Niezbdnik Dobrego Nauczyciela

Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziska

Seria I
Rozwj w okresie dziecistwa i dorastania
TOM 1

Magdalena Czub

Rozwj dziecka
Wczesne dziecistwo

wiek: 02/3 lata

Niezbdnik Dobrego Nauczyciela

Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziska

Seria I
Rozwj wokresie dziecistwa idorastania
TOM 1

Magdalena Czub

Rozwj dziecka
Wczesne dziecistwo

wiek: 02/3 lata

Redakcja serii Niezbdnik Dobrego Nauczyciela:

prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziska, Zesp Wczesnej Edukacji, Instytut Bada Edukacyjnych wWarszawie
Autor Tomu 1 serii Ipt.: Rozwj dziecka. Wczesne dziecistwo
dr Magdalena Czub, Zesp Wczesnej Edukacji, Instytut Bada Edukacyjnych wWarszawie
Recenzent:
prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydzia Psychologii, Uniwersytet Warszawski
Wydanie ITom 1

Wydawca:
Instytut Bada Edukacyjnych
ul. Grczewska 8
01-180 Warszawa
Tel. +48 22 241 71 00; www.ibe.edu.pl
Copyright by Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2014
ISBN 978-83-61693-50-5
Korekta, skad, amanie, druk:
Business Point Sp. zo.o.
ul. Erazma Cioka 11A/302
01-402 Warszawa
Tel. +48 22 188 18 72
biuro@businesspoint.pl
www.businesspoint.pl

Projekt okadki oraz koncepcja graficzna serii:

Beata Czapska, Instytut Bada Edukacyjnych wWarszawie

Publikacja opracowana wramach projektu systemowego: Badanie jakoci iefektywnoci edukacji oraz instytucjonalizacja
zaplecza badawczego, wspfinansowanego przez Uni Europejsk ze rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego,
realizowanego przez Instytut Bada Edukacyjnych
Wzr pasw owickich wykorzystanych wpublikacji zainspirowany ilustracj zksiki:
witkowska, J. (1953). Strj owicki, seria Atlas Polskich Strojw Ludowych, t. 7, cz. IV Mazowsze i Sieradzkie, z. 2,
Wrocaw: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze
Publikacja zostaa wydrukowana na papierze ekologicznym
Egzemplarz bezpatny

Spis treci
Wstp

Rozdzia 1. Kamienie milowe w rozwoju w pierwszych trzech latach ycia

1.1. Wprowadzenie, czyli o ksztatowaniu si podstaw samoregulacji

1.2. Formowanie si przywizania: nawizanie wizi z opiekunem

11

1.3. Formowanie si przywizania: rozwj mechanizmw regulacji emocji

16

1.4. Ksztatowanie si autonomii

20

Rozdzia 2. Wczesne dowiadczenia a zdolno do samoregulacji

23

2.1. Wprowadzenie, czyli o konsekwencjach wczesnych dowiadcze

23

2.2. Strategie zaspokajania potrzeb przez dziecko i nawizywania relacji z innymi

24

2.3. Stosunek dziecka do siebie i do otoczenia

27

2.4. Radzenie sobie przez dziecko ze stresem i rnymi trudnociami

29

Najwaniejsze...

32

Rozdzia 3. Rola rodowiska spoecznegow pierwszych trzech latach ycia

33

3.1. Wprowadzenie, czyli o poszerzaniu obszarw eksploracji maego dziecka

33

3.2. Jako opieki rodzicielskiej

34

3.3. Poszerzanie kontaktw spoecznych maego dziecka

40

Najwaniejsze...

42

Rozdzia 4.Od noworodka do przedszkolaka: efekty rozwoju we wczesnym

dziecistwie

43

4.1. Wprowadzenie, czyli o dynamicznym wzrocie kompetencji maego dziecka

43

4.2. Zmiany w obszarze rozwoju fizycznego i aktywnoci dziecka

44

4.3. Zmiany w obszarze funkcjonowania poznawczego i komunikacji

45

4.4. Zmiany w obszarze funkcjonowania spoecznego

53

Najwaniejsze...

54

Zakoczenie

55

Warto przeczyta...

57

Korzystano z...

57

Jaga, 28 miesicy, DZIEWCZYNKA

Jaga, 27 miesicy, KRUK

Wstp

Jestemy formowani ireformowani przez tych, ktrzy

nas kochaj; icho mio moe przemin, mimo to
pozostajemy ich dzieem, na dobre lub na ze.
Franois Mauriac

s bardzo szybkie imaj ogromne znaczenie dla

dalszego ycia. Aby rozwj dziecka mg przebiega prawidowo zarwno pod wzgldem
fizycznym, jak ipsychicznym musi ono znale
si wotoczeniu, ktre nie tylko zaspokaja jego
potrzeby fizjologiczne, ale rwnie umoliwia
mu nawizanie bliskiej wizi zjedn, wybran
osob, ktra zapewniajc dziecku poczucie bezpieczestwa, umoliwia mu usamodzielnianie
si iwchodzenie wwiat szerszych kontaktw
spoecznych. Formowanie si przywizania do
rodzica stanowi podstaw ksztatowania si
zdolnoci do podmiotowej samoregulacji iautonomicznego dziaania.

Powodzenie wyciu irealizacja wanych zada

rozwojowych zale od kompetencji osobistych ispoecznych czowieka. Podstawy zdolnoci
Sowa klucze
do
satysfakcjonujcego
iefektywnego funkcjonoautonomia
wania wwiecie tworz
bazowe zaufanie
si wpierwszych latach
diadyczna regulacja emocji
dystres
ycia wkontekcie bliskich
figura przywizania
zwizkw znajbliszymi
modelowanie
opiekunami.
przywizanie

Pierwsze lata ycia to podstawa, na ktrej opiera si

dalszy rozwj. Zwizek
zmam lub inn osob, ktra j zastpuje, bardzo silnie
wpywa na to, jakim czowiekiem bdzie wprzyszowraliwo macierzyska
ci dziecko na ile bdzie
samodzielne, jaki bdzie
Czowiek na kadym etamiao stosunek do wiata
pie ycia dowiadcza zmian
iinnych ludzi, jaki bdzie miao stosunek do
wrnych sferach swojego funkcjonowania, ale
siebie samego, atake jak bdzie radzio sobie
to wanie niemowlctwo iwczesne dzieciwrnych sytuacjach.
stwo s okresami, wktrych zmiany rozwojowe

W pierwszych trzech latach ycia kluczowym czynnikiem rozwoju dziecka jest jako relacji z opiekunami. Jest ona
punktem wyjcia dla ksztatowania si wzorcw poznawczo-emocjonalnych, ktre stanowi podstaw dla rozwoju
kompetencji osobistych i w znacznej mierze wpywaj na poziom realizacji zada rozwojowych nie tylko w dziecistwie.

Jaga, 33 miesice, PAPUGA

Rozdzia

Kamienie milowe w rozwoju

wpierwszych trzech latach ycia
1.1. Wprowadzenie, czyli oksztatowaniu
si podstaw samoregulacji
Z punktu widzenia wanych procesw rozwojowych pierwsze trzy lata ycia dziecka mona podzieli na dwa okresy: (1) pierwszy rok, wktrym
tworz si podstawy regulacji zachowania oparte
na zwizku zgwnym opiekunem (diadyczna
regulacja), aaktywno dziecka zmienia si, przechodzc od sygnalizowania potrzeb do wzajemnej wymiany zrodzicem oraz (2) drugi itrzeci rok
ycia, kiedy wzrasta autonomia dziecka izdolno
do samodzielnego normowania swoich stanw
emocjonalnych, aco za tym idzie relacja zdorosym nabiera charakteru partnerstwa.
Wokresie wczesnego dziecistwa najwaniejsze
procesy rozwojowe to ustanowienie relacji przywizaniowej zgwnym opiekunem oraz ksztatowanie si, na tej bazie, podstaw regulacji procesw
wewntrznych izachowania. Rozwj podmiotowej samoregulacji ma cisy zwizek ze zdolnoci do stabilizowania pobudzenia fizjologicznego
istanw emocjonalnych. Umiejtno ta rozwija
si od pocztku ycia dziki relacji zrodzicem (lub
innym gwnym opiekunem), ktry wspomaga
niemowl wmodulowaniu pobudzenia. Dziki do-

wiadczeniom opieki ikojenia wchwilach napicia rodzic wpywa na ksztatowanie si aktywnoci

istruktury pocze wmzgu, ktre staj si podstaw pniejszego samodzielnego regulowania
emocji. Upodstaw takich procesw samoregulacji
jak zdolno do tolerancji emocji idostosowywania si do sytuacji, kontrola swoich reakcji, odzyskiwanie rwnowagi iuwiadamianie sobie swoich
przey czy wreszcie wyraanie emocji istanw
wewntrznych le dowiadczenia zpierwszych
lat ycia (aszczeglnie zpierwszego roku), ktre
ksztatuj rozwj ukadu nerwowego dziecka.
Rwnie wrodzone cechy ukadu nerwowego
(temperament) maj zwizek zksztatowaniem
si zdolnoci do samoregulacji poprzez rodzaj ijako opieki, jak otrzymuje dziecko, wzalenoci
od specyfiki jego zachowania oraz dziaania rodzica, ktry musi dostosowa si do temperamentu
dziecka imoe utrwala lub osabia jego wrodzone cechy. Na przykad od tego, czy matka wolno
rozgrzewajcego si dziecka, ktre negatywnie
reaguje na nowe bodce, potrafi zwraliwoci
prowadzi je wnowych sytuacjach ipomaga mu
wobnianiu napicia, zaley to, czy jego ukad
nerwowy stanie si bardziej elastyczny iadaptacyjny, czy te utrwalone zostan cechy wrodzone.

CIEKAWOSTKA
Rozwj mzgu
Wwikszoci obszarw mzgu po narodzinach
nie przybywa ju komrek nerwowych. Zamiast
tego przebiega cigy proces tworzenia pocze
pomidzy nimi powstaj nowe poczenia, ate,
ktre s nieuywane iniepotrzebne, s niwelowane (przycinane). Cho dzieje si tak wcigu caego ycia czowieka, to we wczesnym dziecistwie
mzg wytwarza najwicej pocze ia 85% jego
rozwoju przebiega wpierwszych piciu latach
ycia, anajwicej pocze nerwowych (synaps)
tworzy si wpierwszych trzech latach ycia. Otym,
jak rozbudowana bdzie sie pocze wmzgu, decyduj interakcje pomidzy dzieckiem
ajego rodowiskiem wpierwszych latach ycia.
Wwczas mzg tworzy bardzo duo pocze

Analiza dowiadcze dziecka wpierwszych latach ycia dostarcza na tyle wanych informacji
ospoeczno-emocjonalnym funkcjonowaniu
dziecka, czyli jego zdolnoci do podmiotowej
samoregulacji, e pozwala zdo duym prawdopodobiestwem przewidywa rodzaj trudnoci wfunkcjonowaniu wpniejszych okresach
ycia wrelacjach zrwienikami, wsytuacjach
stresowych, wnauce czy budowaniu zwizkw
zinnymi.
Aby rozwj dziecka mg przebiega prawidowo zarwno pod wzgldem fizycznym, jak
ipsychicznym musi ono znale si wotoczeniu zapewniajcym mu opiek nie tylko pod
wzgldem zaspokajania potrzeb fizjologicz-

na zapas, awkolejnych latach zaczyna je sortowa potrzebne utrwala, azbdne, nieuywane

likwiduje. Mona wic powiedzie, e uywane
obszary mzgu rozbudowuj si, anieuywane
zanikaj. Dlatego te warto pamita ozasadzie
uywaj lub tra, ktra mwi, e brak stymulacji jakiej kompetencji powoduje zanik pocze
wodpowiedzialnym za ni obszarze mzgu. Aby
mzg dobrze si rozwija, naley tworzy dziecku
okazje do kontaktu ze zrnicowanymi bodcami
iinformacjami oraz stwarza moliwoci prbowania rnego rodzaju aktywnoci bez nacisku
na szczeglne osignicia wdanej dziedzinie, ale
wcelu rozbudzania ciekawoci iradoci zrnorodnego dziaania.

Na podstawie: Shonkoff, J. i Phillips, D. A. (2000). From neurons

to neighborhoods: The science of early childhood development.
Washington DC: National Academy of Sciences Presses.

nych, ale przede wszystkim umoliwiajcym

mu nawizanie bliskiej wizi zjedn wybran
osob. Bliska relacja zgwnymi opiekunami
otwiera dziecku drog do niezalenoci isamorealizacji. Interakcja zopiekunem umoliwia
mu nabywanie kolejnych umiejtnoci izdolnoci do zaspokajania swoich potrzeb zgodnie
znormami spoecznymi. Wpierwszych trzech
latach ycia gwatownie wzrastaj kompetencje
dziecka, zwiksza si zakres jego relacji zinnymi
iumiejtnoci funkcjonowania wrodowisku
spoecznym, co zkolei umoliwia dalszy rozwj
poznawczy (okrela zakres uczestnictwa wwiecie, ciekawo, radzenie sobie zprzeszkodami,
denie do zdobywania nowych informacji
iumiejtnoci).

Dziecko od pocztku ycia jest aktywnym uczestnikiem wwymianie spoecznej zotoczeniem,

ujawniajc przy tym swoje indywidualne cechy
oraz potrzeby. Wymaga to od rodowiska odpowiedniego dostosowania si zarwno do potrzeb dziecka wynikajcych zprzebiegu rozwoju,
jak ipotrzeb specyficznych, wynikajcych np.
zcharakterystyki systemu nerwowego, funkcjonowania zmysw, sposobu reakcji na bodce itp.
Od momentu urodzenia zachodzi wic proces

wyposaenie
genetyczne
dziecka

jako opieki
iedukacji

wymiany (transakcji) pomidzy niemowlciem

arodowiskiem wzajemnego dostrajania si
dziecka iopiekunw. Osignicia rozwojowe
dziecka izakres jego zdolnoci do samoregulacji pod koniec okresu wczesnego dziecistwa
s wic rezultatem tych cigych, wzajemnych
transakcji pomidzy potrzebami imoliwociami
dziecka asposobem zaspokajania tych potrzeb
przez rodowisko oraz oczekiwaniami ze strony
najbliszego otoczenia.

potrzeby
dziecka
wynikajce
zokresu
rozwoju

bogactwo
rodowiska:
oferty

specyficzne
potrzeby
dziecka

wymagania
stawiane przez
rodowisko

Rysunek 1. Indywidualne irodowiskowe czynniki rozwoju.

Podsumowujc, mona powiedzie, i pierwsze

trzy lata ycia stanowi podstaw zdolnoci czowieka do samodzielnego regulowania zarwno
swoich stanw wewntrznych (emocji, mylenia,

motywacji, radzenia sobie ztrudnociami), jak

iustalania zachowania istosunkw zinnymi ludmi. We wszystkich obszarach rozwoju buduj si
wtym okresie podwaliny samoregulacji.

Tabela 1
Obszary zmian i najwaniejsze pojcia

Obszar zmian

Kierunek zmiany

Najwaniejsze pojcia

wobszarze fizjologii
od sygnalizowania potrzeb do czciowo samodzielnego
ich zaspokajania

niespecyficzne pobudzenie,
sygnalizacja

wobszarze rozwoju fizycznego

od odruchw do swobodnego chodzenia, biegania
imanipulowania przedmiotami

odruchy, motoryka dua,

motoryka maa, manipulacja

Stan
somatyczny

Formy
aktywnoci

wobszarze funkcjonowania emocjonalnego

od penej zalenoci od opiekuna do czciowo
samodzielnego regulowania stanw emocjonalnych
iautonomii

diadyczna regulacja emocji,

samoregulacja, autonomia

Funkcjonowanie
emocjonalne
Funkcjonowanie
spoeczne

wobszarze funkcjonowania spoecznego

od kontaktw zopiekunem do kontaktw zobcymi
irwienikami

relacje pionowe ipoziome

wobszarze komunikowania si
od guenia do pierwszych zda

przedsowne formy
komunikowania si,
komunikacja werbalna

wobszarze funkcjonowania poznawczego

od biernoci do samodzielnej eksploracji izabawy

eksploracja, zabawa na serio

Funkcjonowanie
poznawcze
Jzyk
ikomunikacja

10

1.2. Formowanie si przywizania:

nawizanie wizi zopiekunem
Wpierwszym roku ycia gwnym zadaniem rozwojowym jest uformowanie przywizania swoistego zwizku spoecznego pomidzy dzieckiem
ijego najwaniejszym opiekunem (figur przywizania). Budowanie przywizania jest szczeglnie
wane nie tylko ze wzgldu na jego znaczenie
dla funkcjonowania we wczesnym dziecistwie,
ale rwnie dlatego, e stanowi istotny czynnik
prawidowego przebiegu rozwoju psychicznego
wkolejnych okresach ycia, wpywajc nie tylko na jako procesw emocjonalnych, ale take
poznawczych, aco za tym idzie, stanowic wan podstaw osigni osobistych, edukacyjnych
izawodowych.
Przychodzc na wiat, dziecko jest zdolne do odbierania bodcw ze wiata zewntrznego oraz
wyposaone wodruchy isystemy sygnalizacji,
umoliwiajce mu aktywne poszukiwanie stymulacji ibliskoci opiekunw. Obserwujc moliwoci noworodka, widzimy, i czowiek od pocztku
ycia zaopatrzony jest wreakcje, ktre nie tylko
pozwalaj mu wpywa na zaspokajanie swoich
potrzeb fizjologicznych (jak np. krzyk sygnalizujcy gd), ale rwnie inicjowa kontakty zinnymi
ludmi iwpywa znaczco na tworzenie wizi
zmam, tat iinnymi opiekunami. Wyposaenie
percepcyjne iodruchowe noworodka nastawione
jest na wiat ludzi, ktrzy s niezbdni dla prawidowego przebiegu rozwoju.
Wzmoona aktywno noworodka wpierwszych
chwilach ycia sprzyja nawizywaniu kontaktu
zmatk idaje pocztek budowaniu wizi pomidzy ni adzieckiem. Wszystkie zmysy dziecka ju
wmomencie narodzin dziaaj wmniejszym lub
wikszym zakresie. Wcigu pierwszych trzech
miesicy ycia podlegaj gwatownemu rozwo-

