w wodzie lub w powietrzu. W przypadku rur o
maej gruboci cianki, chodzenie odbywa si w powietrzu lub w atmosferze ochronnej [21]. Po
ksztatowaniu na zimno o stopniu przerbki wikszym ni 15 % naley zawsze elementy podda
obrbce cieplnej przesycaniu.

95

5. SPAWANIE STALI AUSTENITYCZNYCH NOWEJ GENERACJI

Stale austenityczne maj ok. 45 % wikszy wspczynnik rozszerzalnoci cieplnej, prawie o poow
nisz przewodno ciepln i rwnie nieco nisz temperatur topliwoci od stali niskowglowych.
Wiksza rozszerzalno cieplna wymaga stosowania specjalnych rodkw ostronoci, aby unikn
nadmiernych odksztace spawanych elementw i zbyt duych napre pozostajcych. Odstpy
midzy spoinami sczepnymi powinny by dwukrotnie mniejsze ni podczas spawania zwykych stali.
Naley rwnie stosowa znane sposoby zapobiegania nadmiernym odksztaceniom, jak spawanie
ciegiem krokowym, przerywane spawanie odcinkami i spawanie z ukadaniem ciegw na przemian
[22, 23]. Jeziorko spawalnicze stali austenitycznych jest bardziej gstopynne, co utrudnia rozpywanie si ciekego metalu i sprzyja powstawaniu przykleje.
Poza oglnymi zasadami spawania stali austenitycznych, podanymi w publikacji [24], naley jeszcze zwrci uwag na skonno tych stali do powstawanie pkni gorcych typu krystalizacyjnego i likwacyjnego [22]. Pknicia krystalizacyjne mog powsta w osi spoiny, mog by usytuowane w kierunku poprzecznym lub wystpowa jako mikropknicia. Pknicia likwacyjne zlokalizowane s w przyspoinowym obszarze SWC. Przyczyn powstawania pkni gorcych s obecne na
granicach ziarn fazy cieke o niszej temperaturze topliwoci, wzdu ktrych nastpuje dekohezja
metalu w wyniku napre skurczowych podczas krystalizacji i stygnicia spoiny. Sposb przygotowania brzegw do spawania stali austenitycznych podano w tablicy 3.
Stale austenityczne spawa si:
rcznie elektrodami otulonymi,
elektrod nietopliw w osonie argonu (TIG),
elektrod topliw w osonie gazw aktywnych (MAG) i obojtnych (MIG),
ukiem krytym pod topnikiem.
Z uwagi na wymienione wczeniej wasnoci fizyczne, stale austenityczne naley spawa
stosujc ograniczon energi liniow, a temperatura midzyciegowa nie powinna przekracza
150oC. Przy spawaniu rcznym naley utrzymywa krtki uk i stosowa moliwie mae natenie
prdu. Spoiny wykonuje si ciegami prostymi, przy czym szeroko ruchw wahadowych nie powinna przekracza dwukrotnej rednicy elektrody.
Do spawania stali austenitycznych stosuje si w zasadzie spoiwa o skadzie chemicznym
materiau rodzimego. Mae odstpstwa od tej zasady mog wynika z rnych zastosowa spawanych elementw ze stali austenitycznych. Dla uniknicia pkni gorcych w spoinie stosuje si np.
spoiwa o nieco wikszej zawartoci chromu w celu uzyskania metalu spoiny z pewn iloci ferrytu,
ktry zmniejsza skonno do pkni krystalizacyjnych. W tablicy 4 podano materiay dodatkowe do
spawania stali austenitycznych serii 300 stosowanych w urzdzeniach dla energetyki.

96

Tablica 3. Przygotowanie brzegw do rcznego spawania ukowego stali austenitycznych [25].

Grubo czonych
elementw
[mm]

Przygotowanie brzegw

do 1,5
t/2
t

1,5 5,0

1,5

5,0 + 13,0
1,5

R- 5,0

3,0

3,0

13,0 20,0

max 1,5

powyej 20
12 - 150

R- 5,0

Tablica 4. Materiay dodatkowe do spawania stali austenitycznych [25, 26, 27]

Gatunek stali austenitycznej

Materiay dodatkowe do spawania

ASME

PN-EN 10088

Nr
materiau

Materia
stopiwa
wg ASME

TP304H

1.4948

308H

EN 1600 E 19 9 H
AWS A5.4 E308H

EN 12072 19 9 H
AWS A5.9 ER308H

TP321H

X6CrNiTi 18-10

1.4541

347

EN 1600 E 19 9 Nb
AWS A5.4 E 347

EN 12072 19 9 NbSi
AWS A5.9 ER347Si

TP316H

1.4919

316H

EN 1600 E 19 12 2
AWS A5.4 E 316H

EN 12072 19 12 3
AWS A5.9 ER316

TP347H

X6CrNiNb 18-10

1.4550

347

EN 1600 E 19 9 Nb
AWS A5.4 E 347

EN 12072 19 9 NbSi
AWS A5.9 ER347Si

97

Elektrody
otulone

Drut do spawania
metod TIG

6. PODSUMOWANIE

Stojce przed krajow energetyk, opart o wgiel kamienny i brunatny, powane zadania budowy
blokw o parametrach nadkrytycznych, a w dalszej przyszoci o parametrach ultra nadkrytycznych, stawiaj przed projektantami i wykonawcami problem zastosowania stali austenitycznych na
niektre elementy przegrzewaczy i przegrzewaczy wtrnych naraonych na intensywne utlenianie.
Celem niniejszego opracowania jest wstpne zapoznanie wymienionych grup osb z gatunkami materiaw wykorzystywanych obecnie w wiatowej energetyce i zakresem ich stosowania. Podano podstawowe charakterystyki stali austenitycznych nowej generacji i oglne warunki ich ksztatowania i
spawania.