jowi ipod koniec okresu noworodkowego funkcjonuj wsposb zbliony do dorosego (tabela
2). Noworodek jest zdolny do odbioru bodcw
wzrokowych iod pocztku ycia wybiera obiekty
charakteryzujce si jakim wzorem, przedmioty trjwymiarowe, symetryczne, majce wyrane
kontury ipozostajce wruchu. Obiektem budzcym jego najwiksze zainteresowanie jest ludzka
twarz, ktra zawiera wszystkie cechy atrakcyjne dla
wzroku noworodka. Pocztkowa zdolno do skupiania wzroku na przedmiotach odlegych ookoo
20 cm sprzyja nawizywaniu kontaktu zmatk,
ktrej twarz wmomencie karmienia znajduje si
wtakiej wanie odlegoci od twarzy dziecka. Ju
po kilku tygodniach, pod koniec okresu noworodkowego, dziecko zaczyna rozrnia indywidualne
twarze rnych pochylajcych si nad nim osb.
Such noworodka jest rozwinity na podobnym
poziomie jak wzrok. Jest on zdolny do wyszukiwania iwychwytywania rnych dwikw ize szczegln uwag reaguje na gos ludzki. Kilkudniowy
noworodek silnie reaguje na historie czytane przez
matk na gos wciy imelodie, ktrych wwczas
suchaa oraz wyrnia je spord innych, zktrymi nie mia kontaktu wokresie prenatalnym. Preferuje rwnie jzyk, wktrym mwi matka. Szybko
odkrywa, i sam moe by rdem dwikw.
Wszystkie pozostae zmysy, takie jak dotyk, smak
iwch, wmomencie narodzin s rozwinite na
poziomie pozwalajcym na podstawowe rnicowanie napywajcych bodcw. Dziecko od
samego pocztku potrafi wic reagowa na duy
zakres wrae zmysowych, organizowa je na
podstawowym poziomie iodpowiada zgodnie
zindywidualnymi preferencjami. Jego wyposaenie percepcyjne ma charakter spoeczny, tzn.
jest nastawione na kontakt zdrugim czowiekiem
iczsto zachowuje si tak, aby zmaksymalizowa
dopyw bodcw pochodzcych wanie od ludzi.

11

Tabela 2
Wyposaenie percepcyjne noworodka

Wzrok
w drugim trymestrze ciy reakcje w postaci ruchw ciaa na zmiany owietlenia w otoczeniu
zdolno do dugotrwaej fiksacji wzroku, od kilku godzin po urodzeniu; w45 tyg. ycia
osiga zdolno fiksacji podobn czowiekowi dorosemu
wpierwszym miesicu ycia zdolno do skupienia wzroku na danym obiekcie, odlegym
ook. 20,5 cm; zdolno skupiania podobn dorosemu osiga w4 miesicu ycia
zdolno do ograniczonego wodzenia wzrokiem zprzedmiotem od 2 tyg.; zdolno
wodzenia podobna dorosemu ok. 3/4 miesica ycia
preferencja twarzy ludzkiej od momentu narodzin; po kilku tygodniach zdolno
do rozrniania twarzy poszczeglnych osb
preferencja okrelonych wzorw wzrokowych od pierwszych dni ycia
reakcja wzmoonej czujnoci na ruch, jaskrawo igbi przedmiotw od pierwszych dni ycia
habituacja wprzypadku powtarzajcych si bodcw

Such
w drugim trymestrze ciy ruchy ciaa w reakcji na silne dwiki
zrnicowane reakcje na bodce dwikowe ornej wysokoci, nateniu iczasie trwania
od urodzenia; wpierwszych tygodniach ycia gwatowny wzrost zdolnoci do rnicowania
rozpoznawanie gosu matki od momentu narodzin
zdolno do lokalizacji rda dwiku od pierwszych godzin ycia
rnicowanie ipreferencja dwikw mowy ludzkiej
zdolno do produkowania dwikw (np.ssanie)
zmiana aktywnoci wzalenoci od rodzaju owietlenia otoczenia

Dotyk
wdrugim trymestrze ciy prawie caa powierzchnia ciaa reaguje na dotyk inacisk
zzewntrz
zrnicowana wraliwo na dotyk wzalenoci od czci ciaa;
szczeglna wraliwo okolicy ust dranienie wywouje odruch poszukiwania issania

Smak
w drugim trymestrze ciy rozrnianie smaku wd podowych
zdolno do rozrniania wielu smakw
preferencje smakowe

Wch
zdolno rozrniania zapachw
preferencje zapachowe; reakcje ruchowe na zapachy
(np.odwracanie si od nieprzyjemnych zapachw)
rozpoznawanie zapachw (np.matki, mleka matki)

Rwnowaga
od pitego miesica ciy wyksztacony zmys rwnowagi
reakcja na zmian pooenia ciaa; pobudzenie lub uspokojenie
wzalenoci od pozycji ciaa

12

SONDAOWNIA
O czym rozmawiaj rodzice?
SMOCZEK
Na forach internetowych tocz si dyskusje wok smoczka. Wiele mam boi si, e jeli dziecko w pierwszych miesicach ycia przyzwyczai si do ssania smoczka, to bdzie bardzo trudno je potem odzwyczai od tego nawyku.
Mamy, ktre maj ju ten problem za sob, uspokajaj,
e dzieci same wyrastaj ze smoczkw i przestaj mie
ochot na ich ssanie. Czsto wystarczy zaj dziecko czym
ciekawym lub wzi na rce, aby zapomniao o smoczku.
Rodzice przede wszystkim staraj si wycofywa smoczek
stopniowo, ograniczajc czas jego uywania przez dziecko.
Argumentuj rwnie, e w wielu sytuacjach smoczek pomaga dziecku uspokoi si i nie warto mu go odbiera, gdy
np. zbkuje lub ma kopot z zaniciem. Trudnym momentem jest rwnie odstawienie dziecka od piersi dziecko
potrzebuje wwczas uspokajacza i pomocy w zaspokojeniu odruchu ssania.

Pierwszym odruchem, moliwym do zaobserwowania niemale natychmiast po urodzeniu, jest

ssanie (ktre dziecko wiczy ju w onie matki),
dziki ktremu dziecko moe natychmiast nawiza fizyczny kontakt z matk.
Ju od chwili narodzin ma zdolno do chwytania iprzywierania do opiekuna. Potrafi ono przytrzymywa si zsi umoliwiajc utrzymanie
ciaru wasnego ciaa. Suy do tego tzw.
odruch przytulenia, znany jako reakcja Moro.
Wsytuacjach, gdy dziecko znajduje si blisko
opiekuna (np. jest trzymane na rkach) izaistnieje zagroenie upadkiem, jego donie chwytaj dorosego, rce zginaj si iprzywiera ono do
opiekuna. Takie odruchowe zachowania sprzy-

jaj nawizywaniu wizi zrodzicem iwywouj

udorosego reakcje opiekucze. Do wrodzonego wyposaenia uatwiajcego noworodkowi
uzyskiwanie opieki ibliskoci opiekuna oraz zaspokajanie swoich potrzeb naley reakcja krzyku, ktry dostarcza opiekunowi wielu informacji
na temat stanu ipotrzeb dziecka. Rodzic uczy
si rozrnia rodzaj krzyku dziecka iodpowiednio na niego reagowa. Ju od pierwszych chwil
ycia dziecko umiecha si, co wpywa motywujco inagradzajco na matk, ktra dziki temu
przedua kontakt zniemowlciem, co umacnia relacj pomidzy nimi. Po kilku tygodniach
umiech wywoywany jest szybciej przez znany
gos (od okoo czwartego tygodnia ycia) oraz
znan twarz (od okoo czternastego tygodnia).

13

Podsumowujc, mona stwierdzi, i czowiek,

przychodzc na wiat, wyposaony jest wreakcje,
ktre nie tylko pozwalaj mu regulowa dopyw
stymulacji zotoczenia, ale rwnie co znacznie
istotniejsze zpunktu widzenia dalszych etapw

rozwoju inicjowa interakcje spoeczne iwpywa znaczco na tworzenie wizi zinnymi ludmi. Jego wyposaenie percepcyjne iodruchowe
nastawione jest bowiem na wiat ludzi, ktrzy s
niezbdni wdalszym procesie rozwoju dziecka.

WARTO ZAPAMITA...
Wszystkie zmysy noworodka s nastawione na blisko z drugim czowiekiem
idziecko zachowuje si tak, aby mie jak najwikszy kontakt zinnymi ludmi.

Wkolejnej fazie zachowania dziecka staj si coraz

Zmysowe iruchowe wyposaenie czowieka suy
bardziej zoone iniemowl zaczyna przejmowa
uatwieniu nawizania wizi zopiekunem czyli
coraz wiksz cz kontroli nad relacj zopiekurozwojowi przywizania. Przywizanie ksztatuje
nem. Staje si na przykad zdolne do celowego
si do trzeciego roku ycia na bazie relacji zmatchwytania czy przytrzymywania matki lub butelki.
k (bd gwn osob sprawujc opiek nad
Dziecko zaczyna wyrnia ulubionego opiekuna
dzieckiem), przechodzc kolejne fazy rozwoju.
iinicjowa interakcje znim. Jest to jednak okres,
Pierwsze trzy fazy przebiegaj wpierwszym roku
wktrym dziecko nie postrzega jeszcze opiekuycia dziecka, aostatnia rozpoczyna si okoo
na jako odrbnej osoby na
trzeciego roku ycia. Wfarazie ja imama to jedno.
zie pierwszej, zaraz po naroWtym czasie ksztatuj si
dzinach, niemowl wysya
Przywizanie
podstawy rnych strategii
sygnay wstron otoczenia,
Stwierdzenie,
e
dziecko
jest
nawizywania relacji zinnymi
majce wzbudzi zachowaprzywizane do kogo oznacza, i ma
ludmi, czego konsekwencj
nia opiekucze wobec niego.
ono siln skonno do poszukiwania
jest pniejsze funkcjonowaNie s one jeszcze skierowane
bliskoci i kontaktu z t konkretn
osob, zwaszcza w sytuacjach, gdy
nie spoeczne iemocjonalne.
ku adnej wybranej osobie.
jest przestraszone lub cierpice
Wtym czasie przewaa ak(np. godne, chore, zmczone).
Wfazie trzeciej ksztatowatywno opiekuna, ktry zania si przywizania, rozpopewnia dziecku ochron oraz
czynajcej si pomidzy szstym adziewitym
zaspokaja potrzeby kontaktu fizycznego ibliskomiesicem ycia, dziecko utrwala przywizanie
ci. Wcigu pierwszych 8/12 tygodni ycia ustalaj
do gwnego opiekuna (na og matki) iaktywnie
si zrby relacji pomidzy dzieckiem amatk, ktutrzymuje blisko zni za pomoc rozwijajcych
re ksztatuj sposb sygnalizowania potrzeb przez
si sprawnoci motorycznych ikomunikacyjnych.
dziecko izachowania opiekucze rodzica.

14

Ostatnia faza ksztatowania si przywizania rozWtym okresie dziecko staje si zdolne do konpoczyna si okoo poowy trzeciego roku ycia
trolowania poziomu bliskoci zmatk iutrzyidotyczy ksztatowania si relacji partnerskiej
mywania jej za pomoc lokomocji. Pojawiaj si
pomidzy matk adzienowe zachowania: dziecko
ckiem. Dziki obserwacji zapoda za matk, okazuchowa matki iprzyczyn jej
je wyran rado, kiedy ta
Figura przywizania
postpowania dziecko zawraca do niego itraktuje j
czyna powoli rozumie, jajako bezpieczn baz dla
Osoba (najczciej matka), ktra
sprawuje
gwn
opiek
nad
kie s jej cele iplany moeksploracji otoczenia (oddzieckiem, zaspokaja jego potrzeby,
na powiedzie, e zdobywa
chodzi od niej, powraca od
koi bl, uspokaja, obdarza uwag
imioci.
Jest
to
osoba,
do
ktrej
wgld wuczucia imotywy
czasu do czasu, porzuca eksdziecko zwraca si wsytuacjach
innych ludzi. Zdolno do
ploracj, gdy matka oddali
strachu, blu, niezaspokojonych
rozrniania siebie od matki
si). Wsytuacji zagroenia,
potrzeb lub kiedy potrzebuje
kontaktu fizycznego. Bliski zwizek
ipostrzegania jej jako odniepokoju czy braku komzfigur przywizania jest warunkiem
rbnej osoby, kierujcej si
fortu, dziecko przywiera do
optymalnego rozwoju dziecka.
wasnymi celami icoraz baropiekuna, szukajc uspokodziej zrozumiaymi dla dziejenia ibezpieczestwa. Jest
cka motywami, jest najwikszym osigniciem
to okres, wktrym niemowl zaczyna wyranie
tego okresu rozwoju.
rnicowa gwnego opiekuna (figur przywizania) od obcych osb. Okoo dziewitego i pniej, okoo osiemnastego miesica ycia pojawia
si lk przed nieznanymi osobami oraz protest
przeciwko rozstaniu zmatk. Jest to cecha prawidowego rozwoju, ajej pojawienie si ma funkcj zabezpieczajc dziecko przed zagroeniem
iutrwala przywizanie do jednej gwnej figury.
Jest to etap krytyczny dla utrwalania si przywizania do gwnego opiekuna. Dlatego te wtym
okresie powanym zagroeniem dla rozwoju jest
dugotrwae oddzielenie dziecka od rodzica lub
zerwanie kontaktu znim izmiana opiekuna.

WARTO ZAPAMITA...
Przywizanie nie oznacza zalenoci silna wi przywizaniowa stwarza poczucie
bezpieczestwa dajce odwag do eksploracji, samodzielnoci i niezalenoci.

15

1.3. Formowanie si przywizania: rozwj

mechanizmw regulacji emocji

rnych poziomach pobudzenia. Dowiadczanie

rnych poziomw pobudzenia, monitorowane
przez rodzica, dostarcza niemowlciu przekonaFormowanie si przywizania do rodzica mona
nia, e zjednej strony jest zdolne do radzenia soopisa wkategoriach rozwoju zdolnoci do samobie zpobudzeniem, azdrugiej nabiera pewnoci
regulacji emocji. Rodzic jest
co do moliwoci polegania
dla dziecka wsparciem iprzena wiecie zewntrznym
wodnikiem wdrodze do sa(wpniejszym okresie wyraDystres
modzielnoci wzakresie staa si to na przykad wzdolbilizacji pobudzenia, stanw
noci do zwracania si po poJest reakcj organizmu na zagroenie,
utrudnienie lub niemono realizacji
emocjonalnych izachowania.
moc). Naley wtym okresie
wanych celw izada czowieka,
Niemowl wpierwszych mieunika nadmiernego stymupojawia si wmomencie zadziaania
bodca; dowiadczany jest jako bl
sicach ycia samo nie jest
lowania niemowlcia iobcielesny i/lub psychiczny; dziaa
zdolne do regulowania ponia jego napicie zawsze
demobilizujco iobnia zdolno
do
radzenia
sobie
zwyzwaniem
budzenia. Jest to okres, wktwtedy, gdy dochodzi ono do
(inaczej nazywany nieprzyjemnym
rym sygnalizuje ono niezagranicy moliwoci dziecka.
stresem).
spokojenie potrzeb, jednake
Powtarzajce si cykle nato do dorosego naley prapicie ulga s podstaw
widowe odczytanie sygnaw pyncych od dziedla zdobywania kompetencji modulowania nacka izaspokojenie jego potrzeb. Wtym pierwszym
picia. Ztego punktu widzenia wanym zadaniem
okresie rodzic musi zapewni regularn opiek
opiekuna jest angaowanie dziecka wdowiadczeoraz odpowiedni sposb
nia charakteryzujce si coraz
iczas odpowiedzi na sygnay
wyszym (ale moliwym do
pynce od niemowlcia. Jest
zniesienia) poziomem napiBazowe zaufanie
to czas na ustanowienie odcia, aby dowiadczyo ono, i
powiedniej dla dziecka idonawet wysoki poziom pobuPrzekonanie dziecka, e moe
polega na innych ina sobie
rosego rutyny wzajemnych
dzenia nie musi prowadzi do
wzaspokajaniu swoich potrzeb
kontaktw. Wwczas dziecko
dezorganizacji inieprzyjemoraz, e samo jest godne zaufania;
dowiadcza systematycznepodstawa poczucia tosamoci
nych odczu imogo wkon bycia sob, bycia wporzdku,
go obniania nieprzyjemnesekwencji uksztatowa elabycia wkontakcie zinnymi ludmi.
go napicia.
styczny, adaptacyjny system
Ufno nie zaley od iloci pokarmu
czy okazywania mioci, lecz raczej
nerwowy. Doznawanie rod jakoci zwizku zmatk.
Wnastpnej fazie wzrastajca
nych poziomw pobudzenia
aktywno dziecka prowadzi
(zarwno pozytywnego, jak
Na podstawie: Erikson, E. (1997).
do wzajemnych wymian reakinegatywnego), monitoroDziecistwo ispoeczestwo.
Pozna:
Dom
Wydawniczy
Rebis,
s.
259.
cji emocjonalnych pomidzy
wane przez rodzica, dostarcza
nim arodzicem, dziki czemu
niemowlciu przekonania, e
ma okazj do dowiadczania modulowania napijest zdolne do radzenia sobie zpobudzeniem (pocia oraz rnorodnych emocji. Dziki temu dziecko
cztki poczucia kompetencji) oraz buduje zaufanie
uczy si utrzymywa stabilno emocjonaln przy
do otoczenia spoecznego ifizycznego.

16

Pojawiaj si nowe zachowania dziecko okazuDruga poowa pierwszego roku ycia charakteryje rado na widok matki, pacze, gdy ona znika,
zuje si znacznym zwikszeniem aktywnoci dziewoa j, przywiera do niej, gdy czuje si zagroone
cka, ktre dy do wywoania reakcji otoczenia.
lub niezaspokojone. Zaczyna traktowa rodzica
Ma ono wtym okresie wiele okazji do dowiadjako bezpieczn baz do poznawania otaczajczania wysokiego pobudzenia, awraliwa opieka
cego wiata. Oddala si od niego, aby poznawa
ze strony matki, ktra dba oto, aby pobudzenie
idowiadcza nowych sytuacji, od czasu do czasu
dziecka nie przekroczyo moliwych do zniesiewracajc, by upewni si co
nia przez nie granic, utrwala
do swojego bezpieczestwa.
przekonanie, e wzrost poziomu napicia nie prowadzi do
Diadyczna regulacja
Zpunktu widzenia rozwijajdystresu czy dezorganizacji.
emocji
cej si zdolnoci do regulacji
Zdolno opiekuna do umoemocji mona powiedzie,
liwiania dziecku swobodnej
Rwnowana rola dziecka i opiekuna
w regulowaniu pobudzenia
e przywizanie jest nie tylko
eksploracji zrwnoczesnym
dziecko aktywnie dy do kontaktu
wizi uczuciow zopiekumonitoringiem jego poziomu
z opiekunem, ktry odpowiada na
potrzeb dziecka dziki temu
nem, ale mona je rwnie
napicia oraz umiejtno
moliwy jest powrt dziecka do
okreli jako diadyczn reefektywnego
ingerowania
rwnowagi emocjonalnej. Jest to
gulacj emocji. Wyraa si
wmomentach, gdy jest ono
podstawowy mechanizm rozwoju
samoregulacji
emocji.
ona wzachowaniu dziecka,
zbyt wysokie, ma due znaktre wtym okresie ju celoczenie dla ksztatujcej si
wo kieruje swoje sygnay do
zdolnoci do regulacji emocji.
opiekuna ireaguje na te jego odpowiedzi, ktre
Jeli opiekun dobrze wypenia swoj rol, dziecko
su obnieniu specyficznego wdanym momenstaje si coraz bardziej niezalene iaktywnie dy
cie napicia. Diadyczno regulacji polega tutaj na
do realizowania wasnych celw, dziaajc efekkomunikowaniu rodzicowi potrzeb przez dziecko
tywnie nawet wobliczu duego napicia. Zaczyiadekwatnej reakcji rodzica. Wten sposb opiena nabiera wiary we wasn warto izdolno
kun prowadzi dziecko od zewntrznych sposoradzenia sobie zpobudzeniem. Poniewa jest ju
bw regulacji wstron zdolnoci do samodzielcoraz bardziej sprawne fizycznie, zaczyna podnego regulowania swoich stanw emocjonalnych.
a za rodzicem ikontrolowa poziom bliskoci.

WARTO ZAPAMITA...
Podstaw zdolnoci do regulowania swojego zachowania jest relacja z rodzicem
polegajca na diadycznej regulacji emocji.

17

Wdrugim roku ycia dziecko zaczyna samodzielnie regulowa swoje stany emocjonalne.
Nabywa zdolnoci do samokontroli, tolerowania
pewnego poziomu frustracji, rozszerza zakres
reakcji emocjonalnych owstyd, dum ipoczucie winy. Najistotniejsza wtym okresie pocztkw ksztatowania si autonomii jest moliwo
trenowania samoregulacji wbezpiecznym
iwspierajcym rodowisku zewntrznym. Zdolno opiekunw do przyzwolenia dziecku na jak
najszersz aktywno, zrwnoczesnym przewidywaniem sytuacji przekraczajcych jego moliwoci, odgrywa tu decydujc rol. Wyznaczanie odpowiedniego kontekstu dla wiczenia

18

(doskonalenia) umiejtnoci dziecka, nakrelanie oczekiwa co do jego zachowa imonitorowanie jego moliwoci regulacyjnych to gwne
zadania dorosego wtym okresie. Jako kontaktu pomidzy dzieckiem adorosym decyduje
ozakresie zdobywanej przez dziecko autonomii
wregulowaniu swoich stanw emocjonalnych
oraz ich wyraania, atake wpywa na zakres
eksploracji (podstawy uczenia si irealizacji potencjau rozwojowego) oraz na sposb radzenia
sobie zprzeszkodami itrudnociami. Kolejne
fazy rozwoju regulacji emocji oraz przywizania,
atake role dziecka iopiekuna na kolejnych etapach przedstawia tabela 3.

Tabela 3
Fazy rozwoju przywizania i regulacji emocji
dziecko

dziecko
dziecko wysya sygnay, nie
kierujc ich do okrelonej osoby
mae zaangaowanie
wkomunikacj
regulacja pobudzenia przez
mechanizmy fizjologiczne

Orientacja
isygnalizowanie
potrzeb bez
wyrniania
konkretnej
figury
(osoby)

Orientacja
isygnalizowanie
potrzeb
skierowane
do wyrnionej
figury
(osoby)

opiekun
przewaga aktywnoci opiekuna
rozpoznawanie sygnaw
dziecka
ustanawianie rutyny kontaktw

wyodrbnienie figury
przywizania
rozbudowane zachowania
prowadzce do osignicia
bliskoci zopiekunem
zachowania celowe
inicjowanie interakcji
iwzrost angaowania si
wkomunikacj
ksztatowanie si podstaw
strategii przywizaniowych
opiekun

Faza I
03 mies.

Faza II
36 mies.

stymulowanie pobudzenia
udziecka (podnoszenie
iobnianie)
regulowanie pobudzenia
wsytuacjach przekraczajcych
moliwoci dziecka

dziecko
aktywne utrzymywanie
bliskoci do figury przywizania
podanie za figur, rado
zkontaktu zni
figura jako bezpieczna baza
lk separacyjny
konsolidacja przywizania
do wybranej osoby
aktywna rola wkomunikacji
denie do uzyskania regulacji
pobudzenia przez opiekuna

Faza III
do ok. 1 r..

Faza IV
23 r..

opiekun
wraliwo iuwano
na sytuacje nadmiernego
pobudzenia udziecka
wraliwo iuwano
na sytuacje zbyt niskiego
pobudzenia udziecka
wspuczestniczenie wregulacji
pobudzenia, ingerowanie
wsytuacjach przekraczajcych
moliwo samodzielnego
poradzenia sobie przez dziecko
pocztki ksztatowania relacji
partnerskiej

Utrzymywanie
bliskoci
zwyrnion
figur
(osob)
diadyczna
regulacja emocji

Ksztatowanie
relacji
partnerskiej

dziecko
postrzeganie figury jako
odrbnej osoby
wgld wmotywy figury
uzgadnianie celw zpartnerem
interakcji
zdolno do spjnego
funkcjonowania pod
nieobecno figury
przywizania
figura jako uwewntrzniona
bezpieczna baza
pocztki samodzielnej regulacji
pobudzenia
autonomiczne ja
opiekun
wybircza pomoc
wregulowaniu pobudzenia
kierowanie ekspresj emocji
nauka dotyczca uczu, ich
wyraania iprzyczyn ich
powstawania

19

1.4. Ksztatowanie si autonomii

Najwaniejszym procesem wokresie nastpujcym
zaraz po niemowlctwie jest wzrastajca autonomia
dziecka zwizana zprzechodzeniem od diadycznej
regulacji pobudzenia do samoregulacji. Wdrugim
itrzecim roku ycia dziecko nabywa podstawowej
zdolnoci do samokontroli, tolerowania pewnego
poziomu frustracji, atake rozszerza zakres reak-

cji emocjonalnych. Wjego zachowaniu pojawiaj

si wspwystpujce emocje (np. rwnoczenie
wstyd izo), aprzyczyny powstawania emocji
nie le ju tylko wrzeczywistej sytuacji, ale take,
wzwizku zpostpem wrozwoju poznawczym
irozwoju jzyka, wsymbolicznych reprezentacjach
wczeniejszych dowiadcze. Jest to rwnie okres
rozwoju samowiadomoci oraz nabywania regu
istandardw spoecznych.

Tabela 4
Charakterystyka wzrostu autonomii w okresie poniemowlcym (23 r..)

Obszar zmian

Wzrost
niezalenoci

Charakterystyka wzrostu autonomii wokresie poniemowlcym (23 r..)

wiksza autonomia wfunkcjonowaniu dziki rozwojowi motoryki maej iduej
rozwj jzyka ireprezentacji symbolicznej oraz teorii umysu
wzrost samodzielnoci (funkcjonowanie wdystansie do opiekuna dziki komunikacji
werbalnej)
zdolno do odczytywania ekspresji mimicznej innych i czerpanie z wyrazu twarzy
rodzica/dorosego informacji na temat znaczenia danej sytuacji (social referencing)

Rozwj
samowiadomoci

rozpoznawanie siebie wlustrze

postpy wrozwoju poznawczym

Rozwj rozumienia
autonomicznoci
swojej iinnych
(odrnianie siebie
od innych)

wdrugim roku ycia rozpoznawanie granic pomidzy dziaaniem swoim iinnych

wtrzecim roku ycia pocztki rozumienia indywidualnoci swojej iinnych irnych rl
spoecznych (np. wiksze zadowolenie zsamodzielnego wykonania zadania ni wwczas,
gdy wykonaj je inni)

Podstawy
wiadomoci zasad
istandardw
orazpocztki
samoregulacji

Zmiany rozwojowe
wdowiadczaniu
emocji

zdolno do utrzymania zorganizowanego zachowania pomimo dowiadczania pobudzenia

zdolno do tolerowania wysokiego poziomu pobudzenia (zarwno negatywnego,
jak ipozytywnego)
emocje pojawiajce si zpowodu antycypacji wydarzenia
emocje wtrne powstajce wwyniku oceny siebie iswojego dziaania (duma, wstyd,
zakopotanie, poczucie winy)

pocztki rozumienia zakazw inakazw

pocztki rozpoznawania prawidowoci wotoczeniu izachowaniu
wraliwo na oznaki dystresu uinnych
wraliwo na negatywne sygnay emocji
negatywne emocje na skutek wasnych dziaa przekraczajcych normy

Na podstawie: Sroufe, A. (1995). Emotional development. The organization of emotional life in the early years. Cambridge: Cambridge
University Press.

20

Bardzo wanym elementem wzrastajcej autonomii s pocztki samowiadomoci zwizane ze

zdolnoci dziecka do rozpoznawania siebie iodrniania siebie od innych osb. Dowodz tego
eksperymenty zuyciem lustra, wktrych dzieci (midzy 15 a24 miesicem ycia) rozpoznaj
siebie na podstawie odbicia. Pod koniec pierwszego roku ycia dziecko zaczyna zdawa sobie
spraw, e inni ludzie mog robi rzeczy, ktrych
ono nie potrafi, ale dopiero wdrugim roku ycia
zaczyna rozumie, e dorosy moe zrobi co,
czego ono chce.

Autonomia
Gwny proces rozwojowy w drugim
i trzecim roku ycia, polegajcy
na uniezalenianiu si dziecka
od otoczenia, akcentowaniu
samodzielnoci i wasnej woli.
Pierwsze przejawy autonomii
to negatywizm, upr, samowola.

Nadal jednak czciowo czy siebie iinnych, co

wyraa si na przykad wprowadzeniu rki dorosego. Pod koniec drugiego roku ycia, dziecko
zaczyna by wiadome penej rozdzielnoci siebie
idrugiej osoby, odrbnoci rl. Wiedza ta nabiera
szczeglnego znaczenia dla wspierania rozwoju
wtym okresie, gdy wskazuje na wag umoliwiania dziecku samodzielnego wykonywania zada.
Promuje to zarwno rozwj poznawczy (eksploracj izdobywanie nowych kompetencji), jak
iemocjonalny (samodzielne regulowanie napicia
iduma zwasnych dziaa).

WARTO ZAPAMITA...
Najwaniejszym procesem rozwojowym w drugim i trzecim roku ycia jest
ksztatowanie si autonomii. Poraki w osiganiu samodzielnoci mog
prowadzi do zwtpienia we wasne moliwoci i silnego poczucia wstydu.

21

Jaga, 36 miesicy, MAMA

22

Rozdzia

Wczesne dowiadczenia
azdolno do samoregulacji
2.1. Wprowadzenie, czyli
okonsekwencjach wczesnych
dowiadcze
Rozwj czowieka jako istoty spoecznej odbywa
si wobecnoci iza porednictwem innych ludzi.
Rodzc si, jest cakowicie zaleny od otoczenia,
czyli od osb sprawujcych nad nim opiek. Aby
sta si niezalen, samodzieln izdoln do ycia
spoecznego jednostk, musi rozwin wsobie
mechanizmy samoregulacji umoliwiajce rozpoznawanie i, zgodne znormami spoecznymi,
zaspokajanie swoich potrzeb oraz realizacj potencjau rozwojowego. Przejcie od uzalenienia
do samodzielnoci odbywa si za porednictwem
opiekuna, ktry, ustanawiajc blisk relacj zdzieckiem, otwiera mu drog
do niezalenoci isamorealizacji. Postp wrozwoju fizycznym, poznawczym iemocjonalnym jest wic cile
ikoniecznie zwizany zrozwojem
spoecznym. Interakcja zopiekunem umoliwia nabywanie
kolejnych
umiejtnoci
izdolnoci zaspokajania
potrzeb. Wzrastajce moliwoci dziecka zwikszaj
za zakres jego relacji zinnymi ikompetencji funkcjonowania wrodowisku spoecznym,
co zkolei umoliwia dalszy

rozwj poznawczy (okrela zakres uczestnictwa

wwiecie, ciekawo, radzenie sobie zprzeszkodami, denie do zdobywania nowych informacji
iumiejtnoci). Podejmujc wic analiz drogi
dziecka do realizacji potencjau rozwojowego,
naley ze szczegln uwag przyglda si
jego wczesnym dowiadczeniom wkontaktach
zopiekunami iinnymi osobami znaczcymi, od
pocztku jego ycia. Te wczesne dowiadczenia
wrelacjach zinnymi wyznaczaj kierunki rozwoju is podstaw zarwno adaptacyjnych, jak
idezadaptacyjnych jego cieek.
Analiza powstajcych na bazie pierwszych relacji
spoecznych wzorcw interakcji, sposobw regulacji emocji oraz przekona dotyczcych siebie
iwiata zewntrznego wskazuje na zasadnicz
rol tych wczesnych dowiadcze wrozwoju
emocjonalnym jednostki oraz wgenezie ujawniajcych si wpniejszych okresach ycia kompetencji itrudnoci.
Prowadzone wobszarze wczesnych dowiadcze
czowieka badania wskazuj, i szczeglna
rola wczesnego okresu ycia zwizana
jest zpowstajcymi wtedy, na podstawie dowiadcze wynikajcych zrodzaju
otrzymywanej opieki, wzorcami nawizywania relacji spoecznych (wzorce
przywizania) oraz poznawczo-afektywnych reprezentacji siebie iinnych
(wewntrzne modele operacyjne),
ktre wyznaczaj jako funkcjonowania spoecznego ipoznawczego.