Literatura
[1]

Dyrektywa Nr 2001/80/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 padziernika 2001 r. w sprawie

ograniczenia emisji niektrych zanieczyszcze do powietrza z duych obiektw energetycznego spalania.
http://www2.ukie.gov.pl/HLP/files.nsf/0/96C037F531B60E16C1256F8D0040A125/
$file/32001L0080-PL.doc

[2]

Najgebauer E., Patrycy A: Zobowizania polskiej energetyki wobec UE.

http://www.geoland.pl/dodatki/energia-xxxv/energ.belch.html

[3]

Wstpna ocena wykonalnoci traktatu akcesyjnego w zakresie dyrektywy 2001/80/WE przez due rda
spalania.
http://www.geoland.pl/dodatki/energia-xxxv/energoprojekt.html

[4]

Studium rozwoju podsystemu wytwarzania energii elektrycznej do 2020 roku. Polskie sieci energetyczne
S.A. Warszawa 1994 r.

[5]

Agencja Rynku Energii S.A: Zaoenia polityki energetycznej Polski do 2020r. Projekt roboczy wersja 2. Warszawa, lipiec 1999 r.

[6]

Ingo P.: A technology successfully developed in developing countries.

http://www.worldbank.org/html/fpd/em/supercritical/supercritical.htm

[7]

Scarlin B., Stamatelopoulos G.N.: New boiler materials for advanced steam conditions. Materials for
Advanced Power Engineering 2002. Proceedings of the 7th Lige Confe
rence. European Commission, University de Lige, Vol. 21, str. 1091-1108 (Part II).

[8]

Masuyama F.: Alloy development and material issues with increasing steam temperatures. Proceedings
of the Fourth International Conference on Advances in Material Technology for Fossil Power Plants. Hilton Head Island, USA, October 2004.

[9]

Rakowski J.: Problemy wytwarzania energii przy wykorzystaniu nowych technologii. Polskie Sieci
Elektroenergetyczne S.A. Elektroenergetyka Nr 1/2002 (40), str. 9-27.

[10] Smith J.W.: Supercritical (once through) boiler technology. Publikacja Babcock & Wilcox Company nr
BR-1658, maj 1998.
[11] Brzda J.: Studium spawalnoci nowej generacji materiaw aroodpornych, odpornych na korozj i materiaw konstrukcyjnych o wysokiej wytrzymaoci. Sprawozdanie z pracy badawczej Instytutu Spawalnictwa nr De-2 9SPUBBB 3,9/ZB/03). Gliwice, 2005.
[12] Olszowiec P.: Po przeniesieniu radzieckich technologii na Zachd. Bloki ultranadkrytyczne.
http://www.gigawat.net.pl/article/articleview/220/1/28/
[13] Macura T.: Bloki nadkrytyczne. http://info.ellaz.pl/GazetaEl.nsf/0/5a3883b755009da9c1256d8800347df9?
OpenDocument
[14] Kern T., Wieghardt K., Kirchner H.: Material and design solutions for advanced steam power plants. Materiay konferencyjne jak w [8].

98

[15] Blum R., Hald.: Benefit of advanced steam power plants. Materiay na konferencj
jak w [7], str. 1009-1016 (Part II).
[16] Viswanathan R., Purgert R., Rao U.: Materials technology for advanced coal power plants. Proceedings of
the 1st International Conference Super-High Stregth Steels. Rome, Italy, November 2005.
[17] Natesan K., Purohit K., Rink D.L: Fireside corrosion of alloys for combustion power plants.
http://www.ornl.gov/sci/fossil/Publications/RECENT%20PUBS/anl-4.pdf
[18] McDonald D.K.: Update on coal ash corrosion-resistant materials testing program.
http://www.netl.doe.gov/publications/proceedings/02/materials/McDonald0402rev1.pdf
[19] Viswanathan R., Bakker W.T: Materials for boilers in supercritical power plants. Proceedings of Joint
Power Generation Conference. Miami Beach, Florida, USA, July, 2000.
[20] Kimura H., Matsuda J., Sakai K.: Latest experience of coal fired supercritical sliding pressure operation
boiler and application for overseas utility.
http://www.bhk.co.jp/english/4technical/contents/pge2003paper_blr.pdf
[21] Materiay informacyjne firmy DMV- stainless: High alloy materials for boiler tubes. http://www.dmvstainless.com/fileadmin/media/pdf_brosch%FCren/Boiler_brochure.pdf
[22] Materiay informacyjne firmy American Metallurgical Consultants: Stainless steel.
http://www.weldingengineer.com/Stainless%20Steel.htm
[23] Key to Metals Task Force & INI International: Welding of stainless steels. http://www.key-tosteel.com/Articles/Art97.htm
[24] Poradnik Inyniera tom 1 Spawalnictwo, WNT 2003, str. 230232.
[25] Materiay informacyjne firmy CIGWELD: Welding of stainless steel.
http://www.cigweld.com.au/pdf/pocketguide/213-400.pdf
[26] Materiay informacyjne firmy AvestaPolarit Welding AB, covered electrodes.
http://www.outokumpu.com/upload/documents/technical/datasheets/272001GB.pdf
[27] Materiay informacyjne firmy AvestaPolarit Welding AB, welding wire.
http://www.outokumpu.com/upload/documents/technical/datasheets/272101GB.pdf

99

100