23

2.2. Strategie zaspokajania potrzeb przez

dziecko inawizywania relacji zinnymi
Wpierwszym roku ycia, wtrakcie ksztatowania
si przywizania do najbliszego opiekuna, na
podstawie dowiadcze zwizanych zjakoci
opieki zjego strony (sposobu reagowania na sygnalizowane przez dziecko potrzeby, szybkoci tych
reakcji, adekwatnoci dziaa rodzica wstosunku
do rzeczywistej potrzeby dziecka, emocjonalnego nastawienia dorosego do dziecka) dziecko
tworzy strategie zachowania, ktre su osiganiu bliskoci zfigur przywizania izaspokajaniu
potrzeb. Strategie te opisywane s jako wzorce
przywizania. Wzorce przywizania s podstaw rnic indywidualnych wfunkcjonowaniu
spoeczno-emocjonalnym pomidzy ludmi iodzwierciedlaj jako opieki oraz stosunek opiekuna
do dziecka we wczesnym dziecistwie. Wzorce te
wyznaczaj sposb zachowania dziecka wobec
figury przywizania, awpniejszym okresie przekadaj si na sposb jego funkcjonowania poza
relacj zopiekunem, wkontaktach zrwienikami,
dorosymi ipartnerami.
Ju pod koniec pierwszego roku ycia mona zaobserwowa wyrane rnice pomidzy dziemi
wich sposobach nawizywania kontaktu zmatk
oraz uzyskiwania jej zainteresowania ipomocy.
Mona tu wyrni trzy gwne strategie wzorce
przywizania. Wzorzec przywizania bezpiecznego ksztatuje si wwczas, gdy dziecko jest pewne, e figura przywizania jest dla niego atwo
dostpna iwraliwie reaguje na sygnay pynce
od niemowlcia orazwodpowiedni sposb pomaga wsytuacjach trudnych. Aktywno matki
idziecka uzupenia si wzajemnie wtaki sposb,
e zachowania matki s adekwatn odpowiedzi
na potrzeby dziecka. Taka pewno daje dziecku

24

moliwo odwanego eksplorowania zewntrznego otoczenia, swobodnego odnoszenia si do

matki iposzukiwania wjej ramionach ukojenia
wsytuacjach dystresu. Dziecko charakteryzujce si bezpiecznym przywizaniem przyjacielsko
odnosi si do osb obcych, cho zdecydowanie
bardziej zainteresowane jest kontaktem zmatk.
Wsytuacji rozki zni reaguje dystresem, aprzy
ponownym poczeniu dy do bliskoci fizycznej
iwsplnej zabawy. Dzieci zbezpiecznym wzorcem przywizania wwieku przedszkolnym potrafi wsppracowa zinnymi, s lubiane przez
kolegw, pomysowe, zdolne do radzenia sobie ze
stresem iatwo powracaj do rwnowagi. Wsposb przyjazny ispokojny traktuj innych ludzi, s
serdeczne inawizuj swobodne rozmowy.
Wzorzec przywizania ambiwalentnego charakteryzuje dzieci, ktre nie maj pewnoci, czy
rodzic wdanym momencie bdzie dla nich dostpny iczy zaspokoi odpowiednio ich potrzeby.
Dziecko takie ma mniejsz swobod weksploracji otoczenia, czsto rezygnuje zniej, wykazujc
tendencje do pozostawania blisko matki. Rwnoczenie czsto zoci si na matk iwykazuje opr
wkontakcie fizycznym (np. rwnoczenie chce si
przytuli iodpycha dorosego). Taka ambiwalentna postawa wobec figury przywizania utrudnia
poznawanie wiata (rozwj poznawczy ispoeczny) oraz rozwj autonomii. Na uksztatowanie si
takiego konfliktowego wzorca ma wpyw zachowanie rodzica, ktrego postawa wobec dziecka
charakteryzuje si brakiem spjnoci istabilnoci.
Wpewnych sytuacjach jest dostpny ipomocny,
winnych nie odpowiada na potrzeby dziecka. Ambiwalentny styl przywizania owocuje udzieci silnym napiciem, impulsywnoci, poszukiwaniem
uwagi ibrakiem zdolnoci do radzenia sobie wsytuacjach trudnych (frustracj, bezradnoci).

Pr

zanie bezp
ie

swobodna eksploracja
izwracanie si po pomoc

ne
cz

wi
y
z

dobry kontakt zotoczeniem

przekonanie owasnej wartoci

anie unik
wiz
ow
y
z
Pr pozorna niezaleno ibrak

pozytywne postrzeganie
intencji innych ludzi
pozytywna ocena
wydarze

nie ambiwa
iza
l en
w
y

przekonanie oniskiej wasnej

wartoci

niepewno co do wasnej wartoci

przypisywanie innym ludziom

negatywnych intencji
negatywna ocena
wydarze

Pr

niepewno wkontaktach zinnymi,

lk przed odrzuceniem

e
tn

izolowanie si
wkontaktach zinnymi

poszukiwania wsparcia innych ludzi

zahamowana eksploracja
inadmierne poszukiwanie pomocy
u innych

zmienno wprzypisywaniu
intencji innym ludziom
przekonanie onieprzewidywalnoci
wydarze

Rysunek 2. Wzorce przywizania a funkcjonowanie spoeczne.

Na podstawie: Ainsworth, M., Blehar, M., Waters, E. i Wall, S. (1978). Patterns of attachment: Assessed in strange situation at home.
Hillsdale: Lawrence Erlbaum.

Trzeci podstawowy wzorzec to przywizanie unikowe (A), charakteryzujce si maym zaufaniem

dziecka do opiekuna. Wprzypadku potrzeby
bliskoci lub wsparcia dziecko spodziewa si raczej braku zainteresowania ipomocy. Poniewa
rodzic czsto nie reaguje na sygnay dziecka lub
nieadekwatnie zaspokaja jego potrzeby (postpujc na przykad wedug wasnych przekona,nie
uwzgldniajc komunikatw dziecka), dziecko nie
poszukuje kontaktu znim istara si samodzielnie
zaspokoi swoje potrzeby. Powoduje to wyksztacenie si pozornej samowystarczalnoci udziecka, ktra zakca jego rozwj emocjonalny (np.
sposb komunikowania innym oswoich uczu-

ciach ipotrzebach). Dzieci przedszkolne charakteryzujce si unikowym (A) wzorcem przywizania

(dowiadczajce braku dostpnoci, rzadkich,
nieadekwatnych reakcji lub nadmiernej kontroli
ze strony opiekuna) izoluj si emocjonalnie od
innych, s czsto niechtnie nastawione do otoczenia lub zachowuj dystans wstosunku do innych, atake maj trudnoci wzwracaniu si popomoc.

25

CIEKAWOSTKA Z BADA
Wzorce przywizania
Rozpoczte wpoowie lat 70. ubiegego wieku iprowadzone przez ponad 30 lat badania
podune potwierdzaj znaczenie wczesnych
dowiadcze wrelacji zopiekunem. Wane
obszary funkcjonowania psychospoecznego,
na ktrych analizowano wpyw jakoci opieki
wpierwszym okresie ycia na dalsze funkcjonowanie, dotyczyy: (1) poczucia wasnej wartoci,
(2) kompetencji spoecznych, (3) zalenoci od
innych, (4) empatii i(5) prnoci ego (ego resilience). We wszystkich tych obszarach stwierdzono, i funkcjonowanie dzieci charakteryzujcych si bezpiecznymi wzorcami przywizania
jest bardziej efektywne ipodane spoecznie.
Szczeglnie istotne wydaj si wyniki bada
dotyczce prnoci ego, czyli kompetencji do
elastycznego reagowania na zmieniajce si
okolicznoci (wszczeglnoci na frustracj), wytrwaoci wdziaaniu oraz zaradnoci ipomysowoci. Udzieci zhistori przywizania bez-

Podsumowujc, mona stwierdzi, i wczesne

dowiadczenia dziecka zwizane zprawidow
opiek iblisk, dajc poczucie bezpieczestwa relacj zrodzicem poprzez ksztatowanie
wzorca bezpiecznego przywizania determinuj
efektywne idajce satysfakcj funkcjonowanie
wpniejszych fazach rozwojowych. Wpywaj na sposb uczestniczenia wgrupach rwieniczych, s podstaw otwartoci wkontaktach
zinnymi izdolnoci do nawizywania relacji in-

26

piecznego rejestrowano istotnie wyszy poziom

prnoci ego. Dzieci zprzywizaniem ambiwalentnym miay trudnoci zzachowaniem kontroli wsytuacji trudnej ireagoway impulsywnie.
Natomiast dzieci zprzywizaniem unikowym
zdradzay objawy skrpowania inadmiernej kontroli (Arend iin., 1979). Warto zwrci rwnie
uwag na dane zbada dotyczcych empatii.
Mwi one, i relacja przywizaniowa, azatem
ijako opieki dowiadczanej przez dziecko, ma
wpyw na poziom empatii. Najbardziej empatyczne s dzieci zprzywizaniem bezpiecznym,
ate, ktre miay wniemowlctwie przywizanie
unikowe, wykazuj najniszy poziom empatii.
Dzieci oambiwalentnym wzorcu przywizania
nie rni si istotnie poziomem empatii wporwnaniu do obu pozostaych grup, jednak zdaj si mie specyficzne trudnoci woddzielaniu
czyjej przykroci od swojej wasnej; popadaj
wic wnegatywny stan emocjonalny wreakcji
na przykro obserwowan uinnych.
Na podstawie: Cassidy, J. i Shaver, P. R. (red.). (1999). Handbook
of attachment. Theory, research and clinical applications (s. 287
318). New York: The Guilford Press.

tymnych. Wkadym wieku, poczwszy od wczesnego dziecistwa, poprzez wiek szkolny iadolescencj, dzieci charakteryzujce si bezpiecznym
wzorcem przywizania, aco za tym idzie - efektywn regulacj emocji, prezentuj mniej problemw emocjonalnych ni dzieci zniedajcym
poczucia bezpieczestwa wzorcem przywizania. Uosb zunikowym wzorcem przywizania
stwierdzono tendencje do agresji iwyszy poziom zaburze zachowania.

2.3. Stosunek dziecka do siebie

ido otoczenia
Wielu badaczy iteoretykw uwaa, e umys ludzki ma zdolno do kodowania informacji pochodzcych zrnych dowiadcze itworzenia na
tej podstawie umysowych modeli rodowiska
isiebie samego, ktre pomagaj wplanowaniu
idziaaniu wkolejnych sytuacjach. Analizujc
rozwj maego dziecka, stwierdzono, e wczesne
dowiadczenia rwnie zostaj uwewntrznione jako umysowe reprezentacje, ktre s od-

zwierciedleniem jakoci dowiadczanej przez nie

opieki isposobu traktowania go przez rodzica. Te
umysowe reprezentacje nazywane s wewntrznymi modelami operacyjnymi. S to reprezentacje dziecka (siebie) irodzica oraz wzajemnych
pomidzy nimi relacji. Na ich podstawie tworzy
si nastawienie do innych ludzi ioczekiwania
wobec wiata zewntrznego. Jako wczesnych
dowiadcze decyduje otym, jak dziecko postrzega siebie ijakiego traktowania spodziewa si
ze strony otoczenia. Uwaa si, e wewntrzne
modele operacyjne s gwnym wewntrznym
odzwierciedleniem relacji przywizaniowej istanowi centralny element osobowoci. Reprezentacje te dziecko (atake adolescent czy osoba
dorosa) wykorzystuje do oceny sytuacji, wktrej
si znajduje, do planowania swojego zachowania
iprzewidywania konsekwencji swoich dziaa
oraz tworzenia oczekiwa wobec siebie iinnych.
Jako wewntrznych reprezentacji siebie iwiata zewntrznego wpywa rwnie na zdolno
do regulowania swoich stanw emocjonalnych
wrnych sytuacjach.

27

Tabela 5
Umysowe reprezentacje siebie i innych a zdolno do regulacji emocji

Wzorzec
przywizania

Charakterystyka wewntrznych
modeli operacyjnych

przekonanie owasnej wartoci

pozytywna atrybucja wydarze
pozytywna atrybucja intencji innych
ludzi

zdolno do diadycznej, apniej

samodzielnej regulacji emocji
skuteczno wobnianiu nadmiernego
napicia
zdolno do rozrniania stanw
emocjonalnych iadekwatnej ekspresji
emocji

Wzorzec przywizania
ambiwalentnego

niepewno co do wasnej wartoci

przekonanie onieprzewidywalnoci
wiata zewntrznego
sprzeczna atrybucja wydarze iintencji

rozszczepienie stanw emocjonalnych

(zo, strach, podanie)
manipulacyjne wykorzystywanie
ekspresji emocjonalnej
dostosowywanie wasnej
emocjonalnoci do otoczenia
niebranie odpowiedzialnoci
za regulowanie swoich stanw
emocjonalnych

Wzorzec przywizania
unikowego

przekonanie oniskiej wasnej wartoci

negatywna atrybucja zachodzcych
wydarze
negatywna atrybucja intencji innych
ludzi

hamowanie ekspresji smutku izoci

prezentowanie faszywego afektu
trudnoci wrozpoznawaniu wasnych
emocji

Wzorzec przywizania
bezpiecznego

Poniewa wewntrzne modele operacyjne powstaj wwyniku wczesnych dowiadcze zopiekunem, zawieraj: (1) informacje dotyczce siebie
samego (poczucie wasnej wartoci, poczucie
skutecznoci izdolnoci zaspokajania swoich
potrzeb, przekonania omoliwoci regulowania
swoich stanw emocjonalnych ipobudzenia), (2)
informacje dotyczce figury przywizania, azatem iinnych ludzi (czy mona jej ufa, czy warto

28

Charakterystyka zdolnoci
do regulacji emocji

zwraca si po pomoc, czy jest yczliwa iskuteczna wzaspokajaniu potrzeb) oraz (3) informacje na
temat najskuteczniejszych sposobw uzyskiwania
bliskoci zopiekunem/innymi (wjaki sposb si
komunikowa, wjakim stopniu zblia si do innych, wjakim zakresie dzieli si zinnymi swoimi
przeyciami ipotrzebami). Reprezentacje te decyduj wic osposobie zachowania dziecka, sposobie nawizywania kontaktu ireagowania na sytu-

acje trudne oraz odgrywaj wan rol wregulacji

emocjonalnej, poniewa znaczco wpywaj na
procesy interpretacji zdarze iprzypisywania intencji innym.
Jeli rodzic jest dla dziecka dostpny, wraliwie
reaguje na sygnay od niego pynce iadekwatnie zaspokaja potrzeby, wwczas reprezentacje te
zawieraj informacje otym, e jednostka jest wartociow iskuteczn wzdobywaniu opieki osob,
awiat zewntrzny jest emocjonalnie dostpny
iwspierajcy. Wewntrzne modele operacyjne
dzieci zbezpiecznym wzorcem przywizania
umoliwiaj swobodne poszukiwanie wsparcia ze
strony otoczenia, komunikowanie swoich potrzeb
iwyraanie stanw emocjonalnych woczekiwaniu ukojenia ipomocy w trudnychsytuacjach.
Wprzeciwnym wypadku modele odzwierciedlaj brak poczucia bezpieczestwa is podstaw
lku przed porzuceniem lub negatywn reakcj
otoczenia izawieraj informacje oniskiej wartoci
osoby. Dzieci ounikowym wzorcu przywizania
spodziewaj si odrzucenia, tote ich reprezentacje czsto charakteryzuj si gniewem ipoczuciem niskiej wartoci. Wewntrzne modele operacyjne charakteryzujce ambiwalentny wzorzec
przywizania s odzwierciedleniem niespjnoci
wiata zewntrznego ioczekiwania na nieprawidowe (mylne) zaspokajanie potrzeb.
Wewntrzne modele operacyjne podlegaj oczywicie zmianom rozwojowym, jednake reprezentacje wczesnych interakcji silnie warunkuj sposb
postrzegania rzeczywistoci. Mog one podlega
modyfikacjom na skutek powanych zmian wjakoci sprawowanej nad dzieckiem opieki lub sposobw nawizywania interakcji, jednake niewielkie zmiany wzachowaniu figury przywizania nie
wpywaj na zmian jej obrazu (ani obrazu siebie).
Rzadko zdarza si, by figura przywizania zasad-

niczo zmienia swj stosunek do dziecka, wasne

sposoby reagowania czy wraliwo na sygnay
pynce zotoczenia, aco za tym idzie wewntrzne
reprezentacje dziecka najczciej pozostaj stabilne. Zmiany wtym obszarze mog zosta wywoane przez gwatowne, nieprzewidywalne zmiany
wyciu osobistym opiekuna, takie jak utrata bliskiej osoby, powany kryzys yciowy, naga zmiana warunkw ycia.

2.4. Radzenie sobie przez dziecko

ze stresem irnymi trudnociami
Na podstawie wzorcw przywizania, awic
iwewntrznych reprezentacji relacji przywizaniowej oraz sposobw regulacji emocji, mona
zdo duym prawdopodobiestwem przewidywa sposb funkcjonowania emocjonalno-spoecznego ipoznawczego wpniejszych
okresach ycia. Stopniowe wchodzenie dziecka
wcoraz szerszy krg kontaktw spoecznych wie si nierozerwalnie zkoniecznoci dostosowywania si do zachowa ipotrzeb innych ludzi,
podejmowania zada, pokonywania trudnoci
iprzestrzegania regu. Dotyczy to rwnie pierwszych kontaktw zinstytucjami opiekuczo-edukacyjnymi, takimi jak klubik czy obek. Zdolno
adaptacji do nowych warunkw iwymaga zaley przede wszystkim od sposobu reagowania na
czynniki stresowe, ktre, wzalenoci od prezentowanego przez dziecko wzorca przywizania,
rnie wpywaj na funkcjonowanie psychiczne,
awic rwnie na zdolno do podejmowania
wyzwa, rozwizywania zada iorganizacji swojego zachowania.
Dziecko charakteryzujce si bezpiecznym wzorcem przywizania wsytuacjach zagroenia lub
dystresu zwraca si do opiekuna, poszukujc
wsparcia ipomocy. Jeli na podstawie reprezentacji dotychczasowej opieki (wewntrznych

29

modeli operacyjnych) dziecko przewiduje odrzucenie, system przywizania ulega dezaktywacji

ijednostka nie kieruje si wstron innych osb,
poszukujc pomocy. Wprzypadku ambiwalencji
wstosunku do opiekuna dziecko moe przejawia zachowania wiadczce obraku poczucia

bezpieczestwa ilkowo przywiera do rodzica.

Wiele bada wskazuje, e wewntrzne modele
operacyjne powstae na bazie bezpiecznej relacji zfigur przywizania stanowi silny czynnik
chronicy przed negatywnymi skutkami sytuacji
stresowych itrudnoci yciowych.

CIEKAWOSTKA

silnych itrwajcych traumatycznych dowiadcze,

takich jak bieda izaniedbanie czy krzywdzenie fizyczne, emocjonalne lub seksualne, bez wsparcia
czy ochrony ze strony dorosych. Utrzymujcy si
dugo wysoki poziom hormonu stresu kortyzolu
trwale uszkadza poczenia wmzgu. Traumatyczne dowiadczenia wdziecistwie zwikszaj
prawdopodobiestwo opnie izaburze wrozwoju, atake prawdopodobiestwo wystpienia
problemw zdrowotnych (depresji, chorb serca,
cukrzycy) wdorosoci.

Stres
Chroniczny stres moe zaburza rozwj mzgu. Nauka sposobw radzenia sobie ztrudnociami jest
istotnym elementem zdrowego rozwoju dziecka.
Kiedy mae dziecko wsytuacji stresu jest chronione
przez wspierajc relacj zdorosym, uczy si stawia czoa wyzwaniom ipowraca do stanu fizjologicznej ipsychologicznej rwnowagi. Naukowcy
nazywaj to pozytywnym stresem. Moliwym do
zniesienia stresem okrela si sytuacje, wktrych
radzenie sobie zpowanymi trudnociami, takimi
jak utrata kochanej osoby lub wypadek, odbywa si
zpomoc bliskiego dorosego bdcego buforem
dla reakcji stresowej (dziki jego obecnoci ipomocy obnia si poziom hormonw stresu worganizmie dziecka). Naukowcy stwierdzili, e istnieje
rwnie toksyczny stres bdcy wynikiem czstych,

30

Na podstawie: The impact of early adversity on childrens development. Strona internetowa: http://www.developingchild.
harvard.edu

Czynniki stresogenne
(np. mimika, haas, tok, agresja)

Aktywacja systemu przywizania

(poszukiwanie bliskoci zzewntrznym lub uwewntrznionym opiekunem)

Opiekun jest dostpnytzn. mona

zwrci si do bliskiej osoby lub odwoa
do uspokajajcej, umysowej reprezentacji
opiekuna moliwe jest obnienie stresu
dziki jego pomocy, bliskoci

Opiekun jest niedostpny tzn. nie ma

moliwoci zwrcenia si do bliskiej osoby
lub przywoania uspokajajcej, umysowej
reprezentacji opiekuna
natenie stresu ronie

Wzorzec przywizania
bezpiecznego (B)

Wzorzec przywizania
unikowego (A)

Wzorzec przywizania
ambiwalentnego (C)

efektywna
regulacja

strategia
deaktywacji

nasilenie
dystresu

Zaangaowanie
weksploracj

Zablokowanie
uczu
iprocesw
poznawczych

Nadmierna
czujno,
koncentracja na
objawach stresu,
cige wtpliwoci

(podejmowanie zada
iryzyka, kontakty spoeczne)

Rysunek 3. Zdolno do funkcjonowania spoecznego i poznawczego w zalenoci od wzorca przywizania.

Na podstawie: Shaver, Ph. R. i Mikulincer, M. (2002). Attachment related psychodynamics. Attachment and Human Development, 2(4), 133161.

31

NAJWANIEJSZE...
Przywizanie
1 rok ycia
Wzorce przywizania okrelaj:
zdolno do eksploracji
zdolno do skutecznej regulacji emocji
sposb kontaktowania si z otoczeniem
zdolno do poszukiwania pomocy
przekonanie o wasnej wartoci
atrybucja zdarze i intencji innych

Autonomia
23 rok ycia
Zakres uwzgldniania indywidualnoci
dziecka okrela:
zdolno do samodzielnego
podejmowania decyzji
zdolno do odmowy w sposb
akceptowany spoecznie
zdolno do rozrniania swoich
motyww
od motyww innych ludzi
zdolno do decentracji i uwzgldniania
zdania oraz potrzeb innych

Wewntrzne modele operacyjne okrelaj:

przekonania na wasny temat
(samoocena, poczucie wasnej wartoci)
sposb spostrzegania innych
(interpretacja intencji)
sposoby osigania bliskoci i akceptacji
(zwracanie si po pomoc, wsppraca)

32

zdolno do kontynuowania raz

podjtego dziaania i ukoczenia go
zdolno do samoorganizacji

Rozdzia

Rola rodowiska spoecznego

wpierwszych trzech latach ycia
3.1. Wprowadzenie, czyli oposzerzaniu
obszarw eksploracji maego dziecka
Wprzestrzeni rozwoju dziecka wpierwszych
trzech latach ycia szczegln rol odgrywa otoczenie spoeczne. Ludzie, gwnie osoby znaczce, wchodzc zdzieckiem wrnorodne interakcje, porednicz pomidzy nim ajego otoczeniem
tak fizycznym, jak ispoecznym. Badania dotyczce rozwoju dziecka wskazuj, e szczeglnie
wpierwszych latach ycia determinowany jest on
obecnoci wnajbliszym rodowisku odpowiednich stymulatorw (elementw rodowiska dostarczajcych rnorodnych
bodcw aktywujcych rozwj) oraz stabilizatorw (czynnikw promujcych
poczucie bezpieczestwa istaoci).
Pierwsze trzy lata ycia s dla dziecka
procesem przechodzenia od wskiego rodowiska gwnych opiekunw do
szerszego rodowiska rodzinnego, ap-

niej spoecznego. Wtym okresie tworz si podstawy osobowoci oraz zdolnoci do rozumienia
wiata iuczestniczenia wnim. Jest to take czas,
wktrym dziecko przygotowuje si do funkcjonowania winstytucjach edukacyjnych (obku,
przedszkolu, szkole).
Szczeglna waga jakoci rodowiska dziecka
(sposobu opieki, zaspokajania potrzeb, stawiania
wymaga) wskazuje na konieczno dopasowywania zasobw iwymaga rodowiskowych do
specyfiki danej jednostki, atake uwzgldniania wopiece, wychowaniu iedukacji zarwno
oglnorozwojowych, jak ispecyficznych potrzeb
danego dziecka. Analizujc wczesny rozwj,
konieczne jest wic uwzgldnianie zagadnie
dotyczcych potrzeb rozwijajcej si jednostki
iofert dostarczanych jej przez spoeczno-kulturowy kontekst jej ycia.

33

Z BADA...
Zdolno do refleksji
Niezwykle wan zpunktu widzenia psychospoecznego funkcjonowania jednostki kompetencj,
ktrej ksztatowanie rozpoczyna si wpierwszych
latach ycia, jest zdolno do spostrzegania wasnych icudzych stanw umysu (myli, uczu, motyww). Taki proces wgldu wumys nazywany jest
przez badaczy mentalizacj. Jest to wiadomo
tego, i umys poredniczy wdowiadczaniu wiata
orazzdolno do wiadomego mylenia ostanach
umysu. Ksztatowanie si kompetencji do mentalizacji rozpoczyna si wpierwszych miesicach ycia, kiedy mzg dziecka, za porednictwem mimiki,
tonu gosu oraz momentw wsplnego kierowania
uwagi, jak np. wsplne patrzenie na przedmiot lub
wskazywanie, odbiera informacje osubiektywnym
stanie umysu innej osoby. Wpierwszym roku ycia
wsplne kierowanie uwagi jest form komunikacji

3.2. Jako opieki rodzicielskiej

Gwnym obszarem rozwoju, determinujcym
postp we wszystkich innych, jest wpierwszym
okresie ycia rozwj osobowoci wewntrznego systemu regulacji umoliwiajcego adaptacj do rodowiska. Podstaw tego procesu jest
uksztatowanie elastycznego iadaptacyjnego
systemu nerwowego, czego warunkiem jest odpowiednia jako opieki rodzicielskiej.
Wcigu ostatnich trzydziestu lat przeprowadzono wiele bada dotyczcych rodowiskowych uwarunkowa wczesnego rozwoju. Wrd czynnikw wpywajcych na

34

pomidzy dorosym adzieckiem, dziki ktrej dziecko zaczyna poznawa stany umysowe innych ludzi. Taka zdolno bywa nazywana dziecic teori
umysu ijej rozwj jest konieczny do pniejszego
refleksyjnego funkcjonowania. Rodzicielska zdolno do mentalizacji jest podstawowym czynnikiem sprzyjajcym bezpiecznemu stylowi przywizania udziecka. Poczucie bezpieczestwa udziecka
jest zkolei warunkiem potrzebnym do aktywacji
jego zdolnoci do mentalizacji. Badania prowadzone wzakresie zdolnoci rodzicw do mentalizacji
wykazay, i dua zdolno do refleksji jest czynnikiem znaczco (trzy, czterokrotnie) zwikszajcym
prawdopodobiestwo bezpiecznego przywizania
udzieci. Odkryto rwnie, e refleksyjno opiekuna
moe przeama destrukcyjny cykl przekazywania
swoim dzieciom poczucia braku bezpieczestwa
przez rodzicw dowiadczonych traumatycznymi
przeyciami wdziecistwie.
Na podstawie: Wallin, D. J. (2011). Przywizanie wpsychoterapii.
Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.

zrnicowanie wzakresie jakoci przywizania,

awkonsekwencji siy osobowoci dziecka,
mona wyrni dwie gwne grupy: (1) uwarunkowania bezporednie i(2) uwarunkowania
porednie. Pierwszy rodzaj czynnikw dotyczy
jakoci opieki sprawowanej przez rodzica oraz
cech indywidualnych dziecka (wpierwszym
okresie ycia wynikajcych gwnie zcech
temperamentalnych), ktre warunkuj rodzaj
relacji iwynikajcy ztego wzorzec przywizania. Uwarunkowania porednie zwizane s
zcechami osobowoci opiekuna, warunkami
rodowiskowymi (np. rodzajem wsparcia otrzymywanego przez rodzica) oraz rodzajem dowiadcze opiekuna zwasnego dziecistwa.

Wczesne
dziecistwo

Niemowlctwo
podstawy zdolnoci do samoregulacji
pobudzenia jako efekt dowiadczania
regulacji przez opiekuna
- podstawy silnej osobowoci
- predyktor prawidowej
adaptacji

zdolno do eksploracji jako efekt

wspierania samoregulacji przez opiekuna

Elastyczny
system nerwowy

- podstawy prawidowego
funkcjonowania wszerszym
kontekcie spoecznym
- predyktor zdolnoci do realizacji
zada rozwojowych wkolejnych
fazach rozwoju

Rysunek 4. Efekty wspierajcego oddziaywania rodowiska opiekuczego.

Czynnikiem uznawanym za najistotniejszy wksztatowaniu si podstaw osobowoci dziecka wrodowisku rodzinnym jest jako sprawowanej nad nim
opieki, wyraajca si we wraliwoci macierzyskiej (okrelenie to dotyczy kadej osoby penicej
dla dziecka funkcj figury przywizania). Jest to
zdolno opiekuna do dostrzegania wysyanych
przez dziecko sygnaw ikomunikatw pyncych
zjego zachowania oraz zdolno do waciwego
ich interpretowania iszybkiego, adekwatnego
reagowania na nie. Dua wraliwo opiekuna
wyraa si przede wszystkim staym nakierowaniem uwagi na dziecko. Nie oznacza to staego
przebywania przy nim iskupienia wycznie na
nim. Wraliwy opiekun, pomimo zaangaowania

wwykonywanie czynnoci innych ni opiekucze, czy przebywania winnym pomieszczeniu,

pozostaje zainteresowany inastawiony na odbir sygnaw pyncych od dziecka. Wraliwo
taka przejawia si rwnie wzdolnoci do rejestrowania sygnaw bardzo sabych isubtelnych.
Dopasowanie odpowiedniej reakcji wymaga od
opiekuna nie tylko zarejestrowania sygnaw, ale
rwnie waciwej (zgodnej zfaktycznym stanem dziecka) ich interpretacji. Dla prawidowego
odczytania uczu ipragnie dziecka niezbdna
okazuje si zdolno do przyjcia jego perspektywy oraz empatia. Winnym przypadku reakcje
opiekuna mog okaza si niedostosowane do
faktycznego stanu dziecka.

35

SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
ZASYPIANIE
Jak usypia dziecko? Jak uczy je samodzielnego zasypiania? W jakim
wieku powinno zasypia ju samo? To problemy czsto omawiane przez
mamy na forach internetowych. Iwtym przypadku gosy s podzielone
na zwolennikw szybkiego przyuczania dziecka do zasypiania samemu
we wasnym eczku ina tych (coraz liczniejszych), ktrzy nie chc zostawia kilkumiesicznego dziecka samego. Dyskusje te pokazuj, jak zmienia
si wiadomo potrzeb ipsychiki maego dziecka. Ronie wiedza otym, e
najwaniejsz potrzeb niemowlcia jest potrzeba bliskoci zmam lub tat,
e pozostawianie malutkiego dziecka dugo paczcego weczku negatywnie wpywa na jego emocjonalno iwywouje wdziecku poczucie odrzucenia. Mamy radz sobie nawzajem, aby poda za dzieckiem, obserwowa,
czy dojrzao ju do samodzielnego spania, czy si czego nie boi. Zachcaj
si take, aby postpowa zgodnie zwasnymi przekonaniami ipotrzebami
dziecka. Ono, uwanie obserwowane, jest najlepszym rdem informacji.

Jak wspomniano wczeniej, jednym z wanych

wymiarw jakoci opieki jest angaowanie
dziecka w dowiadczenia charakteryzujce si
coraz wyszym (ale moliwym do zniesienia
przez dziecko) poziomem napicia, aby do-

wiadczyo ono, i nawet wysoki jego poziom

nie musi prowadzi do dezorganizacji i nieprzyjemnych odczu i mogo w konsekwencji
uksztatowa elastyczny, adaptacyjny system
nerwowy.

WARTO ZAPAMITA...
Najwaniejsza dla ksztatowania si osobowoci w pierwszych latach ycia
jest jako sprawowanej nad dzieckiem opieki, wyraajca si w zdolnoci do
przyjmowania perspektywy dziecka, adekwatnym reagowaniu na komunikaty
dziecka oraz spjnoci i przewidywalnoci dziaa rodzica.

36

maj tendencj do utrzymywania si wpniejDzieci dowiadczajce wraliwej opieki maj wikszych okresach.
sze moliwoci samodzielnego modulowania
napicia is bardziej efektywne wregulowaniu
Wokresie poniemowlcym odpowiednia opieka
swojego zachowania. Cechuj si wysz samoiwsparcie wregulowaniu stanw emocjonalnych
ocen iwikszym zaufaniem do wasnych monadal stanowi kluczowy
liwoci radzenia sobie wsyczynnik wrozwoju. Sukces
tuacjach trudnych. Posiadaj
zwizany zpostpem wzaumiejtno adekwatnego
Wraliwo
kresie samoregulacji zaley
wyraania emocji idzielenia
macierzyska
wduej mierze od zdolnoci
si zinnymi swoimi stanami
rodowiska spoecznego do
afektywnymi. S zdolne do
Zdolno rodzica/opiekuna
do dostrzegania wysyanych przez
wspierania dziecka wrealiradzenia sobie zwyszym
dziecko sygnaw irozpoznawania
zacji zada przekraczajcych
pobudzeniem, aich zachokomunikatw pyncych zjego
moliwoci samodzielnego
wanie nie ulega dezorganizachowania, atake zdolno
do
waciwego
ich
interpretowania
radzenia sobie. Podczas gdy
zacji pod wpywem stresu.
iszybkiego, adekwatnego
wdrugiej poowie pierwDzieci opozabezpiecznych
reagowania na nie.
szego roku ycia regulacja
wzorcach
przywizania
emocji izachowania zaleaa
maj trudnoci zefektywod obu uczestnikw interakcji (dorosego idzienym regulowaniem stanw emocjonalnych.
cka), we wczesnym dziecistwie rola dorosego
Problemy te mona analizowa iprzewidywa
zaczyna ogranicza si do wspierania iinterwena podstawie znajomoci wzorca przywizania
niowania wodpowiednich momentach. Proces
danego dziecka. Te uksztatowadiadycznej regulacji emocji przechodzi wproces
ne wpierwszych latach ycia
wspieranej samoregulacji.
kompetencje osobowociowe

37

Tabela 6
Znaczenie jakoci opieki w rozwoju samoregulacji

Wiek dziecka

Opiekun

Dziecko

Regulacja
w1 roku ycia

obnianie imodulowanie napicia udziecka

jest gwnym zadaniem opiekuna iley
zasadniczo po jego stronie

dziecko sygnalizuje potrzeb obnienia

napicia idowiadcza reakcji opiekuna

Regulacja
na przeomie
1 i 2 roku ycia

zadaniem opiekuna jest wspuczestniczenie

wregulacji napicia redukowanie stresu
dziecka istymulowanie pobudzenia
adekwatnie do stanu dziecka

dziecko staje si aktywnym uczestnikiem

relacji sygnalizuje potrzeby, atake
samodzielnie reguluje swoje napicie
wsytuacjach, gdy jest to moliwe

Regulacja
w23 roku ycia

opiekun reaguje tylko wsytuacjach, gdy

napicie dziecka jest tak due, e przekracza
moliwoci samodzielnego uspokojenia si

dziecko nabiera coraz wikszej zdolnoci

do samodzielnego regulowania napicia

WARTO ZAPAMITA...
Jako opieki i kontaktu z niemowlciem i maym dzieckiem tworzy podstawy
jego dalszego rozwoju, nie tylko emocjonalnego i spoecznego, ale take
intelektualnego i fizycznego oraz zdrowia.

38

Warto zwrci uwag, e konsekwencje sposobu sprawowania opieki nad dzieckiem od momentu jego narodzin przez pierwsze lata ycia
mona obserwowa nie tylko wjego funkcjonowaniu emocjonalnym czy spoecznym, ale
rwnie wobszarze funkcjonowania poznawczego. Wspczesna, oparta na wynikach bada
naukowych, wiedza psychologiczna wskazuje
na kluczowe znaczenie tzw. kompetencji mikkich (zwizanych zemocjonalnoci, motywacj iumiejtnociami wspycia zludmi) dla

Wysoka
jako

sukcesw odnoszonych wtrakcie nauki szkolnej. Podstaw osigni wnauce wpierwszych

latach uczszczania do szkoy s kompetencje
emocjonalne ispoeczne, takie jak zdolno do
podejmowania wyzwa, koncentracji na zadaniu, postpowania zgodnie zreguami, nawizywania kontaktw zdorosymi irwienikami oraz
kontrolowania negatywnych emocji. Rwnie
wtym kontekcie mona mwi oszczeglnym
znaczeniu jakoci opieki oraz jakoci rodowiska
spoecznego dziecka wpierwszych latach ycia.

Jako
rodowiska
oraz
funkcjonowanie
systemu opieki
iwczesnej
edukacji

=
Efektywna
samoregulacja

Niska
jako

=
Trudnoci
wsamoregulacji

motywacja do uczenia si
zdolno do podejmowania wyzwa

koncentracja na wasnych trudnociach

brak wytrwaoci

dobry kontakt zinnymi

pozytywne nastawienie do innych

niepewno wkontakcie zinnymi

trudnoci we wspdziaaniu

samodzielno
zdolno do wsppracy

zaleno od otoczenia
brak zaufania do siebie

Rysunek 5. Wpyw jakoci opieki w pierwszych latach ycia na funkcjonowanie dziecka w wieku szkolnym.

39

3.3. Poszerzanie kontaktw spoecznych

maego dziecka
Szczegln rol otoczenia
spoecznego dziecka wtym
okresie jest stwarzanie mu
okazji do rnorodnych dowiadcze
spoecznych.
Zjednej strony konieczne jest
dostarczanie dziecku urozmaiconych bodcw, azdrugiej
dbao oto, by jego dojrzewajcy ukad nerwowy nie
dowiadcza przecienia zbyt

siln stymulacj. Rozszerzajce si dowiadczenia

zinnymi ludmi zarwno dorosymi, jak irwienikami umoliwiaj dziecku
przyzwyczajanie si do noModelowanie
woci irozwijanie ciekawoci
otaczajcym wiatem, atake
Przejmowanie zachowa, emocji
obserwowanie rnorodnych
iprzekona osb, zktrymi dziecko
zachowa ireakcji drugiego
jest emocjonalnie zwizane. Nie
jest to proste iwierne naladowanie
czowieka. Inni, szczeglnie
zachowania modela, lecz odtwarzanie
osoby bliskie emocjonalnie,
jego cech, czynnoci, nastrojw lub
staj si dla dziecka modelami
denie do tych samych celw. Jest
to najwaniejsza forma uczenia si
do naladowania ijego wzorwdziecistwie.
cami stosunku do wiata, ludzi
idziaa.

Z BADA...
Wczesna interwencja
Wiele bada wskazuje na skuteczno izasadno
podejmowania wczesnej interwencji (wniektrych przypadkach rwnie ju przed narodzinami
dziecka). Wbadaniach podunych prowadzonych
wStanach Zjednoczonych (The High/Scope Perry
Preschool Program iAbecedarian), polegajcych na
wspieraniu rodzicw maych dzieci poprzez pomoc
ekonomiczn oraz edukacj iwsparcie psychologiczne, stwierdzono znaczce pozytywne zmiany
(wstosunku do grupy porwnawczej, pochodzcej ztego samego rodowiska) wsposobie ycia
wpniejszych okresach rozwoju. Dzieci pochodzce zrodzin objtych wsparciem zdobyway
iutrzymyway lepsz prac, miay bardziej stabiln
sytuacj yciow iznacznie niszy poziom konfliktw zprawem. Rezultaty tych bada wskazuj
na wysze kompetencje dzieci rodzicw, ktrym
udzielono wsparcia wzakresie regulacji emocji, planowania, przewidywania skutkw swoich dziaa

40

ikontrolowania swojego ycia. Stwierdzone denie do zdobycia lepszego wyksztacenia, lepszej

pracy idobre funkcjonowanie spoeczne pozwalaj
sdzi, e uczestnictwo dzieci iich rodzin wprogramach interwencyjnych miao wpyw na poziom
motywacji idenie do samostanowienia wpniejszym yciu.
Winnych badaniach (Elmira Prenatal/Early Infancy
Project) wsparciem objto 400 rodzin ispecjalnie
wyszkolone pielgniarki prowadziy wnich edukacj dotyczc opieki nad dzieckiem oraz udzielay
rodzicom wsparcia. Program kontynuowano od
okresu ciy, przez pierwsze dwa lata ycia dziecka.
Po 15 latach od rozpoczcia bada stwierdzono
znaczce rnice wfunkcjonowaniu dzieci irodzin
objtych programem, wstosunku do rodzin zgrupy kontrolnej wysz gotowo szkoln, lepsz
sytuacj socjaln iedukacyjn, niszy poziom zachowa aspoecznych, lepszy stan zdrowia.

Na podstawie: Brzeziska, Czub i Czub, 2012.

isko
dow
o
r

spoeczne ikultu
row
e

23 rok ycia
(kontakty zobcymi osobami wteatrze,
parku, na festynie, wsklepach)

I ns

ucje
t yt

wczesnej opieki ied

uk a

ji
od 8/12 miesica ycia
(kontakty zwychowawcami, rwienikami
oraz zorganizowan opiek iedukacj)

owisko lokalne
rod
od 6/9 miesica ycia
(kontakty zssiadami,
znajomymi rodzicw, opiekunk)

za rodzina
Dals
od 3 miesica ycia
(kontakty zdziadkami,
wujostwem)

m rodzinn
Do

03 mies. ycia
(kontakty
zrodzicami)

Rysunek6. Rozszerzanie si rodowiska dziecka w pierwszych latach ycia.

41

Dostarczanie dziecku okazji do zrnicowanych

dowiadcze wie si nie tylko zkontaktem
zinnymi ludmi, ale rwnie zodpowiednim
korzystaniem ze rodowiska fizycznego. Szczeglnego znaczenia nabiera to po pierwszych
szeciu miesicach ycia, kiedy niemowl zaczyna wcza przedmioty winterakcje zinnymi
ludmi izaczyna nabiera zdolnoci do utrzymywania uwagi na dwch zdarzeniach jednoczenie, awic czy dziaania skierowane na
ludzi zdziaaniami skierowanymi na przedmioty.

Wczeniej mogo bawi si albo zabawk, albo

zmam. Wdrugim proczu, szczeglnie po
8/10 miesicu ycia moe ju bawi si zabawk
razem zmam. Wtym okresie szczeglnie wspierajce rozwj zarwno spoeczno-emocjonalny,
jak ipoznawczy s tzw. epizody wsplnego zaangaowania, kiedy to dorosy, podajc za dzieckiem, kieruje swoj uwag na przedmiot zainteresowania dziecka ipodejmuje znim wspln
aktywno (czy to wformie zabawy, czy te mwienia do dziecka lub okazywania entuzjazmu).

NAJWANIEJSZE...
Warunkiem prawidowego rozwoju maego dziecka od narodzin do wieku
przedszkolnego jest wysoka jako rodowiska, w ktrym yje. Jako
rodowiska zaley od sposobu funkcjonowania najbliszych opiekunw dziecka
(wpierwszym roku ycia gwnie matki lub osoby j zastpujcej, wkolejnych
latach rwnie innych osb uczestniczcych wjego wychowaniu).
Najistotniejszym elementem funkcjonowania rodowiska spoecznego maego
dziecka jest jego zdolno do nawizywania yczliwej, skoncentrowanej na
potrzebach dziecka relacji oraz zdolno do wymiany emocjonalnej.
Od drugiego roku ycia szczeglnego znaczenia nabiera rozszerzanie zakresu
kontaktw spoecznych dziecka wprowadzanie go w wiat rwienikw
inieznanych dorosych.

42

Rozdzia

Od noworodka do
przedszkolaka: efekty rozwoju
we wczesnym dziecistwie
4.1. Wprowadzenie, czyli odynamicznym
wzrocie kompetencji maego dziecka
Okres wczesnego dziecistwa to czas rnorodnych ifundamentalnych zmian zachodzcych
wkadej ze sfer funkcjonowania czowieka. Jest to
okres pierwszych dowiadcze wkontakcie zotaczajcym je wiatem, ktre staj si podwalinami
jego przyszego ycia. Pomimo i wskali caego
ycia pierwsze trzy lata wydaj si zaledwie chwil, oktrej wdodatku mamy niewiele wiadomych

wspomnie, to mona powiedzie, i waga tej

chwili jest szczeglna iodciska pitno na caym
pniejszym yciu. Wniewielu kolejnych okresach
rozwoju czowiek rozwija si tak dynamicznie we
wszystkich rwnoczenie obszarach:

od niezdolnoci do regulacji pobudzenia fizjologicznego do zarzdzania swoimi emocjami

od braku kontroli nad fizjologi do samokontroli
od bezradnoci fizycznej do biegania iprecyzyjnych ruchw rk imanipulacji
od sygnalizowania nieartykuowanymi dwikami do komunikacji caymi zdaniami
od braku rnicowania midzy sob awiatem ludzi iprzedmiotw do autonomii iprzyswojenia pojcia staoci przedmiotu
od wiata wasnego eczka do szerokiego
wiata kultury ispoeczestwa.

43

We wszystkich obszarach funkcjonowania zachodz wic wane procesy iradykalne przeksztacenia. Warto pamita, e podstaw dla pozytywnego rozwoju wkadym zakresie jest poczucie
bezpieczestwa izaufanie do wiata zewntrznego. Od tego, jak dziecko postrzega wiat iinnych
ludzi, zaley jego zdolno do eksploracji, odwaga
wpoznawaniu nowych sytuacji iludzi oraz sposoby radzenia sobie ztrudnociami. Niemowl, ktre
ma poczucie bezpieczestwa iprzekonanie ootaczajcej je yczliwoci innych ludzi, wchodzi wycie pene odwagi, ciekawoci isiy do podejmowania wyzwa ipokonywania trudnoci. Prawidowe,
uksztatowane wtym okresie ycia mechanizmy
regulacji emocji, umoliwiaj mu radzenie sobie zrnorodnoci stojcych przed nim zada,
awrazie przerastajcych go trudnoci, umoliwiaj ufne zwrcenie si do innych ludzi opomoc.

4.2. Zmiany wobszarze rozwoju

fizycznego iaktywnoci dziecka
Pocztkowo aktywno fizyczna niemowlcia
wynika gwnie zwrodzonych odruchw, takich
jak ssanie, odruch chwytny (np. zaciskanie rczki wok palca dorosego) iodruch Moro, ktre
umoliwiaj mu zarwno zaspokajanie potrzeb
fizjologicznych, jak inawizywanie iutrzymywanie kontaktu fizycznego zopiekunem.
Wcigu pierwszego roku ycia nastpuje
gwatowny rozwj moliwoci fizycznych ipod

jego koniec dziecko na og ju pewnie stoi

izaczyna stawia pierwsze kroki. Pod koniec
pierwszego roku ycia, dziki wczeniejszym
zabawom zdorosym ibacznej obserwacji
otoczenia, zaczyna uywa rnych przedmiotw wsposb specyficzny, tzn. zgodnie zich
funkcj. Zaczyna turla pik, wkada klocki do
pojemnika, prbowa ukada klocki jeden na
drugim. Jego rczki staj si na tyle sprawne, e
potrafi ju, trzymajc dwa klocki wjednej rce,
drug chwyci trzeci. Naladujc dorosego, zacznie te prbowa rysowa czyli, na razie,
wodzi kredk po papierze.
Wdrugim itrzecim roku ycia dziecko doskonali umiejtnoci lokomocyjne, zaczyna chodzi, biega, prbuje skaka, atake zdolnoci
do manipulacji przedmiotami rysuje, ukada
wiee zklockw iposuguje si sztucami. Zaczyna rwnie poznawa funkcje przedmiotw
dowiaduje si, do czego su ijak ich uywa. Naladuje we wszystkim dorosych. Zaczyna miesza yk wgarnku czy malowa si
przed lustrem. Dy do uzyskania okrelonego
efektu swoich dziaa. Wzrastajce moliwoci
manipulacji ikoordynacji wzrokowo-ruchowej
umoliwiaj budowanie wie zklockw, lepienie
zplasteliny czy dopasowywanie przedmiotw
do otworw. Wszystkie te kompetencje rozwijaj si najszybciej, jeli wpobliu jest yczliwy
dorosy, ktry reguluje pobudzenie dziecka, pokazuje, chwali ipomaga wchwilach trudnoci.

WARTO ZAPAMITA...
Dynamiczny rozwj fizyczny dziecka w pierwszych trzech latach ycia stanowi
wan podstaw jego usamodzielniania si i zdobywania kompetencji do podmiotowej samoregulacji.

44

Wpoowie trzeciego roku ycia dziecko potrafi, na

og, zbudowa trjwymiarowe budowle zklockw, awjego rysunkach pojawiaj si koa iinne
elementy wiadczce ozamiarze narysowania
konkretnego przedmiotu lub jakiej sytuacji. Gdy
sprbujemy dowiedzie si od dziecka, co narysowao, usyszymy ca histori wydarze opisanych
przez nie (to jest mama, gotuje obiad, tata przyszed, tam jest pies...). Coraz wiksza sprawno
manualna pozwala rwnie dziecku zacz samodzielnie je, posugujc si yk lub widelcem.

4.3. Zmiany wobszarze funkcjonowania

poznawczego ikomunikacji
Wcigu pierwszych trzech lat ycia dziecko przeistacza si zistoty wyraajcej swoje potrzeby za
pomoc nieartykuowanych dwikw wistot
do sprawnie komunikujc si za pomoc mowy.
Wtym krtkim, zpunktu widzenia caoci ycia
czowieka, okresie zachodzi wikszo procesw
rozwoju mowy niezbdnych do werbalnego porozumiewania si zinnymi ludmi. Rozwj poznawczy zwizany zeksploracj, zabaw imyleniem
przebiega wtym okresie niezwykle dynamicznie.
Rozwj poznawczy wpierwszych latach ycia
dotyczy przejcia od biernoci do samodzielnej
eksploracji izabawy. Jego podstawy tworz si na
bazie uwarunkowa genetycznych ijakoci opieki
dowiadczanej przez dziecko ijest cile zwizany,
wtym okresie, zrozwojem emocjonalnym ispoecznym. Dowiadczenia wrelacji zopiekunem
zostaj uwewntrznione istaj si podstaw oceny
siebie, innych iwiata, aco za tym idzie wyznaczaj zdolno do eksploracji ipoznawania otoczenia.
Fundamentem takiej zdolnoci do eksploracji jest
poczucie bezpieczestwa imoliwo radzenia
sobie znapiciem bdce wynikiem jakoci opieki
dowiadczanej wniemowlctwie.

Wpierwszym roku ycia aktywno poznawcza

dziecka to przede wszystkim dowolna eksploracja. Mae dziecko poznaje wiat poprzez ogldanie, dotykanie, lizanie. Wpniejszym okresie
zaczyna naladowa czynnoci innych osb, bawic si przedmiotami, ktre znajduj si wjego
otoczeniu. Wraz zpostpem wrozwoju fizycznym
(motoryki maej iduej) dziecko zaczyna bawi si
na serio, wykonujc rnego rodzaju czynnoci
domowe. Wtym okresie nie odrnia ono jeszcze
sytuacji rzeczywistej od sytuacji zabawy. Zabawa
na niby stanie si najwaniejsz aktywnoci
wkolejnym okresie.
Konsekwencje rozwoju wpierwszym roku ycia
dla funkcjonowania poznawczego przejawiaj si
gwnie wnastawieniu izdolnoci do eksploracji
(chci poznawania wiata iodwagi wjej realizowaniu). Wynika to zuwewntrznienia dowiadcze zopiekunami wpostaci reprezentacji umysowych (wewntrznych modeli operacyjnych),
ktre su do interpretacji dowiadcze, planowania dziaa iregulowania swojego zachowania.
Odzwierciedlaj one zakodowane dowiadczenia
zwizane ze sposobem traktowania dziecka przez
opiekuna iksztatuj sposb interpretowania zdarze (np. rozumienia sytuacji czy intencji innych
osb) oraz behawioralne strategie jednostki wobec innych (np. zwracanie
si popomoc czy kontynuowanie
podjtej aktywnoci ikoczenie zadania). Wpywaj wzasadniczy sposb
na styl percepcji, reaktywnoci
iregulacji afektu istanowi
swoisty filtr dla postrzegania
iinterpretacji zdarze. Postpujce wniemowlctwie kompetencje fizyczne (lokomocja, manipulacja)
take stanowi podwaliny rozwoju
poznawczego.

45

Z BADA...
Podstawy zarzdzania myleniem
idziaaniem
Ju wpierwszych miesicach ycia rozwijaj si
procesy prowadzce do wyksztacenia si procesw samoregulacji celowego kierowania myleniem izachowaniem (tzw. funkcji wykonawczych)
ktre odgrywaj donios rol wpniejszych
osigniciach szkolnych irealizacji wasnych de
icelw. Midzy 7 a9 miesicem ycia rozwija si
zdolno do zapamitywania obecnoci przedmiotw, ktrych dziecko aktualnie nie widzi (np. zabawki ukrytej pod kocykiem). Midzy 9 a10 miesicem
ycia dziecko potrafi wykona zadanie zoone
zdwch etapw, potrafi rwnie patrze wjedno
miejsce isiga rk winne. Trzylatek potrafi ju
utrzyma wpamici rwnoczenie dwie zasady
idziaa na ich podstawie (np. wkada czerwone
klocki do miski, azielone do wiaderka). Midzy 8

Wokresie poniemowlcym wfunkcjonowaniu dziecka mona zaobserwowa coraz wicej

kompetencji poznawczych, takich jak posugiwanie si symbolami, formowanie prostych poj,
rozumienie prostych zasad. Wpierwszych trzech
latach ycia dziecko realizuje wiele zada rozwojowych stanowicych podstaw prawidowego
rozwoju poznawczego.
Wdrugim roku ycia wyciu dziecka zaczyna dominowa zabawa. Wczeniej nie byo ono jeszcze
tak aktywne, nie potrafio samodzielnie chwyta
wielu rzeczy, nie naladowao tak aktywnie tego,
co robi inni ludzie. Wraz ze wzrastajc sprawnoci wlokomocji imanipulacji coraz waniejsz

46

a10 miesicem ycia dziecko zaczyna utrzymywa

uwag na zadaniu pomimo chwilowej przerwy
wdziaaniu. Okoo dwch miesicy pniej jest ju
zdolne do zatrzymania swojego ruchu (np. sigania
po zabawk), jeli napotka przeszkod, zastanowienia si iprzewidzenia koniecznych dziaa (np. ominicia przezroczystej przeszkody), aby osign cel.
Ju pod koniec pierwszego roku ycia dziecko jest
zdolne do pewnej elastycznoci wswoim dziaaniu
np. poszukiwania alternatywnych metod zdobycia zabawki, aod drugiego roku ycia zaczyna
wiczy postpowanie zgodnie ze zmieniajcymi
si reguami (np. zdejmowanie butw we wasnym
domu, apozostawianie ich na nogach podczas wizyty wcudzym domu). Wszystkie te, stale wiczone
idoskonalone pojedyncze umiejtnoci, staj si
podstaw zdolnoci do samoregulacji, panowania
nad swoim zachowaniem iplanowania go.
Na podstawie: Best, J. R. i Miller, P. H. (2010). Adevelopmental
perspective on executive function. Child Development, 81(6),
16411660.

aktywnoci staje si zabawa, czyli wiczenie ciaa

iumysu tak, by nauczy si tego wszystkiego, co
potrafi doroli. Zabawa bdzie gwn aktywnoci dziecka a do wieku szkolnego, kiedy to zacznie
zdobywa wiedz iumiejtnoci winny sposb.
Pocztkowo zabawa dziecka ma gwnie na
celu poznanie przedmiotw iich waciwoci.
Dziecko potrzsa zabawkami, wkada przedmioty do pojemnikw, przenosi klocki zmiejsca
na miejsce, cignie za sob zabawki, popycha,
itp. Najwaniejsze jest dokadne zapoznanie si
ztym, jaki to przedmiot, jak on wyglda, pachnie, smakuje, jaki ma kolor, ksztat ico si znim
dzieje podczas rnych czynnoci (np. ciska-

Tabela 7
Wane z punktu widzenia rozwoju poznawczego zadania rozwojowe

Wiek dziecka

1 rok ycia

23 rok ycia

Zadania rozwojowe

formowanie przywizania
nauka chodzenia
nauka przyjmowania staych pokarmw
nauka mwienia
nauka kontrolowania ciaa
rozwj inteligencji sensoryczno-motorycznej
stao przedmiotu
rozwj komunikacji midzy dzieckiem a opiekunem

doskonalenia lokomocji
rozwj fantazji i zabawy
rozwj jzyka i jego funkcji symbolicznej
rozwj samokontroli (fizjologicznej, emocjonalnej, fizycznej)
formowanie si prostych poj
uczenie si rozrniania dobra i za

Na podstawie: Brzeziska, A. (2000). Spoeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.

nia irzucania). Dziecko nie uywa wic danego

przedmiotu zgodnie zjego przeznaczeniem. Pocztkowo nie jest to dla dziecka istotne. Wane
jest dokadne poznanie fizycznych cech przedmiotw iotoczenia. Wielokrotne bawienie si
wten sposb jakim przedmiotem iobserwowanie
innych doprowadzi do
tego, e dziecko bdzie wiedziao, jaki to
przedmiot, jak si nazywa ido czego suy.
Pocztkowo do zabaw
bdzie uywao jednego tylko przedmiotu. Potem zwikszajca si sprawno manualna
pozwoli mu na zabaw dwoma
iwicej przedmiotami.
Po okresie pozna-

wania cech fizycznych przedmiotw dziecko

zaczyna interesowa si ich funkcj (tym, co
mona znimi zrobi). Dy do osignicia efektu, wytworu. Bdzie ukada wiee zklockw,
lepi zplasteliny czy ciasta solnego, przelewa
wod czy bazgra po kartce. Charakterystyczne
bdzie to, e wiksze zainteresowanie
iwiksz rado bdzie wnim budzi dziaanie samo wsobie, anie
kocowy jego efekt. Wszystkie
zabawy su osiganiu coraz wikszej
sprawnoci fizycznej i, przede wszystkim, intelektualnej.
Maj te znaczenie
wbudowaniu si poczucia
wasnej wartoci iodwagi wpodejmowaniu nowych wyzwa.

47

Tabela 8
Rodzaje zabaw maych dzieci

Rodzaj zabawy

Zabawy
manipulacyjne

dzieci wkadaj rne rzeczy do buzi, potrzsaj nimi, zrzucaj

na podog, przesuwaj po powierzchni stou, otwieraj
izamykaj itd., pocztkowo zkadym przedmiotem robi
to samo, wykonuj wszystkie dostpne sobie czynnoci
(manipulacja niespecyficzna), anastpnie manipuluj
wsposb adekwatny do funkcji przedmiotu ijego waciwoci
(manipulacja specyficzna)

Zabawy
konstrukcyjne

dzieci uywaj przedmiotw do budowania ikonstruowania

innych rzeczy np. budowanie wiey zklockw, skadanie
ukadanek, lepienie zplasteliny

Zabawy
tematyczne

dzieci odgrywaj role, stwarzaj wymylon sytuacj,

bawi si w dom, w lekarza, w szko. Zabawy te dotycz
pary lub grupy dzieci, bawicy si potrafi tworzy take
wyimaginowanych towarzyszy zabawy.

Na podstawie: Appelt, 2004.

48

Opis

Wiek

1 rok ycia
(manipulacja
niespecyficzna)
2 rok ycia
(manipulacja
specyficzna)

od 2 roku ycia

od 3 roku ycia

Nastpnym etapem rozwoju zabawy jest zdolno

dziecka do uywania danego przedmiotu zgodnie zjego funkcj. Bdzie na przykad chwyta
suchawk telefonu iprzykada j do ucha (na
razie nie bawic si jeszcze wrozmawianie), miesza yk wgarnku, czesa wosy grzebieniem czy
wkada but na nog. Jest to tak zwana zabawa
na serio, czyli naladowanie prawdziwych czynnoci innych osb.
Te wszystkie wiczenia izapoznawanie si zprzedmiotami iich przeznaczeniem prowadz dziecko do
kolejnego etapu rozwoju, do zabawy, ktra bdzie

towarzyszy mu przez nastpne lata zabawy symbolicznej, tzn. zabawy na niby czy inaczej wudawanie. Wdrugim roku ycia dziecko zaczyna by
zdolne do rozpoczcia takiej zabawy. Pocztkowo
jest to proste udawanie czynnoci ycia codziennego picie zpustej filianki, rozmowa przez telefon czy otwieranie kluczem drzwi. Pniej zacznie
bawi si na niby lalkami czy samochodzikami.
Troch pniej zacznie si bawi wsposb bardziej
zoony tzn. bdzie wykonywa cae cigi udawanych czynnoci (np. naladujc rytua kadzenia si
spa poprzez karmienie, kpanie iukadanie do
eczka lalki). Wtrzecim roku ycia takie zabawy

SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
ZABAWA
Ile czasu rodzice spdzaj na zabawach zdzieckiem? Czy umiej to robi?
Czy sprawia im to przyjemno? Zabawy zmaym dzieckiem to wany temat
dla wszystkich rodzicw, nierzadko wywoujcy emocje, czasem skaniajcy do oceniania siebie lub innych. Rodzice dyskutuj otym, wymieniaj si
dowiadczeniami i trudnociami. Wikszo z nich zdaje sobie spraw, e
wsplna zabawa rodzicw zdzieckiem jest potrzebna zarwno maluchowi
(bo pomaga mu dobrze si rozwija), jak irodzicom (bo mog si wiele dowiedzie opotrzebach iupodobaniach swojego dziecka, atake odpry
si i mie chwil przyjemnoci). Rodzice informuj si nawzajem, e przytulanie, caowanie, umiechanie si, rozmowa i zabawa stymuluj rozwj
poznawczy, emocjonalny ispoeczny dziecka oraz su zdrowiu. Niektrzy
rodzice wnaturalny sposb potrafi zorganizowa wspln zabaw zdzieckiem iczerpi ztego przyjemno. Inni przyznaj si, e sprawia im to trudno iposzukuj porady co do rodzaju zabaw itego, jak je organizowa. Fora
internetowe s miejscem, wktrym mona uzyska wsparcie izapewnienie
otym, e zabawy zdzieckiem mona si nauczy izczasem czerpa zniej
rado lub odkrywa, przy jej okazji, nowe zainteresowania. Znajduj si tam
rwnie praktyczne wskazwki, wco ijak bawi si zmaluchem.

49

bd staway si coraz bardziej zoone. Dziecko

bdzie wcza wnie zabawki iinnych ludzi (zarwno rwienikw, jak idorosych), tworzc cale
historie ibogate sytuacje zaczerpnite zycia
lub fantazji. Zabawa na niby staje si jednak
gwn aktywnoci dziecka dopiero wokresie
przedszkolnym.
Dziecko wdrugim, trzecim roku ycia zaczyna take uczestniczy wzabawie zrwienikami. Pocztkowo, wpierwszej poowie drugiego roku, jest to
raczej zabawa obok siebie. Kade dziecko bawi si
niezalenie, swoimi zabawkami. Obserwuj si jednak nawzajem inaladuj czynnoci, gesty, mimik.
Wtrzecim roku ycia kontakt zrwienikami stanie
si dla dziecka coraz waniejszy. Wsplne zabawy
dostarczaj radoci, wzbogacaj wyobrani idowiadczenia. Pozwalaj take wiczy zachowania
wsytuacjach konfliktw (do ktrych wpiaskownicy
czy na podwrku dochodzi bardzo czsto), uczy
si dzielenia zinnymi inegocjowania (dziecko majce czsty kontakt zrwienikami dowiadcza koniecznoci ustpowania, arwnoczenie ma okazj
od czasu do czasu postawi na swoim).

Fascynujca dla dziecka w wieku dwch, trzech lat

jest rwnie zabawa zlustrem. Jest to czas, wktrym poznaje ono swoje ciao. Jeli ma sposobno
przeglda si wduym lustrze, wktrym wida
ca jego posta, bdzie prawdopodobnie czsto
zniej korzystao. Stojc przed lustrem bdzie dotyka swojego ciaa, sprawdzajc poszczeglne
jego czci. Bdzie dokadnie studiowa twarz,
robi miny, dotyka nosa, uszu itp. Moe rwnie
(jeli bdzie miao tak okazj) malowa twarz czy
rce ioglda wlustrze. To bardzo wany element
zapoznawania si ze swoim wygldem iciaem,
awic dowiadywania si, kim jestem.
Wczesne dziecistwo to okres, wktrym dziecko
komunikuje si ze wiatem zewntrznym gwnie
za pomoc niewerbalnych (bezsownych) sposobw nawizywania kontaktu. Wikszo dzieci do
ukoczenia pierwszego roku ycia nie wymawia
jeszcze pierwszych sw. Potrafi jednak sygnalizowa swoje potrzeby iprowadzi dialog zrodzicem wcelu ich zaspokojenia. Przedsowne formy
komunikowania si to: krzyk, gaworzenie, gesty
iekspresja emocji.

WARTO ZAPAMITA...
1. Zabawa jest najwaniejszym rdem nauki u naszego dziecka.
2. Dziki zabawie dziecko staje si coraz bardziej sprawne fizycznie.
3. Dziki zabawie dowiaduje si, jak wygldaj przedmioty i do czego su.
4. Dziki zabawie poznaje zwizki przyczynowo-skutkowe.
5. Dziki zabawie uczy si, jak si zachowywa, jak y z innymi ludmi,
jak wyraa swoje uczucia i jak realizowa swoje cele.
6. Dziki zabawie poznaje swoje ciao i siebie.

50

Wpocztkowym okresie rozwoju dziecko komunikuje si gwnie za pomoc krzyku. Krzyk ten jest
zrnicowany iprzyjmuje rne formy wzalenoci od potrzeby, ktr ma wyraa, pory dnia ireakcji otoczenia. Wtoku rozwoju niemowl nabywa
nowych umiejtnoci komunikowania si ikrzyk
zanika, przechodzc winne formy wokalizacji.
Wdrugim kwartale ycia, przy wraliwym izaspokajajcym potrzeby dziecka otoczeniu, mona zauway znaczcy spadek czstoci krzyku udziecka. Od okoo drugiego miesica ycia zwiksza
si ilo dwikw, ktre dziecko potrafi wytworzy samo, ipojawia si gruchanie (guenie) czyli
zrnicowane, przypadkowe dwiki.
Bardzo istotn form komunikowania si z otoczeniem, w tym pierwszym okresie ycia, jest gestykulacja. Pocztkowo gesty zastpuj sowa, p-

niej podkrelaj ich znaczenie. Repertuar gestw

zwiksza si wraz z wiekiem dziecka a jego zakres
zaley od reakcji otoczenia.
Midzy 6 a8 miesicem ycia pojawia si gaworzenie i dziecko zaczyna czy spgoski z samogoskami (np. na, da), a pniej tworzy cigi
sylab (np. ma-ma-ma, da-da-da, itp.). Czas trwania okresu gaworzenia zaley wduej mierze od
reakcji otoczenia stymulacji, zachty, iloci wzorcw do naladowania. Pniej, okoo pierwszego
roku ycia pojawiaj si pierwsze sowa. Wdrugim
roku ycia dziecko zaczyna czy sowa pocztkowo wformie holofraz (czenia sowa zgestem),
apniej wformie prostych, najczciej dwuwyrazowych zda. Wtrzecim roku ycia mowa rozwija
si dynamicznie dziecko zna ju wiele sw izaczyna posugiwa si zdaniami zoonymi.

SONDAOWNIA
Oczym rozmawiaj rodzice?
JZYKI OBCE
Coraz czciej poruszanym w dyskusjach internetowych tematem jest
nauka jzyka obcego. Wjakim wieku j rozpocz? Wjaki sposb? Czy
wczesne uczenie dziecka obcego jzyka wspiera jego rozwj iuczenie
si, czy raczej utrudnia pniejsz nauk? Zdania rodzicw s podzielone. Jedni uwaaj, e nawet ju wciy warto czyta do brzucha wobcym jzyku, inni sprzeciwiaj si wprowadzaniu obcego jzyka przed
okresem przedszkolnym. Niektrzy, sami znajc obce jzyki, mwi do
dziecka (nawet kilkumiesicznego) po angielsku, wosku czy niemiecku
iobserwuj jego zainteresowanie, rozbawienie czy ch naladowania.
Jeszcze inni przekonuj do zaj jzykowych opartych ozabaw, muzyk, masae, angaowanie wszystkich zmysw. Wiele rozsdnych gosw
doradza dostosowanie si do reakcji ipotrzeb dziecka warto dziecko
jak najszybciej oswaja zjzykiem przez zabaw, ale nic na si jeli nie
ma ochoty, co mu si nie podoba, nie zmuszajmy go.

51

Komunikacji irozwojowi jzyka towarzyszy zawsze

ekspresja emocji mimiczne ipantomimiczne zachowania towarzyszce rnym stanom emocjonalnym, ktre pomagaj we wzajemnym rozumieniu si dziecka idorosego. Dziecko szybko uczy
si odczytywa stan emocjonalny opiekuna na
podstawie jego mimiki czy intonacji gosu. Zanim
zrozumie znaczenie sw wypowiadanych przez
matk, potrafi odpowiednio na nie zareagowa,
korzystajc ztonu, jakim zostay wypowiedziane
podobnie jak wraliwa matka zgestw imimiki
dziecka odczytuje jego nastrj ireaguje na niego.
Drugi itrzeci rok ycia to okres intensywnego rozwoju mowy. Pod koniec pierwszego roku ycia
dziecko potrafi wypowiedzie par sw, pod koniec drugiego roku ycia moe zna ich ju okoo
trzystu ibudowa pierwsze zdania, apod koniec
trzeciego roku posuguje si okoo tysicem sw
ibuduje, nie zawsze poprawne, zdania zoone.
Na pocztku drugiego roku mowa dziecka jest
jeszcze bardzo niewyrana. Wypowiada par sw
wyranie, ainne wsposb jedynie zbliony do
poprawnego. Bliscy dziecku doroli potrafi zrozumie, co mwi ipoprawiaj je, powtarzajc jego
wypowiedzi, co wzasadniczy sposb pomaga
dziecku przyswaja mow. Dziecko pocztkowo
kontaktuje si zotoczeniem za pomoc pojedynczych sw. Pniej do wyrazu zaczyna docza
gest. Mwi na przykad daj ipokazuje na zabawk. Pod koniec drugiego roku ycia potrafi wypowiedzie pierwsze, proste zdania skadajce si
zrzeczownika iczasownika (np. lala daj, mama
id, itp.). Wtrzecim roku zna ju bardzo wiele sw
iwwikszoci wypowiada je poprawnie. Buduje
zdania skadajce si z34 sw, aczasami znacznie dusze. Trzyletnie dziecko potrafi ju uj
wswoich wypowiedziach relacje izwizki przyczynowo-skutkowe (dam ci cukierka, bo ci lubi, nie
wolno tego dotyka, bo mona sobie zrobi aa).

52

Chocia rozwj mowy (tak, jak kadej innej sfery)

przebiega podobnie uwszystkich dzieci to, tak
jak we wszystkim, dzieci bd znacznie rniy si
od siebie poszczeglnymi umiejtnociami. Warto pamita, e dziecko nie moe wiczy zbyt
wielu trudnych umiejtnoci naraz. Jeli zaczyna
wanie chodzi ifascynuje go samodzielne przemierzanie coraz duszych odcinkw lub bieganie zzabawk na sznurku, to nie bdzie wtym
momencie intensywnie wiczy mwienia. Gdy
natomiast opanuje ju sztuk chodzenia, jego
uwaga zwrci si ku mowie.
Jak wkadym innym obszarze, tak itu, zasadnicze
znaczenie ma towarzyszenie dziecku wnauce
mwienia. Dziecko uczy si przede wszystkim
przez modelowanie. To, ile iwjaki sposb do niego mwimy, bdzie miao zasadniczy wpyw na
to, jak szybko nauczy si mwi ijak bdzie si
wypowiadao. Jeli nazywamy przedmioty, ktre
dziecko trzyma czy pokazuje, ogldamy znim
ksieczki ipowtarzamy nazwy rzeczy, zwierzt
czy czynnoci ikomentujemy swoje dziaania,
nasz malec bdzie przyswaja te sowa isposb
ich wypowiadania. Nawet jeli nie potrafi natychmiast ich powtrzy, to czste syszenie danych
sw pomoe mu zczasem nauczy si prawidowo je wymawia.
Naley pamita, e zdolno do wypowiadania
sw ibudowania wypowiedzi jest czym zupenie
innym od rozumienia mowy. Roczne dziecko, chocia bardzo jeszcze nieporadne wmwieniu, rozumie bardzo duo ztego, co do niego mwimy.
wiadczy otym fakt, i potrafi wykona wiele polece kierowanych do niego przynosi przedmioty, oktre prosimy; wykonuje czynnoci, ktre mu
polecamy iczsto reaguje, gdy inni mwi onim.

4.4. Zmiany wobszarze funkcjonowania

spoecznego
Dziki wzrastajcym kompetencjom lokomocyjnym, rosncej zdolnoci do samoregulacji oraz
poczuciu bezpieczestwa wspierajcemu ciekawo iodwag wpoznawaniu wiata, wdrugim
itrzecim roku ycia dziecko coraz czciej iaktywniej staje si uczestnikiem szerszych relacji
spoecznych. Cigle jeszcze pod opiek rodzica
lub innego bliskiego dorosego, ktry dba ostabilno emocjonaln dziecka, nawizuje ono coraz szersze kontakty zarwno zrwienikami, jak
izdorosymi. Pierwsze znich, tzw. relacje poziome,
czyli nawizywane zosob rwn sobie (drugim
dzieckiem), su nauce wzajemnego uzupeniania si, wymiany, zamieniania rolami. Dziki takim
kontaktom rwieniczym dziecko ma moliwo
wiczenia zarwno wsppracy (np. wsplnego
robienia piaskowej babki czy przesunicia cikiego przedmiotu), jak irywalizacji (ustawienia
wyszej wiey zklockw czy szybszego signicia
po podan zabawk). Te niezwykle wane umiejtnoci dziecko moe zdobywa jedynie przy
okazji kontaktw zinnymi dziemi, prezentujcymi podobny poziom kompetencji isprawnoci.
We wczesnym dziecistwie dokonuje si ogromna zmiana wfunkcjonowaniu spoecznym dziecka
imona powiedzie, e jest to okres, wktrym
spoeczny wiat dziecka zmienia si ze wiata
dziecinnego pokoju na wiat placu zabaw.

Rwnie wtzw. relacjach pionowych, czyli relacjach zosobami starszymi, mdrzejszymi isilniejszymi (wprzypadku maego dziecka to przede
wszystkim doroli) nastpuj due zmiany iposzerzenie zakresu kontaktw. Pocztkowo niemowl
ma okazj do poznawania rodzicw inajbliszych
osb zrodziny. Wraz zpostpami wrozwoju fizycznym iemocjonalnym rwnie wiat tych relacji
rozszerza si idziecko poznaje coraz wikszy krg
osb spoza rodziny. Te zrnicowane dowiadczenia zinnymi ni rodzice dorosymi poszerzaj zakres zaufania dziecka do wiata ludzi is okazj do
nauki nowych umiejtnoci, obserwacji imodelowania zachowa oraz zdobywania kompetencji
uzyskiwania wsparcia spoza krgu rodziny.
Iwreszcie, mae dziecko zaczyna rwnie wkracza wwiat kultury ispoeczestwa poprzez
ogldanie programw telewizyjnych (nie tylko
bajek, ale rwnie tych, ktre ogldaj rodzice),
chodzenie zdorosym do kina, teatru czy muzeum. Wszelkie tego typu dowiadczenia poszerzaj wiedz ikompetencje radzenia sobie
wwiecie. Naley jednak pamita, e peni
swoj pozytywn, wzbogacajc rozwj funkcj
jedynie wsytuacji bliskiego kontaktu dziecka
zopiekunem, jedynie winterakcji zdrug, yczliw iznan dziecku osob.

53

NAJWANIEJSZE...
We wczesnym dziecistwie, we wszystkich obszarach rozwoju zachodz niezwykle
dynamiczne zmiany. Dziki wsparciu bliskich dorosych wcigu zaledwie trzech
lat dziecko zamienia si z bezradnego noworodka w biegajcego, mwicego
zdaniami, kontrolujcego swoj fizjologi ikontaktujcego si zwieloma rnymi
osobami maego czowieka.
Dziki nawizaniu bliskich zwizkw wpierwszym roku ycia oraz intensywnej
eksploracji i zabawie w drugim i trzecim roku ycia, uzyskuje gotowo do
samodzielnoci ipodejmowania nowych rl spoecznych (np. rozpoczcia nauki
przedszkolnej).

Jaga, 35 miesicy, TELEFON

54

Zakoczenie

We wczesnym dziecistwie we wszystkich obszarach zachodz wane procesy izmiany, zarwno

ilociowe, jak ijakociowe. Ten szczeglnie istotny dla przebiegu dalszego rozwoju okres wymaga odpowiedniego organizowania rodowiska oraz dostosowywania dziaa otoczenia do
aktualnych, zmieniajcych si potrzeb dziecka.
To, co najwaniejsze dla dalszego rozwoju ipodstaw prawidowego funkcjonowania wkolejnych
okresach ycia, to formowanie si przywizania.

Poczucie bezpieczestwa izaufanie do wiata

zewntrznego daj podstawy do rozwoju innych
sfer. Od tego, jak dziecko postrzega wiat iinnych
ludzi, zaley jego zdolno do eksploracji, odwaga wpoznawaniu nowych sytuacji iludzi oraz
sposoby radzenia sobie ztrudnociami istresem.
Mae dziecko, ktre ma poczucie bezpieczestwa iprzekonanie ootaczajcej je yczliwoci
innych ludzi, wchodzi wycie pene odwagi,
ciekawoci isiy do podejmowania wyzwa ipokonywania trudnoci. Prawidowe, uksztatowane
wtym okresie ycia mechanizmy regulacji emocji
umoliwiaj mu radzenie sobie zrnorodnoci
stojcych przed nim zada, awrazie przerastajcych go trudnoci, umoliwiaj ufne zwrcenie
si do innych ludzi opomoc.

Tabela 9
Podstawowe potrzeby maego dziecka i warunki ich zaspokajania

Wczesne
dziecistwo
23 r..

Niemowlctwo
012 mies.

Faza
ycia
iwiek

Kluczowe zadania rozwojowe

Rozwj indywidualny

Relacje spoeczne

Warunki zaspokajania
podstawowych potrzeb

regulacja napicia
nawizanie relacji

pierwsze kontakty pozarodzinne

regularno irutyna wopiece

responsywno idostpno

eksploracja
wzrost autonomii wregulacji
napicia
kontrola nad impulsami
wyraanie wasnych potrzeb
iwoli
emocje samowiadomociowe

zabawa rwnolega (obok innych

dzieci) iobserwacja rwienikw
naladowanie rwienikw
nawizywanie kontaktw
zosobami innymi ni rodzice
pocztki podporzdkowania
reguom spoecznym

zapewnianie poczucia
bezpieczestwa
promowanie eksploracji
(zapewnianie rnorodnych
ofert, stawianie wyzwa)
odpowiednia pomoc
wrozwizywaniu zada
stwarzanie okazji do
kontaktw zinnymi ludmi

Najwaniejsze zadania partnerw spoecznych

dziecka wpierwszych etapach jego ycia dotycz organizowania dowiadcze dziecka
iprowadzenia ich wkierunku umiejtnoci
efektywnego radzenia sobie zemocjami oraz
wyzwaniami. Polega to na: (a) interweniowaniu
wcelu zmniejszania dystresu, lku ifrustracji

dziecka; (b) stawianiu wyzwa iorganizowaniu

zrnicowanego rodowiska; (c) modelowaniu
zachowa iemocji; (d) udzielaniu sownych
instrukcji dotyczcych emocji istrategii ich regulowania oraz (e) uwanej pomocy wrozwizywaniu zada przekraczajcych aktualne moliwoci dziecka.

55

56

Warto przeczyta...

Korzystano z...

1.

Babska, Z. iShugar, G. W. (1984). Idea dwupodmiotowoci interakcji dorosydziecko wprocesie wychowania

wpierwszych latach ycia. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL Katolicki Uniwersytet Lubelski (Raporty Sekcji
Psychologii nr 1).

1.

Appelt, K. (2005). Wiek poniemowlcy. Jak rozpozna

potencja dziecka? W: A. Brzeziska (red.), Psychologiczne
portrety czowieka (s. 95131). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

2.

2.

Czub, M. (2009). Rola wczesnego rozwoju spoeczno-emocjonalnego wgenezie indywidualnej podatnoci

na zranienie. Dziecko Krzywdzone, 27, 92111.

Bee, H. (2004). Psychologia rozwoju czowieka. Pozna: Wydawnictwo Zysk iS-ka.

3.

Bowlby, J. (2007). Przywizanie. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

3.

Czub, T. (2005). Wiek niemowlcy. Jak rozpozna ryzyko

ijak pomaga? W: A. Brzeziska (red.), Psychologiczne
portrety czowieka (s. 6795). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

4.

Brzeziska, A. (2005). Jak mylimy orozwoju czowieka.

W: A. Brzeziska (red.), Psychologiczne portrety czowieka (s. 2141). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

4.

Erikson, E. H. (2002). Dopeniony cykl ycia. Pozna: Dom

Wydawniczy Rebis.

5.

5.

Olechnowicz, H. (red.). (1999). Urde rozwoju dziecka:

owspomaganiu rozwoju prawidowego izakconego.
Warszawa: Wydawnictwa Szkolne iPedagogiczne.

Brzeziska, A. I., Appelt, K. i Zikowska, B. (2010). Psychologia rozwoju czowieka. W: J. Strelau i D. Doliski
(red.), Psychologia akademicka. Podrcznik (t. 2, s. 95292).
Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne (II wyd.
popr.).

6.

Schaffer, H. R. (2005). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

6.

7.

Schaffer, H. R. (2006). Rozwj spoeczny. Dziecistwo imodo. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagieloskiego.

Brzeziska, A. I., Czub, M. i Czub, T. (2012). Krtko- i dugofalowe korzyci wczesnej opieki nad dzieckiem i edukacji.
Polityka Spoeczna, numer tematyczny pt.: Polityka edukacyjna: wyzwania i szanse, 1, 1923.

8.

Wojciechowska, J. (2005). Wiek poniemowlcy. Jak rozpozna ryzyko ijak pomaga? W: A. Brzeziska (red.),
Psychologiczne portrety czowieka (s. 131165). Gdask:
Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.

7.

Czub, M. (2003a). Znaczenie wczesnych wizi spoecznych dla rozwoju emocjonalnego dziecka. Forum Owiatowe, 2(29), 3149.

8.

Czub, M. (2003b). Spoeczna natura rozwoju emocjonalnego. W: A. Brzeziska, S. Jaboski i M. Marchow (red.),
Niewidzialne rda. Szanse rozwoju wokresie dziecistwa
(s. 5570). Pozna: Wydawnictwo Fundacji Humaniora.

9.

Czub, M. (2005). Wiek niemowlcy. Jak rozpozna potencja dziecka? W: A. Brzeziska (red.), Psychologiczne portrety czowieka (s. 4167). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo
Psychologiczne.

10. Mauriac, F. (1971). Desert of love. W: Nobel Prize Library:

Mauriac, Mistral, Mommsen. New York: A. Gregory.
11. Schaffer, H. R. (2006). Psychologia rozwojowa. Podstawowe
pojcia. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.
12. Siegel, D. J. (2009). Rozwj umysu. Jak stajemy si tym,
kim jestemy. Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego.

57

Niezbdnik Dobrego Nauczyciela

Redakcja: prof. dr hab. Anna Izabela Brzeziska
Seria I. Rozwj w okresie dziecistwa i dorastania
Recenzent: prof. dr hab. Barbara Bokus, Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

Rozwj dziecka. Wczesne dziecistwo

dr Magdalena Czub

Rozwj dziecka. Wiek przedszkolny

dr Joanna Matejczuk

Rozwj dziecka. Wczesny wiek szkolny

mgr Anna Kamza

Rozwj dziecka. rodkowy wiek szkolny

mgr Magorzata Rkosiewicz

mgr Pawe Jankowski

Rozwj nastolatka. Wczesna faza dorastania

dr Konrad Piotrowski
dr Beata Zikowska
dr Julita Wojciechowska

Rozwj nastolatka. Pna faza dorastania

dr Konrad Piotrowski
dr Julita Wojciechowska
dr Beata Zikowska

Seria II. Opieka i wychowanie w okresie dziecistwa i dorastania

Recenzent: prof. dr hab. Maria Ledziska, Wydzia Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

58

Opieka i wychowanie. Wczesne dziecistwo

dr Karolina Appelt
mgr Monika Mielcarek

Opieka i wychowanie. Wiek przedszkolny

dr Joanna Matejczuk

Opieka i wychowanie. Wczesny wiek szkolny

dr Sawomir Jaboski
mgr Aleksandra Ratajczyk

Opieka i wychowanie. rodkowy wiek szkolny

prof. dr hab. Ewa Filipiak

dr Ewa Lemaska-Lewandowska

Opieka i wychowanie. Wczesna faza dorastania

prof. dr hab. Ewa Filipiak

dr Ewa Lemaska-Lewandowska

Opieka i wychowanie. Pna faza dorastania

prof. dr hab. Ewa Filipiak

dr Magorzata Winiewska

Seria III. Edukacja w okresie dziecistwa i dorastania

Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Kwieciski, Wydzia Nauk Pedagogicznych
Uniwersytet Mikoaja Kopernika w Toruniu

Wczesna edukacja dziecka

mgr Aleksandra Kram

mgr Monika Mielcarek

Edukacja przedszkolna

mgr Marta Moliska

mgr Aleksandra Ratajczyk

Edukacja wczesnoszkolna

dr Barbara Murawska

Edukacja szkolna: rodkowy wiek szkolny

prof. dr hab. Ewa Filipiak

mgr Joanna Szymczak

Edukacja szkolna i pozaszkolna.

Wczesna faza dorastania

prof. dr hab. Ewa Filipiak

mgr Adam Mroczkowski

Edukacja szkolna i pozaszkolna.

Pna faza dorastania

prof. dr hab. Ewa Filipiak

mgr Goretta Siadak

Seria IV. Monitorowanie rozwoju wokresie dziecistwa idorastania

Recenzent: prof. dr hab. Stanisaw Kowalik, Akademia Wychowania Fizycznego
im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu

Rozpoznanie zasobw dziecka i rodowiska rozwoju.

Wczesne dziecistwo

mgr Monika Mielcarek

mgr Aleksandra Ratajczyk

Rozpoznanie zasobw dziecka i rodowiska rozwoju.

Wiek przedszkolny

mgr Aleksandra Ratajczyk

mgr Monika Mielcarek

Rozpoznanie zasobw dziecka i rodowiska rozwoju.

Wczesny wiek szkolny

mgr Magorzata Rkosiewicz

mgr Aleksandra Kram

Rozpoznanie zasobw dziecka i rodowiska rozwoju.

rodkowy wiek szkolny

mgr Magorzata Rkosiewicz

mgr Marta Moliska

Rozpoznanie zasobw nastolatka i rodowiska rozwoju.

Wczesna faza dorastania

mgr Aleksandra Kram

mgr Marta Moliska

Rozpoznanie zasobw nastolatka i rodowiska rozwoju.

Pna faza dorastania

mgr Marta Moliska

mgr Aleksandra Kram

59

notatki

60

Instytut Bada Edukacyjnych

Gwnym zadaniem Instytutu jest prowadzenie bada, analiz iprac
przydatnych wrozwoju polityki ipraktyki edukacyjnej.
Instytut zatrudnia ponad 150 badaczy zajmujcych si edukacj
pedagogw, socjologw, psychologw, ekonomistw, politologw
iprzedstawicieli innych dyscyplin naukowych wybitnych specjalistw
wswoich dziedzinach, ornorakich dowiadczeniach zawodowych,
ktre obejmuj, oprcz bada naukowych, take prac dydaktyczn,
dowiadczenie wadministracji publicznej czy dziaalno worganizacjach
pozarzdowych.
Instytut wPolsce uczestniczy wrealizacji midzynarodowych projektw
badawczych, wtym PIAAC, PISA, TALIS, ESLC, SHARE, TIMSS iPIRLS, oraz
projektw systemowych wspfinansowanych przez Uni Europejsk ze
rodkw Europejskiego Funduszu Spoecznego.

Instytut Bada Edukacyjnych

ul. Grczewska 8, 01-180 Warszawa | tel. +48 22 241 71 00 | ibe@ibe.edu.pl | www.ibe.edu.pl
Projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego.