"Wydana niedawno w Meksyku ksika Eleny Poniatowskiej Hasta no verte Jess mo

wzbudzia w tym kraju ogromne i zrozumiae zainteresowanie. Autorka, znana pisarka i

publicystka meksykaska, uja w formie powieciowej wstrzsajc opowie prostej
kobiety z ludu; w relacji stanowicej kronik tego stulecia w Meksyku zawara bogaty
materia dokumentalny. Powie, uznana za rewelacj literack i niezrwnane dzieo pod
wzgldem jzyka czerpicego z bogactwa mowy ludu meksykaskiego, doczekaa si ju
pitnastu wyda.
Bohaterka jako bardzo moda dziewczyna przycza si do Rewolucji, styka si z jej
przywdcami, przemierza wraz z oddziaem spor poa kraju, by gdy ustanie zawierucha
zakosztowa ycia w stolicy, a czciowo i na prowincji. Aby zarobi na chleb, wykonuje
rne zawody, poznaje rozmaite rodowiska i stopniowo pogra si w dojmujcej
samotnoci. Losy narratorki s typowe dla tych, ktrzy wywodzc si ze rodowiska
wiejskiego, wzili czynny udzia w Rewolucji 1910 roku, przeyli j, aby w kocu znale si
wrd najniszych warstw proletariatu miejskiego. Utwr
Projekt okadki Janusz Wysocki

ELENA PONIATOWSKA
DO SPW POJD
WYDAWNICTWO LITERACKIE KRAKOW
ELENA PONIATOWSKA ? O SPW POJD
PRZEOYA BEATA BABAD
Tytu oryginau: Hasta no verte Jesus mo
Ediciones Era Meksyk 1969
Posowiem i przypisami opatrzya BEATA BABAD
Przyjdzie pani ktrego dnia i mnie ju nie "zastanie; z wiatrem si pani spotka. Nadejdzie ten
dzie, a kiedy nadejdzie, nikt si nie znajdzie, eby pani powiadomi. I pomyli pani, e to
wszystko kamstwem byo, niczym wicej. I tak jest naprawd, w kamstwie tutaj yjemy;
kamstwa w radiu opowiadaj, kamstwa gadaj ssiedzi i kamstwo, e smutno pani beze
mnie bdzie. Skoro adnego ju ze mnie poytku nie ma, to czego, u licha, miaaby pani
aowa? Ani w warsztacie te nie bd. Kto by, wedle pani, mia mnie aowa, jeli nikomu
egnajcie nie powiem?
Jezusa
Bratu memu, Janowi;
chopcom, ktrzy zginli w 1968 roku:
w roku Tlaltelolco
J Trzeci ju raz na ziemi wracam, ale nigdy tyle si nie nacierpiaam, co w tej reinkarnacji,
bo w poprzedniej byam krlow. Wiem o tym, bo w jednym widzeniu, co je miaam, sam
siebie zobaczyam z trenem. Byam w Salonie Kosmetycznym, gdzie stay lustra wielgachne,
dugie, od podogi do samej gry, i w jednym z tych luster w sukni z trenem siebie
zobaczyam. Zdyam jeszcze dostrzec, e si bardzo daleko cign, a tam, hen, z tyu na
samym koniuszku, mia trjkt poctkowany jak tygrys, w czarne i te plamy. Caa na biao
byam ubrana w strj panny modej, ale tam gdzie si suknia koczya, wisia kawaek
tygrysiej skry, jak strzaa w diablim ogonie. Koo mnie do tego lustra zagldali kolombina i
pierrot, kolombina z jednej strony, a pierrot z drugiej, oboje w biaych ubraniach i czarne
maseczki nosili, co im zawsze nakadaj.
Opowiedziaem w Bractwie Spirytualnym o moim widzeniu i mi wytumaczyli, e biaa
suknia to habit, w ktrym powinnam si stawi w godzin Sdu, i e Pan mi dopuci, ebym

si moga obejrze tak sa-miusiek, jaka byam za jednym z tych trzech razw, co na
ziemi zeszam.

Jedna ci tylko plama zostaa i to jest wanie ta pstrokacizna na trenie sukni... Musisz
si cakiem wybieli, bo jak tego nie wybielisz, ca niewinno ci zere.
Krlewsk sukni na sobie miaam, dug, z szerokimi Tkawami, bogato zdobion. Pierrot i
kolombina byli u mnie na subie, ale mi nie towarzyszyli jak Bg przykaza. arty sobie
stroili, jedno z drugim. Bo tak ju jest, e krlowe zawsze same chodz. Powiedziaam im te
w wityni, e ogromne pole widziaam i na nim mnstwo aciatego byda.

To jest trzoda, ktr ci Pan powierzy, eby mu j czyst oddaa.

Bardzo si tym trapi, bo nie wiem, kiedy je wszystkie razem spdz i te plamy z nich
zdejm, czy to jeszcze bdzie w tej epoce, czy w innej, jak si znowu odmieni... Caa kupa
tych chorych duszyczek, co je mam uzdrowi, a e jeszcze tego nie zrobiam, wic dalej
cierpimy, oni i ja. Czujne Oko w swoim boskim trjkcie wszdzie mnie dostrzee swoimi
antenami, co je na rzsach nosi. To jest wszechmogce oko Stwrcy, 6
wic jeli tego nie wypeni, to nie ma po co witych prosi mdl si za nami, bo rka boska
o mnie zapomni. Dlatego mojemu oczyszczeniu su wszystkie te utrapienia. Dlaczego tym
razem biedna przyszam, ?koro przedtem byam krlow? Cikie musz mie grzechy na
sumieniu, bo jeszcze w malekoci Bg mi rodzicw zabra i kaza, ebym za swoje
przewinienia w samotnoci pokutowaa, jak trdowata. Okropnie za musiaam by i dlatego
Najwyszy w biedzie mnie trzyma jak mysz kocieln, ebym te wszystkie plewy moga od
siebie odrzuci.
Zanim czowiek swoj drog duchow rozpozna, przez otchanie musi przechodzi, blu
zazna i modoci. W taki sposb opiekun, ktry nas prowadzi, moe si nam objawi
poprzez nasze cierpienie. Ale niechybnie musi si wiele razy na ziemi wraca, zalenie od
tego, ile na kim dugw ciy. W mojej pierwszej reinkarnacji u Turkw byam, u Wgrw, u
Grekw, bo w moim widzeniu taki sam paszcz na sobie miaam, co to go pierwej Matka
Boska Bolesna nosia. Gow miaam zasonit, w biay habit byam ubrana i caym ciarem
na ziemi spadaam. Stanam w jakim miejscu pustym, puciutekim. Dwanacie
wielbdw naliczyam, a on jecha na tym, co mia numer dwunasty, ciemny by, o wielkich
oczach, podkrconych rzsach, na biao ubrany, w turbanie. I rk do mnie wycign.
Zdawao mi si, e rk te musi mie ciemn, tak samo jak twarz, ale nie, srebrzysta bya. W
tym momencie zrobi ruch, eby mnie na wielbda wsadzi. Strach mnie ogarn, a z
rozpdu na ziemi usiadam, wic musia mnie puci, a ja w nogi. Zoyam rce, o tak, w
znak krzya i ten krzy wida swoje zrobi, bo na tym zwinnym wielbdzie nie mg mnie
dogoni. Uciekaam dalej, ale on wyj pistolet i trupem padam. Kiedy si obudziam,
usyszaam jego imi: wiato Wschodu.
Nastpnego dnia poszam do wityni i przekazaam swoje objawienie naszemu Ojcu
Eliaszowi, czyli Roque Rojasowi, co w kady pierwszy pitek na ziemi schodzi. Poprzez
medialn powok przechodz rozmaite istoty, co wiata dostpiy, i w ten sposb moce
tumacz ludziom ich objawienia. Zapytaa mnie wic Istota Spirytualna poprzez medium,
moj obecn matk chrzestn, Trinidad Prez de Soto:

I nie wiesz, kto to taki?

Nie, nie wiem, kto to jest.

Nie bj si, to twj brat... A ten brat za pierwszego czasu by twoim towarzyszem...

Jak to?

Maonkiem twoim by w owym pierwotnym czasie, kiedy na ziemi zesza. Musisz

go rozpozna, bo to jest twj trzeci opiekun, ten, co z tob chodzi, gdziekolwiek by nie
posza... Jeszcze ciebie nie opuszcza, do teraniejszej chwili ciebie prowadzi i dlatego Pan ci
go pokaza, takiego samiutkiego, jak w tamtej pierwszej epoce...

Aha...


A ty co? Nie kochasz go?

Tak, kocham.

Przecie to twj maonek, co czuwa nad tob...

Nic nie powiedziaam, ju mu wicej gowy nie zawracaam, ale sama swj sen zaczam
rozpamitywa, a tu myl mi wita, kto to by i dlaczego mnie w tym pierwszym czasie nie
zabi. Przez to teraz cierpi, bo powinnoci ma nie wypeni. To prawie tak jak Pedro
Aguilar; mwi, e mnie yw na ziemi nie zostawi. I zawsze mnie ze sob zabiera. Ale
przynajmniej mnie ostrzeg:

Jak zobacz, e wszystko przepado, ciebie przodem wyl i koniec z tob zrobi...
aski boskiej nie dostpi i nie objawio mu si, e go zabij; dlatego jeszcze po wiecie
chodz. Tak samo ten wiato Wschodu, skoro mnie ze sob nie mg zabra, to mnie wola
zabi. Przestraszyam si i ten strach mnie ocali. A. przecie ze Strachu mnie wyleczyli, odkd
z onierzami i moim tat chodziam, bo zdradziyby ich moje krzyki. Na samym pocztku,
ledwo strzay usyszaam, ju wrzask podnosiam i gniewali si dowdcy, bomy stali na linii
ognia, a tam si wanie na wroga poluje. Z tego powodu mj tata prochu mi do wody sypa,
kiedy nie widziaam:

Prdko, creczko, napij no si tej wody...

A e ja wod nawet z kauy piam, to mi le nie smakowaa. Dopiero pniej mi powiedzieli,
e to bya woda z prochem, co odwagi dodaje.
8
wiato Wschodu cigle jeszcze za grzechy paci, bo mi siostry opowiadaj, e jak w nie
wchodzi i ich powok przybiera, pacze i pacze, i do nich mwi:
Odpowiedzialno mam wielk, wielk.
Opowiadaj, e bardzo delikatnie przemawia, bardzo adnie; e mnie kae pozdrowi, ebym
o nim nie zapominaa; e on czuwa i mnie strzee, bo wielk ma odpowiedzialno przed
Panem, ktry mu moje ciao powierzy.
Tote cigle mnie jeszcze chroni, razem z ca swoj karawan. Ile to setek lat ju
przemino, a cigle mnie ma pod swoj opiek. A ja nie tylko w objawieniu go widziaam,
ale take na kolorowej fotografii, ktra wisi w Oratorium na ulicy Luis Moya, co si dawniej
nazywaa Szeroka. Oprawili go w ramy, o, takie wielkie. Oczy ma otwarte, czarne, strasznie
czarne, jak dwa wgle. Gow ma owinit turbanem, a w jego rodku byszczy biaa pera z
brylantem; z tego brylantu wychodzi co takiego niby kitka z pir.
Najwyszy na ziemi nas posya, ebymy swoje dusze obmyli, bo za pierwszym razem
czystych nas stworzy i tacy sami musimy do niego wrci, eby nas przyj. A w jaki sposb
bdziemy si oczyszcza? Tylko blem i cierpieniem. Nam si zdaje, e On si myli, ale tak
nie jest; to my jestemy w bdzie, bo nie syszymy, nie rozumiemy, nie chcemy prawdziwej
drogi pozna, gdyby bowiem wikszo ludzi potrafia rozpozna t czyst drog, przez Boga
wyznaczon, nie byoby takich mczyzn, co kobiety wykorzystuj, ani kobiet, co im na
wszystko pozwalaj. W nocy, kiedy sama jestem, zaczynam rozmyla i mwi: Och, Panie,
siy mi daj, o nic innego ci nie prosz, tylko o siy, ebym zniosa te wszystkie mki, ktre
mi zsyasz!" A teraz, kiedy ju stara jestem i bior lekarstwo, zaraz sobie myl: Na nic mi
si to lekarstwo nie przyda, bo caa sztuka, eby go nie bra i poczu, jak si naprawd
oczyszczam wedle Jego woli".
W tej reinkarnacji wcale Bg nie chcia, ebym si w puchach wylegiwaa. Jak sobie sama co
zdobd, to bd miaa co je, jak nie zdobd, to nie zjem i kwita. Bg mi powiedzia:
Sama musisz walk prowadzi. Cierpie musisz, eby poznaa, co to znaczy Boga kocha na indiaskiej ziemi". I chocia taka jestem tpa, samiutka ze swoich objawie dawne
moje ycie dokadnie sobie przedstawiam. Tak umys wytam, e mnie od tego gowa boli,
jakbym cay umczony wiat w niej nosia. Och, wicej nie mog! Jakbym si zacza w to
wszystko wgbia, to chybabym zwariowaa. Ale trzeba tych rzeczy docieka, bo je czowiek

od urodzenia w sobie nosi i jak je przemyli zawczasu, to janiej mu si objawi. W mzgu

cae krocie oczu mamy, jak pczek gwiazd. Dlatego trzeba cielesne oczy zamkn, zacisn,
chociaby zmierzch nadchodzi i noc ju bya, eby zobaczy to, co w tyle zostao. Ja to
powiadam, a przecie nie jestem zdolna do jzykw, ale przez niejedn przepa przechodzi
musiaam. I z tej przyczyny tak sobie myl: Bogu tylko wiadomo, ile si nacierpiaam,
odkd matka mi umara, i ile mi jeszcze udrki zostao". Dalej musz wdrowa, bo do
ostatniej godziny spor mam jeszcze drog przed sob. Moja macocha tam, w Tehuantepec,
miaa ksik do odgadywania znakw, cae ycie czowieka byo tam w cyferkach wypisane.
Chtna bya do nauki, wyksztacona i wiedzca. Kazaa mi oczy zamkn i palcem cyferk
wskaza, a ona w objanieniach w tej ksice szukaa. Wyszed mi rachunek na sto dwa lata,
wic mi szmat drogi zostaje. Nie wiem, ile jeszcze razy reinkarnowa si bd ani w jakiej
postaci, ale Boga prosz, eby mnie wicej na ziemi nie posya, ebym dugo w przestrzeni
pobya, ebym sobie odpocza; ale tego by brakowao, eby Bg kaprysy ludzkie spenia i
garbatemu garb prostowa. On jeden ma tam w grze zapisane, ile mu jestem winna. I na
pewno niemao, bo w tej ostatniej reinkarnacji cholernie za byam, awanturnica i pijaczka.
Dosy zego na jednego. Nic dobrego o sobie powiedzie nie mog. Nic a nic.
Miaam tak przyjacik, siostr Sebastian, co pomidory sprzedawaa. Duy miaa stragan,
ale rady mu da nie moga, bo bya chora. Wszystko si w niej popsuo: wielka si, o taka,
zrobia, roztya si okropnie, ale mnie si zdaje, e nie bya gruba, tylko tak spucha; nogi jej
obrzky i chodzi nie moga. Bg jeden wie, za co musiaa paci, ale bardzo si nacier- 10
piaa. Znalaz si taki, co jej o Bractwie opowiedzia, i przysza do wityni.

Umczona przychodz, utrapiona, cae ciao mnie boli. Zmiujcie si i wyleczcie mnie,
bo przy ostatnim porodzie dziecko mi w rodku zgnio i ledwo sama nie umaram.
Sparszywiay mi wntrznoci; lekarze przestali wierzy, eby by jaki dla mnie ratunek.

A co masz w sercu?

Peno trucizny.
Jak uznaa Bractwo Spirytualne, zaczli j leczy; spirytualn operacj jej zrobili. Dzieci nie
miaa, ale odesza z niej zgnilizna. Przychodzia w te dni, jak nauczali, i jednego razu Pan jej
przyzwoli, eby wizji doznaa i z otwartymi oczami wszystko widziaa, nawet swdzenia w
oczach nie poczua; o cae stulecia si cofna, ukryte rzeczy zobaczya i wtedy ta
siostrzyczka Sebastiana mnstwo rk ujrzaa, co na ni wskazyway i drog jej zagradzay.

Tyle rk mi grozi!
Wtedy j Pan zapyta:

A nie poznajesz ich?

To s rce dziewczyskie...

No to musisz przemyle i przestudiowa to wszystko, co ci objawiem...

Wic Pan wejrza na ni, eby zrozumiaa, e w innej reinkarnacji bya mczyzn i e to
byy rce tych wszystkich kobiet, ktre si przez ni zmarnoway i teraz zemsty szukaj.
Przez dugi czas ofiary skadaa i pokut odbywaa w Kongregacji Katolickiej, ale wcale jej
lepiej nie byo, a w Bractwie Spirytualnym jej powiedzieli, e te zgnie dzieci to byy
malestwa tych kobiet, ktre porzucia za swojej dawnej reinkarnacji. Pada na kolana
Sebastiana i Najwyszego o przebaczenie prosia.

Ju si godz na dalsze cierpienia, ale tylko zmiuj si nade mn.

Z osiem lat temu bdzie, jak j na rynku spotkaam, ale bya nie do poznania. Dalej si ze
swojego straganu utrzymywaa i zachciao jej si cudze dzieci wychowywa, co je od ludzi
dostawaa, ale jej si nie uday: nigdy jej nie pomogy i wcale jej nie kochay. Tak to czowiek
zdoa jeden ut spaci i powoli na tej ziemi wszystkie dugi odrabia, ktre tam w grze sobie
Najwyszy spisa. Jeden ut to odrobina. Dlatego
tyle razy wraca trzeba na ziemi. My jednako, ktrzy naleymy do Bractwa Spirytualnego,
wszystko to rozumiemy, bo nas nasi opiekunowie pouczaj. Ja mam trzech. Pierwszy to ten

staruszek Mesmer, drugi to Manuel Allende, a ju pod koniec mojego leczenia przyszed mj
opiekun wiato Wschodu, ze wszystkich trzech najprzystojniejszy. Ale wszystkich
jednakowo miuj. Tylko ten wiato Wschodu najbardziej pazernie na mnie spoglda. O
kadej porze oskoma mu z oczu patrzy. A mnie to zastanawia. Wszyscy oni do wielkich si
zaliczaj, ale najwikszych jest trzech: Ojciec Wiekuisty, Ojciec Jezus Chrystus i nasz
Wysannik Eliasz, w materialnym yciu Roque Rojas, co jest Trzeci Osob, Duchem
witym. W Kociele katolickim powiadaj, e to gobek, bo oni tam niczego nie
wytumacz; ojczulkowie robi wszystko po swojemu, a przecie znaj Bractwo Spirytualne,
tylko nie chc, eby si rozwijao, bo tacy z nich egoici. Nie chc, eby si nard obudzi, bo
im si forsa skoczy. Duo pienidzy zarabiaj, a to na mszy, a to na lubie, a to na chrzcie.
W Bractwie Spirytualnym nie tylko nard budz, ale jeszcze ta sama kongregacja Oratorium
utrzymuje: kapani, media, piedestay, filary, wszyscy pomagaj i nikt o jamun nie prosi.
Nie mwi do kadego przy wejciu: Tyle zapacisz, to ci tyle zrobimy". A w Kociele
katolickim: Msz ci odprawimy, ale nasze bdzie twoje krlestwo". Na aobnym
naboestwie pomp odstawiaj, zakryt trumn wnosz, oszukastwo takie, bo to zwyka
skrzynka, wy-gibasy robi, kadzielnic machaj, ale tej biednej duszy pokutujcej nie
przywoaj. Zawiadczy sama mog, bo w dzie zaduszny zawsze od ust sobie
odejmowaam, eby dla mojej biednej matki msz zamwi, a kiedy za spraw Bractwa
Spirytualnego przysza, eby ze mn porozmawia, dopiero si skapowaam, e cakiem lepa
bya. Wcale mnie nie znaa. Kiedy jej wiato dali, zacza mi wymawia, e dopiero teraz
sobie o niej przypomniaam. A przecie co chwil j wspominaam. Ale ksia pieniki za
kad msz brali dla siebie i wcale mszy nie odprawiali, ani dla niej, ani dla mojego taty. A ja
jak gupia po trzy pesos gotwk za kad msz paciam, co j moe i odprawiali, ale chyba
za swoje wasne mamusie.
Moja mama nawet nie pamitaa, e dzieci urodzia. 12
Tam wanie, w Oratorium w Chimalpopoca, do dziecicego wieku mnie cofnli i rk
spirytualn mi na twarzy pooyli, eby mnie rozpoznaa. Obud si z letargu mwi do
niej i przypomnij sobie, e to twoja crka".
Westchna gboko i przemwia:

Bogu dziki owiecona zostaam i jasno sobie przedstawiam, e miaam dziecko.

Nie tylko jedno miaa. Picioro ich miaa. S tam razem z tob. Tylko Jezusa na
ziemi zostaa.
Dopiero wtedy oczy jej otworzyli i moje rodzestwo zwoali spord tych nieywych dusz, co
w przestrzeni kr. Zacza kadego po imieniu woa, ale z szeregw niebieskich tylko
dwoje wystpio. Petra i Emiliano. Najstarszy, Efren, nie doczy si, bo sprzykrzyo im si
go szuka i w kocu powiedzieli, e si znowu reinkarnowa. A co do tego nowo
narodzonego, co zaraz zmar, nie wiem nawet, czy go ochrzcili. Zadowolona byam, e
mogam Emiliana zobaczy, bo bardzo by dla mnie dobry. Przez cae lata czuwa nade mn,
jak si pijana po knajpach wczyam. Materializowa si, cudz gow przybiera i wyciga
mnie z hulanki. Stawa przede mn w postaci innego pana i mwi:

Chodmy std.
A ja mu si przygldaam:

No to chodmy odpowiadaam, bardzo posuszna.

Wychodzilimy z knajpy i szlimy, szlimy, a mi gdzie znika wrd ludzi, a ja
przystawaam i rozgldaam si na wszystkie strony, czy go jeszcze gdzie nie dojrz. Jak mi
si w spirytualnej postaci Emiliano ukaza, zacz mnie wypytywa:

Pamitasz, jak ci z Tranva" wycignem? Pamitasz, e ci na ulic Mesones

odprowadziem?
Nic nie mwiam: Biedny ten mj braciszek, ile si namordowa, eby mnie tak cigle
chroni!" Na pewn zgub szam, nie chciaam dobrej drogi szuka. A co do mojej siostry

Petry, nic mi w tym objawieniu nie powiedziaa. Zawsze miaa spniony zapon. Skoro na
ziemi ust nie otwieraa, to co dopiero w przestrzeni. Ale wreszcie i ona wiata dostpia, tej
odrobiny, ktr moga dosta. Za to Emiliano cigle jeszcze za mn chodzi, chocia go nie
widz. Czasem go czuj 13
w tym pokoju, czasem nie. Jak zamkn oczy, twarz jego ogldam.
Moja mama rozpakaa si:

Niech ci Bg pobogosawi, pochwalony bd Panie Boe, e mnie, creczko, po tylu

latach przywoaa. Wszystkich swoich pogubiam, ale na koniec spotkalimy si.
Uspokoiy j jej dzieci w przestrzeni i powiedziay, eby si ze mn poegnaa. Jeszcze mi
powtrzya:

Dzikuj ci, crko, e sobie o mnie przypomniaa...

Duo jest takich, pogronych w otchaniach ciemnoci, co tam bdz, pki ich jaka
litociwa dusza nie przywoa.
II Nie wiem, czy tak si stao, bomy byli biedni, czy dlatego, e taki panowa obyczaj, ale
bardzo ubogi mojej mamie pogrzeb wyprawili. W palmow mat j zawinli i zobaczyam, e
po prostu j do dou wrzucili i zaczli na ni ziemi sypa. Przysunam si do taty, ale on
gada sobie i popija z wszystkimi, co z nim tam przyszli, i nawet si nie spostrzeg, kiedy do
dou wskoczyam i swoj sukni zakryam mamie gow, eby jej na twarz ziemia nie
spadaa. Nikt nie zauway, e tam w rodku zostaam. Po chwili sobie o mnie przypomnia, a
ja mu z tego dou odpowiedziaam, wic poprosi, eby przestali ziemi wrzuca. Nie
chciaam wyj. Chciaam, eby mnie zasypali razem z mam.
Kiedy mnie wycignli, cigle pakaam, caa ziemi umorusana. Tak mi si zdaje, e od tego
cmentarnego wiatru oczy mi krwi zachodz i bol, jak jest wichura, bo od tego czasu mam
ten wiatr cmentarny w oczach.
Ssiedzi posiali kukurydz w skrzynce, tam, w przedsionku kocioa w Mixtequilla, i ziarna
na krzy uoyli. Nowenn tam odprawili, przez dziewi dni, bo tyle czasu duszy potrzeba,
eby do przestrzeni dolecie. Jak ju ziarno wzeszo i kukurydza wysoko wyrosa, zanieli ten
krzy na cmentarz, gdzie bya pochowana. Zosta tam krzy z kukurydzy, jedyny znak na
ziemi po yciu mojej mamy.
Moja marna ze strachu umara albo te nieboszczyk po ni przyszed, bo taki miaa sen, e j
malutkie szezeniaczki w nog gryz. Kiedy si obudzia, usyszaam, jak do taty powiedziaa:

Ojej, jaki miaam paskudny sen! Dwa szczeniaki w nog mnie gryzy, a ja za by je
wziam i tak dugo je dusiam, a im by ukrciam i martwe na ziemi cisnam.
Tata odpar:

Jakie tam psy na ziemi cisna! To by sen.

Tak jest, sen. Dalej, wstawaj, eby mnie za potrzeb wyprowadzi.

e to na wsi byo, gdzie adnej wygody czowiek nie ma, wic tata z mam na podwrze
wyszed. Pod wieczr zbierali si tam ssiedzi, eby sobie pogwarzy. Przy naroniku domu,
naprzeciwko naszego, lea dugi kamie, na ktrym mogo si zmieci ciao czowieka. Noc
bya ksiycowa i wszystko byo wyranie wida.

Zobacz, Filipie, co to takiego, tam na wprost!

Gdzie?

A tutaj, na tym kamieniu. Suchaj, kto go zabi?

Kogo?

Popatrz, kto mg zabi tego czowieka, co tam

ley?

Ktrego? Jakiego czowieka?

No, tego przecie, co go tutaj na tym kamieniu zostawili.

Ja nic nie widz.

Jake nic nie widzisz, skoro go za nogi trzymam?


Nic nie widz, Mario, ale jeli ty go widzisz, to zabierajmy si std, bo jeszcze si
okae, e go kto zabi i na nas win za jego mier zrzuc.
Rano, ledwo tata wsta, eby pj do roboty, zaraz tam poszed ladw szuka. Nic nie
znalaz. Czysty kamie ujrza.

No to jakim cudem moga tam Maria tego nieboszczyka zobaczy?

Ju wicej nie wstaa moja mama. Na drugi dzie przezibiona si obudzia, z gorczk, a po
tygodniu ju na marach leaa. Wic mj tata pniej ssiadom tumaczy:

Zrozumcie, ona musiaa umrze z przestrachu, a nie z przezibienia, bo j przecie

alkoholem nacieraem, chinin dawaem i j leczyem. Mnie si zdaje, e j chyba ten nieboszczyk zabra, co
go tam na rogu zobaczya, koo domu doi Luisy.
A ja w tym wanie dowd widz, e bez woli boskiej nawet listek na drzewie si nie poruszy.
Moja mama tego nieboszczyka zobaczya, bo bya widzca, a mj tata nie... Teraz, kiedy ju
jestem stara i mnie Bractwo Spirytualne owiecio, suszn drog rozrniam, jaka jest
kademu wyznaczona, i myl, e mama miaa misj do spenienia i dlatego widziaa.
Chocia bya odwana i go za nogi chwycia, siy duchowej jej nie starczyo i dlatego
nieboszczyk j ze sob zabra.
Jeszcze ya mama, kiedy mi tata lalk z wiewirki zrobi. Pniej mi ju nigdy niczego nie
zrobi. Przenigdy. Guchego udawa albo tyle go wszystko obchodzio co dmuchanie wiatru.
Cae miso z tej wiewirki wyj. W Mixtequilla je jedz. Sol i pieprzem si posypie,
czosnkiem natrze, octem albo cytryn pokropi, apy si rozcignie, na koki wbije, eby si
nad ogniem w cieple przyrumienia. Wiewirka fajnie smakuje, ma smak wiewirki i jest
bardzo dobra. Mj tata tylko skr z tej wiewirki zostawi, rozci, eby j na socu
rozprostowa, wapnem obsypa, a jak ju wyscha, apki jej zeszy, drewnem wypcha i
przyszed mi j da.

Dlaczego jest taka twarda, tato?

Bo jest wypchana.

Ale czym j wypchae, ziemi?

Nie, trocinami.

A co to takiego, te trociny?

Ojej, Jezuso, nie zawracaj gowy, pobaw si ni.

I bawiam si tym zwierzakiem; zarzucaam rebozo 1
i w nie lalk otulaam, chocia mi rce poobijaa, bo taka bya twarda.
Tata nie mia na to, eby mi zabawki kupowa, wic bawiam si kamieniami, jak strza,
proc, z ktrej
1 Rebozo dugi, rcznie tkany szal, najczciej baweniany, popielaty, z dugimi frdzlami,
stanowicy nieodzown cz odziey kobiety z ludu. Rebozo zastpuje okrycie; matki
owijaj w rebozo niemowlta 1 nosz na plecach. Jedwabne, weniane, wzorzyste i
rnokolorowe rebozos weszy ostatnio w mod i noszone s przez kobiety z wyszych
sfer".
kamieniami strzelaam albo kulkami, ktre mi sam ciosa. Wyszuka sobie taki kamie tgi,
twardy, taki niebieski kamie, i nim inne kamyki, cae gbczaste, polerowa, kanty wygadza,
szlifowa i szlifowa, a z nich kulki wychodziy. Bki drewniane mi struga z tego drzewa, co
si pochote 2 nazywa i cae jest jakby cyckami obronite. Wybiera najwiksze, eby mi z
nich frygi robi. Wystarczyo, ebym tak fryg raz podkrcia i ju si w taniec puszczaa. A
kiedy one tak si koo mnie krciy, rnoci sobie wyobraaam, mylaam o takich rzeczach,
e ju ich nawet nie pamitam, albo zaczynaam piewa. piewa to nie, ale mi melodyjki
wychodziy frygom do taca.
Jeszcze rozeznania nie miaam, wic ziemi si bawiam, bardzo lubiam ziemi dotyka, bo
jak si ma pi lat, to si ziemia biaa wydaje. Wszystko co nasz Pan stworzy, byo biae na

jego obraz i podobiestwo, ale z czasem poczerniao z tej zoci i z tego, e si zuyo.
Dlatego malutkie dzieci ziemi si bawi, bo im si liczna zdaje i bielutka, ale w miar jak
rosn, szatan nad nimi wadz zdobywa, nad nimi i nad tym, co myl, i wszystko im
odmienia, na inne kolory farbuje i w bocie tarza.
Chopczyski gust miaam i zawsze lubiam w wojn si bawi, kamieniami ciska, w klasy
gra, w kulki, bki krci, mocowa si, kopa, wszystko jak mczyzna robi, tylko bym
jaszczurki kamieniami zabijaa i iguany o skay roztrzaskiwaa.
Bralimy dug trzcin, dziurki w niej wycinalimy i tak dmuchawk si polowao. Wcale mi
nie byo al tych zwierztek, ktre zabijaam, bo niby dlaczego? Wszystkich nas mier
czeka, wczeniej czy pniej. A zrozumie nie mog, e taka byam w malekoci. Ptakom
jajek nie dawaam wysiadywa; wdrapywaam si i gniazda zdejmowaam, a pniej jajeczka
sprzedawaam za gliniane etony, kawaki wypalonej gliny w rnych kolorach, co si
nazyway reale, p reala, wiartki i tlacos s, bo takich si wtedy pienidzy uywao.
1 Pochote odmiana puchowca; Jest to potne drzewo o pofadowanym pniu, z ktrego
wyrastaj korzenie powietrzne. Z torebek nasiennych wyrabia si wkna kapoku. (Z
azteckiego: pochotl).
* Tlaco jednostka pienina z okresu kolonialnego; wadze
2 Poniatowska
Czasem rozpalaam ogie i piekam w popiele malutkie iguany, a jak ju trzaskay w ogniu,
noem z nich skr zeskrobywaam, rozcinaam je, patroszyam, na niby sol posypywaam i
zwoywaam chopakw: Obiad gotowy! Chodcie na obiad! Prdko! Siadajcie, chopaki,
zaraz wam podam! Dalej, pospieszcie si! Jake to, godnych mam was zostawi? Jeszcze by
tego brakowao! Kto pno przychodzi, sam sobie szkodzi!... A oni jakim cudem mieli takie
wistwo je?

To granda, oszukastwo!

Dalej, dalej, chodcie je!

Podstpna winia!

Zyg, zyg, marchewka...

Ja w nogi, a oni za mn. Nikt nie lubi, jak durnia z niego robi.
Jak mi si ju znudzia ta zabawa z chopakami, na drzewo waziam i kamieniami w nich
rzucaam. Na gazie si wdrapywaam tylko po to, eby psoty robi i eby z wszystkimi
wojowa. Jak ich poharataam, szli do mojej mamy i skaryli si, e im gowy porozbijaam, a
ona mi do rozumu przemawiaa, ale spokoju nikomu nie dawaam. Od malestwa nieznona
byam. Teraz ju si to wszystko skoczyo, do niczego jestem, nie mam ju diaba za skr.
Moja mama nie krzyczaa na mnie i nigdy mnie nie bia. Ciemna bya, tak samo jak ja,
niziutka, tga i po jej mierci nigdy si wicej nie bawiam.
W osiem dni po mierci mamy tata inn kobiet sobie znalaz, to bya taka seora, co czsto
do kieliszka zagldaa. Nie pamitam, jak si nazywaa. Babka taka sama jak wszystkie. Tyle
tylko, e kto wie, gdzie j mj tata pozna, ale przez duszy czas si z ni zadawa. W
pierwszym tygodniu dwa reale jej daam, eby posza po sprawunki. Chciaa pienidzy
hiszpaskie wprowadziy monet real, ktrej czwarta cz nazywaa si cuaTtilla, a sma
tlaco. Ta ostatnia zostaa wprowadzona do obiegu przez lud meksykaski i wadze kolonialne
daremnie usioway j wycofa. W 1814 zostaa uznana oficjalnie jako sma cz reala. W
1905 rzd Porfirio Diaza wprowadzi peso jako obowizujc jednostk pienin, ale lud
przez wiele lat uywa nadal miedzianych tlacos.
dla siebie, ale tata nam powiedzia, e to suca, co ma si nami zajmowa, Emilianem i
mn, wic na siebie to wziam, eby pienidze od taty bra, i suca miaa mi reszt
oddawa. I zaraz si do taty przytuliam, bo niby dlaczego jaka inna kobieta miaa si z nim
do ka ka? Czy moj mam bya, eby z nim spaa? Chocia maa, taka ju byam
sprytna i mimo to, e mnie na wsi wychowali, mylam sobie: Dlaczego obca ma si z moim

tat do ka ka?" Dobre sobie! Skd takiego rozumu nabraam, skoro na wsi kady tylko
w domu siedzi? Kto mu moe poradzi? W takim razie to jest dar, co go czowiek ze sob na
wiat przynosi, od urodzenia. Przewag nad ni miaam, ozy ja wiem, ale tej kobiety nie
dopuciam do niego i na pewno nie w smak mu to poszo. Spaam z tat, a e gorcy tam jest
klimat, wic leelimy w hamaku i nigdy mu nie pozwoliam z t kobiet si przespa. To
wtedy pienidze na sprawunki zacza przepija, nie wiadomo dlaczego.
Tata robi, co chciaam. Kiedy byam malutka, na wszystko mi pozwala, ale czuy dla mnie
nie by. Nie zaznalimy adnych czuoci, adnego cackania, nic podobnego. Jak jeszcze ya
moja mama, mwi do niej:

eby mi na ni nie krzyczaa, eby jej nie dokuczaa.

Dlatego taka byam ordynarna. Mama skarya si:

Popatrz, Filipie, uczesa si nie daje...

To ja j uczesz.
I czesa mnie, bardzo ostronie, bo nigdy nie lubiam, eby mnie kto za wosy cign. Zaraz
mi si niedobrze robi, jak mnie kto szarpie, ale on mia delikatn rk, bardzo delikatn.
Kiedy mnie moja mama czesaa, to jakby mi kto rozarzone wgle do gowy przykada, tylko
jemu pozwalaam si czesa. Dwoje nas takich skrzatw byo i mama musiaa to jednego
czesa, to drugiego przebiera, to wod grza, to pra, a tata naturalnie moj stron trzyma i
nigdy nie dopuci, ebym pakaa.
Ani razu nie widziaam, eby ta pijaczka z moim tat spaa, ale do niego naleaa. Sama mi to
powiedziaa:

W aden sposb tego nie zniesiemy, eby nam spokoju nie dawaa. To mj m.
To jej odpaliam, e wcale nie jest jej mem, bo
przecie jest moim tat. I od tej chwili zacza ze mn wojowa. A e bya zalana, od
najgorszych mnie zwyzywaa, e niby dlaczego miaaby si mnie ba, e od kiedy to dzieci
rodzicw za nos wodz: Jeszcze poaujesz powiedziaa do mnie. Odpowiedziaam jej,
e nie mam czego aowa, e jak jej na nim tak zaley, to niech sobie std pjd, ona i mj
tata, i niech mnie tutaj zostawi.
Kiedy o szstej tata wrci z kamienioomu, nicemy mu nie powiedziay. Ale nazajutrz ta
pijanica do knajpy posza z innymi chopami pienidze na sprawunki przepuszcza.
Wyledziam j, jak drog sza, za pazuch kamieni nabraam i zaczam w ni ciska:

Wynocha! Zabieraj si std! Nie chc ci wicej widzie!

Wieczorem tacie powiedziaam, em j wygnaa, bo zawsze bya zalana w pestk.

Dobrze, crko, nic si nie martw.

I znowu tata zosta sam z dziemi. Wstawa wczenie, eby nam da niadanie, i szed do
roboty. Chocia ju si przyzwyczai, e tamta gospodarstwem si zajmowaa, sam teraz
musia nam jedzenie w metate 4 przygotowywa i nas karmi, bomy jeszcze byli mali. Mj
brat Emiliano o dwa lata by starszy ode mnie, ale tata nas razem wiza, eby si nam z domu
wyj nie zachciao, takie z nas byy obuziaki, a mnie si zawsze psoty trzymay. Grubych
pniakw tata pod kuchni nakad i garnek stawia, eby si na wolnym ogniu jedzenie
gotowao. Bulgotao i bulgotao w tym garnku, a on tak sobie oblicza, e jak wrci o
dwunastej, jeszcze si woda z misa czy fasoli nie wygotuje, czy z czego innego, co do
garnka woy. Zostawia take ugniecione ciasto i tortille 5 nam robi, ale
* Metate czworoboczny paski kamie, oparty na trzech nogach wyciosanych w tej samej
bryle kamiennej. Na metate przy pomocy kamiennego waka metlapil miele si ziarna
kukurydzy, kakao i inne. (Z azteckiego: metlatl).
' Tortilla tradycyjny (wywodzi si z okresu przedkolumbijskiego) 1 podstawowy skadnik
poywienia w Meksyku 1 caej Ameryce rodkowej. Zastpuje chleb. Ciasto na tort Ule
ma-s" urabia si z mki kukurydzianej 1 wody zawierajcej ?0
grube mu wychodziy, bo, jak mczyzna, nie potrafi ich cienko wyklepa.

Mj tata by peonem i przy nasypie kolejowym pracowa. Dynamitem gry dry, eby dla
pocigu, co mia do Przesmyku Tehuantepec jecha, drog otworzy. Od tej samej melodii
mu si zawsze dzie zaczyna: na nowo gotowa, ebymy mieli co je. Pewno, e si
umczy, bo kobieta mu bya potrzebna, co by o niego dbaa i o jego dzieci.
Powiedzia mi pewnego dnia, bardzo zatroskany:

Zrozum, crko, koniecznie trzeba jak kobiet przyprowadzi, eby si tob zaja,
eby ci wyiskaa i wykpaa, bo ja musz do pracy i.
Okropnie si o to ze mn nauera, bo mu mwiam: Od tego jeste moim tat, eby mnie
czesa, kpa i je mi dawa... eby tu ze mn by i wszystko koo mnie robi...", bo takie s
dzieci, bardzo wymagajce.
Jak mi oznajmi, e jaka kobieta bdzie si nami opiekowa, to ja mu na to:

Ja nic o tym nie wiem, ale eby mnie nie cygani, e j na sub wzie, a pniej
si okae, e to wcale nie suca. To ju mi lepiej jasno powiedz i sobie takiej poszukaj.
Inn znalaz, co dzieciaka miaa. Mnie si widziao, bo ponad swj wiek byam rozgarnita,
e ta baba si staraa jedzenie dla mojego taty oddzielnie trzyma i widziaam, jak sobie
paznokcie u ng skrobaa i kiedy ju tych wyskrobkw sporo uzbieraa, to je wsypywaa do
talerza mojego taty, bo chciaa, eby za ni wariowa. Tak to sobie tumacz. ebym w piekle
miaa skoczy, ale takie miaam myli. Co podobnego! Dlaczego jemu ten proszek daje, a
nam nie?" Wic jak sza po wod, talerze przestawiaam. Zawsze chodziam z tat i go
pilnowaam. Do czego jej to jest potrzebne. Co zego knuje. Jeli to takie dobre, to
dlaczego do wsplnego garnka nie wsypie?" Wic jak mi jedzenie podawaa, oddawaam je
tacie, a to jedzewapno. Kobiety tortllleras bior kulk ciasta i uklepuj J w doniach; takie okrge
cieniutkie placuszki rzuca si na glinian lub metalow pyt comal i piecze po obydwu
stronach. Grubsze placki z tego samego ciasta nazywaj si gordas. W gwarze meksykaskiej
tortillera oznacza lesbijk.
nie z proszkiem wylewaam. Miaam nad ni przewag, bo byam chytra. Z t kobiet,
owszem, razem w hamaku sypia. Skoro ju mi powiedzia, e j dla siebie chce, to co mi za
rnica! Ale co do tamtej, co to niby suc miaa by, nie daam si na dudka wystrychn.
Ta, co paznokcie skrobaa, co to miaa chopaczka, te dla nas dobra nie bya. Uwzia si na
nas. Syszaam, jak si cigle z tat kcia. On jej powiada:

Masz o ni dba, masz j czesa, jakby bya ci crk, tobie si to bardziej przyda ni
mnie.

Dobra, dobra.
Ale nawet nie wiedziaa, jak si nazywam. Tak dugo t sam gadk syszaam, pki mi si to
nie znudzio i zaczam z ni wojowa, bo ju byam starsza i za si zrobiam jak osa, bardzo
zawzita. Nikt w naszej rodzinie nie by taki jak ja skory do bjki. Faktycznie z siedem czy
osiem miesicy u nas bya, najwyej z rok. Pniej mj tata rzuci prac w kamienioomach,
bo nie mg do roboty si naj, i o dwunastej w poudnie im mow trzyma, e za chwil
wrc...", eby do domu przyj i nas karmi... Takiej pracy szuka, eby mu na rk poszli, a
e nic nie znalaz, tomy wszyscy do Salina Cruz si wynieli.
HI Tata szed przez ca pla, pki do skay nie przywdrowa, u stp latarni morskiej. Skay
si tam z wody wynurzaj, jak je fala pokryje, ostrygi swoje muszle otwieraj i wod z tej fali
pij; pniej si znowu zamykaj. W tym momencie tata swoj maczet trach! te wielkie
ostrygi odrywa, otwiera je i wprost z muszli jedlimy je, jeszcze ywe, wieute-kie. Tutaj
w miecie Meksyku nigdy ostryg nie jadam. Kto wie przez ile miesicy w lodzie je
przechowuj. I co to za jedzenie, skoro s ju martwe?
Ktrego dnia tuzin wich jaj kupiam, bo od wielu lat ich nie jadam, od dziecistwa.
wie z morza przychodz i w piasku si zakopuj, strasznie si umcz i nacierpi, bo cae
tuziny jaj skadaj. Na samym dnie tego dou jeden tuzin ukadaj, zasypuj i drugi tuzin

kad, wa na te jajka i ten drugi tuzin zasypuj i jeszcze jeden tuzin kad, i jeszcze jeden,
znowu piaskiem zakrywaj i na grze nowy tuzin kad, p- 22
ki si cakiem nie oprni. Ju na odchodnym ostatni warstw usypuj i do morza wracaj.
Wtedy w te pdy trzeba do tego miejsca biec, gdzie rozkopany piasek wida, zanim przypyw
ladw nie zairze, i jaki koek czy byle co wbi tam, gdzie si to gniazdo znajduje. Do jajek
musi si czowiek dokopa, nawet gdyby go mia przypyw zapa. Jeli si tego nie zrobi,
wie si wylgn, same, samiusiekie, od ciepego piasku i soca.
Zabawne s te zwierzta. Ledwo si urodz, ju potrafi chodzi i prosto do wody id.
Zanurzaj si w ni jak rybki. Takie same s jak mije, bo mae mijki skorup przebijaj i
zaraz zaczynaj peza.
Chodzilimy na poowy po poudniu albo w ksiycowe noce, kiedy plaa bya pusta. wie
za dnia nie wychodz. Tata chtnie nas zabiera, bomy wiedzieli, o ktrej godzinie wie do
morza wracaj i po piasku si wlok, wic prdziutko bieglimy, eby jaja wybiera. Tata
wchodzi do wody w ubraniu. Ja z nim razem waziam, eby mu pomaga, ubrana tak jak
teraz i caa mokruteka -wychodziam. Ubranie mi scho na grzbiecie. Do pierwszej, drugiej
w nocy trwalimy na tych wich poowach, pkimy nie napenili kosza, co go tacie
przyniosam. Wielki to by kosz i dopiero szlimy spa, jak si w nim jaja jedno o drugie
obijay. O wicie jedlimy te jaja. Na zewntrz maj tak gadk jak na serze skr, comy na
ni skorupa mwili. Jedne s, o, takie wielkie, inne, rednie, s po maych wiach. Cae s
w piasku umazane. Trzeba ten piasek zeskroba i do wrztku z sol jaja wrzuci, eby sl do
rodka przenikna. Gotowalimy je i jedlimy wieutkie.
Czasem tata nam je przyrzdza; mwi, e to roz-bijanka. Stawia na ogniu garnek z
pomidorami, czosnkiem, cebul i jak wszystko dobrze przyprawi, wbija ca mas wich
jaj do tego, co si w garnku gotowao. Albo ryby nam dawa, po jednej rybie dla kadego. Co
prawda nigdy na wdk ich nie apa. Do wody wchodzi i ryby do nory zapdza. Z kamieni
nor im budowa i same tam lazy, a on u wejcia do sieci je apa, a pniej sie wyciga i
ryby z niej wyjmowa, dugie na metr. Najlepiej si rbalo 6 bray. Jeli lu Rbalo ryba sodkowodna z rodziny okonlowatych.
dzie na brzegu czekali, to im tata wiee ryby sprzedawa, a jak nie, to je od razu rozcina,
patroszy, soli i rozkada, eby si suszyy. Pniej suszone ryby sprzedawa. wiee,
suszone albo pieczone, bo je w popiele przypieka i odkada na jaki czas.
Kpaam si o pitej nad ranem albo o pitej po poudniu, ale nigdy w samo soce.
Czekalimy na fal, eby nas zalaa i eby spukaa z nas cay brud. Fala odchodzia i
czekalimy na nastpn. Nie wiem nawet, jak si teraz ludzie kpi, bo od tylu lat nad
morzem nie byam. Opowiadaj, e daleko za fale odpywaj. To ju tak sam frajd mog
mie tutaj, jakbym si w kauy kpaa, w martwej wodzie. Nie, caa sztuka to przy play si
kpa, gdzie fale przychodz. Patrzysz na ni, jak si podnosi, caa w bieli, i jak ci ca
pokryje, trzeba opr jej stawi, kiedy w ciebie wali, w ubraniu jeste czy na golasa. Czuje si
wtedy, e to ywa woda. liczny to widok, kiedy fala podchodzi i trach! ju nas zakrya i
znowu odpywa, wic czekamy na drug, co ju si zblia i ogonem trzepie, jakby caa woda
w jednej wielkiej nawanicy si w niej zebraa. Maa byam i silna i wiedziaam, jak trzeba na
fale czeka. Gdybym nad morze wrcia, o szstej wieczorem bym tam na fale czekaa,
eby popatrze, jak si podnosz i jak im si czuby ami. Jak fala odchodzi, piasek po niej
czysty zostaje i stoi si tam, nogi si szeroko rozstawia, ale nie przodem do fali ani puc si jej
nie nadstawia, tylko bokiem, mocno w piasku trzeba si zary.
wietnie smakuje takie uderzenie morskiej wody. Ale nie te ich dzisiejsze sposoby, eby si
kpa, to nie dla mnie. Na tak kpiel niech mnie lepiej nie zapraszaj.
Jak na tamte czasy port w Salina Cruz zdawa si wielki. Statki przepyway pod dwoma
elaznymi mostami i w zatoce zarzucay kotwic. Nie wiem, jak si tam ludziom yo, bo
sama yam jak pies, bez adnego rozeznania, ale zdaje mi si, e tata jaki teren wynaj i

chaup z drewnianych pali zbudowa, limi palmowymi pokry. Glin z trzcin rozrobi,
pale po- 24
maza i cian postawi. I tam mieszkalimy. Upa by straszny. Boso chodziam, bo buty mi
zawadzay, kiedy si ma drzewo wdrapywaam. Zwizywaam buty, jeden z drugim, przez
rami przerzucaam i skakaam po drzewach. Najczciej na jakiej gazi je wieszaam.
Ledwomy obiad zjedli, znowu na drzewa waziam. Mj tata szed do roboty, to nie mia
mnie kto powstrzyma.
W Salina Cruz tata w rnych miejscach pracowa. Bardzo by przemylny, zawsze co
wykombinowa, do wszystkiego mia smykak. On nam jedzenie gotowa, my nas, ale
jakemy troch podroli, to powiedzia, e nie moe nas tak luzem trzyma, z chopakiem
jeszcze by sobie poradzi, ale ze mn? To go najbardziej trapio. To powiada do jednej seory,
co j czasem prosi, eby nas dopilnowaa, kiedy szed do roboty:

Nie wiem ju, co mam robi, senora, tak si z tymi dzieciakami mcz... Nie mam ich
przy kim zostawi... Bo kto by chcia cudze dzieci niaczy?

Pewno, e nikt...
To si zawzi i powiedzia:

W takim razie na statek pjd, moe mnie tam do pracy przyjm, ale tylko w nocy, bo
za dnia musz si za tych andrusw bra...
I znalaz sobie prac na statku. Przez ca noc nie spa, a rano do domu wraca. O pitej po
poudniu wychodzi i o pitej nad ranem znowu si zjawia. Zamyka nas samych w domu.
Zanim wyszed, jeszcze nam da kolacj i spa nas pooy. A comy mieli na dworze robi,
skoro zaraz noc zapadaa? Zreszt od tego upau spa si chce. Mj tata by nocnym strem i
przy sztauowaniu te pracowa; musia w nocy jeden statek zaadowa, a drugi wyadowa i
jeli do witu roboty nie skoczy, to na drug zmian zostawa do pitej po poudniu. Takim
sposobem adnego wytchnienia nie mia, tylko harowa i harowa. Cholerne ycie. Przez dugi
czas przy sztauowaniu statkw towarowych pracowa, przez wiele miesicy, nie wiem, czy
przez cae lata, bo maa wtedy byam.
A tu nagle przyjecha Efren Palancares, mj najstarszy brat. Bardzo by ciemny, okropny
pijanica
i wykolejeniec. W knajpach si wyywa. Rzadko do domu przychodzi i tylko tyle na tym
zarobi, e mu tata skr zoi, bo zawsze mia w czubie. Osiem czy pitnacie dni w domu
poby i znowu si urywa. Pki Efren by may, nas si trzyma, ale ledwo na mczyzn
wyrs, zaraz wczga si z niego zrobi. Czternacie czy pitnacie lat mia, jak sobie
poszed, bo tata mia tward rk. Mama nigdy nas nie bia. Efren by skory do buntu. Od
dziecistwa, chocia jeszcze pijusem nie by, buntowa si i strasznie by zawzity.
Kiedy sobie poszed, zapytaam tat:

A Efren?

Ju go ponioso.

Dlaczego?

Przez ze towarzystwo.
Tata chcia go od zych kumpli odsun, tak samo jak ja chciaam uchroni Perika, ale na nic
si to nie zdao i zawsze mu si ze ba kurzyo. Tak ju jest, e jak kto od urodzenia ma le w
gowie, to nikt mu ju jej nie umebluje. Efren by pyskaty. Dobry charakter mia za to mj
brat Emiliano. Gdzie tylko tata poszed, on za nim. Podczas adowania statkw sta sobie
Emiliano, taki malutki, na przystani i na tat czeka. Nie raz i nie dwa soce mu w ko dao.
A jak tata po ranczach chodzi, to Emiliano za nim draowa jak wierne psisko. Ja nie. Dzika
byam, nieposkromiona. Do lasu mnie cigno. Efren te taki by. Kto mg wiedzie, skd
przychodzi i gdzie si wasa. A jakby kto i wiedzia, to co z tego? Raz, po jednej ze swoich
wdrwek, przychodzi do domu i powiada ojcu, e jak kobiet przyprowadzi i e nie wie,
co ma z ni zrobi.

A mj tata do niego:

No to po co j przyprowadzi?
Na pewno si dogadali, e bd ze sob yli, jak Bg przykaza. Chyba tak, prawda? W
kadym razie ta dziewczyna, Ignacja, przez dugi czas mn si zajmowaa, chocia jej nie
suchaam. Chciaa mnie nauczy tortille robi, a ja przywykam do biegania po dworze. Jako
e od malekoci na swobodzie yam, to tylko lubiam sama po polu chodzi albo po grach
azi.
Efren, mj brat, dugo z nami mieszka, bo tu mia 26
swoj kobiet, a e zawsze urnity przychodzi, wic tata musia go moresu uczy. Kobieta
wszystko znosia, bo i co miaa, biedna, robi? Ignacja te bya sierot. Ze szesnacie lat
miaa, nikt by si za ni nie uj, wic niczego si ju nie spodziewaa.
Mj tata jej stron trzyma, Emiliano i ja te j lubilimy, ale z Efrenem miaa cikie ycie.
Bi j:

Co robisz, ty niedojdo? Wstawaj i daj mi je.

0
ktrej godzinie by nie przyszed, zaraz chcia, eby mu kolacj podawaa. A jak mu si
nie podobao, to w ni jedzeniem ciska. Albo kaza sobie nakrycie ka, a wcale go uywa
nie umia. Zreszt nie mielimy nakry, zawszemy jedzenie w tortille zawijali. On, w sztok
urnity, wydziera si do niej:

N i widelec, kurwa twoja ma!

A si mj tata budzi:

Po jak choler t kobiet przyprowadzie, jak si tak z ni obchodzisz?

1
jednym ciosem na ziemi go wali. Gdzie upad, tam zasypia.
Jednej nocy, kiedy przyszed, taty w domu nie byo, to skoczyam do niego jak na sprynie.

Ze mn zacznij, no, ale jej nie ruszaj!

Jeden raz j w twarz uderzy, ale dwa razy ju
nie zdy. Kod chwyciam, o, tak grub, e j ledwo mogam udwign, i Ignacj
obroniam. Waliam w niego t kod. Kiedy teraz sysz, e w jakim domu dzieci piewaj:
liczna dziewczynka nasza Ignasinka, p dupki ma due, a p jak kruszynka", zaraz mi si
Ignacja przypomina, chocia zo mnie bierze...
A przecie bia mnie bratowa, bo nie mogam si nauczy tortilli robi. Jej wychodziy adne,
cieniutkie; podawaa mi kulki ugniecione z ciasta, ebym je uklepaa, ale do dzisiaj placki
grube robi i biedny Perico opycha si nimi, jak by may, chociaby mi najbrzydziej wyszy.
Bratowa tak na mnie kar wymylia, e mi kazaa wszystkie przypalone kawaki zjada:

Kto si nie zda w domu, nie zda si i komu.

Mwia, e mi batem rozum do gowy wbije, ale
wida nie po to na wiat przyszam, eby tortille uklepywa, i nigdy si nie nauczyam.
Efren nie mg tego cierpie, emy wszyscy stali 27
po stronie jego kobiety. Najbardziej mu tata dokucza. Creczk urodzia, Felipit.
Okropniemy j polubili, bya naszym oczkiem w gowie. Bawiam j i nosiam, owinit w
rebozo, ale nam umara po omiu miesicach. Jak kwiat, co si rano otwiera i wieczorem
widnie. Kiedy bardzo jej si pogorszyo, zanielimy j do szpitala w Tehuantepec. Kto wie.
na co umara, bo si robia coraz bardziej czarna, czarna, a cakiem sczerniaa, jakby j
zadusili. Bratowa sowa nie powiedziaa i ju bez tego umarltka do Salina Cruz wrcilimy,
bo j w szpitalu zatrzymali.
Ledwomy do domu weszli, a mj tata jak si na mojego brata nie rzuci:
To ty skopae t kobiet, kiedy dziecko w sobie nosia! Dlatego umaro! W brzuch j
kopae!
Na nim ca zo wywar i go wygrzmoci. Jak si zmczy, to mu powiedzia, e ju go
wicej znosi nie chce i eby si zabiera razem ze swoj kobiet.

Ulic sobie szam i zaczo si strasznie chmurzy, od tej mgy, co od morza idzie i cae niebo
zasnuwa, kiedy jaki czowiek zapyta, gdzie mieszka Filip Pa-lancares. Przybliyam si do
niego:

Znam go. To mj tata. Czego od niego chc?

Zaprowad mnie do niego.

No to chodmy.
Na rce mnie wzi, bo byam maa. W drzwiach mnie na ziemi postawi. Tata spa.
Zbudziam go.

Vini7, przyszed jaki pan.

Ten czowiek wszed do rodka. Wszystko byo sycha przez te drzwi z pali zrobione.
Mwi, e si nazywa Cayetano, i opowiada tacie, jak uratowa Petr, moj starsz siostr.
Wiele razy sysza w nocy, jak kto jak kobiet bije w ssiednim domu i jak ta kobieta
pacze, a jednej nocy policj za* Vtni tata" w Jzyku zapoteckim. Zapotekowie lud o wysokiej kulturze, ktry
pozostawi po sobie szereg zabytkw architektonicznych i sztuki zdobniczej (Monte Albn),
zajmowa w chwili przybycia konkwistadorw poudniow cz Meksyku: stan Oaxaca a
do Przesmyku Tehuantepec. Jzyk zapotecki to jeden z najlepiej zachowanych jzykw
przedkolumbijskich. 28
wiadomi i przysali patrol andarmw. Otoczyli dom i Cayetano zapuka, i kaza otworzy.
Ten mczyzna, co bi moj siostr, do skrzyni j schowa i jej zagrozi, e j zabije, jeli si
odezwie.

Nikt tutaj nie mieszka powiedzia andarmom.

A wanie e tak. Pacze jaka kobieta.

Nieprawda, nic nie syszaem.

Mieli jednak nakaz, eby w mieszkaniu zrobi rewizj, a Cayetano usysza jaki chrobot,
wic poszed prosto do skrzyni, podnis wieko i t kobiet, co tak lamentowaa, wycign,
ca posiniaczon. To tego mczyzn do aresztu zaprowadzili, a j take, eby zeznanie
zoya, i Petra powiedziaa, e ten czowiek jest sierantem z brygady, ktra pracowaa przy
budowie nasypu dla kolei z Tehuantepec do Salina Cruz. Jak podsypk pod podkady
skoczyli, to Petr porwa, chocia adnej przyjani midzy nimi nie byo, nie rozmawiali ze
sob i nigdy si o ni nie stara ani nic podobnego.
To pniej zeznawa Cayetano, e ju od trzech lat w ssiednim domu bijatyk syszy i
zawodzenia tej kobiety.
Sdzia Petr zapyta:

Dobrze, a skd si ten sierant wzi?

To by podopieczny. Moja mama jedzenie mu gotowaa, dla niego i dla innych

robotnikw, co podkady ukadali... Wcale go nie znaam... Sierant dopiero wtedy mi si na
oczy pokaza, jakemy daleko od Tehuantepec odjechali... Wszed do ciarwki, do ktrej
mnie jak jaki worek wrzucili... Nie wiem, od jak dawna w tym domu mieszkam, ale pewno
ju kilka lat mino... Na swoj ziemi chc wrci!
Wezwali mam Cayetana i zapytali, czy chce za Petr odpowiada, skoro jej syn j
wyratowa.

Tak.

Ja chc do siebie wrci, na swoj ziemi krzyczaa Petra.

A Cayetano im powiedzia:

Gotw jestem pracowa, eby pienidze uzbiera i j do rodzicw odwie.

Mieszkali w Tierra Blanca, w stanie Veracruz. Przez cay rok harowa, eby na bilety dla nich
obojga zaoszczdzi. Moj siostr, co bya wychudzona jak
szczapa, mama Cayetana si opiekowaa. Z Tierra Blanca tu przyjechali i od omiu dni w
Salina Cruz od domu do domu chodzili.


Paski dom by ju ostatni, do ktrego mielimy zaj. Dzisiaj mielimy z powrotem
jecha.
Wtedy mj tata go poprosi, eby go do tej kobiety zaprowadzi.

A stoi tutaj na dworze.

Mj tata drzwi uchyli i ukradkiem na ni popatrzy.

Tak jest, to moja crka.

W takim razie, seor, oddaj j panu i o jej rk prosz, ebym mg si z ni oeni.

Nie wiem, czy si pobrali, ale syszaam, jak te sowa mojemu tacie powiedzia. W kadym
razie z nami zamieszkali, a e Petra gospodyni w domu bya, wic tata wszystkie swoje
obowizki na ni zrzuci.

Twoj siostrzyczk ci pod opiek oddaj. Czuwaj nad ni, czesz j, kp, to wszystko
przy niej rb, co do matki naley. Nue, na ciebie teraz kolej przysza, eby koo niej
chodzia.
Ja si z moj siostr razem nie chowaam, wic ani jej nie lubiam, ani jej swoj siostr nie
nazywaam. Do mskiej rki przywykam, do rki mojego taty. Petra ciemna bya, bardziej
ni ja. Ja mam twarz od soca opalon, ale czarna nie jestem, a ona i twarz, i cae ciao miaa
ciemne. Bardziej si w Indian wdaa ni ja. Dwoje z nas po tacie kolor wzio, a dwoje byo
ciemnych. Efren i Petra, Emiliano i ja, p na p. Petra bya troch wysza ode mnie i
strasznie zacita. Niech sobie pani wyobrazi, przez trzy lata po nocach zawodzi! Kada inna
ju by ulega, a jakby j jeszcze chcieli zern, to aby piszczaa z uciechy. Przecie si o to
napraszaj jak o jamun, te dziry! Ale Petra si nie daa, nie daa si kapralowi, nigdy nie
bya z takich, co si daj, chocia skra i koci z niej zostay i cakiem wyscha. Zonica bya
straszna, pieklia si, a w sobie zacita i bardzo honorowa. Ale nic nie mwia, milczaa, ze
wszystkim si krya.
Petra miaa pitnacie lat. Zna j ten kapral, ale nigdy z ni nie rozmawia ani nic. Boe, to
byy czasy, nie byo takiego zwyczaju, eby dziewczyny jakiego azg zaczepiay i mu si
narzucay. Nic po- 30
dobnego! Mowy o tym nie byo! Mogli je zna, i to dobrze, ale eby si mieli do nich
przymawia? Nie! Cay dzie Petra w kuchni siedziaa, jedzenie szykowaa, mea, tortille
robia, wcale na dwr nie wychodzia. Mj ojciec przynosi sprawunki i je na progu zostawia,
bo mama powsinog nie bya i po ulicach si nie wczya. Raz pod wieczr mama
powiedziaa Petrze, eby posza po koc, co go na drzewie rozwiesiy, bo rano tgo upray i po
poudniu ju musia by suchy, ebym moga si nim w nocy okry. I nie wrcia ju moja
siostra. W ten sam koc j jaki peon zawin.
Dopiero pniej si mj tata o tym dowiedzia, kiedy do nas wrcia. Wtedy nawet si nie
spostrzegli.
Bardzo czysta bya moja mama. W Tehuantepec tacy s ludzie. Cay dzie szorowaa, miot
prz-low podwrze zamiataa, szczotki i myda z rk nie wypuszczaa. Ile razy kazaa nam
je na podwrzu, ebymy jej kuchni nie zabrudzili, bo tak tam byo czyciutko! I wanie
przez to, e taka z niej bya sakramencka czyciocha, dlatego jej crk wisnli.
Baam si Petry, bo milczkiem wszystko robia, bo taka bya chuda i skryta. Nie podobay mi
si jej maniery. Dlatego biam j, zza wga, eby mnie nie moga zapa, i bardzo si ode
mnie nacierpiaa.
Zawszona byam i mj tata co tydzie mnie kpa i mi wszy wybiera, ale nastpnego dnia
znowu si ziemi bawiam i pewno, e od tego brudu wszy mi si lgy. Ale mojej siostrze nie
dawaam si wykpa. Waziam na drzewo i tam siedziaam przez cay dzie bez jedzenia.
Podejd bliej", krzyczaam do siostry, no, prdko, podejd do mnie" i ciskaam w ni
kamieniami. Pki nie przyszed mj tata i nie cign mnie z drzewa, ebym co zjada.
Pewnego dnia powiedziaa Petra memu tacie:

Poniewa nie daje si ani wykpa, ani wyiska, to j ostrzyg.

A ja w krzyk:

Sprbuj tylko mnie ostrzyc, to zobaczysz!

Nigdy mnie nie ostrzyga, ale przez dugi czas si
mczyam, caa gowa mi sparszywiaa i w kocu miaam peno robakw we wosach,
Nie wiem, ile lat czy miesicy mieszkalimy razem, kiedy przyszed Cayetano, eby zabi
Petr. Pooya si ju, ale jakby nie moga miejsca sobie znale, pki wreszcie nie usna.
Cayetano wszed z noem w rku, ale nie zdy jej tego noa wbi, bo tu za nim sta mj
braciszek i go powstrzyma w chwili, gdy ju mia j we nie zaku. Haasu narobili, wic
otworzya oczy i widzi swego ma z noem w rku i malutkiego Emiliana, ktry go za t
rk trzyma. Pewno, e si przestraszya, ale jak si zacza z nim szamota, to pomoga
Cayetana rozbroi. Tak si wanie Petra wykoczya. Nigdy Cayetanowi krzywdy nie
zrobia. Doprawdy nikomu krzywdy nie zrobia. Prawie nigdy z nim nie rozmawiaa. Po
poudniu to si stao. Nie zabi jej, ale tak si zacza jej choroba. W uszach jej szumiao i co
chwil jaki gos syszaa, ktry j ostrzega: Uwaaj, Petra, pilnuj si". si w niej
rozlaa. Powoli usychaa, usychaa, twarz miaa t jak cytryna; takiego samego koloru
nabraa. Ze strachu umara, kto wie z czego, ale jednego dnia znalelimy j ju bez ycia.
W owym czasie na ulicach Salina Cruz kopali rowy pod kanalizacj i do jednego takiego
otwartego rowu wpad mj starszy brat Efren i w samo poudnie tam umar, pijany jak bela.
Mnie si zdaje, e od tego uderzenia musia zemdle, a pniej ju si nie mg podnie w
tym upale i przez to, e by zalany. Jak go z tego rowu wycignli, oczy mia otwarte i pene
bota. Wzilimy do siebie Ignacj i dugo jeszcze z nami mieszkaa. Wedle tego, co
opowiadali, moja bratowa chopczyka czy dziewczynk Palancares w sobie nosia, kiedy si z
jakim rybakiem poku-maa. Tata z wizyt do niej chodzi, kiedy tylko mia ochot, i jej m
nigdy si nie sprzeciwia, jak tata na noc tam zostawa. Takim sposobem w tamtych stronach
yje sobie jakie dziecko Palancares. Ale jeli ten inny sefior za swego syna go uzna, to ten
chopak nie wie, e do mojej rodziny naley, i zatracio si pokrewiestwo.
Niedugo po tym, jak Ignacja z tym rybakiem zostaa, mj tata innej sobie drogi poszuka i
wrci do Tehuantepec. Z prnymi rkami nie chodzi. Do andarmw przysta i wtedy
wanie pozna moj macoch, Ewaryst Valencia, ktra mnie wyuczya.
IV Moja macocha bya crk dyrektorki wizienia.
Byo to wizienie wedle dawnego obyczaju, sklepienie miao wysokie; pomieszczenie byo
dugie, bardzo dugie, od poowy krat przegrodzone, a dalej ju szy tylko kraty, a do drzwi,
co na ulic si otwieray, ale jeszcze, zanim si do ulicy doszo, bya tam izba, w ktrej
mieszkalimy. Tak wic nie byo sposobu, eby stamtd uciec. Wicej byo krat ni
winiarek. Przewanie pijaczki tam wpaday i roio si od nich w celach. Wilgotne byo to
wizienie i ciemne, a jak byo gorco, to si w nim gotowao jak w kotle, kiedy ukrop
bulgocze, a wszyscy mieli mokre wosy. Te winiarki, co siedziay par dni czy miesicy,
to je wyprowadzali na podwrze, eby si ogrzay na socu, ale takie, ktre na cae lata
wyrok dostay, trzymane byy w samym kocu wizienia. W owym czasie kiedy Madero
wszed do Meksyku, w tej najdalszej celi, za ostatni krat zostaa tylko jedna biedna
winiarka, co to o niej nikt nie wiedzia, na ile lat wyrok dostaa, bo siedem mierci miaa na
sumieniu. Oczywicie ona sama ani pojcia nie miaa, kiedy jej si wyrok dopeni, ani si ju
nie spodziewaa, e stamtd wyjdzie. Wic podchodzia do mamy mojej macochy i aski si
dopraszaa, eby mi z ni spa pozwolia, bo baa si sama.
Wizienie byo przeogromne. Spaymy przycinite do kraty. Osiem czy dziewi lat wtedy
miaam, a moe i dziesi. Z adn z winiarek nie gadaam. Taka jestem, e nie lubi z
ludmi rozmawia. Cudaczna jestem. Pewnie mwi, e jestem naburmuszona, ale to
nieprawda. To dlatego e mnie tak wychowali.
Moja macocha bya tga, ze trzydzieci lat miaa; ani nie bya wysoka, ani niska, redniego
wzrostu. Wosy jej faloway i warkocze sobie zaplataa. Zawsze za pas zakadaa rce, jak

ucha u dzbana, i wszystkim przygadywaa. Po tehuasku si ubieraa, nosia kolczyki i

naszyjniki ze zota, a blask od nich pikny szed. Tam w Tehuantepec wprawia si zote
zby, eby byszczay przy umiechu. Moja macocha dorobia si majtku, wielkie sady
posiadaa. Caa rodzina Valencia bya bogata w ziemi: pola kukurydzy, sady kokosowe,
mangowe, chicozapote8, pomaracze,
Chicozapote drzewo kauczukodajne wystpujce w Arae- 33
3 Poniatowska
ananasy, wszelkiego owocu w brd. Ogromne mieli sady, jak std do Bondojo i jeszcze dalej.
Drzewa a si uginay od owocw. Moja macocha, Ewarysta, nauczya mnie, ebym darmo
czasu nie tracia. Wszyscy tam pracowali od czwartej rano do sidmej albo i smej
wieczorem. O czwartej rano wstawaam i na-samprzd przeegnaj si, przyodziej i do
modlitwy: dzikowaymy Panu Bogu za to, e ju soce wzeszo, i ebymy wieczoru
doczekay, a pniej mnie przypadao piece w kuchni szorowa. Najpierw si je spukiwao i
posypywao popioem i musiaam dobrze ten popi zmoczy, eby tak przylega jak cement,
rwniutko, bielusieko. Bardzo adnie te paleniska wyglday. Myo si kamienie, eby na
nich garnek postawi do gotowania czy kaw, albo co byo do postawienia. Tenamaxtles na
nie mwi, na te kamienie, miotek dobrze wyszorowane, czyciutkie, a si byszcz. I
zaraz ogie rozpalaam, a przez ten czas, kiedy kawa si gotowaa, za miot si braam i dalej
zamiata. O pitej rano ju bya kawa gotowa, jadymy niadanie i migiem na msz.
Wracaymy po mszy i znowu do roboty. O smej drugie niadanie, co Bg da: przysmaona
fasola z sosem utartym w molcajete9, pieczone miso, przypiekane juile10 i atole 11. Ledwo
od stou wstaam, nue statki zmywa, cay huk kuchennych statkw a do drugiej po
poudniu, kiedy by obiad dla wszystkich: ros, namoczone tortille, duszone miso, fasola,
deser, owoce.
I nazajutrz o czwartej nad ranem: Pracuj, Murzynie, to nie bdziesz bity". Jako e wizienie
byo
ryce Midzyzwrotnikowej. Z pnia przez nacicie zbiera si lateks; brunatnoszare owoce
wielkoci duej cytryny zawieraj sodki misz. Ziarna s stosowane w lecznictwie
ludowym. (Z azteckiego: tzicotzapotl).
' Molcajete kamienny modzierz na trzech krtkich nogach, w ktrym przy pomocy
kamiennego tuczka tejolote uciera si papryk, pomidory i inne dodatki potrzebne do
przyrzdzania ostrego sosu. (Z azteckiego molli sos i caxitl naczynie).
11 Juli ryba sodkowodna z rodzaju Algansea, yjca w jeziorach. T sam nazw oznacza
si inn ryb sodkowodn z rodzaju Cyprinus.
11 Atole popularny napj z ugotowanych i zmielonych ziaren kukurydzy, o konsystencji kleiku, do ktrego dodaje si
mleka lub soku owocowego, tartych migdaw etc. (Z azteckiego: atolll).
bardzo due i moja macocha dla wszystkich gotowaa, wic jej pomagaam w kuchni przy
ucieraniu przypraw, przy podsmaaniu ryu, jak by ry na obiad albo zupa na gsto.
Przewanie dawao si winiom ry na gsto, duszone miso i fasol. P wou si
codziennie gotowao. Jednego dnia dusio si miso w zielonym sosie, z ziarenkami dyni i
zielem santamara, innym razem z pomidorami i chile12. Dawaymy im take glua do shuba
13, co je w innych stronach cuachala nazywaj, to jest mole 14 z praon kukurydz. Senora
Ewarysta ze mn nie rozmawiaa, nawet z moim tat nigdy nie gadaa. Bia mnie, ale nic nie
mwiam, bo ju byam starsza i wicej miaam rozumu. Mylaam sobie: No dobrze, co si
mam wczy od domu do domu? To ju mi warto wszystko znosi, byem tylko bya razem z
tat... I dokd mog pj, eby mi lepiej byo?" A ta senora uwzia si, eby mnie roboty w
gospodarstwie nauczy; dobrze mi skr zoia pigwow rzg, ale o moje dobro jej szo,
ebym sobie w yciu poradzia. Bardzo dua to bya rodzina, trzeba si byo zdrowo uwija,
mnstwo ludzi do obsuenia. Cae masy chile ucieraam, praonej kukurydzy, dwa wielkie

kosze jak do zbiorw, jeden peny chile, drugi z pomidorami. A jeszcze dochodzio mielenie
czekolady i co trzeci dzie jednej arroby 15 kawy. Czekolad si pray na glinianej pycie, a
pniej si w metate uciera z cukrem i cynamonem. W rkach si ugniata, eby tuszcz z niej
wyszed, i tabliczki si robi. Tam na mojej ziemi okrge s jak placki z kukurydzy i
paznokciem krzy si dry, eby si day podzieli. Tutaj robi w formach. Pniej si je
rozkada, eby wyschy. Moja macocha nauczya mnie ubija czekolad trze-paczk i
przyrzdzaymy j wedle gustu kadego
u Chile odmiana papryki o czerwonych maych owocach, ktre maj bardzo ostry, piekcy
smak. Spoywa si je na surowo lub dodaje do potraw.
Glua do shuba rodzaj mole (patrz przypis 14); potrawa przyrzdzana w poudniowej
czci Meksyku.
Mole synna potrawa meksykaska: miso (najczciej z indyczki) duszone w gstym
ostrym sosie przyrzdzonym z dodatkiem ziarenek sezamu, czekolady i wielu innych
przypraw.
15 Arroba jednostka objtoci, uywana dawniej w Hiszpanii, Portugalii i wielu krajach
Ameryki Poudniowej; 10 do 16 litrw. Bya rwnie jednostk wagi 12 do 15 kg. 35
krewniaka, a byo ich dwudziestu paru, temu z wod, tamtemu z mlekiem, jednemu p
kwarty, drugiemu ca kwart albo nawet ptorej kwarty. Winiom dawaymy czekolad
na wodzie, nie dlatego, e byli winiami, ale z tego powodu, e tak si robi najprawdziwsz
czekolad. Atole z czekolad nazywa si champurrado. Senora Fortunata zawsze pia
champurrado. Caa sztuka, jak si przyrzdza czekolad, eby si pienia i eby bya w sam
raz. Nic nie warta czekolada bez piany. Trzepaczk, tak jakich si dawniej uywao, trzeba
mocno ubija, eby si pienia, bo jak mam pi wod ceglastego koloru, to lepiej smakiem si
obejd. Tutaj nie robi czekolady, bo za bardzo bym si zmczya. Ale j sobie kupuj.
Morelia" jeszcze najbardziej znona, bo Babunia" z ziemi jest pomieszana. Kiedy si jej
napiam i jakby mi kto usta botem umaza. Przeklta Babunia"! Jak tylko sobie przypomn
tamt czekolad, zaraz czuj, e to co cakiem innego. Gotowaa moja macocha, a moja
babka-macocha jedzenie rozdzielaa. Lubiam je, bo mnie przyuczyy. Mama mojej macochy,
senora Fortunata, to bya starsza senora z duym kokiem jak gbka, taka senora jak za
dawnych czasw. Dawniej starsze senory zostawiay crkom cae gospodarstwo i przy nich
odpoczyway. Same tylko dyrygoway. I z wielkim szacunkiem wszystko si odbywao.
Senora Fortunata polecaa:

Ogie rozpalcie.
Wszyscy suchali.

Zagrzejcie wod w kotach.

Wychodzia na podwrze:

Nie zamiecione tutaj! Fuj! Gdzie si podziaa dziewczyna od mioty?

I przylatywaa jedna z nas:

Zaraz zamiot, za chwileczk, ju zamiatam...

Ju ja ci radz...
I dalej sza senora Fortunata, a jeli przypadkiem przyapaa nas, kiedymy sobie usiady,
pytaa:

Chcecie moe, ebym wam fotografi zrobia?

Tak wic w aden sposb czasu nie miaam, eby
si bawi czy porozmawia, nikt mnie nie przyzwyczai do chodzenia po chaupach, bo od
malekoci musiaam pracowa i pracowa. Za ycia mojej matki 36
take nie leao w naszym zwyczaju chodzenie w goci ani rozmawianie, a kiedy moi rodzice
szli po zakupy, to nas przywizywali jak koguty do supa. Emiliano w jednym kcie, ja w
drugim. I wieczorem, kiedy skoczyam swoj robot, za kraty waziam, eby spa z t, co
wyrok odsiadywaa.

Przez ten czas, kiedy w wizieniu spaam, mj tata by nocnym strem. Pniej na andarma
go wzili, a jak by ju andarmem, nastaa rewolucja maderystw16. Jako nocny str ulic
pilnowa z latark w rku. Na kadym rogu pokrzykiwa: Czuwaj, str idzie!", a z drugiego
rogu, jeli w prawo szed, drugi str mu odpowiada. I takie czuwajki odchodziy a do
witu. Czasem mu wypado zosta w wizieniu i wtedy przez ca noc wydziera si na
dachach: Wartownik czuwa", eby si nikomu ucieczki nie zachciao. Nowi winiowie nie
mogli spa od tych krzykw, ale pniej na og si przyzwyczajali i wszyscy spali spokojnie.
Mieszkalimy w wizieniu, bo mojej babce-maco-sze dali tam kwater, eby si winiami
zajmowaa. Jej m by burmistrzem w Tehuantepec i on j poprosi, eby go wyrczya w
tym obowizku. Dua to bya rodzina: synowie, crki, ziciowie i synowe; dziesicioro dzieci
miaa: siedmiu synw i trzy crki. Wszyscy ju si poenili i mieszkali ze swoimi kobietami,
a najmodsza crka bya pann na wydaniu. Miaa ze dwanacie czy trzynacie lat, ale nie
przyjaniymy si ze sob. Pki tata y z macoch, wychowywalimy si z nimi, Emiliano i
ja, bo przecie musiaa nas wszystkich przygarn. Emiliano z tat zawsze chodzi, bo by
mczyzn; ja go widywaam tylko po poudniu albo dopiero pnym wieczorem.
11 Rewolucja maderystw Francisco Indalecio Madero (1873 1913), urodzony w
rodzinie zamonych posiadaczy ziemskich i ksztacony we Francji, stan na czele ruchu
zbrojnego przeciwko dyktaturze Porfirio Diaza pod hasem powszechnych wyborw i zakazu
ponownej kadencji prezydenckiej (no reeleccin). Powstanie wybucho 20 listopada 1910 i
stao si pocztkiem dugoletniej wojny domowej znanej jako Rewolucja Meksykaska.
Porfirio Daz ustpi w maju 1911, a Madero i Pino Surez zostali wybrani na prezydenta i
wiceprezydenta Republiki. Po wojskowym zamachu stanu, dokonanym przez generaa
Victoriana Huert, Madero i Surez zostali zamordowani 22 lutego 1913. 37
Raniutko wychodzi i o zmierzchu wraca, eby co zje. Przez calutki dzie i przez ca noc
chodzi Emiliano z tat. Bardzo go kocha. Jeli go za co zwymyla, strasznie si Emiliano
martwi: Oj, tatusiu kochany, oj, mj tatusiu!" Macocha dobrze si z nim obchodzia, tak
samo jak z wszystkimi chopakami w domu.
W 1911 roku Madero zdoby stoeczne miasto Meksyk; wtedy wanie wydarzyo si
trzsienie ziemi i zawalio si wiele budynkw. O czwartej nad ranem zaczo si trzsienie.
Sama byam, tylko z t winiark. Co noc stawaa przede mn moja babka--macocha, w
swoim czarnym szalu, z pkiem kluczy w rku.

Chod ze mn, dziewczyno...

Przechodziymy przez t cz, gdzie byy winiarki, co par dni miay odsiedzie, i moja
babka--macocha ostatni krat otwieraa i wpychaa mnie tam:

Prdko, wa do rodka!
Tamtej nocy mwi do mnie ta winiarka, co od lat ju siedziaa:

Dzisiaj nie bdzie opowiadania, bo to i tak same kamstwa.

Lubia gono mwi i opowiadaa mi swoje ycie. Nabraam smaku do tych jej gadek, ale
tym razem ucia, jakby j giez uksi.

Idziemy spa, dziecko.

Dobrze, senora.
Odwrcia si na drugi bok i do snu si uoya. I ju nic do mnie nie docierao i dopiero si
ocknam, jak si zaczo trzsienie ziemi i ta biedaczka do kraty pdzia, i krzyczaa, ebym
za ni biega. Otworzyam oczy i zobaczyam, e sklepienie wizienne na cztery czci
popkao. Upada na kolana i woaa ratunku, bagaa, ile tchu miaa w piersiach, eby nas
stamtd wypucili. Ale moja macocha i jej mama wyszy na ulic i jej nie syszay. Haas by
okropny. Ludzie klczeli na trotuarach, na dziedzicu, nad rzek, na kach, w lesie, wrd
chaszczy, w szuwarach, na polach, gdzie ju od witu przy orce pracowali. Mwili, e w
miecie Meksyku pitnacie mi- 38

nut trwao trzsienie, grunt rozsadzio, a ziemia domami ciskaa, tak si zbiesia. W
Tehuantepec kto wie jak dugo, ale byo straszne i wizienie si zawalio. Jak ju byo po
wszystkim, to mnie wycignli. Pokazaam mojej macosze:

Zobaczcie tylko, co si stao z sufitem.

Winiark w rodku zostawili. Strasznie si baa. Pozwalali jej do kraty podchodzi, gdzie
siedziay inne winiarki, i chocia z ni nie rozmawiay, cieplej jej przy nich byo. Ale
podczas tego trzsienia ziemi wyprowadzilimy wszystkie pijaczki. A jej nie. Nigdy nie
baam si trzsienia, bo od dziecka je znaam, przez cae moje ycie ziemia si trzsa. W
moich stronach dwa albo i trzy razy dziennie jest trzsienie i sycha, jak ziemia trzeszczy i
grzmi, raz po razie, i miota si; wyje ziemia, ryczy jak lwica w porze rui. Tak wanie dyszy i
wali na olep. Woda z morza wychodzi. Jak komu sdzone w trzsienie ziemi umiera, to go
wola boska na miazg rozbije. Nie wiadomo, z czego si te trzsienia bior. Opowiadaj, e w
pobliu morza same fale skay strcaj i te skay tocz si pniej, a taka jest w nich sia, e
ziemi potrzsaj. Mwi, e w rodku ziemi siedzi ogromne zwierz, bardzo niespokojne, i
za kadym razem jak si wzdrygnie, wszystko rozbija. Prawda to czy nieprawda? I mwi, e
jak chce stamtd wyj, to skay spadaj z gr, bo tak silnie nimi trzsie. Tak mwi, ale
niech si pani moimi sowami nie przejmuje, bo kto by mg ca prawd pozna.
Po trzsieniu ziemi przenieli t winiark, co miaa siedem mierci na sumieniu, z ostatniej
celi do pierwszej i cay dzie przy kracie siedziaa i na ludzi patrzya. Prosia seor
Fortunat:

Niech pani bdzie taka dobra i da mi pienika na wieck, co centavo kosztuje...

Moja babka-macocha posyaa po wieczk dla niej. Winiarka nowenn odprawiaa do
Dziecitka z Atocha i codziennie o jamun prosia, i wszyscy jej po jednym tlaco dawali...
Dwch czy trzech dni brakowao do koca nowenny, a tu nagle zjawi si chopczyk, co mia
sze czy siedem lat, z koszykiem w r- 39
ku, i wywoa jej nazwisko, eby jej ten koszyk podali. Zdziwia si, bo nikogo takiego nie
miaa, eby
0
niej pamita. Ten dzieciak dalej jej niadanie co rano przynosi, a po trzech dniach
obiad te dla niej zostawi. Odbieraymy ten koszyk od niego, bomy mylay, e to byo
prawdziwe dziecko, ludzkie, bo takemy je widziay: dziecko. Winiarka mwia:

Kto wie, co to za dziecko... Ale skoro mi jedzenie przynosi, to sobie zjem...

Wszystko zjadaa, co tylko jej przynosi, i jak si dopenio dziewi dni nowenny z tym
codziennym jedzeniem, ju si wicej ten koszyk nie zjawi, tylko przyszed jaki
modzieniec, co mia ze dwadziecia lat, w szarym garniturze, mecenas ca gb,
1
zapyta o winiark. Przynis plik papierw z ratusza i wizytwk poda pani
Fortunacie, na ktrej byo napisane, e ma mu winiark powierzy, eby j do sdu
zaprowadzi. Bg tylko i winiarka wiedz, o co si tam prawowali, ale wrcia koo drugiej
po poudniu i mwi do mojej babki-macochy:

Powiedzieli, ebycie mi moje achy oddali, bo na wolno wychodz!

Przyniosa wiadectwo, e jest zwolniona. Moja macocha i jej mama sprawdziy, e
wiadectwo w porzdku, i wyday jej tumok z odzie. Na dworze czeka mecenas i
powiedzia do niej:

Prosto przed siebie niech pani idzie. Tam gdzie si wie koczy, stoi kapliczka. Niech
pani tam na mnie czeka.
Posza, gdzie kaza, ale bardzo jej si krtka ta droga wydaa. Zmierzch zapada, kiedy
kapliczk ujrzaa i usiada na skraju drogi, eby na niego czeka. Mecenas j uprzedzi: Jeli
pno si zrobi, niech pani o Dziecitko z Atocha zapyta..." Pytaa i pytaa, ale nikt jej nie
odpowiada, wszyscy si spieszyli i nikt nie zwaa na ni, a trafia na jednego, co jej
wytumaczy:

Jedno jest tutaj Dziecitko z Atocha, co w kociku stoi, i nie ma innego.

To wtedy drzwi pchna i jak go nie zobaczy w niszy ze swoim koszyczkiem; przyglda si i
poznaje, e tak sam ma twarz jak ten adwokat, co j obroni. Na kolana upada, rozpakaa
si i poprosia Dziecitko, eby jej grzechy odpucio, Ludzie, co na 40
dworze stali, usyszeli ten pacz taki przejmujcy i zaczli j pyta, skd tu przysza.

O drugiej po poudniu wyszam z wizienia w Tehuantepec.

Z jakiego Tehuantepec?

Tehuantepec w stanie Oaxaca.

To przecie daleko, bardzo daleko. Niepodobna.

Jake nie, przecie wyszam o drugiej po poudniu i dopiero co tutaj przyszam.

Podeszli wszyscy i si przeegnali. Inaczej nie mogo by, tylko taki cud Dziecitko sprawio,
bo kaplica Dziecitka z Atocha znajduje si we Fresnillo, w stanie Zacatecas, a winiarka
tego samego dnia na wasnych nogach tam dosza. Bogu tylko i jej samej wiadomo, jakim
sposobem.
Tam we Fresnillo ta winiarka wszystkie siy i cay swj rozum wytya, eby do
Tehuantepec wrci. Wiele lat si nauganiaa, eby pienidze na bilet zebra. W te pdy do
wizienia posza. Zapytaa o moj macoch i o seor Fortunat i opowiedziaa im, co jej si
przydarzyo; jak j na mier skazali i jak wysza aujc za wszystkie swoje grzechy; jak si
wyspowiadaa i jak jej ksidz we Fresnillo da rozgrzeszenie. Tylko to Dziecitko cudem j
zbawio... Pniej dopiero si o tym wszystkim dowiedziaam, bo tego wanie roku kiedy
wrcia, ju mnie nie byo w wizieniu.
Mj tata zawsze by wczykijem i wdrowa po rnych stronach. Nigdzie miejsca nie
zagrza. Moja biedna matka musiaa to znosi, bo by jej mem, ale niczego si nie dorobia
prcz tych achw, co je na sobie miaa, i maty palmowej, na ktrej spali, i to iwszystko, na
tym si rachunek koczy. Na co jej byy jakie rzeczy, skoro z dnia na dzie tata jej
zapowiada: Idziemy std o takiej i takiej godzinie"? Nie byo o czym mwi, idziemy i
kwita. Ze sob zabieraa tylko metate, bo w nim dla nas jedzenie ucieraa. Tylko to niosa,
metate i garnek do gotowania fasoli czy tego, co Bg da. Ale z moj macoch inna bya
sprawa. W aden sposb nie moga z nim chodzi. Kiedy jej mwi: Id sobie tam i tam...
41

Dobrze, niech ci bdzie na zdrowie. Ja ci towarzyszy nie mog, bo mojej matki samej
nie zostawi, eby si ciebie trzyma, dzi tu, jutro tam. To sobie id. Jak ci si sprzykrzy
cudze progi obija i wrcisz, to ci mile powitam, a jeli nie, Bg z tob.
Mj tata zawsze nas ze sob zabiera. Znudzio mu si to miejsce, dokd przyszed, tomy
wracali do macochy Ewarysty. Przewdrowalimy przez Salina Cruz, przez San Jernimo, po
rnych wsiach noclegu szukalimy. Mj tata towarem handlowa albo si najmowa do siewu
jako peon, ale nigdzie si nie zasiedzia. Tak si ju przyzwyczai. Ni std, ni zowd
zapowiada:

Jutro std odchodzimy.

No i szlimy, Emiliano i ja. Chocia duo miaam roboty i bardzo ten dom polubiam, trzeba
byo mat zwija i w drog, dokd Bg zaprowadzi. Ale bardzo mnie to cieszyo, bo z kobiet
tylko ja z tat chodziam.
Tam, do Tehuantepec, przyjedao duo furmanek zaadowanych owocami; banany, mango,
guanabany, mamee. Bardzo owoce lubiam. Zawsze mi smakoway i do dzisiaj mi smakuj.
Zabieraam ze sob owoce i w ku je jadam, banany, chicozapote, gwaja-wy. Noc ju bya,
a jeszcze brzucha penego nie miaam, wic zielone mango z sol i chile dojadaam, chocia
mnie usta pieky. Nie szkodziy mi zielone owoce. Raz sto zielonych liwek z sol wsunam.
Dojrzae mango zjadaam razem z pestk, z tym migdaem, bo jest miciutki i smaczny. W
moich stronach udaj si pomaracze, orzechy kokosowe, melony, chirimoya i nie dosy mi
byo tych owocw, co mi je moja macocha dawaa, ale jeszcze sobie z koszy podbieraam
kicie bananw, mamee w caoci, cai-mity17, pinanony i tiluje. Na podwrzu trzymali

arbuzy i cae stosy gwajaw i anonw. Co noc z koszy owoce wycigaam i wybieraam
najwiksze, eby si prdko do syta naje. W ku si nimi opychaam. Powiadaj, e
sierocie nigdy si odek nie napeni, bo jej matczynej rki brakuje, eby j nakarmia, to" Calmlto drzewo rosnce na Antylach 1 w Ameryce rodkowej. Owoce zielone lub
fioletowe zawieraj biay misz, z ktrego wycieka mleczny gsty sok. 42
te zawsze arok by ze mnie. Od pitej rano do smej wieczorem bez przerwy jadam.
Bardzo twardy miaam charakter, ale mojej macosze nie odpowiadaam. Za wosy si sama
cignam,
0
ciany si obijaam z tej zoci, e mnie tak leje. W ten sposb lej mi byo po tym, jak
od niej baty dostaam. Gow o cian waliam mocno, z caej siy, taka byam wcieka.
Nawet nic nie czuam, ale dobrze pamitam, e sobie rce i ramiona gryzam ze zoci.
Pniej przestaam, bo co mi z tego przyjdzie, jak si bd sama gryza? Ale dawniej
mwiam do siebie: Dlaczego umrze nie mog, eby mnie wicej nie bili?" I jeszcze po
wiecie chodz, tyle lat mino
1
nie mogam umrze. Dzie w dzie rozpalonymi gowniami mnie bia moja macocha.
Rce i ramiona miaam poparzone, od tych polan, co je z ognia wycigaa i ciskaa nimi we
mnie. Och, dobrze si nacierpiaam! Dawniej ludzie byli bardzo energiczni, potrafili dzieci
moresu nauczy. Wtedy wanie Ewarysta noem mnie dgna, bo mi talerze z rk wypady i
wszystkie si potuky. Trzymaa n w rku i bez namysu we mnie rzucia, i mi go wbia.
Tu, z tyu, miaam t ran. Wczoraj, nie wiem kiedy, rk si pomacaam, to jeszcze j mam,
na tyle mi palec w blizn wchodzi. Przez cay dzie jedzenie me-am, jakby nigdy nic.
Dopiero mama mojej macochy si spostrzega, bo przeszam koo niej, eby kosz podnie,
nie pamitam, czy z pomidorami, czy z chile, i kiedy si schyliam, zobaczya ca t krew, co
ju zascha. Czarn sukienk przeroczyst nosiam i naturalnie przez ten czarny materia
przebijaa spodnia biaa bielizna. Pocigna mnie senora Fortunata, a ja krzyknam.

Co ci jest? zapytaa mnie.

Ja ju o tym zapomniaam, ale jak mnie za sukni pocigna, to mi si materia od rany
oderwa i znowu zacza krew tryska, a e malutka jeszcze byam, wic j to zastanowio.

Co ci jest, dziecinko?

Nic.

Jak to nic? Poka mi si, podejd bliej.

Podniosa mi do gry spdnic i zobaczya ran,
ca we krwi.

Kto ci uderzy?

Nikt.

Aha! Powiadasz, e nikt?... Zaraz sama zobacz. I jak nie zdejmie ze ciany bata, i jak
go nie zmoczy!

Ty j uderzya mwi do mojej macochy. Wanie ty, Ewarysto. A eby si

przekonaa, jak to boli, to ci batem przyo.
Wzia ten bat, szpicrut z woowej skry, a ja midzy nie weszam, eby jej nie bia.

Nie bij jej, babciu, nie bij, zostaw j.

Ewarysta od razu uklka:

No to mnie zbij, mamo, nie ma rady.

Objam moj macoch, eby jej bat nie dosign,
ale j porzdnie wychostaa, bo ta woowa szpicruta, jak na cianie wisi, to wysycha, ale jeli
j zmoczy, taka si robi twarda, e ciao rozrywa.
Kiedy ju si stao, to jaka na to rada? Czyby mi rana znika, gdyby j pyw zostawia?
Zaraz potem wypdzia j z domu. Moja macocha nie bya crk burmistrza. Pasierbic jego
bya. Moja maco-cha-babka ze sob j przyprowadzia do domu burmistrza. Najstarsz crk

dyrektorki bya, dziewicioro innych dzieci miaa z burmistrzem. Dlatego jak ju j moja
babka zbia i rce jej poharataa, wrzasna do niej:

Wyno si!
I posza do innego mczyzny, do swojego ojca.
Kiedy wrci mj tata, powiada do niego senora Fortunata:

Zbiam moj crk i wygnaam j, bo taka jest okrutna, a tobie te przyo, bo j

rozpucie. Zamiast si o swoj crk zatroszczy, Ewarycie nad ni wadz dae, eby j
zadrczaa... Widzisz przecie, jakie ma cikie ycie, i nie bronisz jej, jak powiniene. Nie
wolno ci byo jej pozwala, eby j tak bia!

Nic mi o tym nie wiadomo, bo mi Jezusa nie mwi...

No to ja ci mwi, Filipie, bo dosy si ta dziewczyna nacierpiaa...

A mj tata zaraz za mnie si wzi:

Co ci zrobia, Jezuso?

Nic.

To dlaczego jeste poraniona?

A bo ja wiem.
Dobrze wiedziaam, ale jak mu to miaam powiedzie! Przecie mj tata na ulic wychodzi,
to nigdy nie wiedzia, czy mnie bij, czy nie. Moja macocha--babka na winiw musiaa
zawsze uwaa... Mj tata jeszcze mniej koo mnie chodzi. Ale rozgniewaa si na niego
teciowa i zacza go tym batem okada.

Nie trzeba go bi, nie trzeba bi mojego taty, to nie jego wina.

No to czyja? Ewarysty?

Nie, ona te nie jest winna, nie jest winna, niech go babcia nie bije... niech go nie bije.
Tak samo si to skoczyo. Ju zbia mojego vini, wic nie byo rady. Pogniewali si na
siebie.

Natychmiast si std wynios powiedzia vini.

A to si wyno.
Nie spostrzegymy si nawet, o ktrej godzinie sobie poszed i jak to si stao, ale
pomylaam sobie, e mj tata i Emiliano kierunek wzili na Salina Cruz, eby u mojej
bratowej Ignacji zamieszka. Moja macocha Ewarysta u swego ojca zostaa. A mnie
dyrektorka zaprowadzia do jednej seory, ktrej wcale nie znaam, i powiedziaa:

Posuchaj, to twoja matka chrzestna.

Dobrze, senora Fortunata.

V Do mojej chrzestnej zawsze mwiam senora", a ona do mnie Maria de Jess". Przez cay
dzie sowem si do mnie nie odzywaa. Dopiero wieczorem wydawaa rozkazy: Jutro ma
by zrobione to, to i to" i nazajutrz pary z ust nie puszczaa. Tak wic wiedziaam, jaka mi
robota przypada, i nie daj Boe, jeli co le zrobiam. Tak sobie zasuya", to byy jej
sowa, tak sobie zasuya". Wdow bya i co czwartek musiaam kwiaty zanosi na groby
jej ma i crki. Wstawiaam je do wazonw zdobionych lusterkami; najczciej nic w nich
nie byo szczeglnego, soneczniki dla ojca, najadniejsze dla crki, i zaraz do domu
wracaam. Cmentarz by na samym kocu miasta Tehuantepec. Bardzo tam soce prayo:
Wizanki kwiatami do dou nie, Mara de Jess, eby nie zwidy na socu". Co czwartek i
co niedziel pieszo tam chodziam, bo nawet osw nie byo i wszyscy musieli na piechot
draowa. Osa nawet nie stao. Teraz pewno samochodami wszyscy jad.
Moja chrzestna miaa za swj obowizek chorym pomaga, eby mieli lekk mier.
Zabieraa mnie ze sob do tych domw, gdzie byli konajcy, i nie odchodziymy, pki
mier po nich nie przysza. Modlia si za nich bardzo cierpliwie, eby Pan Bg by dla nich
askaw i do siebie zabra. Ale jak za bardzo marudzili i mier na czas nie przychodzia, to

wtedy swoje mody krzykiem odprawiaa, a miaa zdrowe puca: Zmiuj si nad nami..." Po
chwili dawaa mi znak moja chrzestna:

Ju przychodzi.
Bo ja cichutko si modliam, sama dla siebie, eby mnie nikt nie sysza: Przyjd zaraz.
Przyjd od razu prdko, nie daj si prosi, nie obno si ze swoj pych, no, dalej, przyjd od
razu, przyjd, mierci, nie daj nam dugo czeka, bo ju si nam uprzykrzyo".
Moja chrzestna nazywaa si Felisa Martinez de He-nestrosa i znaa si na urokach, bo by
wtedy taki zwyczaj, e si wstk szyj obwizywao proszc, eby chory ozdrowia, a ta
wstka musiaa by pobogosawiona. Mnie zaprowadzia ze wstk Naszego Pana z
Esquipuli, to by czarny wity stamtd, z moich stron. Dawniej wstki Dziecitka Jezus
byy niebieskie, witej Panienki biae, wszyscy wici mieli wstki fioletowe, a wity
patron, co si czowiekiem opiekowa, zielone, czerwone i te. Poboni byli dawniej ludzie.
Teraz ksidz ledwo si pokae, zaraz mwi: Tyle i tyle bdzie was kosztowao". W tamtych
paskich latach matki chrzestne sobie dziecko zamawiay, zanim si jeszcze urodzio. Jak
ciarn zobaczyy, a pord si dobrze zapowiada, zaraz pytay:

Nie dalibycie mi swego synka czy creczki, ebym je do chrztu podaa?

Zanim dziecko czternacie dni ukoczyo, do kocioa je zanosili, w wielkiej poduszce,
piknej, z falbankami, co si a po ziemi wloky, i t witeczn wyprawk nazywali
sacamisa 18. Matka chrzestna to malestwo niosa i jego mam prowadzia, eby je Matf Sacamis znaczy dosownie: prowadzony na msz". 46
ka Boska dobrze poznaa, eby sobie przypomniaa, jak swojego syna do Zachariasza
zaniosa.
Bardzo adnie si na tych chrztach bawili, bo by porzdek, z umiarem si wszystko
odbywao, nie tak jak teraz, co to hulaj dusza, obarstwo, pijastwo, tace i Bg wie, jakie
awantury wyprawiaj: jeszcze sobie kieliszeczek golnij, czy dosy wszystkiego byo? Czycie
ju wszystko wtrbili, czy nic nie zostao? I kami, e wszystko to robi, eby dziecko
ochrzci, jakby ta biedna kruszynka moga co zrozumie... Wic w kocu nie wiem, czy o
mnie moja matka chrzestna poprosia, czy te dyrektorka wizienia si o ni wystaraa, ale to
bya osoba majtna. Elegancka senora.
Syna miaa doktora, co studiowa w Meksyku, a drugi syn pracowa w Handlowej Aptece
Przesmyku Tehuantepec. Do niej ta apteka naleaa. Od rogu do rogu si ten dom cignie,
chocia po mojej matce chrzestnej Felisie ani jedna kosteczka ju pewnie nie zostaa. Senor
Teofil na lekarstwach si rozumia, a trzeci syn by mecenasem. Z dwch crek jedna leaa
na cmentarzu, a druga mieszkaa z porucznikiem artylerii w Porcie Salina Cruz. On te mia
swoje dobra. Z Morelos ten artylerzysta pochodzi.
Po caym domu si krztaam i miaam pene rce roboty. Zamiataam, sprztaam w
sypialniach, porcelan zmywaam, aptek odkurzaam, magazyn na tyach apteki
porzdkowaam, kwiaty podlewaam, szmatami korytarze wycieraam. W aptece jak mapa po
drabinach aziam, czyciam szko, soiki z lekarstwami, modzierze otrzepywaam z kurzu.
Ucieraam proszki potrzebne do lekarstw, kwiaty pomaraczowe na socu rozkadaam, co
si z nich napar robi, ziele cytrynowe, boldo, mit. W ten sposb nauczyam si chorych
obsugiwa, bo jak mnie aptekarz Teofil posya z jak mikstur, to im w drzwiach jej nie
podawaam, tylko wchodziam do mieszkania, podawaam chorym lekarstwo, a e dobr
miaam rk, wic mnie nie chcieli puci:
Zosta jeszcze chwileczk, Chuchita 19... Zosta... Kodr mi popraw. Wtedy mi tylko
jedzenie smakuje, jak ty mi podajesz... Daj mi je.
u Chuchita lub Chucha zdrobnienie imienia Jezusa".
Jedzenie im rozcieraam, eby mogli je pokn, do ust wkadaam, a oczywicie robio si
pno. Moja chrzestna w aptece siedziaa, za kas, ale recept nie przyrzdzaa; tylko co
notowaa owkiem, co fioletowo pisa. Jzykiem go linia i zaraz miaa fioletowe usta. Jej

syn lekarstwa robi i wszystkiego po trochu dodawa: dziesi kropel absyntu, troch proszku
ipekakuany, dziebko goryczki... krztyn strychniny. Moja chrzestna, bardzo energiczna,
tylko wszystkimi dyrygowaa zza kasy, z tym swoim wysokim i pkatym kokiem, bo wedle
dawnej mody si czesaa. Kobiety w Tehuantepec swj charakter maj, nie jak te z Deefu 20,
co im atole w yach pynie. Senora Felisa nerwy miaa jak postronki. Rozkazy dawaa i
pniej oczu na mnie nie podniosa. Nie byam u niej na posyki: a to mi trzeba tego, a to
tamtego, jak te panie z Deefu. Nawet na mnie nie patrzaa.
Ledwo wybia jedenasta rano, ju musiaam do sdu si stawi z dzbanem zimnej wody dla
wszystkich adwokatw; dodawaam do wody utartego ananasa, arbuza, melona, orszady i
niosam na tacy szklanki i dzban. Raz dodaam do wody dziebeko strychniny, eby
mecenasi apetytu nabrali, ale poczuli, e gorzka, wic ju tego nie robiam. Przez plac
przechodziam, pod tamaryndowcami. Omiu byo adwokatw i codziennie o jedenastej rano
zimny napj im podawaam. Zaraz za rogiem by sd, tu przy ratuszu. Jak wybia trzecia po
poudniu, ju by obiad gotowy. Kady jad o swojej godzinie. Najpierw moja chrzestna,
pniej adwokat, pniej aptekarz. Jeeli przychodzili adwokaci, te im si obiad podawao.
Kuchnia bya ciank przedzielona i przez t ciank kucharka pmiski podawaa. Mwili, e
to subowe okienko. Dwie zupy si gotowao, jedn na rzadko, drug gst, ryb, bo
codziennie si tam ryb jada, dwa misne dania. Nigdy si fasoli nie podawao, bo nie lubili
fasoli, i do kadego dania trzeba byo zmieni widelce, noe, yki i talerze; za kadym razem
czyste nakrycie. Pniej pomywaczka cae gry statkw zmywaa. Ogromny by tam piec i
wielkie kody si do ognia dokadao. Pmiski byy wielkie jak tace, a garnki wy Deefe skrt od Distrito Federal Okrg Stoeczny. Mxico D. F. oznacza stolic
meksykask miasto Meksyk w odrnieniu od Mxico kraj. 48
brzuszone i bardzo gbokie, take wielgachne. Wszystko byo wielkie w tym domu.
Nosiam przy sobie klucze od spiarni i do moich obowizkw naleao wydawa wszystko,
co byo do gotowania potrzebne. Wydzielaam miso na drugie niadanie, wyjmowaam zup,
jedn rzadk, drug gst, i zawsze musiaam dopilnowa, eby si gotowa wielki garnek z
rosoem, w ktrym si miao miso dusi. Jak bya pora niadania, to rozdzielaam jednym
czekolad, innym kaw i znowu spiarni na klucz zamykaam.
Kiedy si jeszcze po niebie smugi gwiazd cigny, nasamprzd musiaam pokoje chopakw
otworzy, eby si za robot brali. Jak tylko wyszli, suce wypuszczaam. Do paskiego
domu macie zaraz i, a tam miotek z pir do rki, mioty mae i due, szmat na kiju, sody
wzi, wody, myda i do szorowania si zabiera!" Jak ju kady swej roli pilnowa, to wtedy
na mnie kolej przychodzia, rozpalaam ogie i na kuchni stawiaam wielk, pen wody kad,
co j ledwo mogam udwign, na kpiel dla mojej chrzestnej. Mnie tylko byo wolno
wchodzi do pokoju mecenasa, ksiki otrzepa, meble odkurzy, bibu uoy, kaamarz
napeni i wyrzuci papiery z kosza. W dodatku do tego domu, co ca kwadr zajmowa,
naleao jeszcze wiele sadw i obora. O wicie, ledwo z ka wstali, ju jedni szli krowy
doi, inni mleko roznosili, inni wod przywozili, inni rbali drwa, inni zamiatali podwrze i
ulic, a byli i tacy, co w pole szli do siewu albo cia, czy do zbierania owocw i ukadania w
skrzynkach... Straszny by ruch w tym domu. Na wszystko musiaa by kolej. O szstej rano
ju byam wykpana. Czasem do zagrody biegam, gdzie krowy doili, eby chopakom jakie
polecenie mojej chrzestnej przekaza. Ona mi przecie klucze powierzya. To jej nie mogam
powiedzie, e nie chc. I takie tam miaam ycie bez pensji i bez jedzenia. Co prawda
jadam, ale zawsze w biegu, jak poganiacz muw. Tylko sobie tacos21 zrobiam i dalej
szam. kucharka mwia:
Nie przyjdziecie na obiad? Tak nie mona. Rozchorujecie si jeszcze.
,l Taco tortilla zwinita w rolk, do ktrej wkada si kawaki pieczonego misa, fasol z
ostrym sosem, czasem z do4 Poniatowska


Czasu mi nie starczy. Niech mi pani na talerz naoy; ju sobie tam wsun tacos.
Od malekoci yy ze mnie wypruwali! Nawet usi nigdy nie mogam, a co dopiero z kim
porozmawia. Nie byo wtedy w zwyczaju, eby kto ucha nadstawia, tak jak teraz. Dawniej
przychodzili gocie, to si daleko odchodzio i wcale nikt nie musia mwi: Odejd teraz!"
albo Wyjd z pokoju"! Wystarczyo, eby si mama do nas odwrcia, i ju si szo na
podwrze. Teraz, jak im to nowoczesne wychowanie daj, to suchaj takich rzeczy, e si nie
godzi. Dawniej w swojej porze si czowiek wszystkiego uczy. Dzieci musz wiedzie, co si
komu naley, eby czowieka szanoway, i je te trzeba uszanowa. Teraz z siedem czy osiem
lat maj, a ju im od razu wygarn wszystko, co tylko wiedz. Ja nie wiedziaam, jak si
dzieci rodz. Po co? Skoro maa jeszcze byam, to dlaczego miaa moja macocha ze mn
rozmawia? Ona i z dorosymi wcale nie rozmawiaa. Swoje trzeba robi i basta, kady do
swojej roboty, i adnego bajdu-rzenia; martwi si czy si nie martwi; nic si o nich nie wie i
oni te nie wiedz. Nikt nic nie mwi. Nie ma potrzeby, eby chodzili i rozpowiadali. Jak mi
si co przydarzyo, to nie leciaam do mojej macochy, eby jej opowiada:

Seora, to mi si stao... Albo: dopiero co mi si przydarzyo...

Jeeli ona ze mn nie mwia, to dlaczego miaam jej opowiada o tym, co nie trzeba? A tym
bardziej mojej chrzestnej, Felisie. Teraz wszystko sobie mwi; ze wszystkimi szczegami
jedno wistwo za drugim opowiadaj. W tamtych czasach, jak si ktrej krew pokazaa, to
si pokazaa i tyle. Jak na ni pora przysza, to przysza, a jak nie, to nie. Nikt mi nie
tumaczy, ebym sobie szmatki zakadaa ani nic podobnego. Dwa czy trzy razy dziennie si
kpaam i tak przez cae ycie. Nigdy z takim wistwem nie chodziam, co mierdzi jak psie
cierwo. I sukni sobie nie plamiam. Nie byo powodu, ebym j sobie poplamia. Poszam,
wykpaam si, bielizn zmieniam, rozwiesiam i znowu j czyciutk na siebie kadam. Ale
nigdy
datkiem mietany. Bardzo popularne szybkie danie" w Meksyku.
nie miaam boleci ani o tym nie mylaam, ani mnie nigdy nie bolao, ani nikomu nic nie
mwiam.
W sypialni mojej chrzestnej spaam, ale na balkonie, jak pies. W jej pokoju by taki balkon z
elaznymi prtami. Zimno mi nie byo, bo tam jest gorcy klimat. Miaam swoj mat i ceg
za poduszk kadam. Prawda, e to posanie twardsze byo ni w wojsku. Ale moda byam, a
czego czowiek w modoci nie zniesie! Nie powiem, eby za bya moja chrzestna, nie, bo
tacy s ludzie, co na pienidzach siedz. Przynajmniej tak byo w tamtych czasach, nie wiem,
czy si teraz zmienili. Mnie si zdaje, e odkd wiat wiatem, bogacze tacy sami zostali,
jednakowi, jakby kto deszczu sucha co zawsze tak samo o szyby dzwoni.
O dziewitej wieczorem zamykaam suce. Pniej czekaam, pki nie wrc parobczaki, i
ich te na klucz zamykaam. A jak ju za ostatnim na zasuw drzwi zamknam, na balkon
szam spa, eby nazajutrz im otworzy i eby nie zaspa. Parobkowi Pra-xedisowi
najbardziej si spieszyo, ebym mu otworzya, bo do niego naleao wod nosi. Ju bya
sma rano, a jeszcze nie zdy tych garw bez liku napeni i raz poprosi jednego chopaka,
co te by woziwod i par osw pogania, a ranny by z niego ptaszek, bo z dzielnicy San
Jernimo do rzeki musia schodzi:

O rety, pno si zrobio, ojej, jak pno, czemu nie nadam, eby tyle garnkw
napeni! Moe by j budzi, eby nam wczeniej otwieraa?

A jak mam j obudzi, kiedy wysoko mieszka?

Jak? Drgiem powiada Praxedis.

To ten woziwoda wpad na pomys, eby mnie ran gazk budzi. Rami mnie po
twarzy uderza i mi je zostawia. O czwartej nad ranem pierwsza jazda mu wypadaa. Ledwo
mg porczy mojego balkonu dosign, od tej strony si ustawia, gdzie gow trzymaam i
wosy mi zwisay, i czuam te kwiaty na twarzy. Codziennie je cina i z pewnoci kolce
odamywa, bo tylko wiey powiew czuam. Budziam si, na ratuszowym zegarze

odgadywaam, e ju czwarta. Wzrok wytaam, eby go jeszcze zobaczy, jak midzy

swoimi osami do rzeki szed, pki mi z oczu nie znikn, a pniej przez cay dzie t ran
gazk ze sob nosiam.
Zapytaam raz Praxedisa:

Suchaj, kto mi co dzie gazk ry na gr wrzuca?

Aha, to sobie poganiacza osw za narzeczonego wzia... To ci go przyprowadz.

Przyprowadzi go ktrego popoudnia; mia chyba ze siedemnacie lat ten chopak. Oczy
mia oliwkowe, szczupy by. Wcalemy ze sob nie rozmawiali, tylko ten parobek arty sobie
stroi z niego i ze mnie.

Dobra, dobra, e te nie wiedziaem, e to twoja narzeczona, brachu.

Nie, braciszku, nic podobnego. Jakeby miaa by moj narzeczon, skoro ty mi

kazae, ebym j budzi? Tam, na dole, ledwo jej wosy widziaem.
Mwili do siebie bracie", bo si przyjanili, i po poudniu sobie spacerowali. Ja z nimi nie
chodziam, nie miaam sposobnoci. Patrzyam tylko, jak odchodzili. Objci szli,
rozradowani. A ja si nigdy z robot upora nie mogam. Dopiero jak wszyscy spa poszli, to
sobie ubranie praam. W nccy musiaam sukni zdejmowa, eby j upra i eby mi do witu
wyscha, bo j nazajutrz znowu wkadaam. Zniszczyo mi si w tym domu tych kilka achw,
co mi je moja macocha daa.
I dalej ten zwyczaj mia, eby mnie codziennie budzi, pki mnie moja chrzestna do Portu
Salina Cruz nie wysaa. Kto wie, moe ju umar ten chopak. Nigdy go wicej nie
zobaczyam.
Tam u mojej chrzestnej zachorowaam na osp. Piaskiem i wod w rzece si z niej
wyleczyam. Krost si takich dostaje, co strasznie swdz. Szam do rzeki i piaskiem cae
ciao szorowaam, gdzie tylko mogam dosign, namydlaam si i tak taram, e mi krew z
tych krost tryskaa. Do zimnej wody wchodziam i z t wod mi krew spywaa. Chocia mnie
bolao, szo o to, eby tego mikroba zabi. Zostawaam jeszcze przez chwil i patrzaam, jak
si krew w wodzie rozpywa. Takim sposobem si wykurowaam i take sol. Po kpieli sol
z cytryn si nacieraam, chocia mnie pieko. Mwiam sobie: Musz co takiego znale,
eby mi choroba odesza". A kto mnie mia, do diaba, leczy, jeli matki nie miaam? Bogu
tylko byo wiadomo, gdzie si mj tata podziewa. Dlatego 52
tak sobie musiaam w yciu radzi, na ile mi Bg rozumu nie poskpi. Jeli nie, to skd bym
na jedzenie wzia?
Niosam ktrego dnia misk z zimn wod, a tu nagle macocha mnie spotyka:

Ju wrci twj vini od maderystw, Jezuso!

I dopiero mi si przyglda:

Suchaj, dlaczego chodzisz taka umorusana? Dlaczego si nie przebierzesz?

Bo nie mam w co si przebra. Wczoraj nie zdyam sukni upra.

Jak to, nic ju nie masz?

Ju mi si ubranie wydaro.

Co takiego? Przecie ci tyle sukienek daam!

Tak, ale tylko ta mi zostaa, co j nosz, w nocy j pior, eby mi wyscha do rana.
Rozgniewaa si moja macocha i mojemu tacie powiedziaa:

Mwicie, e ja jej nie lubi, ale wanie przez to, e j lubi, twardo j trzymaam... A
teraz za darmo haruje, bo nawet jednej sukienki sobie nie zarobia.
I przysza do mnie, do domu mojej chrzestnej, i przede mn usiada:

Suchaj, Jezuso, mwi twj ojciec, e ciebie nie lubi. Moja mama tak samo mwi, e
ciebie nie lubi. Gdybym ci nie lubia, wcale by mnie to nie obchodzio, jak sobie rad
dajesz, ale e ci lubi, to nie pozwol, eby si swoim rozumem rzdzia. To masz robi, co
ja ci przyka. A dlatego ci bij, bo nie chc, eby nieukiem zostaa.

I wdziczna jej jestem, prosz pani, chocia takie od niej baty dostawaam, bo co by ze mnie
byo, gdyby mnie nie nauczya, chociaby byle jak, statki zmywa, chociaby byle jak
bielizn pra? Z czego bym si utrzymywaa? Co by si ze mn stao? To tak jak z t szko.
Macocha chciaa mnie do rzdowej szkoy posa, ale tata by za bardzo... no, po prostu
bardzo by gupi, co tu w bawen owija, zakuty mia eb, bo si nigdy czyta nie nauczy.
Gdyby mia troch rozsdku, toby powiedzia: Niech wie, jak si nazywa, niech czyta
potrafi, niech si nauczy, gdziekolwiek by miaa i, eby chocia litery poznaa..." 53
Ale tata powiedzia, e do rzdowej szkoy nie pjd, nawet gdyby tam lepiej uczyli ni u
zakonnic, bo on nie jest protestantem. A co miaa do tego protestancka wiara, jeliby mnie
czyta nauczyli? Od malekoci syszaam, jak si ze sob arli; kcili si i kcili, e
protestanci s tacy, a katolicy owacy, a ja nic, tylko sucham, bo mam dugie uszy, huzia na
diaba, huzia, ale wcale tego diaba nie przestraszyli, bo od dawna ju ze sob wojuj i koca
nie wida. Do dzisiaj nie wiem, o co w tych ktniach chodzi, co tylko ludziom w gowie
mc, ale z winy tego przekltego protestantyzmu do szkoy mnie nie posali, tylko do
zakonnic, co mnie nigdy pisa ani czyta nie nauczyy. Tylko modlitwy odmawia. Jak
pomyl o tych zatraconych zakonnicach, to piorunami bym w nie miotaa, bo mi kazay
klcze na balkonie od ulicy, na kupie fasoli, kukurydzy czy grochu, albo na ziarenkach
hormiguero 22, i ole uszy mi na gowie wieszay. Pewno, e si od tego jeszcze bardziej
harda zrobiam i mciam si na nich, kulki z gumy do ucia na awkach im kadam, eby im
si spdnice przylepiy, albo je za kaptury cignam. Nic innego mi wtedy do gowy nie
przychodzio, ale gdyby mi je teraz kto przyprowadzi, tobym moga nimi ulic zamiata, bo
peno szmat na sobie maj i do miote s podobne.
Modlitwy mnie nie obchodz, a przynajmniej takie, jakie si wtedy odmawiao. Jedno czy
drugie sowo zapamitaam. Chciaam tylko, eby mnie czyta nauczyy, a im wcale na tym
nie zaleao. A teraz co mi po tym? Na cmentarz ju si wybieram. A i to, jeli si dla mnie na
cmentarzu miejsce znajdzie.
Moja macocha to bya inna osoba. Ksztacona. Jej mama, senora Fortunata, taka sama bya
ciemna jak mj ojciec, Indianka z mowy, po zapotecku mwia, ale moja macocha i t mow
znaa, i hiszpask, bo jaka by nie bya senora Fortunata, do szkoy j posaa. Takie miaa
szczcie. Ale dla mnie ju ratunku nie byo. Znowu si mj tata urwa. Moja chrzestna
postanowia mnie do Portu Salina Cruz wysa, do swojej crki, co si za wojskowego
wydaa.
" Hormiguero rolina spotykana na wybrzeu Oceanu Spokojnego w Ameryce rodkowej i
Poudniowej. Kora ma zapach czosnku std nazwa alllodora. W rozwidleniach gazek
tworz si zgrubienia, w ktrych gnied si mrwki.

Celerina niaki potrzebuje. Pojedziesz do niej, Maria de Jess.

A e mj tata tym razem Emiliana ze sob nie zabra, tomy we dwjk do Salina Cruz
pojechali. Tam go powierzyam Benicie, jednej seorze rodem z Oaxaca, eby mi go do pracy
przyuczya, a e bardzo to byo posuszne dziecko, to si tam wyrobi. Ta senora na
wiskiego rzenika go naja. Chocia Emiliano by starszy ode mnie, to mnie sucha, moe
dlatego, e jedyn byam przy nim kobiet, a moe taki mia instynkt. Jak mu gdzie kazaam
zosta, to tam zostawa. Bielutki by Emiliano, mojej cery, zarost mia gsty jak tata, due
oczy, oliwkowego koloru. My mielimy czarne oczy. On by najlepszy i najbardziej mikki.
adne z nas nie byo do niego podobne. Nigdy Emiliana nie zbiam. Taki by z tego Emiliana
agodny braciszek; bardziej mdy od kawaka cukru. Jeli mu tata powiedzia:

Ju dwunasta w nocy, Emiliano.

Tak, tatusiu.
eby bya dwunasta w poudnie, rce skada: Tak, tatusiu".
Ja nigdy taka nie byam. A on powtarza z tymi zoonymi rkami: Tak, tatusiu, ju
dwunasta w nocy". A tu soce pray. Nigdy mu si nie sprzeciwia. A mnie si kpiny

trzymay. miechem zaraz wybuchaam: Ha ha ha! Ha ha! To dwunasta w poudnie,

zawracanie gitary, ani to dwunasta w nocy, nic podobnego".
To si mj tata odwraca.

Po pysku ci spior.

Dobra, spierz mnie, jeli potrafisz...

Nigdy mnie tchrz nie oblecia, nigdy i przed nikim. A jak kto si ze mn zadaje, a strach go
obleci, to mu w pity pjdzie. Tacie te si stawiaam. Emiliano by taki mdy z dobroci. Ale
na nic mu si to nie zdao, e on jeden si nigdy tacie nie sprzeciwia. Susznie powiadaj:
ugaskanego konia lada kto dosidzie, a dobry czowiek gupiemu brat.
VI Przez dugi czas byam w Salina Cruz i wnuczta mojej chrzestnej niaczyam. Mj tata,
co to najpierw do maderystw przysta, wrci do wizienia
w Tehuantepec, na swoje dawne miejsce, jako policjant, ale moja macocha i jej mama ju tam
na posadzie nie byy. Nasta nowy dyrektor wizienia ze swoj rodzin.
W Salina Cruz byam niak, ale nawet pensji nie dostawaam. Jedenacie czy dwanacie lat
miaam, jak bya Interwencja Amerykaska23 i nie wiem, czyby mi to na dobre, czy na ze
wyszo, ale nie brakowao kawalerw, co si ze mn eni chcieli, a przynajmniej spomidzy
Chiczykw, tych co na statkach przypywali.
Jak ju o Chiczykach mowa, to si znalaz jeden, modziutki chopaczek i bardzo adny. Mia
swj sklepik naprzeciwko i po sprawunki tam chodziam. Na arty to mwi czy na serio, kto
wie, ale za kadym razem, jak do sklepu wchodziam, eby co kupi, zaraz si przymawia,
e si chce ze mn eni, a ja, poniewa nie rozumiaam si na tym, to odpowiedziaam mu
jednego wieczoru:
Nie, wariat z ciebie, ale jeli ci si eniaczki zachciao, to sobie narzeczonej poszukaj, a
bd twoj matk chrzestn.
Przyzwyczaiam si ju do tego, e albo matk chrzestn byam, albo miaam matki chrzestne.
Kumotrw i kum nigdy mi nie brakowao. Teraz to mi si z tego mia chce, to dopiero,
Chiczyk chcia mnie na narzeczon, a ja mu si na matk chrzestn ofiarowaam.
Teraz na staro zrozumiaam, e mu byo do eniaczki pilno, bo jakby mia dzieci, toby si
nie czu tak bardzo Chiczykiem. Z pitnacie dni przeszo i poszymy do sklepu, crka
mojej chrzestnej i ja, a on zza lady z seor si wita i do mnie powiada:
" Interwencja Amerykaska Stany Zjednoczone popieray zbrojny ruch maderystw"
przeciwko Porfirio Diazowi i armi konstytucyjn" Venustiana Carranzy przeciwko
generaowi Victorianowi Huerta, m. in. w imi interesw amerykaskich towarzystw
naftowych, bowiem zarwno Diaz, jak Huerta fa-woryzowaU kapitay europejskie.
Amerykaska piechota morska okupowaa port w Veracruz 21 kwietnia 1914, aby nie
dopuci do wyadowania broni przeznaczonej dla armii Huerty, ktr przywiz niemiecki
statek Ipiranga. W padzierniku 1915, po ostatecznym zwycistwie Carranzy i ustpieniu
Huerty (15 lipca 1915), prezydent Stanw Zjednoczonych Wilson nakaza wycofanie
oddziaw piechoty morskiej z Veracruz.

No i co, Jesusita, by mojo ziono czy nie?

Zwariowae do reszty. Ju ci mwiam, eby sobie znalaz narzeczon, a ja ci do

chrztu poprowadz.
Tak to sobie niewinnie powiedziaam, w obecnoci senory.

Nie, bo jak ty nie chcie, to ja ju mie narzeczona.

A, przeklty Chiczyk, ju sobie drug znalaz! A na to odzywa si senora Celerina:

Jeli ci ona przyrzeka, e bdzie twoj matk chrzestn i sowa nie dotrzyma, to my
bdziemy twoimi chrzestnymi rodzicami.

Plawda to, senla Celelinita?

I na tym stano. Strasznie mu si do lubu spieszyo. Podobno bardzo si lubi eni i
dlatego tyle tam luda, a kobiety jak krlice za jednym razem czworo maych Chiczykw

rodz. W kadym razie, jak mwi, bardziej mu na mnie zaleao, bo zanim si z inn oeni,
o mnie si stara. Ale ja si uwziam, e nie i nie, moesz na mnie patrze, ale rce przy
sobie.
Lubi j czy nie lubi, grunt, e si z ni oeni. A e nikogo ze swoich w Salina Cruz nie
mia, wesele si wyprawio w domu tego porucznika artylerii, co by mem crki mojej
matki chrzestnej, Celeri-ny. Oczu ze mnie nie spuszcza, a jego narzeczona tymczasem
pulque24 trbia i glua do shuba. Juan Lei si nazywa, ten chiski podrywacz. Nigdy go nie
zapomn, bo takie mia mae oczy, a tyle nimi strzela.
Crka mojej chrzestnej, senora Celerina, nie bya dla mnie za, ale mi nie zapacia. Tyle
tylko, e jadam jeszcze przed nimi, bo kiedy jedzenie dla dzieci szykowaam, to si przy tym
poywiam. Tote jak pastwo do stou zasiadali, ja ju si dawno na" Pulque tradycyjny meksykaski napj alkoholowy. Otrzymuje si go z soku agawy,
nazywanego aguamiel, ktry zbiera si z rodkowej czci odygi agawy po ciciu
kwiatostanu i wydreniu w tej odydze podunego rowka. Sok ten poddaje si fermentacji w
wielkich zbiornikach zrobionych z nie wyprawionej skry woowej. Pulque zawiera od 4 do
Vh alkoholu; jest to pyn biaawy, cigliwy, o przykrym zapachu. Czsto zaprawia si pulque
sokiem owocowym; jest to pulque curado,
jadam. Robota !nie bya bardzo cika, bo tylko koo dzieci chodziam, ale wszystkie ich
pieluszki i ubranka musiaam w nocy pra i prasowa. Najmniejsze do parku prowadziam,
starsze do szkoy. Wszystkie picioro czyciutko trzymaam. Przebieraam je rano, w
poudnie i po poudniu. O czwartej znowu je przebieraam, eby je do ogrodu zabra. O pitej
z nimi wracaam, jeszcze raz je kpaam i myam ojowym mydem, kolacj im dawaam i
spa je kadam. Po kpieli bardzo lubiam im wosy ukada. Byy wtedy w zwyczaju dugie
wosy i dzieciom na rodku gowy pukiel si robio, eby koniuszek na czoo spada.
Doprawdy adne byy te dzieci, wystrojone. I dobrze si musiaam nad tymi puklami
napracowa! Najpierw si moczyo wosy w wywarze z siemienia lnianego, na trzcin si
nakrcao i wychodziy pukle okrglutkie, sztywniutkie. Nie podobay mi si proste wosy,
nie, nie, bardzo brzydko wygldaj! I tak przez cay dzie te dzieciaki pucowaam: a tu guzik,
a tu konierzyk, a tu pukle nawin, a to jakie gup-stewko, to w t, to wewt, byle tylko nie
rozrabiay, ebym moga swoje robi, cicho bdcie, bo smok po was przyjdzie, cichutko, ani
mru mru. Prcz tych skrzatw nie miaam do kogo ust otworzy, metate byo moim jedynym
przyjacielem. Z tego si to bierze, e taki ze mnie mruk. Dopiero teraz, na staro, troch
mwi zaczam.
Jednego dnia przysza do mnie przyjacika mojej mamy nieboszczki, dona Luisa.

Wyobra sobie, Jezuso, e twj tata ju twoj macoch rzuci. Koo Salina Cruz si
wczy, na wzgrzu drewno na wgiel wypala i w niedziel schodzi, eby ten wgiel na targu
sprzeda...

A Emiliano?

Z nim razem mieszka.

Zabra go od senory Benity?

Tak. Ju go oeni...

Jake go mg oeni?

A tak, na si go oeni, bo teciowa twojego brata to kochanka taty.

Razem si ta rodzina trzymaa! Jak tam byo naprawd, nie wiem, bom na wasne oczy nie
widziaa, 58
ale mimo wszystko si ucieszyem na sam myl, e tat zobacz. Poegnaam si z seor
Celerin i wybieramy si na to wzgrze z do Luis. Przyszam do owego rancza i
zapytaam o tat; po chwili on z domu wychodzi, ale nas do rodka nie wpuszcza.

Po co tu przysza?

Przecie ciebie szukaam, vini...


Kto ci mj adres da?
Nic mu nie odpowiedziaam.

Nie masz mnie po co szuka, bo ju moj crk nie jeste.

Zo mnie wzia.

Jak to, twoj crk nie jestem?

Nie mam adnej crki, wyno si!

To mu wtedy powiedziaam:

Aha! Nie jestem twoj crk? To eby wiedzia, e ty mi te ojcem nie jeste.
I na picie si odwrciam.

To kwita jestemy! Nie myl tylko, e jeszcze kiedy bdziesz ze mn gada!

Dlatego ebym z pieka nie wyjrzaa, jeeli tamta baba nie bya jego kochanic. Oby im Bg
odpuci. Przez to, e si Emiliano oeni, bo mu si nie chcia sprzeciwi, nie tylko by jego
synem, ale jeszcze przyszywanym ziciem. I drzwi nam przed nosem zatrzasn, mnie i doi
Luisie.

Idcie sobie, zabierajcie si, bo nie ma tu dla was miejsca!

To mi wtedy powiedziaa doa Luisa:

No to... no to... chodmy, bo to nieczysta sprawa, lepiej ju sobie pjdziemy i

zapomnij raz na zawsze, e by kiedy jaki Filip Palancares.

Ju go pochowaam.
Emiliana nie zobaczyam. Moe tam gdzie w lesie wiee drwa rba.
Taki go los spotka, bo by ulegy. Pomylaam: On si mnie wypar. Dobra, to niech tam
sobie zostan, kady przy swojej dziwce". Co tydzie schodzi na d Emiliano na targu drwa
sprzedawa, ale nigdy go nie spotkaam. On mnie nie szuka, a ja go te nie. Z mioci za nim
nie usychaam. Ale on i ja razemy si chowali od malekoci, tote jego jednego kochaam.
Tak, jego jednego.
Poszam na sub do jednej seory, Francuzki,
a w ssiedztwie mieszka pukownik, porfirysta 25. Pamitam, e ta senora co chwila mi
mwia:

Przynie cierk.
Tylko to miaa w gowie. Ale tam, gdzie si chowaam, cierek si nie uywao. To si ta
kobieta na mnie zocia:

Mwi do ciebie, eby mi cierk przyniosa!

Dzieci s wcibskie, strasznie rezonuj i wszystko
chc wiedzie. Bya tam krata z kolczastego drutu i po drugiej stronie mieszka pukownik ze
swoim ordy-nansem, Kandydem; ten ordynans bardzo lubi ze mn rozmawia. Te tam za
niak by, dzieci pilnowa. Wic jak si dzieci tej Francuzki i tego pukownika schodziy,
eby si razem bawi, to my gadu gadu, chocia wcale nie gustuj w takim pleceniu trzy po
trzy, ale ten Kandyd to by leciwy senor, w wieku mojego taty, pod trzydziestk, moe mia
trzydzieci pi at, i jak si mia, to i mnie do miechu pobudza. Hen, daleko si ten miech
rozlega. Dzieciom bajki opowiada, a ja im robiam przedstawienie, gupstwa, co mi do
gowy przychodziy, i jeszczemy si bardziej ze miechu pokadali ni te dzieci, co si nam
tylko przyglday. Czasem mwi: Powiesimy je". Hutawk zbudowa i z caej siy je buja.
A ja wtedy lubiam na drzewo si wspi i gazkami dzieci po twarzy smaga, ale ich mamie
te zabawy do gustu nie przypady. Trzech synw miaa, okropne z nich byy wintuchy.
Nosiam wtedy huipil28 i tehuask
B Porfirysta zwolennik dyktatury Porfirio Diaza (1830
1915). Diaz, Metys rodem z Oaxaca, wsawi si walkami partyzanckimi przeciwko
dyktatorowi Santa Anna oraz w kampanii Benito Juareza przeciwko wojskom francuskim
przysanym do Meksyku przez Napoleona III, ktry narzuci Meksykowi cesarza"

Maksymiliana Habsburga. Po mierci Juareza Porfirio Diaz dokona zamachu stanu i obj
wadz. Zaprowadzi rzdy mocnej rki; przy pomocy silnej policji guardias rurales 1 wojska pooy kres anarchii,
narzuci zmian konstytucji, dziki czemu mg sprawowa nieprzerwanie, kadencja za
kadencj, wadz z wyjtkiem okresu 188084. Przy pomocy masowego napywu
kapitaw, gwnie brytyjskich i amerykaskich, rozbudowa sie kolejow i unowoczeni
kopalnie; za jego rzdw Meksyk przystpi do wydobywania ropy naftowej na skal
przemysow. Po zwycistwie rewolucyjnego ruchu pod przewodem Madera zoy wadz 24
maja 1911 i wyjecha do Europy. Zmar w Paryu w 1915.
Huipil luna baweniana bluzka bez rkaww, wycita, noszona na wierzch, bogato
zdobiona kolorowymi haftami. Jest to
spdnic. Tylko na to uwaaam, eby nie pobrudzi biaych falbanek, co ziemi sigay.
Bardziej byam czysta od tej senory, co si caa od brudu lepia, gdzie by jej nie dotkn.
Mnie moja macocha krtko trzymaa i nie w smak jej byo, ebym utytana chodzia jak
winia. W taki nawyk wpadam. A ta senora nie dawaa im si czsto przebiera, wic
dzieciaki nawyky do niechlujstwa. To jak ich dotkn? Obrzydzenie mnie brao. Francuzka
pozwalaa, eby si zapaskudzili, a pniej sama ich oczyci nie chciaa. To dlaczego ja
miaam ich szorowa? Ciaa mieli skorup pokryte, zaschnit ?Skorup.

Nie, tego nie bd mya.

Pac ci za to.

To ju wol, eby mi pani nie pacia, ale mnie pani nie przymusi, ebym rce
wtykaa, gdzie nie trzeba. Niech ich pani nauczy, eby si umyli, ale najpierw niech si pani
postara sama czysto chodzi, choby si kolb kukurydzy podetrze.
I tak si skoczya moja suba. Senora mi powiedziaa, ebym sobie precz posza, a ja w
nogi. Biegiem si puciam i w stron domu doni Luisy skrcam, a tu mnie spotyka po drodze
ordynans, ten Kandyd.

Dokd idziesz, moje ty rajskie jabuszko? (Tak mnie nazywa: rajskie jabuszko" albo
tehuanita").

A do domu.
Jaki ja miaam dom? Tak mu tylko powiedziaam, eby sobie nie myla, e nie ma mnie kto
przygarn.

A gdzie jest twj dom?

O, tam, prosto!
A mnie na rynek senor Kandyd odprowadzi i tam zosta, bo mia sprawunki zrobi, a ja
dalej w drog, a doszam do domu doni Luisy.

Ju jeste? mwi do mnie. Co si stao?

A nic, wypdzia mnie Francuzka.

Ledwo sobie poszam, zaraz do tej Francuzki polecieli i jej powiedzieli, e widzieli, jak si z
jakim onierzem prowadziam. Tak plotk rozpucili, a e w domu mojej macochy kwatery
nie szukaam, chocz stroju tehuanas mieszkanek Tehuantepec. Huipll bluzka sigajca talii opada
na dug perkalow spdnic, obszyt biaymi falbankami.
61
cia blisko byo do Tehuantepec, tylko pomaszerowaam dalej, do przyjaciki mojej mamy
nieboszczki, wic zaraz si taki znalaz, co mojej macosze Ewarycie zameldowa, e z
jakim onierzem sobie poszam. Naturalnie porzdnie si rozgniewaa moja macocha i
Francuzce zacza wymwki robi:

Skoro j pani do pracy wzia, to dlaczego jej pani odej pozwolia?

Bo adnego z niej poytku nie miaam... Niech pani popatrzy, z tamtej strony mieszka
ten onierz od siedmiu boleci...

Wychylia si przez krat senora Ewarysta i Kan-dyda te zbesztaa.

O nie, senora, ja paskiej crki nie uprowadziem. A jeli pani takie rzeczy mwi, to w
wielkim jest pani bdzie, bo ja szedem po sprawunki i spotkaem j na drodze, wic j
zapytaem, dokd idzie, a ona mi odpowiedziaa, e do domu senory Luisy, ktra jest
przyjacik jej mamy... Wic to chyba pani przyjacika...
Ja temu ordynansowi nie powiedziaam, e mi matka umara. Moj macoch zna jako moj
mam i nie wiedzia, e dona Luisa bya przyjacik mojej mamy nieboszczki, mojej wasnej
mamy, tej, co mnie urodzia...
Smacznie sobie spaam na wielkim stole, kiedy si moja macocha zjawia. I zaraz do mnie z
piciami, jak za dawnych czasw.

A ty bezwstydnico! Dlaczego do domu nie przysza, tylko cudze progi obijasz?

Niech pani posucha, senora wtrcia si dona Luisa ja znaam mam tej
dziewuszki, rodzon mam. Nieche pani zrozumie, e to jeszcze dziecko... Przygarnam j,
bo jej przecie na ulic wyrzuci nie mogam...

Nie, nie, ale mi powiedzieli, e sobie z jakim onierzem posza...

adnego onierza tutaj nie byo! Bardzo le pani powiedzieli.

Przedtem ju tego onierza na spytki wzia, wic nie miaa miaoci dalej si przy swoim
upiera, ale si mnie ze sob zabraa. Dona Luisa mnie nie obronia, bo czua, e nie ma do
mnie adnego prawa. Zreszt nie znaa mojej macochy. Pierwszy raz j
zobaczya. Poszam do doni Luisy, bo to bya jedyna osoba, ktra w pierwszej potrzebie
moga o mnie zadba, ale bya ktliwa, dugi miaa jzyk, lubia plotki, zawsze na
przeszpiegi chodzia i tylko wygldaa na ulic, eby zobaczy, kto przechodzi, a kto nie
przeszed.
Po drodze zapytaa mnie moja macocha:

Gdzie si twj tata podziewa?

A bo ja wiem.
Jake jej miaam powiedzie, e z inn kobiet yje? Nie powiedziaam jej te, e mnie tata
przepdzi i e si mnie wypar jako crki. Ju lepiej dla siebie wszystko schowaam. Wanie
miaymy wsi do pocigu do Tehuantepec, kiedy senorze Ewarycie wiadomo
przynieli, e inna tehuanka, co gringa 27 za ma miaa, do pracy mnie chce wzi. To mi t
prac zaatwia i zostawia mnie w Salina Cruz z on tego gringa.

Suchaj, Jezuso, a gdzie twoje rzeczy?

Na tamtej subie zostawiam.

Posza po nie moja macocha. Francuzka jej powiedziaa, e jestem pyskata.

Taka ju jest, senora. Nie po to si urodzia, eby sobie po gowie jedzi pozwalaa.
A zreszt, jak si nie spodobaa, to lepiej, e sobie posza...
Tej onie gringa w kuchni pomagaam. Babeczki mnie piec nauczya, tyle e si wtedy na
filianki odmierzao, a nie jak teraz, e wszystko na oko si wlewa. Jaja si ubija z masem, z
mlekiem i z cukrem, a pniej si mki dodaje i mleka i si uciera, uciera, uciera, pki si nie
zaczn pcherzyki robi, wtedy si do formy wlewa i do pieca, ale eby nie by za gorcy.
Teraz nie mam pieca, to mi si ich nie chce robi, ale ten przepis dobrze sobie zapamitaam.
Kiedy pani zechce, to go pani dam, tylko niech pani zwaa na te filianki. Bardziej lubiam
gotowa ni durne dzieciaki niaczy.
Od maego po hiszpasku mwiam. Od mojej macochy nauczyam si zapoteckiej mowy, bo
tehuank bya, ale i tak i tak mwi umiaa. Do dzisiaj japoski rozumiem, kataloski,
francuki i angielski, bo
" Gringo w pierwotnym znaczeniu: cudzoziemiec, osoba nie mwica po hiszpasku.
Potocznie: pogardliwe okrelenie Amerykanina. 63
u gringw suyam. Jak by to rzec, u samych cudzoziemcw pracowaam, a ci tutejsi zawsze
mnie jak obc traktowali.

Jednego dnia w obiadow por, kiedy wanie podawaam do stou, ten sam Amerykanin, co
mia wasn przysta, opowiada, e jakiego onierza zastrzelili. O pitej po poudniu go
zabili na mojej przystani".
Jak na drugi dzie na targ poszam, jaki poskra-miacz wy u wejcia sta i do ludzi gada, a
ja gapiam si na niego, jak te we pod koszul trzyma i jak mu si koo szyi okrcay, a
mnie spostrzega senora Benita, ta z Oaxaca, co jej Emiliana powierzyam, i mnie zawoaa.
Ale e mnie te we urzeky i oczy w nie wlepiaam, ona do mnie mwi i mwi, a ja jej nie
sysz. W kocu si rozzocia, ze swojego straganu z misem wylaza i powiada:

Mwi do ciebie czy nie? Moe ci nie woaam tyle razy, a ty wcale na mnie nie
uwaasz? Twego brata wczoraj o pitej po poudniu zabili, to jeeli go chcesz ostatni raz
zobaczy, prdko na przysta biegnij. Trzy wagony tam stoj, a w nich przy trzech
nieboszczykach w nocy czuwali. W pierwszym ley ten, co na osp umar, w drugim inny, co
go noami zadgali, a w trzecim wagonie jest twj brat, co go na mier ukatrupili. Po ladach
od kul go poznasz.
Kosz tam zostawiam i w te pdy na przysta poleciaam. I wtedy na wasne oczy si
przekonaam, e go zabili. Sztywnego go zobaczyam i zaraz mi mwi onierze:

Ojej, senora, wspczujemy pani z powodu ma, co go pani zabili.

Odwrciam si i popatrzyam na tego onierza, co w imieniu wszystkich gos zabiera:

Mj m? Durniu jeden! W jaki sposb miaby, moim mem by? Co, nie widzi pan,
e to mj brat?
Przecie mnie nie znali i nie mogli odgadn. Wiedzieli, e by onaty, to mnie za jego on
wzili, ale ona nie przysza go oglda. Nie dali jej zna. Przynajmniej adnej takiej nie
widziaam, co by tam przysza o niego si upomnie. Dlatego jak zobaczyli, e go objam i
zaczam paka, pomyleli, e to ona. Powtarzali, e mi kondolencje skadaj, bo go taka
mier spotkaa, i ebym si ze swoim losem pogodzia, i kto wie, jakie jeszcze bzdury wygadywali, jak to byo w zwyczaju, po to tylko, eby
niewinitka udawa, pkim si nie zbiesia, a wtedy odwrciam si do nich i na cay gos im
wygarnam:

ona, jaka tam ona! adna wdowa Palancares czy wdowa po Juanie Polainas!
Jeszczecie nie ska-powali? Siostr jego jestem.
Zamilkli, a ich szef mnie pyta:

To pani jest crk senora Palancaresa? To pani jest crk Filipa?

Tak, senor, to ja.

Chocia pokcona byam z tat, to nie mogam si wypiera, kiedy mnie jego szef pyta. I po
chwili przyszed tata. Stan pod wagonem, a mnie krew ze zoci zalaa i wyszam:

Ju mojego brata widziaam. Ju sobie pjd.

Zawoali go wtedy:

Synowa to paska czy crka?

I wyranie odpowiedzia:

To moja crka.
Nie wiedziaam, e mj brat by onierzem, i nigdy dobrze nie zrozumiaam, jak si to stao.
Dlatego wcale mnie nie tkno, kiedy ten senor, gdzie suyam, powiedzia: O pitej po
poudniu jakiego onierza zabili. Pniej mi opowiedziaa senora Benita, ta z Oaxaca, co
przez ca noc w wagonie kolejowym przy nim czuwaa:

Ty wiesz, jaki jest twj tata... Do carransistw 28 si zapisa, a e nie mia kogo ze
sob do rewolucji cign, to zabra Emiliana. onierza z niego zrobi
" Carransici zwolennicy Venustlana Carranzy. Carranza (18591920), zamony
waciciel ziemski, urodzony w pnocnym stanie Coahuila, peni rne urzdy podczas
dyktatury Porfirio Diaza. Przystpi do ruchu rewolucyjnego Madera, by ministrem wojny w
jego rzdzie, pniej zosta gubernatorem stanu Coahuila. 26 marca 1913, w miesic po

zamachu stanu Huerty i zamordowaniu Madera, Carranza pierwszy wystpi przeciwko

uzurpatorowi i ogosi Plan de Guadalupe" wzywajcy do utworzenia armii konstytucyjnej i
do zbrojnego powstania. Po-pad w konflikt z ludowymi przywdcami Franciskiem Vill i
Emilianem Zapat, ktrzy pocztkowo go popierali. 11 marca 1917 zosta wybrany
prezydentem Meksyku. Za jego rzdw, 5 lutego 1917, Konstytuanta uchwalia najbardziej
postpow w owym okresie konstytucj zapowiadajc reform roln i ustanawiajc szereg
praw socjalnych korzystnych dla robotnikw. Konstytucja ta gwarantowaa pastwu prawo
wywa5 Poniatowska
i zapowiedzia, e tam gdzie trupem padnie, musi i twj brat umiera.
Mj tata i Emiliano byli w eskorcie Jesusa Car-ranzy29 i kto wie z jakiego powodu kaza im
genera w Salina Cruz obozem stan. od im wypacili i mj brat poszed sobie w karty
pogra, w albures czy w conquin i, jak zrozumiaam, wygra z innym onierzem, a ten do
przegranej nie chcia si przyzna i do niego strzeli. W taki sposb zosta zabity Emiliano
Palancares. Ludzie si za morderc w pogo pucili, ale go nie zapali. Pod ziemi si zapad.
O wicie zaczli go wypatrywa tymi szkiekami, co wiato rzucaj, ale mwili, e tylko goe
kamienie zobaczyli.
Na mj rozum jaka jasno go otoczya i nigdzie si nie pokaza. Umar mj brat i tyle,
nawet nie mia go kto pomci. Ten co go zabi, trupem go pooy, raz na zawsze go
zakatrupi. Nie byo sposobu, eby go przed sdem postawi... Wszystko mi to opowiedzieli,
ale bo ja wiem, jak to Bogiem a prawd byo?
Senora doczeka si mnie nie moga, bo gringo o dwunastej w poudnie na obiad przychodzi,
kiedy wrciam i jej powiedziaam:
Tu s sprawunki, senora, ale nie bd gotowa, bo mi brata zabili i id do niego...
W taki sposb sub rzuciam, wszystko zostawiam. Jak staam, tak sobie poszam. W
ssiednim domu nieboszczykw zapisywali. Ju go z wagonu przywieli.
Weszam. Zobaczyam tat, ale ani do niego nie podeszam, ani si o niego nie zatroszczyam.
Dowdszczania wasnoci prywatnej oraz ograniczaa przywileje kapitau zagranicznego. 21 maja
1920, kiedy Meksyk rozdarty by walkami wewntrznymi rnych odamw ruchw
rewolucyjnych, Carranza zosta zamordowany przez onierzy nasanych przez jego
przeciwnikw politycznych.
" Genera Jess Carranza brat Venustiana, Jeden z dowdcw armii konstytucyjnej",
ktry do koca 1914 walczy z oddziaami Francisca Villi. Kiedy wybuch bunt, podniesiony
przez gubernatora stanu Oaxaca, Josego Ins Davila, Jess Carranza zosta przez jego
onierzy wzity do niewoli. Venustiano Carranza, ktremu postawiono ultimatum: jeli nie
powstrzyma ruchu swoich wojsk, jego brat zostanie rozstrzelany, odrzuci je i Jess Carranza
zosta zabity w styczniu 1915.
cy si z nim ukadali, a ja zapytaam jakiego onierza:

O ktrej pogrzeb, nie wie pan?

Mnie si zdaje, e go koo drugiej po poudniu pochowaj, bo go teraz zabior, eby

mu sepcj zrobi.

Sepcj?

A tak, eby go pokroi.

Mj tata by tam w sdzie, razem z bratem nieboszczykiem, i na zawiadczenie czeka. Z tego
sdu na ppitro Emiliana zabrali, gdzie im sepcj robi. Jak zobaczyam, e mu maj ciao
otwiera, objam mego brata, eby go nikt nie mg ruszy. Tumaczyam, e im pozwol,
jeli mu ycie przywrc, a jak nie, to go nie powinni sieka. Krzyczaam, e co im z tego
przyjdzie, jeli go rozkroj, e nie chc, eby sieczk z niego zrobili, e nie maj si na nim
uczy, a e wcale na mnie nie zwaali, ataku dostaam i upadam na ziemi. To mnie wtedy

od ciaa oderwali i oddali mnie tacie. Opowiedzia mi pniej, e ju o t sepcj nie dbali,
tylko o mnie, bo si caa sina zrobiam i nie mogli mnie dobudzi. Nie wiedzieli, w jaki
sposb mi maj ycie przywrci, i przestraszyli si, to si mj tata te przestraszy. Kiedy o
trzeciej po poudniu oprzytomniaam, ju by Emiliano powiartowany, zeszyty i w caoci do
trumny woony. adne ale" do nich nie przemwi, wiartuj i potem kawakami w trumnie
ukadaj.
Przez wiele lat takie ataki na mnie przychodziy. Kiedy si atak zblia, czuam, jak mi si
szczki zaciskaj i oddech mi zapiera. W tym momencie jak mi si szczki zwieray, dawaam
znak, eby mi dali wicej powietrza czy troch wody, a jeli nikt si nie zatroszczy, to na
ziemi padaam i caa byam pniej potuczona. Podnosili mnie na ulicy czy gdzie popado,
ale nie mogli mnie utrzyma, bo byam bardzo cika i duo siy w sobie miaam. Jak martwa
na ziemi si waliam, bez ycia, jak kamie w studni. Dopiero w 1920 przestay mnie tak
nerwy ponosi.
Owego dnia kiedy umar mj brat, koo trzeciej po poudniu, do siebie przyszam i w tej rce
wat trzymaam z dwiema kulami. Do czego mi byy te kule potrzebne? I co miaam wtedy z
nimi robi? Lepiej by mnie z moim bratem zostawili. Wielkiego szczcia bym dostpia. Po
co miaam ycie dalej pdzi, sko- 67
ro ju mi si wtedy przejado? Pochowaliby mnie razem z moim bratem. Przynajmniej nie
doczekaabym tego cierpienia, co je teraz znosi musz.
Widziaam, jak trumn z moim bratem do wody wrzucili, a pniej j ziemi zasypali. Jeszcze
cakiem przytomnoci nie odzyskaam, ale pamitam, e go w wodzie pogrzebali; woda z
morza do tego dou przeciekaa. Bya ju pita po poudniu, kiedymy z cmentarza wyszli, i
tego samego dnia pod wieczr wyruszyo do Meksyku wojsko generaa Jesusa Carranzy, do
ktregomy naleeli, i mwi, emy naleeli, bo od tej chwili znowu z moim tat byam.
Powiedzia, e jak ju mu syna zabili, to mnie take straci nie chce.
W tym czasie kiedymy byli na pogrzebie, genera Jess Carranza musia do Meksyku jecha.
Z generaem Pascualem Morales y Molina si dogada, eby mu onierzy poyczy, a ci
ludzie, co byli na pogrzebie, mieli pod rozkazy generaa Morales y Molina pj, mona
powiedzie, e te byli wypoyczeni. Wymienili si onierzami. Molinie wypado do
Acapulco jecha i tego samego dnia na statek nas wsadzili. Tylko to ze sob zabraam, co na
sobie nosiam. Nie poszam ani po swoje ubranie, ani po pienidze, ktre mi si za trzy
miesice naleay...
Niech wszyscy diabli wezm...
Pojechalimy z towarzyszami mego brata, z tymi wszystkimi, co go na cmentarz
odprowadzili. Genera Jess Carranza mia nas z Acapulco zabra, ale tego rana po raz ostatni
go onierze widzieli. Zanim do Meksyku dojecha, to go gdzie po drodze zabili.
VII Trzy dni i trzy noce pynlimy z Salina Cruz lo Acapulco. Wojsko spao pod pokadem,
w wielkiej izbie, jak statek dugi i szeroki. Tam si wszyscy rozlokowali ze swoimi
manatkami, jakby byli we wasnym domu, mczyni i kobiety, grubasy i chudzielce, i
wszystkie dzieci, co je ze sob onierze zabieraj. Do sali jadalnej chodzilimy partiami.
Czasem wazilimy na gr, a na pokad, eby morze oglda, i od tej wieoci, co mi twarz
chodzia, przyjemnie mi si robio. Na statku mnie nie mdlio, zemdlio mnie dopiero,
jakemy wyldowali. Pki byam na statku, nic nie czuam, okropnie mi byo w-soo. Podobao mi si, bo nas burza
omina, fale bardzo ostronie statek niosy i nic a nic si nie chybota. Na gr szlimy, eby
sobie pospacerowa. Ale ledwo mnie ldowe powietrze owiao, w gowie mi si zakrcio i na
ziemi upadam. Oczu nie mogam otworzy, bo jakie widzenia miaam, gowa mi koa
zataczaa, jakby z zawiasw wysza. Przez dwa dni nic nie jadam, nawet wody nie tknam,
bo mi si ziemia pod nogami trzsa i zaraz przez rce leciaam. Jedna senora, z tych na
wybrzeu, kazaa mi pi wod z cytryn i razem z jeszcze jedn ld mi na mzg kady. A ja

tylko leaam i oczu nie odmykaam: Niech si pani napije tej wody z cytryn, eby do siebie
przyj", a w jaki sposb miaam t wod pi, skoro ledwo szyj podniosam, ju w d
leciaam? Tak to przez trzy dni trwao i pniej ozdrowiaam. Nigdy wicej nie jechaam po
morzu. A teraz kiedy ju mier za progiem czeka, po co miaabym znowu na statek wsiada?
Chyba tylko w drewnianej skrzynce mogabym morskie podre odbywa.
Wyruszylimy o drugiej czy trzeciej w nocy, kiedy na pobudk trbili, i w chodzie
maszerowalimy, bo kiedy soce przygrzewa, zaraz poniektry udaru dostaje i na co im si
to przyda, jeli w omdleniu tam porzuceni zostan? Postj si robi w jakiej okolicy, pki pali
soce. Tylko jak jest bitwa, to przez cay dzie trzeba wojowa. Zawsze ogromnie lubiam
bardzo wczenie wstawa. Tata pieszo szed, wic musiaam z piechurami za nim draowa.
Niosam kosz z naczyniami, a buty miaam na wysokich obcasach, ale nie byy takie jak
szpilki, co je teraz nosz i tylko nimi podog dziurawi, tylko solidne obcasy. Te buty mi tata
u szewcw w Acapulco obstalowa, jedna para czarnych, druga brzowych i do tego
poczochy. Przez cae ycie poczochy si nosio; teraz dopiero zaczy chodzi z goymi
nogami i halka im spod spdnicy wyazi, ale dawniej nawet mae dzieci, roczne, w
poczochach chodziy, nikt owosionych ng nie pokazywa. Tylko ten koszyk w rku
niosam: talerz, filianka, dzbanek, jeden rondelek, eby w nim kaw gotowa albo co
usmay dla taty. Wicej statkw nie niosam, bo po co? Starczyo jednego talerza i filianki. Prowadzili nas pod eskort do
Chilpancingo, Iguali, Chilapy, a do Mostu w Ixtla; ruszalimy w drog o trzeciej, czwartej
nad ranem, zalenie od tego, dokd nam wypado zaj, i przychodzilimy na miejsce o pitej,
szstej po poudniu albo o sidmej wieczorem. Tam zostawalimy do nastpnego dnia, a o
wicie znowu ruszamy i naprzd, na drugi koniec wiata.
Nas, kobiety, w forpoczty posyali. Nosiymy dugie spdnice i wszystkie prcz mnie na
gowie miay somiane kapelusze. Ja tylko szalem si owijaam. Go-rcoci si nie baam.
Jelimy si przypadkiem na jakiego wroga natknli i nas pyta, ilu ludzi maj carransici i
czy maj broni pod dostatkiem, tomy mwiy, e wcale nie, e bardzo ich mao i e ledwo
ledwo maj amunicji; jeli byo dwa czy trzy tysice chopa, tomy mwiy, e tylko tysic.
Wszystkomy na odwrt gaday, a oni nic si nie miarkowali. Jeszcze nas ostrzegali:
Pospieszcie si, bo tutaj atak na nich przypucimy.
Dlatego nigdy nie widziaam, jak wyglda bitwa w piechocie, bo mnie tata zawsze wysya na
dwie czy trzy godziny wczeniej, zanim sam w drog rusza.
Ledwomy na miejsce przyszy, zaraz szykowaymy dla nich jedzenie. Dziesi czy
pitnacie kobiet nas byo, na samym przedzie, dalej sza przednia stra, co j pierwsze kule
ra. Za nimi tylna stra ju si do ataku na wroga szykowaa i w rozsypk sza, eby wroga
otoczy. Oficerowie midzy siebie rozdzielali wojsko, ktrym dowodzili. Na przykad, jeli
tysic ich byo, to kady oficer bra pod swoj komend pidziesiciu ludzi i na linii ognia
ich ustawia. Tyl-komy syszay, jak karabiny grzmiay, i widziaymy w powietrzu biae
oboczki jak kbuszki. Czasem taki by huk, e a w uszach dzwonio. Ale tylko tyle. Jak si
bitwa skoczya, trbili na zbirk, eby mie rozeznanie, ilu ludzi brakuje, z listy ich
wywoywali, a oni odpowiadali obecny", wedle tego, ilu kady oficer prowadzi. A jeli
ktry nie odpowiada, to znaczyo, e tam zosta, e wykitowa.
Zazwyczaj mymy si bitw nie przejmoway. W gow zachodziymy, co by im ugotowa.
Przychodziymy do wsi i jeli przypadkiem zastaymy tam ja- 70
k ludzk dusz, to nawet na nas patrze nie chcieli. Z caej wsi wszyscy do lasu gnali. Jeli
przychodzili zapatyci 30, to ich okradali, jeli carransici, to te rabowali, to czyj stron
mieli ci biedacy trzyma? Wszystkich si bali. Tak wic ani na nas nie czekali, ani nic nam
nie sprzedawali.
Nie bylimy rabusiami, naleelimy do konstytucyjnego rzdu carransistw i mielimy
powiedziane, e nie wolno ludzi okrada. Sam genera Pascual Morales y Molina to nam

powtarza. Zapatyci owszem, woy kradli i zabijali, straszne spustoszenia robili i bali si ich
chopi. Ukrywali si przed nimi i nawet ich wiateko nie zdradzio. Nikt ich nie uprzedza, e
onierze nadchodz, ale dobrze wiedzieli, kiedy mia przyj Zapata, a kiedy ci z oddziaw
Carranzy. Jeli wie bya po stronie carransistw, to nas jako tako przyjmowali, a jeli nie,
uciekali do lasu. W jednej z tych naszych wdrwek do Guerrero i z Guerrero koo pitej po
poudniu doszlimy do takiego miejsca, co si Agua del Perro nazywa. Ducha ywego tam nie
byo, wszyscy po grach si rozbiegli i zmierzch ju zapada. W lepiankach znalazymy
garnki ze smalcem, rondle z fasol, co si jeszcze gotowaa, i nixtamal31 woony do metate,
tomy zaZapatyci zwolennicy generaa Emiliana Zapaty. Zapata (18831919) pracowa jako peon
na hacjendzie. Gdy wybucho powstanie, stan na czele rewolucyjnego ruchu biedoty
chopskiej w stanach Morelos, Guerrero i Puebla. Pocztkowo popiera Madera, zniechcony
jednak brakiem radykalnych reform spoecznych w jego programie ogosi 25 listopada 1911
swj Plan de Ayala": wywaszczenie (za odszkodowaniem) trzeciej czci wielkich
majtkw ziemskich, przywrcenie ziemi wsplnotom chopskim, tzw. ejidos. Zapata
przyczy si do ruchu przeciwko generaowi Huercie; od polowy 1913 sprzymierzy si z
Vill przeciwko Carranzie, w ktrym widzia przedstawiciela obszarnikw. Zapatyci
narzucili Konwencji Rewolucyjnej" obradujcej w 1914 w Aguascalientes swj program
rolny; w grudniu 1914 Zapata wraz z Vill okupowali przez krtki czas miasto Meksyk. Po
kilku miesicach Zapata zerwa z Vill, wrci do stanu Morelos, gdzie przeprowadzi
autentyczn reform roln. Carranza po rozgromieniu wojsk Villi dy do pacyfikacji" stanu
Morelos i zainspirowa spisek przeciwko Zapacie. Zapata wpad w zasadzk: przyby do wsi
Tanancingo na zaproszenie pukownika Jesusa Guajardo, ktry rzekomo mia przej do jego
obozu wraz ze swymi onierzami. Guajardo kaza otworzy ogie i Zapata zgin wraz z
trzydziestoma onierzami.
M Nixtamal (z azteckiego: nextll popi i tamalll ta- 71
czy ten nixtamal uciera i placki na palenisko rzuca. Wdrapaymy si na gr, eby kur
naapa. Siedziay na swoich grzdach i oskubaymy je zaraz po zarniciu, cieplutkie
jeszcze, pniej opaliymy je na ogniu, opukaymy porzdnie, wypatroszyy i na kawaki
pokrajay. Na miejscu byy przyprawy, tomy je wymoczyy w occie z czosnkiem, z sol i
pieprzem, postawiymy na ogie wielki garnek ze smalcem, wrzuciymy te kury do niego,
eby si przyrumieniy, a na nich skra skwierczaa... Nigdy ju takiej smacznej kury nie
jadam jak wtedy. Na chybcika je ugotowaymy i na pewno dlatego takie pyszne mi si
wyday, e byam bardzo godna. Teraz gd mi nie dokucza, to mi nic nie smakuje...
W czasie tych wdrwek tata znalaz sobie now kobiet, markietank, co po koszarach
chodzia i go sobie przygadaa. Mj tata by mczyzn, wic musia by na kobiety asy.
Zawsze swoje babki mia, ale co prawda, to prawda, e zawsze je biam, bo za duo sobie
pozwalay, aroczne byy, awanturoway si po pijanemu i szastay pienidzmi taty...
Najbardziej mnie zocio, e przepuszczay fors taty, a tego ju cier-pie nie mogam, wic
tukam jego kochanice. A moe darmo mu daway? Pewno, e mg im si mj tata podoba,
ale nie na tyle. Fakt faktem, jedna z nich, Guayabita, zazdrosnym okiem na mnie patrzya.
Powiedziaam sobie:

Na pewno jest jego kochanic, skoro wszystkie pienidze mu zabiera.

Nie moja to bya wina, e kasjer mnie pienidze oddawa, bo si zmiarkowa, e tata ma inn
kobiet, a onierze skpy od dostawali. Wiedziaam, e musz tacie papierosy kupowa,
jedzenie mu gotowa, ale z jakiej racji miaam Guayabit utrzymywa?

Dziwnym trafem twoja crka ca fors dla siebie bierze! To twoja kochanica!

Nieprawda.
Powiedzia jej tata, e nic podobnego, e jestem jego crk.

Zreszt nic nie masz do gadania. Od tej chwili nic ci wicej nie dam.

mai ziarna kukurydzy ugotowane w wodzie z domieszk wapna lub popiou drzewnego,
ktry uciera si w metate na ciasto do wyrobu tortllli.
72

Jak to nic mi nie dasz?

Tak jak syszaa. Ani grosza.

Jeszcze poaujesz...
I na mnie si wszystko skrupio. Na ulicy mi Guaya-bita wymylaa, od ostatnich mnie
wyzywaa, bezczelnie mi przygadywaa, e jestem kurwa, kurwa twoja ma, kurewskie
nasienie, a ja nawet jej nie umiaam odpowiedzie, tylko w pacz na te wszystkie
bezecestwa. Teraz dopiero mi to wszystko wygarna, ta piekielnica! Na cay gos
wrzeszczaa, jakie paskudztwa mj tata wyrabia, a zebray si jednego popoudnia wszystkie
onierki i koem mnie otoczyy:

Albo si z t bab rozprawisz, albo konia z ciebie zrobimy!

Strasznie si przelkam, e mnie wszystkie razem koniem zrobi. Widziaam, jak onierzy
za rce i nogi wieszay i pniej wsiaday na nich jak na konia. Pomylaam sobie: Bebechy
ze mnie te kobiety wy-pruj, jak konia ze mnie zrobi". Wic je pytam:

Co mam robi?

Twoja w tym gowa, co masz robi, ale masz si z ni rozprawi... My ci obronimy,

jeli rk na ciebie podniesie...
Szymy wszystkie razem jak ciek w koszarach, kiedy j spostrzegy.

Ju tu idzie. Nue, wygarnij jej!

O mj Boe!

Dalej! I niech ci Bg wspomaga!

Kamie podniosam i uuch! z caej siy w ni rzuciam. W piersi j trafi. Zaraz na wznak
upada, a ja do niej i okrakiem na niej usiadam. Za rce j chwyciam, na piersi
skrzyowaam i ramieniem przycisnam. Potem zdjam but i obcasem j walnam. Po caej
twarzy i gowie j tym obcasem tukam. Nie moga mnie uderzy, bo jej rce trzymaam, ale
gdybym si nie pilnowaa, na pewno by gr wzia, bo bya potna i wysoka; stara to ju
bya kobieta, na pewno jej dwudziestka stukna. Na szczcie j tym kamieniem trafiam, bo
gdybym si na stojco na ni rzucia, na kwane jabko by mnie zbia. Ale mi minie ze
strachu stay, jakby byy ze stali. Strach si dodaje. Albo j zabij, albo ona mnie. Ju z niej
sporo krwi utoczyam, kiedy nadszed dowdca stray ze swoj eskort i mi j z rk wydar.
Ale mnie kobiety obroniy. Meldunek zoy generaowi, a kasjer te powiedzia, e mi dokuczaa. To
wtedy tat ukarali za to, e pozwala, aby jaka ulicznica mnie, jego wasn crk, obraaa.
Mj tata, jak zawsze, powiedzia, e nic nie wie, e ona sama po ulicach si wczy i
awantury urzdza. A e ja nigdy tacie nie powiedziaam o tych wyzwiskach, jakimi mnie ta
kobieta obrzucaa, wic jakby rk odj! Wicej mnie Guaya-bita nie zaczepiaa.
Tata zawsze przy mnie spa; tu koo mnie si kad. W te dni kiedy onierze wychodne
maj, przespaceruj si po miecie, o szstej po poudniu w koszarach ju list sprawdzaj,
mojego taty nigdy nie brakowao. Wida przedtem zdy sobie popi. Tym razem mu wlepili
dziesi dni aresztu. Poszam do niego do wizienia. Powita mnie:

Dobry wieczr, crko.

Nie mia si za co na mnie gniewa, a zreszt, po tym wszystkim, o co si mia prawowa?
Wiedzia przecie, e zawsze bd jego kobiety bia, wszystkie z wyjtkiem mojej macochy.
Oficer mi powiedzia, ebym z koszar nie wychodzia, bo Guayabie obcasem twarz strasznie
poharataam i moga mi dobrego upnia da.

eby teraz sama nie chodzia, bo ca kup na ciebie napadn.

Ale mu mwiy onierki, co byy po stronie taty:

Z nami jest... Jeeli ta kochanica w kupie chodzi, to i my kupy si bdziemy trzyma...

My si nie wtrcamy; we dwie si tylko biy... My si tylko t ma opiekujemy...

I w taki sposb tata rzuci Guayabit.

Kiedy wyszed z wizienia, zabra mnie na pla za Fortec San Diego, w Acapulco. Byo
tam takie miejsce, gdzie fale przychodziy, takie same jak w moich stronach. Tylko w tym
miejscu chodziam si kpa. Zdjam sukni, ale goego ciaa nie pokazywaam, tylko byam
w staniku i w halce. Take w Chilpancin-go do rzeki wchodzilimy, ale w rzece trzeba umie
si kpa. Szam do rzeki z tat, zawsze z tat, takie miejsce wybieraam, gdzie woda z ca
si nie uderza, boby mnie rzeka ze sob porwaa. On te si kpa, ale z drugiej strony, a
mnie w zalewie zostawia, gdzie tylko potd mi woda sigaa. Tam na go- 74
asa wchodziam, ali namorzyny gsto przy brzegu rosn i te drzewa zason tworz. Jaka to
pycha wej, gdzie ma si dosy miejsca i gdzie nikt czowieka zobaczy nie moe! Dobrze
si mona namydli, wyszorowa, a pniej wod opuka, bo wysoko siga. Nacieraam si
mydem i drobniutkim piaskiem, co cay brud z ciaa zbiera, a byam gadziutka, gadziusieka. I zaraz si przecieradem czy czymkolwiek wycieraam. Nigdy nad rzek nie wrciam
taty ju nie miaam, to kto by mnie zaprowadzi?
Warkocz miaam poniej bioder, a wosy falujce, nie kdzierzawe, nie, tylko w fale si
ukaday i mi sigay potd. Kiedy z kpieli wracaam, chopaki w koszarach za mn woali:

Ju przysza krlowa Sochil32! Krlowa Sochil idzie!

Bogu tylko wiadomo, czego si w moich wosach dopatrywali. W kadym razie mj tata ich
ostrzeg:

Wy z ni nie artujcie, bo jak czym cinie i was uderzy, to mnie nic do tego.
Zo mnie braa, jak na mnie krlowa Sochil mwili. Nie wiem dlaczego, ale mi si zdawao,
e to obraza. Zaraz mwiam do taty:

Pasa na nich wezm, na tych chopakw, co tak na mnie woaj.

adna nie byam, urody nie miaam, ani wtedy, ani pniej. Mwili na mnie krlowa Sochil,
bo to byo takie powiedzenie, taka gadka, ale eby mi mieli komplementy prawi albo sodkie
swka szepta, nic z tego, bo zaraz wstyd mi byo. Wprost przeciwnie, za mczyzn
chciaam uchodzi, wosy sobie podpi, z chopakami ugania, z gitar serenady pod oknem
piewa, kiedy mieli wolny dzie.
Owego dnia kiedy bya strzelanina na samym rynku, wanie po zakupy poszam. Stalimy
obozem w Fortecy San Diego w Acapulco i co dwa dni schodzilimy do centrum na targ.
Tianguis 33 odprawiali naprzeciw Krlowa Sochil wedug legendy, w epoce krlestwa Toltekw ksi Papantzin posa
sw pikn crk Xochtil (Pikny Kwiat) do krla z dzbanem pulque. Pulque stao si zgub
Toltekw, ktrzy osabieni pijastwem, ulegli Chichime-com. Na pamitk tej legendy w
Meksyku gospody, gdzie sprzedaje si pulque, nosz czsto nazw Krlowa Xochtil".
" Tianguis z azteckiego: tlanquiztli targ. W okrelony
ko Paacu, na Alamedzie 34. Ten Paac to by niziutki domek; Acapulco wtedy tycie byo,
wysokich domw nie miao, najwysze byy palmy, i to ich niewiele. Co prawda duo
kokosw sprzedawali; calutkie kokosy, brzowe jak kula armatnia, a sprzedawca oliwy na
stopniach Paacu pokrzykiwa, bo ludzie na tych schodach rozkadali towar i jedni drugim
sprzedawali, a to czosnek i cebul, a to kaw i czekolad albo kandyz. Handlarz ryb moczy
stragany swoim botem ociekajcym koszem, penym cuchncych stworze, i cigle si
wszyscy targowali...

Niech mi pan z usek oskrobie.

To droej bdzie...

Dlaczego droej?

Pewnie, e tak...
Od upau paskudnie te ryby mierdziay, eby nawet byy najwiesze. Cuchnc staruch je
byo czu. Ale wszyscy si uwijali, nagabywali przechodniw, przekrzykiwali si midzy
supami swoich straganw. Tam wanie mariscalczycy, onierze Mariscala, zaczli

ostrzeliwa Juliana Blanco 35, ktry by carransist. Przedtem by zapatyst, tak samo jak
Mariscal, ale jak carransici zdobyli port, to wszyscy do carransi-stw przystali. Zapomnieli,
e byli zapatystami. Taka bya ta rewolucja, co to dzisiaj jestem z tymi, ale jutro pjd z
innymi, jak chorgiewka na dachu, byle tylko by z najsilniejszym, z tym co ma najwicej
naboi... Teraz jest tak samo. Jak si kto na gr wdrapie i dobrze si tam rozsidzie, to przed
nim pokony bij. Ale nie czowieka wielbi, ale stanowisko. Najlepszy dowd, e jak na
niego koniec przyjdzie, to si nawet taki nie znajdzie, co by mu stryczek na szyj zaoy. Tak
wic dali rozkaz generaowi Blanco, eby do atadzie tygodnia Indianie przynosz do miasteczka swoje towary i rozkadaj Je na biaych
pachtach.
" Alameda pocztkowo sowo to oznaczao alej wysadzan topolami (alamo). Obecnie
Jest to plac obsadzony drzewami. W miecie Meksyku Alameda to park pooony w
centralnej czci stolicy.
" Julin Blanco (18931916) bezrolny chop z okolic Chil-pancingo, ktry w 1893
podnis bunt przeciwko Porfirio Dia-zowi. Pniej wraz z czterema synami przystpi do
ruchu maderystw. Przez krtki czas by gubernatorem stanu Guerrero. Zamordowany w
1916. 76
ku szed, ale Blanco czeka na statek z amunicj, ktry mu z Meksyku mieli przysa.

Panie generale, rozkaz dostaem, ebym na rwnin do ataku szed, ale nie mam
amunicji...

To niech pan idzie...

W tych dniach przyjedzie statek, co amunicj dla mnie wiezie, ale wedle rozkazu ju
dzisiaj mam wyruszy. Generale Mariscal, moe by mi pan swojej amunicji poyczy, a pan
odbierze moj? Wemie j pan i sobie zatrzyma...

Nie powiada Mariscal nie mog ci amunicji poyczy... Zabieraj si tak jak
stoisz...

To mnie naraaj, ebym szed do ataku, skoro nie mam dosy amunicji, eby
walczy?

To ju twoja sprawa... Musisz i do ataku...

To ju nic nie poradz, bez amunicji musz ryzykowa... Ale przecie mwi panu, e
zaraz nadejdzie statek z adunkiem...

Przecie nic ci nie mog da...

Wysa go, krtko mwic, bezbronnego, bo jego onierze tylko mieli na co hemy nasadzi.
Na dole, na wprost Paacu, kaza im si ustawi. Dochodzia dziesita rano. Kobiety pakoway
plecaki, kiedy wychodzi Julin Blanco z Paacu, schodzi po stopniach i swoim onierzom
wydaje rozkaz wymarszu.

To chodmy mwi zobaczymy, jak si nam ta bitwa powiedzie.

Pozwolili mu jeszcze na konia wsi i zaraz oddziay Marscala, ktre obsadziy Paac, z
balkonw do niego otworzyy ogie... Zaatakowali go, kiedy si wcale nie spodziewa. Co
mia teraz robi ten nieszczsny czowiek? Tylko si w odwrocie ostrzeliwa. Wszyscy
ludzie, co na stopniach czekali na jego wyjcie, w popochu na konie wsiedli i popdzili. On
skrci w figowcow alej, eby do gaju figowego dojecha, drog, ktra wtedy w Acapulco
do Fortecy San Diego prowadzia. Poniewa Blanco te by z rzdowych, z carransistw,
tomy mu pozwolili tamtdy jecha i wszed do fortecy. Obsadzili Zamek i wszystko dokoa.
I tam z gry, dobrze zabarykadowani, dalej strzelali. My nie, bo nic wsplnego nie mielimy z
t awantur, a oni dalej wojowali, ile tylko mogli, przez cay dzie i ca noc... Ale naza- 77
jutrz jak mogli strzela, skoro ju im si amunicja skoczya? Genera Pascual Morales y
Molina kaza most podnie, eby mariscalczycy nie mogli na Zamek si dosta... A my,
comy nic z tego wszystkiego nie kapowali straszny by baagan i swoi do swoich strzelali
podnielimy bez mrugnicia ten most zwodzony i znalelimy si w obleniu, razem z

Julianem Blanco, ktry tam w rodku by, ale ju ranny, wic go ze swoimi ludmi zamknli
w stajni, ktr musielimy opuci, eby im miejsce zrobi. Konie po dziedzicu si
rozbiegy. Ale paszy nie mielimy, bo bylimy w piechocie i tylko nam zostaa kukurydza, to
sam kukurydz przez osiem dni te konie karmilimy. Nikt nie mg po sprawunki z fortecy
wyj. Tak wic tylko jadymy fasol i ucieraymy kukurydz; tam w rodku robiymy
nixtamal i tylko tortillami gd zabijalimy. A w kocu nasz genera Pascual Morales y
Molina poszed do stajni, eby z generaem Julianem Blanco pomwi... Opowiadaj, bo nie
musi mi pani wierzy, ale tak opowiadaj, e tego czowieka kule si nie imay, bo z diabem
pakt zawar, wic mwi, ja za to gowy nie daj, e ju mu si rany goiy, a przecie
miertelne to byy rany. O smej rano wszed nasz genera Pascual Morales y Molina, eby go
zobaczy:

Panie generale, ju pora, eby pan o pardon poprosi, bo my ani nie moemy do nich
strzela, ani na pask stron nie przejdziemy... Pan ju do zdrowia wraca, ale nasi ludzie
mki znosz, bo nie mog std wyj, eby sobie cokolwiek kupi. Zapasw ju nie mamy,
eby oblenie przetrzyma. Konie s wygodzone. Do muru nas przyparli. Czemu pan o
pardon nie prosi?

A bo ja wiem, o co Mariscalowi chodzi? Ja do niego zawici nie mam. Dlatego si

tylko w odwrocie ostrzeliwaem...
I wtedy kaza Julin Blanco bia chorgiew wywiesi i o smej wieczorem tego samego dnia
przez ile ju godzin ta biaa chorgiew wisiaa i do pokoju wzywaa zjawi si genera
Mariscal, poszed prosto do stajni, gdzie lea ranny Julin Blanco, i z gry na d salw do
niego puci. Po to tylko ten pody Mariscal tam wszed, eby go zabi, chocia ju by most
podniesiony i biaa chorgiew... Odwany czowiek tego nie zrobi. Jak ptaszka go zabi, lecego i wykrwawionego...
Po tym wszystkim wrcilimy do Chilpancingo. Byli tacy wrd naszych onierzy, co
mwili, e to Blanco nas do tej draki wcign, e nie mia prawa, e mymy w tej walce guza
nie szukali, emy si z jego winy nacierpieli, ale w tej rewolucji jeden drugiemu zgub
gotowa, wszyscy po rwni; a to e zdrajc jeste, nieprawda, to wanie ty; a to e w gry
uciekniemy; a to znowu: suchaj, tamten ju skr zmieni, no nie, przecie jest carransist, jak
to, to nie by zapatyst? Ci z Guerrero wszyscy byli zapatystami, ale na carransistw si
przerobili, wszystko midzy jedn wypitk a drug, wszyscy w jednym sosie si smayli, nikt
rozkazw nie sucha; powiedzieli im, eby otoczyli wzgrza, to schodzili po zboczach; trzeba
byo czeka, a deszcz ustanie, to w przepa spadali, zapominali, jakie mieli polecenie
przenie, naboje im si gdzie zapodzieway, w okopach zabawy sobie urzdzali, jeden w
drugim rywala widzia i zabijali si, jeden genera przeciwko drugiemu, a prawie wszyscy
szlimy, nawet nie wiedzc dokd...
Pniej w nocy corridos 36 si ukadao. To o Ma-riscalu i Julianie Blanco sama piewaam;
piewaam take o Trzydziestym Batalionie, o miecie Galeana i umiaam te to o Benicie
Canalesie... Duo corridos byo, co je teraz przez radio nadaj, ale tylko kawakami, caych
nie puszczaj, nawet w poowie; tyle tylko piewaj, ile im dogadza, a nie to, co si naley.
Jak ktry umiera, zawsze mu corrido ukadali:
Mariscal i Julian Blanco Bij si, a wiszcz kule. Mariscal strzela z Paacu, Julian Blanco
walczy w Zamku Tira, na, na, Tira, na, na, Tira, na, na, Tira, na, na.
Ale liczne byy te corridos w tamtych czasach, tylko bardzo dugie:
Corrido ballada ludowa piewana lub recytowana przy akompaniamencie gitary; corridos
to mwiona kronika, uwieczniajca legendy i wydarzenia historyczne.
Kiedy walczy Trzydziesty W Galeana miecie, Rzd zadziwili I saw stracili...
Zostawilimy sztab generalny w Acapulco i w gb pomaszerowalimy, gdzie byy gniazda
zapatystw. Poniewa onierze mieli bj stoczy midzy Agua del Perro i Tierra Colorada,

wic kobiety przodem posali. Cztery matki ze mn razem szy. Zobaczyli nas zapatyci i
wyszli nam na spotkanie:

Duo ludzi stamtd idzie?

Gdzie tam, bardzo mao...

No to chodcie z nami, bo jeszcze pod kule popadniecie...

Dobrze, idziemy.
Poszymy z nimi i nas do generaa Zapaty zaprowadzili. Wypytywa nas, czy mamy karabiny
maszynowe, a mymy mu odpowiaday na kade pytanie, ale wszystko na odwrt
mwiymy. To wtedy powiada:

Dobra, ale tutaj z nami bdziecie, pki nie nadejdzie oddzia waszych ludzi.

Dobrze.
Zostaymy z nim w przedniej stray; przez jakie pitnacie dni byymy w jego obozie, co
by wietnie ukryty. Kaza nam barak postawi tu obok swojego i blisko tego, w ktrym
mieszkaa senora mar-kietanka. Zapata swoich ludzi po prowiant posya i dawa nam chleb,
kaw, cukier, ry, fasol i solone miso. Lepiej nas karmili ni carransici. onierze przez
cay dzie koo jego koni chodzili, czycili je som albo potokw, a nawet rzek szukali, eby
zapory z kamieni budowa i wod carransistom odci. W lesie drzewa cinali, eby palisady
stawia. Za to zapaty-stom nigdy wody nie brakowao.
Kiedy si genera Zapata dowiedzia, e cae wojsko ju stoi w Chilpancingo, powiedzia
nam:

Chodcie ze mn, ebym was mg jedn po drugiej odda.

Zdj generalski mundur, woy biae indiaskie portki, paszcz, kapelusz i idziemy. Bez
broni szed. Zapytali go oficerowie, czy maj z nim wszyscy i, eby go nie zaatakowali.

W eskorcie pjdziemy, generale.

Nie, zostaniecie tutaj, na brzegu rzeki, i bdziecie na mnie czeka. Jeli za jaki czas
si nie pojawi, to ogie otwrzcie.
Rozstawi ich wzdu caego brzegu.
Ale oni nalegali:

Lepiej pjdziemy z panem.

Odpowiedzia, e nie, e sam pjdzie i e jeli mu przyjdzie umrze, to za dobr spraw
zginie, bo chce pokaza carransistom, e o rewolucj walczy, a nie po to, eby kobiety
zdobywa.

Nikt z was ze mn nie pjdzie. Tylko ja sam z nimi.

I rusza w drog, a my za nim.
Zatrzyma si na rogu, przy koszarach, i mwi do mnie:

Tutaj na mnie poczekajcie.

Do bramy podszed i zaraz go zapytali: Haso?", a on odpowiedzia: Meksyk".
Pniej im powiedzia:

Przychodz do pana Filipa Palancares.

O mw tych kobiet nie zapyta. Tylko o tat, eby sobie czego nie pomyleli. Wyszed tata,
a genera mwi do niego:

Za paskim pozwoleniem, par sw chc zamieni.

Zbliy si mj tata.
A my tylko na rogu stoimy i suchamy. To wtedy rzek tata:

Jestem Filip Palancares.

Tak, seor, wiem... I ma pan crk, ktra si tak i tak nazywa...

Tak jest.

To wanie przychodz, eby j odda. Crk panu przekazuj i take te kobiety, co

byy pierwsze wysane, midzy Agua del Perro i Tierra Colorada.
To go zapyta mj tata:


Kim pan jest?

Jestem genera Zapata.

Pan jest Emiliano Zapata?

Tak jest.
Rozejrza si mj tata, czy ma ze sob jak ochron, co go eskortuje.

Dziwne mi si wydaje, eby by pan generaem, skoro sam pan przychodzi.

S Poniatowska

Tak. Sam przyszedem, eby te kobiety eskortowa, ktre panu przeka. Wasze
kobiety byy w forpoczcie wysane, ale nikt ich nie tkn. Jakie-cie je wysali, takie same
wam oddajemy. Pan da baczenie na te cztery matki, bo mi powiedziay, e opiekoway si
pask crk. A teraz, jako e je panu powierzam, niech pan dopilnuje, eby od swoich
mw niczego zego nie doznay.
Odpowiedzia wtedy tata:

Zgoda, tak bdzie.

Pan wie, co czyni naley. Moi ludzie wszystkie okolice obsadzili. Tak i tak si
nazywam. Gdyby mi si co przydarzyo jeli pan sowa nie dotrzyma to pana
uprzedzam, e dojdzie do strzelaniny w Chil-pancingo...

Nie dojdzie, przecie mi pan crk przyprowadzi, wic nie mam powodu, eby panu
krzywd wyrzdzi.

Ja pana uprzedzam. Jeli pan swojemu szefowi zamelduje i zechc nas zaatakowa,
niech sprbuj.
Mj tata sowem si nie odezwa. Wtedy genera odwrci si na picie i odszed. Pniej tata
zawoa owych mw i im powiedzia:

Posuchajcie, s tutaj wasze ony. Z moj crk przyszy. Seor genera Zapata je
przyprowadzi. Powiada, e moemy naszemu dowdcy zameldowa, ale ja was uprzedzam,
e nie zamelduj. Wdziczno ywi do pana generaa Zapaty za to, e mi crk
odprowadzi. A jeli wam si nie podoba, e wam w taki sposb ony oddaem, to moecie i
do szefa na skarg.
Mowie tylko po sobie spojrzeli. Pniej przykazali onom, eby nikomu w koszarach nie
opowiaday, e byy w obozie zapatystw, a mnie mj tata te zakaza:

Ty te nie pinij, ecie tam byy.

Tote dopiero teraz o tym opowiadam.
Poniewa mj tata nie chcia zameldowa, wic nas nie zaatakowali, ale w dwa dni pniej
wybucha gsta strzelanina w stronie gry San Antonio. Genera Zapata wysya oddzia za
oddziaem, jeden po drugim. Nigdy wszystkich swoich onierzy nie mo- 82
bilizowa. Wielu ze sprztem w obozie zostawao, z kobietami i dziemi. Brygady zasadzki
zastawiay, atakoway, gdzie si ich nikt nie spodziewa. Owego dnia o drugiej nad ranem si
ta strzelanina zacza i trwaa przez cay dzie, a do pitej po poudniu, kiedy genera
Morales y Molina wyda rozkaz, ebymy wszystkie z obozu wyszy, ebymy warowni
opuciy i eby wszyscy mieszkacy te sobie z miasta poszli. Chilpancingo miao puste
zosta; ucieklimy wszyscy do Mochitln i a tam nas strzelanina dogonia, bo zapatyci po
pitach nam deptali. Dopiero po szeciu miesicach moglimy do Chilpancingo wrci. Due
straty ponielimy w tej bitwie. Ci, co z yciem uszli, ucieczk si ratowali, kiedy poczuli, e
atak jest bardzo ciki. Mnie mj tata zawczasu wysa do rodziny jednego porucznika, ktr
po wielu latach tutaj w Meksyku spotkaam, kiedy miaam stragan na wprost fabryki Tres
Estrellas.
Zapatyci dobrze si bili i jake nie mieli dobrze si bi, skoro na drzewa si wdrapywali,
okrywali si gaziami i jak tak szli dobrze osonici, to si zdawao, e to las si rusza! A jak
ich rozpozna? Chyba tylko po tupocie ng. Wrd drzew si kryli, limi si owijali,
gaziami, adnego ubrania nie byo wida, a tu nagle kule jak grad padaj, nie wiadomo

skd... A ponadto drog dobrze znali, bo wszyscy z tych stron pochodzili, z Guerrero, wic
carransici musieli z nimi przegra, nie mieli ratunku, bo ci bandyci mieli swoje sposoby.
Traw na siebie kadli. Tylko oczy sobie wolne zostawiali, eby wypatrywa, skd carransici
nadchodz, ktrdy villici37 id i wedle tego si ustawiali. A jeszcze im byo tego za mao,
wic rowy kopali i przykrywali je gaziami, eby tam onierze wpadali. Z koniem i ze
wszystkim
Villlsci zwolennicy Francisca Villi (18871923). Villa prawdziwe nazwisko
Doroteo Arango urodzi si w stanie Durango. Pracowa na hacjendzie przy ujedaniu
koni. Przystpi do partyzantki przeciwko Porfirio Diazowi, pniej do ruchu powstaczego
Madera. Po zamachu stanu Huerty 1 zamordowaniu Madera Villa zorganizowa Dywizj
Pnocn z peo-nw i chopw w pnocnych stanach i rozpocz walk z armi rzdow.
Odnis szereg zwycistw: Chihuahua, Ciudad Jurez, Torreon, Zacatecas. Szybko zbuntowa
si przeciwko Carranzie 1 rozpocz bezlitosn walk z armi konstytucyjn. Villa wsawi si
wypadami na terytorium Stanw Zjednoczonych (wypad
si tam zwalali. Pewno, e musieli naszych wykoczy. Wygran mieli bez puda. Rady na
nich nie byo, bo byli sprytni, odwani, tak, wanie odwani, chocia to byy indiaskie
godomory, co nawet swojej maty palmowej nie mieli, eby im za ostatnie posanie posuya.
Zapatyci to sami biedacy z tamtych stron, chopi w bocie utytani...
Ja byam maa, to jak mi si mieli podoba, wcale o nich nie dbaam; nawet nie wiedziaam,
co to znaczy, eby mi si mieli podoba albo nie podoba.
Kiedy generaa Zapat poznaam, by chudy, czarne mia oczy jak dwa wgle, ws
podkrcony, czarny kapelusz charroS8, srebrem lamowany. Wysoki by na dwa metry, tak mi
si zdawao, lepiami byska, wielkie mia te lepia i by mody. Nie by gruby. Bardzo by
dobry, mog zarczy. Nie mg by zym czowiekiem, skoro tak si z nami obszed. Kto
inny kazaby onierzom, eby sobie kobiety si wzili, a on nie. Dlatego powiadam, e
dobre mia serce. Zapata wcale si nie ubiega, eby prezydentem zosta, jak wszyscy inni.
Jemu tylko o to chodzio, ebymy byli wolni, ale nigdy wolni nie bdziemy, ju ja to mwi,
bo przez cae ycie w niewoli nas bd trzyma. Mam to pani janiej tumaczy? Kady, kto
przyjdzie, rk nam obetnie, zby nam wybije, nog utnie i pniej z tych naszych kawakw
dom sobie postawi. A ja swojej zgody na to da nie mog, tym bardziej teraz kiedy nas
jeszcze wiksza bieda przydusia.
Wtedy w wojsku zaczam si robi za. Nie ebym bya zazdrosna o tat, ale przestaam go
kocha. Bardzo go kochaam i on te mnie kocha, jak byam
na miasto Columbus), co sprowokowao ekspedycj generaa amerykaskiego Pershinga,
ktry nie zdoa Jednak uj Villi. Po mierci Carranzy prezydent Adolfo de la Huerta
darowa Villi hacjend Canutillo w stanie Durango. gdzie Villa osiad na roli. 20 lipca 1923
zosta zamordowany przez swego osobistego wroga.
" Charro kowboj meksykaski. Tedcy na konkursach jazdy konnej i w czasie innych
uroczystoci nosz odwitny strj charro, ktrego najwaniejszym elementem jest wysoki
czarny kapelusz z szerokim podwinitym rondem, wyszywanym srebrem i wykoczonym
srebrn lamwk. Kapelusz charro na co dzie jest wyplatany z wkien palmowych. 84
maa, ale jak dorosam, tylko za kobietami lata i po co miaam na to patrze. Mwi, e
jestemy kurwy, ale moe mczyni to nie skurwysyny, zawsze to swoje stworzonko na
wierzchu trzymaj i tylko patrz, komu by je wetkn. Przeszo jakie osiem miesicy, kiedy
wyruszylimy do Chilpancingo de Bravo i zrobilimy postj w Tierra Colorada. Rozzoci si
mj tata, bo rozmawiaam po zapotecku z tehuanczykami, co byli w naszym wojsku. Mwili
do mnie swoj mow i ja im odpowiadaam, bo jako dziecko w Tehuantepec mama mojej
macochy mnie nauczya. Dogoni mnie tata i skrzycza. Nic mu nie odpowiedziaam.

Z przedni stra szam i dalej maszerowaam, ale w drodze coraz bardziej mnie krew
zalewaa i kiedy przybylimy do Tierra Colorada, to jakbym ogniem buchaa, jak te gownie,
do czerwonoci rozpalone.

A niech sobie przyjdzie, nic mnie to nie obchodzi! Wcale mu jedzenia nie
przyszykuj!
I tam siedziaam, nie postaraam mu si o jedzenie ani o nic. Przyszed i znowu zacz na
mnie krzycze, a taki by rozjuszony, e wielk malw z ziemi z korzeniami wyrwa i j
podnis, eby mnie uderzy. Och, wciekam si jak pies na acuchu:

Marny twj los, jeli mnie uderzysz! Marny twj los, bo po to mnie z mojej ziemi tu
przytaszczy-e, eby mnie teraz bi... Dlaczego mnie nie zostawie tam, gdzie byam? Teraz
zaraz masz mi mojego brata do ycia przywrci i mnie na moj ziemi odesa.
Odwrci si, ale mnie nie uderzy, tylko si zabra i sobie poszed.
Jeszcze mu zdyam krzykn:

W tej chwili masz mnie w moje strony odesa.

Tak tam warowaam jak za suka. Nie ruszyam
si. W dwie czy trzy godziny pniej wyszli ci wszyscy, co jeszcze mieli dzie marszu
dokoczy, ale ja nie. Zostaam tam sama... Pniej, jak si ciemnio, poszam do warty
generaa Genoveva Blanco, zapytaam o niego, pucili mnie i powiedziaam generaowi:

Zostaam tutaj, bo mj tata w gniew wpad

i chcia mnie bi. To teraz prosz, eby mnie pan 85
zechcia do Puerto de Acapulco odesa, stamtd do Salina Cruz i w moje strony.

Dobrze, ale musz zameldowa generaowi Pa-scualowi Morales y Molina.

0
pnocy przyszed po mnie tata z eskort, ale mu si na oczy nie pokazaam, nawet si
nie ruszyam. Po wszystkich domach mnie szukali, tylko nie w domu generaa, wic nie mogli
mnie znale. Syszaam jeszcze, jak mj tata krzycza: Jezusa! Jezusa!" I ju mu chciaam
odpowiedzie, ale mi si szczki zacisny, w gardle mi zacharczao i gosu wydoby nie
mogam.
VIII Wszyscy do Acapulco konno wrcili, ale ja nie umiaam na koniu jedzi i musiaam
pieszo z ludmi i. Crka generaa Genoveva Blanco te konno jechaa, ju bya starsza,
miaa ze dwadziecia lat. Nie bya moj przyjacik. Bya crk generaa. Nie rozmawiaam
z ni. Tylko jakemy si gdzie zatrzymywali, to tam gdzie jej kwater przydzielali, tam i ja
nocowaam. Przy nich spaam, byle gdzie, przy cianie, na pododze, bo jakich ek si w
polu uywa? Trzymaam si rodziny generaa Genoveva Blanco dlatego, e kiedy zobaczy,
e dzieckiem jeszcze jestem, to mi powiedzia:

Suchaj, crko, przycz si do mojej dziewczyny, z ni razem pojedziesz.

Crka generaa, senorita ucja, wszystko robia tak jak inni, po rwni. Kiedy by rozkaz:
padnij", to si z wszystkimi razem na ziemi rzucaa i pniej czogaa si, i strzelaa ze
swojego karabinu. Nigdy na tyach z bagaami nie zostawaa. Przenigdy. Mnie si zdaje, e to
by chop w spdnicy. Wieczorem siadaa przed stoem ze swoim tat, eby z nim plany
oglda i obmyla: strategi to nazywali. Nigdy nie syszaam, eby do niego tata" mwia,
tylko: panie generale". Wszystkie przejcia w Guerrero znaa, wszyciutekie, kade
wzgrze i kady wwz. Wieczorem chodzia po obozie, a onierze po chodzie j poznawali:

Ju idzie!
1
prdko chowali butelczyn, Ale ona o mil wszystko zwchaa: 86

Temu dobrze szabl przyoy!

Sza do chorych:

Turnikiet mu zacie, co do diaba! Na co czekacie? Nie widzicie, e ju krew z niego

usza?

Dla tego ju nie ma ratunku.

Zaoycie turnikiet i bagnetem zaciniecie! A jak nie, to trzy dni aresztu!


Dobra.
Wszyscy jej suchali. Kontrolowaa onierzy, czy celnie strzelaj. Musztrowaa
kawalerzystw. Na kalibrze kul si znaa. Razem ze swoim tat obmylaa plany ataku i
obrony. Konie oporzdzi!", Prowiant sprawdzi!", Docie somy do wozu!", Te
porozrzucane kamienie na kup zoy!", Niech si wam do domu nie ckni!"
Jedno jej trzeba przyzna, e bardzo bya pobona. Po nocach na klczkach raniec
odmawiaa, a pod koszul nie jeden szkaplerz nosia, ale a trzy.
Piechot szam, kiedy jaki chopak mnie zawoa, ebym na jego konia wsiada, to si nie
zmcz. Obraziam si.

A pana co to obchodzi, czy si zmcz czy nie?

Nie zwaaam na niego i on te nic wicej mi nie
powiedzia, ale od tej chwili nie przestawa za mn chodzi, bo jakemy gdzie przyszli i
chciaam sobie co do jedzenia kupi, kiedy miaam zapaci, mwili mi, e ju zapacone. O,
do diaba! Zostawiaam paczk na kontuarze. Skoro za ni nie zapaciam, to dlaczego j
miaam sobie wzi?
I tak byo przez osiem miesicy. We wszystkich sklepach, jak tylko do pacenia przychodzio,
to mi mwili:

Ju zapacone.

A kto zapaci?

Ten towar ju jest zapacony. Niech go pani wemie i cokolwiek chce pani sobie
kupi, niech pani sobie zabierze.

No to mi nie trzeba.
Niczego nie braam. Oficerem by ten chopak, wic ledwo si pokaza, zdawao im si, e
Pana Boga zobaczyli. On im powiedzia: 87

Jak przyjdzie Jesusita po zakupy, dajcie jej wszystko, co zechce, a ja wam zapac.
Dlatego mi tak chtnie sprzedawali.

Ju zapacone, dziewczynko, ju zapacone.

To moecie sobie te wistwa zatrzyma.

Zapytaa mnie raz crka generaa:

Ju zrobia zakupy?

Poszam po nie, ale mi nie chcieli sprzeda.

Dlaczego?

Bo mi mwi, e ju zapacone, a e to nie ja im zapaciam, wic niczego nie

zabraam.
Wtedy mi powiedziaa:

Z nami bdziesz razem jada, koleanko.

Kiedymy przyjechali do Acapulco, ju tam by
tata. Wrci wanie z Chilpancingo, gdzie by na zebraniu, w tym samym czasie jakemy
wdrowali koo Tres Palos i po innych okolicach. Przyszed do mnie znienacka ten mody
oficer, co za mn chodzi, i mwi:

Senorita, senorita, tutaj jest pani tatu. Pjdziemy do niego?

Nie mylaam, e co knuje ani e ma ze zamiary, wic mu odpowiedziaam:

Dobrze, dobrze, tylko niech mi pan pozwoli pann generawn zawiadomi, eby mi
daa pozwolenie.
Zaraz poszam do senority ucji:

Prosz pani, pyta ten senor, czy mi pani da pozwolenie, ebym do mojego taty posza,
bo jest blisko.
Chtnie mi pozwolia senorita, bo go znaa, a w dodatku by oficerem. Przyszlimy do mojego
taty i ten chopak z nim porozmawia:

Jest tutaj.

Widz, e tata jest bardzo rozgniewany, jakby si postarza. Mwi do mnie:

Aha! To ju si stao, senora? Ju pani z mem przychodzi?

A ja na to:

Z jakim mem?
Chopak si cay czerwony zrobi.

Nie, senor, ja tylko przyszedem, eby pana o ni prosi, ale jeszcze jej mem nie
jestem...
Jake to, przecie nawet z nim nie rozmawiaam,
ani z nim, ani z nikim, nie by jeszcze moim narzeczonym! Nigdy bym nie przypuszczaa, e
bez mojej zgody tat o mnie poprosi.
Tata nawet na mnie nie spojrza. A ten chopak znowu swoje zaczyna:

Przyszedem pana prosi, ebym si mg z ni oeni, chocia niczego mi nie

przyrzekaa... Rodzina generaa Blanco j przy sobie trzyma i bardzo o ni dbaj.
Ojej, kto by mg mojemu tacie do rozumu przemwi! Jak ju sobie co do gowy wbi, to
nawet powietrze do niego przystpu nie miao, a co dopiero czyje sowa!

Vinil mwi do niego...

Nie, Jezuso, ze swoim mem przychodzisz, to ju ani ciebie do siebie zabra nie
mog, ani nic dla ciebie zrobi.

Ja chciaem pana o ni prosi, eby mi j pan da, to si pobierzemy powtarza mu

ten chopak. Myl si z ni po cewilnemu oeni.
Odpowiedzia mu na to mj tata:

Nie, po cewilnemu nie, bo ja nie protestant Jak si pan ma eni, to w kociele, a nie
po cewilnemu: ale nie macie co ze mn gada, pan i paska ona...
Co miaam robi? I co mia zrobi ten czowiek? Nic innego, tylko mnie do generaa Blanco
odprowadzi i go prosi, e rozmawialimy z tat, ale e mj tata nie chcia zgody da, wic
eby on zechcia mi ojca zastpi...
Genera mnie zapyta:

Chcesz wyj za m?

Nie. Chc std odej. Mam tu ze sob pienidze, eby mnie pan na moj ziemi
odesa.

Dobrze, zaatwi ci transport.

Chopak tylko na niego spoglda. Wic mu genera Blanco tumaczy:

Przyniosa swoje pienidze i chce do swojej ziemi jecha. Nie w gowie jej lub,
jeszcze tego nie zrozumia? Nie kocha ciebie.

Dobrze, to si jeszcze okae, czy odjedzie. Jeli pojedzie, to zgoda. A jeli nie, musz
si z ni oeni.
Genera poszed do urzdu celnego. Poprosi o bilet
do Salina Cruz, ale to by frachtowiec, a nie statek pasaerski. Powiedzieli mu marynarze, e
jeli jestem kobiet, to mnie zabior, ale kiedy im genera wyjani, e nie, e dziewczyn
jestem, dzieckiem, co jeszcze pitnastu lat nie skoczyo, to mu odpowiedzieli, e nie mog
za mnie odpowiada, bo na statku s sami mczyni. Wic genera powiada:

Co to, to nie, jeli mam do wyboru albo j caej zaodze odda, albo jednemu
mczynie, to j lepiej temu jednemu oddam.
Skoro mi si nie udao odjecha, to ju nie byo takiej siy, eby si ze mn ten oficer nie
oeni, ale bez mojej woli. I wszystko przez to, e kapitan statku nie chcia za mnie
odpowiada. Kocha mnie ten chopczyna oficer czy mnie nie kocha, tego ju nie wiem.
Myl, e gdyby mnie nie kocha, toby mnie na si sobie wzi i kwita, bo przecie
wojskowym by i z rewolucj chodzi. Co by mu miao zalee, eby tyle o mnie prosi? A co
zaley onierzom, czy si kobieta zgadza? Chcesz czy nie chcesz: Zabieraj si i chod ze
mn, byle prdko! I do rzeczy, Chencha39!

A on nie; poczeka sobie, pki si nie dowiedzia, e mnie na statek nie przyjli. Wtedy
poprosi generaa Genoveva Blanco, eby z moim tat pomwi, i genera to zrobi:

Daje pan zgod, eby si po cewilnemu pobrali, jak prawo kae?

Mj tata powiedzia, e nie.

Dobrze, to inaczej sobie poradzimy.

Pomwi genera jeszcze raz z chopakiem. Spodoba si generaowi, bo mu powiedzia, e
gdyby mnie nie kocha, toby sobie gowy eniaczk nie zawraca, bo nie miaam, jak si
mwi, nikogo, kto by si za mn uj. A mimo to do tego samego domu mnie odprowadzi, z
ktrego mnie ze sob zabra, eby w pierwszym rzdzie generaa uszanowa, co nam lub
urzdzi, i w kociele za ojca mi by. Bo bralimy lub tylko w kociele, tak jak chcia mj
tata, ale bez mojej woli. Ledwomy z kocioa wyszli, zaraz musiaam z moim mem i,
chcc nie chcc.
M Chencha zdrobnienie imienia Inocencia"; w porzekadach Chencha" oznacza kobiet
z ludu.
Oenili nas w Tres Palos, w stanie Guerrero, ale mj tata nawet si tam nie pokaza.
Mj m si nazywa Pedro Aguilar; mia okoo siedemnastu lat, o dwa lata starszy by ode
mnie. Nie mia powodu, eby mi na drodze stan. obu-zerstwo to byo, samowola, bo mu
adnej chci nie okazaam, ani jemu, ani nikomu. Na koniu siedzia i na rodku ulicy mnie
zawoa. Jakim prawem? A z jakiej racji na przeszpiegi chodzi, eby si dowiedzie, kto jest
moim ojcem, i na wasn rk starania robi? Wcale mu tego za dobre nie mam. Musi si
teraz w otchani piekielnej smay ten niegodziwiec, bo nikt mu nie kaza tak mi ycia
obrzydzi, jak mi je obrzydzi.
Do swojego domu mnie Pedro Aguilar zabra. Tam mnie zamkn i na hulank sobie poszed.

Tutaj zostaniesz, pki ci fumy z gowy nie wywietrzej.

Ju mu odjo ca agodno i grzeczno. Jego ordynans niadanie, obiad i kolacj mi
przynosi i dopiero w pitnacie dni po lubie znowu mojego ma zobaczyam. A i to
dlatego, e mu kaza genera Blanco w gry ze swoim oddziaem pj, w przedniej stray.
Przez pitnacie dni mnie trzyma w pokoju, z zaoonymi rkami; tylko czekaam, a mi
ordynans jedzenie przyniesie. Kto wie, gdzie si Pedro wczy.
Kiedy mu genera Blanco kaza na bitw i, to go uprzedzi:

O Jezus si nie martw, zostanie z moj crk.

A Pedro na to:

Bardzo auj, panie generale, mnie pan moe rozkazywa, bo w paskim wojsku
su, ale mojej onie nie; mojej onie ja rozkazuj i tam pjdzie, gdzie j zaprowadz.
Jak wcieky pies do domu wrci i kaza ordy-nansowi rzeczy spakowa. Wtedy wanie
mnie na t narowist klacz wsadzi, eby mnie zabia. Teraz mi za wszystkie obelgi
zapacisz".
Musiaam razem z oddziaem jecha. Wszystko ju byo przygotowane, przyprowadzili konie,
ale ja nie umiaam konno jedzi. To mnie mj m na t be- 91
sti wsadzi, co bya taka sama za jak ja i na ktrej on tylko jedzi. Jak kto inny jej dosiada,
musieli jej oczy zawizywa, eby go nie widziaa. A e Pe-dro wpad w gniew, to to
stworzenie szabl chlasn, a si klacz poderwaa rozjuszya i pognaa jak dusza, co j diabe
do pieka zapdza. Puciam uzd. Le sobie i zrb ze mn koniec, raz na zawsze!",
powiedziaam do niej. Sioda si mocno uczepiam. eby mnie miaa zabi, to jej nie
powstrzymam". I pdzia, pki jej tchu starczyo, do wwozu doleciaa, jednym skokiem na
drugim brzegu si znalaza i dalej galopowaa, a si zmczya i sama si ludziom w rce
oddaa. Kilku onierzy chciao j osaczy, ale nie mogli jej dogoni, pki nie osaba i nie
daa si wzi. Wszyscy myleli, e si tam zabijemy, klacz i ja. Ale nie. Popdziymy tak
daleko, pki jej si starczyo, tam si zatrzymaa. onierze mnie pytali, czy mi si nic nie
stao, a klacz ledwo mojego ma zobaczya, zacza parska ze zoci. Ja jej nie tknam, nie

biam ani nic zego nie zrobiam, wic stworzenie samo zrozumiao, e kto inny jej szabl
przyoy. Jeli nawet zwierzta to straszne bestie, to przecie pojmuj i maj rozeznanie.
Zsiadam z konia, chc powiedzie, z tej sakramenckiej klaczy, za uzd j wziam i wcale si
nie sposzya. Powiedzia do mnie ordynans:

Za pozwoleniem troch z ni pospaceruj, biedne stworzenie bardzo si zmczyo.

Przeszed si z ni dokoa kilka razy. Kiedy ju odpocza, pyta mnie ordynans:

Odway si pani znowu na ni wsi?

Ju mnie nosia. Zobaczymy, czy sobie teraz na niej kark skrc.

Dosiadam klaczy, ale ju jej oczu nie zawizali. I od tej chwili to stworzenie nikomu innemu
si do siebie zbliy nie pozwolio. Tylko ja mogam na ni wsiada, pasz jej dawa, wod j
poi. Ani mojemu mowi, ani ordynansowi ju si dotkn nie daa. Ja jej rzemienie
zaciskaam, sier jej szczotkowaam rwno z wosem i pod wos. Na Pedra patrze nie
chciaa, gryza go, wierzgaa albo stawaa przed nim dba i dopiero si spokojna robia, kiedy
j pogaskaam. Moe si na nim za mnie mcia. Obaskawio si ze mn to stworzenie. A e
mj m nigdy
jej nie mg ujedzi, ze mn zawsze bya. Posuszna si zrobia. Ja j musiaam
przytrzymywa, eby mi j osiodali, i pniej na ni wsiadaam. Cukru jej dawaam, tortilli,
co tylko miaam pod rk. Nazywaa si Muneca40. Kasztanka z biaymi pcinami. liczne
stworzenie. Mj m te mia kasztana, bardzo podobnego do Muneki, zdaje mi si, e to byli
brat i siostra. Kiedy byam maa, nigdy konno nie jedziam, na osa nawet nie wsiadam. Jak
mnie mj tata na rewolucj zabra, pieszo chodzilimy. Duo si nachodziam. Chodziam i
chodz, bo lubi pieszo chodzi. Ale zaraz po lubie musiaam konno jedzi, bo mj m w
kawalerii suy. Ju si nie baam na konia wsiada, bo co to za sztuka na siodle usi? A
kiedy ko ruszy z kopyta, tylko si trzeba mocno trzyma i to wszystko.
Kiedy Pedro w pole szed, skoro adnych tam kobiet nie mia, to mnie uywa, ale w porcie
nawet
0
mnie nie pomyla. Tam w grach onierze nam robili jaskinie z kamieni i wazilimy
do nich. Nigdy mi si rozebra nie pozwoli, nigdy; w ubraniu
1
w butach spaam, na wypadek gdyby si co miao przydarzy, i o jakiej porze by si
nie przydarzyo, ko by osiodany, przygotowany do drogi. Pedro przychodzi i mwi:
Kad si!" Tyle tylko mwi: Kad si!" A jak jaki ruch posysza albo co podobnego:
Ju masz wstawa! Przygotuj si, bo zaraz wyruszamy, gdzie nas oczy ponios!"
Nigdy spodni nie zdejmowaam, spuszczaam je tylko wtedy, kiedy on mnie uywa, ale
ebym moga sobie powiedzie, poo si jak u siebie w domu, rozbior si, bo si kodr
okryj, nic podobnego; musiaam mie spodnie na sobie w kadej chwili, kiedy zatrbi:
Zbirka, wstaawa!", a wtedy w drog, gdzie nam ka... Mj m nie by z tych mczyzn,
co to si cackaj, nic z tych rzeczy. Bardzo by powany. Teraz dopiero widz, jak si po
bramach cmokaj i pieszcz. Dziwne mi si to wydaje, bo mj m nigdy takich sztuczek nie
odstawia. Mia co trzeba i swoje robi i tyle.
Muneca (hiszp.) lalka.
93
W Chilpancingo miaam domek z adobe 41, trzcin kryty. Tam mnie sam mj m
zostawia, ebym si gospodarstwem zajmowaa. Ordynansowi Palemo-nowi i jego onie
oddawa mnie w opiek i w nich miaam towarzystwo. W domu naprzeciwko mieszkaa jedna
szczuplutka kobieta ze swoimi crkami. Wdow bya. Nie pamitam nawet, jak si nazywaa,
ale sprzedawaa atole i pieczone licie agawy. Bardzo bya biedna i czworo dzieci musiaa
utrzyma. Najstarsza, co miaa pitnacie czy szesnacie lat, suya po domach, kiedy bya
dla niej robota, ale jak jej nie woali do pracy, w pole sza gwajawy zbiera, ktre jej mama
sprzedawaa. Zaprosia mnie raz. Trzy siostry ze sob zabieraa, co miay siedem, osiem i
dziesi lat.


Na gwajawy idziemy. Co bdzie tak pani siedzie, caa skurczona?
Poprosiam ordynansa Palemona, eby mi pozwoli z nimi i.

A niech pani idzie.

Dziewczyna si ucieszya:

To wietnie, pjdziemy.
Wyszymy bardzo wczenie i tak dalekomy si zapuciy, e dopieromy si zatrzymay na
bardzo wysokiej grze, a tu nagle zaczyna do nas woa jaki seor, ebymy stamtd zeszy.
W pierwszej chwili strach nas oblecia:

Zabierze nam uzbierane gwajawy.

A on dalej do nas krzyczy, z dou, ze swojego ran-cza:

Zejdcie, zejdcie!
Nie byo rady, musiaymy z tej gry zej, pewne, e nas ten czowiek za podkradanie
ukarze.

I cocie tam robiy, dziewczyny?

Gwajawy zbieramy.

A po niadaniu jestecie? Juecie co zjady?

A nie, nie jadymy jeszcze.

Bya pewnie sma rano. O pitej wyszymy, eby si na t gr wdrapa.

No to chodcie, napijecie si gorcego mleka z dyni.

Dobrze, jeli nas poczstuj...

Adobe wysuszone na socu cegy z gliny pomieszanej z posiekan som. 94

Poczekajcie, dziewczyny, za chwileczk bdziemy jedli...

Bez enady opychaymy si mlekiem z dyni. Pniej poszed do kuchni i tego dnia
miaymy na obiad pieczone miso w sosie, jajka na twardo, ser i fasol. Przesiedziaymy z
nim cay dzie. Sam mieszka! Taki senor, ju mia z pidziesit czy szedziesit lat.

Nie odchodcie, dziewczta. Pomcie mi bydo zapdzi.

Po poudniu poszymy bydo zgania i kiedy ju zachodzio soce, zaadowaymy nasze
gwajawy i odeszymy, kada ze swoim pakunkiem.
Powiedzia nam:

To jutro na was czekam... Wczenie przyjdcie na gorce mleko z dyni i agaw.

Nie wiem, czy do niego te gwajawy naleay czy nie, ale o nie si nie upomnia. Wprost
przeciwnie, zaprosi nas i nastpnego dnia przyszymy do niego na poczstunek.
Wczeniemy si zjawiy. Owego poranka da nam pieczonej dyni z brunatnym cukrem. D
wykopa i do rodka dynie woy, potem limi je przykry i ziemi na wierzch nasypa. Ogie
rozpali i przez ca noc si pieky. Kiedymy nazajutrz przyszy, d odkopa, dynie
wycign i z mlekiem nam poda. Poszymy na gr, a kiedymy zeszy po poudniu, ju na
nas czeka garnek fasoli, jakiej nigdy pniej w yciu nie jadam. W samym mleku j
gotowa, a nie w wodzie. Wyobraa sobie pani, jaka to bya fasola! Juemy to sobie za
obowizek miay, eby do niego codziennie chodzi na gorce mleko z dyni albo z agaw.
Cay miesic nam zszed, juemy w inn stron nie skrcay, tylko prosto pod gr, a pniej
do rancza, pki nie wrci oddzia mojego ma i wicej ju tej dziewczyny nie spotkaam, bo
m mi z nikim nie pozwala rozmawia. Tskniam za t gr, liczne s tam pola, zielone;
na drzewach a gsto od gwajaw. Tyczfk po gaziach uderzaam i spaday jdrne,
okrglutkie. Bya wtedy deszczowa pora, wic chodziymy wrd drzew, na ktrych licie
piknie byszczay.
Kiedy jeszcze z moim tat mieszkaam, szam do sklepu, eby sobie co do lasowania kupi,
na co tylko miaam ochot, bo dzieci s akome: chleb, cukier, kaw czy co innego do chapnicia, eby tylko wyj na ulic, ale gospodarskich
zakupw robi nie umiaam. Wic jak ju byam zamna i nie wychodziam bo mi m
nie pozwala to ordynans mi sprawunki zaatwia, a moe jego ona mi je kupowaa, w

kadym razie co trzeci dzie torb przy drzwiach do pokoju znajdowaam z fasol, ryem,
smalcem, sol, ze wszystkim, co w domu jest potrzebne. Palemn wchodzi, prowiant
rozkada, rozglda si, czy wody nie brakuje, a jak brakowao, to j przynosi, jeli si
mieci nagromadziy, to je wyrzuca, ale nigdy mnie nie zapyta: Czego pani potrzeba? Czy
mam to zrobi czy co innego?" Nigdy mi nic nie mwi, patrzy tylko, czego w domu brakuje,
i przynosi.
Przez osiem miesicy mj m by w drodze i w jakie gry poszed, tylko ze swoimi
onierzami. Mieli si jakoby przyczy do kompanii generaa Juana Espinosy y Crdoiba.
Podwczas jedna kobieta z Chilpancingo, wdowa po kapitanie Manuelu Arenas pewnie
jeszcze w tamtych stronach yje z tego alu, e owdowiaa, skusia mnie, ebymy sobie
sklepik w Chilpancingo zaoyy. Jej ojciec wino pdzi, a ona butelki mu wycigaa, eby je
sprzedawa. Poniewa ja w koszarach si nie pokazywaam, eby pienidze mego ma
zabiera, wic ten handel bardzo mi by na rk. Tak sobie przedstawiam, e Palemn si
nade mn uali, bo widzia, e ju osiem miesicy mino, jak sama w domu siedziaam, wic
przez palce patrza. Ta kobieta z Chilpancingo mnie w t kaba wcigna starsza bya,
osiemnacie lat miaa i najam si do sprzedawania wina, a jak sprzedawaam, to
piewaam z pijakami. Grosza sobie uzbieraam, bo o dziesi pesos si zakadaam, e nikt
tak jak ja butelki mezcalu42 nie wytrbi. Jak wod ten mezcal piam i wygrywaam zakad.
Pniej szklank soku z cytryny wypijaam i wcale nie byam pijana. Tak si wprawiam, e
mogam sobie cztery czy pi butelek gorzaki gruchn i musieli mi paci, bo o zakad szo.
A przecie chopaki z Guer-rero dobrzy s do wypitki! Zdrowo cign! Za te pie" Mezcal z azteckiego: mexcalU. Alkohol otrzymywany przez destylacj lici lub grnej
czci odygi specjalnego gatunku agawy, zwanego mezcal.
niki z zakadw ubraa mnie wdowa po kapitanie, bo ju mi si wszystkie suknie
zniszczyy. I nigdy wicej takich licznych sukienek nie miaam, staniczkw z klockowymi
koronkami, spdnic szerokich, caych w falbankach. Nawet jedwabne suknie miaam, kto by
pomyla, i atasowe bluzki! I szpilki do podpicia koka, z kolorowymi wstkami! Piam, bo
zarobek z tego miaam; ona nie, ona z tego alu, e przy pierwszej okazji ma jej zabili. A
dopiero co si pobrali.
W tym sklepiku w Chilpancingo bardzo lubiam piewa i gra. Patrzyam uwanie, jak na
gitarze grali, i sama zaczam w struny dzwoni. Tumaczyli mi: Tak oto j trzymaj i w tym
miejscu za strun pocignij". Gdybym troch wicej czasu miaa, tobym si nauczya. Bardzo
byam wesoa, okropnie wesoa byam, to prawda, i skora do piewu.
Jeli mi za butelk tequili43, koniaku czy wermutu dziesiciu pesos nie zapacili, to nie piam.
Na zakad, owszem, ale nie, ebym chciaa sobie goln. Gotwk mi musieli paci, jak nie,
to nie.
Prdko, nalej mi kieliszek zerwki!
To bya szklanka, o, taka wielka, z wszystkimi trunkami. Ciurkiem z kadej butelki si
dolewao: parras, koniak, tequila, whisky, Catalan, wermut, wszystkiego si po trochu
dodawao, pki szklanka nie bya pena. Dlatego si zerwka nazywa. Wypijaam j i zaraz
cytryn wysysaam. Ale byo duo kobiet, co dla przyjemnoci si upijay albo ze
zmartwienia, po troszeczku, po kieliszku, a ja kieliszkami pi nie potrafi. Jak mwili do
mnie: Napijmy si...", Dobrze, ale o zakad i butelka na kadego". Trzech czy czterech
pijakw z ng zwaliam, a sama byam rzeka jak poranek, bo zanim butelk wybbniam, to
wysysaam jedn czy dwie cytryny i ju po chwili znowu si o butelk zakadaam, i znowu
cytryny jadam, i wcale mi si z czupryny nie kurzyo. Nigdy mnie odek nie zabola...
Kiedy wyprawa z gr wrcia, nie zasta mnie w domu mj m. Chopaki mu powiedzieli, e
knaj" Tequila wysokoprocentowy napj alkoholowy otrzymywany z agawy tequilana.
1 Poniatowska

p mam, i on w te pdy tam polecia. No i ledwo drzwi otworzy, zaraz zobaczy, jak si z
pijakami ueraam. O rety, o mao mnie nie zabi! Pyta mnie, dlaczego to zrobiam, a ja mu
mwi, e musiaam si z trunkw utrzymywa, pki go nie byo, bo adnej pensji mi nie
dali; wic z czego miaam y?

Dlaczego do koszar po wypat nie posza?

Dlatego, e to delikatna sprawa. Do adnego szefa nie pjd, eby mi pensj wypaci.
Jak pana tu nie byo, to dlaczego miaam tam chodzi i bra to, co mi si nie naleao?
Musiaam si o utrzymanie stara, wedle wasnego rozumu, jaki mi Pan Bg da...

I taki to wanie rozum ci Pan Bg da?

I mnie waln. Rozgniewa si, ale nie mg si gniewa, bo po czci jego to bya wina.

Dobra, teraz bdziesz ze mn na wyprawy jedzi i nie opieraj si, bo ci zatuk!

Na drog mnie wyszykowa, w spodnie do konnej jazdy mnie ubra, w kurtk, czerwon
chustk na szyj, kapelusz teksaski i nikt nie mg pozna, czy kobiet jestem, czy
mczyzn. Wszystkie nowe suknie mi do ognia wrzuci, bo powiedzia, e diabe si o nie
otar, i krzyem si egna, kiedy si paliy. Wdow po kapitanie po twarzy spra za to, e
mnie do zego namwia, ale najgorzej Palemona ukara: trzydzieci batw mu wlepi, a w
dodatku si na niego zawzi. Genera Genovevo Blanco, ten co nas oeni, ju nami nie
dowodzi, do innego oddziau nas przenieli, pod rozkazy generaa Juana Espinosy y Crdoba.
Gdybymy jeszcze pod tamtym byli, to genera Blanco, jako e naszym kumotrem by,
opiekowaby si nami i mogabym si do jego crki schroni, do senority. Ale ju nas
przenieli. Dlatego tak si Pedro w uporze zaci i powiedzia, e mnie wicej nie zostawi.
Musiaam z nim razem jecha, tu za jego koniem, gdzie by go nie ponioso. Zapowiedzia mi
Pedro, e jak mu mier w oczy zajrzy, mnie najpierw zabije, i od tej chwili ju mnie samej
nigdzie nie puci i nigdy znowu swobody nie poczuam. Przy nim si nauczyam tam
chodzi, gdzie kule wiszcz. A ciko jest strzelanin znosi. 98
W Chilpancingo powiedzia nam genera Juan Espinosa y Crdoba, e nas do Meksyku
poprowadzi, a stamtd na pnoc ruszymy. Jak si cae wojsko zebrao, eby wyznaczy tych,
co mieli wyruszy, spotkaam onierzy mojego taty. Opowiedzieli mi onierze z piechoty, e
go przy drodze zostawili, z par muw obadowanych amunicj. Poniewa by ranny, wic
go pod drzewem posadzili, o pie oparli i tam go pewnie wrg zastrzeli. Zapatyci go zabili.
W taki sposb si dowiedziaam, e mj tata zgin w bitwie pod Mochitln, w stanie
Guerrero, midzy Acapulco i Chilpancingo.
alu nie poczuam, bo go nie widziaam. Przez to, e ju byam zamna i z onierzami
mojego taty nie chodziam, tak si midzy nami skoczyo. Wicej o nim nie syszaam i
dopiero po latach spotkaam w Deefie modego spirytyst, ktry medium da wadz, eby
jego ducha z otchani wyprowadzio.
IX
Teraz ty...
Kto? Ja?

Tak, ty... Dalej, przejd na drug stron.

W Meksyku ludzi zwoali, eby ich wedle wzrostu rozdzieli: jak by wysoki, to szed do
kawalerii, jak niski, to do piechoty. Tak cae wojsko podzielili i kady genera bra tych,
ktrzy mu si nadawali.

Czowieku, samych drgali sobie zabrae!

Dobra, niech ci bdzie, daj mi paru kurdupli, ale eby kady swoje poncho mia.
Dawniej kup ludzi zgarniali, wcale ich nie dobierali i posyali w ogie modych, starych,
bezrkich, kulawych, jak popado, bo tylko o to chodzio, eby za bro chwycili. Pierwszego
lepszego brali, co im w rce wpad, i do walki ich rzucali, jak stado dzikich koni, na pewn
mier, bo zanim ich nauczyli karabin adowa, ju ich kule trupem kady. Dzieciaki,

modzieniaszkowie, co nic nie rozumieli, pierwsi szli i na polu zostawali, taki ich koniec
czeka. apali ich jak prosiaki i do rzeni.
Mojego ma Pedra posali do kawalerii i mnie take, chocia od psa nie jestem wiksza. Ci,
co szli do kawalerii, wicej si musieli naharowa, a ci z piechoty nie tak bardzo, bo jak na
miejsce przycho- 99
dzili, to tylko karabiny w kozy ustawiali i kady sobie szed, gdzie mu si podobao. W
kawalerii jest ciej, bo trzeba si z komi przej, nakarmi je i napoi, wyszczotkowa,
oskroba im boto z kopyt, eby si nie przezibiy, po prostu trzeba ich pilnowa...
Jak ju ich genera Juan Espinosa y Crdoba wedle wzrostu wyrwna, to ich zacz
musztrowa. Byli tacy, co tylko maczetami umieli w polu macha. Wic zanim na bitw
poszli, trzeba ich byo nauczy bro adowa. Kiedy j przedtem adowali? A tym bardziej nie
umieli jej czyci, oblicza odlegoci, stara si trafi w tego, do ktrego strzelaj, a nie,
eby kule paday gdzie popadnie. Genera Espinosa y Crdoba traci cierpliwo:

Moe si wam zdaje, e za duo mamy nabojw?

Co rano sam szed onierzy musztrowa. Maszerowa, bro prezentowa, rozebra karabin,
celowa, tak jak teraz rekrutw ucz, a wikszo nawet nie rozrniaa, kiedy trbi, eby na
ko wsi, a kiedy, eby konia rozkulbaczy albo na ziemi pa.

I co z nich za milicja?
Juan Espinosa y Crdoba to by czarny Indianin, brzydki, wysoki i tusty. Jak toporem
ciosany. Za to adn mia on, bardzo adn, blondyneczk, co j sobie z Chilpancingo
przywiz, modziutkie dziew-cztko. Espinosa y Crdoba wargi mia wysunite i Ryjek" na
niego mwilimy.
Straszny by z niego krzykacz:

Niech mi si zaraz na plutony podziel, po piciu czy po dziesiciu onierzy, moe w

taki sposb atwiej skapuj.
Co rano na mustrze rozkazy wydawa.

Z najdurniejszych, po piciu, plutony formowa, eby im atwiej do gowy wchodzio,

i trzeba na nich uwaa, bo nawet nie wiedz, do czego strzelaj...
Wszyscy na musztr chodzili, nawet mj m, chocia nie wiedzie odkd ju walczy, by
kapitanem i zawsze mu si trafiao w przedniej stray i, na samym przodzie, gdzie
najgciej kule padaj. Zyma si i generaowi powiedzia:

Kapitanem jestem...

Ale wszyscy musz na wiczenia chodzi... Pan 100

te, chocia jest pan kapitanem... A nawet eby pan by generaem! Musi pan umie rozkazy
wydawa, jak si naley. Jeli pan, co kapitanem jeste, tego nie potrafisz, to czego milicj
nauczycie? Wszyscy mi tutaj pjd na wiczenia. Skoczy si baagan.
Racj mia, bo niech sobie pani wyobrazi, e w tej rewolucji by taki puk, co mia due straty,
zanim si jeszcze z wrogiem zmierzy. Prawie nic ju z dywizji nie zostao, a tu tamci
nadchodz. Midzy swoimi bardziej si zabijali, ni kiedy mieli z wrogiem do czynienia. A
raz kiedy nie mielimy mundurw, eby swoich pozna, tomy ca dywizj do nogi wybili,
co nam z odsiecz sza... wiee oddziay nam posyali, a mymy je czstowali gorcymi
kulami... Wszystko na chybi trafi...

A gdzie mundury, panie generale?

Tylko nam wystarcz na rangi", od sieranta w gr...

Tak ich wymaglowa ten genera brygady czy brygadier Juan Espinosa y Crdoba, e z nich
Pit Dywizj del Noroeste44 wyszykowa; swoje wasne wojsko, tysic piset chopa. Duo
ludzi. Duo ludzi, eby z nich cierwo zostao. Mnie si zdaje, e le bya ta wojna
pomylana, bo eby jedni drugich zabijali, ojcowie przeciwko synom eby szli, bracia
przeciwko braciom; carransici, villici, zapatyci, to przecie czyste bezecestwo, bomy

wszyscy jednakowo godowali i kady jednakowo bied klepa. Ale o tych rzeczach, jak
powiadaj, lepiej milcze, bo wszyscy i tak wiedz.
Ledwo si dywizja uformowaa, nazajutrz ruszylimy na pnoc.
Ju w Tehuantepec pocig pasaerski widziaam, ale do wojskowego nie jest podobny.
Wojskowy to jest towarowy pocig, wagony s pozamykane, czarne, bez okien, eby przez
nie na wiat wyjrze. May to by pocig, w ktrym drewnem palili, wic wolno jecha; p
godziny ujecha i na p godziny przystawa, jeli przez par dni na stacji nie sta. Jecha
powoli, bo duo cign wagonw; huk koni i wszyst" Noroeste pnocny wschd.
101
kie rzeczy, co do wojska nale; bra indiaska na dachach, a konie w rodku. Jak miao temu
pocigowi siy starczy, eby tyle zwierzt i ludzi ucign? Na grze, na dachu pocigu
jedlimy, wielimy ze sob brasero 45 i nie wygasa, bomy mu wycig zakrywali, eby
wiatr od dou nie dmucha i eby iskry gr nie wychodziy. Gdyby nie to, czerwonego kura
bymy pucili.
Bardzo cikie mielimy wtedy ycie. Ceratowymi pelerynami swoje rzeczy okrywalimy, na
ile ich starczyo, eby od deszczu nie przemoky. Tak czy inaczej, zawsze byam mokra.
Nosiam teksaski kapelusz i chroniam si, jak mogam. Na dachu musielimy wszyscy w
kucki siedzie, najwaniejsze byo, eby konie zabezpieczy i eby zawsze miay dosy
paszy. Kiedymy gdzie przyjechali i rozkaz by, eby wysiada, to zwierzta szy wody si
napi: zwierzta na pierwszym miejscu. adne nam w pocigu nie zdecho, chocia nic nam z
tego nie przyszo, emy z pragnienia usychali i jechali stamsze-ni na dachu, i tak nam
villici dali w ko. Cay koncept villistw w tym by, eby pocigi wykoleja. Taka bya ich
walka, ale juemy si do niej przyzwyczaili, bo odkd z Meksyku na pnoc pojechalimy,
podkopy pod szynami robili i maszyna z rozpdu w ziemi grzza. A jak si tak zarya,
wagony si otwieray i gino duo koni i sporo udzi. Za kadym razem, jak pocig
wykolejali, kto wie ile dni przemarudzili, eby go zreperowa albo z innych stron
lokomotyw i wagony sprowadzi. Musielimy wszystkie konie wyciga i Indian grzeba.
W Santa Rosalia tak nas wykoleili, e a nam krgi pacierzowe trzeszczay. To byo
najgorsze, bo lokomotywa koza wywrcia, a z ni razem sze czy siedem wagonw. Te z
przodu najbardziej byy zrujnowane. Musielimy tam przez jaki czas pod goym niebem
nocowa, pki nam nie przysali potrzebnego elastwa. Dlatego tyle miesicy mino, zanim
dojechalimy na pnoc. Podkadom kolejowym nic si nie stao. Z dobrego drzewa je robili,
sosnowego; dzisiaj to ju pewnie zgniy, ale wtedy byy z twardej soniny.
a Brasero przenony piecyk na wgiel drzewny.
102
Pamitam, kiedymy si w Chihuahua obudzili, o czwartej nad ranem, onierze zaczli
przygadywa:
Patrz, apacze si uwijaj, co apci nie maj.
Wierutne kamstwo. Ludzie mwili, e nie ma chrzecijan w Chihuahua, tylko sami apacze. I
strach nas oblecia, i ochota nas braa, eby na nich popatrze, ale nic z tego. Tacy sami s
tam jak i tutaj, ale sk w tym, e ludzie lubi si wymdrza, bzdury plot, o dalekich
stronach historie opowiadaj, zamieszanie robi i wszystko po to, eby sobie jzyk strzpi.
Nigdy adnego apacza nie widziaam.
I takemy podrowali jak te wie, midzy jednym wybuchem dynamitu a drugim. Tomy
tutaj postj robili, to gdzie indziej i nigdymy na czas na adn stacj nie zajechali. Tamtejsi
carransici nigdzie nas nie mogli godnie przyj. Bandyta by z tego Villi, bo nie walczy jak
czowiek, tylko si chwali, e dynamitem szyny rozwala, jak mia po nich pocig przejecha.
Podkada dynamit, no i ludzie i konie w powietrze wylatywali. I to ma by bohaterstwo? Pod
pocigi pasaerskie te dynamit kad i pienidze zgarnia, a tak samo i kobiety, jeli byy w

sposobnym wieku, a jak nie, to je do sioda przywizywa i po kolczastych zarolach wlk.

Przyzwoity czowiek tego nie robi. Jeli kogo bardziej od innych nienawidz, to Villi.
Nigdy go z bliska nie widziaam, nigdy, i dobrze si stao, bo w twarz bym mu pluna. Teraz
tym si kontentuj, e na radio splun. Sysz, e mu maj zote litery wyry w jakim
kociele. Jeli to prawda, to takie same psubraty z tych, co te litery wypisz, jak z niego, albo
takie same zakute by. Te im nie uwierzyam, kiedy w radiu mwili, e on swoj mia i
crki, bujda, nic wicej! Jak mia rodzin? eby mi jzyk mieli uci, to zawsze im powiem,
e nie wierz... Nigdy ony nie mia. Upatrzy sobie najmodsz, zabiera ze sob, prowadzi
si z ni, pki mu si nie sprzykrzya, to j rzuca i inn bra. Teraz mu dopiero jak seor
maonk" wynaleli, synw i nawet dwie crki. Kamstwo! Wszystko to wymylaj, eby
mu sawy przysporzy, eby go do niepoznania odmieni. A to by bandyta bez serca, co
swoim ludziom rozkaz wyda, eby kady sobie jak kobiet wybra i si wzi. Ze wszyst103
kich guerrilleros Villi najbardziej nie cierpi. Wstydu nie mia. Kanalia, co sobie z caego
wiata w ywe oczy kpi i jeszcze si ten jego rechot rozlega.
Mj m ze mn nie gada, to inni te ze mn nie mwili. Z wszystkimi oficerami w przyjani
by, ale aden ze mn nie rozmawia. Kiedymy na jak stacj przyjedali i wyprowadzali
konie z wagonw, to moglimy do nich wsi i trzech czy czterech oficerw wchodzio ze
swoimi onami. Kady szuka sobie miejsca, ale Pedrowi nie w smak byo, eby inni uwag
na nas zwracali, wic nigdy mnie nie zawoa.
Pki mn m rzdzi, nigdy si nie kpaam, bo i dla kogo miaam porzdnie wyglda? Nie
wolno mi byo za nikim si obejrze ani si przebra, ani uczesa. Nawet grzebienia nie
miaam, bo mi dwa gste grzebyki poama i t szczotk, co mi z panieskich czasw zostaa.
W malekoci brudna i zawszona chodziam, ale przy mu robactwo mi si w gowie
zalgo. Bi mnie, po gowie mnie wali, wic od tych ran i od krwi wrzody mi si porobiy i
wosy mi wyszy, a takie byy dugie i krcone. Skorup z brudu miaam na gowie i tak ju
zostao, bo ani si nie mogam wykpa, ani przebra i cierpiaam jak wita Panienka na
pustyni. Wic z wasnej woli miaam go kocha? Nienawidziam go, nie mogam go cierpie. Noem mogam brud z sukni zeskroba, tak go grubo naroso. Przez cay czas w jednej
sukni chodziam, chocia mi peno rzeczy przynosi, ale nie mogam ich wkada. Kupowa
mi, jakemy si gdzie zatrzymywali, eby si chwali przed onierzami i przed kobietami:
Patrzcie, jaki dla niej jestem!
Taki by, instynkt taki mia i co mona z takim mczyzn poradzi? Gupi nie by, ale
samolubny, bo mwi, e jak bdzie ode mnie mierdziao, to nikomu do gustu nie przypadn.
On sobie uywa, adnie si bawi, ale daleko, nie ze mn. Dlatego do caego niebieskiego
dworu modlitwy odmawiaam, eby go zabili. Jak na bitw w przedniej stray szli, w krzyk
uderzaam: wity taki, wity owaki, uwolnijcie mnie od tego czowieka, co jest moim
utrapieniem! Niech go zabij albo niech go do niewoli wezm, bylebym go wicej nie
widziaa!" Na klczkach prosiam, krzyem padaam. Chobym miaa i na 104
wieczne potpienie, bagaam, eby go zabili. Wolaam po probie i. Nawet jak sama
zostawaam, nie mogam z odkryt gow chodzi, bo zaraz si zjawia i rozkazywa: Okryj
si!" Spaam z twarz szalem zasonit, w powijakach, jak mumia. Tak byam mczennic.
Teraz nie, teraz ju nie jestem mczennic. Cierpi tak jak wszyscy, ale to nic w porwnaniu
z tym, co wycierpiaam, kiedy miaam ma.
Pedro mnie zacz bi, od tej chwili kiedy mnie z tego sklepiku w Chilpancingo zabra.
Krzykn mi wtedy: Jeszcze poaujesz", i wicej mi spokoju nie da ani w dzie, ani w
nocy. Za wszystko mi teraz zapacisz!" Nigdy nie zapomnia, bo taki by, bardzo zazdrosny,
bardzo czuy. Nic mu nie odpowiedziaam, bo jak miaam do niego mwi, skoro oczu na
niego nie podnosiam? Jego twarzy prawie nie znaam. Baam si go okropnie. Zawsze
skulona przed moim brasero siedziaam, szalem okryta. To jak si miaam upomina? Nie

mogam si upomnie. On nie wiedzia, ywa jestem czy martwa. Teraz jak ju sama sobie
radz, myl, e wszystko robi na moj zgub, ale wtedy bardzo byam gupia i gdzie mnie
cign, tam bez sowa za nim szam. Za byle co mnie Pedro bi, tak samo jak wikszo
mczyzn w naszym wojsku. Tylko szabl swoim kobietom do rozumu przemawiali, Ruszaj
si, chencha, prdko", byle tylko je maltretowa. Pedro wpada w zo i kolb pistoletu po
gowie mnie wali, a we mnie a si w rodku gotowao, ale nic mu nie mwiam, nawet sobie
guza nie rozcieraam, eby nie widzia, e mnie boli.
Jednego dnia zatrzymalimy si obozem na jakiej stacji, nie pamitam, jak si nazywaa, w
stanie Chihuahua, i zostalimy tam przez kilka dni czy tygodni, nie wiem jak dugo. Przyszed
i mwi do mnie: Suchaj, vale46, bo nigdy w jego ustach mojego imienia nie syszaam; kto
wie, co to vale znaczy.
Suchaj, vale, we mydo. Chodmy, eby mi upraa chustki.
Od razu si domyliam, e mnie prowadzi, eby mnie zbi, chocia wszyscy mwili, e to
taki dobry
" Vale w gwarze ludowej: kumpel, koleka.
105
czowiek. Takiego udawa, ale na co innego mia melodi. Pozory takie mia, ale by cakiem
inny.
Powiedziaam mu, e dobrze.
Od stacji w gr poszlimy, a okrg polan znalaz, na ktrej si osy tarzay, eby si z
kurzu otrzepa. Czyciutkie to byo miejsce, a on powiada:

Tu si zatrzymaj.
Bi mnie, pki mu si nie odechciao. Jak pamitam, naliczyam, e pidziesit razy szabl
mnie uderzy. Po plecach mnie wali. Ale si nie ugiam, tylko na ziemi usiadam, nogi
skrzyowaam i ramionami i rkami gow osaniaam. Od dziecka si przyzwyczaiam do
tego, jak si ze mn moja macocha obchodzia. Nie wiem, jakim cudem jeszcze yj. Nie
pamitam, czy t rk podniosam, ale mam na niej znak, na lewej; ostrze mi w plecach
utkwio. Niech pani spojrzy, rozcio mi ciao. W tym miejscu ran wida, bo szabla do koci
dosza. Krew tryskaa, ale ja nic nie czuam, od tylu uderze czucie straciam. Jeszcze mi si
po jednym nie wygoio, a ju przychodzio nastpne, w tym samym miejscu. Nigdy sobie nie
opatrywaam, nie smarowaam, nawet wody nie przykadaam, same mi si rany goiy.
Ocknam si w wagonie kolejowym, gdzie mieszkalimy, cae plecy miaam rozorane. To
mnie wtedy dziewczyny zaczy pyta:

Co to, chora pani?

Tak.

A co pani jest?

Nic mi nie jest.

Jak to, przecie mwi pani, e chora?

No to chora jestem, a was co to obchodzi?
Co by mi z tego przyszo, gdybym im powiedziaa? Nic bym na tym nie wygraa. Bl mi od
tego nie przejdzie, e im swoje ycie opowiem. Nic im nie powiedziaam i sporo czasu tak
przeszo. I znowu Pedro poszuka okazji, eby mnie zbi. Nie wiem, jak do tego doszo, ale
faktem jest, e mi powiedzia, ebym mydo zabraa i posza jego chustki pra.
Powiedziaam sobie: Bdzie mnie bi". Za kadym razem, jak mnie bi, tak si stara, eby
ludzi przy tym nie byo, i dlatego nigdy go za rk nie zapali.

Jakiego dobrego ma pani ma, Jezuso!

Nigdy go w gniewie nie widziay. 106

Co pani mwi?

e to szczcie takiego ma mie. Chwaa Bogu!

Nic nikomu nie tumaczyam. To s rzeczy swoje wasne, od rodka, tak jak wspomnienia.
Niczyje s wspomnienia. Tylko swoje wasne. Jak te lata, co czowieka urabiaj. I komu pani
da ten tumok koci, co je pani dwiga? Sprbuj, podwignij". Nie mona, prawda? Owego
dnia pistolet wziam. Nosiam wtedy dug bluz z dwiema kieszeniami i do tych kieszeni
pistolet i kule wrzuciam. Co mi tam mydo, raz nareszcie niech mnie zabije albo ja go
zabij!" Byam na wszystko zdecydowana. I id za nim. Doszlimy do jednego miejsca
daleko od stacji i wtedy mi powiedzia:

Tutaj mi si w sam raz widzi, ty taka owaka. Tutaj albo ci zabij, albo zrozumiesz, po
co na wiat przysza...
Spojrzaam na niego, nie skuliam si i mu odpowiedziaam:

To tak? Jedno drugie zabije, bo dwoje nas jest. Sama tutaj nie umr. Niech pan
wyciga swoje, bo moje ze sob zabraam.
Nie wiem, skd mi si tyle odwagi wzio, chyba z rozpaczy, i pistolet wycigam. Od razu si
zlk, dobrze widziaam, e si przestraszy. Pomylaam sobie: Jak taki odwany, niech tak
samo swj pistolet wyciga i tutaj si bdziemy strzela. Jedno z nas musi z yciem uj". Ale
on wtedy mnie pyta:

Kto ci tak doradzi?

Kto? Pan musi wiedzie, kto powiadam ta sama osoba, co panu doradza, eby
mnie bi, ta sama i mnie doradzia.
Nieprawda. Nikt mi nie doradzi, ale e mnie zapyta, nie mogam pozwoli, eby mia
ostatnie sowo. Nigdy przedtem gosu na niego nie podnosiam.

Kto ci powiedzia, eby mi odpowiadaa?

Ta sama osoba, co panu kazaa ycie mi zatruwa.

A on wtedy mwi do mnie:

Rzu pistolet...

Nie, po to mnie pan przyprowadzi, eby mnie zabi. To si razem zabijemy. Niech
pan swoje wyciga. 107
Zobaczyam, e niczego nie wyjmuje...

Nic ci ju teraz nie zrobi. Zostaw ten pistolet.

O, nie, martw mnie pan std zabierze, ale niech pan te swj pistolet wyjmie.

Nie, ja ci nic nie zrobi...

To po co mnie pan tu przyprowadzi? Na spacer? eby w lesie pospacerowa? Na

mier mnie pan tu prowadzi, prawda? No to niech mnie pan zabije.
Wtedy zacz ze mn mwi po dobremu:

Nie bd gupia... ja... opowiadaj mi takie rzeczy, ktre mi robisz...

Dobra, to dlaczego mnie pan nie szpieguje, jeli wszystko panu o mnie wiadomo?

Przecie nie mog wszystkiego dopilnowa.

To dlaczego pan wierzy w to, co gadaj? Ale dosy tego dobrego... Zaraz si to okae,
ju, w tej chwili... Natychmiast tam idziemy, w te pdy. Przodem niech pan idzie...

Nie, ty id przodem.

A nie, ju si wiat do gry nogami odwrci, teraz ja tu rzdz i przodem pan pjdzie,
a jak si nie podoba, to tu go zaraz rozwal.
Widziaam, e pistoletu nie wyjmuje, wic jeszcze wikszej odwagi nabraam. Pomylaam:
Nie, nie ma z czego strzela... A jeli taka sprawa, to ostrzej mog z nim gada".
Prowadziam go i musia przodem i. Powiedziaam mu:

Prosto do wagonu kasjera, i to prdko.

Powiedzieli mojemu mowi, e jestem kochank
kasjera. Jaka kobieta mu to powiedziaa, pewno e tak, wszystkie s jednakowe: jak same
tykiem nie krc, to nos wszdzie wtryniaj, z ozorem lataj i tylko wypatruj, kogo by
swoimi plotami zgubi.


Niech pan t kobiet zawoa. eby mnie std do wizienia mieli zaprowadzi, ale albo
teraz wszystko na jaw wyjdzie, albo oboje tutaj koniec ze sob zrobimy.
Widzia mj m, e ze mn nie wygra, wic musia j zawoa:

Suchaj, siostro, chod tutaj, bo ty j z kasjerem widziaa. To teraz chc, eby jej to
w oczy powtrzya. 108
Wypieraa si ta kobieta:

Oj nie, braciszku, ja ci tego nie mwiam.

Wrzasnam na ni:

Tak jest, pani mu to powiedziaa, bo mnie z pani winy bi. Nie zabi mnie, bo mu Pan
Bg nie pozwoli, ale w tej intencji do lasu mnie zaprowadzi, eby mnie tam ukatrupi, to
teraz oboje, pani i on, spraw mi musicie zda...

Nie, braciszku zarzekaa si przecie nic ci nie mwiam. Nie bd taki zy,
jake to? Jak moesz w takie rzeczy wierzy? Kto ci to powiedzia? Bo ja nic ci nie
mwiam...

Pani wanie krzyknam na ni i pod nogi jej z pistoletu wystrzeliam.

O rety, braciszku...
Ale w tym momencie jej m za ni wyszed, odcign j i od razu zacz j pra.

To ty na t kobiet utrapienia cigna i teraz mi za to zapacisz, musisz jej

wysucha... Zaraz mi tu wyklarujesz, co wygadywaa. Dlaczego Pedro-wi powiedziaa, e
ona z kasjerem chodzi? Ty im materacem bya? Jeli na twoich oczach tego nie robili, to nie
masz prawa gada...
I tak jak jej wymyla, tak j bi.
A kasjer, jak strza tak blisko usysza, z wagonu wyszed i razem z nim wyszli major i
podpukownik. Poszli generaa zawoa. Genera Espinosa y Crdo-ba mojemu mowi
szabl odpi i pidziesit razy mu pazem przyoy.

eby wiedzia, jak to boli.

A drugie pidziesit temu drugiemu mowi wlepi za to, e j tak rozpuci. Ona sama
dwadziecia pi dostaa, eby jej si plotek odechciao. Do tego dnia nigdy tego kasjera na
oczy nie widziaam i kasjer mnie te nie zna. Wyszed z wagonu, bo ten harmider usysza. A
wiski Ryjek" na obydwch wrzeszcza:

Ty w skr dostajesz, bo w plotki wierzysz, z ktrymi do ciebie przychodz, a ty za

popuszczanie cugli, bo pozwalasz swojej babie ludzi podjudza.
Ta co podjudzaa, miaa kdzierzawe wosy. Nazywaa si Seweriana. Z jakiej spelunki j
ten przyszywany m wycign, a z Morelii. Mj m te tam poszed i inn kobiet sobie
przygada, ale na
krtko, bo nie mg jej ze sob zabra. Ale Seweria-nie si zachciao, eby Pedro mnie w
trb puci, toby z tamt Jacint moga kolegowa, bo dobrymi przyjacikami te dwie zdziry
byy, typowe more-lianki. Jak mi opowiadali, taki defekt mia mj m, e kobiety w sobie
rozkochiwa, a jak ju si z nimi zabawi, to im mwi:
Bardzo mnie kochacie? No to mnie dalej kochajcie, ja samotny nie jestem, on mam.
Od czasu tej awantury bardzo dobry si Pedro zrobi. Tylko e wtedy ja si zbiesiam. Z
samego charakteru od malekoci byam za, taka si urodziam, sekutnica, ale Pedro mi
sposobnoci nie dawa. Dopiero przy tej sakramenckiej rewolucji mogam si rozwin.
Kiedy si miarka przebraa, to sobie jasno powiedziaam: Albo si obroni, albo niech mnie
od razu zabije". Gdybym nie bya za, na wszystko bym pozwalaa, pki by mnie nie zabi.
Ale przysza taka chwila, kiedy z pewnoci sam Bg mi powiedzia: Bro si". Bo Bg
mwi: Sam sobie pomagaj, to i ja ci pomog". I usyszaam, jak rzek do mnie: Bro si,
starczy ju tych cigw. Teraz ty je zacznij rozdziela". I wycignam pistolet. Pniej
zapowiedziaam, e karku wicej gi nie bd, i dotrzymaam sowa. Do tego stopnia
dotrzymaam, e jeszcze yj. Ale ile si nacierpiaam, kiedy byam ulega! Tak sobie myl,

e w piekle musi by specjalne miejsce dla tych, co s ulege. Nic, tylko rozarzone gownie
im w tyek pchaj!
On dalej w zaloty si puszcza, to przecie oczywiste, skoro by mczyzn; mczyzn by, to
sobie hula. Z kobietami si zadawa, ale ze mn inaczej si obchodzi, bo strasznie
wojownicza si zrobiam, strasznie za. A w miar jak mi lat przybywao, coraz wikszego
instynktu nabieraam, eby oddawa, zanim jeszcze mi upnia dadz. Jeli mnie kto po tyku
spra, to dlatego e ju przedtem podwjnie dosta. Tomy sobie, Pedro i ja, do oczu skakali
co chwil i po rwni. Ju si te czasy skoczyy, kiedy tylko si kuliam, eby na mnie ciosy
od szabli i pici jak deszcz spaday. Potrafiam si obroni od tego dnia, kiedy pistolet w
kieszeni ukryam. I Bogu za to dzikuj.
X Mj m mia pieskie szczcie do kobiet. Wszdzie za nim lazy, a jak na nie uwagi nie
zwraca, to co tam knuy, eby mnie sponiewiera.
Kiedy by w 77 Puku, pokuma si z jedn. Wiedziaam, e to jego kochanka, ale nic nie
mwiam, pki jej m si nie upomnia, jakim prawem Pedro z jego on si zadaje.
Oczywicie Pedro, pijany w sztok, taki si poczu wany, e jej ma pobi. Tamten nawet mu
nie mg odda, bo Pedro gr nad nim wzi. Kiedy ju ostatnie soki z niego wycisn,
nadeszli stranicy i Pedra zabrali, a e wojskowym by i w miejscu publicznym si
awanturowa, to mu dali pitnacie dni aresztu. A ta bezwstydnica, An-gelita, prosz sobie
wyobrazi, do celi do niego przychodzia. Wanie tam wesza, kiedy ja mu obiad w koszyku
przyniosam. O krat si opara, a on sta po drugiej stronie i sobie gruchaj.

adnie ta para ajdakw wyglda, co si zewi-nili! Szkoda tylko, e to ptaszek z

cudzej klatki!

Nie mwi Pedro ona mi tylko polecenie od pukownika przyniosa.

I zaczyna mi jakie bujdy opowiada.

Nieprawda, dobrze t wydr znam, ale pukownik ma lepszy gust. Zaraz sobie same na
ulicy pogadamy...
Odwrciam si razem z moim koszykiem i wyszam. Jedzenia mu nie zostawiam. Niech
mu ona przynosi. Skoro go na fors nabiera, to niech chocia swj obowizek zna i niech mu
jedzenie taszczy, zobaczymy, czy mu je kokosowym mleczkiem47 przyprawi". Zo mnie
wzia. Po choler mi Pedro kae jedzenie sobie szykowa, jeli ju sobie tak znalaz, co mu
je moe przynie? Poszam jedn ulic, a ona, ta Angelita, drug. Kiedy doszam do rogu,
widz, e skrca, to przechodz, eby jej drog zastpi. A ona, taka odwana, nogi za pas
bierze. W jeszcze wikszy gniew wpadam i zaczam j goni, chocia ju bya daleko.
Pomylaam sobie: Zobaczymy, jak si bdzie ta zdzira tumaczy". Uciekaa, uciekaa, a
wpada do pierwszej otwartej bra Kokosowe mleczko swoisty lubczyk": kawa naparzona na wodzie, ktrej kobieta uywa
do mycia podczas miesiczki. Mczyzna, ktry si takiej kawy napije, nie moe si od tej
kobiety oderwa.
my, ktra jej si nawina. Stanam na wprost i zaczam tupa. Wysza wacicielka i mnie
zapytaa:

Czego pani szuka w moim domu?

Tej kobiety, co przed chwil wesza!

Jakiej kobiety?
Odwrcia si znienacka i j zobaczya, jak si za donic schowaa.

Wynosi mi si! Nie pozwol na awantury w moim domu.

Ale zobaczya, e mnie wcieko ponosi, wic nie chciaa si uera i w swojej kuchni si
zamkna.
To wtedy na rogu stanam i na Angelit czekam. Widz, e nie wychodzi, to przeskoczyam
przez kamienny mur i na podwrzu tego domu zaczam si z ni na ziemi mocowa. Nic

przy sobie nie miaam, wic du szpilk z koka wycignam i t szpil po twarzy j
podziobaam.
Krwi bya zalana, bo ja w bjce mam przewag. Zawsze nosz ze sob jak bro do bicia, a
Angelita nie wiedziaa, e przewanie brzytw przy sobie miaam. Wziymy si za by, ale
kiedy zrozumiaa, e si nie wybroni, wyrwaa mi si i popdzia przez ca ulic, a swojego
domu dopada i tam si zamkna. M tylko na ni rykn:

Dobrze ci tak, odpacili ci piknym za nadobne. eby mi si jeszcze dzisiaj std

wyniosa!
Biedna dziewczyna, ca twarz w dziobach miaa, bo ona jednego z onierzy zobaczya j w
koszarach i mi powiedziaa:

Ale jej sito z twarzy zrobia!

A tak, pieprzykw si jej nazbierao od tego kucia szpilk. I taka ju zostanie, na

wieki wiekw amen.
Modziutka to bya dziewczyna, ta Angelita, bielutka, adna, i owszem, nie bya brzydka,
niczego nikomu nie ujmuj, brzydka nie bya. Zawsze jak si z Pedrem poaram, to mu
mwiam:

Jak mi pan chce rogi przyprawi, to niech pan sobie co dobrego znajdzie, eby nie
bya taka sama Indianka jak ja... eby bya warta zachodu...
On si z tego mia, a mnie gniew ponosi. Pedro si dowiedzia, e spraam jego kochanic,
ale nic mi nie mwi. Na odwrt, kiedy po pitnastu dniach na wolno wyszed, to mi kupi
kolczyki z drogimi ka- 112
mieniami. Pniej dopiero si skapowaam, e to nie z jego winy; jako mczyzna musia
swojej powinnoci dopeni, bo kobiety mu spokoju nie daway, eby swojego dopi. Sama
widziaam, jak za nim aziy, tykiem krciy, naprzykrzay mu si, wic po sprawiedliwoci
powiadam, e one byy winne. A przede wszystkim czego w nim szukay te, co miay
wasnego ma?
Do tamtej wsi przyjecha Pedro koo szstej po poudniu, a ja przyjechaam nastpnego dnia.
Tej samej nocy ju Angelita go przysza szuka, ledwo si zjawi, i ledwo go zobaczya, ju
do niego polaza. Dlatego mwi, e jako mczyzna nie mia innej rady, musia im dogodzi.
Co mia Pedro robi, jeli same mu si narzucay? Odpowiedzie: Nie podobasz mi si, id
sobie?"

A chocia ci si nie podobam, to si do mnie przytul. I jaka na to rada? Za duo mia

szczcia, pieskie szczcie, jak mwi. A one do niego cigny jak suki w rui.
Pojcia nie mam, co tym babom byo, co takiego musiay mie, czego z wasnym mem
nasyci nie mogy, wic do Pedra szy, eby im do pena dooy. A pniej zaczynay swoj
piewk: To prawdziwa mio". Jaka tam mio? Duby smalone. S jak te kocice w marcu,
co nie wiedz, e si maj okoci, po ziemi si czogaj i ogonem na boki trzepi.
Jednej nocy w ku ju, w koszarach, le i sysz, jak jeden kapral, dobry przyjaciel Pedra,
ze swoj on rozmawia, tu przy mnie. Myleli, e pi.

Jak si dobrze zastanowi powiada kapral to szef nie jest winny. One bez
wstydu za nim a i nie ma rady, musi je ukontentowa.
Rano, kiedymy maty zwijay, o nic ony kaprala nie zapytaam. Po co mam wilka z lasu
wywoywa? Powie, e podsuchiwaam, niech sobie gadaj..." I wicej uwagi na nich nie
zwracaam.
Moim zdaniem Pedro nie by adny, raczej jaki magnes mia, e tak na niego kobiety leciay,
bo nie wiem, czego si w nim mogy doszuka. Co w nim byo. Wosy mia bardzo krcone,
kdzierzawe; tu z przodu, w fale mu si ukaday. Nos mia perkaty i dziobaty by po ospie.
Te dwa zote zby, nie po- 113
8 Poniatowska
wiem, szyku mu dodaway, ale przystojny nie by na mj gust.


Chod, Pedrito, nie rb nam wstydu, przecie nami nie wzgardzisz...
A jemu tylko do miechu, chop przecie:

Napij si z nami... Chod, Pedrito...

A e si atwo zapala, to si dawa tym lafiryn-dom omota...
Raz go nawet otruy. Faktycznie dla mnie bya ta trucizna, ale e mam krew czarn i gorzk i
yy mi si na krzy ukadaj, to nic mi nie byo, za jemu starczyo pierwszego kieliszka,
eby si zatru, bo ma sodk krew. Co go napado, jakby si wciek i zacz po ulicy
biega, i od tego przecigu na ulicy szyja mu si do tyu wykrcia. To ta kobieta go
zaczarowaa, do szau go doprowadzia, wykrcia mu szyj. Ordynans Palemn i ja
musielimy go do ka przywiza i tak tam lea przez kilka dni, od rzeczy gada, brednie,
co si ich sucha nie godzi, a sprowadzilimy znachora, eby go zioami oczyci. W
poowie kuracji odwrci si do mnie i powiedzia:

Juemy wygrali, senora.

W moich oczach m mi si wcale nie odmieni, jak koda tam lea, ale znachor strasznie si
spoci, klcza przed Pedrem, miotek go otrzepywa i tak dugo si modli, a mu si
modlitwy skoczyy. Wtedy go owin i uoy. Tumok zrobi z tych wszystkich rzeczy, co je
z niego zdj, i z tych nieczystoci, ktre z niego wypdzi. Poszed sobie i dopiero nazajutrz,
o szstej po poudniu, wrci z innym tumokiem, w ktrym byy zioa, w lesie uzbierane,
eby go znowu oczyci. Kiedy skoczy, pokaza mi butelk z jak t wod i powiedzia:

Niech pani zobaczy, co przyniosem. Widzi pani co w rodku?

To jaka figurka.

To on wanie.
Pedro to by, podobizna mojego ma, z wosku zrobiona i wsadzona do butelki. Znachor j
wycign. Pyta mnie:

Co pani chce, ebym z nim zrobi?

Sama nie wiem.

Niech pani posucha, senora, jeli go wyrzuc, 114

to umrze, jeli go spal, te umrze, jeli go zakopi, tak samo umrze, wic jak pani sobie
yczy...

Nie, ja nie wiem, pojcia nie mam. Niech pan tak zrobi, jak pana Bg natchnie.

Wie pani, senora, wrzuc go do mrowiska, to go stamtd nikt nie wycignie.

Zabra lene zioa i butelk z figurk mojego ma, a kiedy przysza kolej na trzeci kuracj,
ju mj m by przy zdrowych zmysach. Zapowiedzia mu znachor:

Teraz, jak pan rozum odzyska, ostrzegam pana, e wszystkie paskie dolegliwoci z
picia si bior, bo byle kto i byle gdzie pana kieliszkiem czstuj. Uprzedzam pana. Krew
masz pan bardzo sodk, od zych urokw obroni si nie potrafi. Ja jestem do usug, ale jak
sobie pan znowu tak szkod zrobi, to si pan przejedzie i tam wrci, skd pana Bg na wiat
sprowadzi, albo mato z pana bdzie na cae ycie, eby lito w ludziach budzi.
Po tym wypadku nawet mnie ze sob mj m na ulic zabiera i jednego dnia, kiedymy po
sprawunki szli, usyszaam, jak mwi do ordynansa Palemo-na:

Tam idzie ta taka owaka...

Odwrciam si i j zobaczyam. A Pedro znowu Palemonowi powiedzia:

Tam idzie ta taka owaka, ale ci przykazuj, eby j z powrotem do tego pocigu
zaadowa, co z Ciudad Jurez przyjeda, po dobremu albo na si. A jak j do klatki ze
winiami wrzucisz, to tym lepiej.

Ju do ciebie przychodz powiada, bardzo rada, nic sobie ze mnie nie robi, jakby
mnie kto tylko na cianie wymalowa.

Nie masz po co przychodzi odpowiedzia mj m i jeszcze raz ordynansowi

mwi: Do pocigu j wsad. Jeli po powrocie znowu j tu znajd, to ci mwi, e seri do
niej z pistoletu puszcz... i wcale bym si nie zdziwi, gdyby i ciebie jaka kula nie omina.


Ale dlaczego? pyta ona, niewinitko udaje przecie ciebie nie opuszczam,
przecie na niebezpieczestwa nie zwaam i tylko za tob chodz.

Nie masz mnie po co szuka, dowiedz si, e 115

jestem onaty i ta, co tam stoi, to moja maonka. Chocia ci si niemrawa widzi, jeli si std
nie zabierzesz, to ci zdrowo po tyku spierze.
Ja nic, tylko sucham, bo jeszcze na mnie pora nie
przysza.

Idziemy std mwi on do mnie nie chc, eby tu staa, jakby ci kto ywcem ze
skry obdar.
I zostawi j ze swoim ordynansem. Doszy do mnie jeszcze sowa Palemona:

Jeli pani nie chce z kulami si spotka, to niech pani lepiej do pocigu wraca...
Bardzo delikatnie j ten ordynans do pocigu wsadzi i ostatni raz j wtedy widziaam. Tylko
byo sycha, jak kolb wali. Starsza to bya senora, rozoysta w biodrach, wcale nie
urodziwa, z jakiego burdelu w Morelii. Ale kada potwora znajdzie swego amatora. Jak j
pozna, chcia si z ni tylko przez chwil zabawi, ale si go uczepia jak rzep psiego ogona.
Tak wic ta kobieta, Jacinta, w wiksz rozpust przez Pedra popada ni w burdelu. Tak mi
si przynajmniej zdaje. Biedna, ale czy tylko w nim mczyzn poczua? Wielu takich byo, a
ona z wasnego dowiadczenia dobrze wiedziaa. Jeli si jej z nim nie udao, czy on jeden by
na wiecie? A w dodatku nie by sam, wic jak to? Trzeba sobie samotnego poszuka, eby
nikt na niego nie pokrzykiwa. To wtedy samemu mona pokrzykiwa. Nic nikomu z tego nie
przyjdzie, jak si kocha mczyzn, ktry do innej naley.
Nie byam o mojego ma zazdrosna. O co miaam by zazdrosna, jeli mnie nigdy jego ycie
nie obchodzio? Tylko mnie zo braa, kiedy ludzie gadali. Musiaam si z nim porachowa,
bo z kamienia nie jestem. A e mu pod koniec cigi dawaam, to dlatego e ju miaam po
dziurki w nosie jego kochanic i nie chciaam, eby mnie w butelk nabijay. Po co za nim
aziy, skoro Pedro mia kogo trzeba? Czego te kurwiszony szukaj?
Za mczyni po co si pchaj, gdzie nie powinni? Mwic ordynarnie, to samo ma ta, co i
tamta. Wszystkie mamy takie same askotki. Nie mog si z tym pogodzi, eby si tak
ajdaczyli to z jedn, to z drug. Dobrze jeszcze, e sta go byo na peso dla kadej, bo trzeba
przyzna, jak si z nim ktra w ku
gzia, to nie za darmo: ubiera je, buty im kupowa, je im dawa, niczego im nie brakowao.
Mj m nie by z takich, co si ubiegaj, eby mu darmo daway, nawet jeli same si
napraszay. Z tuzin ich mia albo i wicej, Bogu tylko wiadomo. Prawda, e jedn
przyapaam, t Angelit, tak jest, przyapaam i jej przyoyam, eby j rozumu nauczy.
Ale tylko jedn, a Pedro mia zatrzsienie takich puszczalskich. Pedro nie dlatego si ze mn
oeni, e mu si podobaam, ale e si ambicj uj: Ta mi si nie wymknie". Bo kobiet mia
na pczki. Do czego mu byam potrzebna? Kiedy go poznaam, to mu tam w kadym domu
dogadzay, bielizn mu pray i prasoway, jedna mu dawaa niadanie i czyst zmian, do
drugiej szed na kolacj i bielizn jej zostawia, ktr przy mnie woy. Raz szed spa do
jednego domu, raz do innego i jeszcze gdzie indziej. Wszdzie mia wikt i opierunek. Tylko
od czasu do czasu go widywaam. Kad si koo mnie i tyle. Nie byy mu w gowie umizgi,
e moja ty jedyna, przy tobie jak w niebie, umieram bez ciebie. No, te banialuki, co je teraz
plot. Ani mnie nie caowa. Nie przywykam do adnego cmokania, bo tylko Judasz Pana
Jezusa pocaowa i wiadomo, co z tego wyniko. Wygupy, nic wicej! Niech odwal to, do
czego im tak pilno, ale bez adnej okrasy!
Mski by Pedro, bardzo by energiczny, bardzo morowy. To tylko mog o sobie powiedzie,
e si ze mn namczy, bo nigdy mnie sobie koo palca nie owin. Inne mu si w ramiona
rzucay, ale ja si nie napraszaam. Nigdy mu si sama nie ofiarowaam. Rozmw adnych
midzy nami nie byo. Dlatego na mioci si nie znam, nie wiem, co to takiego. Nigdy
mioci nie czuam i Pedro te nie czu. Na jednym mu tylko zaleao, eby mi biedy napyta.

Szczliwa byam, kiedy nie przychodzi. Ledwo jego buty zobaczyam, kiedy rano si
zjawia, zaraz go pytaam:

Mam poda niadanie?

Jeli by w dobrym humorze, mwi, e tak, ale jeli by zy, to odpowiada:

Wcale ci nie prosz.

To si obejdzie.
Zabieraam dzbanek czy garnek, czy co innego i na rodek ulicy wylewaam.
117
Jeszcze mnie poprosi, ale nic nie dostanie.
Razem z naczyniem jedzenie wyrzucaam. Tak si na nim mciam, e marnowaam jedzenie.
Ale ja te nie miaam co je, bo to, co uszykowaam, na ulicy zostawao. Nie jestem z takich,
co mwi: Ju jedzenie gotowe, to si poywi. Co mnie to obchodzi, czy bdzie jad czy
nie?" Nawet ksa do ust nie braam. A ebym chocia pomylaa: Umieram z godu", nic
podobnego. Silna byam, z natury silna jestem. Taki mam charakter. Przywyko ciao do
niedostatku. Zby zaciskaam. Jedno, co mnie podtrzymywao, to zo. Przez cae ycie
byam charakter-na, porywcza. Jak nie jadam, to sobie mwiam: Dobra, przecie wcale
godna nie jestem". I z tego zacietrzewienia gd mi przechodzi. Dwa psy, co si po ulicy
wczyy, poywiay si na moim kucharzeniu.
Co prawda, przy caej swojej biedzie Pedro niczego mi nie aowa. Skoro nie lubi, ebym
si za kim ogldaa, to nie mia zwyczaju, eby mi mwi: Id do takiej tam twojej kumy,
eby ci chile i pomidorw poyczya". Gdzie tam. Do takich mj m nie nalea. Nakupowa
mi chile i pomidorw, czosnku, cebuli, mki, kawy, krysztau, cukru brunatnego,
wszystkiego, co potrzebne. Cae paki wszystkiego miaam. Jakemy w kampanii byli, to poza
Muek jeszcze jednego konia prowadziam, co by wszelkim prowiantem objuczony.
Kiedymy szli wojowa, or-dynans Palemn albo inny, Zeferino, przynosili mi wod i tam na
miejscu musiaam robi tortille, gotowa ry czy fasol, co miaam pod rk. Wielimy
namiot ze sob. Pedro posya dwch ordynansw, eby doy kopali; wbijao si supy, dwa
due i cztery mniejsze, eby namiot cile do ziemi przylega i eby nas deszcz nie zmoczy.
Kady swj domek sobie stawia. Jak ktry by samotny, to we wasnym namiocie spa, z
dwoma czy trzema onierzami. Ci co mieli ony, to z on i dziemi. Peno byo skrzatw,
po pi, sze czy siedem lat, co z mamami przy taborze zostaway. Kobiety prawie nigdy w
kampanii udziau nie bray, mnie Pedro zabiera bez zezwolenia generaa Espinosy y
Crdoba. Dlatego za mczyzn si przebieraam, eby przez palce na mnie patrzyli. Chustk
sobie gow obwizywaam i na 118
wierzch kapelusz kadam. Na og byo par takich, co te szy, bo je mowie zmuszali,
inne, bo chciay swemu chopu dogodzi, ale wikszo na tyach zostawaa, przy taborze. O
rnociach mog opowiada, bo gdybym zostawaa na dworcu, ani bym nic nie widziaa, ani
nie syszaa. Fajne to jest. Naprawd fajne, bo przynajmniej to nie s adne bajki. Samemu si
widziao. Pniej, jak ju si na sposb wziam, to w wojaczce zagustowaam, ale nie na
dugo.
Zawsze miaam pistolet u pasa i karabin, bo w kawalerii karabin si nosi, do sioda
przytroczony. Na mnie przypadao Pedra mauzer nosi, mj wasny i jego; w tym czasie
kiedy salw dawa z tego karabinu, co go mia w rkach, ja mu drugi nabijaam, a on mi
oddawa swj, pusty. Kusem jechalimy, Muneca krok w krok za jego koniem, tu za nim.
Ju si skapowao to diabelskie stworzenie. wietnie si wojennych sztuczek nauczya.
Nabijaam mau-zery wielkimi kulami, ktre miaam w adownicy; adunki byy po pi
nabojw i si je do mauzera wsadzao. Nigdy si nie baam. Nie wiem, czy ktrego zabiam,
jak si blisko nawin, to tak, jak nie, to nie, bo nie miaam powodu, eby strzela. Strach dla
mnie nie istnieje. Strach? A przed czym? Tylko przed Bogiem. On jedyny musi nas w proch
zetrze. Ale wiata si ba? Czego? Na jedno wyjdzie. Tak to jest.

W bitwie tylko si mae figurki widzi, co ze sob wojuj. Nie wydaj si due, wida, jak
jedne stamtd tu przychodz, drugie odchodz i jak si taki kbek widzi, bro si do strzau
skada, a jeli si le wyceluje, to przelatuj kule ze wistem koo uszu albo nad gow, jeli
si za trafi, to pada na ziemi taka figurka i ju tam zostaje, gdzie upada. Pedro celnie
strzela. Przed sob, na siodle, mia zapasow adownic. Ja nawet kul nie syszaam.
Widziaam tylko smug dymu i czasu nie miaam, eby sobie oczy przetrze. Nigdy w twarz
zabitemu nie zajrzaam. Kto by z konia zsiada, eby trupy oglda? ywi i umarli na miejscu
zostawali. Mymy musieli tych ciga, co nas wyprzedzali. Na og nawet rodziny bez wieci
o nieboszczyku zostaway. Pogrzeby im wyprawiay spy. Koniec kocw tumoki to byy,
nic wicej.
119
Noc te si bilimy. Gdzie si wiateko jakie pokazao, z tej strony czy z tamtej, tam kule
posyalimy, byskiem si kierujc, a tamci tak samo, wedle tego, gdzie wiateka dostrzegli w
obozie wroga. Ale najgorzej byo, kiedy si nie wiedziao, skd wrg nadchodzi, gdzie si
podziewa.

Tdy id, po przeczy.

A wcale tak nie byo. Albo innym razem:

Widzieli ich na wzgrzach.

I ani ladu. Cigle nas w pogotowiu strae trzymay swoimi faszywymi alarmami. Tak nas
czasem mga opatulia, e jeden drugiego twarzy nie widzia, to tym bardziej nie moglimy
wyledzi tamtych, z nieprzyjacielskiego obozu. Trzeba byo niepogod znosi, czsto
szlimy po omacku, kadlimy si spa, nawet nie wiedzc gdzie. Raz ulewa nas zmusia do
powrotu a na stacj, gdzie tabor zosta. Przyszlimy uboceni, z przegniym ekwipunkiem,
led-womy nogami powczyli. I nie tylko deszcz nas wykoczy, bomy mieli due straty.
Wyszlimy z okopw, to si wciek genera Espinosa y Crdoba i kaza nam na stanowiska
wrci. Ale jak zobaczy, e deszcz nie ustaje, wyda odwrotny rozkaz i moglimy tam
schronienia szuka...
Nazajutrz cay dworzec by nasz bielizn zasonity, bo j kobiety na drutach rozwiesiy,
eby si przewietrzya. A e w koszarach kady po cudze siga, to z gry wiedziaam: Te
koszule i te spodnie pod rk si roza, ale i tak ju ich wicej nie zobacz..."
Tam, na pnocy, niegu si na metr uzbierao. Pada nieg i pada, i znowu pada, a tak
wysoko wyrs. Lokomotywy w nim giny. Ruszy si nie mogy. W drzwiach pocigu na te
fajne nieyce patrzaam, co midzy Ciudad Juarez i Villa Gonzalez spadaj, i na ten nieg, co
z gr schodzi drog przez San Antonio Arenales. Zachwyt mnie ogarnia i na olep szam,
eby si w t biel zanurzy. Podoba mi si ten biay puch, co z nieba spada, szalem si
okrywaam i dalej w ten nieg, bo przecie maa jeszcze byam, pitnacie lat miaam i
wszystko mnie bawio. Gdzie bym tak teraz ktrego dnia miaa na dwr wyj, kiedy nieg
zaczyna prszy, ale w tam- 120
tych czasach zimna nie czuam. Nigdy przedtem niegu nie widziaam, wic si nim
zachwycaam, w tej bieli nogi zanurzaam i przez cay poranek tak si tarzaam w niegu.
Cieplutki mi si wydawa, pki dreszcze mnie nie przeszy, chyba dlatego e tyle ju godzin
mino, wic do wagonu wchodziam i tu przy ogniu nogi trzymaam, eby mi sklsy. Po
trzech czy czterech razach cakiem mnie sparaliowao. Skurcze miaam w nogach i mi si
poskrcay. W nocy bl mnie chwyta nie do zniesienia i spa mi nie dawa, bo kiedy
chciaam nogi wycign, to si ruszy nie mogam. I o tej porze, chocia byo strasznie
pno, biedaczysko mj m mwi do Palemona:
Prdko, skocz mi do maszynisty po troch smoy do smarowania oysk... Pole po gar
paku...
I przynosi je ordynans, i Pedro naciera mnie tymi pakuami ze smo z pocigu. Co noc mi
tak nogi smarowa, a pniej mi je bardzo ostronie owija. Wyprostowa si nie mogam, bo

rce te miaam przykurczone. Dopiero od tej smoy i od wcierania troch mi ble przeszy i
znowu mogam chodzi.
XI Pikne to byy czasy, ale gry San Antonio Arenales straszliwe, pene przepaci,
wwozw i zwalajcych si w d kamieni. W nocy tylko nasuchiwalimy oskotu
staczajcego si wiru i zdawao mi si, e gry na gow nam spadaj. Rozbilimy obz u
stp gry na ogromnej rwninie, ysej, paskiej, bez jednego drzewka. Nie wiem, czy wie
bya daleko czy blisko, ale przyjedali stamtd na osach chopi sprzedawa ywno.
Pacilimy im kolorowymi papierkami, takimi jak te pesos, co teraz kursuj. Tutaj, w Deefe,
Najwyszy Rzd je wyrabia. Villici mieli biae papierki z bibuki cieniutkiej jak pajczyna.
Kto te pachty Villi fabrykowa, co nic nie byy warte, ale na si je ludziom wtykali? Pojcia
nie mam, ale kady ze sob swj papierek nosi: pomaraczowe tekturki znaczyy
dwadziecia centavos, niebieskie dziesi centavos, a czerwone byy warte pi centavos.
Bilimbiki48, nic wicej. Tak to reszt z jednego peso wydawali.
Bilimbiki pogardliwa nazwa pienidzy drukowanych przez rne armie rewolucyjne po
1913. Wedug jednej z wersji 121
Duo byo zota i duo srebra, ale gboko w ziemi, bo podczas rewolucji kady swoje
pienidze chowa. Nikt ju nawet nie wie gdzie, a po wsiach tym bardziej, bo chopi take
ziarno ziemi zasypywali. Wielkie doy kopali i tam wsadzali swoj fasol, kukurydz, ry,
byle tylko nie sprzedawa, ledwo si czowiek obejrza, a ju te papiery ca warto straciy.
Rzdowi onierze ptora peso dziennie zarabiali, ale mj m nigdy mi pensji nie oddawa,
tak jak to robi tata. Dopiero w miecie Meksyku uncj zota zobaczyam, due takie monety
ze szczerego zota, co czterdzieci pesos byy warte. Owszem, adne. Srebrne pesos te byy
due, brzczca gotwka. Ale w San Antonio Arenales za wszystkomy kolorowymi
papierkami pacili.

Pobdziemy tutaj troch czasu zawiadomi swoich oficerw genera Juan Espinosa
y Crdoba nie otrzymaem rozkazw od Najwyszego Rzdu.

Dobra.

No to rozlokujcie si, jak wam bdzie najwygodniej.

Co cztery czy pi dni podchodzili do niego oficerowie, kiedy z domu wychodzi, gdzie ze
swoj blon-dyneczk mieszka:

S jakie wiadomoci? pytali.

Nie ma adnych. Ale zib si zrobi! No jak tam, nazbieralicie dosy drzewa?

Co znowu, panie generale, tylko to, co dla pana...

Gegiienches49 z was, gegenches... Zbierajcie dla siebie, zbierajcie...

To dugo jeszcze tu zostaniemy?

Nie syszelicie, e wiadomoci nie mamy?...

I prdko wraca do swojego namiotu, zacierajc rce
i podnoszc konierz od kurtki, zadowolony, jakby si ju pozby kopotu.
rzdca hacjendy nalecej do Francisca Villi, William Viqu, paci kwitami, ktre nazywano
blimblgue tak bowiem chopi wymawiali nazwisko rzdcy. Pniej nazwa ta przesza na
pienidze drukowane przez Vill i innych przywdcw. Bilim-blque oznacza rzecz
pozbawion wszelkiej wartoci.
" Gegenches starzy Indianie, ktrzy kieruj tacami w kociele podczas odpustw 1
wit religijnych. Gegecho znaczy gupiec, dure; Jezusa pomieszaa zapewne te sowa.
122
Wrd skalistych gr San Antonio wzia si bra onierska do zbierania drzewa na opa i
Pedro te z nimi chodzi, szukajc pni, eby domek nam postawi, i na jednej takiej wyprawie
w jakiej szczelinie znaleli kojota. Zwierztko zobaczyo ludzi i z ca ufnoci podeszo do
nich, wic je zabrali ze sob.

Och zawoa mj m jaki adny piesek!

Zaczam go karmi, atole z mki do szmatki mu

wlewaam i to stworzonko bardzo si do mnie przywizao. W nogach ze mn spao i nikomu
si do mnie zbliy nie pozwalao. Bardzo go lubiam, tego mojego kojota. Puszysty by,
wenist mia sier, dobr na zimn por. Wieczorami przy ognisku mj m siada do
czytania. Czyta mi dwa rozdziay z Nostradamusa. Pniej Katarzyn Medycejsk, Bajki z
Tysica i Jednej Nocy, Wielkiego Namiestnika i Luiz de Montmorency. Inn mi jeszcze
przeczyta, Crk kardynaa. Bardzo jest ta ksika interesujca, opowiada o crce jednego
kardynaa i jednej krlowej. On by jej spowiednikiem i jak do niej raz poszed, eby j
wyspowiada, to si w niej zakocha, ale nie mg kombinowa, bo krl tam by. Kiedy krl
na wojn wyruszy, to krlowa w ci zasza, crk spowiednika urodzia. Ale t
dziewczynk wykarmia mamka, w dworku, gdzie j kardyna ukry. Ca t powie na
pami umiaam. Mj m bardzo adnie czyta, dobrze wszystko tumaczy. Mona byo
sensu doj. Potem mnie pyta:

Powiedz, co zrozumiaa?

Zrozumiaam, e tak i tak... Ale krlow ju wykoczyli...

Bo wtedy nie wiedziaam, e krlowe te na pomiewisko si naraaj.

Ojej, nie mona si z tob dogada! Nie, wcale nie tak, dobrze nie uwaaa.
I drugi raz mi czyta ju wolniej.

A teraz? Zrozumiaa czy nie zrozumiaa? No to mw, co zrozumiaa.

Ju powiem, tylko odetchn... I mwiam, na ile si mogam skapowa.

Nie, wanie e nie, ju ci klarowaem, e chytra sztuka z tego kardynaa. Powinien

by si z krlem rozprawi, jak mczyzna z mczyzn.
Znowu mi czyta i bardziej mi si w gowie rozjaniao, chocia bzdury mwiam, co mi lina
na jzyk przyniosa, a to dlatego, e nigdy mnie do rozmowy nie przyuczy, a tu nagle go
napado, eby mnie wypytywa. On si do czytania zabiera, to i dobrze, niech sobie czyta.
Pniej mnie zaczyna pyta, bo mu si na pewno sprzykrzyo tak do siebie gada i gada jak
wariat, papla i papla na cay gos, a ja, cakiem otumaniona, czekam tylko, kiedy mnie o
kaw poprosi. Mwiam sobie: Dobrze, niech sobie gada". Ale po sprawiedliwoci musz
przyzna, e adnie czyta, rozumiaam czy nie, Bg jeden wie, ale niejedno mi si w pami
wryo i nigdy tego nie zapomn. Zreszt a po sze razy ten sam rozdzia Pedro czyta. To
prosz sobie wyobrazi, czy mogo mi co z tego w gowie nie zosta, skoro codziennie t
sam piewk syszaam! Kiedymy w jakiej wsi, w ranczo czy w grach zostawali, gdzie
nam wypado, to Pedro bra si za czytanie, ale jak go wysyali, to si tylko pilnowa, eby
pod kule nie wpa i o ksikach zapomina. Tak wic jakie swoje idee mia czy jakiej
manii dosta, na pewno chciao mu si gada, perorowa; nie rozumiem, co w nim takiego
byo, ale szczeglny by, dziwne jakie stworzenie, jakby sam jeden by na wiecie, chocia
za dnia czas przepdza na artach z onierzami, a w miastach dalej na swoje hulanki chodzi.
Rne ksiki ze sob wozi, ordynans Zeferino mu je do skrzynki pakowa, a w grach San
Antonio Arenales Pedro je wycign i co wieczr do czytania zasiada. Kto wie, od kogo si
czyta nauczy. Kto wie! Ja tego nie wiem. Gdybym go zapytaa, a nigdy bym tego nie
zrobia, toby mi na pewno odpowiedzia:
Nie pamitam.
Taki by. Kto moe wiedzie, dlaczego. Kiedy czyta, iskierki mu si w oczach zapalay.
Zmierzch ju zapada, ciemniao si, a on dalej i dalej, a koowacizny dostawa, pno w
noc. Wtedy bardzo starannie ksik zamyka i spa si kad, nawet mnie nie poprosi, ebym
mu kolacj odgrzaa.
Jednego rana pukownik przyszed mego ma szuka, eby kaza na zbirk zatrbi, bo
przyszy wia- 124
domoci, ale e Pedro po lesie chodzi i adnego trbacza pod rk nie byo, to poszam po
trbk i sama miaam zatrbi. Kojot za mn szed, a kiedy pukownik bez zastanowienia pod

rami mnie wzi, kojot rzuci si na niego i go ugryz. Pukownik wyj pistolet i strzeli do
biednego stworzenia. Wcieko mnie ogarna.

Dlaczego go pan zabi? Przecie to stworzenie nic panu nie zrobio, tylko mnie
pilnowao...

Tak mwi do mnie ale bardzo jest zy... Nie widzisz, jak mnie ugryz?

Broni mnie. Nie jest winien. Pan mnie za rk wzi, to skd mia wiedzie, czy to w
dobrych czy w zych zamiarach?
Jeszcze dymi pistolet. Za krew mnie zalaa.

Nie ma tutaj nikogo, eby go sumienie ruszyo... Wszyscycie o tym wiedzieli...

Wiedzielicie, e macie si do mnie nie przysuwa. Pan przychodzi, dotyka mnie, to pewnie,
e si musiao wciec to stworzenie. Chc je mie teraz ywe... Dlaczego kul mu pan posa?

A dlaczego mnie ugryzo?

Pana to bya wina... Zamiast si do mnie odezwa, przychodzi pan i mnie rusza, to
mnie chciao to zwierz obroni. Takim sposobem pan jest winny, a nie kojot.

Dobrze, sto pesos ci za tego zwierzaka dam.

Na nic mi si pienidze nie zdadz, kojot mi jest potrzebny. Niech mi go pan oywi,
nue...

Nie bd durna, w jaki sposb chcesz, ebym go oywi? Przecie Bogiem nie jestem.

A tak samo, jak go pan ycia pozbawi, to niech mu pan przywrci...

Wicej ju si na mnie nie oglda, zabra si i poszed. Kiedy si zebrali wszyscy onierze i
dostali rozkaz, eby wyruszy do Rancho del Guajolote, zapyta mnie mj m:

Co si stao?

Pukownik zabi kojota...

ni mi si pniej. Bardzo mi go brakowao. Tskniam za nim. Powiedziaam do Pedra:

Nie bd wicej zwierzt trzyma. Po co? eby mi je zabijali? Nie chc...

Ten kojot gorszy by ni jaki pies, vale, bardzo by zy; zabi ci go, ale chcia ci za
niego zapaci...

Tak, ale ja pienidzy nie chciaam, mnie tylko o moje zwierztko chodzio.
Wkrtce potem wykarmiam par prosiaczkw, co je Pedrowi podarowali i przynis je w
kieszeni kurtki: po prosiaczku z kadej strony i na dodatek macior i psa, ktre mu te dali;
wszystkie byy tak samo dzielne, ale mnie byo al kojota i serca do nich nie miaam. Te je
wykarmiam atole na szmatce. Caa czwrka tak si odchowaa; maciora te bya bardzo za i
nikomu si do mnie zbliy nie pozwalaa, bo zaraz si rzucaa, eby gry.
Ja jedna w caym naszym wojsku miaam psa. Mj m go w podarunku dosta, a taki by
biay, e go Jaminem nazwaam. Kiedymy mieli do wagonu wsiada, braam mojego psa na
rce, a on mnie apkami obejmowa. Macior wsadzalimy z Palemonem do skrzyni na dachu
pocigu i daszek jej z desek robilimy, eby jej soce nie palio. Jamina braam ze sob.
Niziutki by i tusty, jak gob wyglda. Rano pi mleko z plackami, w poudnie ros i koci
jad, a wieczorem nic nie dostawa. Towarzystwa mi dotrzymywa.
Najpierw mi zabili kojota, pniej mi Jamin zdech, a kiedy poczuam, e take mi maciora
padnie, uprzedziam mojego ma:

Teraz ju koniec, paska w tym gowa, gdzie j pan zostawi, co z ni zrobi, bo ja ju

jej nie chc trzyma. Zawczasu pana uprzedzaam. Byle komu niech j pan sprzeda, bo ja ju
adnego zwierzaka chowa nie chc...
Sprzeda j jakiemu handlarzowi, co z Piedras Negras przyjecha. I wicej ju zwierzt nie
miaam. A niebawem Pedra zabili. To na co mi byo jeszcze zwierzta chowa?
Jedzilimy tu i tam, a w jednym miejscu, co si nazywa Rancho del Guajolote, w
ojczystych stronach generaa Saturnino Cedilla50, zatrzymalimy si na
Genera Saturnino Cedillo urodzi si w Ciudad del Maz w stanie San Luis Potos. Jeden z
typowych przywdcw tego okresu. Przyczy si do ruchu maderystw, pniej popar

przeciwnika Madera, Pascuala Orozco; wypowiedzia si za Huert po zamachu stanu, ale

wkrtce popar Carranz i wal- 126
duszy czas. Kady jak mg, tak si urzdzi, a mj m ubojem wi si zaj. Genera
Espinosa y Crdoba gdzie si zapodzia ze swoj blondyneczk i wcale o nas nie dba. Pki
rozkazu od Najwyszego Rzdu nie dosta, mg robi, co mu si ywnie podobao.
Pedro wieprze zabija i wysmaa chicharrn 61. Koo kota zbierao si co niemiara
wiejskich chopakw, a on ich zwoywa:

Chodcie, chopaki, chodcie, nie bdcie gegiienches, pokosztujcie chicharronu, bierzcie, jak dajPrzynosili mi za szstaka tortilli i wszyscy, co chcieli taco z nim przegry, koo kota
stawali. W miar jak si chicharrn wysmaa, rozdawa go razem z tortillami.

Suchaj, vale mwi do mnie eby tylko tortilli nie zabrako. Ka sobie
przynosi, niech si chopaki garn i niech si maj czym poywi.
Dla innych Pedro by bardzo dobry; za kadym razem, jak wieprza zabija, woa ich, eby mu
pomogli; jedni wod w saganie grzali, inni przynosili drzewo i ogie rozpalali. Kiedy
odchodzili, kademu dawa kawaek misa... Zawsze by taki rozrzutny. Jak przychodzia
pora, eby mu jedzenie do koszar zanie, musiaam sporo wszystkiego naszykowa, bo
mwi do tych, co z nim razem byli:

Prosz bardzo, chodcie dobrze okraszonego jedzenia posmakowa.

Taki mia ju zwyczaj. Hojn mia rk.
W tamtym miejscu nie byo wody, wic jeden chopaczek, co mia ze dwanacie lat, z
dalekich gr wod taska, eby j sprzedawa onierzom i ludziom we wsi. Z tego si
utrzymywa, bo jego mama i rodzestwo byli biedni. Wszystko co na dnie kota zoczy po jego stronie. W 1920 wystpi przeciwko Carranzie i popar Alvaro Obregona, ktry
kandydowa na prezydenta wbrew woli Carranzy. Dwukrotnie by gubernatorem swego
rodzinnego stanu; w 1926 na czele Dywizji Centrum walczy z powstaniem crlsteros. Minister
Rolnictwa i Rozwoju Gospodarczego w rzdzie Cardenasa, ustpi w 1937, bowiem nie
zgadza si z rady-kalizacj reformy rolnej. W 1938 podnis zbrojny bunt przeciwko
Cardenasowi. Zgin w styczniu 1939.
" Chicharrn kaway tuszczu wieprzowego razem ze skr, wysmaone i chrupice,
sprzedawane w patach.
stao, im oddawalimy, a ta senora z tych wyskrobkw placki im robia, do garnka kawaki
chichar-ronu zbieraa i rozdzielaa midzy swoje dzieci przez reszt tygodnia, eby im na
dugo starczyo.
Troch ziarna miaa ta rodzina, wic wymienia Pedro miso na ziarno, ale kiedy si
przekona, e s biedni jak myszy kocielne, to ju im nawet miso darmo dawa.
Lubi sobie porozmawia z tym dzieciakiem, Refugio Galvanem, i czasem z nim w gry po
wod szed. Dochodzili a do tego miejsca, skd strumie wypywa, i kto wie, jakie historie
mu Pedro opowiada, jak armaty wygldaj, te prawdziwe armaty, karabiny maszynowe,
naboje i mwi mu, e nikt nigdy wygra nie moe...

A dlaczego nie moecie wygra?

Bo nie.

Ale dlaczego?

Bo od dawna ju ta wojna trwa i koca nie wida. Jak bajka, co si bez koca cignie.
A ten chopak pyta i pyta. Chocia na nogach si sania, myl, e z godu, bardzo to byo
ciekawe dziecko; wszystko pojmowa i wszystko chcia wiedzie. Chudziutki by, ale rad
dawa tam i z powrotem chodzi, tam i z powrotem po par razy, z tymi wiadrami z wod,
pod ktrymi si ugina. I zaraz przylatywa, eby Pedra spotka:

Panie kapitanie, panie kapitanie, ju przyszedem...!

Jednego popoudnia przysza matka Refugio Gal-vana poprosi mego ma, eby jako ojciec
chrzestny dziecko pobogosawi, ale czy mi nie umiaa wytumaczy, czy ja jej nie
zrozumiaam, ale zdawao mi si, e dzieciakowi bierzmowanie maj wyprawi.
Nie powiada chc, eby mi go odda, bo bardzo z nim le.
Okazao si, e jej syn ju umiera. Pedro do Ciudad del Maz pojecha, wic po mnie
przysza.
Bardzo dawno temu by taki zwyczaj, e ci, co dziecko do chrztu podali, przychodzili
swojego chrzeniaka pobogosawi, kiedy by ciko chory, i jeli 128
taka bya wola boska, to do zdrowia wraca, a jak nie, to umiera. A e nie zjawili si rodzice
chrzestni tego chopczyka, wic bardzo nalegali, ebym do niego posza. Poprosiam o
naczynie z wod, troch wosku, par ziarenek soli i kawaek waty. Wod go
pobogosawiam, troszk soli mu na jzyk pooyam i zapytaam, czy ju odchodzi.
To mi wtedy ten chopaczek Refugio znak zrobi, e tak, e ju precz idzie.
Zapytaam go:

Jak to, na kapitana nie poczekasz?

Gow pokrci. Ju nie byo czasu na czekanie. Powiedziaam do matki:

Dobrze, to pani syna oddaj.

I w tej chwili kiedy jej go w ramiona podawaam, zmaro mu si, temu dzieciakowi.
Martwego go tam zostawiam i wyszam.
W domu zaczam rozmyla: Ju ta dziecina umara... Co teraz powie Pedro, e bez jego
zezwolenia poszam go poegna?"
Kapral, co ze mn poszed do tego chopaczka Refugia, powiada do mnie:

Senora, zawiadomimy szefa, eby przywiz co trzeba na styp.

Niech pan zrobi, jak pan uwaa, bo ja si na tym nie znam.

Kapral go kaza zawiadomi w Ciudad del Maz i mu polecenie da, eby kupi strj witego
Jzefa, petard, gorzaki, brunatnego cukru, wszystkiego co koniecznie na styp potrzebne.
Napisa mu na kartce: Pan jest ojcem chrzestnym, bo posza do niego senora Chucha i daa
dziecku bogosawiestwo na drog.
Jak wrci mj m, materiau mi da, ebym aniokowi strj witego Jzefa uszya, i
poszed go zobaczy. Stamtd do sklepu pospieszy kupi cukru brunatnego i zwykego,
kawy, piernikw, kukurydzy do zmielenia, wicej petard, bo si zorientowa, e nie wystarczy
tego, co przywiz z Ciudad del Maz dla tylu ludzi. Zabraam si do szycia ubranka, a kiedy
mnie przyszli zapyta, czy ju gotowe, to od razu koszyczek okrgy przynieli, ebym w nim
uoya wianek, sandaki, zielone ubranko z przyszytymi gwiazdkami i t peleryn. To
wtedy zebrao si mnstwo chopcw i dziewczynek i w szpaler si 129
9 Poniatowska
ustawili, z jednej strony chopcy, z drugiej dziewczynki, od moich drzwi a do drzwi
mieszkania Re-fugia. Kiedy tam przyszam, muzyk i petardami mnie powitali. Zaczam go
ubiera. Mj m go w sandaki obu, a pniej ja mu zawizaam peleryn witego Jzefa i
mu policzki czerwonym papierem umalowaam. Jak ju by ubrany, Pedro mu wianek
naoy, chustk swoj z szyi zdj i mu ni twarz zakry, eby go robaki nie jady, bo jedwab
robaki od nieboszczykw odpdza. Szanuj jedwab, jako e to ich wasne.
Przez ca styp o Refugiu opowiadali, jak litani jego imi powtarzali, e jak Bg co robi, to
wie dlaczego, e boskie miosierdzie, e wszystko jest z gry wypisane, e si zawczasu
uwolni od diaba, ktry na niego czyha, e si teraz nacieszy wiekuistym odpoczynkiem, e
taki modziutki, e taki dobry, taki pracowity, taki obowizkowy to by chopaczek. O dusze
w czycu Boga prosili, pamitaj Panie o duszy twego sugi Refugia Galvana, co go dopiero
co na swoje ono przyj, i kto wie jakie jeszcze mody odprawiali o tych tajemniczych
sprawach, co dusz raduj.

Ale co mu si stao?


Na sup wlaz i z niego spad, i od tego uderzenia zapalenia puc dosta, co go
wykoczyo.

A po co na sup wazi?

A przez chicharron.
Tylko ucha nadstawiaam, jak jego mama wokoo rozprawiaa o chorobie Refugia.

Daam mu garnek z chicharronem i zaraz go dzieciarnia otoczya: Ojej, daj mi troch,

daj mi, daj mi, nie bd taki niedobry!" Tak im si widziao, e za duo tego chicharronu dla
niego samego. Polecia Refugio z chicharronem, eby si na sup wdrapa, i na ziemi go
znalazam, ale ju bez chicharronu, bo mu wszystko ukradli... Przez pitnacie dni choroba go
mczya. Nic mu si nie poamao, ale mu si gorczka podniosa...

I co mu pani robia?

Ano czekaam, co miaam robi...? Tylko czeka, co Bg postanowi...

Jak jej tak suchaam, to mi na myl przyszo, e gdyby mi na czas powiedzieli, nie musiaby
Refugio 130
umiera, bobym mu wywaru nagotowaa, eby mu si ten skrzep we krwi rozpuci, i byby
wyzdrowia. Bardzo dobre s na potuczenia licie awokado i bambusa i koski kukurydzy, bo
si od nich te czopy we krwi rozpywaj, co gdzie w ciele utkn. W tym momencie jak si
krusz, ma czowiek boleci, ale pniej wydobrzeje. Jak ju w ziemi ley, kto go oywi?
Dwanacie lat mia, kiedy umiera. Zakuta Indianka z tej seory, najgupsza w wiecie. Blisko
niej usiadam i ledwo na t bazesk gb spojrzaam, cakiem bezradn, jeszcze wikszy
gniew poczuam. Mwi do niej:

O rety, senora, to z pani winy umar, bo wcale go pani nie ratowaa. W rodku guz mu
si zrobi, a potem taka silna gorczka, to nie mg wyy.

Ano taka ju bya wola boska...

Z bosk pomoc do Boga bym j z powrotem wyprawia, ale siedziaa oto przede mn, z
opuszczonymi rkami, jakby j kto w to krzeso wgnit.
Przez ca noc grzmiay petardy i graa muzyka. Mczyni wytrbili dwa wielkie dzbany
gorzaki.

Nala jeszcze jednego?

A tak, za Refugia.

Na zdrwko.

Zdrwko.
I zaraz przychodzi jeszcze jeden i matk pyta:

Na co si nieboszczykowi zmaro?
Ja to bym ich do wszystkich diabw posaa, ale ona tylko ocieraa sobie zy z rzs i
opowiadaa od nowa.
Nazajutrz odprowadzilimy go z muzyk na cmentarz. We czterech trumn nieli, ale przez
ca drog si zmieniali, tak osabli od czuwania przez ca noc i od pijatyki. Kiedy go
pochowali, mnstwo petard jeszcze pucili, eby wszystek proch zuy. Nie by smutny ten
pogrzeb, bo wypoyczeni na wiat przychodzimy, nieprawda, e mamy na nim y. Na chwil
si tylko zatrzymujemy, a duo jest takich dzieci, co si rodz, eby obowizku dopeni, ale
e nie maj pozwolenia, eby duej tu poby, zaraz z powrotem si zabieraj. Par godzin
poyj czy dni, czy miesicy. Tutaj, na ziemi, mwi si: Och! Umar na to, umar na tamto".
A to dlatego, e taki ma termin wypisany i jak przyjdzie godzina, e Bg
powie: Dosy", to go z ziemi zabiera. Tote wiejscy ludzie lepiej to rozumiej i nie
sprzeciwiaj si. Oddaj go, jak si godzi. Nie lamentuj i nie wyrzekaj: Boe mj, czemu
mi go zabra?", Chryste Panie, krzywda mi si staa!", bo przewanie ludzie mwi: Ojej,
niedobry by dla mnie Pan Bg, bo mi syna wzi!" Nieprawda, wcale nie by
niesprawiedliwy. Bo przecie po to ich na ziemi wysya, eby ich ze sob mieli do pewnego
wieku. Owszem, koniecznie powinni o nich dba, leczy ich, kady si musi przyczyni,

wypeniajc swj obowizek, ale jeli na si si dziecko ratuje, a jemu wcale si lepiej nie
robi, znaczy to, e Bg go nie chce zostawi, i wtedy powinni si do jego woli dostosowa i
mu je odda.
Dlatego z petardami i muzyk zmarych chowaj i s zadowoleni. Jeeli z paczem go
odprowadzaj, odbieraj mu chwa. Rad go Pan Bg nie przyjmie, bo tak jak go na ziemi
posa, tak samo go maj odda. Jeeli cieleni rodzice na ziemi puci go nie chc, czepiaj
si go, krzycz i Bogu wymawiaj, to krzywdz tego, co przed chwil umar, i moe go to
wiekuisty ywot kosztowa.
Kiedymy wrcili z cmentarza, Pedro przez cay tydzie na mier si zapija. Nie mia do
tego gowy, eby swojego oddziau przypilnowa, i o samego siebie nie dba. Bolao go czy
nie bolao, do e si gdzie zapodzia. Przez osiem dni ze ba mu si kurzyo. Jeszcze w tym
samym miejscu, gdziemy siedzieli, do wdki si przypi i wicej w swoim domu nie
usiedzia, tylko zapity po ulicach si wczy jak stary kuternoga, do siebie mwi albo tak
bekota, e nikt go nie mg zrozumie. Prcz picia do niczego gowy nie mia. Nawet o tym
zapomnia, co mu znachor powiedzia. Po tygodniu do siebie przyszed. Pienidze przepuci i
by zamroczony. Postara si, eby mu dwa wieprze skredytowali i je zarn, a na misie si
odku. Wtedy dopiero na nogi stan. Ale przez wiele dni by cakiem odmieniony.
W jedn noc ksiycow kiedy Pedra nie byo, bo poszed wieprze wytargowa, zobaczyam
naguala52.
!1 Nagual (z azteckiego: nahuali czarownica) czarownik przybierajcy rne postaci.
Ludzki cie do moich drzwi podchodzi. W tamtym miejscu, w stronach Ciudad del Maz,
midzy Ro Vedre i San Luis Potos, jest gorcy klimat, domy buduj z pali, a przez szczeliny
wchodzi powietrze. Pedro dom ogrodzi, pale poprzeplata gaziami mezquite i huizache 53
kolcami do gry, a drzwi te sporzdzi z pali i z kolczastych gazi. Przez t plecionk cie
zobaczyam, jak do mojego pokoju zmierza. Obok tego pokoju byo podwreczko z altank,
co j Pedro zbudowa i limi palmowymi pokry, eby tam zabite wieprze od soca uchroni
i eby si miso nie psuo. Taki pikny ksiyc tej nocy wieci, e przez szczeliny dobrze
widziaam, jak si ten nagual podkrada. Wic zaczam krzycze z caej siy:

Czego chcesz? Czego chcesz? O krok si do mnie zbliysz, to ci zastrzel...

To si wtedy przygarbi i zmyka jak pies, a dolecia do drzewa, ktre wielki cie rzucao, co
si wdrowni handlarze z Ciudad Valles pod nim rozsiadali, eby byskotki i wiktuay
sprzedawa. Tak mi ten czowiek z oczu znikn, ale ogon za sob po ziemi wlk.
Opowiedziaam to mowi, kiedy wrci.
Nagual to taki czowiek, co si za zwierz przebiera, eby kra. Psi skr ma na sobie i tak
oto chodzi, na czterech apach, to jest na rkach i nogach, ale jak ju taki dom okradnie, to
koniecznie musi si wyprostowa, eby wszystko pozbiera i do torby wrzuci. Ale w tym
momencie kiedy go wykryj, zmyka co si ze strasznym wyciem, a wszyscy domownicy ze
zgrozy znakiem krzya si egnaj. W ksiycowe noce si wyprawia, eby lepiej widzie.
To tylko taki zodziejaszek, co kradnie, jak mu si okazja trafi, i wtedy w jakie zwierz si
przemienia, w psa, lisa lub wilka. Ludzie strachliwi bardzo si ich boj, ale ja nie, bo ich
widziaam z krwi i koci. Na wasne oczy go zobaczyam. Sama byam i mwi do chopaka,
co mi pomaga:

Postaw mi ten kocio ze smalcem na jakim stole...

u Mezquite, huisache rodzaje dzikiej akacji. (Z azteckiego: huixach i kolczasty).
Ja tylko ten smalec ubijaam, eby zbiela. Smalec trzeba ubija, bo inaczej czarny zostanie,
paskudny. Jak ju by dobrze ubity, tomy go, Pedro i ja, na dworze zostawiali, eby go rosa
skropia.
Wiele razy nas okradli; jednej nocy wisk nog zwdzili, a pniej dwa schaby. Tamtego
dnia mielimy duo solonego misa, o, taki szeroki pat suszonej wieprzowiny; cae pasy na
metr czy na dwa metry dugie; peklowane miso z brzucha i rbanka. Ju par razy

znajdowaam o wicie cae miso roz-bebeszone. Wybierali co najlepsze, najczciej na

wiey smalec si akomili, bo dobrze byo wida ten wielki kocio i atwo go mogli zabra.
A sobie powiedziaam:

Teraz spa si wcale nie poo, eby zobaczy, kto tu przychodzi.

I nie pooyam si. wiato zgasiam, tylko zostawiam zapalon lampk oliwn gdzie
tylko jestem, zawsze tak lampk zapalam albo po prostu knot w wosku zatopiony i przy
samych drzwiach usiadam, eby go wyledzi, z pistoletem w rku, i wtedy bardzo wyranie
zobaczyam, jak ten nagual za potem przemkn, doszed do drzwi i w tej chwili kiedy je
mia otworzy, bardzo spokojnie mu powiedziaam, jak gdyby nigdy nic, bo przecie miaam
bro przy sobie:

Jak leci?
I wiatem mu w oczy. Zgadnie pani, kto to by? Jeden facet, przyjaciel Pedra, co zawsze
przychodzi, eby co z nami zje i ja go czstowaam chicharro-nern i wieprzowin; mj m
do wojska go zacign i go sobie przywiz z San Luis Potos do Ciudad del Maz. W
wisk skr si ubra, ale wrednie jej oczy wieciy, tej zafajdanej wini, a jak si na niego
z pak rzuciam, eby go zla, to niech pani sobie przedstawi, przez pot z huizache si
przedar, dobrze mu kolce za skr zalazy! Powiedziaam sobie: Dobra, ju sobie poszed.
Ale ma dobrych Pedro kolekw!"
A innego dnia, kiedy Pedro przyszed ze swoim przyjacielem, to mu powiedziaam:

Ju poznaam tego, naguala udaje, eby si tu zakrada i rzeczy nam wynosi...

Samiusiekiemu nagualowi w ywe oczy to wy- 134
garnam. Ju mu si tak lepia nie wieciy, nie wiem, jak si ten facet nazywa, zdaje mi si,
Ciria-co, ale dobrze go rozpoznaam i od tego czasu ju si nie daj nabiera i wiem, e
nagual to czowiek, a nie zwierz. Kiedy na wsi opowiadaj, e nagual jak dziewczyn
porwa, to na pewno nie mia innej rady, tylko j sobie zabra, bo to musiaa by jego
narzeczona i ju byli po sowie, wic skoro jak czowiekowi nie chcieli mu jej da, to za
zwierz si przebra, poszed po ni i j z domu wycign. Oni sami niewinitka udaj. Bajki
te obuzy opowiadaj, bo im tak wygodnie, taki sam obuz on jak i ona.
Dugomy ju potem w Rancho del Guajolote nie zostali, bo mj m o par dni urlopu
poprosi, eby dalej na pnoc pojecha, do Haciendy del Salado, w stanie Coahuila, do
swojej babki. Tam si wanie Pedro urodzi i usta mu si nie zamykay, taki by rad. Koo
trzeciej po poudniu przyjechalimy, eby si z babk przywita, i tak sobie stoimy, a tu nagle
jaka koza do nas podchodzi. Ledwo go obwchaa i zacza becze:

To moja matka mwi do mnie.

Ktra to?
Odwrciam si, eby j zobaczy, ale tylko koz widz, wic go pytam:

No to gdzie ona jest?

A co, nie przysza tutaj? Tutaj stoi i to wanie moja matka.

Jakebym miaa uwierzy, e jakie stworzenie jest pask matk? Za mao pan matk
szanuje.

No wic chcesz wierzy czy nie chcesz, ale to stworzenie jest moj matk. Rodzonej
matki nie miaem. J wanie mam za matk. To stworzenie mnie wy karmio...
Podesza do niego koza, na zadnich apach stana i zacza go liza, brdk mu do twarzy
przyoya. Pedro j obj za szyj i gadzi.
Po chwili wesza babka i go powitaa:

Ju przyjechae, synku...
Kiedy babka sza na wie po sprawunki i Pedro uderza w pacz, koza biega do tego miejsca,
gdzie malestwo leao, pochylaa si nad nim, rozstawiaa

apy i cycka mu dawaa. Takim sposobem swoim mlekiem koza Pedra wykarmia. Pieci j i
pieci, a koza nic, tylko beczy i go obwchuje. Kto wie, czy jego mama umara, kto wie, bo
mnie tego nie powiedzia. O jego tacie te nic nie wiem. Nigdy ze mn
0
tym nie mwi. A po co mia mi opowiada? Ja wcale wiedzie nie chciaam. Nie
interesowao mnie jego ycie. Dowiedziaam si tylko, e koza zdecha w dzie po naszym
wyjedzie.
Jeszcze p godziny, co mwi, jeszcze przez kwadrans z babk nie rozmawiaam, kiedy
Pedro wrci ze wsi, dokd poszed na przechadzk. Nawet do placu mu doj nie pozwolili.
W mig si rozesza wiadomo i zaczli na niego polowa, bo jeszcze przed lubem, kiedy ju
przysta do rewolucji, porwa stado koni z hacjendy, gdzie si wychowa, eby je do wojska
zaprowadzi. Kapitanem go za to zrobili. Nie byo takiej siy, eby waciciele hacjendy mu
tego nie pamitali! Ale Pedro jakby nigdy nic, do kozy
1
do babki z wizyt poszed i nawet blisko wsi sobie spacerowa, po ulicach na skraju
chodzi szukajc swoich kolegw z tamtych czasw. Zaraz si taki znalaz, co plotk puci,
e si tutaj Pedro Aguilar pojawi. Wanie jego koledzy mu powiedzieli:

Ju tu id, eby ci capn...

Jak to? Co takiego? Mylaem, e rewolucja wszystko odmienia...

Niczego rewolucja nie odmienia. Tylko jeszcze gorzej z godu zdychamy...

W te pdy przylecia i mwi do mnie:

Prdko, wiejmy std.

I krzykn do babki:

Jeli zostan, to mnie zabij!

I tylko konia ostrog pobd.
Nawet nie moglimy si poegna z biedn babk, co tam staa jak wryta z rozoonymi
rkami. Tamtego dnia Pedro by, krtko mwic, bezbronny, bomy mauzera ze sob nie
wzili. On mia pistolet i ja take, ale to nie dosy. Dobrze, e Pedro wszystkie tamtejsze
drogi zna, tomy do przeczy pognali i dlatego nas nie mogli zapa. Syszelimy, jak po
lesie strzelali. Pojechalimy sami, we dwjk, i po powrocie poszlimy si naszym dowdcom
zameldowa. Rada byam, em si wrd swoich znalaza. Ani jed- 136
nego dnia nie moglimy z babk spdzi. Nawet Pedro czasu nie mial, eby j poprosi o
bogosawiestwo. A przecie nigdy ju nie mia do niej wrci.
XII Villa jest blisko!
To prawda... Przeszli przez Conchos i je zrujnowali, stajnie ze wsi zrobili...

Skd wiesz?

W chlew zamienili... Spalili kukurydz na polach... Koci obrabowali, wjechali na

koniach... witym poucinali gowy... Wszystko zabrali! Mwi, e krew ulicami pynie...

A Villa?

Hulaa sobie ta wiska morda, ze miechu si pokada! Kaza we wszystkie dzwony

bi w kociele, ebymy si dowiedzieli, jaki z niego chojrak!
Nasi onierze tylko znak krzya krelili, jakby to mogo co pomc. W tym czasie, kiedymy
z Pedrem do Hacienda del Salado pojechali, przyszed rozkaz, eby wojsko generaa Juana
Espinosy y Crdoba zwino obz, bo villici wysadzili w powietrze pocig pasaerski, co
jecha z Conchos do Chihuahua i eskort do nogi wybili. Na rbank ludzi posiekali. Prawie
same cewile tym pocigiem jechay i kilku wojskowych ich eskortowao, wic z okrzykiem:
Precz z carranclanes"54, wszystkich bez rnicy zatukli. Pedro musia obz zwija. Leeli
tam wszyscy nadzy, kobiety, mczyni, dzieci, z otwartymi oczami, eby je jeszcze prdzej
spy wydziobay. Trzema wozami ich przywieli, po czubek byy trupami zaadowane. W taki
sposb do Villa Ahumada, albo jak si teraz nazywa: Villa Gonzalez, dojechali, a Espinosa y
Crdoba ju zarzdzi, eby trzy wielkie rowy wykopa i tam ich wrzucali, jednych na
drugich, mczyzn i kobiety pomieszanych z dziemi. Tak si ta osawiona Pnocna Dywizja

spisaa, pewnie si teraz w piekle przypiekaj. Do naga ich rozbierali, eby si obowi, bo
wszyscy w tym pocigu byli dobrze ubrani. Nie moglimy rozpozna, ktry by wojskowy, a
ktry cewil, bo kady by goy, jak go matka
" Carranclanes pogardliwa nazwa zwolennikw Venustiana Carranzy.
Urodzia, i szybko ich do dow wpychalimy, bo ju mierdzieli. Cay nieg na czerwono
krwi zafarbowali. Po zwiniciu obozu na pobudk zatrbili i ruszylimy w pocig za Vill i
jego bandziorami. Strasznie si wciek Espinosa y Crdoba i posa nas w kierunku Ojinagi.
Tylko tabor na miejscu zosta. Pojechaam razem z Pedrem.
Galopem przejechalimy przez ca sierr, a tu nagle powietrzem krzyk si niesie: Ju tu
zjedaj carranclany, psubraty, skurwysyny; by im rozwalimy!" Niektrych ze strachu
sparaliowao, ale Espinosa y Crdoba da rozkaz, eby dalej jecha.
O trzeciej nad ranem, w ciemnoci, bitwa si zacza i ponielimy cikie straty.
Strzelalimy, gdzie ogniska byskay, ale ci bandyci za skaami si zabarykadowali. Genera
Espinosa y Crdoba kaza p obrotu w ty zrobi, alemy odwoania rozkazu nie usyszeli,
tomy dalej do przodu parli i otwieralimy ogie do tych sakramenckich skurwysynw.
Dniao. Przez cay dzie walczylimy; tu przy mu jechaam i adowaam mu mauzer.
Wojsko ju w rozsypk poszo, a my dalej i dalej, rozpieprzalimy tych drani jakby nigdy nic.
Jeszcze mu nabity mauzer podaam, ale go ode mnie nie wzi, wic si odwrciam i ju
Pedro na koniu nie siedzia. Koo czwartej po poudniu kula Pedra w piersi ugodzia i dopiero
wtedy si spostrzegam, emy sami zostali. Zobaczyam, e na ziemi ley. Kiedy z konia
zsiadam, eby go podnie, ju by martwy, z rkami na krzy rozoonymi. Nieduo krwi z
niego uszo. Po chwili dwch ordynansw do nas podeszo. Poprosiam ich, eby mi pomogli,
i w trjk przywizalimy go do sioda. Jeszcze raz wrg salw puci, w Pedra celowali,
jakby go chcieli dobi. Ale ju by zabity na amen.
Wrd tumanw pyu nadjecha major z kilkoma onierzami. Krzyknam do niego, emy
sami zostali i e mj m mierteln kul dosta.

Co teraz zrobimy? zapyta mnie.

A co mamy robi, jak si panu majorowi zdaje? Musimy si w odwrocie ostrzeliwa.

138
Cakiem skoowacia i tylko powtarza, jakby nic nie rozumia:

Co zrobimy? Co zrobimy? Och, Panienko Gua-dalupaska!55

A co pan chce robi, majorze? Ostrzeliwa si w odwrocie, nic innego...

To niech pani dowdztwo nad ludmi obejmie, bo ja ju od zmysw odchodz...

I sta tak z gb rozdziawion jak u krokodyla, jakby cakiem zgupia. Powiedziaam do
ordynansa Palemona:

Id przodem i ostrzeliwuj si w odwrocie, w stron rzeki Grand, i eby mi aden z

chopakw w tyle nie zosta.
Ordynansi Zeferino i Palemn pomogli mi ludzi zebra i o pitej po poudniu doszlimy do
rzeki. Musielimy j w brd przej, eby w nas na mocie nie trafili, wic nieboszczyka
zostawilimy pod kamiennym wyomem, dobrzemy go przyparli, a sami przeprawilimy si
przez rzek na koniach, co j przepyny. Dojechalimy na drugi brzeg i wtedy nas jaki
kapitan gringo do niewoli wzi. Przez tumacza mi powiedzia, e mamy zoy bro, bo
jestemy jecami. Odpowiedziaam mu, e niczego nie oddam.

Musi pani zda onierzy, bro i amunicj, bo

55 Panienka Guadalupaska cudowny obraz Matki Boskie] w bazylice zbudowanej u stp
gry Tepeyac w miecie Villa de Guadalupe Hidalgo, w stanie Meksyk. Wedug legendy
wkrtce po zwycistwie konkwistadorw na miejscu dzisiejszej bazyliki znajdowaa si
witynia aztecka powicona bogini-dzie-wicy Tonantzin, patronce ziemi i kukurydzy.
Arcybiskup Juan de Zumarraga kaza zburzy wityni, co wywoao rozpacz ludnoci.
Wtedy wedug podania Matka Boska ukazaa si Indianinowi Juan Diego (9 grudnia 1531)

na materiale pachty, do ktrego Diego nazbiera r na wzgrzu poronitym kaktusami,

odcisna si jej podobizna przypominajca obraz w hiszpaskim miecie Guadalupe. Na
miejscu kaplicy w 1709 z datkw publicznych postawiono bazylik. W 1754 bulla papieska
ogosia Matk Bosk Guadalupask Patronk Meksyku (wczesnej Nowej Hiszpanii), a w
1910 Pius X Patronk Ameryki aciskiej. Bazylika jest miejscem pielgrzymek. Pod
wezwaniem Panienki Guadalupaskiej rozpocz si take ruch niepodlegociowy w
Meksyku. 12 grudnia w rocznic ostatniego objawienia Juanowi Diego odbywaj si
przed bazylik tace pielgrzymw indiaskich i festyny. 139
jeszcze o dwunastej w poudnie podda si wasz genera i zoy bro.

To niby genera na drug stron przeszed

0
dwunastej w poudnie?

Tak jest.

Ale jak si to stao?

Tylko si na wszystkie strony rozgldaam, jakbym do reszty zbaraniaa. A to skurwysyn!

Ale jak to, bro zoy?

A tak. Wic skoro on bro zoy, to i pani musi swoj odda, a jeli do porozumienia
dojdziemy i znowu do Meksyku pojedziecie, to wam bro oddamy i amunicj, tyle samo
ilemy od was dostali.
Wypisali mi list i oddaam dwadziecia pi sztuk broni i dwadziecia siedem podwjnych
adownic: dwie mego ma, dwie moje i po dwie na kadego z dwudziestu piciu onierzy,
co si uratowali.
Generaa Juana Espinos y Crdoba zastalimy w namiocie, jak sobie spokojnie tam spa,
rozwalony na ku. Jeszcze nas nie wykoczyli, ale koniec z nami zrobi, skoro o nic go
gowa nie boli, bo przecie w ostatecznoci swoj skr ocali.

Panie generale, kapitan nie yje i przyszam, eby mi pan da paru onierzy, to po
niego pjdziemy...

Nie. Jecami tutaj jestemy. adnych ci onierzy da nie mog, bo wszyscy jestemy
w niewoli...

Niech pan sobie radzi, jak pan potrafi, ale da mi pan paru onierzy, eby go stamtd
zabra, bo nie moe tam zosta, na drugim brzegu rzeki...
W kocu gringos mi na rk poszli i wypoyczyli mi jeden pluton. Czterech onierzy
meksykaskich
1
swoj eskort, eby nas pilnowaa. Kiedy tam przyszam, noc zapada i kojoty Pedra
zeray. Ju nie mia ani rk, ani uszu, brakowao mu kawaka nosa i szyj mia objedzon.
Podnielimy go i zawieli do Marfy, w Stanach Zjednoczonych, eby go tam pochowa. I
tam ju musia zosta.
Bardzo mnie to wcieko, e nasz genera do Stanw Zjednoczonych przysta. Powiedziaam
mu, e skoromy mieli bro i naboje, to nie musia dupy w troki bra j ucieka na pnoc.
Powinien by roz- 140
kaz wyda, ebymy wroga pty cigali, pki by nam si starczyo.

Nie byo rady, Jezusko. Krocie byy tych villi-stw i a mnie tutaj zepchnli.

No to byby pan chocia rozkaz odwoa i wszyscy razem bymy tutaj przyszli, a
mymy tam zostali i midzy Ojinag i Cuchillo Parado ma mi zabili. Gdyby pana tchrz nie
oblecia, byby Pedro z nami... Susznie o panu mwi, e jeli ich duo, to dajmy nog, jeli
ich mao, to ich przechytrzymy, a jeli nie ma nikogo, to naprzd wiara Cauila 56, bo po
tomy si urodzili, eby dobrze umiera...! Ale si pan wsawi wojennymi czynami, panie
generale!
Spuci gow i tylko mrukn:

Ano trudno, ju nie ma rady.


Tak, na pana ju rady nie ma, generale, i w niewoli jestemy, bo tak si panu
podobao, ale moje miejsce jest po tamtej stronie, a nie po tej. I wcale si nie chc stawia,
jakbym bya chopem z ikr.
Juemy miesic w tej Marfie siedzieli, kiedy genera Joaqun Amaro57 poprosi, eby nas do
Meksyku odstawili. Poegnaam si z Pedrem i znowu przeszlimy przez most, a stamtd do
Villa Gonzlez, bo tam nasz tabor zosta. Genera Juan Espinosa y Crdoba swoje oddziay
zebra i w drog ruszy, a ja ostatnia przez most przeszam i si do nich przyczyam z
onierzami mojego ma. Oddzielnie mnie zapisali, wic do generaa Espinosy y Crdoba
nie wrciam, tylko mi wedug listy onierzy oddali, co nimi Pedro dowodzi, a take bro i
amunicj. Dlatego w Villa Gonzlez powiedziaam do Juana Espinosy y Crdoba:

Przychodz panu ten oddzia przekaza, co ze

Cauila Coahulla Po tomy si urodzili, eby dobrze umiera" sowa ludowe]
ballady.
" Genera Joaquin Amaro (18891952) jeden z dowdcw Rewolucji Meksykaskiej.
Przystpi do ruchu Carranzy w stanie Michoacan, w 1915 by jednym z czoowych
dowdcw pod rozkazami Obregona w kampanii przeciwko Franciscowi Villi. By ministrem
wojny w kolejnych rzdach po mierci Carranzy. Dowodzi kampani przeciwko powstaniu
crtsteros w latach 192629.
mn zosta, tych onierzy, co ich na drug stron przeprowadziam.
Dwudziestu piciu ich byo, razem z kapralami, sierantami, podporucznikami i majorem, co
jeszcze otumaniony chodzi, jakby udaru sonecznego dosta, i ja z nimi. Powinien ich major
przekaza, ale e nie chcia dowdztwa obj, kiedymy si wycofywali, bo zasab czy si
przestraszy, czy z innego powodu, wic jakemy do Meksyku przyjechali, powiada do mnie
genera Espinosa y Crdoba, bo ju wiedzia, e na siebie odpowiedzialno za tych ludzi
wzdam:

Bdziesz dalej dowodzi oddziaem nieboszczyka kapitana Aguilara... onierze mi

zameldowali, e ty im przewodzia w tej godzinie, kiedy zgin twj m, za major si
wymiga...
Widz, e Palemn mi znaki daje, ebym si nie zgodzia. Wic mwi do generaa:

Nie, seor, nie jestem onierzem, wic nie mog mnie dowdc mianowa.

To dowdztwa nie przyjmujesz?

Nie.
. Dlaczego?

Bo nie, seor.
Tam na pnocy brali kobiety i sobie na nich uywali. Ani Zapata, ani genera Morales y
Molina tacy nie byli jak ten bandyta i dra Juan Espinosa y Crdoba, co si uwaa za
wielkiego uwodziciela. A zreszt ze mia zamiary, bo bardzo by przewrotny i mciwy ten
genera i chcia, ebym z onierzami zostaa, eby si na mnie odegra za to wszystko, co mu
w oczy powiedziaam.

No jak, jue si rozmylia, kobieto?

Niech pan posucha, ja nie dlatego tutaj jestem, ebym bya onierzem. Mojego ma
musiaam si trzyma, chocia wcale nie miaam chci, eby go na krok nie odstpowa.

No to ci odu za drog nie wypac. Ani za te dziesi dni, ani za trzy miesice.

A niech mi pan nie paci... Pienidze mi potrzebne, ale jak wida, panu si spadek po
moim mu naley... Niech pan sobie te pienidze wsadzi, gdzie panu wejd, przecie i tak to
tylko bilimbiki.
Dopiekam mu, bo na niego mwili genera bilim-bik", e niby nic nie by wart, 142
Dobrzy onierze byli z ordynansw mojego ma. Niemodzi ju, onaci, razem z taborem
swoje ony i dzieci wozili. Pki y mj m, mieli obowizek mnie obsuy; sprawunki mi

zaatwiali, wod mi przynosili i wszystko co potrzeba. Rzd ich opaca. Dobrzy dla mnie
byli, ale kiedy umar Pedro, nie mogli ju koo mnie chodzi i tak o mnie dba jak dawniej.
Ordynansi Zeferino i Palemn nigdy prawie ze mn nie rozmawiali, nie odzywali si do mnie.
Pedro im rozkazywa: Konie oczyci", Wody im da", Idcie po sprawunki", i mundur
mu szczotkowali, pucowali uprz, czego tylko sobie zayczy. Ale ze mn przyszli pogada
dopiero po jego mierci:

Niech pani tu nie zostaje. od maj pani wypaci i na swoj ziemi powinna pani
wrci... My musimy czeka, pki inny kapitan czy pukownik nas na ordynansw nie
zechce, wic przeciw wszystkim broni pani nie moemy. Sama musi si pani obroni.
To wtedy wszystkie wdowy zoyy si na mj bilet i pojechaymy do Durango, do generaa
Amaro, bo on si postara, eby nas ze Stanw Zjednoczonych do Meksyku odesali. A e
operacjami w Durango dowodzi, byle kto nie mg si do niego dosta. Ludzie musieli si do
niego na dzie przedtem zamwi i dopiero nazajutrz ich przyjmowa, jeli w ogle chcia ich
przyj. Z osiemnastoma kobietami szam, kiedy mi na dziedzicu w koszarach drog
zastpili. Nie ma przejcia", mwi stranik i kapral z czwartego puku i bagnety przed nami
na krzy trzymaj. Powiadam do nich:

A dlaczego? Id do generaa Amaro...

Jeli pani o audiencj nie prosia, to do jutra musi pani poczeka.

No nie, teraz mi pilno i teraz go zobacz.

Pozna mnie w tym momencie genera po gosie,
bo ostro mwiam i mnie na grze usysza. I si wychyla:

Jak si masz, Aguilar? do mnie zawoa.

Dobrze, panie generale odpowiadam nie daj mi wej, eby z panem pomwi.
Kapitan zgi- 143
n w bitwie midzy Ojinag i Cuchillo Parado i oparlimy si a po drugiej stronie.

Chod, chod, nie krzycz do mnie z dou.

Wic mi pozwolili wej. Zadziwili si wszyscy ludzie, co ju mieli zapowiedziane, e za
numerkami ich bd wywoywa, bo genera sam mi drzwi otworzy, ebym wesza z ca
wit tych umorusanych kobiet. Opowiedziaam mu, e genera Juan Espinosa y Crdoba nie
wypaci mi odu, bo chcia, ebym obja dowdztwo nad onierzami mojego ma i e ja
si do wojska nie zacigaam. Nie miaam adnego przydziau i tylko si w tym baaganie
krciam, bo mnie m za sob cign, i to na si, a nie po dobremu. adnej innej rangi nie
miaam ni ta, e kapitan ze mn spa.

Espinosa y Crdoba pod moimi jest rozkazami, Aguilar, i nie jego to rzecz
wstrzymywa wypat nalenoci po nieboszczyku...

To sam pan widzi, panie generale...

Rozgniewa si. Zatelegrafowa, eby przysali do
Durango trzymiesiczn pensj, co si Pedro naleaa, i od za dziesi dni drogi. A tamten
musia rozkazu posucha, wic bez adnych wykrtw w te pdy pienidze posa...
Powiedzia do mnie genera Amaro:

To teraz, malutka, na swoj ziemi pojedziesz.

Tam, w Durango, on sam nas wyekspediowa:
mnie i tych osiemnacie kobiet; wszystkie si porozjeday kada w swoj stron. Da mi
zawiadczenie, eby mi w Tehuantepec wdowi pensj wypacili.
Kiedy Pedra w samo serce trafili, jeszcze osiemnastu lat nie ukoczyam. On mi
zapowiedzia, e jak mu mier w oczy zajrzy, to mnie zabije. Chcia mnie pierwsz na
tamten wiat wysa, ale mu si nie udao. Jeszcze tu jestem i spokoju ludziom nie daj.
W miecie Meksyku miaam si przesi na inny pocig, co jecha na moj ziemi, do
Tehuantepec. Na dworcu podaam przez okienko moje cztery walizki tragarzowi, co chodzi
po peronie. Wszystkie ubrania, mojego ma i moje, koszule, co mu uszyam bo w

tamtych czasach ona mowi bielizn szya pienidze z pensji, co je jak ciel do jednej z
wali- 144
zek woyam, fors w chusteczk zasupan, buty ze skry z cholewami, cztery pene
walizki, wszystko przepado. Nigdy wicej tego tragarza nie zobaczyam.
Wszystkie kobiety ju do siebie pojechay, ale przez to, e mnie na dworcu Buenavista
okradli, zostaam tutaj w Meksyku sama i opuszczona, jak groch przy drodze. Jak indyczka
wygldaam, co swoje indyczta pogubia i tylko szyj wyciga i patrzy na wszystkie strony:
kor... kor... kor..."
XIII z tych osiemnastu kobiet we dwie zostaymy, ja i jeszcze jedna, co miaa jecha do
Chil-pancingo. Poszymy pieszo alej Tacuby ze starego dworca Buenavista. Ona zabraa si
w swoj stron, a ja zostaam w Alamedzie i nie wiedziaam, co ze sob pocz. Z zimna
zgrabiay mi rce. Byam bez grosza przy duszy, bez ubrania, bez niczego, goa jeszcze za
ycia. Po co miaam si po tym miecie rozglda? Co mnie obchodzio, skoro ju si na nim
sparzyam, bo to zodziejskie miasto? Dopiero po rewolucji si te kradziee zaczy, bo
przedtem ta krwawa bestia, Porfirio Daz, na zodziei si uwzi. Jak ktry krad, to go
zabijali, jak dziewczyn unie-szczliwi, te zabijali, dezerterw tak samo rozwalali. Tak
wic krwawe jatki sobie urzdzali. On si w to nie bawi: Bye mi da par tysicy pesos, to
sobie moesz znowu pohula, prosz bardzo". Nie. Bojani wicej mieli. Myleli sobie: Jak
co przeskrobi, to mnie mier czeka, wic lepiej dam spokj". Przykucnam przy murze.
ciemnio si, wic mnie andarmi zabrali. Zapytali mnie, dokd id. A ja tylko mwiam, e
na ulic Parcialidad, pod numer pitnasty. Na kadym rogu sta andarm z latark. Teraz
pusto jest na ulicach, nie ma ochrony, ale dawniej bya, wic mnie andarmi prowadzili przez
cae miasto. Na kadym rogu jeden andarm drugiemu mnie przekazywa, ten znowu
trzeciemu, i tak od rogu do rogu pod pitnasty numer na ulicy Parcialidad zaszam. Nic ju po
tych ulicach nie zostao, tylko wspominki.
Kiedy tam, na pnocy, wszystkie kobiety si na mj bilet zoyy, zaprzyjaniam si z
Adelin Ro- 145
10 Poniatowska
mn, on generaa Abac, i ona wanie mi poradzia, ebym jej siostr Raquel odszukaa, co
bya zamna za generaem Juanem Ponce. Ale zamiast o ni zapyta, na brzegu chodnika
usiadam i tak tam przesiedziaam do dziesitej wieczorem. Deszcz zacz my. O dziesitej
wysza dozorczyni, eby bram zamkn, a e przy samej sieni byam, to mnie zapytaa:

Dziewczyno, dlaczego do rodka nie wchodzisz?

A nie, bo na Raquelit czekam.

Ale przecie Raquelita jest w mieszkaniu.

W niczym si tam nie wyznawaam, wic cakiem straciam gow. Deef wcale nie jest do wsi
podobny; koowacieje tam czowiek, a wszyscy chc go tylko na dudka wystrychn...
Dozorczyni mnie do vecindad58 zaprowadzia i zacza woa: Senora Raquelita! Senora
Raquelita! Kto do pani przyszed", i ona sama zaraz wyjrzaa. Wytumaczyam jej, e mnie
przysaa jej siostra Adelina, wic powiedziaa, e si tam dla mnie kt znajdzie.
Przez wiele dni siedziaam na chodniku przy ulicy Parcialidad i czekaam, a skocz je,
ebym moga wej do mieszkania. Tylko mnie z aski przygarnli, wic szam na ulic, kiedy
mieli do stou si, bo wstyd mi byo na nich patrze jak pies w gnat. Dopiero jak je
przestali, wchodziam, eby si napi wody. Nie wiedzieli, e jestem godna. Nie przejmowali
si. Miaam swoje chude lata. Czasem tylko jedn tortill przez cay dzie zjadam.
adnego obowizku senora Raquelita nie miaa, eby mi wikt dawa. Ktem tam tylko
mieszkaam, wic le si do mnie nie odnosili. Dlaczego mam mwi, e le mnie traktowali,
skoro o wszystkim z gry wszechmocna boska rka decyduje? Los tak chce. Nie pracowaam
u nich, tote nie musieli si ze mn liczy. I tak duo dla mnie zrobili, bo pozwolili mi w
kcie korytarza si przespa. Na pododze si kadam, bez maty, bez niczego. Na tyle si

tylko wieca pali, na ile jej wosku starczy, wic trzeba zby zacisn. Zamanego grosza nie
miaam, a u senory
Vecindad jednopitrowy dom czynszowy. Mieszkania s jednoizbowe i wychodz
wszystkie na podwrko wewntrzne. 146
Raquelity te si nie przelewao. Bya on generaa, ale generaowie nie byli wtedy bogaci.
Ach, otry, teraz w fors opywaj, bo okradaj nard! Ale w pierwszym rzdzie ju nie y
ten genera i prcz tej pensji, co jej rzd wypaca, nic wicej nie miaa i nawet jej nie
starczyo, eby po wypat pojecha. Ze swoimi krewniakami na Parcialidad mieszkaa i
wszyscy yli z jej pensji. Pierwsze, o co mnie zapytaa:

Ju ci rzd pensj przyzna?

Tak, ale na moj ziemi mi j wyl, a do Tehuantepec.

To na swoj ziemi pojedziesz?

A za co?
Po co bym miaa na moj ziemi jecha, skoro bez grosza byam? Tyle tylko mojego, co na
grzbiecie nosiam, bo mi papiery ukradli. Czym si miaam legitymowa? Dopiero mi
powiedziaa Raquelita, ebym si nie martwia; e ona ju to zaatwi, eby mi tu, do
Meksyku, pensj odesali.
Kozia Brdka wtedy rzdzi, prezydent Carranza, don Venustiano. Raquel do Paacu mnie
zaprowadzia, gdzie si od kobiet roio, taka ciba, e nie byo ktrdy si tam dosta;
wszystkie bramy kieckami zapchane, Paac zatoczony wdowami, co si o pensj ubiegay.
Jedna po drugiej, za kolejk, wchodziymy do prezydenckiego salonu, ogromnej sali, gdzie
on w fotelu siedzia. Znaam go ju. Z bliska go widziaam w bitwie o Celaye, kiedy
Obregonowi59 rami ciachnli. Bardzo cika to bya bitwa i Carranza, co jecha na biaym
mule, do uciecki si rzuci.
" Alvaro Obregon (18801928) urodzony w stanie Sonora, robotnik, samouk, czoowy
dowdca armii Carranzy, ktry w 1914 mianowa go generaem. Dowodzi Korpusem
Pnocno--Zachodnim w kampanii przeciwko Villi. Odnis decydujce zwycistwo nad
villistami w bitwie pod Celaya (15 kwietnia 1915), w ktrej straci praw rk. Mianowany
ministrem wojny, w 1920 kandydowa na prezydenta, wbrew woli Carranzy, ktry pragn
narzuci swego kandydata. Po zamordowniu Carranzy Obregon zosta wybrany na
prezydenta. Przystpi do realizacji reformy rolnej, za Jego rzdw nastpi te rozwj
szkolnictwa wiejskiego oraz ruchu zwizkowego. W 1928 kandydowa ponownie na
prezydenta (gwacc w ten sposb jedn z gwnych zasad Rewolucji Meksykaskiej).
Wkrtce po zwycistwie w wyborach zosta zamordowany przez fanatyka religijnego. 147
Odwrci si i nawet nie zobaczy, e tamtemu rk odrbali. Nie pamita mnie, bo
generaowie co niemiara onierzy widz. Kiedy do rodka weszam, powiada do mnie:

Rzd by ci pensj przyzna, gdyby bya stara, ale e mdka z ciebie, to nie mog
wyda rozkazu, eby ci dalej pensj wypacali. Ktrego dnia znowu za m wyjdziesz, a
nieboszczyk nie moe twojego drugiego ma utrzymywa.
Zgarnam wtedy te papiery, co mi si o nie Raquel wystaraa, podaram i w twarz mu
cisnam.

Ale jeste ordynarna!

A pan jeszcze bardziej, nie tylko ordynarny, ale zodziej z pana, co nieboszczykom
pienidze kradnie. I tak jak si pan ze mn obszed, z niejedn to samo pan zrobi, jak panu do
gustu nie przypadnie.
Tylko sekretarz by z nim w tym prezydenckim salonie. Sowa nie powiedzia. Nic nie mia
do gadania, bo przecie swojego prawa dochodziam. A eby nawet chcia, nie mg si
wtrci, bo z samym prezydentem miaam sprzeczk.
Gniewem si uniosam. Czuam, e mnie za krew zalewa, i a poty na mnie wystpiy. A
jego co to obchodzi, czy jestem moda czy stara. Mia mi wypaci, bo nie jego to byy

pobory; to byy pienidze, co mi je nieboszczyk zostawi, ebym miaa z czego si utrzyma.

Ale Carranza dla siebie moje pienidze wzi, niegodziwiec. On wanie na nich si utuczy,
on i inni rewolucjonici, co teraz w glorii chodz, a cigle ka sobie wypaca pobory
mojego ma, brata, ojca, tych co z ich winy poumierali przez to, e gupstwa robili, e ich
wszystkich wyprawili na tamten wiat bez winy i bez przyczyny. Ale bokiem im to wyjdzie i
w piekle skocz.
Nie miaam si czym broni, wic na siebie przepisa Kozia Brdka moje pobory i od za
dziesi dni drogi. Temu ajdakowi mam swoje rozpieprzone ycie do zawdziczenia. Kiedy
sysz, jak go w radiu wychwalaj, to mu wymylam: otr i szubrawiec!" Jego brat, Jess
Carranza, to by dobry czowiek, ale Venustiano najgorszy by ze wszystkich, jakich ziemia
nosia. Zy by, ale dobrego udawa. Kady rzd pod niebiosa wynosi tego, co mu najlepiej
dogodzi.
Teraz o nim mwi: M z Cuatro Cinegas" 60, ale chyba dlatego, e mia dusz w bocie
utytan.
Gwatem nam Carranz narzucili, wcale nie dlatego, eby mu si naleao. Wiksza cz
zota, co je Porfirio Daz w Paacu zostawi, Carranza sobie wzi. Jedn skrzyni po drugiej
tego zota w sztabach i srebra zaadowa i ze sob zabra. Jeszcze przed Vill w Santa Clara
obregonici mu pocig w powietrze wysadzili, pienidze mu wisnli i gonili go, a zastawili
na niego puapk w jego ranczo, koo Tlaxcala jak jej tam61... Tylko e o tym ju w radiu
nie opowiadaj. Ogaszaj, co im si podoba, ale nie wyjani sprawy, tak jak si przedstawia.
Nie mwi, e Kozia Brdka zawsze ucieczk si ratowa, e cigle drapaka dawa...
Jak sysz o tych rewolucjonistach, to czuj, jakby mnie kto kopn w... no, gdybym jaja
miaa. Bandyci, w biay dzie rabuj, a jeszcze ich prawo chroni. Kiedy umrze onierz albo
w dezertery pjdzie, to go wpisuj na t list, co j do Deefu posyaj, i jak jest przegld
wojska, byle jakiego tragarza zawoaj, peso w ap mu wetkn i odpowiada: Obecny!"
Podpisuj ewidencj i tutaj przysyaj: Melduj, e oddzia w komplecie", a czasem nie maj
wicej ni po poowie z dwch plutonw. Pukownik czy genera, co tym oddziaem dowodzi,
na forsie siedzi. I wszyscy tak sobie radz, jeden w drugiego, i to samo robi z komi. Bo na
konie wikszy od wypada ni na onierzy, wic na tym si mog obowi generaowie
kawalerii. onierze pieszo maszeruj, a konie tyliko paraduj na papierze: Trzy nam
zdechy, to je musimy zastpi..." I dlatego tak si ze sob wszyscy r, eby zosta
generaami kawalerii, bo po roku czy po dwch latach dobrze sobie kabz nabij.
Dlaczego przegra Porfirio Daz? Bo myla, e ma huk onierzy: wykazy dostawa, e
wojsko w komplecie, i pobory wysya, a wikszo ju do wroga
M Cuatro Cinegas Venustiano Carranza urodzi si w miasteczku Cuatrocinegas, w
stanie Coahuila. Cinega znaczy bagno, moczary, Jezusa tumaczy wic nazw miasteczka
jako Cztery Bagna".
' Tlaxcala jak jej tam Carranza zosta zamordowany w miejscowoci Tlajalantongo.
przystaa. I wszystkich taki los czeka, bo takie same z nich rabusie. Tacy z nich
rewolucjonici, z tych sukinsynw!
Nikt si mn nie zaopiekowa, wic szukaam pracy, ale jak ktr ulic w gr szam, t sam
drog wracaam do domu. Umyliam sobie, e prac znajd, ale do nikogo nie mwiam ani
o nic nie pytaam, bo nie byam przyzwyczajona z tutejszymi ludmi rozmawia i do
dzisiaj tak si w sobie zatn jak osio wic na jedno wychodzio. Tylko umiaam do siebie,
do rodka mwi, cichutko ze sob rozmawiaam, myli mi si w gowie toczyy jak pieczki i
rozum mi mciy. O rzeczach przeszych mylaam,
0
tych wszystkich kolcach, przez ktre si przedzieraam, i co teraz ze mn bdzie, jak
mnie ycie za gardo chwycio, oj, mocno chwycio, i mzg sobie suszyam, ale w sedno nie
mogam utrafi. Nigdy tyle nie mylaam co wtedy, a mnie od tego gowa bolaa. A moe

mnie z godu bolaa. Tam i z powrotem szam t prost ulic witej Anny, a do sklepu
jubilerskiego La Esmeralda na rogu Tacuby,
1
znowu wracaam ulic witej Anny. W gr w d t sam ulic chodziam i t sam
ulic wracaam. Na drug stron nie przechodziam, bo si baam zabdzi, i tak sobie
dreptaam krok za krokiem i mylaam a mylaam, ale tylko o smutnych rzeczach.
Dugo, bardzo dugo tak chodziam, chyba z dziesi miesicy. I nic nie jadam. Nie wiem,
jakim cudem Bg mnie na tym wiecie jeszcze trzyma. Kiedy sama zostaj, to sobie myl:
Dziki ci, Panie Boe, e si tyle nacierpiaam. Z pewnoci po to si urodziam. Nieraz
mnie ci poili, tyle tego byo, e sama nie wiem, jak si uchowaam". Jak si pno robio,
przychodziam na ulic Parcialidad i siedziaam w bramie a do nocy. Kiedy ju wszyscy spa
si pokadli, szam do mojego kta, gdzie mi Raquelita pozwolia spa. Na pododze
rozkadaam gazety i szalem si okrywaam. Tak mi dnie przechodziy czy miesice, nie wiem
ile czasu, bo si nie znam na kalendarzu, tylko zegarka si nauczyam. Ale godziam si z
losem: wiata nie zmienisz, a jutro nowy dzie nastanie.
I nastpnego dnia czy miesica, czy roku, nie wiem, nie pamitam, bo mi wszystko jedno, jak
tam 150
i z powrotem po ulicy chodziam, Bg mi zesa anioa stra. Na pewno mnie ju kiedy ta
dziewczyna widziaa; Bg mi t dobr dusz na drodze postawi, bo ni std, ni zowd mnie
zapytaa:

Dokd idziesz?

A bo ja wiem...

Jak to nie wiesz? Przecie ci codziennie widz, jak prosto przed siebie idziesz i t
sam drog wracasz...
Stanam przed ni. Tak dugo mi gow suszya, e jej powiedziaam:

No wic za prac chodz.

Gupstw nie gadaj mwi do mnie na wszystkich drzwiach, jak taki papier
zobaczysz... Suchaj, a moe ty nie umiesz czyta?

Nie, nie umiem...

Przecie jak na drzwiach napis zobaczysz: Poszukuj sucej", to znaczy, e tam jest
praca...
I zacza mi pokazywa drzwi od balkonw, gdzie wtedy wywieszali Poszukuj sucej",
ale e ja nie mogam przeczyta, to sobie wisiay te ogoszenia i mogy dalej wisie. Ta
senorita przez wszystkie ulice w Meksyku mnie prowadzia i zatrzymywaa si przed kadym
oknem i przed kad sieni, gdzie ogoszenie zobaczya:

Patrz, tu daj prac... Chodmy dalej, jeszcze jedno znajdziemy.

Szymy dalej, przed innym oknem stawaymy i znowu mi to samo powtarzaa, ebym sobie
zdaa spraw. Przez cay Meksyk mnie tak prowadzia. Mijaymy jedn ulic za drug,
przerne ulice; doszymy do Szpitala Gwnego i wrciymy koo cytadeli. Tumaczya mi
wiele rzeczy; wszystko co sama widziaa... A pniej mwi do mnie:

Ju si zrobio pno. Chodmy co zje.

To niech pani idzie. Tutaj poczekam...

Nie, razem zjemy.

Nie, bo nie mam pienidzy, eby co kupi.

Suchaj, przecie ci nie pytam, czy ty bdziesz jedzenie kupowaa. Chodmy, zjemy
co.
Zaprowadzia mnie na rynek Juan Carbonero, przy ulicy Drugiego Kwietnia. I daa mi je.
A mnie odek rozbola, bo po godzie ciao nie chce pokar151
mu przyj. Bardzo mao jadam. Pniej powiedziaa:

Teraz chodmy do domu, tam gdzie mieszkasz.


Mieszkam za Teipanem...
Teipn to by sierociniec, blisko wizienia Santiago, naprzeciwko parku Tlatelolco.
Zaprowadzia mnie tam i pokazaam jej ulic Parcialidad:

Ojej mwi tu mieszka moja przyjacika!

Wesza ze mn do vecindad i prosto zmierza do
tego domu, gdzie mieszkaam.

Raquelita, Raquelita zawoaa przychodz z przyjacieczk.

A kto to jest, ta twoja przyjacika?

Isabel Chamorro nazywaa si ta senorita, co mnie przez wszystkie ulice Meksyku
prowadzia. Posiedziay sobie z Raquelit i jej opowiedziaa, e mi znalaza prac na Santa
Anna. Kiedy gadaa, dopiero jej si przyjrzaam, bo przedtem nawet gowy nie podniosam,
eby na ni popatrze. Przykro mi byo, e gd w moich oczach zobaczy. Ani nie bya
moda, ani stara, ani wysoka, ani niska, normalna, dosy sobie pulchniutka. Wosy miaa
krtkie, faliste, bardzo dobry musiaa mie charakter, bo bya dla mnie dobra. Myl, e bya
biedna, bo nigdy si nie dowiedziaam, gdzie mieszka. Nazajutrz przysza wczenie, eby
mnie do pracy zaprowadzi.
Ta senora Hiszpanka, blondynka, u ktrej najpierw pracowaam, bya wacicielk winiarni na
wprost rynku San Marcos. Mieszkaymy w vecindad podzielonej na dwie czci: w jednej
byo mieszkanie, a w drugiej winiarnia. Mieszkanie zajmowao rg ulicy. Winiarnia i piwnice
na ulic wychodziy, a po drugiej stronie cigny si pokoje, jeden za drugim. Kuchnia bya
wiksza od tego pokoju.
Nie potrafi powiedzie, co do tych butelek wlewali; tyle tylko wiem, e to byo wino. Nigdy
tam winogron ani innych owocw nie widziaam. Senor w sklepie sobie radzi, a my
oddzielnie, po swojemu. On przy swoich beczkach, a senora w domu.
W tych latach rewolucji rozmnoyy si we wszystkich mieszkaniach tlaconetes, takie dugie
limaki, i senora Pepita pokazaa mi, e sol je mona wyt- 152
pi. Okropnie si tych stworze brzydziam, a e nie dali mi nic do przykrycia ani w ogle
adnej pocieli, wic w kuchni gazety rozkadaam i sl sypaam dookoa, eby na mnie nie
waziy. U seority Pepity wszystko musiaam robi przy gospodarstwie: pra, prasowa,
szorowa podogi. Podogi byy drewniane i co osiem dni trzeba je byo my szczotk i sod,
a co sobot si je malowao tak t farb congo. Lubiam to farbowanie congo, bo bardzo
adnie podoga wygldaa, jakby tkiem posmarowana. Najpierw j mocno szorowaam,
eby drewno byo czyciutkie, bez adnego pyu ani brudu, eby dobrze kolor chwycio, a
pniej szmat farb rozprowadzaam i jeszcze raz poprawiaam. te congo rozpuszcza si
w wodzie z cytryn, eby si lepiej podogi trzymao. Fajnie si czuam, jakby mnie kto od
rodka tym tkiem pomalowa, chocia od proszku mi skra z rk zazia, bo duo w nim
byo sody.
Jak jej do gowy strzelio, to sza senora do Tepi-to i tam ze stosw ciuchw jakie dla mnie
stare achy wybieraa, ebym miaa na zmian. Same achy, cae w strzpach, co je tam na
rynku sprzedaj.
Tak czy inaczej musiaam je nosi, bo co miaam na grzbiet wkada? Sze, siedem czy
nawet pitnacie centavos kosztoway, zalenie od tego, ile moga wyda na te szmaty.
Tylko starzyzn tam sprzedaj.
Ci Hiszpanie zgodzili mnie za trzy pesos miesicznie. Nie znaam tych pienidzy z Deefu i
tym lepiej, bo ani grosza mi nie zapacili. Tylko tyle dobrego mog o tej senorze powiedzie,
e krzykaczk nie bya. Nie miaa na kogo krzycze, bo bya sama w domu. Ale skpstwo
przywioza ze sob, ze swojego kraju. Trzy buki wtedy za pitaka sprzedawali, nie tak jak
teraz za dziesi centavos. Kupowaa mi buek za pi centavos i jedn dawaa mi rano z
filiank herbaty, a drug wieczorem, te z herbat. Od tego czasu nie cierpi herbaty. Lubi
napar z ziela cytrynowego. W poudnie posyaa mnie po ciasto za trzy centavos, a kilo

kosztowao sze. Ona sama kulki robia, ebym z nich tortille uklepywaa. Liczya te kulki,
eby jej przypadkiem jednej tortilli nie zabrako. Pniej liczya tortille, zostawiaa trzy dla
mnie, a reszt zabieraa. Czasem mi dawaa fasol, 153
a od wielkiego dzwonu ros. Jeli nawet byo co dobrego do jedzenia, ja tego nie
kosztowaam. Zawsze resztki gotowaa. Robia swoj paell 62 i do niej to wszystko
wrzucaa, co z tygodnia zostao. Nigdy nie widziaam smutniejszej paelli.
Pobyam tam z p roku, wedle mojego rachunku, a moe i duej, pki mi si reumatyzm we
znaki nie da, bo przez cay dzie chodziam bez butw, co je z pnocy przywiozam, eby
mi si nie zniszczyy, i tylko je wkadaam, jak wychodziam na ulic albo szam po zakupy.
A e dzie w dzie trzeba byo sie szorowa i podwrze, wic rozchorowaam si od tego
moczenia ng. A ta Hiszpanka Pepita kazaa mi precz pj, bo chorej nie moga u siebie
trzyma. Zo mnie wzia, wic jak mnie zapytaa ta obudnica, co myl robi, to jej
odpowiedziaam:

Pestki bd sprzedawa.
Spojrzaa tylko na mnie:

To ju lepiej id, bo si jeszcze zrobisz pyskata.

Ledwo si przywlokam na ulic Parcialidad, bo mi nogi zdrtwiay. Jak mnie Raquelita
zobaczya, zaraz zapytaa:

Co ci jest, e ledwo nogami powczysz?

A wanie mnie wyrzucili, bo ju z robot rady da nie mog.

Ale co ci jest?

Nogi mi sparaliowao w tej winiarni.

Kiedy Raquelita i jej krewniacy si przekonali, jak bardzo jestem chora i przy tym mona
powiedzie, goa, bo ju w aden sposb moich achw naprawi nie mogam, daa zna tej
dziewczynie, Isabel Chamorro, co mnie do tej hiszpaskiej blondyny zaprowadzia. Raquelita
obliczya, od kiedy tam pracowaam, i obie upomniay si u senory Pepity o to wszystko, co
mi si naleao za cay czas, ktry u niej przepracowaam.

Jeli nie zapaci pani Jezusie po trzy pesos, to dalsze kroki podejmiemy. Do sdu pani
podamy.
Wtedy senora Pepita wycigna z sakiewki osiem Paella potrawa hiszpaska zoona z rnych rodzajw misa, drobiu, ryb, limakw,
krabw, krewetek etc. uoonych warstwami na specjalnie przyrzdzonym ryu. 154
nacie pesos. Bg wie, ile miesicy tam byam, bo ja wiem. Raquelita pienidze przeliczya i
mi je przyniosa. Musiao mi starczy. Raquelita i Isabel Chamorro zaczy mi miesice
objania, ile ma miesic dni, kiedy si jeden koczy i drugi zaczyna, bo straszny by ze mnie
tuman...
Zostaam z Raquelit, jak dugo mi tych osiemnastu pesos starczyo, a w porze posiku na
ulic wychodziam i jadam za swoje. Ju si niektrzy ludzie z vecindad ze mn witali, wic
mi raniej byo i takiego wstydu nie czuam. A pewnego dnia powiedziaa mi Raquelita, e
chc j z mieszkania wyrzuci, bo komornego nie zapacia. Przeniosa si do jakiej rodziny,
a ja przecie nie mogam si jej spdnicy trzyma...
Bardzo blisko ulicy Parcialidad poznaam on jednego faceta z wybrzea, co by
porucznikiem marynarki, i ona mnie do siebie wzia. Ta senora Coya-ma nie miaa dzieci.
Sama ze swoim mem mieszkaa jak ta Hiszpanka Pepita. Spaam tam na pododze, za
brasero, przecie mnie z aski przyjli, wic powinnam bya w sieni razem z psem spa.
Powiadaj, e nieboszczyk i z aski przygarnity po dwudziestu czterech godzinach mierdz.
Pienidze mi ju wyszy, to za co miaam je? I dlaczego by mnie darmo karmili, skoro nie
mieli obowiku? Bardzo adnie z ich strony, e mi kt dali przy swojej biedzie. Nie, nie ma
na wiecie dobroci, nikt nie jest dobry, niech pani w dobro nie wierzy, nie. Dlaczego mi
mieli choby jedno taco da? Nic nie jadam. Tak, prosz pani, tylko wod piam. Wola boska

mnie przy yciu trzyma. Bg mi zawsze pomaga i chocia za jestem, on mnie spod swojej
pieczy nie wypuci. Dzisiaj od rana nic w ustach nie miaam, a jeszcze godu nie czuj. Od
urodzenia taka byam, od ma-lekoci, to co mam robi? Jak kto ma dugi, to je musi spaci.
Ju si przyzwyczaiam, byle tylko prdzej si to skoczyo.
ona tego marynarza taka bya zazdrosna, e mnie na przeszpiegi posyaa, czy si z inn jej
m nie puszcza. Musiaam za tym czowiekiem chodzi, o jeden rg dalej, od Teipanu a do
ulicy Luis Moya, 155
do marynarskich koszar obok kocioa witego Michaa, bo tam pracowa. Chciaa, ebym
jej dokumentnie opowiedziaa, z kim rozmawia, gdzie azi, wic tropiam go jak pies. A ten
biedak prosto do domu wraca, nawet si za nikim nie oglda, a ja wci za nim, po pitach
mu deptaam, jak jaki taj-niak. Wreszcie mi si to sprzykrzyo: Co mi do tego? Dlaczego
mam go szpiegowa? Co mnie to wszystko obchodzi?"
Jeden tylko cel miaa ta senora Coyama, swoj zazdro, i z kadym dniem wikszego bzika
dostawaa. Baa si, e jej kto ma zabierze, a taki by stary, brzydki i ciemny, e kto by go
zechcia? Kto na takiego czarnucha popatrzy? A sobie powiedziaam jednego dnia: Basta.
Przy tej kobiecie nawet na son wod nie zarobi. Niech si swoimi majakami karmi. Co za
duo, to niezdrowo". Ta babka z wybrzea miaa modsz siostr, co jeszcze pann bya i
mieszkaa w tej samej vecindad. Widziaa, e przez cay czas na podwrzu w vecindad siedz,
i mnie pocieszya:

Nie frasuj si... Poszukamy ci pracy przy klejeniu pudeek.

No to chodmy, ale pani siostra nie pozwoli mi u siebie spa...

Szkody nie bdzie, jeli ci nie pozwoli. Z nami zostaniesz, tutaj, w strwce.
Ju mi si to przejado i od dawna mylaam: Lepiej sobie czego innego poszukam", wic
poszam z t siostr, co w tej samej vecindad mieszkaa, na ulicy Granada, ale e jej mama
bya dozorczyni, to lepiej mi tam byo.
Za wizieniem Santiago by taki senor, co zatrudnia dziewczyny przy klejeniu pudeek.

Potrafisz? zapyta mnie ten czowiek.

Potrafi.
Leokadia, crka dozorczyni, i inne dziewczyny mi doradziy, ebym powiedziaa, e znam
robot przy pudekach. Tak mnie omieliy, e musiaam mu powiedzie, e potrafi, ale
cichutko mu to powiedziaam. Na terminatora mnie przyj, do roboty przy pudekach do
butw. Skd miaam t robot zna, 156
skoro nigdy tektury nie widziaam? Ani nie umiaam koloru papieru rozrni, ani prawej i
lewej strony, a papier ma swoj stron lew i praw, i trzeba j znale. Straszny miaam z
tym kopot, bo mi si wszystko jednakowe wydawao. Ale ten senor by bardzo dobry,
nauczy mnie, ktra strona prawa, a ktra lewa; na tekturze mi znaki kreli, ebym wedle
tego wzoru pudeko odrysowaa i wykroia. Po dwch miesicach posadzili mnie przy
maszynie do krojenia pudeek. Na pewno waciciel wiedzia, e nie umiaam, ale ju si do
mnie przekona i Bg mi pomg, to i on nic mi nigdy przykrego nie powiedzia. Zego sowa
od niego nie usyszaam. Wprost przeciwnie, pidziesit centavos mi dziennie paci. A e
przedtem na subie trzy pesos na miesic zarabiaam, to te pidziesit centavos milionem mi
si zdaway.
Don Panchito zbankrutowa. Ale mnie na ulic nie wyrzuci. Chcia mnie swojego rzemiosa
uczy, ale bardzo byam gupia i obrzydzenie mnie brao. Don Panchito mnie namawia:

Naucz si robi peruki. Na utrzymanie tym zarobisz.

Kiedy wstrt czuj do tych kakw. To wosy nieboszczykw. Na cmentarzu je

zmarym obcinaj...

Nie, kobieto, skde... Naucz si... No, zrozum wreszcie...

Dopiero teraz, jak ju starsza jestem, zdaj sobie spraw, ale wtedy bardzo byam harda.
Kobiety przypinay sobie sztuczne warkocze, bo si bardzo dugie wosy nosio. To tak jak

teraz, kuse mam warkoczyki, a gdybym chciaa mie dugie, tobym je sobie kupia. Ale po co
bym sobie faszywe wosy upinaa, kiedy swoje mam, chocia trzy na krzy? Raquelita nosia
sztuczny warkocz, bo jej wosy wyszy i mao jej zostao, to sobie dwa pczki sprawia.
Widziaam, jak sobie wplataa te dwie kitki. Krtkie miaa te warkocze i nie swoje. To co za
dowcip. Caa sztuka w tym, eby we wasne si stroi, a nie w cudze. I jeszcze tumaczya:

Ach, le si czuj bez warkoczy...

Jak pani moe te wosy sobie przypina? Kto wie, czyje s...

Ale przecie je dezynfekuj... 157

A co mi po tym, e dezynfekuj, skoro do kogo innego naleay?

Jak ju pidziesitaka dziennie zarabiaam, to w niedziel chodziam do kina z Leokadi,
crk dozorczyni. Czasem inne dziewczta z fabryki przyczay si do nas i za dziesi
centavos ogldaymy kino do jedenastej wieczorem. Same stare filmy. Bardziej mi si
amerykaskie podobay, te z Lon Channeyem, i do dzisiaj lepiej je rozumiem, bo s w caoci.
Meksykaskie to tylko rewie i ledwo si w nich czowiek rozsmakuje, pisz Koniec" i w p
drogi si zostaje; dopiero si czowiek rozgrza i ju zabieraj si. Do niczego s takie filmy.
Dopiero wtedy ma dla mnie sens taka historia, e jak si zacznie, to dugo trwa. Wtedy przez
trzy dni si cigny i kawakami si je ogldao. Teraz nie. Trwaj ptorej godziny. I trzy
pesos kosztuj! Zafunduj sobie ktrego dnia. Filmy byy o mioci albo przygodowe, zawsze
kompletne, dugie, a do samego koca. Nie w moim gucie s te, co je tutaj w Meksyku
krc, bo to wcale nie filmy, a jeszcze gorsze s takie, co rewolucj przedstawiaj. Nie wiem,
czym si tak chwal, e takie drastwa pokazuj, co im tylko do gowy przyjd.
Z dziesi nas pracowao u don Panchita i jak bud zamkn, tomy razem stamtd poszy. Te
dziewczta wiedziay, na jakiej ulicy jest jaka fabryka, a w tamtych czasach przed ktr
czowiek stan, eby o prac zapyta, tam go przyjmowali, bo nie byo tych cholernych
zwizkw zawodowych. Poszymy do jednej fabryki pudeek w stronie Te-pito. Robiymy
pudeka do pudru ryowego. Takie maciupkie krki si wycinao na pokrywki i na spody, a
do tego paski, eby boki z nich robi. Nie podobao mi si, bo tycie to wszystko byo,
guzdral-ska robota, a ja lubi to co due i co si chybcikiem robi. A do tego pacili nam tak
samo jak don Pan-chito, pidziesit centavos, ale trzeba byo robi tysice pudeeczek takich
jak do zapaek, tylko okrgych. Zapytay mnie dziewczyny, czy mi ta robota dogadza, wic
im powiedziaam:

Wcale nie, bo to mozolna robota i nie widzi si, co z tego bdzie. Duo do niej
cierpliwoci trzeba, to
i wicej nam powinni paci. 158
Zgodziy si ze mn dziewczyny i kada posza w swoj stron, a ja sobie robot znalazam w
innej fabryce, w zauku San Antonio Abad, gdzie mi dali siedemdziesit pi centavos za
robot przy pudekach do obuwia.
Dua bya ta fabryka na San Antonio Abad. Szedziesit kobiet tam byo i pidziesiciu
mczyzn. Hiszpan ni kierowa. Tylko przy wejciu personel kontrolowa, a pniej kady
zajmowa swoje miejsce i ju si wicej do nikogo nie wtrca, a do nastpnego dnia, kiedy
znowu si do pracy przychodzio. Pierwsza zmiana zaczynaa si o pitej nad ranem i
wychodziymy o pierwszej w poudnie, kiedy przychodzia druga zmiana od pierwszej do
dziewitej wieczorem. Byy w tej fabryce majstrowe, ktre uczyy robotnice i wdraay je tak
dugo, jak sobie same nie mogy da rady; mistrzynie od wyrabiania pudeek, od montowania,
od krojenia i wyklejania, mistrzynie od rysowania, mistrzynie od oklejania tektury, to jest od
jej prostowania i pokrywania papierem, a take byli majstrzy, co nas pilnowali.
Poniewa ostatni mnie do pracy przyjli, wic mi powiedziaa majstrowa od wyklejania
tektury, e jeli im nie postawi i nie napij si z nimi, konia ze mnie zrobi. Baam si ich.
Jeden z chopakw mnie ostrzeg:

 Bro si, bo hurmem si na ciebie rzuc... Duo ich jest. Wsid na ciebie i grzbiet ci
poami. Nie bd gupia, powiedz im, e im wypitk zafundujesz.
Nicanor Servn si ten chopak nazywa, syn Ma-dalenity. On wykleja pudeka, a ja
oklejaam tektur. Na taczce tektur wywoziam, eby j suszy na socu, jak ju bya
zmoczona. Na ziemi j rozkadaam, a jak wyscha, zbieraam j, na gowie sobie ukadaam i
odnosiam do magazynu. Z magazynu j dostawaam i do magazynu j musiaam z powrotem
odstawi, ju oklejon. Nicanor Servn z wykle-jarzami w rzdzie sta, a ja w drugim rzdzie
naprzeciwko tektur rozkadaam. Tam, w rodku, nie mwilimy ze sob, dopiero przy
bramie od ulicy. Bardzo to by dobry chopak, na nic nie liczy, nie by wyrachowany. Tylko
si chcia przysuy i wcale nie czeka, e w zamian dostanie to co wiadomo. Nicanor
widzia, jak sobie ze mn wszystkie pozwlay, bo od dwch dni tylko tam pracowaam, jak mnie wyzyway od gupiej gsi, od chamki,
co dopiero z lasu wysza, od wsiowego tumana, i kiedy si spostrzeg, e nikt si za mn nie
ujmuje, powiedzia do mnie:

Musisz tym babom trunkw kupi... Ja ci dam fors...

Poszam do nich i powiedziaam, eby ju nie rozrabiay, e im pulque postawi, i kazaam
przynie cay dzban, i zaczam midzy nie rozdziela. Pod koniec na ziemi si wszystkie
zwaliy. Tam w rodku fabryki jak kody leay. Rozzoci si waciciel:

Co si tutaj dzieje?

A to, co pan widzi, senor powiada Nicanor Servn.

Kto je tak rozpi? Ta nowa?

Dlatego e wszystkie dziewczyny chciay jej w ko da, to wypitk im postawia. To

teraz paska w tym gowa, czy obroni pan t dziewczyn, czy wszystkich nas po rwni
ukarze.
Senor znalaz majstrow pod stoem, uchlan na umr. Nie jeden tylko dzban zamwiam, ale
dwa i pniej je zmusiam, eby wszystko wypiy. To jak im si miao ze bw nie kurzy?
Runy na ziemi, w pestk zalane. Ukara je waciciel i odtd mi ju nie dokuczay. Ale
mnie wtedy ochota do wypitki wzia. Wychodziam z roboty i nie kto inny, tylko ja je
zwoywaam:

Chodmy si napi na rozgrzewk, ruszajcie si, par kolejk pulque mi postawicie, to

wam poka, jak si pije.
Jeszcze w Chilpancingo nauczyam si z butelki cign, ale wtedy nie byam przy forsie.
Kiedy mi zaczli pidziesitaka dziennie dawa, jeszcze si w ryzach trzymaam i smutne
ycie pdziam, bo za te pienidze musiaam si poywi i ubra. Ale za siedemdziesit pi
centavos dziennie ju mogam sobie popi, chobym jada jak najgorsza ndzarka. Za trojaka
kupowaam tortilli i za trojaka fasoli; sze tortilli za trzy centavos dostawaam. Ale to byy
tortille rcznie robione, due, nie te wistwa, co je teraz sprzedaj. Tak wic za trojaka
tortille fasowaam, na wierzch kadam jedn yk ryu i drug 160
fasoli i uwaaam, e dobrze mnie obsuyli. Rano dzbanek atole wypijaam, za jednego
centavo, i trzy tamale, te po centavo, wielkie tamale, teraz je za dwadziecia czy trzydzieci
pi centavos daj i misa w nich na lekarstwo nie ma. Wynajam pokj, co mia jedne drzwi
od ulicy, a drugie od podwrza, palenisko w nim byo i may taras do niego nalea. Pod
numerem siedemdziesitym sidmym na ulicy San Antonio Abad by ten pokj, na rogu z
ulic Jess Maria. Ju ten dom zburzyli. Pobudowali tam jakie magazyny. Dalej spaam na
pododze, ale ju miaam dach nad gow. Palmowa mata dziesi centavos mnie kosztowaa i
now kodr si okrywaam, za ptora peso. Kawy sobie mogam naparzy i fasoli ugotowa,
kanapki do pracy zabieraam. Szeroka droga si przede mn otwieraa! Coraz mi si lepiej
wiodo, nawet sobie byfsztyki kupiam, bo za dziesitaka pi byfsztykw sprzedawali.

W tej fabryce pudeek ze dwa lata byam. Stamtd z kilkoma koleankami poszymy do innej
fabryki, a przy Magdalena Mixhuca. Duo byo wtedy pienidzy w Meksyku i pacili
monetami ze szczerego zota. Na trzy czy cztery dziewczyny jedn nam tak monet dawali i
szymy sprawunki na cay dzie robi do fabrycznego sklepu, co do wdowy nalea,
wacicielki fabryki. Bez pienidzy wychodziymy, bomy wszystko w tym jednym sklepie
zostawiay. Takim sposobem wdowa sobie z powrotem nasz fors zgarniaa. Tylko przez
chwil si przy nas te pienidze ogrzay. Taki sam by ten sklep fabryczny, jak za czasw
Porfirio Diaza. Kada musi swoj cz tam wyda, eby nam monet rozmienili. Nie miao
si swobody, eby gdzie indziej swoj cz przepuci. Jednymi drzwiami pienidz
wychodzi, a drugimi wraca! Puciam kantem fabryk tej wdowy cwaniaczki i z kilkoma
koleankami poszymy do innej fabryki, co j mia te jaki Hiszpan. A od tej chwili gnao
mnie ycie od fabryki do fabryki, warsztaty i stragany, i spelunki, i pulquerie, i knajpy, i
salony do taca, i znowu fabryki, warsztaty i pralnie, i zrzdzce patronki, i twarde tortille, i
trbienie pulque na uchlaj, na umr, i tequila, i zioa o wicie, eby kaca przepdzi, i
przyjaciele, przyjaoiki, co mi na nic si nie 161
11 Poniatowska
zdali, i psy, co mnie sam zostawiay, bo za sukami goniy. I ludzie od zych psw gorsi, i
policjanci sukinsyny, i zuchwae andrusy. A ja zawsze sama jak koek, i ten chopczyna, co go
od malekoci chowaam, te sobie poszed, i jeszcze bardziej mnie sam zostawi, i do
widzenia na wity nigdy, a wcale nie brakowao takich, co to aj, Maryka, pjdziesz ze mn
spa do ka, ale ja, jak trdowata, w swojej klitce zamknita, a na ulicy coraz mniej
zadziorna, coraz mniej do bjki skora, bo ju staro na karku i ju krew si we mnie nie
burzy, i si coraz mniej, i wosy mi wypady, i pniaki zamiast zbw, tylko pazurami po
gowie si drapa, ale pazury te sobie w praniu zdaram, bo mi si zastrzay porobiy. I tak tu
siedz, wyczekuj, a pita nad ranem wybije, bo nawet spa nie mog i tylko mi po gowie to
wszystko chodzi, co od malekoci przecierpiaam, jak sierot zostaam, o chodzie i godzie
chodziam, jak si przy tej rewolucji ptaam, jakby kto si ze mn w ciuciubabk bawi, jak
mi cigle skr garbowali, jak mnie to zasrane ycie coraz bardziej z ng zbijao.
XIV Co wieczr po pracy szam, ju wstawiona, potaczy i popi z chopakami w
Montaa-grina". Wychodziam stamtd i waziam do Bosque". Obie te knajpy, jedna
naprzeciwko drugiej, byy na ulicy Pino Suareza 6S, tego co go razem z Maderem zabili.
Montaagrina to by dom, co cay blok zajmowa, podoga tam bya drewniana, dobra do
wybijania obcasami, stoliki tam stay, krzesa i bufet. Zim gotowali cynamon w wielkim
dzbanie od kawy, na naftowej maszynce. Przyrzdzali poncz i ykaam szklank, jedn po
drugiej, dobrze gorc. Takemy sobie ten ukrop prosto do odka wlewali.
" Pino Surez Jos Marla Pino Surez (18691913), z zawodu adwokat, zajmowa si
dziennikarstwem (redaktor naczelny dziennika El Peninsular", wydawanego na pwyspie
Jukatan) i poezj (zbiorek Melancolas, 1896). Przyczy si do ruchu Madera, by
gubernatorem tymczasowym Jukatanu, zasila pieninie maderystw. Postpowa Partia
Konstytucyjna wysuna Jego kandydatur na wiceprezydenta. Wybrany w czerwcu 1911,
zosta zamordowany na rozkaz Huerty razem z prezydentem Madero.
Dziesi centavos poncz przy bufecie kosztowa, a pitnacie przy stoliku, bo kelnerki na
kadym pi zarabiay. W wielkim lustrze nad bufetem mona byo oglda mczyzn i
kobiety, jak wchodzili. Co chwila drzwi si otwieray i zamykay.
W tekturze wtedy robiam. A jeszcze mnie waciciel fabryki, ten Hiszpan, don Chicho, po
zakupy posya. Raz mi kaza i do swojej mamy, na te ulice, co si rozchodz od jednego
pomnika, ktry drog wskazuje; mczyzna, cay w peleryn owinity, zdaje mi si, e to
Morelos czy kto inny w tym stylu.
W powrotnej drodze zaczam sobie, z gupia frant, ulicami biec, eby prdzej byo.
Syszaam, jak kto za mn syka: przrzt... przrzttt... pssstt... psssttt...", ale ani si tak nie

nazywam, ani psem nie jestem, to co mnie to miao obchodzi? Kiedy ju si temu obuzowi
prztzttt i pssttt" znudzio, to mnie dogoni i trach! za wosy mnie cignie:

Woam ci i woam, a si zmczyem, a ty nic sobie ze mnie nie robisz!

Jak go w pysk nie wyrn! W tym momencie wsadza rk do kieszeni, gwizdek wyjmuje i
woa policjantw. Pokaza im papierek, e jest agentem Tajnej Policji i musieli go andarmi
sucha. Do Szstego mnie zaprowadzili, na rogu Vizcanas y Nino Perdido.
Przesuchanie si zaczo. Mwi do mnie szef komisariatu:

Dlaczego go uderzya? Przecie to agent Tajnej Policji!

A dlaczego taki bezczelny? Nie zna mnie ten senor i ja te go nie znam, e jest z
Tajnej Policji, tym gorzej. Za co? Jakim prawem za wosy mnie cignie?

A bo mylaem, e wracaa z kontroli sanitarnej.

Z jakiej kontroli?

No stamtd, skd kobiety wychodz.

A mnie co do tego, czy kobiety stamtd wychodz, czy nie wychodz? To przecie
ulica i musiaam tamtdy i.

Patrzcie j, jak si zgrywa, cnotk udajesz, a jeste z tej samej ferajny...

I si na niego rzuciam, eby mu mord sku, ale 163
mnie szef komisariatu powstrzyma. Zapyta tego taj-niaka:

Skd wychodzia, jake j pan zobaczy?

Nawet szefowi nie odpowiedzia, jakby pytania nie
usysza, i mwi do mnie:

Tamt ulic sza i duo razy ci tam widziaem, wic si nie stawiaj, bo ci
zaprowadz, eby ci analizy zrobili.
Wtrci si szef komisariatu:

Uwaaj tylko, bo nie mona o byle co ludzi tarmosi. Co ty, dnia od nocy nie potrafisz
odrni?... Tajniakiem by nie znaczy jak wcieky pies za ludmi lata... Upieraj si, ile
chcesz, ale ta kobieta nie jest z takich, jak ty mylisz...
Jak si tak sprzeczali, jeden, e tak, drugi, e nie, wybia dwunasta w poudnie. Poprosiam
sdziego, eby mi pozwoli do mojego patrona zatelefonowa, eby wiedzia, gdzie jestem i
co si ze mn dzieje. Kiedy podnis suchawk, opowiedziaam mu, e koo cytadeli jakiego
faceta pobiam i e mnie zamknli.

Ju tam id.
Ledwo przyszed don Chicho, zaraz mu wyklarowaam, eby adnej grzywny nie paci, bo to
bya wina tego tajniaka, e go uderzyam. Sdzia by dobry czowiek. Choby po tym wida,
e mnie nie zamknli w wizieniu, w rodku, ale mnie trzymali w sali tego komisariatu.
Koo trzeciej po poudniu wypucili mnie na wolno. Kiedymy wracali, odwraca si do
mnie mj patron:

Suchaj, ty naprawd jeste za. Mylaem, e tylko lubisz pyskowa, ale nie
wiedziaem, e ich piciami z ng walisz.

A on te mnie za wosy cign. To mu miaam pozwoli? Nawet go nie znam...

Raz tylko na odlew go trzasnam, ale mu si na twarzy odmalowao. Bardzo byam fajna do
bicia. Teraz ju nie, ju nie bij. Ju mi przesza ochota do bjki, bo si skapowaam, e nie
warto si bi, nawet jak si wygra, to i tak czowiek bdzie stratny, ale dawniej a mnie rce
wierzbiy.
Patron tylko poczeka, a mi si dwa tygodnie skocz, i mnie wyrzuci.
Dawniej w Lagunilli by park koo rynku, pniej go zniszczyli, bo podzielili na parcele. W
tym parku na awkach wszyscy tragarze si posilali. Siadaam tam sobie na trawie. Jak
starczyo awek, to na awce, jak nie, to na trawie. Roboty ju nie miaam i po Lagunilli sobie
aziam jak powsinoga, wic pod jednym drzewem si usadowiam. Zaraz przysza jaka

senora i zapytaa, ktra z nas, comy si wakoniy, chce do pracy pj. Z dwiema
dziewczynami ju si dogadaa i mnie te do roboty naja.
Ta Adelina de la Parra bya wacicielk zakadu w Netzahualcyotl, a ja zostaam jej suc.
Ten jej dom to by ni to sklep, ni to restauracja, licho wie co, ale grunt, e si tam taczyo. Ja
sypialnie sprztaam. Dua to bya rodzina: osiem sypialni. Peno dziewczyn si tam krcio,
bo interes szed, jak ludzie pili i taczyli. Sprzedaway tacos, kanapki i trunki i na og
musiay si uera z pijakami i obuzami. Ja tylko miaam zamiata i kurze ciera, ale jak
robot skoczyam, mwia do mnie senora:

Nue, bierz si do taca i do podawania do stou, eby mi si nie gapia...

I od tego czasu tacowao mi si raniej ni sprztao.
O dziesitej wieczorem szam do domu, czy gdzie mnie nogi poniosy, a do nastpnego dnia.
Najczciej zagldaam do Montanagrina. W Netzahualcyotl grosza troch uzbieraam, ale
tak samo musiaam pi jak wszyscy, co tam przychodzili. A w dodatku cigle tam byy
awantury. Raz doszo do fajnej draki. Wanie sobie z jednym gadaam, a tu wchodzi drugi,
co si do mnie dostawia. Zbzikowa na moim punkcie, ale mnie do niego nie cigno. By
garbarzem i tanin od niego zalatywao. Carlos jaki tam si nazywa. W tym momencie jak
przyjd, tylko masz koo mnie chodzi, a kadego innego kantem pucisz, kto by to nie by".
Pewnie tego dnia nie byam w sosie, wic nawet si za nim nie obejrzaam. Widziaam, jak
ten Carlos od taniny wszed i tyle mnie to obeszo, jakby jaka mucha z garbarni przyleciaa.

Co si stao? Nie widziaa, e przyszedem?

I co z tego, e przyszed? Tych panw obsuguj... 165

Odwrci si i wyszed, a dla mnie to tyle, jakby pies na dwr polecia. mia mi si chciao,
e si tak wkurzy. Mwi do pianisty:

Zagraj mi zy i westchnienia.
Zacz gra, a ja pocignam do taca jednego z tych chopakw, co z nimi piam.
Taczymy sobie tego sawetnego walca zy i westchnienia, a on wraca po chwili. Dopieko
mu, e nim pogardziam, ale tak samo, jak on paci, pacili te inni. Kto paci, ten wymaga.
Dlaczego miaam tamtych zostawi? Oooch! A do licha! Zdawao mu si, e bdzie mn
rzdzi!

Po to tu jestem, eby pracowa, a nie z an-drusami si migdali.

Ju si na mojego partnera po zodziejsku zaczai, ale mu powiedziaam:

On ci nic nie zawini. Co masz do niego? Jakim prawem tu rozrabiasz?

Ja nie jestem z twojej stajni, eby mn poganiaa. Jak kto ze mn zaczyna, to si nie
pozbiera, tak w tyek dostanie.

Aha, a ty za kogo si tutaj masz? Moe to twj dom albo komorne pacisz, albo na
twoim chlebie wszyscy jestemy?

A eby wiedziaa, mn si masz zajmowa, albo ja si tak tob zajm, e ci mord

skuj!

Szefowa mn rozporzdza i ona mi t fors paci, co j sobie zarobi, tego klienta

obsuguj i kolegw, co z nim przyszli, wic si spnie, bratku...
O rety! N wyciga, taki dugi, garbarski, i na tamtych chce si rzuci.

Sieczk z nich zrobi!

Na chopakw nie naskakuj. Ze mn si moesz bi. Taki z ciebie mczyzna, to

sprbuj, prosz bardzo... Ty masz czym si bi i ja te mam co trzeba... Nie wtrcajcie si,
chopaki, ju ja sobie z nim poradz!
Tak go pchnam, e na ulic wylecia. Jak ten n zobaczyy wszystkie kobiety, co tam
pracoway, zaraz z klientami sobie z lokalu poszy. To wtedy na dobre si z nim rozprawiam.

adnego prawa nie masz, eby na mnie pokrzykiwa.

Przecie to dlatego, e ci lubi i chc, eby mnie zrozumiaa...


A moja to wina, e mnie lubisz? Ja wszystkich lubi jednakowo. Podoba ci si, to
dobrze, a nie, to ebym ci na oczy wicej nie widziaa.
Mia on, bo dwa razy dzieciaka mi przyprowadzi, widzia kto co podobnego! Dzieciaka,
co ze dwa lata mia, pewno ebym mu go odchowaa. Jeli cigoty do mnie czu, to do diaba
z jego cigotami. Niech mi onaci gowy nie zawracaj, cigle tylko opowiadaj o swoich
nieszczciach, pochlipuj, e im w por jedzenia nie podaj, zaklinaj si: ja ciebie tylko
kocham, a tamta mnie omotaa...", zreszt lubi sama krzycze, a nie czyje krzyki znosi.

Ze mn ju do adu nie dojdziesz. Id w swoj drog i daj mi wity spokj. Zabieraj

sobie swojego smarkacza i t frajerk, co go urodzia.
Jak go ju po pysku spraam, w rk go ugryzam, a n wypuci, wic go podniosam i
mwi do niego:

Stawiaj si teraz. No, sprbuj, taki z ciebie mczyzna.

Pozwoliam mu, eby n sobie wzi, a on w nogi, a si za nim kurzyo.
Dawniej nie mogli mi rady da, chocia byli silniejsi. Wygrywaam z nimi, bo na swj sposb
si biam. Czuam, jak mnie ponosi, a mnie ciao wierzbio, i kalkulowaam, sprawy sobie z
tego nie zdajc: Tu mu pici przyo... tam kopniaka dostanie". Nie ma to jak modo!
Dlatego sama zostaam, bo nie chc, eby mn kto rzdzi... A jak kto nie wierzy, niech Pedro
zawiadczy...
Pytay mnie pniej dziewczyny:

A ty na co liczysz?

A czego mam si spodziewa, na co mam liczy? Koniec kocw jedno tylko mam
ycie. Ma mnie szlag trafi, to mnie zaraz trafi. Nie ma co na pniej odkada. Ale eby mi
kto awantury z zazdroci robi, tego nie cierpi. Na cztery wiatry przepdz! Wszystkich po
rwni obsuguj, pki fors daj. Kto paci, ten wymaga. W adnym si nie zakocham, eby
by najprzystojniejszy. Zreszt wcale w andru-sach nie gustuj. Mog mnie do taca prosi,
mog
mi wdk fundowa i w piciu im dorwnam, mog 167
mnie na spacer po caym Meksyku prowadzi; niech mi dadz dobr wyerk, bo lubi si
naje i napi, ale nic z tego, ebym im si odwdziczaa tym, co mi Pan Bg da. Co to, to
nie.

Taka jeste chytra, ale jeszcze ci si karta odwrci mwiy kelnerki.

To si okae! Wy si dajecie, ale ja nie. A dlaczego mam si dawa? Choby sam bg

Huitzilopo-chtli64 do mnie przyszed, to sobie na mnie zby poamie.
Nigdy mi si aden nie podoba: jako przyjaciel, prosz bardzo, regularna przyja to co
innego, ale eby mnie jak swoj traktowa, mowy nie ma. Chodmy na jednego, chodmy, ale
rce przy sobie, jeli aska. Duo miaam przyjaci i wcale nie auj, bo byli przyzwoici. A
jak ktry chcia si wychyli, to mu kark przetrcaam. Po dobremu ze wszystkimi sztam
trzymam, ale z adnym na si. Nie do mnie taka mowa, e tylko ci chc dla siebie, nic z
tego. A jak si komu moja przyja nie podoba, to niech si kae wypcha trocinami.

Ale odwana jak zajc w kapucie!

One chopom wszystko ze sob robi pozwalay. Byle tylko ktry z tych tragarzy
skurwysynw na nie krzykn, ju si rozkraczay. Ja nie. A z nimi, przez to, e gupie byy
jak gsi, wyprawiali wszystkie bezecestwa.

Kad si i do rzeczy, nie marud.

Jak ju sobie tak niewolnic kupili, eby j pieprzy, ile razy im ochota przyjdzie, to tylko
gupi by jej si jeszcze przypochlebia. Mog tak mwi, bo sama na wszystko pozwalaam.
Ale dawniej. Odkd przyjechaam do Meksyku, przestaam frycowe paci. Powiedziaam
sobie: Dobra, na wicej mu pou Huitzilopochtli bg wojny; najpotniejszy bg Aztekw. Wedug podania jego matka
Coatiicue ukrya w swoim onie pierzast kul, ktr znalaza podczas sprztania wityni.

Wkrtce urodzia Huitzilopochtli, przystrojonego zielonymi pirami, z pomiennym wem w

rku. Przy pomocy tego wa zabi braci, knujcych spisek przeciwko niemu. Zosta bogiem
wojny i soca: codziennie zabija ksiyc i gwiazdy, eby wznie si samotnie w niebo, i pod
koniec dnia wpada w ramiona matki-ziemi. Poniewa tylko krew ludzka moga mu doda siy
potrzebnej do codziennej walki, Aztekowie skadali mu w ofierze serca ludzkie.
zwolisz, to jeszcze prdzej ci wykoczy". A te, co si daj, to im si susznie naley, eby
jak te olice byy, co si blekotu objady.
Maa jeszcze byam, a ju wiedzieli moi przyjaciele, co w trawie piszczy, bo jak y mj
ojciec, za mczyzn mnie przebierali i po sprawdzeniu listy zabierali na spacer z
onierzami. Tylko im tata zapowiada:

Pamitajcie, ebycie mi na ni uwaali...

Tak, senor, bdziemy uwaali...

Kudy wysoko podpinaam, kadam kapelusz i mundur i szlimy serenady odprawia:
piewa i gra na gitarze. Udawaam mczyzn i chodzilimy serenady piewa pod oknami
caej chmary babek, co na chopw leciay. Chodziam sobie z tyloma onierzami, w porcie
Acapulco po ulicach z nimi spacerowaam, gitar i butelki nosiam, a nigdy si do mnie nie
dobierali. Tak samo kiedy pracowaam w Netzahualcyotl, z hoot si zadawaam, ale
wszyscy byli moimi kumplami.

Pjdziesz z nami, Jezusko?

Tak, zarusieko was dogoni.

Ja te z wami pjd prosia kelnerka Rosita, co straszne fochy stroia.

Nie, nie pjdziesz!

A dlaczego?

Baba z wozu, koniom lej.

Ojej, jacy z was ludzie!

Psia ko! To s mskie sprawy. Mazgajw nam nie trzeba.

Jeden by kierowc, drugi pracowa w banku, a trzeci by policjantem. Miaam te przyjaciela
krzykacza, Valentina Flores, co owocami handlowa. Nosi te owoce w takiej kobiace, co je
w Michoacn wyrabiaj, i cigle si wydziera. Jak nie mia pomaraczy, to awokado albo
sery, opuncjowe 65 i z koziego mleka. Robi te lody cytrynowe, bardzo smaczne. A jak mu
czasu nie starczyo, to roznosi napj z wyskrobkw melasy, co si atwo przyrzdza. Tylko
si go nalewa do kolorowych karafek
Sery opuncjowe (queso de tuna) twarda marmolada z owocw opuncjl zwanych tuna.
i gotowy. Cztery albo pi razy na rynek chodzi, pniej na ulicy jego krzyki syszelimy i
mwilimy:

Ju idzie ten wariat, ju idzie!

Dokuczalimy biedakowi. Kradlimy mu towar, bo
prawie zawsze chodzi zalany. Bardzo by dobry i zaprzyjani si ze mn, bo go kiedy
obroniam, jak go opady wszystkie dziewczyny z fabryki.

Tak nie mona. Juemy mu cay towar zjady, to mu pomoemy, eby sobie odkupi.
Z t fors, comy midzy sob uzbieray, poszed na targ Merced, bardzo zadowolony. Lepszy
rydz ni nic. Starszy ju by, mia ze czterdzieci czy pidziesit lat. Jednego dnia, jak by
dobrze pod gazem, towar mu schowaam. I po pijanemu przede mn uklk:

Ojej, matuchno, oddaj mi moje serki! Nie rozumiesz, e ja musz sprzedawa?

Nic ci nie dam, bo i tak je pogubisz.

W tym momencie kumple z knajpy nas zobaczyli i nas przezwali, jego don Juan Tenorio, a
mnie dona Ins. Valentn nosi w chusteczce proszki przeciwblowe Dra Bella i swoje
pienidze, ale jak mu przysza ochota, wszystkim swoim kompanom fundowa i pniej po
probie chodzi, eby si odku i znowu handlowa.

Valentn Flores najlepszy by ze wszystkich, jakich znaam. Biedaczysko bardzo by

cierpliwy, a za cierpliwy jak na to swoje pieskie ycie. Spokojnie, byle sonka znowu
doczeka, do diaska mwi noga mi si ju powina, ju si wygramoliem, co robi,
taki nasz los, nic nie poradzimy". Po prawdzie za Porfirio Diaza w wojsku suy i mwili, e
by psubratem, ale ja zawsze powtarzam, e Valentn Flores to bya zacna dusza. Kulfon" na
niego mwili, eby mu dokuczy, a to dlatego, e mu federalni rce poamali, jak go na si
do wojska wzili. Cay by pokrcony i strasznie wyglda. Chopaki go pytali, dlaczego tyle
wojuje, skoro taki jest poharatany, a on im odpowiada, e si musi broni. I broni to si
broni. Ale jak go andarmi pijanego zapali i spisywali protok, zaraz si zaczyna uala:
Inwalida ze mnie, nawet si nie mam czym bi". Wymachiwa tymi swoimi kolawymi r170
czynami i trzsy mu si jak galareta. Wic go puszczali.

Nie mog si bi... powtarza aonie, jak wychodzi z komisariatu. Nie mog
si bi... i a mu zy po twarzy cieky. Stary obudnik, bo pierwszy, co mu si pod rk
nawin, przekona si na wasnej skrze, jak smakuje sierpowy w szczk.
Bardzo si ten senor ze mn przyjani, bomy jednakowo hardzi byli. Jak si raz
pochorowaam, on jeden do mnie przyszed rumianku mi zaparzy. Rczniki wyyma i
przykada mi kompresy. A ja w tym blu mylaam, e mi wszystko jedno, czy to
mczyzna, czy kobieta, e co mnie to obchodzi, byle tylko kto si mn zaopiekowa, koo
mnie chodzi, chociaby mia mnie oglda tak, jak mnie matka urodzia. A e si Valentn
nawin, to niechby i mia ze myli, to jego sprawa. Ale nigdy nic takiego si po nim nie
pokazao, kiedy tak do mnie przychodzi, i z dobrego serca mi kompresy przykada.
Innego miaam przyjaciela, Raimundo si nazywa, a mymy na niego Charalito66 mwili, bo
taki by chudy. By jeszcze jeden, co go drabin przezywali, bo by wysoki i paski. Raimundo
Patino, to znaczy Charalito, by mecapalero87, a take chleb sprzedawa na rynku witego
ukasza i po poudniu po budach jarmarcznych lody, ciastka i napoje roznosi. Koo sidmej
wieczorem zjawia si w Netzahualcyotl, eby potaczy. Zaprzyjanilimy si ze sob.
Czasem do mnie mwi:

Jak tu lokal zamkn, zaraz wyjd i pjdziemy taczy w takie a takie miejsce.

A pjdziemy i tu, i tam, pki nam nogi posuszestwa nie odmwi.

Lojalny by z niego przyjaciel. Czasem pdziam stamtd, szybko jak po ogie, eby mu w
handlu pomaga. Mwili, e jestem jego on, ale to nieprawda, mia on, bardzo adn,
modziutk, i ju mu
" Charalito zdrobnienie od charal. Charal to maa paska ryba, yjca w jeziorach
meksykaskich, opatrzona kolcami. Churale sprzedaje si suszone, std zwrot: chudy jak
charal.
" Mecapalero tragarz posugujcy si mecapalem do noszenia ciarw. Mecapal to
szeroki pas z kory drzewnej lub wkna, ktry opasuje czoo i opada na plecy, tworzc ptl.
troje dzieci daa; liczne byy te bki, wida dogadzaa im ta robota. Przyprowadza czasami
swego picioletniego synka i chodzilimy z nim na spacer. Trzyma si mnie ten chopaczek,
ale nic midzy nami nie byo. A ci, co nas pomawiaj, niech sobie myl, co im si podoba.
My wszystkie, comy w Netzahualcyotl pracoway, raz na tydzie musiaymy chodzi do
zakadu fryzjerskiego, eby nam ondulacj Marcela" zrobili. Ptora peso nas to kosztowao i
przez cay tydzie nam si fryzura trzymaa. adnie nas czesali i nigdy wicej takiej fryzury
nie widziaam. Dawniej do twarzy dobierali, eby fryzura najlepiej pasowaa, a nie eby j
odwali byle jak. Fryzjerka dobrze sobie twarz klientki obejrzaa i rozpinaa na cianie
fotografie modelek, co miay przerne fryzury. Wtedy pytaa:

Niech pani na t buzi spojrzy. Z profilu do pani podobna. Podoba si pani takie
uczesanie?

A faktycznie, podoba mi si.

I czesay czowieka jak naley, wysoko wosy upi-nay, onduloway, fale robiy takimi
szczypcami, eby o, tutaj opaday, podkrcone loki, zaokrglone. Trzy takie loki adnie twarz
zdobiy. Choby nawet brzydka bya babka, brzydka jak noc, to jej si twarz odmieniaa.
Mnie zawsze pi fal robiy. Nigdy z przedziaem, przez cae ycie do tyu si czesaam. W
moich stronach tylko lesby przez rodek gowy tak drog sobie otwieray. To dlaczego
miaam si z przedziaem czesa, skoro nie jestem taka jak one? Zawsze si do tyu czesaam.
Dopiero teraz, na staro, dwa warkocze sobie zaplatam i moe mi pani wierzy, e mi si
smutno robi.
Raz wieczorem popijaam sobie z chopakami w knajpie El Bosque", kiedy wszed jaki
kapitan artylerii.

Kelnerk tu jeste?

Nie, senor, kelnerki to te dziewczyny, co si tam krc.

Widz, e pijesz z chopakami, wic mylaem, e tu pracujesz.

Nie, senor, nie pracuj tutaj.

Suchaj, a nie chciaaby pj na kelnerk do San Juan Teotihuacn?

A bo ja wiem, nie mam ochoty by kelnerk, bo nie lubi z pijanymi si uera.

Nie, to nie knajpa. Kelnerk by bya, eby jedzenie podawa. Trunki te si podaje,
pulque i piwo, ale nie eby ludzi upija, tylko eby jedzenie im lepiej schodzio. Moesz tam
co niedziel chodzi. Ju ja ci robot zaatwi. eby tylko nie stchrzya.

Ja? Stchrzy?
Senora Adelina de la Parra pozwolia mi tam chodzi, bo tylko w niedziel mi wypadao. A
zreszt u niej za dnia pracowaam i o dziesitej wieczorem byam wolna, i mogam po
knajpach si wczy, pi, taczy, co mi si podobao; noc bya moja. Zawsze noc lubiam.
Noc to prawdziwe bogosawiestwo.
Co niedziel rano jechaam do San Juan Teotihuacn i tego samego dnia wracaam, o
zmierzchu. Godzina jazdy kolej w kad stron; troch czasu mi na tym schodzio, ale
transport tam i z powrotem mi opacali i trzy pesos pensji, a do tego napiwki, bo sami tam
byli cudzoziemcy, i w dodatku staruszkowie, to przez jeden dzie wpadao mi co najmniej
dwadziecia czy dwadziecia pi pesos oprcz pensji. Takim sposobem opacao mi si. Z
rok tam jedziam. Na punkcie tych piramid68 wszyscy hyzia dostali. adnie wyglday, jak
pagrki z ziemi usypane. Czasem na nie wchodziam, ale nigdy na sam gr. Nie mielimy
czasu, eby je spenetrowa, ale liczne byy, obronite... Nie wiem, jak si teraz
przedstawiaj, ale pewno zmarniay, bo w Meksyku ludzie wszystko zrujnuj.
Restauracja bya w grocie, w ziemi pogrona,
Piramidy w San Juan Teotihuacn w odlegoci pidziesiciu kilometrw na pnocny
wschd od miasta Meksyk znajduje si wite miasto Teotihuacn. Zbudowano je
prawdopodobnie w II wieku przed n.e., a w V wieku n.e. rozpocz si exodus, trwajcy do
VIII wieku. Na terenie Teotihuacanu przeprowadzono rozlege badania archeologiczne. Po
obu stronach Alei Zmarych" (6 km dugoci) znajduj si piramidy: najwiksze i cakowicie
zbadane to Piramida Soca (60 m wysokoci) i Piramida Ksiyca. Piramidy maj ksztat
citych stokw, a na ich szczyt wiod monumentalne schody. Tu przy wejciu znajduje si
Cytadela witynia Quetzalcoatla i boga deszczu Tlaloca, ozdobiona wspaniaymi
rzebami. W tzw. wityni Rolnictwa" wykryto oryginalne freski.
niech sobie pani wielk jaskini wyobrazi. Na grze dziedziniec i wejcie, przez ktre na d
si schodzio. Dwanacie osb miecio si przy kadym stole, a takich stow byo
dwadziecia cztery. Kuchni zrobili przy wejciu i ta senora Amerykanka, ona kapitana
artylerii, tam swoje sandwicze majonezem i oliwkami przybieraa. Jeli w tygodniu bankiet
jej wypad, to waciciel mi dawa zna:

Dzi bdzie przyjcie na cze takiego a takiego generaa. eby wczenie przysza.
I tam jechaam.

Jeszcze wtedy pracowaam przy Trzecim Zauku Netzahualcyotl, taczy taczyam, pi

piam. Taczyam, ale nie tak jak teraz, co caym ciaem trzs, w lewo i w prawo. Nie byo w
zwyczaju skaka ani ng rozkracza. Wtedy byy prawdziwe tace, nie jak dzisiaj, e a im
wszystko wisi, tyle si natrzs. Rwniutko si taczyo i w kwadraciku; posadzka bya w
kwadraty i nikt nie mg ze swojego wyj. Taczyam danzony89 spokojnie, cichutko, z
wielk uwag. Tylko biodra mi si ruszay, a teraz tak podryguj, jakby prd elektryczny
przez nich przechodzi. Tanga, walce, galopy, co si je pod muzyk przez ca sal taczyo.
Skoczyy si ju porzdne tace! Wygupy tylko wyczyniaj.
Z kim najbardziej taczy lubiam, to z Antonio Perezem, kierowc. Jakemy si zmczyli, to
mnie swoim autem do domu odwozi. Mia z dziewitnacie lat. Kochalimy si jak brat i
siostra, prawie tak samo, bomy si bardzo szanowali, bardzomy si lubili i uwaalimy na
siebie, obchodzilimy si ze sob bardzo delikatnie. Jego starszy brat by wojskowym,
podpukownikiem, i czasem go wypytywa:

Powiedz mi tak naprawd, co ty do tej Jezuski czujesz?

A nic, to moja przyjacika.

A do ka si z ni nie kadziesz?

Nie.

Co mi si zdaje, e mi oboje oczy mydlicie. Dlaczego jej do domu nie

przyprowadzisz?
Danzon taniec salonowy", ktry powsta na Kubie pod wpywem europejskiego
kontredansa, taczony w rytmie dwch czwartych, bardzo popularny w latach dwudziestych.
174

A po co? ebycie nas wszyscy bez powodu obmawiali? Nie. Za bardzo si

szanujemy.

To mioci w tym nie ma.

Wanie e j kocham i dlatego do niej chodz, bo j kocham.

A niech ci piorun trzanie, kto ciebie zrozumie?

Jezusa, bracie, Jezusa.

XV A mnie brzuch ze miechu bola, tak si nabijaam z jednych i drugich. Straszna bya ze
mnie wtedy rozrabiara i jedn tylko rad na wszystko miaam: kaway ludziom robi.
Kiedy do nas przyszed brat spirytysta, eby nas poucza, to go za wariata wziam.
Dziewczyny na krzesach sadza i ruszy si nie mogy. A on na wysokim szczeblu si
komunikowa ze wiatem Wszechmocnego, z Ojcem, Synem i Wysannikiem Eliaszem i
wszystkie je usypia. Modzik to by, mia z osiemnacie lat, szczupy, piegowaty. Oczu jego
nie widziaam.
Mnstwo onierzy przychodzio z dziewczynami potaczy. I raz przyszed ten modzik,
eby z nami porozmawia, i powiedzia kelnerkom, e w spirytyzmie bardzo jest mocny.
Dziewczyny rwno si porozsiaday wok salonu. Rk po nich powid, ale bez dotykania, i
powiedzia: No to podniecie si!" Prboway, ale ani rusz. Razem z krzesem si
przesuway, ale tykw nie mogy odklei. W drzwiach staam i wszystko przyuwayam:
jego ruchy, miny, kade drgnicie. Jakbym sdzi bya.
A tu nagle on do mnie mwi:

Ciebie te przyrubuj...
Mocowa si ze mn i nie potrafi. Widziaam, e a si spoci z tego wysiku. To mu
powiedziaam:

Widzi pan, e rady nie da. I one te nie s przyrubowane... Komedi odstawiaj.

Nieprawda, nie moemy si odklei. Sprbuj tylko, zaraz si pokae, czy nas std
moesz ruszy!

Ani myl. Nie mam powodu, eby was od krzese odkleja. Niech was ten odklei, co
was przy-klei.

A ten chopak mi powtarza:

Ciebie te przyklej...

A przyklej mnie, jeli moesz.

Znowu si siowa i nadaremnie, chocia moce wzywa. Bardzo wtedy spokornia:

Uycz mi twojej woli...

Komu innemu j oddaam.

Modli si, ze prdy odegnywa, zbuntowane duchy wypdza i kto wie, co jeszcze
wyprawia, ale mocy nade mn nie uzyska.

Nie, ty nie potrafisz... Nie umiesz si podda.

A mu nawymylaam. Dzikie zwierz ze mnie byo,
narowiste bydl. A w dodatku mleko mia pod nosem, wic mu nie wierzyam, z innymi sobie
radzi, ale ze mn nie, bo jak sobie tumacz, on mia tylko jednego opiekuna, Madera, a ja
mam trzech, i to bardzo wysokich, bardzo, bardzo wysokich, ale ich wtedy jeszcze nie znaam
i wiary mi brakowao. Mj opiekun waniejszy jest ni Madero. Madero by spi-rytyst. Istoty
z przestrzeni przychodziy do niego, eby go przestrzec, i dlatego wszystko wiedzia, co mu
si ma przydarzy, z wyjtkiem tego, co mu Huerta70 zrobi. Ten chopak za tub suy,
przez ktr przemawia zmary prezydent.
eby niczego nie przepuci, przygldaam si temu bratu, jak si modli i o co prosi, bo tak
ju mam wad, e jak co usysz, w pami mi si wry-je, i wtedy tak samo wszystko
zapamitaam, ale miaam si, bo nie wierzyam.
n Huerta Victoriano Huerta (18451916), jedna z najciemniejszych postaci historii
meksykaskiej. Jako genera w subie Porfirio Diaza wsawi si tumieniem powsta
indiaskich na Jukatanie; przeszed na stron Madera po ustpieniu Diaza i zaj si
gromieniem chopskiej armii Zapaty bez zgody Madera, co spowodowao konflikt midzy
tym ostatnim a Zapat. W obliczu zbrojnego puczu prawicowych generaw Feliksa Diaza i
Bernarda Reyes Madero mianowa Huert dowdc si rzdowych; Huerta nawiza
potajemne kontakty z Diazem i Reyesem oraz z ambasadorem amerykaskim Henry Lane
Wilsonem i w odpowiednim momencie aresztowa Madera oraz wiceprezydenta Pino Suareza
i wbrew uroczystym zapewnieniom kaza ich zamordowa 22 lutego 1913. Zmusi parlament
do wybrania siebie na prezydenta i rozpocz rzdy terroru i korupcji. W lipcu 1914,
zmuszony do ucieczki przez ruch konstytucyjny pod wodz Carranzy, wyjeda do Europy,
pniej znajduje azyl w Stanach Zjednoczonych. W 1916 przygotowuje napad na Meksyk z
terytorium Teksasu; aresztowany przez wadze amerykaskie wkrtce umiera. 176

Suchaj dziewczyno, nie bd gupia. Dam ci dowd, jaki tylko zechcesz.

adnego dowodu mi nie trzeba, nic mnie nie przekona, bo i tak wiem, e same
kamstwa opowiadasz...

Choby nie chciaa, i tak ci dowd dam. Musz ci przeama, musz z tob wygra.

Nie, nie potrafisz...

Dobrze, to jakiego swojego nieboszczyka popro, eby ci w czym dogodzi.

Nie, nie mam adnego nieboszczyka.

Kady ma jakiego. Jakeby nie! Jak moesz nikogo nie mie! Na pewno masz
jednego czy dwch...

Nie, nikt mi nie umar.

Nie gadaj gupstw. Z kim chcesz rozmawia z tamtego wiata?

Z nikim nie chc rozmawia, bo nie mam do kogo mwi... Nie mam rodziny...

Nie, nie. Musisz kogo mie. Nie ma takiego czowieka, eby nie mia jakiej rodziny
na ziemi czy pod ziemi.
Tak mnie namawia, e w kocu pomylaam: Dobra, powiem mu, eby Pedra przywoa, dla
witego spokoju..."


Przesta mi si naprzykrza! Nikogo nie mam, ale chc, eby Pedra przywoa.

Pedro co zacz?

Ty tylko o Pedra zapytaj z mojego polecenia. Ju on zrozumie.

Wywoa go przez medium, co je wybra spomidzy samych naszych koleanek, chocia nie
wiedziay, o co chodzi. Doa Adelina pozamykaa wszystkie drzwi od ulicy; zakad
zamkna, eby mg upi nasz koleank, i przez tak ubog powok, bo przez kelnerk,
istoty spirytualne si objawiy. W tej wielkiej sali, gdzie stay stoy i pianino, ten chopak
rozdwojenia dokona, a e by istot wysoko postawion, wic upi t dziewczyn, co
medium zostaa pomidzy zawiatami i ziemi. I ta koleanka, co miaa otwart gow i
dlatego moga duchy przyjmowa, zacza mwi:

Istota z tamtego wiata, ktr pan kaza zawoa, mwi, e jej nie zna... 177
12 Poniatowska
1
Jeszcze wiksze bydl z tego Pedra ni ze mnie. A moe si dawa prosi.

Pewno powiadam sami widzicie, e wierutne bujdy opowiadacie. Jakeby mia

mnie nie zna! Tego by tylko brakowao, eby mnie obraa, kiedy mu ask robi, e o nim
pamitam.

Nie mwi ten chopak inn osob zawoaj. Ta ci nawalia.

Nikogo wicej nie przywoam. Nie dam z siebie wariata struga.

Przywoaj innego z twoich zmarych...

Nie, nie chc innego.

Ale musisz uwierzy.

Tylko w Boga wierz i te go znam ze syszenia, bo go nigdy nie widziaam. Po

prawdzie jeden raz, jak si bardzo skupiam, ujrzaam go, jak po zboczu szed, na fioletowo
ubrany...

Prosz ci, jeszcze jednego przywoaj...

Czuam, jak mi szczki chodz.

Dobra ju, dobra, skoro mi chcecie jak dusz przyprowadzi, to idcie po kogo
chcecie.
Moc posza go szuka wrd martwych dusz w przestrzeni i wrcia:

Nikogo nie mog znale.

Na ziemi go szukaj.
Umczya si moc bardzo. Mwia, e ju go znalaza, ale nie moe si do niego przedosta.

Peno tam ostw kolczastych... Nie mog do niego doj.

Brat odpdzi od niej z aur, te prdy, co pyn od istot z przestrzeni i co nasze ciao
przenikaj, i powiedzia:

Moesz teraz przez kolce przej. Nie pokujesz si.

Moc sza dalej.

Ju go znalazam, pod drzewem ley, ale go nie mog podnie, bo peno chaszczy
dokoa.
Dodali jej siy spirytualnej, eby jej kaktusy nie pokaleczyy:

Przyprowad go, przyprowad!

W tym momencie ju tego ducha przy sobie miaa i opisaa, jak wyglda. Powiedziaa, e ma
adownice na piersi skrzyowane, duy filcowy kapelusz galonem oblamowany, skrzypice
brzowe buty na no- 178
gach; e jest redniego wzrostu, ani wysoki, ani niski, ani ciemny, ani biay, jakby niady.
Na dwr mnie wtedy wyprowadzili. Zamknli drzwi, a brat mi powiedzia:

Tu na progu bdziesz staa.

Oparam si o drzwi, eby sysze. I tylko jak rzek: Dobry wieczr", zaraz gos mojego taty
poznaam. To nie by gos tej kobiety, co w transie bya, ale mojego taty, taki sam jak za
ycia, do komenderowania przywyky. I po samym gosie go poznaam.

Dobry wieczr powtrzy.

Odpowiedzia mu ten chopak:

Dobry wieczr, bracie. Czego sobie yczysz?

Ja niczego. Przywoalicie mnie, wic przyszedem.

Tak, przywoalimy ci. Znasz tu kogo?

Z tych, co s obecni, nikogo nie znam. Ale jedn osob wyprowadzili i to jest moja
crka.
A ja to wszystko syszaam. W proch ju si jego ciao obrcio... W 1913 umar. Spy, kojoty
czy inne bestie go zeary, bo taty nie pochowali. Tam, w Mo-chitln, pod drzewem go
zostawili. Jak mi opowiedzieli pniej onierze, tam wanie klsk ponis oddzia mojego
taty. Mwili, e by ranny i dwa muy z amunicj prowadzi. Skoczya si dopiero co bitwa,
wic jakby nigdy nic o drzewo si opar, eby odpocz. I tam zaskoczyli go zapatyci i
zabili. To wanie jego duch chodzi po tym polu otoczonym kolczastymi chaszczami. Jeszcze
go Najwyszy nie mia na swojej licie, jeszcze go stamtd nie zabra.

Zanim z moj crk pogadam, chc z wacicielk tego domu pomwi, eby jej da
polecenie.
Zawoali do Adelin. Ta senora te miaa fryzur Marcela". Wszystkie, comy w
Netzahualcyotl pracoway, czesaymy si w taki sposb. Cztery albo sze fal nam robili,
zalenie, jak du ktra miaa gow.

Senora, pani tym zakadem kieruje, to o opiek nad moj crk pani prosz, bo nie
podoba mi si to, co tutaj robi. Niech jej pani da inn robot... Niech j pani od trunkw
zabierze.
Mwi, e bardzo jestem moda, e si nie znam 179
na ludziach; e nie mam rozeznania, e sama zostaam na wiecie, bez adnego oparcia, i e
on bardzo boleje nad tym, e nie moe czuwa nade mn.
Senora Adelina go uspokoia, eby si nie martwi; e ona bdzie si mn opiekowa.
Wtedy powiedzia do mnie ten chopak:

Chod, on ciebie woa.

Nie chciaam bliej podej. Pomylaam sobie: Jeszcze mnie po pysku spierze".

Nie bj si, crko powiedzia do mnie tata. Chc z tob porozmawia i par rad
ci da, bo za ycia na ziemi nie mogem tego zrobi. Bardzo ci prosz, ebymy wicej przez
ciebie nie musieli cierpie. Ustatkuj si, bo przez ciebie w kajdanach nas trzymaj. Nie
uywaj takich sw, co to je mwisz. Nie k si z ludmi na ulicy, bo ledwo co takiego
zrobisz, zaraz nas, mnie i moj maonk, co jest twoj matk, w kajdany zakuwaj. Nie bd
gupia, popraw si, zachowuj si przyzwoicie.
Nic ju wicej nie powiedzia mj ojciec. Duchy nie maj prawa si materializowa i o
ziemskich rzeczach mwi. Dwa albo trzy sowa powiedz, tyle tylko, eby ich mona byo
zrozumie, i nic wicej. I zaczam wierzy, bo miaam dowd.
XVI Le w pokoju o trzeciej po poudniu i widz, e co si snuje w powietrzu niby jaki
dymek. No wic: kto tu pali?" Wyszam, szukam, ale nikogo nie spotkaam. Jak tak
patrzyam na ten dymek, przypomniaam sobie dziewczyn, co j mody spirytysta w trans
wprowadzi i co mieszkaa w ssiednim pokoju. Wstaam, wziam krzeso, postawiam na
rodku pokoju i zawoaam t dziewczyn:

Suchaj, crko, chod do mnie...

A czego ci, matko, trzeba?

Sid na tym krzele.

Usiada na rodku pokoju.


Co chcesz zrobi?

A nic. Popatrz na mnie.

I z ca si, co we mnie wstpia od tej chwili, gdy ten dymek zobaczyam, mwi do niej:

Patrz mi w oczy.
Nawet nie wiedziaam, jak si to robi. Ale na pewno kto inny przeze mnie przemawia, bo
tak jak na mnie patrzya, tak sama zacza oczy zamyka. Niedowiarek by ze mnie, wic
pomylaam: Chce mnie nabra, ale j ukuj". Zapaliam wiec, wziam dug szpilk,
jakiej si dawniej uywao do podtrzymywania kapelusza, eby z wiatrem na ulic nie
pofrun, w pomieniu j potrzymaam i jak si rozarzya do czerwonoci, wbiam jej w
rami. Nie poruszya si. Nie czua. Jeszcze j w drugie rami ukuam. Ani drgna. Bya
upiona. Pomylaam: To ju nie ona. Jest martwa". I tak byo. Ciao miaa martwe, tylko
mzg by w niej ywy, dusza. Mwi do niej:

Bdziesz mi na wszystko odpowiadaa, o co ci zapytam?

Tak.
Same gupstwa mi do gowy przychodziy, same banialuki i ni std, ni zowd j poprosiam:

To teraz chc, eby w mojej cielesnej postaci posza pod Arkady Targowe, eby
stana przed Antonio Perezem, kierowc samochodowym, i eby mi go tu przyprowadzia...
Antonio mi zawsze czekolad przynosi. Nie by moim narzeczonym, ale strasznie lubi mi
sodycze dawa albo gardenie w wosku odlane z wyrytym moim imieniem. Tylko po to po
niego posaam, eby mu kawa zrobi. Wic jej powtarzaam i powtarzaam jak katarynka.

Id mi poszuka Antonia. Id mi poszuka Antonia... Id po Antonia, id po Antonia,

id po Antonia, id po Antonia...
Nie pamitam, jak si to medium nazywao, co j upiam. Crko" do niej tylko mwiam.
Szatynka bya, tuciutka. Byle tylko usna, zaraz drgawek dostawaa i zaczynaa papla,
chocia wida byo, e j to duo trudu kosztowao.
Ten kierowca Antonio sta na postoju La Colme-na, skd teraz wyjedaj takswki na ulic
Szesnastego Wrzenia, blisko katedry. By tam wielki sklep La Colmena", a na trotuarze, po
drugiej stronie, ustawiay si taksiaki. Czekali tam, a ich kto wemie, albo jechali po
pasaera do jego mieszkania, nie jak teraz, co tylko wrzeszcz: Tasi... tasi...!"
Wic posza tam spirytualnym sposobem, poszukaa Antonia i mwi do mnie:

Nie ma go na postoju.
Poruszya si troch na krzele.

Powiedzieli mi, e pojecha z pasaerem na rg ulic Ksiyca i Soca.

Dobrze, to go szukaj, pki nie znajdziesz.

Ale...

Oj, crko, a tam go poszukaj!

Bawio mnie to. Ale ta biedna dusza uganiaa si za Antoniem, bo to wanie dusza z ciaa
wychodzi. I stamtd gdzie zawdrowaa, odpowiedziaa mi ta dusza przez usta medium:

Ju go dogoniam! Tu jest, na rogu Ksiyca i Soca!

To jak go znalaza, zmaterializuj si i sta przed nim...

Odegraa tam t fars i w jej ciele mnie Antonio zobaczy.

Jedzie za mn w samochodzie, ale nie moe mnie dogoni! mwi dziewczyna.

No to dobrze... Wracaj tutaj, a jego zostaw, niech te tu przyjedzie.

Ju jest na rogu! To co mam robi?

Zostaw go.

Wnet na pani zagwide.

I gwizd usyszaam. Otworzyam balkon, wychyliam si, Antonio mnie pyta:

Wychodzia na ulic?

Nie. A bo co?

Bo ci widziaem, jak sza trotuarem...


To chyba zwariowa, bo ja tutaj siedz...

Przecie jad za tob od rogu Ksiyca i Soca, gdzie pasaera odstawiem.

Zostawiam j, upion, na rodku pokoju, na mier j naraziam. Po chwili poegna si ze
mn:

No to przyjd o dziesitej...

Dobrze...
Antonio sobie poszed, a ja dalej to medium maglowaam, do smej wieczorem. Wcale si nie
spostrzegam, e tyle czasu przeszo. Od trzeciej po poudniu do smej wieczorem to sporo
czasu dla mzgu. O smej nagle si odwrcia, spojrzaa na mnie, upada na podog i
bekocze:
182

Tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak, tak...
I jak zacza mamrota, to zimno mi si zrobio, strasznie zimno, jakby mi kto kawaek lodu
na gow pooy, i a si caa wzdrygnam. Zbami zaczam szczka i w tej samej chwili
pomylaam: Zwariuje mi ta kobieta!" A ona przewrcia si na prawy bok i cigiem usta
otwiera i zamyka: Tak, tak, tak, tak" i w podog wzrok wlepia. I co teraz? W jaki sposb t
kobiet obudz? Co mam zrobi? Jak j mam oywi, Boe mj?" Jak ju przez dugi czas te
swoje Tak, tak, tak, tak" powtarzaa, odwrcia si i powiada:

Siostro, jeden brat chce z tob mwi...

Odwaga we mnie wstpia. Zaraz j zaczam wypytywa, jakbym bya wan osob:

Tak? A czego chce? Kto to taki? Znasz go? Powiedz mi, jak wyglda!

To staruszek w okularach, ksiulo. Na awce w ogrodzie siedzi, ksik w rkach

trzyma i cay stos ksiek ma koo siebie.
Znaczy to, e w ogrodach spirytualnych przebywa i inne istoty poucza. Przynajmniej ja to
tak rozumiem. Powiedziaam do medium:

Chce ze mn rozmawia? To niech wejdzie... Prosz bardzo do rodka. Ja go znam.

Przypomniaam sobie fotografi jednego senora, co mi j praczka Concha podarowaa, w
Netzahualcyotl. Musiaa do Bractwa Spirytualnego nalee, bo mi j przyniosa i
powiedziaa:

Posuchaj mnie, jak ci kiedy bieda przycinie i bdziesz w potrzebie, to tego ksidza
popro, o co tylko zechcesz, i ci si speni.
Wziam od niej t fotografi jak byle co, schowaam i nigdy go nie przywoaam ani nic, ale
jego fizjonomi zapamitaam. Na jednego z Ojcw Kocioa wyglda.
No i co podobnego! Ojej, ju chciaam z mojej nory ucieka! Mylaam, e ze zwyczajnym
czowiekiem bd rozmawia, ale jak tylko wszed, od razu co paskudnego poczuam, jakie
zimno mnie przeszo, a do ng. Caa zdrtwiaam. I kiedy powok przybra, wstao medium,
podnioso rk i mi powiedziao:
183

W imieniu Wiekuistego i Boskiego Nauczyciela przekazuj ci pozdrowienie

spirytualne. Przyszedem jedynie ci zapyta, kto ci pozwoli, eby t powok w trans
wprawiaa i eby za wasne uwaaa ciao, ktre ci nie przysuguje?
A mi si szczki zwary. Nie wiedziaam, co mu odpowiedzie.

A dlaczego mi nie odpowiadasz, skoro mnie znasz, jak mwisz? Co zrobisz, jeli to
ciao, przez ktre si objawiam, runie i w ziemskiej mierzwie si pogry?

Co to znaczy w mierzwie si pogry"? Ja nie rozumiem, co pan mwi do mnie...

Musisz mnie zrozumie i jeszcze raz ci to samo powtrz: Co zrobisz, jeli ta ludzka
powoka w ziemskiej mierzwie si pogry? Mimo to bd czuwa nad tob. Kilka razy ju
soce wzeszo, odkd mnie na fotografii poznaa...

A tak, pokazali mi pask fotografi, ale gdzie mi si zapodziaa...

Bo widzisz, jestem dusz w przestrzeni. Ca moj bratni ludzko ogldam i nad ni

czuwam.

Ale nic a nic nie mog z tego wszystkiego zrozumie...

Tyle tylko byam w stanie wybka. Nie rozumiem... Nic nie rozumiem..."

Musisz zrozumie. Przyszedem za pozwoleniem naszego Ojca Wiekuistego, eby ci

misj powierzy. Codziennie od trzeciej po poudniu do smej wieczorem masz do nauki si
przykada, ale uczy si powinna, a nie bki zbija, jak to dzisiaj robia przez cae
popoudnie.
Pniej ta Istota Spirytualna do lotu si wzniosa, ale przedtem si poegnaa: Niech Pan
zachowa w pokoju moich braci". A ja nie wiedziaam, e powinnam odpowiedzie: Niech ci
towarzyszy pokj naszego Pana w niebiesiech i niech promie wiatoci drog spirytualn ci
rozjani", wic wcale si nie odezwaam. Po chwili medium obudzio si z letargu i
milczaymy obie. Ona wstaa z krzesa i posza do swojego pokoju powczc nogami.
Codziennie w trans j wprawiaam. Rano odwalaymy nasz robot i o trzeciej po poudniu,
kiedy 184
inne kobiety spay jak zabite, mymy si nauce spirytualnej powicay.
Na tych naszych posiedzeniach pociam si jak mysz, bo przez t powok, co j w trans
wprawiaam, przychodziy istoty ciemnoci i z piciami si na mnie rzucay, a ja nie
wiedziaam, jak je powstrzyma, bo jeli si tak powok w penym transie rk dotknie,
mona j zabi. Przychodziy te ciemne istoty, a ja tylko si miotaam: O rety! Co mam teraz
zrobi?" Ale ten staruszek, mj opiekun, bardzo mi pomaga. W swoje rce mj mzg bra i
kaza mi mwi. Tym sposobem si uczyam. Pokaza mi, jak odrni istoty wiata i istoty
ciemnoci. Niektre duchy nieboszczykw, co w bjce wykitowali, takie byy zadziorne, e
ledwo przyszy, zaraz pistolet wycigay albo krajay noem powietrze. Dobrze si
namczyam, eby im do gowy wbi, e tylko dusze po nich zostay, e ich pistolety i ich
noe to czysta lipa i eby przestali baznowa. A wszystko si skrupiao na tym biednym
medium i skrcaa si dziewczyna, jakby to z ni bya ta bjka. eby pani widziaa, jakie to
smutne, kiedy zdadz sobie spraw, e s tylko duszami! Zaczynali paka. Doprawdy ao
czowieka bierze, jak tego sucha, i musiaam si za nich modli, eby ich z letargu obudzi i
kaza im na swoje wasne szkielety popatrze!

wiatoci, ktra opromieniasz wysoki tron mego Ojca, owie, Panie, te istoty, ktre
wrd mgie krocz i tego wiata nie widz; wiatoci boska, wiatoci miosierna,
wiatoci nieskoczenie dobra, uycz nam, Panie, twojej pomocy, eby zo odj.
A w miar jak im si rozum rozjania, i ja si przy nich uczyam. Zdejmuje si im t opask
ciemnoci, eby przejrzeli, i gboko wzdychaj:

Co ogldasz, bracie?

Malekie wiateko... jak wieczka na torcie...

Wam teraz, bracie, wam walczy wypadnie, eby si to wiato powikszyo. A po

swojej prawej rce co widzisz?

Och! Czowieka widz, od robakw si na nim roi.

Przyjrzyj si dobrze, kto to taki!

Jak im si wiato zapala, mrugaj, jakby ich olepio. Poznaj, e to, co tam ley na ziemi, to
ich ciao. Czasem, jak nieboszczyki jeszcze wiee, zgroza ich ogarnia. Innym razem ogldaj
swoje szkielety, cakiem ju sprchniae. To wtedy budz si z letargu i zmartwychwstaj,
eby aski wiekuistej dostpi. Ale do licha i troch jest takich, co bdz w ciemnoci.
Z pocztku, kiedy jeszcze nic nie umiaam, straszne szkody robiam i umczyam medium, bo
o same gupstwa wypytywaam, jakbym chciaa wiedzie, czy dwa i dwa to cztery, i jedne
duchy z drugimi kiebasiam, a si robi okropny baagan. Duo byo duchw, co z mojej
winy przestay ze sob rozmawia, nawet ojciec z synem albo m z on, ale odkd mj
opiekun wzi nade mn wadz, odpowiedzialnoci nabraam i koniec zrobiam z tym caym
harmiderem w wyszej przestrzeni.
Pniej si dowiedziaam, e ten staruszek, mj opiekun, nazywa si Manuel Antonio
Mesmer.

Dziewczta z Netzahualcyotl zaczy mnie powaa, bo co sobot zaprasza mnie jeden

przyjaciel, co by bankierem:

Chod, pjdziemy si pobawi.

Ten bankier wszystkim dziewczynom paci, eby nam towarzyszyy:

Dam po dziesi pesos kadej, ebycie z nami poszy.

Zabiera nas na przejadk samochodem i po kolacji kad do swojego mieszkania odwozi,
a on i ja zostawalimy sam na sam. Mwi do mnie mama" i zaraz dodawa: Ja jestem tata,
a ty mama". Tak si do tego bankiera przyzwyczaiy, e mnie czsto pytay:

Nie przyjdzie dzisiaj ten gringo?

Przepaday za nim, bo nigdy samej mnie nie zabiera. Przychodzi i mwi do senory Adeliny:

Ja wszystkim rachunek zapac. Nie bdziecie wicej pracowa. Niech pani zamknie
zakad. Potaczymy sobie!
I sam jeden z wszystkimi taczy, a kada mu kadzia, eby j na spacer zabra:

Biedne te moje crki mwi prawda, ko-chaneczko? Powinienem wszystkie na

spacer wyprowadzi. Chodmy wszyscy razem! Zawoajcie takswk czy dwie takswki, ile
trzeba.
Chodzilimy te do teatru i pyta si mnie:

Ile dziewczynek dzisiaj zabierzemy, mamo?

Ile pan zechce...

Te pjd, ktre ty wybierzesz... Dziewczta, chcecie i z tat i z mam tam a tam?

Dobra, idziemy, przecie i tak pan ju doi Adelinie zapaci...

I hulaj dusza! Po caym Meksyku nas obwozi, z jednego kraca na drugi, lody i ciastka
fundowa.
Zatrzsienie takswek jechao, jedna za drug, do Molino de Flores, do Santa Anita przez
Ixtapalapa i do Xochimilco, eby tam piknikowa. Lubi, ebymy go otaczay, bardzo si po
msku czu wrd tylu kobiet. Zabiera nas do Xochimilco, bo mia tam na chinampach71
swoich Indian, ktrych wynajmowa, co jak w obraz w niego patrzyli. Bardzo dobrze im
paci. Z daleka go ci Indianie wypatrywali i zaraz lecieli kukurydz cina. Po to wanie nas
tam przywozi, na modziutk kukurydz z masem. Ca kolb smarowa, a po koniuszek, i
solniczk nosi w kieszeni, ebymy sobie mogy posoli. Musiay by najpierw przypieczone
w ognisku, razem z limi, i kady swoj kolb z tych lici obiera. Przepada ten seor za
kukurydz! Po prawdzie i za mn troszeczk przepada...
Pieczone kaczki mu przyrzdzali w Santa Anita. Zajedalimy do wielkiej gospody, co tam
bya teraz ju j zburzyli i od razu tego gringa pytali:

Co pan yczy sobie zje?

A takie danie, co je tutaj przyrzdzacie...

Mamy kaczk w biaym pipianie...

O wanie, na to mam ochot... A ty, mamo, id popatrzy, jak to robi, eby si

nauczya...
" CMnampa z azteckiego chnamitl ogrodzenie. Wski pas zieleni na lagunie, gdzie si
uprawia jarzyny i hoduje kwiaty. Dawniej byy to pywajce ogrody: Indianie wyplatali siatk
z prtw i z trzciny i kadli na niej warstw szlamu z dna jeziora. W miar wysychania laguny
te pywajce grzdki osadzay si na dnie i dzisiaj zwaszcza na lagunie Xochi-milco
wygldaj jak grzdki poprzecinane kanaami.
187
Wic prosiam kucharki: dajcie mi przepis", i mi tumaczyy, e trzeba j dobrze wymoczy
w pdach cebuli i mocno natrze, eby tym sokiem przesza, po chwili znowu j opuka,
eby stracia zapach wody z laguny. Kobiety posypyway j sol i pieprzem, poleway octem i
przypiekay, i tak j jad, ca ob-rumienion.
Pipian si oddzielnie szykuje: z ziarenek chile, z pestek dyni, fistaszkw, troch sezamu i
rne zapachy si dodaje. Jak ju si to wszystko razem utrze, dodaje si rosou z kaczki i na

ogie si stawia, eby si zagotowao i zgstniao. To wtedy na t sam patelni rzuca si

kawaki kaczki. Jak podawali z sosem pipian, to sam pier mu wybierali; a kiedy zamawia
pieczon kaczk, w caoci mu j na pmisek kadli i tylko byo sycha gruchot kosteczek.
Sympatyczny to by seor, blondyn, wysoki, tgi. Stary nie by, ale ju si w nim krew nie
burzya. Musia mie czterdzieci pi albo pidziesit lat. Bardzo by grzeczny i przy
powitaniu duo robi ceregieli. Mnie w rk caowa. Umia si z kobietami obchodzi i nigdy
adnej afrontu nie zrobi ani adnej nie obrazi. Myli pani, e gdyby mia ze zamiary, toby
siedem czy osiem dziewczt razem zabiera? Nie tak jak teraz, co niby w dobrej wierze
zapraszaj, a przy pierwszej okazji rzucaj si na nie. Dobrze wychowanej osobie to nie
przystoi.
Najbardziej mi si podobao w tej caej zabawie, emy a do zmierzchu na wsi byli, e na
poletko mogam popatrzy, jak na nim licznie si kosi kukurydza, przypominaam sobie
moj ziemi, ca w zieleni i bkicie. Zawsze byam rannym ptaszkiem, chocia mi nogi w
bocie grzzy, bo jak te mgy ziemi mocz, to i czowiek od nich przemoknie. Czyciutka
grska woda wszystko zmyje. Oczy sobie wtymi listeczkami przecieraam. Takie byo moje
przebudzenie. Wszystkie zarola mojej ziemi znaam na pami i tylko wtedy do domu
wracaam, kiedy mi gd doskwiera. Ktrego dnia pjd sobie, sama jedna, eby deszcz
poczu na nowo, grski deszcz, nie ten tutejszy, co od niego ziemia nie jdrnieje, a tylko
brudniejsza si robi.
Dwch gringw si do mnie zalecao: ten bankier i jeden kapitan, co go w Stanach
Zjednoczonych poznaam, w Marfie, w par dni po tym, jak nas do niewoli wzili.
Tumacz mi powiedzia:

Zakocha si w tobie kapitan gringo... Wyjd za niego.

A dlaczego mam za niego wychodzi? Przecie tu nie przyszam, eby si za m

wydawa. Jestem tu, bo z moimi onierzami razem tu przywdrowaam, ale nie eby sobie
ma szuka. Jecem jestem i jako jeniec mam na swoj ziemi wrci... Na gow bym
musiaa upa, gdybym za m wysza, jeszcze nie zwariowaam.
Ten bankier tak mnie kocha, e a mi maestwo zaproponowa. Ale mu odpowiedziaam:

Nie, za m nie wyjd. adna by bya opera, ja taka czarna i pan taki biay...
Inny to by czowiek. Takemy do siebie pasowali jak w do karety. Mg si z Meksykank
oeni, ale eby nawet bya najadniejsza, gow daj, e po jakim czasie zaczby ni
pomiata.

Nie chcesz za mnie wyj, Jezusko?

Duo dziewczt z nami chodzi, to niech jedna z nich za pana wyjdzie, ale ja nie...
Mylaam sobie: Jeszcze ktrego dnia za m wyjd. Nie, za nic! Ju lepiej sama bd
wasn bied klepa!"
Wic nim pogardziam, ale lepiej samemu pogardzi ni czyj pogard znosi. A przecie nie
baam si, eby te amerykaskie blondasy krzywo na mnie patrzyy, ale mona powiedzie,
e po raz drugi na wasn przyszo rk machnam. Temu kapitanowi, co by wysoki,
szczupy i wszystkich jecw w Marfie pilnowa, te powiedziaam, e nie. Nawet nie
wiedziaam, jak si nazywa. I mu odmwiam. Tyle tylko powiedziaam: nie". Ale tumacz
mu chyba jak nadziej da, bo jeszcze swojej racji dowodzi. Na pewno nie by mi sdzony.
Ale miaam niez szans, bo prcz tych gringw Chiczyk Juan Lei by pierwszym, ktry si
o mnie stara. Tak wic cudzoziemcw mi los strczy.
Bardzo byam moda i nie rozumiaam. Nic si w modoci nie rozumie. Zdaje si
czowiekowi, e 189
gwiazdk z nieba dostanie i e na wierzbie gruszki rosn. Pstro ma si w gowie. Tyle si z
Pedrem nacierpiaam, to sobie mwiam: Lepiej sama zostan". Powiadaj, e w sam si
dobrze wylie, to dlaczego krowa nie? W jaki sposb miaam odgadn, czy dobrze mi
bdzie, jeli za cudzoziemca wyjd? Jak ma by zy, to wszystko jedno, czy to cudzoziemiec,

czy Meksykanin. Wszyscy bij jednakowo. Od kadego si cigi dostaje. To tak jak ze lwem i
lwic. Pki lew chce lwic zdoby, lie j, sodko jej w oczy patrzy, wszdzie za ni chodzi i
Bg wie co. Ale jak ju j w swoje apy dostanie, zaraz jej pazurami grzbiet rozorze. Tacy
sami s mczyni. Jak ju babk w garci trzyma, nie w gowie mu zalecanki. Jeli mu
jeszcze tak" nie powiedziaam, to nie wie, gdzie mnie posadzi; pty wisi na koku, pki
nowe sitko. Ale jak ju si postarzao: Paskudne sito! Gdzie by ci cisn? Jue cae w
dziurach!" Dlatego nigdy mnie do zampjcia nie cigno. Lepiej cierpie bied ni ma.
Samemu. Ani chopw nie potrzebuj, ani mi si nie podobaj, zawadzaj mi raczej,
chociaby si koo mnie nie krcili. Lepiej by ich wcale na wiecie nie byo! Ale w tej
vecindad peno jest dzieciakw, a jak si zaczn drze, to bym im kark ukrcia. Najgorsze
jest to, e peno jest wszdzie dzieci, wic koca z nimi nie zrobi. Ale ochoty mi nie brakuje.
Senora Adelina de la Parra chciaa odjecha z jednym wojskowym, obregonist, i ju jedn
nog miaa w strzemieniu, ale nie znalaza nikogo, eby mu dom powierzy. adna
dziewczyna nie chciaa si tego podj, bo cika to bya odpowiedzialno. Odwayaby si
pani cudzy zakad przej, pilnowa, eby niczego w nim nie brakowao, klientw
przyjmowa, subie paci i zadba, eby zawsze byo pod dostatkiem dziewczyn, co s dla
senorw grzeczne? Dona Adelina bardzo klientom schlebiaa, a ja, prawd mwic, wcale
nie. Bya z tych, co by chopom w portki wlazy. Do tego majora si zapalia, bo taka bya
lekkomylna. Ja miaam swj charakter i nikomu sobie gowy zawrci nie daam. Zgoda,
odkd si przekonaam, co to znaczy pozwoli sobie gow 190
zawrci, ale nauka w las nie posza. Senora Adelina miaa do mnie zaufanie i zakad mi
powierzya; ebym caym domem kierowaa tak samo jak ona. I na moich barkach zosta
Netzahualcyotl.
Odjedam, ale chc, eby dalej w tym domu robota sza. Za inwentarzem ci wszystko
zostawiam, pewno e tak: stoy, krzesa, bufet, dziewczta. Tak jak ten dom zostawiam, tak
samo masz mi go odda. Nie prosz, eby mi go do gry podwigna albo na d zwalia.
Podpisz inwentarz, jeli zgod dajesz.
Jak moje koleanki zobaczyy, e mi forsa leci, to zaczy aowa, e si z do Adelin nie
dogaday. Musiaam si przeprowadzi z mojego mieszkania przy Pitej Ulicy Granady w
Tepito (gdzie mieszkaa babcia Ratona Maciasa72) do tego domu w Netzahualcyotl. Osiem
pokoi sprztaam i salon, gdzie si taczyo. Dziesiciu kelnerkom musiaam paci i znosi
ich humory, do kuchni zajrze, spiarni zaopatrzy. Sama kupowaam wszystko, co dla
suby byo potrzebne, i musiaam dziewczynom przychd i rozchd pienidzy do ksiki z
rachunkami wpisywa. Pisa nie umiem, ale cyfry znam. Co miesic kas zamykaam; jedn
cz braam dla siebie i drug na zarobek senory Adeliny, dwadziecia pi pesos dziennie
po zapaceniu komornego. Kiedy zaczam pracowa jako kelnerka, jednego peso dziennie
zarabiaam; ale jak mi ten zakad powierzya, to nieraz trzysta, czterysta i nawet szeset
pesos za wieczr mi wypado. Dae Boe, daje jeszcze! Na dole w tym domu bya
dodatkowa kuchnia i ona jednego policjanta, Antonia, zapytaa mnie, czybym jej nie
wynaja. Tortil-leri tam zaoya i miaa paci osiem pesos miesicznie komornego. e ja
te tam mieszkaam, wic mi si zdawao, e atwo j upilnuj razem z tym glin, co
przychodzi na noc przy ogniu si ogrza.
Kiedy wrcili obregonici, zjawia si dona Adelina de la Parra i mnie zwolnia. Dom jej
oddaam, rachunki ze mn zrobia i niczego jej nie brakowao; meble zastaa nietknite.
Powiedziaam jej, ile si teraz paci sucym, praczkom, dziewcztom i kucharce, bo
wszystkim pensje podniosam. Oddaam
" Ratn Maclas Ral Maclas, bokserski mistrz wiata wagi koguciej w 1955. Urodzi si w
stolicy Meksyku i sta si nieomal bohaterm narodowym. Przezwano go raton mysz.
jej bielizn pocielow, co mi j zostawia, i now, co j kazaam uszy: przecierada,
poszwy, obrusy, wszystko co byo w uyciu. Reszt tak jej oddaam, jak zostawia.


Tu s klucze, niech pani swoje rzeczy posprawdza, eby mi pani potem nie
wymawiaa, e szpilki do wosw zabrako.

Jak to? Ju tu pani nie chce pracowa?

A szczerze mwic, to nie, bo mi swobody trzeba. Zostaam, bo si pani zachciao

odjeda, ale skoro ju pani wrcia, to sobie mog pj. A co to, nie mam si prawa
zabawi? Odkd pani wyjechaa, nawet w kinie nie byam. Nigdzie nie chodziam, cay czas
mi zeszed na pilnowaniu domu, eby dosy byo kobiet, trunkw i eby mogli brewerie
wyprawia... Aha, senora, zanim zapomn, kuchni na dole wynajam, bo bya pusta i jedna
tortillera mnie o ni poprosia. Oddaam jej, bo yje z policjantem, to bezpieczniej dla nas
bdzie.

Zgoda.
Poszam do tej tortillery i jej powiedziaam:

Ju wrcia senora Adelina i jest powiadomiona, e komorne ma by regularnie

pacone; jej pani bdzie teraz oddawaa, bo ja std odchodz.
Poszam w swoj drog. Ale nie chodzio mi o zabaw, jak to powiedziaam. Odpocz
chciaam od tych hulanek, co mi si ju przejady. Po dziurki w nosie ju miaam i tej budy, i
tego pijastwa. Nie brakowao miejsc do pracy i poszam do fabryki ceramiki.
XVII W fabryce na rogu Chauhtemotzin i Daniela Ruiza oddzielaam dobr ceramik od zej.
Jak przyjdzie pora wypalania, to si wszystkie sztuki po rwni do pieca wsadza, czy s dobre,
czy nie, ale po wypaleniu od razu wida: dobre na jedn stron, sfelerowane na drug.
Po wyjciu z fabryki przechodziam przed jednym warsztatem i przygldaam si stolarzowi,
a mnie ktrego dnia zapyta:

Chcesz si nauczy?

Jak mi pan pokae, to dobrze.

I w ten sposb w wolnych chwilach nauczyam si 192
meble lakierowa. Do lakierowania poduszk uywa si szelaku w alkoholu. Jak ju si ten
szelak w alkoholu rozpuci, kupuje si oleju lnianego i maluje drzewo anilin na taki kolor, na
jaki si chce, ale najpierw trzeba j w letniej wodzie moczy; najczciej si na orzech albo
maho na wysoki poysk robi. Braam moj poduszk to kulka ze szmaty zrobiona i
wypchana wen moczyam w szelaku i smarowaam rwniusieko, rwniusieko, ani na
chwil si ta poduszka nie moe zatrzyma, eby si fady nie porobiy. Jak ta warstwa
podeschnie, to si olejem lnianym po niej przejeda, eby szelak licznego poysku nabra.
Przy tym seorze rodem z Guadalajary, don Josem Villa Medrano, nauczyam si meble
austriackie robi. Lianami si je wyplata. Lian na koki si naciga, jak struny w gitarze, i
przykrca, eby j hartowa. Najpierw si j prosto naciga, a pniej w poprzek, na ramie.
Tak si t lian hartuje, e stka i pacze jak czowiek. Na ukos si trzeci warstw daje; ja
jeszcze jedn dodawaam, eby mocniej byo. Bardzo to jest mozolna praca i dlatego tak
drogo kosztuje komplet wyplatanych mebli. W owych czasach za jedno krzeso stolarz bra
dwadziecia pi pesos, ale elegancka to bya robota. Mnie niewiele z tego kapno, ale
syszaam, ile sobie kaza paci. I mia racj, bo musia si czowiek nalcze, eby jeden
taki fotel wyple.
W tamtych paskich latach okropnie byam za. Pchn mnie kto na trotuarze, zaraz gb
rozdzieraam. Odwracali si i pytali, dlaczego, a ja ich od najgorszych wyzywaam, co mi
tylko lina na jzyk przyniosa, e jak za mao im miejsca, to niech jak osy po jezdni chodz.
Jeszcze dzisiaj mnie pchaj, ale taka za ju nie jestem, wic szturchaca mi dadz, nogi mi
podepcz, a ja wszystko wytrzymam. Myl: Trudno, cisk okropny". Ale wtedy niechby mi
kto na odcisk nastpi, a ciskaam w niego tym, co miaam pod rk. Takie ycie
prowadziam, jadowita jak mija.

Konnymi dorokami si wtedy jedzio albo w muy byy zaprzone i wonica na grze
siedzia, na kole. Za pidziesit centavos mona si byo przejecha. O pierwszej czy
drugiej w nocy wychodziam
13 Poniatowska
z knajpy, wsiadaam do takiej doroki i kazaam si do domu odwie.
Suchaj mnie ty zaspany przewoniku, ty dorokarzu od siedmiu boleci, do miasta chc
jecha!
I biedny dorokarz przez cay Meksyk mnie wiz, pki mu si nie znudzio tak mnie taska, i
z powrotem mnie odstawia przed drzwi knajpy. A na mj rozum wanie tam dojecha, gdzie
mia dojecha, do butelki si przypinaam i tak sobie szam, na kadym rogu yk gorzaki
cignam, bo wprawdzie lubiam pulque, ale w pulqueras nie byo wtedy nocnej obsugi.
Wic piam alkohol pdzony z dzikich winogron albo wdk katalank, a w najgorszym razie
piwo. Bg wie, jakim sposobem na ulic Daniela Ruiza trafiaam. Ale trafiaam.
W tym czasie po raz pierwszy mnie do Beln wsadzili. We wszystkich komisariatach i we
wszystkich maych wizieniach ju byam, ale w Deefie tylko raz mnie do paki wsadzili.
Tego wieczoru nie z tacw wracaam, ale z kina. Wczenie jeszcze byo: jedenasta
wieczorem. Z potacwek wychodziam o trzeciej, czwartej nad ranem, ale z kina Rialto"
co si dawniej Politeama" nazywao, naprzeciwko kocioa Salto del Agua wrciam
wczenie, razem z Guadalupe Escobar. Ju-emy do domu dochodziy, kiedy jaki obuz, co
nas jeszcze w kinie zaczepia, ni std, ni zowd za wosy mnie pocign. Myla, e atwo mu
ze mn pjdzie, ale si odwrciam i trach! go spoliczkowaam. Wosy jniaam rozpuszczone,
bo si wykpaam, wic mu si zachciao mnie za nie pocign. Dawniej miaam wosy
dugie, adne, a nie takie mysie ogonki jak teraz. Wic ciach! po pysku mu daam. Chojraki
takie, co to im si zdaje, e jak kobieta jest sama, to tylko wypatruje, kogo by tu sobie wzi...
Mczyni zawsze s bezczelni. Jakby na tym ich msko polegaa. Taka wanie jest
choroba Meksykanw: za cholernych charros si uwaaj, bo na nas jed. Ale s w bdzie,
bo nie wszystkie chodzimy jak klacze w zaprzgu. Oczywicie duo jest takich, co si
przyzwyczaili, e byle gupstwo kobietom powiedz, a ju si te babki do nich miej, we
wszystkim 194
im przytakuj i id za nimi. Jak tego moczymord koo moich drzwi zobaczyam, w tak zo
wpadam, bo a tam za mn polaz, e desk do zasuwania drzwi wycignam i grzmotnam
go po plecach. Dua bya jak belka i zdaje mi si, e mu przyoyam z jednej strony, potem z
drugiej, waliam gdzie popadnie. Wymkn si, eby zwia, ale go dogoniam i jeszcze raz go
trzasnam, dobre cigi tym razem dosta. Nie wiem, jakim cudem o cian si potkn i o
wystp muru, z twardej ziemi ubity, si uderzy, a sobie kawaek twarzy oderwa. A ja mu
jeszcze t kod poprawiam. By z nim jaki inny facet, co si do niego przyczy, wic jak
im si zaczo pali pod nogami, wpadli w ulic Nino Perdido. I jeszcze za nimi z t kod
leciaam. Po chwili stanam i pomylaam: Zaraz policjantw zawoaj"Przyszy gliny. Zapytali o mnie. Ssiedzi wnet im pokazali:

Tu mieszka, w tym pokoju.

Nie powiodo si temu pijakowi, bo kiedy mnie w kinie zobaczy, nosiam bia sukni i
miaam rozpuszczone wosy. Ale w tym czasie, gdy po andarmw poszed, zdyam si
przebra i wosy w kok upiam. Jak wyszam, eby drzwi otworzy, to mnie ten pijus nie
pozna. Zarzeka si:

Nie, tamta ma wosy luzem puszczone i bia sukni... To nie ta... Nie... To inna...
Ssiedzi, co tylko si gapili i widzieli ca drak, zaraz zawiadczyli:

Tak jest, to ona go pobia.

Zadenuncjowali mnie, skurwysyny. Powiedziaam andarmom:

Wcale go nie znam... Nigdy tego czowieka nie widziaam...


I tak musi pani i z nami...

No to pjd gdzie trzeba, ale tego senora nie znam...

I ju mi tego nie znam go" nie mogli wyperswadowa.
Poniewa Guadalupe Escobar w moim mieszkaniu zastali, bo jej do gowy nie przyszo, eby
do siebie i, wic obydwie nas wzili, najpierw do Szstego 195
Komisariatu. Jeszcze wtedy Julie 75 nie byy w uyciu. Pieszo nas cignli przez wszystkie
ulice, ale mojej twarzy nie mogli pozna, bo si szalem zakrywaam. W Szstym, co by na
rogu Independencia i Re-villagigedo, gdzie teraz Zielony Krzy, policjant nas zaprowadzi do
sdziego ledczego. Guadalupe mwia to samo co ja, ale ten pijak powiedzia w pierwszym
zeznaniu, e go jaka kobieta pobia, chocia nie wiedzia, czy to ja byam, pniej go
zapytali, czy t drug poznaje, Guadalupe, i powiedzia, e nie; jeszcze pniej, koo pnocy,
znowu nas wyprowadzili i w drugim zeznaniu mwi, e picioro nas byo, trzy kobiety i
dwch mczyzn, comy go pobili.
I na tym wpad, bo co innego mwi ni za pierwszym razem; a pniej, o trzeciej nad ranem,
jeszcze raz nas wycignli i w trzecim zeznaniu owiadczy, e byo nas sze kobiet i piciu
mczyzn. Jeszcze troch i cae wojsko by ze mnie zrobi, z onierskimi babkami i ze
wszystkim. Na kamstwie go przyapali, bo pierwszego zeznania si nie trzyma i myla, e
im wicej ludzi w to wrobi, tym lepiej na tym wyjdzie, ale sam sobie piwa nawarzy. Nie
wierzyli mu. Wpad jak liwka w kompot. Nie wiem, po co cigle si jeszcze upiera:

Nie, niech si mczyni te poka...

Jakich mu si mczyzn zachciao, skoro ich wcale nie byo?
I znowu marsz do celi do nastpnego przesuchania! A ten opj cigiem o jakich
mczyznach gada!

No to gdzie s ci mczyni? pytam sdziego.

Jak mnie ostatni raz przesuchali, zaczam si
z nimi spiera:

Wierzy pan, em to ja go pobia?

Chciaam si wszystkiego zaprze, ale przynieli t zasuw; koda caa w drzazgach, ktr w
niego jak w bben waliam. Same sice mia na grzbiecie. Nie chcieli da wiary, eby kobieta
moga go tak urzdzi, i dlatego gotowi byli temu moczygbie uwierzy. Po ostatnim
przesuchaniu zabrali mnie do Beln, a jego zawieli do Szpitala Juareza. Jego kumpel z nim
pojecha, chocia nic nie chcia zeznawa, jak byo przesuchanie. Powiedzia sdziemu,
Julie zamknite autobusy lub samochody policyjne do przewoenia winiw i
aresztantw (wyraenie gwarowe).
e nie widzia, czym jego kumpla pobili, tote nie zosta zamknity, tylko przetrzymany w
celi na Mskim Oddziale. Syszaam, jak pniej do rannego mwi:

Widzisz, brachu, sam si wpakowae przez swoj gupot.

Wcale nie, duo byo mczyzn i kobiet, co mnie pobili. Jeden facet rady by mi nie
da, a co dopiero
kobieta.

Nieprawda, sam im si podoye. Nie umiae takiego zeznania zoy, eby si kupy
trzymao, i dlatego w ciupie siedzimy. Twoja to wina; sam na siebie wyrok podpisae, bo
taki dure. Dlatego nic tu nie mam do gadania, bo ju ca list spisali tych uroje, co si od
marihuany w gowie wylgy. wszystko dlatego, e ci krwawe widziada po gowie chodz
albo e frajer. Ju by lepiej powiedzia: ta baba mnie pobia i kwita. Prochu nie wy-jnylisz.
Wizienie w Beln zajmowao ogromn przestrze. W gbi, zupenie na tyach, by Oddzia
Kobiecy, wsplne cele kryte blach. Brzydkie to wizienie w rodku nie byo ani smutne,
dlaczego miao by smutne, skoro cay babiniec tam siedzia? To by ich dom, mogy tam
piewa, taczy i w ogle... To tak samo jak mskie wizienie. I oni swoje uciechy maj. Co
ich trapi? Jedz, pi, spaceruj i w ogle. Swoj kobiet kady ma. Jest tam sala maeska.

Ho ho, maj wszystkie rozrywki. To nie jest adne wizienie! Na mojej ziemi to byo
prawdziwe wizienie, kiedy si tam chowaam! Tam owszem, byli winiowie, eby pani
wiedziaa. Ten, co tam siedzia, adnej nie mia przyjemnoci. Nawet skrawka nieba nie
widzia! A w Beln, jak ju pani chce wiedzie, kobiety te swoje wizyty maeskie
przyjmuj. I nie tylko mowie do nich przychodz. Mnie nikt oczu nie zamydli! I adnej
roboty nam nie dawali. Chodzio si po dziedzicu albo si leao, albo opalao na socu, co
kto chcia... Straniczki nikogo nie zaczepiay, z daleka tylko na nas patrzyy. Tyle e jak si
tam wchodzio, to kad zapisyway. Ale ze byo to, e kad now winiark do kpieli
zapdzay. 197

Wa pani mwi do mnie straniczka.

Obie wleziemy! odpowiadam.

A co, miaam si da? I si zbiesiam.

Albo si pani wykpie, albo sami j wykpiemy!

A dlaczego mam si kpa? Brudna si pani wydaj, Czy co? To dobre dla tych
pijaczek, co za-rzygane z ulicy przychodz. adnego prawa pani do mnie nie ma, eby mnie
do swojej zawinionej kpieli wsadza.

Swoimi prawami si tu pani rzdzi nie bdzie!

A pani te nie bdzie mn dyrygowa wedle swego widzimisi.

Mao brakowao, a bymy si za by wziy.

Widzisz j! Jake pani taka wana mwi do niej to dalej, poprbujmy si, zaraz
si okae, co si ktrej naley! Zobaczymy, czy razem do kpieli pjdziemy. Niech pani tylko
ze mn zacznie!
Przekonaa si, e jej nie ustpi, wic powiada:

Dobra, to pani daruj...

Nic mi pani nie ma do darowania, bo mam racj. Brudna tu nie przychodz.

I sobie poszam. Guadalupe Escobar mi powiedziaa:

Przynajmniej jej podzikuj, e si sianem wykrcia, no nie?

Taka bya oferma z tej Guadalupe Escobar, e si daa wykpa. Jak to ciel, wszystko ze
sob dawaa robi. Specjalnie tam prysznice urzdzili i na si wpychali winiarki. Ale
rozsierdziam si i w niczym im nie ustpowaam. Pniej przyczepiy si, e niby mam si w
ogonku do kota ustawi.

Do szeregu niech pani wejdzie...

Nigdzie nie wejd odpowiadam bo nie po to tu przyszam, eby wasze pomyje

je... Z ulicy mi obiad przyl...
Do samych drzwi wiziennych mi koszyk zaniosa dona Lola Palomares, u ktrej si
stoowaam, ja i inne kobiety z fabryki.
W wizieniach jest taki czowiek, co koszyki dla winiw i winiarek na taczk aduje i im
dorcza. Koszykarzem go nazywaj i bardzo go wszyscy lubi. Senora Lola widziaa, jak
mnie z mieszkania do komisariatu zabrali, i wawk mi przyszykowaa. 198
W tamtych czasach inne miaam zajcie ni dzisiaj, wic kto mi bielizn pra, prasowa, je
mi dawa; ja tylko miaam swoj robot. Do fabryki ceramiki szam, do domu wracaam, a ta
senora, co mi wikt dawaa, ju na mnie czekaa z jedzeniem. Co prawda moje byy statki, bo
zawsze lubiam na swoim je, ale nie gotowaam.
Nie bdcie ze, stacie w ogonku do kota, bo my swoje dzieci mamy i jedzenia im nie
skompletujemy!
Zatrzsienie byo winiarek i nazajutrz stanam w ogonku, eby wzi jedzenie dla tych
biedaczek, co musiay kombinowa. Dawali ych zupy, ych woskiego grochu, jeszcze
jedn fasoli, pniej rosou z misem, do tego dwie buki, co je teraz po dwadziecia
sprzedaj, a dawniej byy po pi. Wcale niele! Bardzo biedne byy te winiarki. Niektre
na wolnoci i tego nie jady.

Spaymy po dwie w jednym ku; ja z Guadalupe, bomy si przyjaniy. Gdyby nie to, z
inn by mi wypado i niech mnie Bg broni. Zawszemy si razem trzymay. Ona nie
pracowaa tak jak ja, bo miaa ma, i tylko dla towarzystwa ze mn chodzia. Jej m suy
w Konnej Gwardii. Pozwoli jej, eby ze mn do kina posza, ale kiedymy z wizienia
wyszy, to si na ni pogniewa. Powiedzia jej: Jak ju zobaczya, e Jezus zabieraj, to
czego si napraszaa, eby z ni i?"
Siedemdziesit dwie godziny przesiedziaymy, bo tyle prawo przewiduje. Do fabryki
ceramiki nie wrciam. Wszyscy tam wiedzieli, e byam w mamrze.
Do tej fabryki pudeek, gdzie pniej pracowaam, zabieraam ze sob dzieciaka. Jego matka
mieszkaa w tej samej vecindad co ja, ale nie moga go ze sob taszczy, bo w jednej
gospodzie tortille robia, a mnie z tym dzieckiem do fabryki przyjli. Trzymaam go, dobrze
owinitego, w szufladzie pod wielkim stoem, na ktrym papier kroiam. Tam sobie ten mj
chop-czyna lea i pki pracowaam, nawet nie mylaam o nim. Nigdy nie paka. Mama
tego skrzata bya wiejsk dziewczyn. Przyjani midzy nami nie byo. Nie mam
przyjaciek, nigdy nie miaam i wcale ich
nie potrzebuj. Przygarnam to dziecitko i przez trzy lata przy mnie byo. Angel si nazywa
i mg mu oczy zachodziy.
Raz mnie uprzedzia wieczorem jego mama:

Na wie jad na kilka dni urlopu...

Dobrze...
Grad tam na nich spad. Przez cay dzie byli na socu, a tu nagle zimny grad ich zaskoczy,
a e daleko byo do tego miejsca, gdzie mieli wsi do autobusu, wic jak przyjechali z
powrotem, dziecko ju byo bardzo chore. Nie leczyam go, bo w jaki sposb mogam go
leczy, skoro jeszcze moc we mnie nie wesza? Umar nam na piorunujce zapalenie puc. I
ju nie miaam mojego chopaczka.
Nie byo mi smutno, e umar. Czemu? Dziki Bogu, e si uwolni od cierpienia. Ani si nie
czuam samotna. Ani mi tych kopotw nie brakowao, bo ja z nikim kopotw nie mam.
Wszystkich tak przyzwyczajam, dzieci, zwierzta, policjantw, kury i kurczta, eby si nie
naprzykrzali i eby mnie rozumieli... Dlatego dziwne mi si wydaje, e dzieci rodzicw nie
suchaj; to dlatego e nie umiej nimi pokierowa i nie staraj si, eby dzieci do szacunku
przywyky.
Trzy koszulki mi po tym dziecitku Angelu zostay. Jeszcze je mam.
Kiedy pracowaam przy pudekach, przygarnam take psa z ulicy Doktora Lavisty i bardzo
si czujny okaza. Bezdomny by i zaczam mu codziennie chleb dawa, a si znarowi.
Wchodzi do rodka, wazi na krzeso, co stao koo mojego ka, i na tym krzele spa... Nie
wiedziaam, jak si nazywa. Mwiam do niego: tek, chod tutaj, tek". Sucha mnie i
zasypia na krzele, a pniej obchd robi po caym mieszkaniu. Bardzo mnie pilnowa.
Nikomu zbliy si do mnie nie pozwala. Misa ten pies nie jad, tylko sucharki albo buki.
Mwiam do seory w sklepie, eby tkowi daa chleba, gdyby tam przyszed, i wszyscy
troje ylimy w zgodzie. Szam do pracy, ale przechodzc tamtdy jej przypominaam:
Niech pani da chleba mojemu psu.
200

Dobrze, senora Jezusa.

Codziennie si ten pies meldowa. Nie wychodzi ze sklepu, pki mu nie dali chleba, ile si
naleao. Sprzedawali te buki po dwie za pitaka; zjada sze buek, a jak nie byo, to pi
sucharkw.
Kiedy wracaam z pracy, podchodziam do lady i mwia mi sklepikarka:

Ju daam chleba pani psu.

W domu ju si w drzwiach rozoy tek i na mnie czeka.

Najade si? Czasem gow krci.

Nie dali ci je? Zaraz zobaczymy.

Jeli na ulic wychodzi, wiedziaam, e mu caej porcji nie dali. To za nim szam a do
sklepu.

Ten pies caej swojej porcji nie dosta.

Moe by... Tyle ludzi tu byo, to nie mogam spamita, ale pies musi wiedzie...
I dziwia si:

Patrzcie tylko, jakie to sprytne psisko... Skd wie, e mu caej porcji chleba nie daam?

Przecie godny, to mu wasne kiszki mwi...

Zwierzta s bardzo przemylne. Mwi nie potrafi, ale mog si porozumie. Stary ju by
pies z tego tka, kiedy go przygarnam. Nigdy go suki nie obchodziy i bardzo krtko ze
mn poby.
Jednego dnia, jak wrciam z fabryki, zastaam go martwego tam, za drzwiami, gdzie na mnie
czeka.
XVIII Obok kocioa Campo Florido bya buda jarmarczna, gdzie pracowa senor Manuel, co
na niego woali Robachicos 74. Tancerzem by. Dobrze zarabia, ale si rozchorowa, wic u
senory Loli ktem zamieszka. Przyszam tam, eby co zje, a ta senora, u ktrej si
stoowaam, mi powiedziaa:

Biedny ten Manuel Robachicos. Do pracy w tej budzie nie moe i, bo ma chore
nogi...

No to niech idzie do doktora, niech mu na te giczoy poradzi...

A jak ma i do doktora, skoro jest bez grosza?

Poniewa wtedy doktorzy duo nie brali, wic jej
na gorco palnam:
" Robachicos zodziej chopcw.
201

Dam mu, eby sobie giczoy wykurowa.

al mi si go zrobio, e go wszyscy kumple opucili, bo mia tak wad, e do chopakw si
dobiera.
Codziennie do tej budy chodziam i poznaam Manuela Robachicos, bo czasem mnie
zaprasza:

Przyjd nam w tacu pomc, bo ta podfruwaj-ka nawalia.

Ale przecie nie mam przygotowanego tego kawaka, co go bdziecie odgrywa.

Mnie si przypatrzysz, eby moga ze mn taczy. Takim sposobem si nauczysz.

Wic za kadym razem, jak mu partnerka nawalia, waziam na te deski niby na scen w
teatrze. Dach by z brezentu, jak w cyrku, i na wysokich supach si opiera.
Przedstawialimy taniec obuzerski, tak jak ja to rozumiem, to jest taniec z innego kraju, nie z
naszego, i chodzi o ulicznic z rogu, tak mi si widzi, bo zanim wchodzilimy na scen,
Manuel mi sakiewk dawa. Mczyzna chce, eby mu kobieta pienidze oddaa, wic jak z
ni taczy, to j za wosy cignie, popycha, dusi, do ziemi przygniata, kuksaca jej daje, a
pod koniec caa jest w sicach i rozczochrana. Kiedy mnie na zakoczenie na ziemi powala,
to dopiero sobie mogam odpocz. Nogi miaam do gry zadarte, a on mi spdnic podnosi i
zza poczochy pienidze wyciga. Nie wiem, kto ten taniec wymyli, ale na pewno jaki
dzikus. Manuel wietnie mnie nauczy i sobie na mnie uywa, a tak mn poniewiera, e
ludzie gono klaskali, kiedy widzieli, e ju si nie mog pozbiera. Bisu chcieli, ale ja na
nogach si nie mogam utrzyma, eby zebra oklaski.
Musiaam specjalny strj woy i adnie sobie na wampa twarz wysztafirowa. On nosi biae
spodnie, czarn koszul, kraciast czapk i czerwony szalik o, tutaj, na szyi. Mnie dawali
chustk, co j sobie tak oto skrcaam w tacu, a pniej koo ramienia owijaam. Czasem on
udawa, e mnie chce t chustk udusi. Och, strasznie mi si ta heca podobaa. Podobaa mi
si cholernie, bo to co byo niby zabawa, niby draka i fajnie si taczyo. Manuel mia wielu

przyjaci wrd artystw, ale aden nie taczy tak jak on. Mia jaki dryg do tego, fikuny
za- 202
dek, nikt tak nie umia biodrami rusza. Budy jarmarczne byy wtedy w modzie i wielcy
artyci z nich wychodzili. A si ludziom w oczach mienio, tyle byo zotego papieru i
wiate fioletowych, czerwonych, tych i kurtyna piknie si byszczaa. Mistrz ceremonii
bardzo grzecznie z publicznoci si obchodzi. adnie j wita: Szanowni widzowie..."
Czasem im piewa: Bd mia zaszczyt wykona dla pastwa..." Tylko byo sycha, jak
awki skrzypiay... Wosy mu si tak samo wieciy jak kurtyna, tak je wazelin
wysmarowa... Panie i panowie, dedykuj pastwu t rzewn melodi..." Midzy jednym
wystpem a drugim puszczali pyty. Wielu artystw si tam przewino. Opowiadali pieprzne
dowcipy, taczyli choby na gowie, kuplety piewali, wszystko, eby saw zdoby. Co tu
gada, wietnie si bawiam... To mi si pniej al tego Robachicos zrobio, jak zobaczyam,
e aden kumpel si o niego nie zatroszczy, chocia ani pracy nie mia, ani niczego.
Mylaam:

Biedaczysko, nikt o niego nie dba!

Mia swoj mam i braci, ale go nie lubili, bo taki sobie zawd wybra, na z drog wszed, a
e si Manuel przyjani z Enrique, synem doi Loli, wic do nich przyszed, eby go
przygarnli. Dona Lola mi tumaczya, e go do siebie z dobrego serca przyjmie, bo ktrego
dnia jej syn w potrzebie si znajdzie, to nie zabraknie takiego, co mu pomoe. A ja si zaraz
wtrciam jak Miosierna Marta:

Wie pani, Lolu, niech mu pani da je, a ja pani za wikt Manuela zapac.
Za swoje jedzenie ptora peso paciam, to razem z wiktem tego tancerza trzy pesos dziennie
musiaam na utrzymanie wydawa. Manuel do zdrowia nie przyszed. Wielkie wrzody mu si
na nogach porobiy. W czwartym okresie syfilisu ju by, wic w mieszkaniu siedzia i
rozmawia z Enrique, tym chopakiem doni Loli, co mia z osiemnacie lat.

Pani Lolu, nie boi si pani, e peda si z pani syna zrobi w takim towarzystwie?

Ojej, Jezusko! Co mam pani powiedzie? To sprawa gustu. Kobiety to takie teraz
wintuchy, e mody chopak wcale nie ma ochoty si do nich dobiera... 203
Don Jos de la Luz, ten co nam mieszkanie wynajmowa, to by prawdziwy peda. Sam
mwi:

W spodniach chodz, ale takiego mam pecha, e kobiet jestem tak sam jak i wy.
Don Lucho dobrym by czowiekiem, bo zniewie-ciali lepsi s od prawdziwych mczyzn.
Tak jakby od tej biedy, e s p mczyzn i p kobiet, lepsi si zrobili. Dobre mia serce i
bardzo by przyzwoity. W domu po damsku si ubiera. Krygowa si w tacu. Po poudniu
si stroi, eby swoich przyjaci przyjmowa. Kolczyki kad, naszyjnik, poczochy i jako
kobieta bardzo by przystojny. Nie, wcale go to nie krpowao, emy go widziay. Dlaczego
mia si krpowa, skoro czu si kobiet? Po msku si ubiera, kiedy wychodzi na ulic, ale
jak
0
zmierzchu przyjaciele do niego przychodzili, cakiem babskie mia odzywki:

Ojej, bardzo mnie boli! Ojej, dlaczego tak pno przyszede?

Tak samo w ciuchach si lubowa jak my. Hafty z paciorkw, suknie cekinami wyszywane, z
organ-dyny, tafty, lamy, wietnie sobie wszystko rozpina
1
nigdy mu si nic nie popltao. Puder, pyny do zmywania twarzy, maseczki z ruty, na
ros wystawiane. I co z tego? Tak mu si podobao. Ja te si czasem po msku ubieram i
bardzo to lubi. Tylko ju nie mog nosi spodni; po pierwsze dlatego, e jestem stara, a po
drugie, e ju nie mam powodu, eby przedstawienie z siebie robi, ale jak chodzi
0
to, co mi si bardziej podoba, to wolaabym by mczyzn ni kobiet. Dla
wszystkich kobiet byoby lepiej, gdyby byy mczyznami, z pewnoci, bo to
1
zabawniej, i swobod ma si wiksz, i nikt sobie z czowieka artw nie stroi.
Kobiety za, w jakim by wieku nie bya, nie chc uszanowa, bo jak jeszcze dziewczyna, to j

nabieraj, a jak stara, to z niej pomiewisko robi, nabijaj si z niej, bo ju jest do niczego.
Natomiast mczyzna chodzi, gdzie mu si podoba; pjdzie sobie i nie wrci, i nikt mu: hola!
nie powie, bo to mczyzna. Tysic razy lepiej by mczyzn ni kobiet. Chocia za modu
wedle swego widzimisi wszystko robiam, to i tak wiem, e
pod kadym wzgldem lepiej si yje mczynie ni 204
kobiecie. Niech Bg bogosawi takiej, co chce by mczyzn!
Manuel Robachicos zniewieciay nie by, tylko si zmarnowa. Moe si nim kobiety
brzydziy, bo by syfilitykiem, moe si rozczarowa i dlatego za chopcw si wzi. Dobrze
si z nimi zabawia i mwi, e faceci taniej kosztuj ni babki i bardziej s przemylni. A e
od pacenia si odzwyczai, to atwo do tego przywykn, eby wyciga fors z kadego, kto
mu folgowa:

Ojej, tehuana, niech pani nie bdzie taka, na papierosy niech mi pani da...

Dobrze, Manuelu, dobrze... Niech si pan nie martwi, dam panu na te paskie nawyki.
Zawsze mnie prosi o pienidze na papierosy, ale nigdy mu nie starczao. I cigle mu
pienidze dawaam. Nie dlatego ebym go tak lubia albo ebym pochwalaa jego glisty, ale
al mi go byo. Tote pniej potucia, znarowi si i ju nie byo tak, e mu dawaam par
centw w miar, jak mi starczao, ale uwaa, e mam taki obowizek. Takiej czelnoci
nabra, e mnie kaza pyta, co si stao z pienidzmi na jego wydatki! Przychodzi do mojego
pokoju syn seory Loli:

Tehuanita, Manuel pyta, czy mu pani na jego wydatki nie da.

Dobrze, ju mu posyam.
Wycigaam jednego peso i dawaam chopakowi. I taka piewka przez duszy czas
odchodzia: a to na papierosy, a to na doktora, a to na lekarstwo, a to znowu na paczk wiec,
dwadziecia pi za pi centavos. Co niemiara tych wiec codziennie wypala. Ju mi si
wtedy narazi. Jednego dnia przyszed z jak tabliczk i mwi do !mnie:

Niech mi pani tu tego dobrego kumpla wyrysuje!

A kto to taki, ten dobry kumpel?

A taki i taki...

Aha odpowiadam ale ja ani nie umiem rysowa, ani za malarza tu nie jestem, z
tym facetem adnych interesw nie mam, wic ani mi si ni co rysowa!

Ojej, jaka niedobra! To nie chce mi pani przysugi zrobi?

Nie chc!
Domyliam si, e z diabem ma konszachty, kiedy mnie poprosi, ebym t twarz mu
narysowaa. On mi wtedy czarn kred na tablicy swoj kuk wymalowa, rogi przyprawi,
ysin zrobi i pod jajami ogon narysowa, co si na drug stron zawija... 1 Jeszcze nalega:
Chodmy, niech pani wieczk zapali, temu dobremu kumplowi.

Ja? Ja? Ani to mj kumpel, ani go nie znam.

Dlatego e mu wtedy nie chciaam dogodzi, zacz
ze mn koty drze. Nie trzymaam jego strony i nie chciaam mu w jego bezecestwach
pomaga. Ale nie wiadomo, jak to byo naprawd.
Namalowa swoj kuk i wiec przed ni zapali. A jak ju nie mia na wiec, to w desce
dziurk robi i tam papierosa wtyka, i dalej przed ni te swoje naboestwa odprawia
proszc, eby mu w jego nieczystych sprawkach suya.
Jednej niedzieli miaam mu fors da, eby mg i na walk bykw i eby sobie pniej ze
swoim chopaczkiem co poszed zje. Ja take byki bardzo lubiam i miaam przyjaciela
novillero75. Starzyzn w Tepito sprzedawa, ale jak go woali, to szed na walk bykw.
Nawet jego imi pamitam: Jovito, a Sikawk go przezywali. Nie wiem, jakie mia nazwisko.
Wrd biedakw nie bardzo jest w zwyczaju pyta o nazwisko, bo czasem ich nawet na
nazwisko nie sta. No wic e sama bardzo byki lubiam, to mogam zrozumie, e

Robachicos te ma na nie ochot, i mu na te byki pienidze dawaam, a na domiar zego

zawsze musia mie dwa bilety.
Fakt, e tamtego dnia wrciam z potacwki po nie przespanej nocy i z ng padaam; o pitej
nad ranem w sobot si pooyam, eby si w niedziel obudzi. Naturalnie o smej czy
dziewitej rano jeszcze spaam i wanie w t niedziel Roba, jak wielki pan, chopaka doi
Loli do mnie przysya, eby o pienidze mnie poprosi. nio mi si, e za m wychodz za
jednego toreadora, co go dopiero z areny wynieli... Zaraz, zaraz, to chyba by pikador76,
:s Novillero toreador walczcy z modymi byczkami (novillos).
" Pikador zapanik w pierwszej fazie walki bykw; pi- 206
co razem z koniem do pokoju mi si wpakowa. Nie chciaam z nim bjki wszczyna, bo by
cay pokrwawiony i bardzo dug nis pik, kiedy nagle czuj, e mnie kto szarpie:

Kto to?

To ja... prosi Manuel, eby mu pani na wydatki daa...

Powiedz Manuelowi, e jeszcze pi, niech mi gowy nie zawraca.

Mylaam: Dobre sobie, niech poczeka, pki nie wstan". I chciaam, eby mi si dalej ten
pikador ni.
P godziny mino i znowu si zjawia ten chopak, bardzo czupurny, ebym Manuelowi
pienidze posaa, bo si spni na poranny seans.

A to dopiero! Co sobie wyobraa! Jak mu nie do smaku, niech sobie inn znajdzie,
eby j piowa...!
Nie wiem, co mu Manuel powiedzia, ale chopak znowu przyszed.

Manuel mwi, e jak mu pani nie chce pienidzy posa, to pani rogi i ogon wyrosn...

A niech idzie do cholery! Niech mi da spa!

Ano spaam dalej, ale nic mi si ju nie nio. Ze
zoci nawet nie poszam na obiad, tam gdzie si stoowaam. U Chiczykw zjadam. Teraz
nawet poowy tego jedzenia nie daj co wtedy.
Po poudniu przychodzi Enrique, co prawda wszyscymy na niego Quique mwili.

Pyta Manuel, czy mu pani nie da, eby mg na byki i.

Powiedz Manuelowi, e nie mam, e dopiero jutro mi zapac. Niech poczeka...

Ale przecie byki to dzisiaj, a nie jutro.

No to niech przestanie pieprzy...

Miaam pienidze, ale pomylaam: Co sobie wyobraa? Nic mu nie dam". I nie daam.
Jeszcze raz wrci chopak.
kador wystpuje na koniu z dug lanc, ktr kuje byka, eby go rozdrani. W drugiej fazie
banderillero wbija bykowi w kark trzy pary krtkich wczni z kolorowymi wstgami; w
trzeciej fazie waciwy toreador wbija zwierzciu szpad midzy opatki cios ten powinien
by miertelny.

Pogniewa si Manuel i powiedzia, e ciko pani poauje...

Ciko mi tylko od tych, co ich musz cign za sob.

Ju pani uprzedziem, Jezusko... On mi tak powiedzia...

W tamtych czasach nic tylko taczyam. Co wieczr obcasami wywijaam, A najlepiej sobie
uywaam, jak by otwarty salon tacw: w poniedziaki, czwartki, soboty i niedziele, kiedy
na wielki parkiet szam. Dlatego w poniedziaek na tace poszam i wrciymy koo trzeciej
nad ranem. Miaymy taki zwyczaj, e chodziymy na rg napi si czarnej zakrapianej.
Sprzedawali wtedy na rogach kaw z alkoholem i lubiymy sobie goln par kubeczkw
przed snem. Smacznie si po tym pi i sny ma si w dech. Usiadymy w bramie i zaczam
si rozglda, eby nas andarmi nie zabrali. Nie wolno byo wtedy, eby kobiety po nocy si
wczyy, bo nie pamitam ktry prezydent, chyba Obregon, wyda taki rozkaz: jak kobieta w
nocy po ulicy chodzi, to marsz do wizienia. eby j nawet wasny m pod rk prowadzi,
jeli aktu lubnego przy sobie nie ma, to j zabieraj i ze sob wlok. Dlategomy si przed

nimi kryy. Konn dorok jechaymy na tace; znaymy dorokarzy, wic przyjedali po
nas
0
trzeciej nad ranem i do domu nas odstawiali. Tamtej nocy jeszczemy na kaw poszy.
Ustawiymy trzy krzesa w sieni, tu za progiem, blisko tej kawiarki, i ja usiadam w rodku,
kiedy nagle widz jak twarz, ktra do nas zaglda, twarz mokosa. Na moment si tylko
pokaza. Widziaam, e ma wosy do tyu zaczesane, faliste, e jest bardzo mody i bardzo
przystojny. Mwi do tych dwch babek, co ze mn byy:

A ten czego chce? Szpieguje nas?

We trjk poszymy taczy, Josefina, Pachita
1
ja, i siedziaymy tam, eby czas zabi. Nie byy ju takie mode, dosy sobie
ykowate. Znowu je pytam:

Co to za jeden? Po co nas szpieguje?

Co ty, kto taki?

208

A ten ciamajda, co tu zaglda.

Ktry?

Jak to? Nie widziaycie? Ten, co tu zaglda.

A na to Pachita:

Nie, nic nie widziaam...

I Josefina:

Co znowu, ja te nic nie zauwayam.

Dalej wypatruj, a on ju nie tylko gow wsadza, o, potd, tak e mogam muszk zobaczy,
bia koszul i czarn kamizelk.

Wy go nie widzicie, ale ja na niego patrz.

Majakami si karmisz!
I takemy si sprzeczay, a tu on si we fraku pokazuje... Elegancko si ubra.

Patrzcie na niego! Patrzcie! Ju go caego wida.

Piorunem si zerwaam, na rodek trotuaru wyskoczyam, o mao go nie dogoniam. Bardzo
byam wtedy czupurna, bardzo odwana. No i kogo dogoniam? Nikogo. Nic nie widziaam.
Znikn mi z oczu. Wic mwi do moich przyjaciek:

No i gdzie si podzia?
A one tylko mi si przygldaj.

Trzy razy tu zaglda, ale teraz widziaam, e nosi czarny frak...

To wtedy Josefin ze myli opady. Powiedziaa:

Nie, siostro, wiesz, kto to taki? To Dobry Przyjaciel.

Jaki?

Nie udawaj gupiej, przesta si zgrywa, to Dobry Przyjaciel, co domy obchodzi, a

teraz si egna. Nie widzisz, e ju czwarta nad ranem?

A niech si egna, z kim mu si podoba, z tymi, do ktrych z wizyt chodzi. Ale nie
ze mn. Jaki ma do mnie interes?

Co ty, nie rozumiesz? Matko Boska Niepokalana, to przecie diabe!

I trzy razy si przeegnaa.

Co takiego?

Skoro ty go widzisz, to musi by diabe. Jest czwarta nad ranem, wic dobranoc"
mwi...

A mnie co to obchodzi? Niech idzie do diaba! Ktra z was go zawoaa? Bo ja nie. To

dlaczego ma przychodzi i z nami si egna?
209
14 Poniatowska

On po domach chodzi nie dlatego, e go woali czy e go nie woali. Dobrze zna
swoich przyjaci i swoje przyjaciki i ty do jego bandy naleysz, chcesz czy nie chcesz.

To Manuel go wezwa na moj krzywd. Manuel mi Barabasza przysa. Ju nazajutrz mnie

ble chwyciy, ale si nie bardzo przejam. Pomylaam: Co zrobi. Przyszy ble i mnie
przypary i tyle!"
Tego dnia, co si ble zaczy, poszam do Oratorium, bo chciaam si dowiedzie, co si
dzieje z moimi kumami, co byli poza Meksykiem. Na ulicy Luis Moya by taki dom
spirytystw, gdzie mj opiekun pracowa, Manuel Antonio Mesmer. Poznaam ten dom przez
tych wanie kumw z fabryki, Josego i Mari Sanchezw, co mi dali adres.
Czasami tylko tam chodziam, kiedy chciaam zapyta o co, na czym mi zaleao. Par razy
zabraam ze sob kierowc Antonia Pereza, ktry pozna ju Bractwo Spirytualne.
Przywoywaam go magnetycznym fluidem i przychodzi. Mwi, e nagle czu ch, eby
by przy mnie. Czasem mu wyjaniaam, e urok na niego rzuciam, a on si mia.
Powiedziaam mu:

Ktrego dnia w osa ci zamieni...

To mnie teraz zaraz zamie!

Nie, teraz nie... Ktrego dnia, e si nawet nie spostrzeesz.

Ale tylko si z nim przekomarzaam. Jake go mogam w osa zamieni? Tylko si tak mwi.
To ja wanie Antonia Pereza do Bractwa Spirytualnego przekonaam. On si tam sowem nie
odzywa, tylko si gapi. Ja za mwiam, kiedy miaam spirytualny kontakt z moim
opiekunem. Przychodziam tam, eby zapyta o to, czego si chciaam dowiedzie, na co
chciaam dosta odpowied od braci w przestrzeni. Jak tylko weszam, poprosiam o kontakt
t seor, co miaa wszystkie zapisy posortowane, daa mi mj zapis, poczekaam i kiedy
przysza na mnie kolej, weszam do rodka. Przywitaam si z moim opiekunem i zadaam
pytanie: Czy moi kumowie Jos i Maria Sanchezowie dobrze dojechali do Tampico...? Bo
nie napisali do mnie, odkd wyjechali... Dajcie mi wiadomo, bo jestem niespokojna..." A
medium, zamiast mi odpowiedzie, pyta:

Kogo widziaa? Kogo wczoraj o wicie zobaczya?

Nikogo nie widziaam...

Jake nie, przecie widziaa...

Nie pamitam, ebym co widziaa...

Nie wydao mi si wane to pytanie.

Tak, widziaa... Pewno e tak, trzy razy.

Zastanowiam si, trzy razy widziaam, ale co to
byo?

Przypomnij sobie, bo co wczoraj zobaczya...

I tak zaczo si ze mn to medium sprzecza, ona
e tak, a ja e nie, a wreszcie zapytaam:

Aha, to chodzi o to, co byo w sieni?

A tak, o to ci wanie pytam...

No tak, masz racj. Widziaam twarz...

A wiesz, czyja to twarz?

Nie, nie wiem. Tylko do pasa go widziaam... Zdyam zobaczy, e by we fraku...

To by brat Luzbella, co nad tob czuwa, bo przysugi zacza wywiadcza, ale

wcale ci tego za dobre nie poczytano...
Wszystko mi si w gowie pomieszao. Nie pamitaam o tym artycie, ktremu je
dawaam, o Manuelu Robachicos.

Za dobro zym ci si odpacaj...

Jak to?
To mi zacza tumaczy:

Ty komu grzeczno robisz, ale nie zastanawiasz si, komu... Sama sobie szkodzisz,
bo temu bratu tylko na tym zaley, eby od ciebie pienidze wyudza. Kiedy chcesz si

komu przysuy, to niech to bdzie kobieta, co jest w potrzebie, twoja koleanka, a nie ten,
co nawet nie jest mczyzn... Wcale nie jest dobry, ale zy...
Powiedziaam wtedy mojemu opiekunowi:

W takim razie chc, eby wrci dzi w nocy, ebym si z nim moga raz na zawsze
rozmwi; niech mi powie, po jak choler gow mi zawraca, dlatego chc z nim gada, z
tym bratem Luzbel-l.
Chciaam go zobaczy. To przecie mczyzna, i to bardzo przystojny, bo Barabasz nie jest
stary. Mokos, co ma z dwadziecia pi lat. Powiadaj, e schodzi na ziemi w postaci
zwierzcia, ale ja w ludzt
kiej skrze go widziaam. Dlatego Luzbella si nazywa, bo adny z niego chopak.
A mj opiekun na to, ebym mu si nie podkadaa, bo diabe wiele dusz zdobywa po
dobremu czy si.

Nie bj si, dopucimy go do ciebie tylko po to, eby si przekona, e wadzy nad
tob nie ma... adnego uroku na ciebie rzuci nie moe. Wprost przeciwnie, w butelk go
nabijesz. Bardzo le si poczujesz, moe mier ci w oczy zajrzy, ale si nie bj, bo ja bd
przy tobie.
I std mi si wziy te boleci, co tyle szumu narobiy. Zapalenia otrzewnej od tego dostaam.
Odkd mi brata zabili, zaczy mi si te ataki i byem tylko w gniew wpada, a si caa
skrcaam. Wiele razy na iemi upadam, wiele razy. A co mi najbardziej dokuczyo, to jak
si ze mnie miali, kiedy ataku dostawaam. Pobiam nawet jedn kobiet, co mnie kiedy
zobaczya, jak na ziemi leaam, i zawsze mi to wypominaa:

O, ju idzie ta, co tyle tykiem krcia a jej zmysy odjo!

Miaa taki charakter, e lubia ludziom na zo robi; straszna bya jdza. Ktliwa tak samo
jak ja, ale do tego przewrotna. Tego dnia ja jej w oko wpadam, to ze mn ktni zacza.
Ochota j wzia, eby si ze mnie pomia, kiedy koo niej przechodziam, a bardzo bya
chytra i szukaa zaczepki. Wyzwaam j, ona mi odpowiedziaa, wic na drug stron
przeszam i mwi do niej: v

Powtrz mi jeszcze raz!

I wziymy si za by. Spraam j po pysku, zwymylaam j od ostatnich, a ona dalej si
mieje, a mi si niedobrze zrobio, czuam, e mi dech zapiera (dlatego powiadam, e
czowiek przeczuwa, kiedy drgawek dostanie) i sobie pomylaam:

Zaraz ataku dostan i bd si ze mnie mia, jeli tu si rozo na ulicy.

I na podwrze pobiegam, o mao sobie gowy o zlew nie rozbiam. Przy kranie staa jaka
senora, co wody do dzbana nabieraa, wic jej ten dzban odebraam i wszystko wypiam, i
jeszcze si do kranu przypiam i pij a pij. Nie wiem, gdzie mi si ta wods zmiecia, ale
chyba cay dzban wytrbiam,
212
taki co go dawniej przy miednicy stawiali. Atak mnie omin, a dzisiaj rozumiem, e z t
wod spyn ze mnie prd idcy od nieboszczyka. Bo to jaka Istota Spirytualna te cigi na
mnie zsyaa.
Bolao mnie okropnie, bolao i bolao. Kiszki mi si skrciy i krzyczaam wniebogosy. Przez
cztery czy pi nocy byam chora, ciko chora, oczy miaam prawie cakiem zamknite,
kiedy widz, e przysza i w nogach ka stana. Nic nie mwia, tylko mi si przygldaa.
W pierwszej chwili mylaam, e to jedna z ssiadek co mi przyniosa, ale nie, to nie bya
adna ssiadka. Wic j sobie dokadnie obejrzaam, staa midzy posrebrzan wink, co za
skarbonk suya, i wielkim wazonem z kwiatami. Zobaczyam, e jest caa na czarno
ubrana, i strach mnie oblecia. Tylko jej byo wida rce i twarz bardzo bia, tak bia jak
kawa wosku. Nagle zoya rce jak Matka Boska de la Soledad77. Otworzyam oczy, ale
nikogo ju nie byo w nogach ka, i zapytaam: Kto to? Dlaczego znikna?" I jak nie

wstan i nie zaczn woa do wszystkich ssiadw: mier tutaj jest!" W ssiedniej sieni
mieszkay trzy kobiety; one pierwsze usyszay. Rwetesu wrd ssiadw narobiam. Drzwi
na zasuw nie zamknam przez t chorob, wic wszyscy mi si do pokoju wpakowali.

Co si dzieje? Co pani jest?

A ja krzyczaam:

Umieram! Umieram! mier tam stoi w nogach ka!

Jak to?

Dopiero co mier wesza. Tam stana, w nogach ka!

Jak to mier?

Tak, mier... Umieram, bo dopiero co tu przy mnie bya...

Jak to dopiero co bya? Niech pani tak nie krzyczy! Niech pani przestanie krzycze!
Matka Boska de la Soledad (Matka Boska Samotna) cudowny obraz Matki Boskiej w
kociele Soledad y Santa Cruz w stolicy meksykaskiej.

Tak, dopiero co tu bya! Widziaam j przed chwil... Umieram, tam stoi, w nogach
ka!
Nic nie widzieli. Ale ja widziaam.

Umieram! Nie bdcie tacy li! Nie zostawiajcie mnie samej, bo mier tam w nogach
stoi!
Na pewno pomyleli, e zwariowaam z tego blu... I w miar jak ich przekonywaam,
odchodziy ble, coraz byy sabsze i o wicie tak si czuam, jakby mi nic nie byo. To jest,
ju mi te drgawki przeszy, ale bardzo byam osabiona. A to bya Matka Boska de la Soledad,
co mnie przysza wyleczy, ale nie zrozumiaam, chocia ju w Bractwo wierzyam, i
mylaam, e to bya mier. A zreszt de la Soledad tak si ubiera, jakby ju bya martwa.
Nazajutrz jak si obudziam, czuam si duo lepiej, ale przestraszona. Powiedziaam sobie:

Na drug noc tu nie zostan, bo wrd dobrych i zdrowych ludzi nie chc umiera...
Zaczam wszystko zgarnia i pyta mnie dona Lola, dozorczyni:

Co pani robi?

Nic.

Jak to nic?

A nic... Tuamok pakuj. ko, szaf i toalet don Josemu de la Luz zostawiam, za te
trzy miesice, co z komornym zalegam, a wszystkie ubrania niech pani sprzeda albo niech
pani z nimi zrobi, co pani chce. Zostawiam pani biurko, ten rodkowy st, koszyk z
naczyniami, krzeso i aweczk.
Ju od samego rana zaczam wszystko rozdziela. Wszystkie achy w kap zawinam.
Wacicielowi domu, don Josemu de la Luz, zostawiam wszystkie garnki, szklanki i
rodkowy st, na ktrym staa winka, a doni Loli Palomares podarowaam t wink ze
wszystkim, co miaa w rodku. Taka si czuam chora, e mylaam: Co mnie ten wiat
obchodzi".
Przez cay dzie spadek midzy ludzi rozdawaam, a pniej zabraam si i poszam.
Oddaam klucz dozorczyni, szalem si tylko okryam i poszam szpitale obchodzi. I moe
pani sobie przedstawi, e jak pomylona we wszystkich szpitalach o ko dla siebie
prosiam. I nigdzie mi go nie dali, bo o wasnych siach tam przyszam. aden chory pieszo
do szpitala 214
przyj nie moe. Na nic taki chory. Tylko si tam dostanie, jak ju ma umiera, eby prdiko
ko zwolni. Tak od szpitala do szpitala cay dzie mi przeszed. Ile ich wtedy w Meksyku
mieli, tyle obeszam.
Jak ju mi si wszystkiego odechciao, po wyjciu z kocioa Campo Florido usiadam sobie
na trotua-rze, za bud jarmarczn, i tam mnie znalaz Quique, syn doi Loli. Krzykn do
mnie:


Niech si pani std nie rusza, zaraz polec po don Luchita, ktry pani wszdzie szuka,
i zabierzemy pani.
I tak ju si nie miaam, eby odej, bo przez cay dzie ani ksa nie zjadam i poza ci nic
w odku nie miaam. Popdzi chopak z Campo Florido a na ulic Daniela Ruiza i wrci z
do Lol. I w tym momencie zjawia si don Lucho, cay zasapany, bo tak szybko bieg, i
tylko lamentuje:

Na Judasza, dokd ci ponioso? Co to, wasnego domu nie masz?

Bezdomna jestem, a e nie mam dokd pj, to tu na trotuarze posiedz, pki nie
umr.

Nue, chodmy.
Si mnie podnieli i pod rce z obydwch stron prowadzili, jakby dzban nieli. Opowiedzieli
mi pniej, jak si namczyli, zanim mnie znaleli.
Przychodzili do jakiego szpitala, to im mwili:

Wanie odesza, bo ka nie byo.

Po caym Meksyku za mn biegali... Nie przypuszczaam, doprawdy nie mylaam, e mnie
tak bd szuka...
Jak ju mnie do ka pooyli, mwi do mnie don
Lucerito:

Jak ju masz umiera, to umieraj, ale eby u nikogo przytuku nie szukaa. W tym
domu mieszkasz i w tym domu umierasz, a nie jak pies na brzegu chodnika. Ju my
znajdziemy sposb, eby ci pochowa, choby w skrzynce na mieci... Widziaa przecie,
jak Chabela ten dom zostawia i kt u Marii la China78 znalaza, bo mylaa, e tamta si ni
zaopiekuje, i tylko sobie przypomnij, jak miaa
n Maria la China w Meksyku w potocznym znaczeniu chlno oznacza czowieka o
kdzierzawych wosach. Jezusa wy-jania, e chodzi tym razem o Chink z Chin".
215
mier! Jeli Chabel pochowaem, chocia ju tutaj nie mieszkaa, to co dopiero ciebie, co
dalej do tego domu naleysz!
Przez cay dzie o Chabeli mylaam. Chabela bya moj koleank z fabryki i te mieszkaa
na ulicy Daniela Ruiza. Kiedy dostaa takich boleci jak ja, z zapalenia otrzewnej, jej
przyjacika Maria la Chi-na, co bya Chink z Chin, kazaa jej cae mieszkanie oprni i do
niej si przenie, e si ni zajmie. Chabela wszystko z pokoju zabraa, a ta przyjacika
waciwie j zabia, bo godem j zamorzy-a. Ani jej nie leczya, ani do adnego doktora jej
nie zaprowadzia, nic koo niej nie robia, nawet si nie zatroszczya, eby jej da co do
zjedzenia, i kiedy przyszy na ni najgorsze ble, Chabela caa si przykurczya, bo nie moga
wytrzyma. Jak przyszli po ni sanitariusze, to musieli j rozcign, zanim j na nosze
pooyli... Ani jednej sukienki na pochwek jej La China nie zostawia; e po co, e ju jej
suknie niepotrzebne. My wszystkie, comy si z nieboszczk przyjaniy, zebraymy
pienidze, eby j z prosektorium wycign. Kupiymy trumn, bo nam jej nie chcieli
wyda, jeeli trumny nie przyniesiemy. Ale bya naga. Tomy j tam ubray, jakemy mogy.
Jedna jej daa halk, druga sukni, nawet si taka znalaza, co jej naszyjnik zaoya i
kolczyki...
Nie chciaymy, eby jej autosj robili, bo je tam cae na kawaki siekaj. Z blu ciao miaa
w sicach, o, takie sine koa jej si porobiy. W komisariacie osiemdziesit pesos daymy
doktorowi, eby si z sdzi podzieli. A pniej nue po probie chodzi, eby na pogrzeb
uzbiera.
Na moim ku jeszcze ten tumok lea, co w nim ubrania zawizaam, bo don Lucero nic z
pokoju nie zabra. Pniej dopiero, jak wyzdrowiaam, kumple z fabryki mnie zapytali:

No i co si ze wink stao? Chcemy jej da je, ale nie moemy jej znale.

A bo j podarowaam.

I wyja wszystko ze rodka?


Nie. 216
Zaczli podlicza, bo to oni wanie uwzili si, eby mi t wink karmi, i na wycigi
pesety wrzucali, ile kto mia drobnych, i tak j tuczyli. Trzysta pesos ju w niej byo. A to
bya prawdziwa winia, taka sama jak te biae, co je srebrzystym proszkiem obsypuj.
Waciciel domu tumok z ubraniem mi odnis, tak jak go zostawiam, wszyscy oddali mi te
rzeczy, co je rozdzieliam, ale winka wrcia pusta. Zapytaam seor Lol:

A gdzie to, co miaa w rodku?

Nic nie miaa, pusta bya...

A to dopiero nowina, bardzo dzikuj za wiadomo...

Co wicej mogam jej powiedzie? Skoro wszystko rozdaam, bo tak mi ta choroba zmysy
pomieszaa, to si na tym obowia. Mnie si zdaje, e jakby miaa sumienie, toby mi
powiedziaa: Przecie pani si te centavos przydadz w chorobie..." Ale ani grosza mi nie
oddaa. Sowa ju wicej nie powiedziaam. W takiej niemocy byam, e daam za wygran.
Kiedy si cierpi za modu, to czowiek uszy po sobie kadzie, pokornieje. Teraz jak choruj, to
drzwi od pokoju na zasuw zamykam.
Manuelowi Robachicos wicej pienidzy nie dawaam; nawet na te jego zgangrenowane nogi.
Na nic mu si jego knowania nie zday, ostatecznie nie mg mi krzywdy zrobi. Uprzedzi
mnie mj opiekun: Wrci do ciebie i twoim kumotrem zostanie, bo ze skruch bdzie ci o
przebaczenie prosi. Urazy do niego nie chowaj... Musisz si na to kumoterstwo zgodzi".
I faktycznie. Po trzech miesicach przyszed do mnie i mwi:

Co pani porabia, tehuanita?

A nic. Siedz sobie.

Przyszedem z pozdrowieniem i chc prosi, eby pani zapomniaa o tych

nieporozumieniach, co byy midzy nami...

Nic mi pan nie zrobi i nie musi mnie pan przeprasza. Za co? Ja si nie czuj
obraona.

Tak, tehuanita, obraziem pani i dlatego bardzo prosz, eby mi pani wybaczya...

Dobrze, niech si pan nie przejmuje...

Milcza przez chwil, a pniej doda:

Chciaem te prosi, eby pani dla mojego witego Cyrusa bogosawiestwo

wyjednaa.
Ten wity by calutki czarny.

Dobrze, czemu nie. Niech mi go pan tylko przyniesie.

Domyliam si ju, e potrzebne mu byo to kumoterstwo przez witego Cyrusa, eby si
poczu wolny od winy. Zaniosam witego do kocioa, eby mi go pobogosawili, oddaam
mu i tak ju zostao. Kumotrami bylimy. Ale mona powiedzie, e na rozkaz mojego
opiekuna. Jeli o mnie chodzi, jestem bardzo zawzita. Jak mi kto dokucza, to za to paci. I z
procentem, bo w nienawici jestem lichwiark.
XIX W jednej aptece w Cuauhtemotzin poznaam doktora Rafaela Moreno. Mieszka na ulicy
San Antonio Abad ze swoj on. Maa to bya apteka. On tam lekarstwa wydawa, ale eby
sobie dorobi, musia chodzi do Szpitala. Poszam raz do tej apteki po proszki
przeciwblowe doktora Bella i zaprzyjani si ze mn. Ciemny by doktor Moreno,
chudziutki, w biaym fartuchu jak wszyscy doktorzy. O smej rano szed do Szpitala, bo tam
robota si zaczynaa o wp do dziewitej, a po poudniu w rodzinach leczy. Sposobna mu si
wydaam czy z innego powodu, grunt, e zachciao mu si, ebym za pielgniark do Szpitala
Morelos posza:

Nie spodobaaby ci si taka praca? Po prawdzie do gustu ci nie przypadnie, bo trzeba i

zobaczy, i pomaca. Ale koniec kocem jeli ci zaprowadz i nauczysz si, to tam na stae
zostaniesz... Przy mnie si wyuczysz.

Czemu nie. Tak, pjd.


Dobrze, ale ci uprzedzam, e tam s tylko zepsute kobiety...

A mnie co to obchodzi! O prac mi si rozchodzi. Wszystko mi jedno, czy s dobre,

czy zepsute... Tak, pjd.
Wybraam si do Alamedy. Wchodzi si tam tu przy kociele witego Antoniego, tego
witego, co si do niego kobiety o mczyzn modl. Idzie si a do koca ogrdka i zaraz
s te drzwi. Jeszcze to na- 218
ley do Szpitala Morelos, ale mwi, e teraz si nazywa Kobiecy Szpital, dla tych kobiet, co
tylko na chwil ma sobie bior. Sil je tam przyprowadzaj, bo tajniaki je api, potem je
sprawdzaj na ulicy Tolsa, gdzie jest Kontrola Sanitarna, i chore kieruj do szpitala. Tajniaki
robi obawy w nocy, na ulicach San Juan de Letran, 5 Maja i 16 Wrzenia, gdzie pracuj
rogwki, lafiryndy, co po ulicach si wcz, wabiki, co mczyzn zaczepiaj, zdziry ju
ykowate, leciwe.

Chod, chopczyku, moe ci owek zatempe-rowa?

Wpadaj w rce agentom z Sanitarki i ci je zabieraj. A inne chcc nie chcc musz co osiem
dni na kontrol przychodzi, bo maj swoje legitymacje, i tam na Tolsa jedn za drug badaj.
Te co si po ulicach wcz, bardzo si pilnuj i po sieniach si chowaj, ale te je wyapi
prdzej czy pniej i wsadz do samochodu.
Najpierw tam byam salow i na wiele rzeczy si napatrzyam, a doktor Moreno mi objania:

Patrz, to jest taka choroba, a to inna... Prdko, przytrzymaj wa od irygatora.

Pokazywa mi rne kobiece choroby; choruj, bo mio uprawiaj, a pniej rozdzielaj te
choroby midzy chopw, co po kurwach chodz: tryper zwyky i z opuchlizn, rne rodzaje
szankrw, jedne twarde, drugie mikkie, syfilis pierwszego okresu a do pitego, wysypki,
upawy biae i cignce. A jeszcze do tego rne yjtka, paskie wszy, co na nie mwi
mendoweszki", co u wszystkich si lgn i bardzo je trudno z fadw w pachwinie wyuska,
raczej si skr zedrze ni te mendoweszki od ona odklei. W tamtych czasach duo si
zuywao kalo-melu w proszku i maci onierskiej.
Ze dwa miesice tam chodziam. Czsto jak wracaam do domu, takie miaam mdoci, e nie
mogam je.

Och, gdyby inne kobiety widziay to wszystko, na co ja patrz, to sowo daj, eby si
tak atwo z chopami nie zadaway...!
Chocia myam rce i wod kolosk oblewaam, zdawao mi si, e je cigle czu... Z jednej
chorej cieka jaka zielona ropa, doktor mi powiedzia, e 219
ma te upawy i dlatego skrzepy z niej wychodz, krwi poctkowane. Podmywaam j
wod z per-manganatem, potem smarowaam jodyn i tampon jej do rodka wkadaam: taka
dua wata z nikt-riolem i gliceryn. Nastpnego dnia tampon wyjmowaam i znowu jej
gboko wtykaam po podmyciu i opatrunku. I tak jej Wtykaam i wyjmowaam, pki nie
wyzdrowiaa i moga znowu i na ulic. Inna peno miaa wrzodw i cay d brzucha to bya
jedna czerwona plama, czerwona jak ogie. Duo chorych miao tak sam infekcj. Doktor
Moreno lapisem je leczy. Najpierw je dobrze umy, a pniej im ten piekielny lapis
przykada. Tak na niego mwiy, bo by poczony z drutem Od wiata. Tej kobiecie, o
ktrej mowa, koniuszek tego lapisu dookoa przykada, eby wypali wszystko, co zgnie. A
ona krzyczaa, bo ten lapis ywe, czyste ciao po sobie zostawia. Rzucao ni w gr i w d,
do przodu i do tyu, jakby fale ni ciskay. Pniej jej przykada jodoform, eby umierzy
bl, mydem i permanganatem ca t pian zdejmowa i dla wysuszenia posypywa jakimi
proszkami, co strasznie mierdziay, albo proskiem arystolowym.

Okropnie cuchnie!

Jeszcze krzyneczk, uspokj si!

Troch tylko niech mi pan nasypie.

Jeszcze dziebko, ju ci powiedziaem.

Wieczorem szykowaam litr wody z cytryn, eby

j na ros wystawi. I nazajutrz piy na czczo t wod z cytryn prosto z rosy. Czasem
choroba na tyek im przechodzia i doktor bardzo ostronie je tam lapisem ku; wrzask
podnosiy, ale musiay wszystko znosi, bo w przeciwnym razie kart wpisow im oddawali.
Tylko w porze opatrunkw z nimi rozmawiaam. Wchodziam i je pytaam:

Juecie si umyy?
Dawaam im ciep wod i szy do azienki, eby utytane na stole si nie kady. To wtedy
jeszcze raz je myam cieplejsz wod gotowan z mydem. Brzytw szykowaam, eby je
doktor mg ogoli, i nogi im do gry podnosi, a mnie podziw bra, e jeszcze mogy si
doktorowi Moreno kobiety podoba, bo by straszny babiarz.
220

Oj dochtorku! Oj dochtorku! Nie, dochtorku! Ju nie, dochtorku!

A on klapsa im dawa.

Niedugo bdziesz zdrowa, prdko wyzdrowiejesz!

Po pracy od knajpy do knajpy chodziam, eby robaka zala. Doprawdy biedni ci mczyni,
bardzo mi ich al. W cigu dnia doktora nie odstpowaam, a on mwi do mnie, bo dobry by
z niego czowiek:

Chod tutaj, no chod, eby zobaczya, eby dobrze si prowadzia i eby si nie
daa nabiera poetom... Nue, chod i patrz, jak wygldaj takie, co si ajdacz!
Kadego dnia mielimy komplet. Nie moglimy miejsca nastarczy i cigle jeszcze kobiety na
ko czekay. Czasem na ziemi je kadlimy, koo oglnej sali, co na Alamed wychodzia.
Oddzielna sala bya dla kobiet, co byy ciarne. Rodziy i po paru dniach marsz na ulic.
Mw te kobiety nie miay. Dlatego z ulicy przychodziy i szy na ulic. Biedne byy
wszystkie; uliczne kobiety, co tanio kosztuj i daj si za tyle, ile im zechc zapaci. Do
tych, co byy w oglnej sali, przychodzili przyjaciele i przyjaciki. Przyjaciele nie wchodzili
do rodka, ale kady przynosi to owoce, to jedzenie i w drzwiach chopak od nich te rzeczy
odbiera i rozdawa: ko 12!", ko 23!", ko 41", a one pod materac choway
swoje wzeki, eby im kto nie ukrad. Przyjacikom wolno byo je odwiedza w czwartki i
niedziele. eby prdko do zdrowia przyszy, tomy im dawali w szpitalu zup, gotowane
miso, fasol, kaw z mlekiem i chleb.
Pewnego dnia przyszo kilka kobiet, co mwiy, e s nauczycielkami z Ministerstwa
Owiaty, i kilku chopakw, te belfrw. Duo salowych pozapisywali i w tym zamieszaniu
mnie te wcignli. Wszystkie po rwni nas na licie umiecili, eby nam lekcje dawa.
Spodziewaam si, e poka nam litery, cyfry czy co takiego, a oni tylko nas zaczli pyta,
ile jest drzew w Alamedzie i jak si ta skra nazywa, co to j kaczki maj midzy palcami,
same banialuki i nic z czytania.
221
Jakemy robot skoczyy w Szpitalu, w stowce nas zbierali. Tam sadzali nas na awkach i
robili nam egzamin. Duo z nas bzdury odpowiadao, bomy nic nie wiedziay. eby si ze
mnie nie miali, od razu im si sztorcem postawiam. Jeli teraz jestem zapalczywa, to wtedy
byam jeszcze gorsza. Powiedziaam do belferki, chudej baby z kokiem, w czarnej sukni
prawie do ziemi:

Nie, ja si w takie wygupy nie bawi. Tylko mi na tym zaley, eby mi pani litery
pokazaa i liczy mnie nauczya. Jeli pani nie moe, to niech z nas pani wariata nie struga.
Bardzo wam dzikuj, ale psa w nos pocaujcie. Nie do mnie taka mowa!
Nauczycielka powiedziaa, e jestem bardzo ordynarna.

A niech sobie bd ordynarna, a pani za to jest bardzo gupia, bo o same gupstwa nas
pani pyta, bez sensu. Niech mnie pani nauczy, jak si litery nazywaj, i jeli pniej nie
odpowiem, to susznie mnie pani objedzie, ale o literach pani ze mn nie mwi, tylko mnie...
o kaczki pyta... Nie! Jak nas pani czyta nauczy, to si przyoymy. Jeli nie, niech pani sobie
lepiej innego zajcia poszuka; z tego tutaj adnego poytku nie bdzie, bo ze mn pani rady
sobie nie da.


Posuchaj, nie bd taka nieznona, postaraj si. No, powiedz mi, ile drzew jest w
Alamedzie?

Skoro je pani policzya, to bardzo prosz o ten rachunek, bo ja chodz w t i wewt,

do Alamedy i z powrotem, ale powiedzie nie potrafi. Nie mam czasu, eby drzewa liczy.
Jeli si pani chce, to niech je pani porachuje!
Moe sobie pani wyobrazi, o takie rzeczy pyta... Jeli tak je teraz uczy Ministerstwo
Owiaty, to do luftu taka szkoa...
Zebrali si wtedy belfrowie i nauczycielki, jak usyszeli, e zaczam im w oczy prawd
wygarnia. Ju si miarka przebraa. Jeli si nie zabierzecie, eby mnie uczy, i to zaraz, w
te pdy, to mnie ze swojej listy moecie wykreli. ycia na loterii nie wygraam, ebym je
miaa traci na to pieprzenie w bambus, za waszym askawym pozwoleniem. Fora ze dwora!
222
Ci nauczyciele i nauczycielki chcieli si z nami zabawi, bomy byy dorose. Kto wie, moe
to jaka nowa metoda uczenia, ale ja ich na serio nie braam. A jak si nazywaj
siedmiokolorowe ptaszki? A jak si te ryby nazywaj, co pod wod yj? Przecie ryby, no
nie? A te kwiaty, co wedug nich jedne s samice, a drugie samce? Powiedziaam im: Nie,
nie ze mn ta zabawa, nie bd wowi cyckw szuka. Takim sposobem na tym si ta nauka
dla analfabetw skoczya. I poszam sobie z tego Szpitala dla zgniek, bo po pierwsze bardzo
mao mi pacili, a w dodatku ci nauczyciele si przyptali, co tylko nas chcieli na dudka
wystrychn swoimi egzaminami niby z biologii porwnawczej i do diaba ich posaam. Do
adnej szkoy wicej nie poszam. Olica ze mnie zostaa, ale mi z tym dobrze. Lepiej w olej
skrze chodzi ni mie siano w gowie.
Wrciam do Netzahualcyotl i znowu wtedy Antonia Pereza zobaczyam. Ze dwa lata
przeszy, odkd z nim nie mwiam. Chory by, i to bardzo ciko, a eby jego mama i ona
bo si oeni nie mogy si domyli, nie chcia i do szpitala. Sam sobie wat
przykada i zdejmowa. Opowiedzieli mi jego kumple, e mu si zwierztko zepsuo. Sama
si przekonaam, bo go podgldaam przez szyby balkonu. Codziennie na obiad przyjeda,
ale Bogu tylko wiadomo, jak mg nieborak pracowa, skoro jak wysiada z wozu, to si cay
zatacza, zanim nogi na ziemi postawi. Co zrobi! Tak cierpia pokut za to, e si ze mn
posprzecza. Bylimy na tacach i jedna z jego przyjaciek mi go zabraa. Nawet ten kawaek
dotaczylimy do koca i slimy do bufetu w salonie, a tu podchodzi tamta, staje przede mn
i mwi:

A mnie si wanie Antonio podoba, wic ci go zabior.

Pocigna go ze sob i do mnie si odwraca:

Poprbuj si ze mn, jak masz ochot.

Nie miaam po co si z ni mocowa. Powiedziaam sobie: Jego sprawa!"
Wzia go pod rami i zabraa. Dobra pomylaam niech im pjdzie na zdrowie i niech
sobie uywaj. Mam ich w nosie".
Wiedziaam dobrze, e Antonio ma narzeczon, 223
alemy si bardzo szanowali i zawszemy razem chodzili, to tu, to tam, bez adnej obrazy:

Pjdziemy potaczy?

Idziemy.

Chodmy tam a tam.

Chodmy.
Wszdziemy chodzili, ale nic takiego nie mwilimy midzy sob, to znaczy nic takiego, co
si wrd przyjaci nie godzi. Ona mu si napraszaa, to nie mg jej odpowiedzie: nie
mog. Pewno, e mg, chop by z niego jak si patrzy, a ona mu to przy ludziach mwia. I
przez to zachorowa, bo si mskim honorem uj. Maria bya chora, od niej samej si
dowiedziaam. Jak to midzy przyjacikami. Zaczepialska bya i paplaa jak papuga, wszyscy

to wiedzieli. Nazywalimy j: wintuszka" albo Maria wiski ryjek", bo takie miaa

wysunite usta. Ju wtedy miaa twarde szankry, te najgorsze.
Wyobra sobie, e mnie strasznie swdzi to, co mi si zrobio.
Ale e z tego ya, e z rnymi chopami z ulicy si zadawaa, a zakochaa si w tym
chopaku, to go sobie zabraa i zatrzymaa przy sobie. Antonio przesta do mnie chodzi, bo
jak mi si zdaje, wstyd mu byo i przykro, e mnie sam w knajpie zostawi i musiaam za
piwo zapaci. Pniej zo mnie wzia. Nie mogam mu powiedzie:

Odczep si od niej.
Nawet eby go przed szankrem ochroni. Gdyby mnie co z nim czyo, tobym j za eb
wzia i mord bym jej skua. Ale tylko by moim przyjacielem. Gdybym mu powiedziaa:
uwaaj, bo ci zarazi, jeszcze by pomyla, e z zazdroci to robi. Nie wiem dlaczego, ale
sowa nie mogam z siebie wydusi.
Pniej mi powiedzieli jego koledzy:

Jest bardzo chory.

A co na to poradz? Sam si tak urzdzi.

Nie rozmawialimy ze sob. Widywaam go, bomy na ulicy Netzahualcyotl mieszkali, ja
pod 16, a Antonio pod 11. Oczywicie przez balkon wygldaam. Wiedziaam, o ktrej
godzinie na obiad przyjeda, i ledwo si zjawia, od razu poznawaam, e coraz z nim gorzej.
To si zamknam w pokoju, umys
wytyam i poprosiam mojego opiekuna, eby go wyleczy.

Nie, zostaw go, niech pocierpi odpowiedzia.

Ale przecie jego rodzina nic nie zawinia. Biedacy. Nic nie wiedz, a on bardzo si
mczy... Widz, jak cierpi.

Dobrze, trzech miesicy mi trzeba, eby go wyleczy...

Ojej, nie, nie, w trzy miesice zabierze go sobie ta, co ju na niego zby szczerzy...

Aha! Chcesz, eby byo prdzej?

Jeli pan taki askawy, to jak najprdzej...

No dobrze, to za miesic...

Nie, jeszcze prdzej, jeszcze prdzej, bardzo prosz...

I tak nalegaam, tak go bagaam, e mi do pitnastu dni termin skrci.
I tak oto dzie za dniem licz, bo po prawdzie bardzo Antonia Pereza lubiam, nie ma co
ukrywa. Codziennie wychodziam na balkon, eby go zobaczy, jak przyjedzie: Wcale mi
go nie lecz". Traciam nadziej, kiedy patrzyam, jak z wozu wysiada, bo od tej gorcej
benzyny, od warkotu silnika jeszcze wikszego zapalenia dostawa i ju nie mg samochodu
prowadzi. Woaam do moich spirytualnych braci

Ojej, zmiujcie si, wyleczcie mi go jak najprdzej!

Przyszed pitnasty dzie i nie widziaam, eby z domu wyszed. Powiedziaam sobie: Nie
wyleczyli mi go". I poczekaam na jego kolegw:

Powiedzcie mi, gdzie jest Antonio? Co si z nim stao? Jak si czuje?

Ojej! Teraz to ju z nim strasznie le. Po ksidza posali.

W te pdy do pokoju poleciaam, medium upiam i woam mojego opiekuna:

Nie wyleczylicie mi go... Bardzo jest chory...

Tak. Musi ciko chorowa... Nie martw si. Jutro zdrw si obudzi!
Szesnastego dnia go zobaczyam, jak szed do roboty. Po powrocie wysiad z samochodu
rany i zadowolony, bardzo dobrze mu nogi chodziy. O tych moich machinacjach nic nie
wiedzia. Dopiero wtedy 225
15 Poniatowska
zrozumia, jak mu si mj opiekun w postaci ksidza w sutannie ukaza i kaza mu o
przebaczenie mnie prosi za to, e mnie przy kontuarze w Salonie Taca do wiatru wystawi z
rachunkiem za piwo. Powiedzia mu mj opiekun:

 Tak si tej kobiecie odpacasz za to wszystko, co dla ciebie zrobia... Za to wanie

zadalimy ci ca t pokut.
Antonio poszed pod numer 16 i na mnie zagwizda, bomy si nawet umieli gwizdaniem
porozumiewa. Wyszam do niego i powiedzia mi, e znowu chce si do Bractwa
Spirytualnego zbliy i ebymy razem poszli. Antonio ze mn si nie oeni, bo nie bylimy
z tej samej sfery. Przyzwoity by i bardziej ode mnie wyksztacony. No to w jaki sposb? Ju
mu dla niego rodzina i siostry kobiet z wyszej sfery wyszykoway. Nie pracowaa. O mnie
wiedzieli, e jestem biedn robotnic fabryczn, e tylko bym taczya, e lubi si bawi i
nie byo im to w smak. Byam jaka byam i amen. Lubiam taczy i on te lubi; do zabawy
byam skora i on tak samo, wiedzieli jego bracia, e zdrowo sobie z Antoniem popijaam. Ale
seority im si zachciao! Seority, ni mniej, ni wicej! No to zyg zyg marchewka!
XX Do lokalu na Netzahualcyotl przychodzili mj kumoter Jos G. Snchez i jego ona
Maria, eby potaczy i popi, i bardzomy si zaprzyjanili. Bywaa tam te Guadalupe
Escobar, co razem ze mn bya w Beln, zamna za bratem Josego G. Sancheza. Wszyscy
czworo byli z Konnej andarmerii. W Tampico pocigiem jedzili, pniej na platformie
kolejowej za pocigiem. Wiele szyn zjedzili, rne strony poznali, przerne. Opowiadali o
niegach i o wybrzeu, o powodziach, o rdach podziemnych, o chachalacas79, o polach
pokrytych agawami, o gajach opuncjowych, o moczarach i o cezal-piniach w chodniejszym
klimacie. Jak to opowiadali, to mi si zdawao, e kurz mi oczy zasypa, cay ten kurz z
Deefu, i e ju pora na wie ucieka.
" Chachalaca aztecka onomatopeiczna nazwa ptaka podobnego do kuropatwy. Majowie
wierzyli, e pojawienie si stada chachalacas zapowiadao deszcz.
A e mi si od strzelaniny dusza raduje, tomy sobie opowiadali, jak kule wiszcz. Bardzo
si w kulach miuj, bo liczna jest ich muzyka. Pierwsze strzay dobrze si syszy, ale
gstego ognia ju nie sycha. Tylko wida, jak si dym ciele, chmurki dymu, co si w
rnych miejscach podnosz. Led-wom sobie przypomniaa, zaraz mnie braa chtka na
rewolucj. Dlatego im zapowiedziaam, e jakby mieli z Meksyku wyjecha, niech mnie
zawiadomi, to z nimi pjd na pierwsz lepsz ruchawk. Miaam ochot daleko od
Meksyku si powasa.
Wyruszy Pierwszy Szwadron Konnej andarmerii z koszar w Paredo i my, kobiety,
poszymy z nimi. Pojecha mj kumoter, pojechaa jego ona Maria, moja przyjacika
Guadalupe Escobar i ju nas nie ma! Jakeby inaczej, skoro o to chodzio, eby kule leciay,
to i nas nie mogo zabrakn. Poszam i znowu ktrego dnia pjd, gdzie nowa awantura
wybuchnie, byle tylko kule paday, jak najwicej kul, to i ja si na tak loteri pisz.
Rozprawa z cristeros80 to bya strzelanina co si zowie. Gsto kule paday. A po drzewach
tylko si wisielcy hutali. Jak przyszo co do czego, to mao si ksiy pokazao. Tylko ci
durni Indianie w dup
" Cristeros od 1920 zacz si w Meksyku opr kleru i katolikw przeciwko Konstytucji
1917, ktra powanie ograniczya dziaalno Kocioa (zakaz prowadzenia szk, zakaz
wszelkiej dziaalnoci politycznej, noszenia strojw kapaskich poza miejscami kultu etc.).
Za rzdw Obregona zorganizowaa si partyzantka katolickich chopw (192024). W 1925
powstay organizacje katolickie w miastach: Unin popular i Narodowa Liga Obrony Swobd
Religijnych, ktre wezway katolikw do zbrojnego powstania. Prezydent Plutarco Elias
Calles (192428) podj szereg antyklerykalnych posuni; w odpowiedzi 31 lipca 1926 kler
ogosi strajk generalny" polegajcy na zamkniciu wszystkich kociow. Katolicy
odpowiedzieli zbrojnym powstaniem, ktre rozpoczo si w stanie Zacatecas i stopniowo
objo poudniowo-zachodni cz kraju. By to ruch chopw, pod hasem Viva Christo
Rey...": Niech yje Chrystus Krl i Matka Boska Guadalupaska". Powstacy zostali
przezwani cristeros. W szczytowym momencie ruch obj 50 000 chopw. Wadze kocielne
potpiy powstanie: brao w nim udzia kilkudziesiciu wiejskich proboszczw, z ktrych

wikszo zgina. W 1929 tymczasowy prezydent Portes Gil doprowadzi do porozumienia z

episkopatem, kocioy zostay ponownie otwarte, ale represje trway przez duszy czas. W
1934 wybucho drugie powstanie cristeros, o duo mniejszym zasigu. Walka przeciwko
cristeros prowadzona bya brutalnie i bezwzgldnie.
dostawali, jak zrobili powstanie, eby Panienki Gua-dalupaskiej broni. A przed czym miay
te ofermy broni tej Matki Boskiej, co jej tam za szkem dobrze pilnuj? Niech yje Chrystus
Krl", krzyczeli. A tu kula za kul. Kul wystrzelisz i kula ci trafi. A ksia swoj czekolad
z biszkoptami popijali i witych stroili. A tamci sami ruchawk podnieli. Dlatego rzd ich
do ciupy powsadza. I rozwala wszystkich buntownikw i tych, co ich z broni w rku zapa.
Samych chopw, w apciach na nogach, wygodniaych, co wszystko rabowali, ale owszem,
znak krzya przy tym robili, Ave Maria Niepokalana", Bez grzechu poczta" takie byo
ich powitanie i ich haso. Nigdy tam sutanny nie widziaam. Samych chopw prosto od
puga, co nawet celowa nie umieli, a rce jeszcze mieli ziemi umazane. Ale mwi, e
chodzili tam ksia, eby ludzi podburza, tabernakulum, hostii i ampuek z winem strzegli i
przy okazji bogosawiestwa te rozdzielali. Pniej wrcilimy do Meksyku jako proci
onierze. Skoczya si Konna andarmeria i znowu si znalazam w Netzahualcyotl, gdzie
mnie dona Adelina przyja z otwartymi ramionami.

Ju wrcia?

A wrciam.
Rada bya, bo mnie potrzebowaa. Do tych kobiet naleaa, co same niczego z ziemi nie
podnios. Jak jej co upado, to mwia:

Zostaw, jutro podnios.

Nie byo na ni lekarstwa. Taki miaa charakter. Zawsze tylko po niej sprztaam.
Rzdowi chodzili w Meksyku po domach i patrzyli, kto ma witych, a kto nie. Ale na co si
wierzcym zdaa ta bigoteria, eby si witymi chwali? A im wicej ich przeladowali, tym
bardziej si zacinali w uporze. Wtedy wanie ksia zaczli si po cewilnemu ubiera.
Spodnie woyli. Tote ja nie wierz, eby to byli prawdziwi ksia, chyba ludzi nabieraj.
Dawniej wiedziao si, ktrzy s ksia, a ktrzy zakonnicy. Ale wtedy, eby ich caymi
stadami nie powybierali, chronili si po prywatnych domach. A ci, co ich stron trzymali,
chodzili mi- 228
dzy ludmi i mwili, gdzie si bdzie msza odprawia. Po ulicy szli i patrzyli, czy kto na
katolika wyglda, to mu wtedy ostronie szeptali do ucha:
W domu takiej to pod takim numerem bdzie msza. I do komunii si bdzie przystpowa.
Ryzykowali na caego, ale e wikszo Meksyka-nw to katolicy, wic wielu ich suchao. Ja
ju ksiom nie wierz, bo im si z bliska przyjrzaam. Pki msz odprawiaj, to jeszcze, bo
w tym momencie speniaj swoj misj, ale po skoczonej mszy ju w nich tylko mczyzn z
krwi i koci widz, takich jak wszyscy inni na ulicy, z wszystkimi swoimi wadami, albo i
wicej wad maj, bo gd na kobiety ich drczy. Kiedy odprawiaj msz, to zapominaj o
caym wiecie, o babkach i o jeszcze gorszych pokusach, bo im si udaje dusz od ciaa
oddzieli. Ale po naboestwie tacy sami z nich mczyni jak wszyscy, i eby chocia byli
tacy sami, bo poniektry takie rzeczy wyprawia, e szkoda sw. Dlatego kiedy Benito
Juarez81 wrci do Oaxaca, ju w wojskowym mundurze, jako dowdca, co ma ca wadz
w swoich rkach, pierwsze co zrobi, to klasztory oprni. Dobrze wiedzia, ktrdy ksia
wchodz i wychodz. Ten ksidz, co go wychowa, zabiera go co wieczr do klasztoru, wic
wszystkie ich chody zna. Dopilnowa, eby ostatni z ksiy do rodka wszed, i jak ju si
wszyscy zebrali, to pi razy zastuka, tak jak si wystukuje kurwa twoja
81 Benito Jurez (18061872) urodzony w stanie Oaxaca, syn Indian Zapotekw,
osierocony we wczesnym dziecistwie, Benito Jurez wychowywany by przez
franciszkanina Antonia Salanueva; umieszczony w seminarium duchownym odrzuci wkrtce
przygotowania do stanu kapaskiego, ukoficzy prawo, zosta deputowanym, pniej

gubernatorem stanu Oaxaca; przewodzi ruchowi liberaw przeciwko dyktaturze Santa Anny
i po jego obaleniu zosta ministrem spraw zagranicznych, pniej prezesem Sdu
Najwyszego i prezydentem Republiki. Nie uzna cesarstwa" Maksymiliana Habsburga i
utworzy rzd w pnocnej czci kraju. Po wycofaniu armii francuskiej przez Napoleona III i
egzekucji cesarza Maksymiliana zosta wybrany prezydentem w 1867. Umar 18 lipca po
ponownym wyborze na prezydenta. Jurez jest autorem Praw Reformy, ktre przeprowadzaj
rozdzia Kocioa od pastwa i konfiskat (bez odszkodowania) dbr kocielnych, zamknicie
klasztorw, upastwowienie cmentarzy, luby cywilne etc.
ma, bo mu to jeszcze w dziecistwie pokazali. Ten ksidz, co go nauczy czyta i je miso
(bo przedtem Benito tylko zielenin jad, jajkiem nawet nie kraszon), nigdy sobie nie
wyobraa, e to indiaskie chopi chytrzejsze si okae, niby pozory na to wskazyway, i
e z wszystkiego soibie spraw zdaje. Nie bez kozery sta si jednym z najgorszych wrogw
ksiy. Gdyby nie umar, ani jedna sutanna nie zostaaby w Meksyku. Kiedy zastuka,
wszyscy po sobie spojrzeli, czy kogo nie brakuje, ale nikogo nie brakowao, wic na wszelki
wypadek powiedzieli do najmodszego, co by najbardziej pokorny:

No to id otworzy, bo wedle naszego klucza stukaj...

eby jakim trafem nie mg wej jaki obuziak, co by im od skurwysynw nawymyla.
Otworzy braciszek i wszed Benito Juarez z ca swoj wit, i tych ksiy na gorcym
uczynku przyapa. I jazda do wizienia. Zakonnice na dwr wyrzuci. Pniej kaza
dziedzice klasztorne przekopa, bo jak by jeszcze may, to widzia, e brzuchate chodziy i z
dnia na dzie spuchlizna im znikaa. A e nie by gupi, wic sobie myla:

No i gdzie si te malestwa podziay, bo nigdzie ich nie widz? Przecie wszystkie nie
mogy poroni.
I jak tam pokopali, to znaleli peno malutkich czaszek i kosteczek dziecicych, jeszcze
miciutkich. A czym miay by zakonnice, jak nie ksiymi kochankami? Jake mogy przez
tyle lat same si do ka ka? I tak Benito Juarez sposb znalaz, eby ludziom oczy
otworzy. A jak kto sam ich nie chcia otworzy, to mu je si otwiera. Wszystkich ksiy i
wszystkie zakonnice zgromadzi i im powiedzia, e nie dopuci, eby nard oszukiwali,
niech si poeni midzy sob i przestan bajki opowiada. A e oni chcieli dalej po swojemu
y, wic ich zacz przeladowa, cay majtek im odebra, domy i skarby. A ile oni
dziewczyn w swoich konfesjonaach zmarnowali! A to ci troszk wyspowiadam, a to ci
troszk pomacam, i tak je obapuj, a pniej do sypialni, jakby im je kto na talerzu poda,
albo do zakrystii, eby byo prdzej. Dlatego ich nie znosz. Tu w miecie, w Deefie, nawet w
gazetach ich 230
sprawki opisali. W samej Villi82 jakie trzydzieci lat temu zrobili wykopy i cay cmentarz
znaleli z umar-lakami jak jagnitka wieo urodzone.
Jeszcze bardziej zakonnic nie znosz, nawet jeli dziecka w brzuchu nie nosz. Napatrzyam
si na nie, wic im mog w oczy powiedzie: crkami Ewy jestecie, wic skoczcie z wasz
obud, przestacie niewinitka udawa i rbcie, co macie robi, ale jawnie, w biay dzie. A
w dodatku ksia i zakonnice, tfu, jedni drugim kiecki podnosz. Bo bywaj takie kobiety, co
za czarnymi spdnicami przepadaj i za ksiym zapachem. Sama widziaam. Syszaam, jak
zbami zgrzytaj. Gdyby nie, tobym tak nie pomstowaa. Nie dbam o to, e si w piekle
smay bd, ale co prawda, to prawda. Wszyscy ksia do syta si najadaj, maj swoje
kobiety i tucz si jak szczury w spiarni. Dawniej wrd zakonnic sobie kochanek szukali.
Teraz nie pozwalaj, eby si zakonnice z ksimi gziy, ale kiedy je w klasztorach zamykali,
to wszyscy razem si ajdaczyli, bo to niby one Crki Marii, a oni Synowie Jzefa. A to si
nie godzi. Podle nard oszukiwali. Nie wierz, eby si wrd nich dobrzy znaleli. Nie
wierz w to. To moja jedyna wada, e nie wierz. Ani nie ma dobrych mczyzn, ani kobiet.
Wszyscymy li na tym wiecie. Zepsute nasienie chop w sobie nosi. I powiedzia Pan, nasz
Stwrca: Spal ich jak owo przeklte drzewo figowe".

W Netzahualcyotl zastaam mam doi Adeliny, Reginit, co przyjechaa z Guadalajary z

dwojgiem dzieci: Luis i Tomaszem.
Reginita bardzo lubia pogaduszki i jakemy tak sobie rozmawiay i rozmawiay, zacza mnie
na spytki bra, a w kocu pokrewiestwa si ze mn doszukaa i stano na tym, e niby
jestem jej wnuczk.

Ale jakim cudem, dona Reginita?

Tak, tak, tak. Ja jestem z Oaxaca i ty jeste z Oaxaca... Mw do mnie babciu".

" W samej Villi chodzi o Villa de Guadalupe Hidalgo, miasteczko pooone u stp gry
Tepeyac, gdzie mieci si synna bazylika Matki Boskiej Guadalupaskiej (patrz przypis 55).
231

Jak to?

A tak to. Ty jeste crk Palancaresw i Her-nandezw.

Nie wiem, czego si we mnie dopatrzya ani skd si dowiedziaa, e si Palancares
nazywam, bo nigdy jej nie mogam wybada, i moe tylko dlatego, e pochodz z Oaxaca, za
swoj krewniaczk mnie uznaa. Zacza mi opowiada jak cudaczn histori i sobie
pomylaam:
Dobrze, skoro si mnie nie wstydzi, e jestem biedna, to tylko sobie na moj wdziczno
zasuya".
Uprzedziam j:

Ja jestem bardzo biedna, dona Reginita...

I ja taka byam, tak samo... Tylko ty, nikt wicej? Jak po moim pierwszym mu
owdowiaam, zostaam sama z czteroletni dziewczynk Adelin. Mieszkaam w
Guadalajarze, bo mnie tam mj m zawiz, ale po jego mierci sama byam, biedna,
opuszczona z moim malestwem. I wiesz, z czego yam? Harowaam, eby troch wgla i
drewna sprzeda, jak mogam, byle tylko si utrzyma... Ale wida przy tej biedzie nie byam
taka brzydka, skoro doktor Sainz zacz ze mn chodzi.

Doktor?

A tak, doktor, wyobra sobie, doktor Sainz. Swojej mamie doktor Sainz powiedzia, e
jeli mu nie pozwoli ze mn y jak naley, to marnie skoczy. Ale mu mama odpowiedziaa:
Wol ci na marach widzie ni z t indiask wglark". To wtedy doktor w pijastwo
wpad. Jak by trzewy, to mwi swojej matce, e ja jestem jedyn kobiet, co go moe na
dobr drog wyprowadzi. Ale jak wiat wiatem, zawsze byy midzy ludmi podziay i
pycha, co si do innych nie chce zniy, wic chociaby si biedni i bogatsi pokochali, musz
zby zacisn. Tylko mnie doktor Sainz ze sob zabiera, jak na kracu Jalisco na wie jecha
chorych leczy i lekarstwa im przepisywa. Mwi do mnie:

Jedmy. atwiej si tam bdziemy spotyka ni w Guadalajarze...

To pierwsza pojad...

Tak, ja ci zaraz dogoni.

Od tej chwili jakemy si zaczli razem trzyma, tomy si pokochali. I mieszkalimy tam w
jakiej 232
gospodzie, przez ten czas kiedy on w ranczeriach83 i po wioskach chorych bada. Po polach,
gdzie ju kukurydz spalili, pieszomy szli i nikt si za nami nie obejrza. Pki doktor Sainz
by ze mn, cakiem si uspokaja i o swoim naogu zapomina. Wchodzi do domw, eby
mier przepdzi, i nauczy mnie lekarstwa przepisywa, pokazywa mi w ksikach, jak si
zioa stosuje, a e ja te umiaam czyta i wszystko w pamici mi zostawao, wic bardzo
dobrze medycyn pojmowaam.
Dwoje dzieci mi si urodzio: Luisa i Tomasz... Kiedy do Guadalajary wraca, znowu w
pijastwo popada z tego alu, e mu matka na oenek nie pozwalaa i nie mg dzieci
zgodnie z prawem za swoje uzna. Tylko wnuczta do babki chodziy, ja nigdy. Doktor
wszystkie pienidze przepuci i kiedy z przepicia kona w domu swoich rodzicw,

powiedziaam do Luisy, mojej starszej crki: Id prdko do babki i powiedz, eby szklank
wina twojemu tacie na ppku postawia". Przez ppek doktor to wino wypi i zacz si poci.
Ppek cae wino wyssa. Wrcia dziewczynka i mwi do mnie:

Ju wszystko wypi.

To powiedz twojej babce, eby wicej wina kupia i eby mu znowu przez ppek pi
daa, bo twj tata nie umar, ywy jest twj tata.
Ale e mi do domu wej nie pozwolili, nie mogam mu drugiej szklanki wina do gry dnem
do ppka przyoy, tak jak si baki stawia. Jeli si ich na czas opatrzy, wino im przez
ppek wlewajc, albo posadzi si ich na pmisku z ubitymi jajami, to wracaj do ycia,
choby ju byli cakiem martwi, bo do kiszek im ten pokarm przenika. We wszystkich
szpitalach powinni o tym wiedzie i we wszystkich Ligach, co maj pijakw ratowa; tak jak
mwi, tamtdy ma w nich lekarstwo wchodzi, bo jeli im przez usta dawa, to mona sobie
wyobrazi, ile czasu przejdzie, zanim dojdzie, gdzie powinno. Przepici na umr wszystko
maj zatkane i odek ju im nie pracuje, ale jak im si szklank wina do gry dnem do
ppka przyoy, wszystko wypij, yk za ykiem.
" Ranczera osada zoona z kilku gospodarstw.
233
Dosy si Reginita nacierpiaa, a co dopiero, jak umar doktor. Nikt si nie zaopiekowa ani
ni, ani jej dziemi. Ledwo Adelina zacza si swoim rozumem rzdzi, zaraz j opucia i
pojechaa do stolicy, a Reginicie tak tam byo le w tej Guadalajarze, e przyjechaa, eby u
Adeliny ktem mieszka.
Kiedy wrcia Adelina z tamtych stron ze swoim pukownikiem, ju si jej matka
sprowadzia, wic nie byo rady, przecie nie moga jej powiedzie: Idcie sobie, bo tutaj
zawadzacie". A matka bardzo bya zmaltretowana: Pomog ci, Adelino, bielizn ci wypior,
mieszkanie posprztam, bd ci nacieraa herbat z kwiatw arniki, zobaczysz..."
Od tego czasu do tych dwch sistr zaczam mwi: Moja ciotka Adelina i moja ciotka
Luisa..." Zastanowiam si i pomylaam: To moje przeznaczenie; Bg nie chce, ebym
adnego oparcia nie miaa, eby nie mia si kto o mnie zatroszczy; jego to tajemna rka,
zamiast mnie na drug stron zaprowadzi, tu mnie przywioda, gdzie wprawdzie bliskich
krewnych nie mam, ale chocia dalekich..."
Jak si tylko babka Reginita dowiedziaa, e mnie do mamra wsadzili, zaraz leciaa do mnie.
Kiedy nareszcie po rozum do gowy przyjdziesz? Kiedy si opamitasz? Pomiarkuj si,
kobieto! Nie rozumiesz, e juem bliska mierci i pniej nikt si o ciebie nie zatroszczy?
Bdziesz miaa fors, to ci co przynios, ale jak nie, nikt ci wody nie poda. Nikt si za tob
nie obejrzy! A mnie ju bliej do tamtego wiata ni do tego!
I faktycznie teraz jak sama jestem, kto do mnie przyjdzie? Nikogo nie mam, eby o mnie
pamita. Nikt mi nie zosta prcz umarych.
Doa Adelina nie lubia Luisy ani Tomasza, bo byli ciemni, i nigdy ich za swoje rodzestwo
nie uznaa, chobym jej do gowy kada, e to dzieci jej matki.
Och, nie! Dlaczego miaabym ich lubi? Przecie to Indianie.
Tomasz i Luisa byli podobni do Indian, bo jak zrozumiaam, doktor Sainz duo mia w sobie
krwi guadalupaskiej. Adelina bya crk innego mczyzny, wic po nim niad cer wzia.
234
Luisa si zmiarkowaa, e j ma w pogardzie.

Taka z ciebie chojraczka, co? No to do twojej budy pracowa nie pjd.

Kady tutaj musi do roboty stan, eby na jedzenie zarobi. A jak ci harwka
niemia, to wynocha std!
Krtko mwic, na ulic j wyrzucia. To wtedy Luisa posza do Chiczykw, eby w
kawiarni stoliki obsugiwa, i tam poznaa jednego Japoczyka i z nim si pokumaa. Ten
Japoczyk to by dobry facet, ale Luisa bya nierwna. Zdradzaa go. Nie wiem, co si w niej

tak bardzo mczyznom podobao. Chuda bya, kocista, ale ni std, ni zowd usta
wykrzywiaa, jakby jej spuchy, a mczyni ogldali si za ni. Japoczyk j nawet w
luksusie trzyma, ale ona tylko hulanki miaa w gowie. A w dodatku przewanie sama
zostawaa, bo on po caej Republice jedzi. Na kiermaszach trzyma stoy do gry: do ruletki,
do gry w koci, ocas84 i loterii. Grub fors zarabia, jak zgarn to wszystko, gdzie si
kulka zatrzymaa". Za rewolucji carransistw by wojskowym i pewnie std mu si wzia
chtka do wczgi, i dlatego rce go wierzbiy. Zawsze si wczy to tu, to tam, a Luisa z
rk do rk przechodzia. Dwie creczki miaa z oczkami jak szparki. Wcale o nie nie dbaa.
Jak rano wychodzia, mwia tylko:

Tu wam zostawiam te oczka jak szparki w skarbonce.

Pniej si dowiedziaam, e Podrzutek" na ni mwili, albo Podrzut", bo bya bezwstydna,
jakby si nie chowaa u matki. Taka bya cherlawa jak suszona ryba. Zawsze z umieszkiem
si przymila-a:

Nie ma pani zapaek?

Pniej babka wypakiwaa przede mn swoje ale:

Nie chod ju do tej budy, nie obsuguj stolikw. Musisz mi pomc wyprowadzi si z
tego domu... Widzisz przecie, e nie dbaj o mnie te kobiety i strasznie mi dokuczaj...
Dzieci pacz z godu i nie mog sobie z nimi poradzi...
Poszam pomaga Reginie. Wyzyskiwaa mnie ta
* Ocas rodzaj gry towarzyskiej, w ktrej gra si kostkami liczbowymi i przesuwa si
pionki na tablicy zoonej z 63 kwadratw. Co dziewity kwadrat przedstawia dzik g
oca.
rodzina, ale tak bywa w yciu. Adelina ptaa si ze swoim wojskowym, a Luisa z tymi,
ktrych sobie w kawiarni przygadaa. Skurwiy si obie i tylko wypatryway, z kim by
jeszcze... Ja karmiam dziewczynki i kpaam je, ciepej wody nabieraam do tykwy i je
oblewaam.
Adelina knajp zlikwidowaa, bo ju tylko chciaa swojemu wojskowemu dogadza. Samotny
by i jej powiedzia, e mu nie odpowiada, eby si takimi rzeczami zajmowaa, e j chce
mie w swoim domu i eby zrobia koniec z tym baaganem. To si tam wszyscy rozgocili:
babka, wuj Tomasz, ciotka Adelina, dziewczynki Luisy, a czasem si i ten wojskowy
pokazywa i haasowa swoimi butami.
Wychowywaam crki Luisy, ale na raty, a nie ciurkiem, bo nie przestao mnie do draki
cign i jak mi dawali znak:

Do Colimy teraz jedziemy... Ju do cristeros przychodz bro im bogosawi...

Mwi, e tym razem armat ze sob zabierzemy.
To ja z nimi. Ani do onierzy na stae nie przystaam, ani nie siedziaam cigle w domu. Za
jednym z tych powrotw mwi do mnie Adelina:

Suchaj, Jezuso, policjant od miesicy z komornym zalega i nie chce paci. Odkd
wyjechaa, strasznie si rozzuchwali.
Mnie wzyway na pomoc, bo wiedziay, e tylko ja potrafi je obroni, same byy tchrzem
podszyte. Od wczesnej modoci skora byam do bitki i mczyni zby sobie na mnie amali.
Owszem, przyznaj, e trafiaj si te odwani, ale ja prawie zawsze ze strachliwymi miaam
do czynienia. Taka ju stara jestem, a jeszcze sobie mczyzna ze mn nie poradzi.
Zaraz zeszam i mwi do tej tortillery:

Powiedziaa mi senora Adelina, e nie chcielicie komornego zapaci i ecie si u

niej po uszy zaduyli.

A nie, nie mielimy, tomy nie pacili.

Czego nie macie, to ochoty do pacenia, bo senor swoj pensj dostaje. On glina, a
pani tortillera i miaoby wam nie starczy...

Sowo daj, mamy due obowizki.


Nie uwierz, eby pani m darmo dla Rzdu 236
Federalnego pracowa, a pani znowu nic na tych tortillach nie zarabiaa. A co z pienidzmi
pani robi, jeli wolno zapyta?

Ano skadam je, eby jednej zapaci, co by mi przysza pomaga, bo ju si

zmczyam od tego klaskania przy tortillach.

A to dobre sobie! To mamy wam komorne darowa, eby mogy pani rczki
odpocz...

Jak przyjdzie mj m, niech si pani z nim dogada. Mnie zapowiedzia, e zapaci,

kiedy bdzie mg, i ebym skadaa pienidze za te placki.
Bardzo mnie z gry potraktowaa. Bya z takich, co jak maj mw policjantw, to im si
zdaje, e si mog szarogsi, i jak im co w oko wpadnie, zaraz na tym ap kad. Do dzisiaj
andarmi to zodzieje. Jeszcze wiksze z nich obuzy ni ze zodziei, bo nawet karku nie
nadstawiaj i nikt ich do wizienia nie zapakuje, jedni drugich przecie nie posadz. A ludzie,
eby ich tylko za kratki nie zabrali, wszystko policjantom oddadz. Bandyci!
Tortillera swojemu carranclanowi opowiedziaa, e poszam si o pienidze upomnie, i idzie
sobie ten policjant cay rozjuszony, eby si z moj rodzin awanturowa, z babk, z ciotk,
bo myla, e s same. Ojej! Chojrakiem si czu, bo by w mundurze. I na gr przychodzi.
Piekli si okropnie, wic babka do mnie mwi:

Ju tu idzie ten policjant, eby si na nas odegra za to, e jego ona nie chce nam
komornego zapaci.

Dobra, im wczeniej, tym lepiej.

I stanam w drzwiach. Dobrze mu si ze ba kurzyo.

A wy takie owakie!
Gb rozpuci i jak nie zacznie kl!

Sam pan jeste taki owaki. A zreszt ani pana nie znam, ani nie mam z panem o czym
gada. Z pask on si umawiaam, a nie z panem.
A on na mnie rykn:

To pani zabior.

A niech pan tylko sprbuje, jeli pan potrafi.

Chcia mnie pocign, to mu nog podstawiam
i po schodach si stoczy. Na ppitrze si zatrzyma i tam go dopadam, pogryzam go i po
pysku wytrzepaam. Spodnie mu spuciam i za winogrona go zaczam cign. Ale wrzeszcza!
Puciam go w kocu, ale na wszystkie strony go powykrcaam. Ju ptaszek skrzydami nie
mg rusza i tylko o tym marzy, ebym go wolno pucia. Wzi nogi za pas, poami
marynarki si zakry i czapk nam zostawi z numerem i ze wszystkim.

Ogon pod siebie wtuli i zmyka! Ogon pod siebie i w nogi, bo darmo mieszkania
panu nie dam! Wynajam, ale nie po to, ebycie pienidze zabierali. Dalej, zmykaj pan i
przesta si stawia, bo zobaczymy, co si komu naley...
Jeszcze z ulicy do mnie krzykn:

Zaraz zobaczysz, jak ci protok spisz, eby ci std wycign, ciebie i cae twoje
plemi.

A niech mnie pan zabierze, zobaczymy. I niech mi pan duo tych protokow
przyniesie, bo mi papier do klozetu potrzebny.
Babka si przestraszya:

Co ty z nim zrobia? Popatrz tylko, jake narozrabiaa! Teraz to ju ci na pewno do

wizienia wsadzi!

No to co z tego! Wzi w buzi i da nzi.

Na wszelki wypadek pojechaam do Piedad, bo w tym miasteczku sta oddzia, do ktrego
cristeros naleeli, co podobnego! Po prawdzie jeszcze si czuli jak cristeros, ale byli

bandytami, niczym wicej. Raczej chopi to byli, godomory, do wojska zacignici. Ju

nawet nie wiedzieli, z kim trzyma. Mtlik mieli w gowie. Pniej rzd im numery da i
Drugi Puk Artylerii z nich uformowali. Wiedziaam, e w Piedad byli, bo nigdy nie
przestaam onierzy odwiedza. Co chwil do nich chodziam i w Ministerstwie Wojny dali
mi przepustk, ebym moga za nimi pj i do nich doczy. Ze dwadziecia dni na jakiej
rwninie od strony szosy do Puebli czekalimy, a nam na wymarsz zatrbi. Nie chciaam
ju do domu wraca, nie ze strachu przed policjantem, ale dlatego, e mylaam: Ni std, ni
zowd po nocy z koszar wyjd, a ja bd wtedy spaa w moim pokoju!" Z tej rwniny zabrali
nas do Oaxaca, ten nasz Drugi Puk Artylerii. Urwaam si stamtd z se-or markietank z
tego puku.
XXI Oaxaca to po prostu jedno ranczo. Nie mog powiedzie, eby bya warta zachodu.
Brzydkie ranczo. Owszem, swoje zcalo 85 ma i tak jak tutaj jest katedra, tak i tam. Niczego
si w nim dopatrze nie mog, chocia powiadaj, e to adne miasto. Jak kto Boga nie zna, to
przed byle kokiem na klczki upadnie. Ale e ja w rnych stronach bywaam, potrafi
rozrni, i dla mnie to tylko wzgrze, po ktrym si domy wdrapuj jak kozy, co si
kopytami w ziemi zaryy, eby nie spa. Moe teraz ju te wzgrza zwalili i wszystko jest
paskie, ale w tym miejscu, gdzie stoeczne miasto Oaxaca zaoyli, wzgrze tylko byo,
dobre dla durniw. Kto wie, jak teraz wyglda, bo od 1926 go nie widziaam, ale na pewno
nie lepiej, bo w Meksyku miasta s coraz brzydsze. Tamtejsze domy takie same s jak te
lepianki tutaj. A bo jest tu co adnego w tym moim przedpiekle? ciany cae obdrapane,
brudne i stare, drzewa jak achudry, nieruchome, nawet wiatr nimi nie zakoysze. W Oaxaca
te byy drzewa tak jak wszdzie, ale bardzo mao, z powodu posuchy. Waciwie to nawet
nie wiem, bo nie lubiam na ulic wychodzi, wic si nie przygldaam. Na co miaam
patrzy? Do tych ruin86 nigdy nie poszam, mowy nie byo. A zreszt inaczej tam ni w
Meksyku, gdzie czowiek lata z wywieszonym ozorem. Wtedy jak tam byam, nikt si po
ulicach nie wczy. Najpniej o smej wieczorem wszyscy si w swoich domach zbierali,
no to kto moe co o tym ranczo powiedzie? Zamykaam si w swoim pokoju, co go
wynajam. W vecindad mieszkaam, podobnej do tej; tu jeden pokj, tam drugi, dalej jeszcze
jeden, wszystkie w jednym szeregu. Wic e si tam nie wychowaam, ani w nim wielkich
zalet nie widz, ani go nie mog chwali, bo nic we mnie z oaxakanki nie ma.
w zcalo w urbanistyce hiszpaskiej po Konkwicie w kadym miecie znajdowa si
centralny plac, wyposaony w urzdzenia obronne, tzw. zcalo. Obecnie nazwa ta oznacza
centralny plac przed ratuszem i gwnym kocioem.
' W Oaxaca mieszcz si wspaniae zabytki archeologiczne cywilizacji olmeckiej, a pniej
zapoteckiej, gwnie szcztki miasta Monte Alban, gdzie od 1930 prowadzone s badania.
Odkopano tam Grobowiec nr 7" zawierajcy arcydziea przed-kolumbijskiej sztuki
zotniczej. W pobliu odnaleziono ruiny miasta Mitla, pokryte freskami i dekoracyjn
mozaik.
239
W tym Drugim Puku Artylerii onierzami si zajmowaam, ale nigdy nie mieszkaam w
koszarach. Praam im, prasowaam, tortille im robiam jako pomocnica senory markietanki.
Duo miaam przyjaci wrd onierzy i jeszcze ich mam, ale ju do nich nie chodz, bo po
pierwsze stara ju jestem i co do diaba mam z nimi robi? A po drugie nie ma ju
wojskowych. Koniec zrobili z onierzami. Kto wie, ile lat upyno, odkd Drugi Puk
Artylerii do Huasteca Potosina pojecha, i nie wiem, co si z nim stao! Ale gdyby znowu
doszo do jakiej rewolucji i trafiaby si okazja, tobym posza wojowa. Jeszcze mi si
zachciewa takiej wczgi.
Puerto de Cdiz si nazywa jeden sklep, co cay blok zajmowa, gdzie peno byo kawy,
cukru, fasoli. Wszystko tam byo, nawet farby i narzdzia. Tutaj ludzie myl, e byle stragan,
do ktrego wejd, to zaraz jest sklep:


Trzeba mi troch tego albo tamtego...

Nie ma...
Tego nie mona nazwa sklepem. To sklepiki uliczne niby z mieszanymi towarami. Dawniej
na nie stragany" mwili, a teraz sklepami je nazywaj, chocia nie maj co sprzedawa.
Poszam raz do sklepu z seor Santos, markietank, eby jej w sprawunkach pomc, a tu
mnie sklepikarz pyta, skd jestem.

Skd jestem? To niech pan zgadnie, jak pan taki ciekawy.

Niech mi pani za ze nie bierze, ale nie moemy si zmiarkowa, bo nie mwi pani jak
ci ludzie stamtd, z gry.

Az gry, to znaczy skd?

A stamtd, skd jest senora Santitos i ci wszyscy przybysze, co z wojskiem

przyjechali... Z gry, to znaczy stamtd...

A tutaj to znaczy gdzie?

Tutaj to na dole.
Tak sobie z nim artowaam, z tym sklepikarzem, eby si troch rozerwa.

Aha, no to wanie jestem z gry, za paskim pozwoleniem!

Niech pani tak nie mwi, niech pani nie udaje... 240
Tutejsza pani jest, z dou... Niech pani prawd powie, skd pani jest...

No wic po prostu nie wiem, skd pochodz.

Nie, szczera prawda, jak pani rozmawia, to si nie zdaje, eby stamtd z gry, ale
raczej std, bardziej z dou.
W gow zachodziam, jakim cudem pozna, e do nich nale? Tyle ju lat przeyam daleko
od tego stanu. Skd wie?

Prawie pan utrafi, ale z dalszych stron jestem...

I rozemiaam si. Tymczasem wysza ona sklepikarza, o lad si opara i mwi do mnie:

A co pani kosztuje powiedzie, e jest pani oaxakank?

Nie, nie jestem oaxakank.

Ju sama nie wiedziaam, czy byka strzel, jeli powiem, e tak, czy e nie. Z natury bardzo
jestem nieufna, a w dodatku ucieczk si ratowaam przed tym policjantem, co mnie chcia
zaaresztowa. Odwraca si do mnie wtedy senora Santos:

Dlaczego im pani nie powie?

A bo nie. Co ich to obchodzi, skoro to nie ich sprawa?

I rzeczywicie, dlaczego mu tak zaleao, temu sklepikarzowi, ebym bya z dou? Jemu z
tego nic nie przyjdzie i mnie te nie. Koniec kocw nie mam ojczyzny. Jak Wgrzy jestem:
znikd. Meksykank si nie czuj i do Meksykanw si nie przyznaj. Nic tu nikogo nie
obchodzi, tylko wasna wygoda i czysty interes. Gdybym miaa majtek i pienidze, tobym
bya Meksykank, ale e od miecia mniej jestem warta, to niczym nie jestem. mie ze mnie,
taki co go pies obsika i dalej poleci. Wiatr powieje, zdmuchnie go i kwita... mieciem jestem,
bo nie mog by czym innym. Na nic si nigdy nie zdaam. Przez cae ycie taki by ze mnie
mikrob jak i teraz. Kiedy sama zostaam, zamierzaam na swoj ziemi wrci. Lepiej by mi
si yo w Salina Cruz w Tehuantepec i odnalazabym moj macoch, ale przeszy lata i nigdy
nie mogam na podr uzbiera. A tym bardziej teraz. Coraz starsza jestem i coraz mniej
mog, ale tylko o tym marzyam, bo byam w rnych miejscach, ale najbardziej si
nacierpiaam tutaj, w stolicy. Trudno mi si yo. Ale smutna nie jestem, nie. 241
16 Poniatowska
Wprost przeciwnie, jestem wesoa. To wanie jest ycie, trzeba by weso. I ju. yje si.
Byle przez nie przej. Bo przebiec nie mona. O, gdyby tak mona byo biegiem, eby si ta
droga prdzej skoczya! Ale wolno trzeba chodzi, jak Bg przykaza, za ca procesj.
To wtedy sklepikarz znowu zacz:


Wie pani, dlaczego pytamy? Bo tak mi si widzi, jakby byo w pani co podobnego do
jednej rodziny std.

Zaraz, zaraz, niech si pan janiej tumaczy...

Chciaam go podbechta, eby zobaczy, czy puci
farb, ale si wtedy senora Santos wtrcia:

Tak, senor, jest z Oaxaca.

To ju mu wtedy musiaam powiedzie:

No to, senor, jak pan tak nalega, z jednego ranczo pochodz...

A jak si to ranczo nazywa?

Miahuatln...
A on powiada:

To nie ranczo, tylko dzielnica tu w stolicy i znam stamtd jedn rodzin, co si

Palancares nazywaj, ojciec by kierownikiem targu...

A to dopiero! Zna go pan?

Tak mwi sklepikarz a pani?

Nie.
I chcc nie chcc musiaam im si przyzna:

No wic w Miahuatln si urodziam, a moi rodzice to Filip Palancares i Mara

Hernndez.

Zaraz pjd senora Palancaresa powiadomi, don Cleofasa, co jest moim przyjacielem,
e pani jest jego krewniaczk...
Poszed jzyka zasign i nazajutrz mi powiedzia, kiedy przyszam do sklepu:

Tak, to pani krewni. Chc pani pozna. Adres przyniosem...

Kiedy do domu stryja Palancaresa weszam, nikogo przy nim nie byo, adnej kobiety,
nikogo. Wielki to by dom, starodawny, z krugankiem i dziedzicem obstawionym donicami.
W tym kruganku mnie przyj:

Czy to ty jeste Jezusa Palancares?

Tak, senor, to ja. Jestem Jezusa Palancares, crka Filipa Palancares...

Stary gbur by z mojego stryja, taki sam jak ze mnie teraz, redniego wzrostu, ani wysoki, ani
niski, ani tgi, ani chudy, ale ju leciwy, starszy brat taty. Gruby mia gos. Zamiast mi na
powitanie odpowiedzie, wie pani, co mi wygarn?

Ach, skoro jeste z mojej rodziny, w z godzin przychodzisz, bo wszystko

przepado, co si twojemu ojcu naleao! Ci z rzdu wszystko zabrali, jak nastaa rewolucja!

W z godzin? A dlaczego, senor? W adn godzin bym nie przysza. Powiedzia

pan, e mnie chce pozna i dlatego tu jestem, eby pana pozna i eby pan mnie zobaczy...
Jestem crk Filipa Palancares i Marii Hernndez...
Zo mnie wzia. Mylaam, e mnie powita: Dobry wieczr", a ja mu odpowiem Moje
uszanowanie", ale jak zobaczyam, e taki napuszony, to mu odpaliam:

Po aden majtek tutaj nie przyszam, tylko dlatego, e si pan za brata mojego ojca
podaje, ale mi w to trudno uwierzy, jako e mj ojciec nigdy nam o panu nie opowiada!
A on tylko si koysze w fotelu na biegunach. Jeszcze bardziej mnie krew zalaa i mwi:

W biedzie mnie mj ojciec wychowa i dalej biedna jestem, i taka ju zostan a do

mierci. Na co mi spadek? Nawet nie miaabym komu go zostawi...
A on milcza. Pniej troch zagodnia i powiedzia, ebym znowu z wizyt przysza. A ja na
to, e nie mam czasu na wizyty, e musz pracowa i tylko mi na pracy zaley, bo musz si z
niej utrzyma:

Przyszam, bo mnie pan kaza zawoa, ale godomorem nie jestem. Odkd opuci nas
ojciec, zawsze pracowaam, eby na ycie zarobi. Tutaj i gdzie indziej. A e jestem z
onierzami? Pewno e tak, bo mj ojciec w wojsku suy i bardzo onierzy lubi, wic z

nimi chodz. Ale niech pan sobie nie wyobraa, e jestem oniersk dziwk. Co innego z
onierzami w kampanii udzia bra, a co innego ich kompanii szuka.
Tak wic z tej rozmowy jasno wyniko, e moi dziadkowie mieli majtek. Mona rzec, e mi
o nim stryj szczegowo opowiedzia. Z tego gadania, e 243
w z godzin przyszam, dobrze zrozumiaam, e mi si jaki spadek naley, bo inaczej
czego by si tak przestraszy? eby si upomnie, trzeba mie dowody. Bez tego ani rusz. A
e malutka byam, jak z Miahuatlan odeszam, to w jaki sposb dowiod, e pochodz
stamtd? Choby mnie nawet wszyscy po twarzy poznali, e jestem z rodziny Palancaresw,
ani metryki nie miaam, ani niczego. Po twarzy! To si przecie nie liczy... To tak samo jakby
jaki pies by do mnie podobny, no to jest podobny i ju. Pies i ja, jakie to dziwne; dwa psy,
co si za sob uganiaj bez adnego celu i si obwchuj, jakby jeden mwi do drugiego:
suk mi pachniesz. Ale midzy ludmi tylko si papiery licz. A zreszt skoro mj ojciec, co
mia prawo si upomnie, tego nie zrobi, to tym bardziej ja, co wrciam do Oaxaca, jak ju
miaam dwadziecia cztery lata, a do tego czasu nawet pary z ust nie puciam. Gniewem si
uniosam, ale po co si kci o to, czego nigdy nie miaam ani nawet nie znaam? A w kocu
na co mi ziemia? Przecie nie sposb byo tam zosta i ora.
Nawet mnie szklank wody stryj nie poczstowa, tak samo jak jego rodzina, co dopiero
wtedy tam si pokazaa, kiedy zobaczyli, e ju odchodz. Pomylaam sobie:
Co mam do roboty z tymi skurwysynami?"
To ju za pozwoleniem sobie pjd. Przyszam, bo mi pan domu powiedzia, e mnie chce
pozna. Ju mnie pozna i ja go poznaam, i jestemy kwita. Jest pan moim stryjem, to dobrze,
nie jest pan, na jedno wychodzi.
I wicej mu si na oczy nie pokazaam.
Moja babka bya Indiank, a dziadek Francuzem. Wyobraam sobie, e jaki Palancares
zosta w Oaxa-ca, kiedy jako onierz z Francuzami tam przyjecha, i matoem by by, gdyby
do tej Francji wrci, skoro mia si tu z czego utrzyma. Tak sobie przedstawiam, e chyba
dezerterem zosta, a e tam we Francji by peonem, to sobie pomyla: Znajd sobie dobr
ziemi, bo jej tu dosy". A e to by chop na schwa, wic najpierw zacz na spk z innym
wieniakiem jego kawaki gruntu uprawia; tamten mu
ziemi poycza, a ten j obsiewa, a e si na robocie zna, bardziej by obrotny i tamtego
przerobi. Jeden mdry za dziesiciu gupich stoi. Jak przysza sucha pora, twardo si za ork
bra, a swoj on nauczy sery z koziego mleka robi, z opuncji, maso, kwane mleko i kto
wie, co mu jeszcze do gowy przyszo, temu sprytnemu staruszkowi. Rano mwi do swojej
baby:

Ju sobie id, stara... Jeli do wieczora z robot si nie uporasz, marny twj los...
Mj tata opowiada, e duo wtedy ziemi byo do wzicia, a e darmo j dawali, to kto by nie
bra? Jeszcze w 1915 w Deefie po dwa centavos za metr ugory sprzedawali, w stronie
Narvarte. Teraz ca mas pesos kosztuje, ale wtedy jak znalaz. Mwi tata, e z kadego
gruntu w Miahuatln po cetnarze kukurydzy zbierali, a to s dwa kosze po czubek usypane,
po kadej stronie do zwierzcia przytroczone. Wielkie musiay by te pola, eby tyle
kukurydzy daway. A dziadek duo aciatego byda wypasa, takiego co ma biae i czarne aty,
sporo krw i wow... Zawsze dziadek zapowiada:

Zapasy na zim trzeba porobi...

Ziarno przechowywa. Spichlerz zbudowa. Czasem wychodzi i na niebo spoglda:

Widzi mi si, e deszcz spadnie...

I zabiera si do atania dziur w dachu. Wszystko przewidywa, tylko oczy podnosi i rk
osania:

Na zdrow ulew si zanosi... Ju si chmury zbieraj.

Z tego Francuza i z tej Indianki, tutejszej, z mojej ziemi, przyszed na wiat tata. Tata by
biay, mia gsty zarost, na piersiach mu si wosy na krzy ukaday, du mia brod, czarn

jak smoa i krcon, i wosy kdzierzawe, falist czupryn. Mama bya niziutka, a tata bardzo
wysoki, na metr szedziesit; wieczorem siada przy ognisku i zaczyna wspominki o tamtej
ziemi opowiada, a ja piekam tortille i suchaam.
Dawniej byo w zwyczaju, e crki z teciami mieszkay. Ze wszystkich braci aden si,
prcz mego taty, nie oeni i jedyn kobiet w tym domu bya moja mama. Dbaa o mojego
dziadka, je mu dawaa o swojej porze, bielizn mu praa i tak nad 245
nim czuwaa, jakby to by jej wasny ojciec. Czworo nas wtedy wychowywaa, same
malestwa: Petr i Efrena, co byli starsi, i Emiliana, i mnie. Ale wysilaa si, eby smakoyki
dziadkowi przyrzdza, jak mia na co ochot. A on lgn do niej coraz bardziej, a pewnego
dnia zapowiedzia swoim synom, e wszystko w tym domu, ziemia, ziarno na siew, wszystko
do jego crki, to znaczy do mojej matki, naley. No i pewno, e ci nieonaci bracia straszn
zawi do mojego taty poczuli.

Nie! Dlaczego? Przecie te pracujemy. Z jakiej racji ona ma tu by jedyn

wacicielk? Bratowa? Tylko dlatego, e go na socu sadza, eby si ogrza? Jego ju nawet
soce nie ogrzeje. Tylko umrze nasz tata i zaraz j na ulic wyrzucimy!
Tak wic po mierci ich ojca mama nie mogaby si o nic upomnie. Przedstawiam sobie, e
tak moi wujowie myleli, a szczeglnie ten, co mnie tak le przyj.
Kiedy wszyscy przy niwach pracowali, razem mojego tat na si do lasu zaprowadzili i
rzucili si na niego. Mwi do nich tata:

Dlaczego mnie chcecie zabi? Co wam zrobiem? Nie wiem, o co wam chodzi, bracia!

Wszystko sobie zabierasz!

Nie macie prawa ycia mnie pozbawia, bo nic tu mojego nie ma!

Sobie wszystko chcesz zagarn! Dlatego ci zabijemy.

Nie macie co si na mnie piekli, bo zaraz sobie std pjd. Nie dlatego tutaj pracuj,
eby to miaa by moja ziemia... Z chwil jak si oeniem, przestaem do ojca nalee, ale
jeeli mi zazdrocicie, to wam obiecuj, e zmierzch mnie tu jeszcze zastanie, ale wit ju nie.

Ca ziemi chc twojej onie zostawi!

Widzielicie przecie, e przez te wszystkie lata od mojego oenku tylko si tej pary
osw dorobiem. To mj cay kapita: dwa osy rozpodowe. A ile si naharowaem, eby na
nie zarobi!

Twoja Maria pani na gospodarstwie tutaj zostanie!

Nie obchodzi mnie, co ojciec gada. Darujcie mi ycie. Pjd sobie, a wy pniej
prawdy dochodcie. 246
Mama dopiero co z ka si zwleka, czterdzieci dni jeszcze nie mino i nawet jej do
temazcalu87 nie zaprowadzi. Wrci z lasu i jej przykaza:
Zbieraj manatki i ani sowa.
Przyprowadzi swoje osy rozpodowe, co su do pokrywania klaczy, i koszami je objuczy.
Na jednego wsadzi mojego brata Emiliana, a mnie na drugiego. Do tamtego osa mat
przytroczy, par garnkw, eby mama moga w drodze co ugotowa, jakie graty i to
wszystko. Dwoje starszych pieszo szo tak samo jak mama, co niosa niemowl w szal
owinite.
Poprowadzi nas tata przez ca sierr a do Przesmyku Tehuantepec, do tych stron, ktre za
moj ziemi uznaj. Martwe dziecko mama niosa, pkimy nie doszli do Przesmyku i
tamemy go nie pochowali. Nie wiedzielimy nawet, o ktrej godzinie nam zmar. Cuchn
ju biedaczek. Mnie si zdaje, e od soca, od kurzu, z tej udrki, bo taki by jeszcze malutki,
e cakiem zamarz. Tyle tylko poy, a moi wujowie jego mier maj na sumieniu, bo
dziecitko nawet si po urodzeniu przez czterdzieci dni nie odchowao.
Tata przy nasypie kolejowym na Przesmyku pracowa, kiedy przylecia goniec z listem od
jego braci. Chocia go tak nienawidzili, domylili si, e musi by w Tehuantepec, bo po
drugiej stronie s same gry. Opacili posaca, eby go po wszystkich wsiach szuka.

Opowiada, e zaszed a do San Mateo del Mar, okropnie daleko, gdzie nic nie ma, tylko
piachy. Odda mu list i tej samej nocy na koniu obydwaj odjechali. Przyjechali do Miahuatlan
i dziadka zastali w agonii. Z adnym ze swoich braci tata nie rozmawia; po chwili ju
staruszek lea na marach. Nastpnego dnia go pochowali i o wicie tata poegna si na
cmentarzu ze wszystkimi, co tam z nim poszli, i do siebie wrci, nawet nowenny nie
odczeka. Powiedzia mamie, eby sama nowenn odmawiaa za tego czowieka, ktry od
wasnych synw wicej j kocha.
Mnie si zdaje, e dziadek z samego alu umar, bo mojej mamy ju przy nim nie byo. I
bracia wszystko sobie zabrali, jak mi to ten targowy rzdca,
" Temazcal (z azteckiego: tema kpa si i calli dom) tradycyjne parowe anie
indiaskie zbudowane z kamieni.
don Cleofas, da do zrozumienia. Dlatego nic nie chc
0
Palancaresach wiedzie, chocia tak samo si nazywam, ani nie chc, eby o mnie
wiedzieli, pki mnie ta ziemia nosi bdzie.
Po indiasku si bracia Palancares chowali, psubraty wszyscy, a jeden gorszy od drugiego.
Mog powiedzie, bo jednego zdyam jeszcze sobie obejrze. Z pi lat miaam, kiedy ten
stryjek do nas przyszed, po prawdzie straszny brzydal. Przynajmniej dla mnie by brzydki, bo
przyszed w sandaach i biaych portkach. Kapelusz mia z palmowego wkna. Cudaczny mi
si zda, z kocem przez rami przerzuconym, ledwo si na nogach trzyma:
Twoim stryjem jestem, Margarito...
Rozcielili mat i go pooyli. Chory przyszed. Jak mg, tak si do Mixtequilla przywlk,
bo, jak mwi, u mojego ojca chcia umiera, jako e mu chocia szklank wody poda. Ze trzy
czy cztery miesice z nami poby i paskudn mia mier. Teraz na staro w gow zachodz,
co mojemu wujowi zrobili, e si tak o ciany tuk. Kiedy przychodzi na niego ciki atak,
na ziemi si wali i na leco po caym mieszkaniu si toczy, i gow sobie obija. Bogu
tylko wiadomo, co to bya za choroba, e si kad brzuchem do gry i tak peza jak w,
tylko po odwrotnej stronie, przyklejajc grzbiet do podogi. I nawet nie mona go byo
powstrzyma, bo nikomu si dotkn nie pozwala, pki si nie uspokoi i nie przesta
oddycha. Podnosili go tata z mam i kadli na jego plecionk. Tata nam zrobi prycze z
patykw, ale on mia tylko swoj mat. I tak lea zmordowany. Teraz kiedy jestem ju stara i
ze myli mnie nachodz, mwi sobie, e jak krzywd temu biedakowi zrobili; co mu
musieli da jego bracia, eby z tego umar; skrzywdzili go, uszkodzili, eby idiot z niego
zrobi, bielunia mu dali czy jadu jakiego, kto wie. I zawsze si tak trzs; nic a nic nie by do
mojego taty podobny, co zdrowie mia i urod. Bg jeden to moe wiedzie, ale ja nie wierz,
eby mj stryj z wasnej woli gow tak sobie obija! Mama zika mu parzya, co ich Indianie
uywaj, ale ile by tych ziek nie wypi, nie mg zych duchw z siebie wypdzi. Jeszcze
bardziej si rozchorowa
1
umar. Mama wszystkie jego rzeczy spalia, koc, 248
mat, bo kto wie mwia jak mia chorob, ebymy si nie zarazili. Opowiada mi to
wszystko tata wieczorem, jak ju zaszo soce. Powoli cign papierosa skrconego z lici i
mwi do mnie:

Suchaj dobrze, eby to w niepami nie poszo...

W Oaxaca praam i prasowaam bielizn u jednego starszego senora, kapitana Garcii z Puku
Artylerii. Raz mi powiedzia:

Stra mi dzisiaj wypada, a dali mi dwa bilety na walk bykw. Tu ma pani bilet i
drugi dla smarkacza, co z pani pjdzie, eby pani jak gupia sama nie chodzia...
Poniewa kapitan Garca mia by z eskort w tylnej stray, wic przysa mi chopaczka,
syna jednej z onierek, co z wojskiem szy. Jakemy ju po tych bykach wyszli, wysunam
si naprzd i rozmawiaam z chopakiem, i wanie przez park przechodzilimy, a tu dogania
mnie jaki wojskowy, za rami mnie cignie i ku sobie odwraca. I kiedy mnie do siebie

twarz obrci, pistolet mi do odka przyoy, tak oto luf tu do ciaa, o nic mnie nie
pytajc. W tym popiechu zaplta mu si pistolet we frdzle szala. Bg wie, jakim cudem mu
ten pistolet tam utkn, bo go cign z caej siy i kiedy tak si mocowa z tym pistoletem,
nagle na mnie spojrza:

Przepraszam, senora, ja mylaem, e to moja ona!

Co takiego? A za kogo mnie pan bierze, ty kurwie nasienie?

Kiedy strza usyszaam, bo w tym momencie pistolet wypali, to poczuam, e rosn, jakby
mnie kto w gr cign. Za pas od spodni go zapaam i tyle miaam siy, e przez ulic go
wlokam, a si supa na rogu uczepi.

Niech mnie pani zabije, senora, tutaj niech trupem padn, ale dalej nie pjd! I
spuci gow. Nie id dalej, senora, tu niech mnie pani zabije. Nie rusz si std!
A czym go miaam zabi, skoro nic w rkach nie miaam? Za szal mnie cign, eby pistolet
wyplta i kul we mnie wpakowa, ale go za po trzymaam i w mord waliam. Co we
mnie takiego zobaczy, e go strach zdj, bo ebym nie wiem jaka silna bya, nie mogabym go tak wlec i po
pysku pra. Wcale si nie broni, jakby si nie mia, jakby caa energia od niego odesza, rce
opuci, to go tukam z tym wiksz ochot:

Poka panu, jaki powinien by prawdziwy mczyzna!

Kombinowaam, eby go na skraj parku zacign, i gdyby mi si udao w takie miejsce go
zawlec, gdzie by go nikt nie zobaczy, tobym go udusia. Tak sobie mylaam... Ludzie
zaczli si gromadzi, cay tum:

Niech ju go pani zostawi, dosy, na Boga, dosy, przecie ju si podda, to go nie

trzeba bi!

Zostawi albo nie zostawi! Nie wtrcajcie si, bo za siebie nie odpowiadam... Niech
mnie te zabije, ale mu dam nauczk!
Mj chopczyna si przestraszy i polecia do kapitana Garcii. Jeszcze si nad tym facetem
pastwiam, jak przysza eskorta.

Prosz was woa zabierzcie j, bo si nie mog obroni!

Niech go pani zostawi, senora, niech go pani puci! Co pani nie widzi, e ju si
podda?
Kapitan Garca si mnie od niego oderwa i mu powiedzia:

Zazdro pana optaa, to przez to nie bdzie pan do pierwszej lepszej kobiety strzela.
Najpierw si trzeba upewni.

Nie, panie kapitanie, niech pan wybaczy. Bo j za tamt wziem przez tego
chopaka... Moja ona te z takim chopakiem chodzi, w tym samym wieku...
Odwrci si do mnie kapitan Garca:

Do domu zmykaj, biegiem!

Kula, ktra koo mnie przesza, w murze utkwia, co koszary otacza.
Nic mnie nie bolao i nic nie czuam, wic si nie przejmowaam. Dopiero nazajutrz, jak si
ubieraam, zobaczyam, e spodnia koszula, ta co do ciaa przylega, jest przepalona.
Pomacaam si przez t dziur, wszdzie szukam, czy mi si co nie stao, ale widz, e nie,
wic pomylaam: Dziwne to bardzo..." Sama tylko koszula, kaftanik, co si go dawniej
nosio, e- 250
by nieprzyzwoicie nie wyglda, a ten tylko jeden znak mi zosta, przez Boga zesany, ebym
si zastanowia. I zaraz mi do gowy przyszo: Nikt inny, tylko mj opiekun mnie ocali".
Std zrozumiaam, e nie byam sama, e sta przy mnie wiat spirytualny i oni mi ten pistolet
we frdzle uwizali. I gdzie teraz jakie miejsce znajd, eby z nim si skomunikowa?"
Przepytaam ludzi w vecindad i jaka senora mi powiedziaa:

Spirytualne Oratorium? Ojej, nic prostszego! Na takiej to ulicy jest takie miejsce,
gdzie te roboty odprawiaj...

Poszam na targ, kupiam kwiaty i butelk oliwy. Ssiadka do drzwi Oratorium mnie
odprowadzia.

Niech pani zastuka i wejdzie.. Zapyta pani o brata Loreto, bo on jest przewodnikiem w
Oratorium...
Ta senora bya spirytystk, ale tylko mi drog pokazaa. Zapukaam i przyjli mnie ci z
Bractwa. Na moje pozdrowienie wszyscy mi bardzo adnie odpowiedzieli, bo zalenie od
wychowania, jakie od przewodnikw wityni otrzymuj, takie te jest ich zachowanie. I od
razu mwi do mnie jeden z braci:

Jest pani wierzca?

Tak. Pragn mwi z bratem Loreto.

Dobrze, tylko e teraz jest w osobistej komunikacji.

Od pierwszej chwili mi si ta witynia podobaa. Od razu, od razu poczuam i poznaam to
Oratorium. Jeden tam sta lichtarz i trzy wiece si w nim paliy, i jak tylko ten wietlisty
trjkt ujrzaam, przypado mi to miejsce do gustu. Pomylaam sobie: Tak, odpowiedzialnie
to wyglda". Dopiero bya dziesita rano i ju pracowali. Jaki modzian mi si przypatrywa i
zapyta:

Czego sobie pani yczy?

Chc rozmawia z ojcem Manuelem Antoniem Mesmerem.

Chwileczk, jak tylko skoczy si leczenie, powiem bratu Loreto, eby go zechcia
przywoa.
Byam jedn z ostatnich, bo bardzo dugi by ogonek. W Bractwie Spirytualnym nie mwi si
ogonek", tylko acuch". Ustawiymy si po prawej stronie w kwadratowym pokoiku, a
wychodziymy lew stron. Przez powok ludzk brata Loreto pra- 251
cowa tam doktor Charcot. Zagraniczny to by lekarz, nie pamitam, z jakiego narodu, czy z
Niemiec, czy z Francji; chyba raczej z Francji. Swoim jzykiem przemawia. Widziaam tego
doktora Charcot, jak poprzez te indiaskie ciaa, takie jak moje, swoj robot robi i cudownie
pracuje. Pierwszoklanie robi masa spirytualny; bardzo to jest wysoka istota spirytualna.
Bierze takie sobie zwyke ciao jak moje, masuje i tak samo mwi jak za ycia. I ja go
rozumiem, naprawd rozumiem... Doktorem jest i kiedy si objawia, na wszystkie strony
swoich chorych bada i lekarstwa im zapisuje, jakby by ywy. Nie umar i nigdy nie umrze;
ciao jego jest martwe, ale on dalej yje w przestrzeni jak wszystkie duchy. Tote jak go kto
przywoa, nigdy si nie ociga z przyjciem.
Dugo ju tam czekaam, kiedy przemwi do mnie brat Loreto:

Siostro, ktra po raz pierwszy w tym miejscu si stawia, bd pozdrowiona u rda

aski... Siostro, ktr dzi widzimy w tym witym i bogosawionym Oratorium,
pozdrawiam ci w imi Wszechmocnego.
To mu odpowiadam:

Bracie, w to samo imi oddaj ci pozdrowienie.

Zapyta mnie:

Po prywatn porad przychodzisz?

Bracie, pragn jedynie z moj Opiekucz Istot rozmawia.

A jak si twj opiekun nazywa, ebym go przywoa?

Jak o ask ci prosz, eby mi pozwoli ujrze Manuela Antonia Mesmera.

A on powiada:

Ka go poszuka... Bd ufna i czekaj...

Istoty spirytualne po wszystkich stronach si rozchodz; w kadym miejscu czeka na nich
jaka ludzka powoka gotowa na ich przyjcie, eby miosierdzie rozdziela. Jednoczenie
lecz w Chinach, w Londynie i tu, w Meksyku... Poniewa przez powok brata Loreto doktor
Charcot si objawia, wic on sam by taki grzeczny i zawoa Manuela Antonia Mesmera.
Rodakami s i doktor Charcot mi powiedzia, e mj ojciec Mesmer to bardzo czcigodna 252

Istota, to doktor, co leczy chorych, a e pracuje na innym kontynencie, posaca wyl, eby
go odszuka:

Nie bj si, siostro, za kilka minut przyjdzie mj brat spirytualny.

Pniej mnie opuci:

egnam si z tob, siostro, bo od tej chwili zajmie si tob twj opiekun. Winszuj ci,
bo w bardzo dobrych jeste rkach.
I poszed sobie doktor Charcot, powok zostawi i ojej! kiedy tylko przyszed mj wielebny
Mesmer i w tamtym ciele si objawi, dreszcz mnie przej, midzy sercem i plecami go
poczuam. W mig poznaam mojego opiekuna, ledwo tylko wszed, w tej samej chwili jak
powok przenika. Robi to w szczeglny sposb. Czuj go, bo jak przychodzi, rk mi
kadzie na piersiach i tak oto mnie gadzi. Och, dobrze go znam i wiem, jaki jest! Wic mwi
do mnie po swojemu, bo kada Istota na swj sposb przemawia:

W imi Boga Wszechmocnego pozdrawiam ci, siostro...

I ja ci tym samym imieniem odpowiadam, mj ojcze. Przyszam tylko po to, eby ci

bezgraniczn wdziczno wyrazi, bo si wczoraj zmiowa i pomoge mi...

Dziecko, listek nie zadry na drzewie bez boskiej woli. Ju si przed tob przepa
otwieraa, ale e nie taka bya wola Ojca Wiekuistego, nic ci si nie mogo przydarzy.
Dlatego te zdrowa i caa ujdziesz, bo Bg nasz i Pan ma ciebie w asce... Nie bj si, bo
czuwam nad tob, wielka ciy na mnie odpowiedzialno, bo nasz Bg i Pan powierzy mi
ciebie. Nie jeste samotna, choby ci si tak czasem zdawao.

Dobrze, Ojcze... Tak jest, mj Ojcze...

Zdziwiam si bardzo, bo skd mg wiedzie ten
brat Loreto, e kto mnie chcia zabi? W jaki sposb dowiedziaa si ta powoka, przez ktr
Manuel Antonio Mesmer przemawia, skoro mnie nawet nie znaa? To dlatego e Istota
mwia przez ni... On mi take pozwoli zrozumie, e lad ognia na mojej koszuli oznacza
niewidzialn opiek. Nie byam wic bezbronna. I wtedy pojam, e nie pierwszy ju raz
On nade mn czuwa, bo tyle razy Pedro si szykowa, eby mnie zabi, a on nigdy do tego
nie dopuci. I zaczam myle, e mj opiekun od urodzenia mnie osania...
Jak mu ju podzikowaam, wypadao, ebym sobie posza. Ale zawsze miaam zakuty eb i
dlatego nie omieliam si wrci do tej wityni w Oaxaca.
Par dni pniej poszam na targ i znowu si wdaam w awantur. Poaram si z jedn
straganiar. Chciaam sobie zwyczajny biay talerz kupi i pytam, ile kosztuje. A ona mwi,
e peso czy ptora, ju nie pamitam, a w tamtych czasach takie talerze kosztoway
dwadziecia pi centavos, najwyej trzydzieci...

Nie mwi tyle to niewarte... A c to, chiska porcelana?

Nie wiem, dlaczego ni std, ni zowd zacza mi wymyla, e jestem onierk, ebraczk i
tylko mnie sta na gliniane czy cynowe naczynia. Jeszcze jej spokojnie powiedziaam:

Niech si pani liczy ze sowami, bo z pani wiksza ebraczka ni ze mnie, po targach

pani chodzi i ludzi okrada, jeli si daj, a mnie utrzymuje rzd i kapitask pensj mi paci.
Tak wic na baczno stan i obcasami stukn przede mn!

A eby pani nawet generaem bya, to dlatego mam pani moj porcelan darowa jak
biszkopty po trzy za pitaka?

A zodziejka! Pysk zamknij, zanim ci go rozkwasz!

Biedny ten rzd, co na takie kurwy pienidze wydaje! Dziwka batalionowa!

Strasznie mi t obelg dopieka, wic zgarnam stos talerzy i zaczam jej jeden po drugim
na gowie rozbija. Potem na stragan wlazam i na porcelanie i skorupach taniec apaszw
odstawiam. Wziymy si za by. Na kupie czerepw go prawie j zostawiam, jak wity
turecki wygldaa.
Przyszed kierownik targu i obie nas zabra. Jeszcze si w wizieniu dara, ile j te potuczone
talerze kosztuj. A ja si zaciam:


Nie zapac, nie zapac i nie zapac.
254

To w wizieniu pani zostanie.

I zostaam, pki im si nie sprzykrzyo darmo mnie karmi!
XXII Jak mnie wtedy zamknli, onierze z Drugiego Puku Artylerii do Meksyku pojechali,
bo mieli tam wybiera Plutarco Eliasa Callesa88 i wojsko musiao by przy objciu wadzy,
eby niezadowolonych rozumu nauczy. onierze wycignli mnie z wizienia, ale pocig
odjecha, zanim spakowaam manatki. Kiedy przyszam na stacj, powiedzia mi zawiadowca:

Czeka na pani maszynista, ale nie byo rady.

Wrciam wtedy do kasy detalicznej, eby mi dali
przepustk na pocig towarowy, duszy od wielkiego postu. Bg jeden wiedzia, ile czasu
miaa trwa ta podr.
Jeden z mczyzn, co te tam na przepustk czekali, zacz si przede mn przechwala:

Ojej, ja tu przez was marudz, ale jakby ode mnie zaleao, tobym pieszo poszed!

Jak pan pieszo pjdzie, to ja w lad za panem i zobaczymy, kto si pierwszy zaamie!
Tylko niech pan nie ustanie w poowie drogi! Za sowo niech mnie pan wemie i jutro
idziemy. O pitej rano wychodzimy, jeli nie zbytek fatygi.
Szecioro nas byo, comy na pocig nie zdyli: dwie kobiety, dzieciak dwunastoletni, ktry
ze mn na byki poszed w dniu owej strzelaniny, ten m88 Plutarco Elias Calles (18771945) z zawodu nauczyciel i dziennikarz; towarzysz broni
Obregona w ruchu konstytucyjnym Carranzy. By ministrem Przemysu, Handlu i Pracy w
rzdzie Carranzy, pniej wypowiedzia mu walk, popar Obregona w 1920, zosta
ministrem Wojny i Spraw Wewntrznych w jego rzdzie. Obregon wysun jego kandydatur
po swojej kadencji (192024) zgodnie z ustalonym ju wtedy systemem, wedug ktrego
odchodzcy prezydent zapewnia wybr popieranego przez siebie kandydata. Calles by
prezydentem w latach 192428, pniej za, do chwili objcia wadzy przez Cardenasa
(19341940) szar eminencj, dyktujc wszystkie posunicia kolejnym prezydentom. Za
jego rzdw, ktre odznaczay si wrogoci wobec kleru, wybucho powstanie cristeros
(19261929); w 1936 Cardenas zmusi Callesa do opuszczenia kraju. Do Meksyku powrci
on w 1941 i wicej nie miesza si do ycia politycznego. Wydarzenia, o ktrych mwi
Jezusa, rozgrywaj si pod koniec 1924.
czyzna, co mnie sprowokowa, i jeden fircyk cay w pretensjach, z krawacikiem w muszk
zawizanym, co nam nie chcia swojego nazwiska powiedzie, wiersze pisa i by po stronie
Vasconcelosa89. Wszyscy byli z tego samego garnizonu z wyjtkiem tego fircyka i mielimy
do Meksyku si przenie, bo przyszli ju onierze do Oaxaca, eby nas zluzowa.
Wyszlimy o pitej rano i po dwch dniach ju si ten zmczy, co by w pysku mocny. Nie
mg si do marszu zaprawi. Przeszed przez tor, poczeka na pocig towarowy i na gap
pojecha, bo wszyscy mi swoje papiery dali i byam, mona powiedzie, ich szefow. Pniej
wsiad na ciarwk, ale si w drodze popsua i przytaszczyli go poganiacze muw, co si
nad nim zlitowali. Szlimy torem kolejowym albo przez las, eby sobie zakrtw oszczdzi.
W byle jakim miasteczku na dworcu robilimy postj. W Puebli zaczli wszyscy si uala:
Kiszki nam marsza graj". To im powiedziaam, tym kobietom i fircykowi, co ju ledwo
nogami powczyli:
Na nic si nie zda gadanie. Wicej ni poow drogi mamy za sob. Chodmy prosto do
Meksyku.
Kiedymy przyszli do Dystryktu Federalnego, ju onierze Drugiego Puku do Tuyahualco
pojechali i kobiety z dzieciakiem ruszyy za nimi. Fircyk polecia do Vasconcelosa.
Powiedziaam sobie: Ja za nimi nie pjd..." Wiedziaam, e babka jest chora, bo mi tam w
wojsku czytali listy i kapitan Garcia taki by dobry, e na nie odpowiada. Napisali mi, e
policjant si wyprowadzi, ale komornego nie zapaci.

s' Vasconcelos Jos Vasconcelos (18811959), pisarz i polityk meksykaski. W 1910

przystpuje do ruchu Madera. W 1920 zostaje ministrem owiaty w rzdzie Obregona i
organizuje nowatorski system szkolenia ludnoci wiejskiej. Za jego kadencji powstao okoo
tysica szk zwanych Domami Ludu" (Casa del Pueblo), w ktrych rozwijano program
wszechstronnego ksztacenia dzieci (taniec, muzyka, teatr, higiena, podstawy agronomii).
Zastpy wdrownych pedagogw odwiedzay wiejskie szkoy i doksztacay miejscowych
nauczycieli. Jego filozofia, zwalczajca pozytywizm i goszca kulturaln jedno Ameryki
Hiszpaskiej, wywara wielki wpyw na wczesne pokolenie intelektualistw Meksyku i
Ameryki aciskiej. W 1929 zerwa z rzdem, kandydowa na prezydenta przeciwko
oficjalnemu kandydatowi, po ktrego zwycistwie wyjecha na emigracj do Stanw
Zjednoczonych. W latach czterdziestych popiera prawicow opozycj przeciwko rzdowi.
Wiedziaam, e si ta rodzina przeniosa z Trzeciego Zauka Netzahualcyotl na ulic Pino
Suareza 84, gdzie jest teraz wielkie kino: Cin Estrella. Chocia byam daleko, posyaam im
pienidze na komorne i prosiam, eby mi napisali o chorobie babki Regi-nity. Pomylaam:
Zamiast si tak wczy po wiecie, lepiej zostan w Meksyku". I dlatego ju do wojska nie
poszam. Przychodz do Deefu i pierwszy, co mi si na oczy pokaza, to ten sawetny
policjant, co pokj w Netzahualcyotl wynajmowa i przez ktrego musiaam stamtd
ucieka. Na Pino Suareza go spotkaam. Ju tu idzie ten z pieka rodem, ale sama mu drog
zastpi".

Senor, przepraszam za pytanie, ale czy bdzie pan taki grzeczny, eby mi powiedzie,
gdzie jest ulica Pino Suareza?

A tak, wanie na niej stoimy. To ta ulica, ktrej pani szuka.

A ja z gupia frant:

Jak to?

Ano chodzi pani po ulicy Pino Suareza.

Naturalnie, e wiedziaam, ale chciaam si przekona, czy mnie pozna, czy tylko udaje. Do
dzisiaj nie mam pewnoci. Pomylaam: Dobrze ci tak, ty policjancie. Przegrae ze mn...!"
A to dlatego, e w Oaxaca przez ten rok dentysta mi zoty zb wstawi. Tu w rodku mi go
wyszykowa. Jak zobaczyam, e mnie policjant nie pozna, zdjam z zba koron i
wyrzuciam. Nawet prby nie miaa. I poszam do vecindad, do babki Reginity, dziewczynek i
ciotki Luisy.

Jak dobrze, e ju wrcia, bo z tymi ludmi wytrzyma nie mog! Luisa na psy
zesza, chopw tu sprowadza!
Ledwo mnie babka zobaczya, zaraz we mnie szukaa ratunku. Ca histori mi zacza
opowiada. Po robocie w knajpie Luisa przyprowadzaa pijakw, eby dalej z nimi z butelki
cign, i adowaa ich do pokoju, a babka przykuta do ka nie moga si jej sprzeciwi.

Dobra, niech teraz z tymi pijusami przyjdzie,

to zobaczymy! powiedziaam babce.
257
17 Poniatowska
I rzeczywicie przysza wieczorem z ca band pijakw, babami i chopami spod ciemnej
gwiazdy. Sztorcem si postawiam:

Nie! eby nie wiem jaki biedny by ten dom, to nie bdzie pani obuzw tu
przyprowadza. Wasnej matki pani nie uszanuje?

Ho ho! Patrzcie tylko, jaka delikatna od onierzy wrcia!

A tak, bardzo delikatna za pozwoleniem. A ebym nawet bya diabem wcielonym, to

potrafi mieszkanie i osob uszanowa. Lubi taczy, pi i bawi si, z kim mi si podoba,
ale stada pijusw gdzie nie trzeba nie przyprowadz. Widziaa mnie pani, ebym tu z
przyjacimi przychodzia? A wcale mi ich nie brakuje! Na pczki ich mam i innym mog
wypoyczy. A w dodatku dobrze pani wie, e ja komorne tu pac, wic za ten dom
odpowiadam i w tej chwili wszyscy mi si std wynios!

Kto wie, gdzie pniej brewerie wyprawiali, moe w Rio del Consulado. Ale ju do domu
wicej nie wrcili.
Bardzo mi babka podzikowaa:

Ty jedna o mnie pamitasz, bo te kobiety nawet mi szklanki wody nie podadz.

Jej syn Tomasz, niby mj wuj Tomasz, do cna zwariowa. Jak si upi, dom do gry nogami
wywraca. I ta biedna starowinka sama jak ten koek! Jak zobaczyam, e taka ju jest stara i
opuszczona, to postanowiam, e z ni zostan, bdzie co bdzie. I do-brzemy si
nacierpiay, niech Bg broni!

Biedna ta kobieta, do takiego wieku dosza i wcale o ni nie dbaj ci ludzie, co

naprawd s z rodziny!... Bo przecie ja niby te krewniaczk jestem, ale koniec kocem
tylko na przyczepk.
Dalej do niej babciu i babciu mwiam, ale na ostatku matk j nazwaam. Wtedy wanie mi
po-wiedziaa:

Moe chocia ty mnie pochowasz, jak koniec na mnie przyjdzie, bo te kobiety godem
mnie morz i nawet mnie nie odprowadz na cmentarz.
Szeciu miesicy ju nie poya. Kiedy wrciam, jeszcze troch chodzia, a pniej kroku
da nie moga. Czasem i mnie przygadaa, bo tacy si ludzie robi na staro; na wszystko
pomstuj. Wasne dzieci obrzydzenia do niej nabray, jak zobaczyy, e ju jej si na mier zbiera. Nawet si do
niej nie zbliali. Na ajdakw wszyscy wyroli. Obie crki, Adelina i Maria Luisa, przed byle
kim kieck zadzieray, Tomasz moczymorda i wczga, nic wicej. Tylko ja jej musiaam
yk do ust jedzenie podawa, bo nikt nie chcia.

Oj nie, tylko ty taka jeste cierpliwa!

Takim instynktem si kieroway. Kady ma swj
instynkt. Po mojemu jeli czowiek wasnej rodziny nie uszanuje, to tym bardziej obcego.
Tote po mierci babki zaczam manatki zbiera.

Suchajcie powiedziaam do Luisy i Adeli-ny nie mam ju dla kogo duej was
znosi... Niech teraz kady w swoj drog idzie. Ja wszdzie miejsce znajd. To ju sobie
pjd...
Zaszam wtedy do stolarni z Josem Villa Medrano pogada, z tym facetem z Jalisco, co mnie
roboty przy meblach austriackich wyuczy. Leciwy by, z szedziesit lat mia. Na gringa
wyglda, ze swoj bielutk gow i niebieskimi oczyma. Mia take na wasno zakad
fryzjerski i powiedzia mi, e do Guadalajary si przenosi, wic jeli zechc, to mi ten zakad
przekae pod warunkiem, e mu bd do Guadalajary pienidze poczt posyaa. I na tym
stano.

Z tyu jest mieszkanie powiedzia wic moe tam pani spa, jeli si pani
spodoba.
Spory to by zakad, na osiem foteli. Piciu fryzjerw na stae tam pracowao, a trzech
przychodzio tylko w sobot i w niedziel, kiedy byo wicej klientw, eby sobie zarobi. W
samym centrum si mieci, na 5 Lutego pod numerem 113, sie bya od ulicy, wic klientela
bya liczna, bogata i biedna. Wszystkiego po trochu. Podobao im si, jak ich fryzjer strzyg, i
wracali. Zamykalimy o smej wieczorem i chopaki zdawali mi pienidze. Faktycznie tylko
oni tam pracowali. Dawali mi poow z tego, co na nich przypadao; zarabiali mniej wicej po
dwadziecia pesos, a ja z tego dziesi od gowy dostawaam. Takie tanie byo wtedy
strzyenie, e pidziesit centavos podwjna usuga kosztowaa: golenie i strzyenie. Teraz
sze pesos si paci, i to w zakadach drugiej klasy, bo do pierwszej lepiej nawet nie
zaglda. Tote bardzo dobrze teraz fry- 259
zjerzy zarabiaj. Na pocztek podnielimy ceny
0
dziesi centavos: trzydzieci za golenie i trzydzieci za strzyenie. Ale pniej coraz
droej brali

1
doszo do tego, e za strzyenie skr zdzieraj. I moja to wina, bo cen o dziesi
centavos podniosam, eby chopakom na rk pj.
Nic tam nie robiam. Byam wacicielk, wic tylko fors braam. Ci, co byli na stae, mieli
etony odpowiednio do kadej roboty: strzyenia albo golenia; do kadego by osobny kolor.
Jak skoczyli z jednym klientem, to mi mwili:

Podwjna usuga.
I dawaam im dwa etony. A wedle tego, ile kady uzbiera takich etonw jak w kabarecie,
tyle zarobi pienidzy. Ja tylko dyrygowaam:

Wszystko w porzdku?

A tak sobie...

Prdko, chopcy, kto obsuy tego senora, co mu si bardzo spieszy?

Wieczorem narzdzia chowaam: noyce do strzyenia, paski do ostrzenia, brzytwy,
grzebienie, szczotki i inne. Kupowaam alkohol, wod toaletow, mydo do golenia i przede
wszystkim ten puder, co to na policzki go sypi po goleniu. Jak kto prosi o specjalny puder,
to tym pudrem, a jak o talk, to talkiem. Jak mieli upie, to prosili, eby im usun, ale to lipa.
Przykrzyo mi si, bo rzec mona, e jak niewolnica tam siedziaam. Cay dzie musiaam na
klientw baczenie dawa. Z tego, co mi fryzjerzy oddawali, musiaam bra na swoje wydatki,
paci podatek, komorne, wiato i przekazy don Josemu Villa Medrano do Guadalajary
posya.
Kiedy si przeniosam na 5 Lutego, to te dziewuszki z oczami jak szparki przychodziy tam
do mnie. I raz mwi do mnie ta starsza:

Mama powiedziaa, e nas ostrzye...

A ja ostrzyonej nie chc ci widzie... Co, nie moe was mama czesa?

Mwi, e j mczy to czesanie i dlatego nas ostrzye, eby si nam wszy nie zalgy.
Ostrzyga je ciotka Luisa i wicej si nie pokazay. adna do mnie nie wrcia, pewnie si
wsty- 260
dziy. Pniej si dowiedziaam, e je podarowali. Nie brakowao znajomych ssiadw, wic
ich spotkaam na rynku witego ukasza:

Seora Concha dziewczynki zabraa. Nie chce ich pani przygarn?

Nie mam do nich adnego prawa. Jak mnie chc znale, to mog przyj do zakadu
fryzjerskiego i potrafi je obroni. Ale ebym ja miaa do cudzego domu i, eby je zabra,
co to, to nie.
Luisa te Japoneczki praczce Conchy podarowaa, co przez dugi czas praa u nas w domu, na
Netzahual-cyotl, bo e duy tam by ruch, to trzymalimy sub. Opowiadali mi, e bardzo
si dziewczynki nacierpiay u tej kobiety, ale nie poszam po nie. Teraz mnie sumienie gryzie.
Najpierw je luzem puszczaa jak kule bilardowe, a pniej je podarowaa, jakby to byy
szczeniaki. Japoczyk nigdy si nie upomnia, bo by daleko od Meksyku. Pniej Luisa z
nim zerwaa i z jakim wojskowym pojechaa do Tampico. Nie byam przy jej mierci, ale
wiem, e tam zostaa. Dziewczynki ju musz by dorose. Oby im si dobrze wiodo.
Pozbyam si tego zakadu. Powiedziaam chopakom:

Nie chc wicej na wosach interesw robi.

I go sprzedaam. Nie daam sobie gowy zawraca. A w dodatku dosy mi krwi napsuy te
zwizki zawodowe. W swoim czasie naleaam do rnych zwizkw, ale jak si
przekonaam, e wszystko na swoj korzy obracaj, to im powiedziaam:

Sami sobie tacujcie, nie pod moj nog ta muzyka.

Byam w Zwizku Stolarzy, w Zwizku Fryzjerw, w Zwizku Tektury, w jakiej tylko
fabryce pracowaam, to si zapisywaam do zwizku. Nie wiem, czy by wtedy wikszy
baagan, czy co innego, ale jak si w pochodzie na Pierwszego Maja normalnie ustawiaam ze
stolarzami meblowymi, to zaraz mnie do siebie fryzjerzy cignli, eby ich wicej byo, i
robio si zamieszanie. Z jednej grupy mnie wycigali i pchali do drugiej. I jeszcze zaczli

pienidzy si domaga i wtedy przestao mi si to podoba, bo bardzo niewiele si zarabiao i

z tego jeszcze mielimy zwizkowi dawa, to ju za wiele. 261

Nie powiedziaam im mnie jest taki potrzebny, co by mnie utrzymywa, a nie

ebym ja go miaa utrzymywa.
Fajne byo w tamtych czasach ycie robotnicy fabrycznej. Dawniej ledwo wybia pierwsza w
poudnie, szo si do domu na obiad; zup si zjadao, ry, misne danie, ile kto mg. Teraz
nie, ju s inne zwyczaje. Wszystko te draskie zwizki zawodowe rozpieprzyy. Jeli czasem
urzdnik wyjdzie z pracy, to pdzi na ulic, eby do zawinionej taquerii si dosta, co ich
wszdzie peno, i tacos wsuwa, mikrobami faszerowane, na rodku trotuaru, w samym kurzu.
Przez te zwizki kady dosta w ko, i ten co ma, i ten co nie ma. To nie arty! Nawet
czowiekowi nie pomog! Przeciwnie, doszcztnie zrujnuj! I nie jednego czy dwch
zniszcz, ale wszystkich tych, co si nie mog obroni, wszystkich potrzebujcych, co nie
maj innej rady, tylko uszy po sobie pooy. Jeli do zwizku si nie zapisze, pracy mu nie
dadz, co podobnego! No to pasa zaciska, bo mu si do forsy dobieraj, jeli do zwizku
naley: a to skadka na to, a to na tamto. Burdel jednym sowem. A do tego gadk trzymaj:
Towarzyszu, uchwa rady z ubiegego padziernika...", pieprzenie, nic wicej. Ze mn niech
si w towarzyszy nie bawi.
Dawniej przychodzio si do roboty o smej rano i punktualnie si wychodzio o czwartej po
poudniu. To wtedy nowa zmiana zaczynaa do jedenastej wieczorem. O jedenastej ci
koczyli i przychodzili inni. Mogo si przez dwie zmiany pracowa, jeli kto mia dosy siy,
eby wicej zarobi. Teraz ju nie, tylko jedna zmiana zostaa, ranna. Za jednym zamachem z
robot koniec zrobili i z robotnikami. Wic ju nie chciaam wicej tych darmozjadw
utrzymywa i im powiedziaam, tym co na samej grze w zwizkach siedz:

Ju si miarka przebraa, panie sekretarzu spraw wewntrznych i panie sekretarzu od

rezolucji. A pan, panie skarbniku, moe si pan z moj skadk poegna i poszuka sobie
innych czonkw, gupszych ode mnie.
I zoyam im moj rezygnacj.
Jednego dnia spotkaam na ulicy Madalenit Ser-vn.

Ju pani wrcia? mwi do mnie.

A tak, od dawna ju tu jestem...

To od onierzy pani odesza?

Tymczasem tak, ale ju mnie wierzbi, eby znowu z nimi pj... Zakad fryzjerski
zaoyam.

Niech Bg broni!

A teraz mieszkania szukam...

No to dlaczego pani si nie sprowadzi na t uliczk, gdzie mieszkam?

Madalenita bya moj przyjacik, bardzo dobr przyjacik, odkd po fabrykach
pracowaam, ale dobrze j poznaam, dopiero jak si przeniosam na Callejn de los Reyes.
Miaa dwch synw, jednego dwunastoletniego i drugiego szesnastolatka, co pracowa przy
pudekach w tej samej fabryce, gdzie i ja kiedy robiam. Od wielu lat jej nie widziaam.

A bo pojechaam do Cuernavaca, to dlatego. Robota mi si przy butach skoczya, bo

skry coraz mniej, wic na swoj ziemi wrciam. Wszystko sprzedaam...
Madalenita bya cholewkark. Przynosili jej skrojon skr do tej vecindad, gdzie mieszkaa, i
ona cholewki robia. Skadaa cholewk i miaa specjaln maszyn z grubymi igami do
szycia skry. W domu pracowaa, eby synw doglda. Czasem ze trzy tuziny butw w
jeden dzie zeszya. A jeszcze robia obrbek, wszywaa podszewk, bo dawniej si nosio
buty na podszewce, nie jak teraz sam tandet sprzedaj, i potem pit zeszywaa, i cholewka
bya gotowa, eby szewc podeszw dorobi. Solidne to byy buty, co im szwy nie puszczay.

Nikanor si o pani dopytuje...

Nikanor to by jej syn, mj kolega z tamtej fabryki, gdzie pracowaam.


Co takiego?

e Nikanor o pani pyta...

Nie ma po co o mnie pyta. Po kie licho pyta?

Tylko pyta, kiedy pani do nas przyjdzie z wizyt... Mwi do mnie: Jak zobaczysz
Jezus, to powiedz, eby do nas zajrzaa..."
Widzia to kto...
Wynajam pokj w zauku San Antonio Abad, ra- 263
czej na rogu Los Reyes i San Antonio Abad. Do tej vecindad swoje manatki przeniosam i
wtedy poznaam przyjaciki Madalenity: Sar Camacho, moj kum, Wiktori i jej crk,
ma Sar (po Sarze Camacho j nazwali), co te pniej moj kum zostaa. Paciam za
duy pokj z kuchni i ze wszystkim i z pocztku Nikanor do mnie przychodzi i w drzwiach
stawa, eby porozmawia, ale jak si pniej dowiedziaam, e z wojskiem mam i, to go
uprzedziam, e do osiedla La Garza si przenios, bliej onierzy, eby dopilnowa, kiedy
maj wyruszy.

Jeli tutaj zostan, to sobie pjd beze mnie i nawet si nie dowiem, o ktrej godzinie.
Ju mi si to zdarzyo! S w koszarach Chivatito, koo Cha-pultepec, a osiedle La Garza jest
tu tu.
Zblad wtedy ten chopaczek Nikanor i mi powiedzia:

Wyno si, Jezuso, i wicej nie wracaj.

Zostawiam swoje rzeczy pod opiek Madalenity
Servn...
Przez trzy miesice czekaam w osiedlu La Garza, a wyrusz, i w kocu mi dali zna, e id
na Tam-pico i stamtd bd robi wypady do San Luis Potos, San Ciro i Ciudad del Maz.
Szkoda, e teraz ani si takich wypadw nie robi, ani puki w pole nie id, ani wojsko si nie
rusza. Gdyby nie to, znowu bym do wojska posza pracowa. Dawniej byli prawdziwi
onierze, a teraz istne kuky, samochodami tylko rozjedaj i na spacer ich wo. Jad,
wracaj, w samochodach rozparci. To ju nie wojsko! W mundury ich tylko poprzebierali.
Dawniej jak bya kawaleria, to na koniu w dzie i w nocy, jak piechota, to nogami przebieraa
i na plecach wszystko nosia! Teraz ju nie. Nawet kobiet nie maj. Nie daj im wstpu do
koszar. Siedz tam jak w szkole, nawet do mczyzn nie s podobni, na tablicy wypisuj, jak
maj naprzd i, a jak si cofa... W skrzynkach z cementu ich pozamykali, jednych nad
drugimi, co je pobudowali na rwninie, i nawet maj szpital na miejscu, jako e prawie
zawsze choruj z tego lczenia... Chocia maj swoje mieszkania, tylko raz w tygodniu im wychodne wypada, jak sucym.
Nie widzi pani, e sam prezydent jak gdzie pojedzie, to ze sob sztabu nie zabiera? Dawniej
mia swoj gwardi prezydenck, co go eskortowaa, a teraz tego te nie ma, dobrze jeszcze
jak 16 Wrzenia90 na chwil si poka. Jakby teraz do wojny doszo, to ich zamarynuj i z
kociami zjedz na kolacj, na obiad i na podwieczorek i lad po nich nie zostanie, bo do
niczego ju s meksykascy onierze, odkd cigw nie dostaj. Przedstawienia tylko robi.
Nic, tylko lepe naboje! Na spadochronach sobie skacz! Jedni drugich po pyskach pior, bo
nic nie maj do roboty!
Tylko swoje rzeczy Madalenicie Servn powierzyam, zapaciam komorne za trzy miesice
po dwanacie pesos i w drog. Nikomu si nie musz opowiada, wic sobie id i do
widzenia. Prosto przed siebie albo tak drog, ktr sobie sama obior. Taka ju jestem
powsinoga, co nigdzie miejsca nie zagrzeje i byle gdzie gow przytuli.
W Ciudad del Maz, co je teraz Ciudad Valles nazywaj, wisk rzeni zaoyam. Wieprze
kupowaam i najam dwch chopakw, co mi pomagali zarzyna, wod nosi, grza i
wszystko. Ja zabijaam, wiartowaam i oporzdzaam.
Wszystkiego si nauczyam, co tylko mi si nawino. Sprzedawaam miso onierzom i
miastowym; wymieniaam na kukurydz i fasol, bb i woski groch. Wieprzom trzeba noem

w samo serce utra-fi. ap im si zgina i tam gdzie racic wskazuje, w tym wanie miejscu
jest serce i tam im si n wbija. Jak si potrafi dobrze wieprzka zabi, to nawet nie zdy
zakwicze. Ale jeli nie, to lepiej nie mwi, bbenki czowiekowi popkaj. Pedro mnie je
nauczy zabija, jakemy byli na pnocy. Jakem
16 Wrzenia meksykaskie wito narodowe. 16 wrzenia 1810 proboszcz miasteczka
Dolores (obecnie w stanie Hidalgo), ksidz Miguel Hidalgo y Costilla, rozda chopom bro i
wezwa ich do walki o niepodlego pod hasem Niech yje Matka Boska Guadalupaska,
precz ze zym rzdem!" Dzie 16 wrzenia obchodzony Jest niezwykle uroczycie w caym
kraju, w stolicy odbywa si festyn ludowy przed paacem prezydenckim, a o pnocy
prezydent wygasza z balkonu przemwienie do zgromadzonych tumw. 265
si do rzenictwa zabraa, wszystkie narzdzia musiaam kupi, wag, rondle, noe, ciarki.
Na kilogramy surowe miso sprzedawaam i w kotach wysmaaam chicharrn: chrupicy
chicharrn.
Po drodze z San Luis Potos do Ciudad Valles spotkaam dzieciaka. Spore to byo dziecko, z
dziesi lat mia, z tych co si po ulicy wcz. O pitaka mnie prosi.

Na co ci jamuna?

A na jedzenie... Od tylu dni nic nie jadem...

Nie masz mamy?

Nie.

Jeli nikogo nie masz, eby si o ciebie zatroszczy, to wezm ci do siebie.

Nic nie odpowiedzia.

Chcesz by ze mn? Jak syna ci przygarn, ubior ci, kupi ci co trzeba, ale musimy
przy uboju pracowa.

Przy uboju? Dobrze, id z pani...

Zgoda, ale nie dam ci si wasa, jeli bdziesz pod moj opiek...

Dobrze.

No to chod, wemiemy si do roboty.

I w taki sposb go przygarnam. Rufino si ten chopak nazywa. Duy ju by. Taki jak
wszystkie dzieci. Co w nich adnego? Istne utrapienie. Do straganu rzeniczego go wziam.
Kiedy go spotkaam, boso chodzi. Nakarmiam go, ubraam, buty mu kupiam, jakby by
moim synem. Co prawda pienidzy mu nie dawaam, bo wszystko mia, czego mu si
zachciao. Ale chocia mu niczego nie brakowao, zacz kaprysi. Do wczgi si
przyzwyczai, trzy dni tu, trzy dni tam, to ju go zaczo wierzbi. Rufino mia
wczgostwo we krwi. To kto go mg oduczy? A co dopiero ja, przecie zawsze by ze
mnie obieywiat, chocia umiaam pracowa. Rufino to byo dziecko, co go z miejsca na
miejsce co gnao. Tylko taki mg by, jak te bezpaskie psy, co z ulicy na ulic pdz. A
jeli kto si na wczg urodzi, to eby nawet mia rodzicw, nic nie pomoe. W moim
straganie jeden starszy czowiek miso wydawa i pomaga przy ciszej robocie. A ten
chopczyk Rufino nosi wod, chodzi po drzewo i stawia rondel na ogniu.
Wysali cz onierzy do Rancho del Guajolote i chocia macierzysty puk zosta w Ciudad
Valles, ja te tam pojechaam, too w tym oddziale byli wszyscy chopcy, ktrym
sprzedawaam miso, a e brali na kredyt, wic musiaam za nimi chodzi gdzie popado,
eby swoje pienidze od nich wydosta. Dlate-gomy si zabrali do Rancho del Guajolote i
tam kupowaam woy; cielta po osiem czy dziesi miesicy na zabicie. Zaczam
sprzedawa miso, ale le na tym wyszam, bo onierze nie dostawali odu, wic nie mieli
mi z czego paci. Bydo braam na kredyt, pki nie sprzedam. W miar jak z misem
targowaam, to za zwierzta paciam. Ale nie mogam si wykupi. Sprzedaam woy i sobie
powiedziaam: dosy dugw. Nie bd wicej frycowego paci.
W tym Rancho del Guajolote miaam swoich kumotrw z koronacji, bo wiele lat temu Pedro i
ja ukoronowalimy zmarego chopczyka, Refugia Gal-vana. Kiedy przyszam do ranczo,

poprosili mnie ci sami kumotrzy, ebym na pami nieboszczyka dziecko im ochrzcia, co im

si urodzio. Ale wanie wojsko dostao rozkaz wymarszu, wic im powiedziaam, eby
zawieli dziecko do Ciudad del Maz, jeli maj ch, bo ju nie moemy w ranczo chrztu
wyprawi. Zgodzili si i zostalimy podwjnymi kumotrami. W tamtych stronach nie mieli
nikogo z rodziny, sami byli, nie mia kto im towarzyszy, wic powiedziaam: Nie moe
mie dziecko krzywdy, trzeba zrobi zabaw". No i naturalnie fiest mu wyprawiam z mole i
jak si patrzy. Przyszed podpukownik, przyszed genera ze swoim sztabem, wszyscy na
mole przyszli. I w tym momencie pyta mnie ten chopak Rufino:

Gdzie pani noe zostawia?

Przecie wiesz, gdzie si je trzyma odpowiedziaam troch ju zalana. Zalana,

zalana od samego rana.
I dalejmy dokazywali, a o dziewitej rano nastpnego dnia, kiedy jeszcze spaam jak w
puchu, wpada zdyszany jeden z onierzy i woa do mnie:

Niech sobie pani wyobrazi, taki a taki zdezerterowa!

Kto zdezerterowa? 267

Czmychn jeden z onierzy i widzieli go, jak z tym pani chopakiem wia...

Ale jak mg by z moim chopakiem, skoro go po drzewo posaam?

No to po drzewo nie poszed, bo go o wicie z tym onierzem widzieli...

Przecie to ja go widziaam, jak si w pokoju na workach pooy; na wprost mnie

spa!

Moe si i pooy, ale go wypatrzyy ssiadki, jak z noami i jakimi sznurami

wychodzi.
Na sznurze si przez ogrodzenie przerzuci i ten onierz go zdj po drugiej stronie, a pniej
na niego czeka, eby reszt wynis, ale go ssiadki zobaczyy, bo ludzie na wsi wczenie
wstaj, wic ju nie mg wrci po inne rzeczy.
Gdyby mg, toby mi zabra walizk z pienidzmi i wszystko. Przez dwa lata by ten Rufino
ze mn, a pniej si urwa. Dlatego sobie powiedziaam, e wicej nikogo wychowywa nie
bd.
Zy mnie los spotka w Ciudad del Maz, wic pojechaam do San Luis Potos. Wszystkie
wsie oblatywaam, od San Ciro do Ro Verde i Cerritos, eby drog rozpozna, i wracaam do
San Luis Potos, gdzie zostali onierze. Ale zawsze szam z tym uczuciem, e mi si krzywda
staa. Chciaam spotka Rufina, eby mu odpaci piknym za nadobne. A jednego dnia
powiedziaam sobie: Ju mnie tu nie ma!" I postanowiam wrci do Meksyku. Jak przyjdzie
taka godzina, e mwi: Ju sobie id", to klamka zapada, id i ju. I eby nie wiem co,
pruj do przodu.
O dziesitej rano wyszam, w Wielk Sobot. Za te grosze, co mi zostay, nadaam walizk na
ekspres, t walizk, co tu na szafie stoi, gdzie swoje achy trzymam, i z sob j wezm, jak mi
si znowu wczgi zachce, i do plecionego koszyka troch statkw wrzuciam: filianki,
garnuszki, noe, molcajete, puszk po mleku, i na gowie ten koszyk niosam. Biay pies, co
na niego Jamin woali, w drodze mi towarzyszy.
Do onierzy ten Jamin nalea, ale i tak w koszarach zawsze za mn azi. Zosta w p
drogi, bo 268
znalaz jakie zdeche zwierz i jakby nigdy nic przysiad si do niego i zacz je poera.
Myl, e chyba wrci do San Luis Potos, bo jakby chcia, to mnie mg dogoni.
Szam i szam, a dochodziam do jakiej stacji. Jak obliczaam, e jeszcze do nastpnej
dojd, to si nie zatrzymywaam. Tylko piam wod; taco przegryzaam, jak mi ludzie w
drodze dali, i przed siebie. Po dworcach sprzedawaam po trochu swoje rzeczy: najpierw
molcajete, bo ciki, statki, noe, filianki, patelnie i za te pienidze dalej podrowaam.
Zawsze si staraam, eby wieczorem do jakiej stacji kolejowej doj i tam si przespa. Na

pierwszej stacji zobaczya mnie jaka rodzina i mnie zapytali:

Dokd pani idzie?

A do Meksyku...

I tak pani sama idzie?

A tak, sama id.

A dlaczego pocigiem pani nie pojechaa?

Bo nie mam pienidzy.

To niech si pani przy nas poywi!

I mnie nakarmili. Dobrzy s ludzie na wsi. I dalej maszerowaam przez cay dzie bez
wytchnienia. Jeszcze od czasu jak mj ojciec handlem si trudni, tak si przyzwyczaiam: od
wsi do wsi chodzi i swoje osy rozpodowe pogania, i mnie razem z nimi. Sprzedawa trzcin
cukrow, banany do smaenia, brunatny cukier w kawakach, ananasy; kupowa to wszystko
w ranczeriach i po wsiach wymienia na smalec, j i takie rzeczy, ktrych w ranczeriach nie
mieli. Chocia byam jeszcze maa, zawsze mnie ze sob cign, wic przywykam do
chodzenia.
Czerwona chustka na gow za cae okrycie mi suya. Torami szam od trzeciej czy czwartej
nad ranem, eby upau unikn. Kiedy ju soce mocno grzao, siadaam sobie gdzie w
cieniu, eby odpocz, ale tak zawsze kombinowaam, eby koo pitej albo szstej po
poudniu do jakiej stacji doj; pnym wieczorem ju si dalej nie zapuszczaam. Nigdy
sama na rodku ulicy si nie kadam, jak ochap misa. Wchodziam do ktrego domu przy
stacji i pytaam:

Przychodz z takich a takich stron... Nie byli- 269

bycie tacy dobrzy, eby mi pozwoli tu przenocowa, a jutro z samego rana dalej pjd?...
Id tam i tam.
Pozwalali mi wtedy, ebym zostaa w kuchni, przy ognisku. Jeli nie miaam na to, eby od
nich sobie kawy czy cukru kupi, to prosiam, ebym moga sobie co w ich garnku
ugotowa, a czasem sami mi mwili:
Niech si pani nie trudzi, ju my damy pani kolacj.
Tacy s chopi, na pienidze si nie ogldaj. Na pododze w kuchni spaam. Czasem mi mat
poyczali.
Daleko od Meksyku ludzie do pracy wstaj bardzo wczenie, wic i ja staraam si o tej samej
porze wychodzi, koo trzeciej nad ranem. Troch kawy yknam i znowu w drog, pki nie
doszam do jakiej osady. I jeszcze dzisiaj tak mi si marzy, e ktrego dnia, jak poczuj, e
ju le ze mn, e ju nie mam siy do roboty, sprzedam te swoje graty, cae to stare drewno
opyl, i wyjd na szeroki gociniec, gdzie mnie oczy ponios, a tam dojd, gdzie mi Bg
kae umiera.
XXIII Ju do Deefu dochodziam, kiedy mnie zabra darmo autobus Flecha Roja i wtedy si
zgubiam. Na kocowym przystanku zapyta mnie kierowca:

Dokd si pani wybiera?

Mam krewniakw na San Antonio Abad.

Ale zajechaa pani na Merced.

Ju bya dziesita wieczorem, wic pomylaam: Dokd teraz pjd, jak tu taka ciemnica?" I
mwi do kierowcy:

Ktrdy mam i? Jak zajd do San Antonio Abad?

Ju bardzo pno. Niech pani lepiej w hotelu przenocuje...

A jeli drogo kosztuje...

Nie, ju ja z nimi pogadam, eby pani ko za peso dali...

Wprowadzili mnie do pokoiku nad strychem. Za jednego peso. A kierowca nie odchodzi:

A bo to wsplne ko, malutka... 270


Co takiego?

A tak, razem si nam bdzie nio...

Sklam go. Przecie to ja peso zapaciam. Wszed na gr ten facet z hotelu i zacz
krzycze, ebymy si nie kcili na schodach, ebymy do wszystkich diabw poszli, a
kierowca da za wygran. Zdaje mi si, e go ten z hotelu zna, bo jak mu powiedzia: eby
mi si do cholery std wynosi", kierowca posucha.
Obudziam si rano, otworzyam okno i o rety! nic si nie mogam zorientowa. Ze saboci
czy Bg wie z czego, bo tyle czasu godem przymieraam i cae moje poywienie to byo taco,
co mi dawali, albo ta odrobina, na ktr mi pienidzy starczyo, zawsze mi w gowie
szumiao, jak wstawaam rano.
Zeszam na d i zaczam ludzi pyta przed hotelem, ktrdy mam i na San Antonio Abad.
Na wieym powietrzu, jak zaczam mija rne ulice, dopiero poznaam drog, ale nigdy
nie byam taka skoowana jak wtedy na samym pocztku.

Dlaczego pani do nas nie napisaa? Dlaczego nie daa pani znaku? Ju kwit z ekspresu
na pani walizk przysali, a my w gow zachodzimy, e walizka przyjechaa, a pani nie...

A Madalenita Servin?

Ju si wyprowadzia.

Dokd?

Nie powiedziaa.

A moje rzeczy?

Sprzedaa wszystko...

I ten komplet wyplatany, te meble austriackie?

A tak, ten sam i jeszcze dwa stoy i mosine ko. Wszystko sprzedaa. Ale przecie
pani nawet nie pisaa do niej...

I co teraz?

A teraz zostaa pani bez mieszkania.

Tylko si na mnie gapiy, moja kuma Wiktoria, Sara Camacho i maa Sara. A wreszcie mwi
maa Sara:

No to niech przyjdzie do nas spa, prawda, mamo? Jake tak ma zosta sama jak
palec?
W trzy dni po powrocie na San Antonio Abad po- 271
szlam pracy szuka i w pierwszym miejscu, co mi si trafio, na suc si najam, na ulicy
Abrahama Gonzaleza. Wychodne miaam w niedziel od pierwszej w poudnie do pitej rano
w poniedziaek. Wychodziam z potacwki i szam do pracy, migiem do kuchni rozpali
ogie, a potem w ten ogie dmucha i dmucha i uwija si jak mysz w poogu. Pacili mi
pitnacie pesos na miesic i zaczam na meble odkada.

Co za czowiek z tej Madalenity! ualiam si do mojej kumy Wiktorii.

A ona tylko oczy szeroko otworzya.

Jak to, nie wie pani o Nikanorze?

A co si stao z Nikanorem?

Dlatego meble sprzedaa, eby mu lekarstwa kupi.

To dlatego?

A tak. Nikanor ju jej z alu umiera.

e mnie niby tak kocha?

Ojej, Jezuso! Jak si pani moe mia?

I jak si teraz Nikanor czuje?

A tak sobie, biedaczysko. Do Cuernavaca si przeprowadzi.

Poszam do Madalenity.

Ju pani wrcia? do mnie mwi.

Tyle tylko zawsze mi mwia. Na wszystko krcia gow: Taki ju jest ten wiat".

Strasznie mi dokuczya jedna senora na Ribera de San Cosme, bo bardzo bya wymagajca.
Cigle za mn chodzia i co chwil mi nakazywaa:

Zostaw to i rb tamto.
Jeszcze nie skoczyam prasowania, a ju mi kazaa kartofle obiera albo my klozet. Szam
po sprawunki, to miaam z t oferm podwjn robot. Ojej, suchaj, zapomniaam o cebuli.
Musisz po ni pj!" Nie umiaa zarzdza i za pno ju byo na nauk. Wprost przeciwnie,
ca robot mi rozpieprzaa. I takie te byo jej gospodarstwo, wszystko pokiebaszone.
Dlatego jak prosiam, eby mi pracy szukali, zaraz uprzedzaam:

Uwaajcie, jak u Meksykanw, to moecie mi adresu nie dawa, bo i tak nie pjd.
272
Rodacy rodakami, ale szczerze mwi, e ich nie mog strawi. Nie przez to, eby
cudzoziemcy nie rozkazywali, ale inny maj sposb; mniejsi z nich despoci i do cudzego
ycia si nie wtrcaj: Bya ju na mszy?" Id na rekolekcje!" O ktrej wczoraj
wieczorem wrcia?" eby z adnym mczyzn nie rozmawiaa, pamitaj, bo my za
ciebie nie bdziemy odpowiada". W tamtych czasach nie byo biur, co sucym miejsca
znajdoway. Sama chodziam po domach i pukaam:

Przychodz ze szwalni takiej to albo z piekarni, czy z mleczarni, czy z apteki takiej
tam... gdzie pani polecenie zostawia.
To wtedy pani domu pytaa:

Czy ma pani referencje?

Tak.
Pokazywaam jej pismo i decydowaa. I w taki sposb prac znajdowaam. Ale by taki jeden
dom na osiedlu Roma, do ktrego rano przyszam i o pitej po poudniu ju z niego uciekam,
bo nie mogam tam wytrzyma. Jeli w 1917, jak pierwszy raz w tamtych stronach na subie
byam, ta hiszpaska blondyna herbat mi dawaa, to teraz ta Meksykan-ka do mnie mwi:

Tam s fusy. Niech sobie pani zagotuje i kaw z nich zrobi.

To jej w myli odpowiedziaam: Co to to nie. Bardzo jestem biedna, ale fusw nie pij.
Niech sobie pani ze swoimi fusami zostanie, i na zdrowie".
W poudnie obiad ugotowaa. Od rzenika poldwic jej przynieli. Naszpikowaa j i
wsadzia do pieca. Kiedy ju przy stole obiad skoczyli, zebraa wszystkie resztki z gbokich
talerzy, do wazy wrzucia i powiedziaa mi, ebym to zmieszaa z zup w rondlu.
Powiedziaam, e dobrze. Jak chce, ebym to zmieszaa, to mog zmiesza. Niech si tym
wypcha". Pniej wycigna z lodwki kawaek za-mierdego misa, co ju cae zzieleniao
i byo twarde. Odkroia dwa plastry tego misa, jeden dla pokojwki, a drugi dla mnie, po
kadej stronie pooya par listkw saaty. Niech sobie sama zje pomylaam z godu
nie umr".
Pospieszyam si. Sprztnam kuchni, szmat po- 273
18 Poniatowska
dog przetaram, to mi wtedy powiedziaa: Moe pani i po swoje rzeczy".

Tak, senora. Niech pani na mnie czeka, ale na siedzco.

Co pani mwi?

To co pani syszy, senora. Daruj pani pienidze za ten dzie pracy.

I wyszam. Wstpiam do Madalenity, bo zawsze jak do niej przychodziam, to mnie
czstowaa:

Niech sobie pani zje troch tej fasoli.

O nie, jeszcze w takiej biedzie nie jestem, ebym miaa fasol je.
Nie zajadam si fasol. Potrafi j ugotowa, ale to dla mnie adne jedzenie, nie jestem
przyzwyczajona. Ale tego dnia ju bya szsta po poudniu i kiedy zobaczyam na ogniu
garnek z tak wietn fasol, to jej powiedziaam:


Ojej, Madalenito, niech mi pani da tej zupy i troch gstego, bo padam z godu.
niadania nie jadam.

Chryste Panie! Jak to, jeszcze pani niadania nie jada?

Pniej pani opowiem.

Daa mi sosu z fasoli, wkroia mi do niego cebuli, nasypaa kolendry, wcisna cytryn i a si
zaczam poci z oskomy. Jak ju si najadam, opowiedziaam jej wszystko, a ona na to:

Bogacze to dranie.

A prawda, a dom maj cakiem elegancki, Madalenito, cakiem elegancki, ale tacy s
ludzie, co na forsie siedz, nigdy si nasyci nie mog. I niegodziwi. Jak ju maj pienidze,
to jeszcze by wicej chcieli, a subie resztki tylko daj, zepsute jedzenie, spalenizn z
garnka... Dlatego wol tam nie pracowa. Nie chc takiej pracy. Jak mnie maj tak traktowa,
to ju lepiej do najbiedniejszych pjd, do jakiej gospody na Merced, ebym miaa nawet
misa nie je.
Pniej byam na ulicy Lucerny. Senora bardzo gderliwa, te Meksykanka, a kuchnia wiksza
od tego pokoju, z brasero wyoonym biaymi kafelka-jmi i cae ciany te z kafelkw.
Trzeba je byo my szczotk i mydem, eby nie byy matowe, a jak je spukiwaam wem
gumowym, to si caa moczy- 274
am. O pitej rano braam si do roboty. Od wilgoci tak mi spuchy stopy, e musiaam sobie
kupi buty numer 22, a zawsze nosz dwudziestk i jeszcze s za due. Nogi te mi spuchy.
Chodziam, chocia mnie bolay, ale jak siadaam, to a krzyczaam z blu, bo ani ich nie
mogam zgi, ani wyprostowa. Aj, te moje peday! Jadam na stojco. Wszystko na stojco
robiam. Ani kroku da nie mogam. Jak usiadam, to pniej nie dawaam rady wsta. O
trzeciej po poudniu ju tego blu w nogach nie mogam znie.
Z trudem wchodziam na strych, eby tam zamie, a pniej na socu bielizn rozoy, i
jednego dnia usyszaam, jak kataryniarz piewa o Panu z Chal-ma91. W swojej gupocie tak
sobie powiedziaam: Jeli ten Pan z Chalma naprawd istnieje, to niech mi nogi wyleczy". I
nogi z kadym dniem bardziej mi puchy, a kataryniarz brzczy i brzczy: Panie wity z
Chalma, o ask ci prosz... od mojej kobiety wieczk ci przynosz". W nocy, jak si spa
kadam, woam do niego:
Panie mj! Zmiuj si nade mn i przyjd nogi mi wyleczy, bo co poczn z tymi nogami,
co chodzi nie mog?
Nigdy o tym witym nie syszaam ani o tym miasteczku, gdzie przed nim tacz. Nic a nic
nie wiedziaam o Panu z Chalma. Tylko go przywoywaam. O czwartej nad ranem si
budziam i od razu mylaam: Ile jeszcze si nacierpi, eby wsta z ka?" Nie wiem, jak
dugo marudziam, zanim mi w nogach czucie wracao. Koci miaam sztywne jak z elaza... I
jednej nocy przyni mi si jaki doktor, przyszed do mnie i mwi:
Pan z Chalma w dwa lata po objawieniu Matki Boskiej Guadalupasklej, w 1533,
dokona si cud" w wiosce Chalma nad rzek tej samej nazwy, w wwozie Ocuilan (w stanie
Meksyk). Wedug legendy dwaj augustianie usiowali przekona Indian, aby zarzucili kult
boga Jaski, Otzocteotla, ktrego kamienny posg sta w grocie. Na trzeci dzie po wezwaniu
zakonnikw znaleziono w grocie roztrzaskany posg Otzocteotla, a na Jego miejscu wznosi
si krucyfiks z Chrystusem naturalnej wielkoci (krucyfiks ten zakonnicy uprzednio
przynieli do wsi). W 1683 na miejscu groty wzniesiono wielki koci, cel pielgrzymek z
caego kraju, poczonych z kpiel w wi- ___
tej rzece".
275

Nie martw si, pozbdziesz si tego blu.

Pomylaam: Jeszcze mnie bardziej tutaj wykocz te wielkie ciany i ta woda od samego
rana". Wic uprzedziam seor:

Bardzo mi przykro, senora, ale musz std odej, bo ju mi nogi za bardzo dokuczaj.


A co pani jest?

To przez te ciany z kafelkw, senora, niech pani lepiej straakw zawoa, eby je
umyli...

Dobra, to pani zapac, co si za ten miesic naley.

Jeli pani taka askawa.

Daa mi pitnacie pesos. Nigdy nie miaam szczcia, eby mi za sub dobrze pacili. We
wszystkich domach nie wicej ni pitnacie pesos zarabiaam za ca robot przy
gospodarstwie: pranie, prasowanie, gotowanie, chodzenie po sprawunki, szorowanie podogi.
Teraz suce setki pesos dostaj i tylko jeden rodzaj roboty do nich naley, ale wtedy nie
byo jednej od sypialni, drugiej od parteru, od kuchni... Za wszystko trzeba byo si bra po
rwni.
Na pokut poszam pieszo do San Antonio Abad. Prawie na czworakach si przywlokam. A
te pitnacie pesos musiay mi w rkach rosn, ebym moga za nie kupi skrzynk i
sprzedawa papierosy, sodycze, czekolad, gum do ucia, pinole 92. Co robi, usid i
bd handlowaa, bo z czego si utrzymam?" I za fabryk Tres Estrellas kramik zaoyam.
Na komorne nie miaam, wic wieczorem chodziam do mojej kumy Wiktorii, co ju miaa
sklepik. Moja kuma, maa Sara, znalaza sobie jakiego wdowca i z nim si pucia, eby
uly sobie i matce.

Niech sobie pani wyobrazi, Jezuso opowiada mi kuma Wiktoria e maa Sara
moe si i wyda za jednego wdowca, bardzo przyzwoitego...

A kiedy to nastpi?

A bo on ma dziecko i mieszka ze swoj siostr,

** Pinole praona mka kukurydziana, z ktre] robi si napj z dodatkiem cynamonu,
czekolady etc. Pinole zmieszane z wod to napj biedoty chopskiej.
wic musi ich utrzymywa, to jeszcze teraz z moj ma Sar nie moe si oeni...
W dodatku maa Sara miaa creczk, picioletni Carmel. Jaki sprytny obuziak jej tak
przysug zrobi, jak miaa dwanacie lat. Wic nie moga fochw stroi, skoro ju przed
innym kieck zadara. Przeciwnie, wdziczna bya temu wdowcowi, e z ni yje, bo taki by
poczciwy, e zaopatrzy ten sklepik w towar do sprzedawania: chleb, kaw, cukier, ry,
fasol, smalec, jednym sowem we wszystko, co do sklepu naley, i w zamian tylko miaa
wyczekiwa w vecindad, a mu si zechce. Powiedzia jej, e dopiero jak Bg jego siostr do
siebie zabierze, bdzie mg swobodnie o sobie postanowi, ale pki yje jego siostra, nie
moe si jej nijak pozby. I takemy wszyscy czekali, a Bg sobie o jego siostrze
przypomni!
Mieszkaam z tymi kobietami. Spaam w sklepie-na pododze. Rozkaday mi tektur; Sara
Camacho te tam spaa. Wczenie wychodziam z moj skrzynk z papierosami, eby kramik
rozstawi. Co noc ten doktor do mnie przychodzi: we nie widziaam, jak mi usta do ucha
przykada:

Jestem tu przy tobie, nie czujesz mnie? Nie poznajesz?

Przychodzi ze swoim asystentem, ubranym na biao, bo wszyscy doktorzy spirytualni maj
asystentw w biaych fartuchach.

Co to, oczu nie masz, eby mnie zobaczy? Nie czujesz, e ci lecz?
Na pewno przytomno traciam, bo nie wiedziaam, czy tam le, czy nie. Pamitam tylko,
e z wielkim trudem klkaam do modlitwy, a kiedy si rano budziam, to znowu leaam. To
sobie tumacz, e mj opiekun pod koc mnie kad na tej tekturze.
Nie wiem, w jaki sposb mnie leczy, ale cae ciao mi smarowa niebiaskim balsamem.
Czuam, e to robi delikatnie, delikatnie, specjalnie jak mi stawy smarowa. Tylko e mi na
cay dzie nie starczao. Czuam ulg przez chwil, a pniej znowu byam pokurczona. Ulic
Lorenzo Boturini przechodzia senora Mara, co na Jamaica sprzedawaa ubrania.

Mieszkaymy w tej samej vecindad i chocia nie bya moj przyjacik, zapytaa mnie
prosto z mostu: 277

Co pani jest? Taka pani zaniedbana.

A co ma by? Chora jestem, bardzo chora...

Z natury jestem pyskata, a jeszcze taka umczona... Ale ona nalegaa, bardzo troskliwie,
bardzo delikatnie:

Crko, kto pani bada? Nie leczy si pani?

A jak mam si leczy? Nie wiem, jakie na to lekarstwo, bo mnie wszystko boli.
A ona na to:

Dlaczego nie pjdzie pani do wityni spirytualnej?

Znam Bractwo Spirytualne, ale nie wiem, gdzie dobrze pracuj, to nigdzie nie chodz.

Ja pani tam zaprowadz, gdzie we wtorki lecz, to ich dzie, kiedy kuracj
przeprowadzaj...

Dobrze.
W najbliszy wtorek po mnie przysza i zaprowadzia mnie na ulic Chimalpopoca, pod
numer 5. Taka sama to bya vecindad jak i ta, duo ludzi tam mieszkao. Mrowie chorych,
mczyzn, kobiet, dzieci, peno narodu. Za kolejk wchodzili. Moce, czyli kapanki,
piedestay i ich pomocnicy, to jest kolumny, wszyscy si sznurem przy drabinie ustawili,
gdzie na samej grze palia si lampa. Najpierw moce wchodz w trans, a jak ju s upione,
pogrone w sobie, to kada bierze jednego z chorych, kadzie na nim rce i leczy go si
swego umysu, w ktrym si objawia Najwyszy.
Tamtego dnia poznaam moj pniejsz matk chrzestn, Trinidad Prez de Soto,
przewodniczk w tej wityni. Wesza w trans i wstpia w ni Istota Leczca, ktra zacza
wypdza ze mnie te ze opary, co si we mnie nagromadziy. Ca mnie oczycia wizank z
siedmiu zi: ziele witojaskie, aluzena, ruta, driakiew, ziele peruwiaskie, koper i godzik.
Powoli mnie oczyszczaa, powolutku z gry na d mnie omiataa i w usta mi dmuchaa, eby
wyszy ze mnie wyziewy. Pniej mzg i czoo mi skropia pynem Siedmiu Samcw i
powiedziaa, e mam si chroni przed przezibieniem.
Przez dwadziecia dwa dni trwao to oczyszczanie: najpierw siedem oczyszcze t wizank,
pniej siedem razy ogniem i siedem kwiatami nube. Dla oczyszczenia ogniem oblewa si
alkoholem gazk 278
ziela peruwiaskiego i podpala. Ostatnie oczyszczenie wypdzio wszystko. Po tych
dwudziestu dwch kuracjach mogam ju chodzi. I wtedy senora Trinidad Prez de Soto
mnie wyrnia. Jednego popoudnia, o szstej, zanim si zaczy kuracje, kazaa mi wej,
ebym jej pomoga.

Od poniedziaku zacznie pani ze mn pracowa. Po mojej prawicy usidzie.

A dlaczego? buntoway si inne. My tu ju od czterech czy piciu lat w

acuchu masa duchowy dostajemy. Ona jest nowa.

Bardzo wysokiego ma opiekuna. Ju j spirytualnie dostatecznie wymasowa i innym

moe uyczy.

Przecie my te w duchowy trans wchodzimy... Usypia nas nasz opiekun...

Tak, dobrze wam si przypatrzyam, siostry. Spicie jak susy i chrapiecie jak pia w
tartaku. W naturalny sen popadacie, a nie w ekstaz. Przychodzicie do Bractwa
Spirytualnego, eby po nie przespanej nocy odpocz, i nie moe tak duej by. Jedno z
dwojga, albo wejdziecie na dobr drog, albo si do reszty rozpucicie.
Tylko gowy spuciy i od tego czasu zaczy mi zazdroci.
Kiedy przez poczekalni przechodziam, eby wej do wityni, krzywo na mnie patrzyy.
Codziennie
0
wp do szstej ju musiaam by w Oratorium. Praca zaczynaa si o szstej i o
dziewitej si koczya. Przynosiam moje kwiaty nube. Kupowaam dwanacie tuzinw i po

przyjciu do wityni ukadaam wizanki do oczyszczania. Przez powok Trinidad Prez de

Soto, przez jej materialne ciao, objawia si chopczyk spirytualny, Toms Ramrez,
1
ten dzieciak leczy biaymi kwiatami, a jak nie byo biaych kwiatw, to wizk
lucerny. Duo si wy-kosztowaam, ale nigdy nie musiaam garci lucerny przynosi.
Ten chopczyk Toms Ramrez swoj duchow rczk wizankami oczyszcza i musiaam mu
je podawa, bo inaczej sam je sobie bra. I gdzie mi si moje wizanki podziay...?"
spytaam. A to ju je chopczyk zabra. By Istot Spirytualn, ale kto mia oczy, to Tomasita
zobaczy, a kto ich nie mia, nic 279
nie widzia. Z tamtych stron, z Santa Anita koo Zo-chimilco, pochodzio to dziecko, malutki
by, jak umar, ze trzy latka mia, kiedy swoj cielesn powok opuci, bo w drugiej czy
trzeciej reinkarnacji kto wie, ile ich byo przyszed na wiat w ciele jakiej
dziewczynki, ale nie podobao mu si takie ycie, wic udawi si fasol. Opowiada, e w
innych reinkarnacjach by dzieckiem z lepszej sfery, a tym razem w bardzo biednej rodzinie
si urodzi, mczy si, bo mu tylko fasol do jedzenia dawali. Nie w smak mu bya ani ta
bieda, ani to, e mia by kobiet, wic napcha sobie fasoli do ust i tchu mu zabrako, i
znowu wrci do wiata spirytualnego. Nie zostay po Tomasie Ramirezie adne fotografie ani
nic innego. Indiaskie to byo dziecko. To myli pani, eby go kto fotografowa? We wtorki i
pitki schodzio na ziemi to spirytualne dziecko, a e Trinidad Perez de Soto zamykaa oczy,
kiedy pracowaa, musiaam jej te mioteki z kwiatw do rki wkada, a ani na krok od jej
prawicy nie odstpowaam.
Potrzebne mi byy pouczenia materialne, wic jak mapa przy niej siedziaam, eby si caego
ceremoniau nauczy, a si rozindyczyy inne siostry i moce. Nie mogy od ziemi si
oderwa, bo cholernie byy przyziemne, wic jeszcze bardziej zazdro je zeraa. Moe nie
miay dobrych opiekunw, a moe ich nie suchay. Masowanie to co takiego, co dreszczem
przejmuje, bo cae ciao si trzsie, eby Istocie drog otworzy. A one nawet nie drgny. To
si smakiem obeszy.
Bardzo mnie to bolao i miaam ochot w twarz im da, eby si opamitay, ale podczas
nauki Pan powiedzia, e mam si uspokoi, bo tylko w spokoju z mroku przejd do
wiatoci niebieskiej, a adna z tych zazdronic tego kroku da nie moga. Ale w yach
krew, nie wod miaam i dalej mam, i nie znios, eby mi kto przygadywa. Jeszcze to co
materialne dobrze mi si we znaki daje, wic si broni.
XXIV Moi spirytualni bracia cay kram mi ogoocili, bo mi robotnikw z Tres Estrellas
nasali, ebym im wszystko rozdaa, wic im rozda- 280
am. Mwi, e rozdaam, bo prosili, ebym im skredytowaa, a pniej mi pienidzy nie
zwrcili. Jak przychodzia sobota, brali tygodniwk i w te pdy do domu lecieli, i zapominali
o mnie, a nie miaam ju co sprzedawa. Cay towar rozdzieliam: Niech mi pani da par
papierosw, niech mi pani da cukierkw, a to fistaszkw, a to par faritos93, a to par
mueganos 94 i wszystko na kredyt, wszyciute-ko. Sprzedawa sodycze to dobry interes, ale
za gotwk. Na pocztku braam towar w cukierniach na Merced i dobrze zarabiaam, bo
kupowaam w hurtowniach. Ale pniej jak mi wyszy pienidze, nie mogam sobie z
detalicznymi kupcami da rady, bo zawsze czowieka okradaj. I zaraz musiaam bankructwo
ogosi. Przez cae ycie tak ze mn byo, bo pniej zaoyam duy stragan z ubraniem na
targu San Juan i jeszcze jeden na targu San Lucas, to eby mi towar nie zalega, na pikne
oczy ubrania sprzedawaam. Mwili mi:

Przyjd tego a tego dnia.

A to niech pan wemie...

Tote do handlu si nie nadaj, bo niczego nie mog klientom odmwi. Prosiam braci
spirytualnych, eby mi pomogli, bo ju nie chciaam po domach suy, eby sobie ng nie
moczy. Odpowiedzieli mi, ebym sobie innej pracy poszukaa, byle nie na ulicy.

A dlaczego nie na ulicy?


Bo si na ulicy spronoci syszy.

Ale przecie zawsze je syszaam.

To co z tego! Nieodpowiednie to s rzeczy dla twojej spirytualnej kariery.

Wic mam y jak ta mumia: uszy sobie zatka! Co robi!
Znalazam sobie wtedy prac u seory Estery w aptece Castillo na szosie San Antonio bad.
Czyciam soiki i modzierze, jak wtedy w Tehuante-pec, i bardzo lubiam dawa lekarstwa
tym, co si skaryli, e ich zawiao, e kto na nich urok rzuci, e choruj na padaczk, na
melancholi, z przestrachu albo e im si wylaa, albo na suchoty, na
Faritos Faros, marka tanich papierosw meksykaskich.
Mugano placek z mki kukurydzianej, oblany syropem. 281
niestrawno, albo ze wiatry ich owiay, albo szyja im si wykrcia, albo katar ich dusi,
albo upiora zobaczyli. To im mwiam, eby szklank wody na ros wystawili albo eby jedli
mid z plasterkw, albo eby na czczo napili si wywaru z bielunia albo z lici
gobernadory95, albo z bazylii, niemiertelnikw, z ortigilli, z lici wierzbowych, dbu
skalnego, kapulinu, wilczomlecza, albo kwiatu pokoju, albo eby brali ziele cachucha, peyotl,
marihuan, mit, majeranek, kwiat lipowy czy ziele witego Mikoaja. Tego starego
piernika, senora Castillo, diabli brali, kiedy lekarstwa dawaam:

Co pani sobie myli, za doktora si pani ma? Po to tutaj pani jest, eby sprzedawa, a
nie eby gupstwa ple jak papuga.
I jak si tylko ludzie zbierali, eby mnie o porad prosi, zaraz si awanturowa:

Dosy tego gadania, bo pani na cztery wiatry przepdz!

Pracowao si bez wytchnienia od rana do wieczora i senora Estera dobrze mnie traktowaa.
Przez to chyba, e jej klientw przysporzyam. Duo mi jedzenia dawaa i o smej wieczorem
szam do kumy Wiktorii. I zawsze jeszcze mnie kto na ulicy dop-dza:

Dobry wieczr, wieczne odpoczywanie duszom w czycu!

Dobry wieczr.

Dona Jezusa, za pozwoleniem, mog kilka sw zamieni?

Bardzo mnie szanowali.

O co chodzi, bo ju pno...

Co mam robi, bo mnie w boku kuje? Moe to ze zego powietrza?

Wie pan co, dam panu adres wityni Poudnia...

A gdzie si mieci?

Za mostem Nonoalco, koo Neptuno... Tylko przez tory pan przejdzie... Tam lekarstwo
dadz...

Dobrze...
Gobernadora rolina kauczukodajna, czsto spotykana w rodkowej i pnocnej czci
Meksyku. Jej licie zawieraj olej o zapachu mity, stosowany w lecznictwie ludowym jako
rodek przeciwreumatyczny i moczopdny. 282

No to dobranoc...

Dobranoc, wieczne odpoczywanie duszom w czycu!

Wracaam do vecindad i stawiaymy kaw na ogniu. Spaymy w sklepie i na zapleczu, jak
kury bez grzdy, Sara Camacho, maa Sara, jej crka Carmela i moja kuma Wiktoria. Jak
przychodzi wdowiec, to si zoci, e tak tam toczno. Jak winie w chlewie". A ktrego
dnia powiedziaam Sarze Camacho:

Pani i ja tutaj zawadzamy. Powietrza dla nich nie starczy.

Tomy sobie wtedy z Sar Camacho pokoju poszukay, za trzy pesos komornego, tam na
uliczce w Ma-gueyitos. Zabraam swj materacyk, wieo kupiony, i na pododze na nim
spaam. Sara mi ptora peso pacia, a e sobie wrd pijakw przyjaci dobieraa, wic kto
tylko tamtdy przechodzi, zaraz go do pokoju pakowaa. Rozgniewaam si:


Bardzo biedne jestemy, ale mieszkanie trzeba uszanowa. Nie pozwol, eby tu
drzwiami i oknami przychodzili. Jak o to chodzi, eby pani wypitk fundowali, to niech pani
idzie spa, gdzie si pani podoba. Obydwie za ten pokj pacimy, ale goci si tutaj nie
przyjmuje.
Ja jej trunkw nie mogam stawia, bo ju mi si raz z Manuelem Robachicos tak
poszczcio, e nikomu wicej na nag forsy dawa nie bd. Powiedziaam sobie: Ju
starczy, nie dam si wicej nabra!", i krzyyk postawiam. Od wielu lat ju na szczcie
przestaam pi. Najpierw si tylko przygldaam, bo za patrzenie si nie paci, i dobrze mi to
zrobio. Wol sobie zahartowaam. Wic jak pniej postanowiam: Wicej alkoholu do ust
nie wezm", to na amen. Bardzo siln mam wol, szczera prawda. Jak sobie powiem, e
czego wicej nie bd robi, to nigdy sowa nie zami. Od malekoci taka byam uparta.
Tote a kipi ze zoci, kiedy widz mczyzn, co si nie mog opanowa: Nie mog sobie
da rady z tym przekltym naogiem". I dalej do butelki si przypinaj. Tacy ci durnie
sabowici. Pewno, e nieatwo to przychodzi. Tak samo jak z tym Bractwem Spirytualnym:
pikne bo pikne, ale wytrzyma trudno. W ryzy si nie dam wzi, 283
ale si opanuj. Duo mnie to trudu kosztowao, eby skoczy z piciem i z awanturami, ale
jak kto ma mocn wol, to nag nie ma do niego przystpu.
Szam kiedy przez Merced, koo tej pulquerii, gdzie teraz duy sklep zaoyli, i w drzwiach
El Ato-rn", bo tak si ta pulquera nazywaa, staa modziutka dziewczyna, bardzo
czerwona na twarzy, i dziecko do snu koysaa; muchy je obsiady, brzydkie i zarzygane. A
ona dalej to malestwo koysaa, ale taka bya ululana, e upada i na to dziecko
zwymiotowaa. Przypadkiem tamtdy przechodziam i na ni patrz. Zgroza mnie przeja.
Pomylaam: To i ze mn tak bdzie? Nie, bro mnie Boe! Zmiuj si nade mn i uwolnij
mnie od pijastwa!"
Czasem spotykay mnie dziewczta z fabryki:

Prdko, chod z nami, golniemy sobie.

Nie, nie chc.

Ale dlaczego?

Bo nie mam ochoty.

Tylko sobie t dziecink, muchami oblepion, przypomniaam i ju mnie mdlio. A przecie
dosy si napatrzyam. Dlatego krew mnie zalewa, jak mi ludzie tumacz:

Bo ju mam taki nag...

Sara cigle chopw do pokoju sprowadzaa, samych pijakw, a si postawiam.

Nie, ju tego ajdactwa cierpie nie mog... Nawet mi spa nie dajecie swoimi
wrzaskami...
Ale nic nie wskraam, wic postanowiam: Co mnie to w kocu obchodzi. Przynajmniej
patrze na nich nie bd". Wyniosam swj materacyk, co mi go ju po prawdzie zawinili
swoimi trunkami, i znowu poszam do kumy Wiktorii, eby mi kt daa. Niezadugo zjawia
si te Sara Camacho, bo sama nie moga tych trzech pesos za komorne paci.
Kiedy j poznaam w zauku Los Reyes, to Sara Camacho bya biedn seor, co adnej
roboty nie znaa. Pisaa listy i dawali jej po pitnacie, dwadziecia centavos, i tym sobie
dorabiaa. Rcznie pisaa, na byle jakim stole, bardzo starannie, adne miaa pismo. Tym gd
opdzaa, bo nie umiaa pracowa. Miaa siostr dobrze postawion i bya crk pukownika
porfirysty, ale nie chciaa jej rodzina zna, bo zesza na z drog. Umiaa czyta i pisa, 284
ale adnego zawodu si nie wyuczya, niczego, co by si jej w yciu przydao, bo nie byo
wtedy takiego zwyczaju. Cakiem inne byo ycie. W tamtych czasach kobiety tylko swoim
domem si zajmoway albo do suby szy. Dzisiaj obrotniejsze s od mczyzn. Miejsca w
domu nie zagrzej. To teraz ja id w jedn stron, a ty id w drug i zobaczymy, jak ci
pjdzie".

Codziennie Sara Camacho pulque opaa, jakby to bya woda. Na umr si nie upijaa, ale
ponad miar pia. Wszystkie trzy zostawiam i znalazam sobie prac na stae u jednej senory
Kubanki, w osiedlu Roma.
Jeszcze nawet przez sze miesicy nie byam w Bractwie Spirytualnym, kiedy mwi do mnie
siostra Trinidad Perez de Soto:

Ma pani na podr do Pachuca?

Faktycznie to nie mam. Pracuj, ale mi zapac ostatniego dnia tego miesica... To nie
mam za co pojecha.

A bo w Pachuca znajduje si Pierwsza Piecz.

Nawet dwch miesicy jeszcze nie przepracowaam, to nie mog prosi o pozwolenie
na wyjazd.

No to nie ma rady, ale jeli Bg sprzyja, nie zabraknie pani ani pienidzy, ani
pozwolenia.
Nic nie powiedziaam. Ale mnie to korcio i chciao mi si jecha, i co noc kadam si,
mylc o Pachuca. Zamykaam oczy i mwiam: Ju mi jako Bg pomoe..."
I ktrego dnia rano ni std, ni zowd mwi do mnie Kubanka:

Niech pani sucha, nie bdzie nas tutaj przez Wielkanoc. Wrcimy dopiero w niedziel
wieczorem. To ma pani wychodne przez trzy dni.
Niech pani sobie tylko wyobrazi! Nie pamitam, czy mi daa trzy pesos czy pi na
wyywienie i oddaam je mojej chrzestnej. Mona powiedzie, e to istoty spirytualne w
Bractwie mi t ask wywiadczyy. Inne siostry byy zawistne. Dlaczego mnie tak atwo
wszystko przychodzi, chocia jestem nowa, a nie im, co duej tam byy?
Wiele lat temu, w ranczo San Jose, Ojciec Eliasz, 285
czyli Roque Rojas, pierwsze chrzty odprawia. Opowiadaj, e dawniej bya tam witynia,
ale j powstacy za rewolucji zburzyli. Kiedy tam przyjechaam, nic si do uytku nie
nadawao, tylko ta jedna studzienka na pustyni. I w rodku tej pustyni wida trzy due
drzewa: mwi, e to byy trzy krzewy r, teraz si zamieniy w cypryniki, i w tym
trjkcie mieci si studzienka. Malutka jest, najwyej na ptora metra gboka. W
deszczowe dni wod si napenia, ale jak nie ma deszczu, to cakiem wysycha, jakby wiato
niebiaskie wod z niej wyssao.
Zacza si modlitwa. A kiedy wypowiadali sowa: ...Uycz im, Panie, atomu boskiego
wiata", to wanie wtedy kapanki Vicentita Islas i Trinidad Prez de Soto, co miaa by
moj matk chrzestn, otrzymay polecenie, eby mnie naznaczy.
Kapanka si odwrcia i zacza mi si przyglda, bo jak powiedziaa, jakie wiato we
mnie zobaczya, ale ja nic si nie skapowaam... W tym samym momencie obydwie kapanki
na siebie spojrzay i wtedy Vicentita zwrcia si do mojej chrzestnej:

Trinita, czy ta siostra jest ju przygotowana, eby wity Znak przyj?

Ale ja si wtrciam:

Wybaczcie mi, siostrzyczki, ale nic nie wiem. Nikt mi nic nie powiedzia.

No to poczekamy na nastpne znaki.

Od bardzo niedawna do wityni chodziam, to oczywicie jeszcze nie zrozumiaam, co to
takiego te znaki, do owego dnia. eby pani widziaa, jakie s pikne! Rozkochaam si w tych
znakach. Podczas tego chrztu kapanka przykadaa wietlisty trjkt najpierw do czoa, do
czaszki, do uszu, do ust, do mzgu, do stp i do rk, a donie miaa zwrcone ku grze. To
trjkt boskoci. Ten trjkt wstrzymuje nawanic, wiatr, sztorm na morzu, wiry i tak samo
umierza te burze, co w czowieku szalej, od przepaci chroni, bo to jest obrona przed
wszystkim, co ze na ziemi. Jak wybuchnie awantura, to trzeba potrze rce, eby przez nie
ogie przeszed, trjkt si przyoy i ju po awanturze. Niewidzialny jest ten trjkt. Tylko
widzcy moe go zobaczy, bo nie wszystkim jest to dane. Oczy mamy otwarte, ale jestemy
lepi. Mnie rozpoznaj, bo widz wiato, kt- 286

re jest we mnie. Dlatego na Chimalpopoca pod numerem 5 wyrnia mnie moja matka
chrzestna i w Pachuca od razu mnie chcieli naznaczy. To nie moja wina, jeli mj opiekun
tylu dobrodziejstw mi uyczy; nie moje byo to wiato, co je we mnie widzieli, ale Manuela
Antonia Mesmera.
Tego dnia trzynacie osb naznaczyli. Nie byo tam kwiatw ani niczego, wic trawy
nacinali, zi, dwie czy trzy gazki ziela witojaskiego i rozdzielili midzy naznaczonych.
Pniej wikszo obecnych opowiadaa swoje widzenia. Okrylimy studni. Oczy miaam
utkwione w rurkach na krzy uoonych w samej studni i nagle ukazaa mi si biaa rka nad
wod i j zmcia. Kiedy przysza na mnie kolej, opowiedziaam moim towarzyszom:
Dopiero co widziaam rk, co si ukazaa i przeegnaa wod...
To mi wytumaczyli, e to bya rka brata Jakuba z Biblii, bo woda z tej studni w ranczo San
Jose to jedno ze rde rzeki Jordan.
Jak ju dzikczynne mody odmwili, rozoyli obrusy i zasiedli do jedzenia. Moja matka
chrzestna przywioza pleciony koszyk z ywnoci i kady jaki wzeek dooy, wedle
swoich moliwoci. Mojej matce chrzestnej towarzyszyo sze czy siedem osb z
Chimalpopoca, nie pamitam, kto tam by, ale same jej chrzeniaczki. Nikogo znajomego tam
nie miaam prcz mojej chrzestnej, wic nieswojo si czuam wrd tylu obcych. Zjechao si
tam z pidziesiciu wiernych z rnych wity, szeciu czy siedmiu byo z Pierwszej
Pieczci, a byli te z Drugiej i z Trzeciej Pieczci, co si teraz mieci na Antonio Maura,
take przyjechali i rwnie z Sidmej Pieczci na Neptuno. Moja chrzestna bya drzewem
Trzeciej Pieczci, z tego rozgazienia. Pieczci to siedem gwnych wity, ktre zostawi
Wysannik Eliasz, rozsianych po caej Republice.
Bardzo si spakaam przy tej studzience, Bg jeden wie, ile wylaam ez. Takie miaam
uczucie, nie wiem, co mi si stao, e tyle wody do oczu mi napyno. Dugo pakaam. Nie
byam smutna, sama nie wiem, czy to z radoci, czy z alu... Pniej mnie zawoali, ebym
co zjada. Powiedziaam, e nie jestem godna, e nie wiem, czym ju si nasyciam, 287
naprawd byam syta. Po obiedzie wszyscy z Bractwa poszli do studzienki, eby wody
nabra. Jeli byli tam chorzy, to si ich na miejscu leczyo, dajc im do picia wod ze
studzienki, i jak wracali do domu, ju im byo lepiej. Wysannik Eliasz, czyli Roque Rojas, t
studzienk wykopa. Wszystko jest spisane, bo sam to opowiedzia. Daty jego urodzin nie
pamitam, ale jak mia pi lat, takich cudw dokonywa, jakie Pan Jezus mg robi dopiero
w starszym wieku. Dwadziecia trzy rzemiosa opanowa, ale praktykowa tylko trzy. Na
ksidza si ksztaci, ale nie mg nauki ukoczy, bo mu zmarli rodzice, co te byli
Hiszpanami, i go polecili opiekunowi, ktry te zmar. To wtedy si wzi do pracy w sklepie
jubilerskim, oeni si i mia creczk dwu- czy trzyletni, ju nie pamitam. Kiedy doszed
do odpowiedzialnego wieku, usysza gos, ktry mu powiedzia:

Roque, wybia twoja godzina. Id na ulic i poszukaj jakiego zaufanego czowieka,

eby ci wykopa d, gbok studni... Ty mu wyrysujesz koo.
W bardzo starym domu mieszka, przy Arenie Mxico.

Odpraw ju teraz tego czowieka, co studni kopie, bo na ciebie przysza kolej. Jak si
dokopiesz do brunatnego piasku, to postaw na ziemi trzy gromnice w trjkcie, a wy w trjk,
twoja ona, crka i ty, utworzycie drugi trjkt, cielesny. A potem z kilofem do dou
wejdziesz.
To wszystko jest wypisane w geografii, w pierwszym tomie, i dlatego mog opowiedzie.
Pniej rozebrali ten cielesny trjkt i Roque sam zosta, uderzy kilofem i trysna woda, i
zacza wypenia studni. Ju mu do szyi dochodzia, a jak go ju caego pokrya, znowu
zacza opada. Suchy zosta i raz jeszcze usysza ten gos:

Ju si wykpae? To wanie by twj chrzest. Nazywasz si Eliasz, Eliasz, Syn

Czowieczy... Niema Roque Rojasa.
Nie odpowiedzia. To go gos zapyta:


Widziae Anioa, co przynis pergamin i ci go odda?

Tak.
Ale nie tylko on go zobaczy, take jego ona i crka: posaniec na biaym koniu, ze
skrzydami, jecha, 288
wysannik, ktrego Pan mu przysa, ze zwojem papieru w rku.

Teraz masz to wszystko zrobi, co jest wypisane na pergaminie. Pamitaj, e twoje

imi Eliasz, Syn Czowieczy. Id teraz i go prawd na cztery strony wiata.
Od tej chwili, jak mu ten zwj z przykazaniami oddali, rzd zacz biednego Roque
przeladowa. Kam mu zadali, e nie jest przez Pana wysany, chocia ona i crka w sdzie
wiadectwo zoyy. Roque, chc powiedzie Eliasz, arki wyszykowa i tam je rozesa, gdzie
miay by. Wiem o tym, bo syszaam w wityni, jak t geografi czytali. Wiem, e jedna
arka znajdowaa si w katedrze, pod wielkim otarzem, druga jest w Villita, inne w Pachuca i
na Antonio Maura, ale s tacy, co mwi, e te arki zostay pogwacone i e wyjto z nich
eliksir ycia. Ja w to nie wierz, bo Roque Rojas dobrze je zapiecztowa. Nie darmo by
zotnikiem. Jak ju je porozdziela, zacz kazania wygasza do ludzi, ale e go policja
szukaa, wic Indianie z Xochimilco schowali go na jednej chinampie. Tej samej nocy mia
widzenie. Zobaczy kul ognist, co si po wodzie toczya i dotara do tej chaupy, gdzie si
ukrywa. I wtedy usysza gos, ktry mu powiedzia:

Roque, przepraszam, chciaam powiedzie Eliaszu, nie bj si. Nic ci si nie moe
sta. Ujawnij si. Oddaj si w rce ludzkiej sprawiedliwoci, co na faszywej wadze way.
Przecie ostatecznie wity Micha twj ciar zna".
Do ciemnicy go wrzucili i powiedzieli, eby pokaza swoj moc, jeeli j faktycznie posiada.
Postawili przed nim okrg pyt z marmuru i kazali mu j zama, ale eby jej nie dotyka.
Jeli nie potrafisz, to nie jeste przez Pana zesany".
Poprosi o si Najwyszego, eby mu pomg w takiej cikiej prbie. Podnis rce,
przyoy trjkt, na trzy kawaki ta marmurowa pyta si roztrzaskaa. To si andarmi
przerazili i uciekli. Wypucili go wtedy na rozkaz sdziego, ktry ten cud zaprotokoowa w
aktach z pastwowym stemplem.
Od tej chwili mg si powici wypenianiu tego, co byo na pergaminie wypisane, ju jako
Eliasz. Ca ziemi pokry Tajemnicami, prcz tych pitna- 289
19 Poniatowska
stu, co stoj na Alei Tajemnic. Widziaa pani te maszkary z kamienia, co je pomnikami
nazywaj, wzdu caej ulicy? To s Tajemnice, bo w nich zamknite s cuda, co po Roque
Rojasie zostay. Najwitsze skarbce.
A pniej nie zabrako takich, co jego sowo rozpowszechniali, a on dalej wypenia
swoj.misj. Cokolwiek robi, jedni mu wierzyli, drudzy nie, jedni uwzili si na niego, a
drudzy przed nim klkali, a miny lata i nadszed czas, eby zosta z ziemi zabrany. Ale
posia ziarno, eby ludzie mogli i drog, jak im wskaza. Tu na Dolores jest ten Ojciec
pochowany. Przywieli go z Pachuca i co roku, 16 sierpnia, wierni id na cmentarz, eby si z
Ojcem Eliaszem, czyli z Roquem Rojasem, poczy.
Jednego wieczoru Sara Camacho przechodzia koo sklepiku mojej kumy Wiktorii: Zaraz
wracam, tylko po moje pulquito pjd... Przesza przez ulic z pust butelk w rku. Jak sobie
tacos nie robia, to kupowaa tamal, ale na og lubia, eby jej posiekali co bardzo dobrego,
co ma w w rodku, nie wiem, czy to odek, czy grasica, czy podgardle, czy jdra, co, co
ma w we wntrznociach i z czego si tacos robi, i dobrze si polewa ostrym sosem; spor
porcj tego siekanego misa kupowaa na zagrych do pulque. Tego dnia nie byo takiego
misa, jakie chciaa, wic wracaa z tamalem i chciaa przej przez ulic.
Nie daa si temu pocigowi, co pod gr jecha, ale wiato j olepio i jak jej nie pocignie
drugi pocig, co wraca z Xochimilco. Zahamowali ten pocig tu przed drzwiami sklepu i
przyszli nam powiedzie, e jaki czowiek zosta zabity. Sara Camacho nosia mskie

wysokie buty i bya po msku ostrzyona. Poznaam j tylko po gowie, bo j pocig oderwa,
i po jednym bucie. Tylko to z niej w caoci zostao, jedna noga, co j pocig w kostce uci, i
gowa, co si w bok potoczya.
Sara Camacho bardzo lubia z mczyznami si pta. Herod baba z niej bya. Ju o pitej
rano sza sobie popi z tramwajarzami. Wszyscy starzy tramwajarze w remizie byli jej
przyjacimi. Motorniczy 290
jeszcze j dostrzeg w wietle reflektora, ale ju nie mg zahamowa. Nie ucieka. Wysiad i
stan na baczno przy tej gowie. A jak przyszli ci z kontroli, to im powiedzia:

Jakim sposobem wagon podniesiecie, to wasza sprawa, bo ja go nie rusz ani do tyu,
ani do przodu.
Z remizy lewarek przynieli, eby pocig podnie. Kiedy j wycignli, to byo sycha, jak
si koci obijay midzy ciaem i ubraniem. Na kawaki bya posiekana. Do Czwartego, na
ulicy 5 Lutego, j zawieli; na noszach, karetk pogotowia. Czekaymy tam, ale nie
pozwolili nam jej zobaczy. Dlatego, jak pisz w gazetach, to im nie wierz, bo wtedy
napisali, e Sara Camacho umara w komisariacie podczas pierwszych opatrunkw, a to
nieprawda, bo nieyw juemy j spod pocigu wycignli. Przecie w tym pdzie na
kawaki j rozszarpao! Pocig na szynach j rozgnit. Pniej nawet gowy nie mona byo
rozpozna, bo od tej elektrycznoci, co jest w pocigu, twarz jej si zrobia szara jak popi.
Tam j nam wydali, eby j pochowa, alemy nawet nie wiedziay, czy to jej by pogrzeb, bo
juemy jej nie zobaczyy.
Jak si ten wypadek wydarzy, moja kuma Wiktoria nie chciaa i jej rozpoznawa. Kto wie,
czy si baa, czy z alu, fakt faktem, e tylko maa Sara i ja poszymy do Czwartego. Kuma
Wiktoria orzeka, e Sara Camacho musi wrci; e nie j pocig przejecha, ale ja j
rozpoznaam.

Tak, to Sara...
A Wiktoria upieraa si, e nie i nie. To jej powiedziaam:

To ona, ale jelim si omylia, oby Bg sprawi, eby wrcia.

I cigle jeszcze na ni czekamy.
Nierozczne byy moja przyjacika, wystrzyona Sara Camacho, i moja kuma Wiktoria.
Kiedy si sprowadziam do vecindad w zauku Los Reyes, zaprzyjaniy si ze mn i
poprosiy, ebym im witego po bogosawiestwo zaniosa. Dlatego zostay moimi kumami.
Zawsze byam matk chrzestn samych witych. Sara Camacho nie lubia kobiet, ale
wszystko robia jak mczyzna; mwili na ni Sara 291
Quemacho 96, eby jej dokuczy. Nie bya lelijk. Le-lijki maj swoje kochanice i s jak
peday eskiego rodzaju. Opowiadaj bo sama nie widziaam e yj na zmian, przez
miesic jak mczyzna i przez miesic jak kobieta, bo maj to co mskie i to co kobiece.
Dawniej lelijki byy w zwyczaju w Meksyku. Za modu podobay mi si bluzki z dugimi
rkawami i z mskim konierzykiem i krawatem, ale obrzydy mi, bo one je nosiy. A
pewnego dnia tam na Alamedzie zrobili apank lelijek i do wizienia je zabrali. Wiele lat
temu bardzo dobrze si po Alamedzie spacerowao i w ogle, ale jak pani zgadnie, po ciemku,
pod drzewami, kto jest ten, a kto tamten? I policjanci przyapali wtedy kobiety rozkraczone,
na czworakach. Wtedy zaczli te lesby wyapywa. Lesba na nie mwi i tortillera. Po
szczecinie si drapi i bod jak barany. To nie w porzdku. Jak si legalne rzeczy robi, to
zgoda, ale to ju cakiem osobne ajdactwo. Jeli tak im si zachciao, to dlaczego mczyzny
sobie nie poszukaj? Od wielu wiekw w historii tak byo i tak ma by, i jeli le jest, jak
mczyzna z kobiet takie rzeczy wyprawia, to co dopiero mczyzna z mczyzn albo
kobieta z kobiet, istne zgorszenie.
Z dziesi lat temu spotkaam crk Wiktorii, ma Sar, na San Juan de Letran, ale jej nie
poznaam. Ona pierwsza mnie zobaczya i do mnie si odezwaa, ale tylko tak sobie,
mimochodem:


Ojej, umara moja mama i nawet pani do nas wicej nie zaglda!

A nie. Kady swoj drog obiera, Bg jeden wie, dokd go zaprowadzi. e jej si
poszczcio i dostatnio1 sobie ya, nawet o mnie nie pomylaa. Wtedy jak ze mn
rozmawiaa, strasznie bya napuszona, wane miny robia, na elegantk pozowaa; nie
pamitaa ju, e si chowaa w biedzie.

Moja crka Carmela ju wysza za m, mj syn te si oeni, to ju teraz tylko z

maonkiem mieszkam.

A gdzie mieszkasz?

Przy szosie do Villi; tam mam ziemi.

M Quemacho: co za samiec.
Nie powiedziaa: Czekam na pani", albo Niech pani przyjdzie", czy co w tym rodzaju.
I tak si ludzi traci, bo z niejednymi si przyjaniam tak jak z moj kum Sar. Ale w inne
miejsce si przeprowadzaj, z gry na ludzi patrz i wicej ich nie spotykam. Tak samo
bdzie z tym strostwem, co s moimi kumami; jak si z tej vecindad wynios, to krzyyk na
mnie postawi i nigdy wicej o nich nawet nie usysz. W swoj drog pjd. I Bogu tylko
wiadomo, co si ze mn stanie.
XXV Wszyscy robotnicy po wyjciu z Tres Estrellas szli do kiosku rodziny Torresw, eby
si tam naje. Na rogu szosy do Tlalpan i ulicy Lorenzo Boturini sprzedawali ros, fasol,
ry na gsto. Kiedy sodyczami w skrzynce handlowaam, te u nich dopychaam brzucha.
Bylimy kolegami na tej samej ulicy. Torresowie mieszkali w vecindad na Alfreda Chavero,
ale niezadugo ich stamtd wypdzili, bo nie mogli komornego zapaci, i ja im
powiedziaam, e na terenie w Magueyitos rozpadaj si jakie rudery i administrator moe
im za nisk cen kawaek placu wynaj. Za ciany i podog trzy, cztery, pi pesos si
pacio i ju miao si mieszkanie.
ebym teraz moga znale takie pole, z na p zwalonymi cianami, eby sobie kawaek
wynaj, ale to tak, jakbym o gwiazdk z nieba prosia!
Kiedy mnie moja kuma Wiktoria opucia, to mi powiedzieli Torresowie, ebym si nie
przejmowaa i e mog z nimi mieszka. Mwiam mieszkam z nimi", ale tylko mnie
przygarnli i ebym tak jak tutaj moga pod dachem spa, co to, to nie. Na dworze spaam, do
ciany przytulona, od strony ulicy. Do tego wystpu w murze, co przed deszczem chroni,
poyczone deski przystawiaam i tam si kadam.
Bardzo biedna bya rodzina Torresw: mama, dona Encarnacin, crka Candelaria i dwch
synw, Domingo i Jos, co materace prali po hotelach. Musieli ten kiosk zwin, bo eby nie
wiem ile wody do rosou dolewali i ziemi sypali do kawy, nie mieli co sprzedawa. W
adnym domu wtedy nie suyam, wic mnie zaprosili, ebym z nimi te materace praa. 293
Pomagaam im przy praniu dziesiciu czy dwunastu materacw, ile si trafio; pniej wsypy
cerowaam, a oni wycik przetrzsali, eby j rozpulchni, i potem si te wsypy z
powrotem wypychao. Zwyczajne to byy materace z upchan wycik, bez spryn.
Domingo to by fanfaron, ale mia dobre serce. Kiedy mwi: Tam i tam do orki bior", to
wiedzielimy, e dla wszystkich po rwni starczy roboty. Zabiera ze sob swoj crk Juan,
siostrzenic Antoni, matk, Candelari i pniej mnie take zapraszali... Jos chodzi
wasnymi drogami; wola jako domokrca po gospodach chodzi, po knajpach, byle gdzie,
ubrania sprzedawa albo w jadodajniach loterie z kurczakami trzyma; taki mia fach, ale ile
by nie zarobi, to forsy na tym nie zbija. Mnie pidziesit centavos dziennie pacili, a jak mi
dobrze poszo, to peso albo ptora, zalenie od tego, ile materacw wypraam. Ale w
powrotnej drodze zaraz si zaczynao: Ojej, Jezuso, zafunduj nam cukierkw". Na co tylko
mieli ochot, to im na ulicy kupowaam i prawie nic mi z tego zarobionego peso nie
zostawao. A za t odrobin, co mi reszty wydali, musiaam kupi ciasto na tortille,
pomidorw, chile, kawy i cukru. Buki wtedy sprzedawali po trzy za dziesitk. To za
dziesi centavos te buki jadam, a jak nie, to piam kaw z plackami, co je wypiekaam... Po

gowie mnie ycie nie gaskao, ale tyle si nacierpiaam, e ju nawet teraz nie czuj, e
cierpi.
Kiedy na prezydenta przyszed Lzaro Crdenas 97, wyda rozkaz, eby si wynieli z
Magueyitos ci, co tam mieszkali. Powiedzia, e im da teren w innym miejscu. Na tym polu
peno si rodzin usadowio.
" Lzaro Crdenas (18951970) urodzony w Jiquilpan, stan Michoacan. Walczy w armii
Carranzy i Obregona (zdoby rang generaa), by gubernatorem stanu Michoacan, w 1930
zosta przewodniczcym rzdzcej Narodowej Partii Rewolucyjnej, pniej ministrem Spraw
Wewntrznych, w 1933 Wojny i Marynarki. Wysunity przez Callesa na kandydata do fotela
prezydenckiego sprawowa wadz w latach 193440. Za jego spraw nastpiy gbokie
przeobraenia spoeczne: realizacja reformy rolnej na wielk skal, rozwj owiaty ludowej,
upastwowienie przemysu naftowego (1938). W latach 194245 by ministrem Obrony, a
od 1947 kierowa pracami nawadniajcymi w okrgu Tepalcatepec w stanie Michoacan.
I zaraz si zaczli kci o to, co im si wcale nie naleao, bo tacy s ludzie, tylko by si
okciami rozpychali. Fabryka Tres Estrellas ten teren kupia i teraz tam jest dworzec dla
autobusw do Cuernavaca i do Acapulco. Stara hacjenda tam bya, ale nikt si
0
ni nie upomnia, bo pomarli wszyscy waciciele, Hiszpanie z dawnych czasw, wic
po latach przesza do rzdu, ktry sobie zabra cay ten majtek. Przychodzili tam ludzie, bo
si chcieli ogrza tymi porzuconymi deskami, do byle jakiego muru si przytulili, adobe
rozrobili i na ile komu Bg rozumu nie poskpi, tak sobie chaupk zbudowa i tektur
pokry. Rzd cay teren zagarn i po kawaku wynajmowa; przychodzi urzdnik komorne
ciga po pi i sze pesos i kwity wydawa, takie malutkie jak bilety autobusowe. Ale e
byy tam jeszcze mury, chocia rozwalone, wic im si to jeszcze za dobre dla biedakw
wydao i ten wiski ryjek kaza nas wyrzuci. Podzielio si cae osiedle: porobiy si partie,
komisje; kady do jakiej partii przystpi i senora Micaila zacza rej wodzi w tej drace o
tereny, wic j mianowali przewodniczc. Mas ludzi zebraa; poszlimy na Zcalo o tereny
wojowa. Tylko ona przemawiaa, a mymy za ni hurmem stali. Nie wiedzielimy, po co jej
kazali przyj, tylkomy jak bydo dali si prowadzi. Cicho, aby, bo ropucha gos zabiera!
Nie wiem, czy bya taka inteligentna, czy co, ale tak mwia jak ci z rzdu; nie wiadomo co
kombinowaa, ale kombinowaa po swojemu. Faktycznie nikt nie chcia z tego pola
odchodzi, bo dobrze im tam byo, a e wadze o niczym sysze nie chciay, to senora
Micaila kazaa nam wieczorem z protestem przed Caballito si ustawi, gdzie rzdowym
komisarzom posterunki porobili,
1
przez ca noc tamemy zostali. W te pdymy tam polecieli, jak ebracy, eby si o te
tereny dopra-sza. Ta Micaila bardzo bya energiczna, ostry miaa jzyk, bardzo chytra. Ani
chwili spokoju nam nie dawaa. Jakby to prawdziwa wojna bya, z onierzami i generaem.
Wielu na ni krzywo patrzyo, bo mwili, e jak tak w pych uronie, to jeszcze nas wrogowi
wyda. Wieczorami kupowali wdk w Magueyi-tos, upijali si i wrzask podnosili. Jedni do
drugich chodzili, od chaupy do chaupy, mczyni i kobiety, 295
i w tym pijackim cugu straszne brewerie wyprawiali. Czasem za by si brali z tymi, co
naleeli do przeciwnej partii, i podczas takiej bjki zaczli grozi, e pod chaup
przewodniczcej dynamit podo. Mielimy obowizek jej pilnowa, wic co wieczr
zmienialimy si, eby nikt si do jej domu nie zbliy. Jak wypadao na seor Encarnacin
Torres, mwiam do niej:

Niech si pani nie martwi, ja pjd na pani miejsce.

I zawsze szam. Ledwo jaki szelest usyszaam albo cie zobaczyam, zaraz krzyczaam:

Ju tu idzie taki, ju tu idzie owaki!

I w ten sposb zaraz si dowiadywali, kto co prze-skroba. Ale Micaila nigdy ze mn o
swoich sprawach nie mwia, bo za nic mnie miaa. Tylko jak gupia szam jej pilnowa. Jak
si kto do niej lepi, to si przylepi, a jak nie, to nie... Nic nam z tego nie przychodzio,

emy jej strzegli, a przynajmniej jeli o mnie chodzi, bo jak na mnie wypado, ebym jej
towarzyszya, to mi nawet pitaka nie daa ani na mnie nie popatrzya. Takie to byy
konszachty, eby jeden nad drugiego si wywyszy, a ten znowu nad trzeciego, i taka bya
ich caa polityka.
Jednego poranka rozesza si wiadomo, e Lzaro Crdenas nasz teren podarowa
policjantom, co ruchu pilnuj, wic polecielimy do prezydenta. On sam osiedle na parcele
dzieli. Powiedzia policjantom, eby na tych parcelach domy sobie pobudowali. Widziaam
Cardenasa, pewno, e tak! I za byam na niego, bo jak go poznaam, to by prostym
onierzem u carransistw, a nie takim pyszakiem, co ze swoim sztabem chodzi, ze swoimi
ludmi, i na ucho swoim sugusom rozkazy wydaje. Ale dobrzemy syszeli, jak powiedzia:
Trzeba usun te elementy..." Nie pozna mnie, bo dowdcy nie mog ludzi spamita, a co
dopiero takich biedakw jak ja. Zawsze pieszo ten Lzaro Crdenas chodzi, pki nie zosta
prezydentem. Raz 16 Wrzenia z San Angel do paacu przyszed. Serpentynami go ludzie
obrzucali i a si w te kolorowe paseczki zaplta. Jedyny to prezydent, ktrego z bliska
widziaam, jak ulic maszerowa.
Jak ju z osiedla Ruchu odszed, bo tak je nazwali, 296
chcielimy go dogoni, bo juemy si zapdzili, ale by za daleko. Tomy sobie powiedzieli:
Nie, na dudka go wystrychniemy, co sobie wyobraa! Tutaj zostaniemy". I nikt si nie
ruszy.
W tym czasie Jos Torres chodzi do wityni i z moj chrzestn rozmawia. Nie starczyo mu
odwagi, eby ze mn pomwi, tylko tam si wybra i powiedzia mojej chrzestnej, ktra po
prawdzie jeszcze moj chrzestn nie bya, e chce si ze mn oeni. Do Istoty si odwoa i
otrzyma odpowied:
Bracie, ze mn tego nie moesz zaatwi. Porozum si z siostr Jezusit. Jeli odpowie, e
tak, to my tutaj w wityni moemy ci oeni. Ale ty sam musisz j przekona, w twojej
powoce.
Istota mi to pniej opowiedziaa... Zdaje mi si, e si Jos we mnie zakocha, ale nic mi nie
powiedzia i wszystko chcia zaatwia za porednictwem spirytualnym. On niewydarzony i ja
niewydarzona, to na co mi, u licha, takie maestwo? A po pierwsze strasznie by biedak
szpetny, a ja moe i mam zy gust, ale amatorem kwanych jabek nie jestem... Powiedziaam
sobie: Nic z tego, mj kochany, co mi po tobie? Skoro ju miaam chopa rosego i
wysokiego, to teraz mam sobie takiego kurdupla jak ty szuka? Przecie jeste do niczego".
Jos jest niski, niziutki, wargi ma grube, wywinite, czarny, czarny, czarny; ja jestem ciemna
i on ciemny, toby si dopiero dwa koczkodany dobray... A w dodatku nie stara si o mnie,
nie rozmwi si ze mn, tylko poszed z Istotami gada. Dowiedzia si, e do Bractwa
chodz, od swojej siostry Candelarii i od doi Encarnacin, i tak sobie obmyli, e mi go
bd str-czy. Ale e trzs portkami, to sam siebie na durnia wystawi. Nic by mnie to nie
kosztowao, eby mu w oczy odpowiedzie, zamiast ebym si musiaa wstydu naje.
Zapytaa mnie dziewczynka Georgina Valencia, Istota Spirytualna, co si przez medium
objawia bo wszystkimi miosnymi sprawami dzieci spirytualne si zajmuj; albo
chopczyk Toms Ramirez, albo dziewczynka Georgina Valencia, albinoska, bielutka jak
mka, co miaa rzsy jak ze niegu i woski jak 297
z waty, adna dziewuszka, tylko e wczenie umara, bo j na soce wystawili, a takim
dzieciom biaym jak mleko nie wolno na socu by:

Chcesz wyj za niego?

Nie, ani za niego, ani za nikogo, choby mieli mnie ozoci.

adnego bym z niego nie miaa poytku, adnego. Co to, miaabym mu wierzy, takiemu
obuzowi, a zreszt od ilu ju lat sama yj? Jake miaam pozwoli, eby mn kto rzdzi?
Nie, za nic! By pijakiem i dalej na umr si zalewa, ordynus taki! Do dziewczynki si
zwrci i ona wanie mi powiedziaa. A mnie ponis gniew. Wrciam do domu i

pomylaam: Niech tylko swko pinie, to mu w pity pjdzie". Ale Jos nic mi nie
powiedzia, tylko znowu poszed do Dziewczynki Spirytualnej, eby mu daa odpowied.
Lepiej by tam wcale nie chodzi.
Jednego dnia przychodzi Jos z jak kobiet, z biedn dziewczyn, co kelnerk bya w
jakiej knajpie w dzielnicy Candelaria. Z tego si utrzymywaa, z podawania kieliszkw, i
Jos jej gow zawrci i j do siebie zabra. W domu miaa z nim pieskie ycie. Wszystko
syszaam. Najpierw j bi, pniej drzwiami trzaska i na ulic wychodzi, a kiedy wraca, to
jej mwi, jakby sobie kobiety koo palca okrca: Serwus, malutka, chod, to ci poaskocz tam, gdzie ci si nogi kocz..." Biedna dziewczyna, piekielne katusze od niego
cierpiaa! Bya jego kobiet, to co mnie obchodzio... Ale wcieka byam na Josego za to, co
mi zrobi, i musiaam si na nim odegra.
Razem z Torresami wszystko musiaam znosi, ulew, upa, zimno, na tych deskach na
dworze, pod goym niebem, bo nie miaam dokd i i eby mnie nie widzieli opuszczonej,
jak groch przy drodze, to si na wszystko godziam. Za kadym razem, kiedy Jos pijany
wraca, to mi dokucza, od najgorszych mnie wyzywa, a mu raz zdrowo odpowiedziaam.
To na mnie krzykn:
Zamknij si, ty kurwo, co ci inni utrzymuj! Co tu robisz?
298

Wcale nie jestem taka, jak pan mwi, a ebym nawet bya, to nie paski interes. Kady
moe ze swojej dupy wycieraczk robi. A zreszt o co si pan kci? Przecie w paskim
domu nikogo nie obraam!

Wasnymi kiszkami si pani przykrywa!

Az pana mam materac!

Milcze, bo ci mord skuj!

A to razem sobie skujemy, bo dwoje nas jest. Niech pan nie myli, e jestem jak
Epifania, co si daje! Tutaj si zmierzymy i zobaczymy, kto z kogo pasy bdzie dar! Dalej!
Niech pan zaczyna!
Pocigna go Epifania i do rodka wepchna, ale wcale mi si bjki nie odechciao.
Pomylaam: Nie bdziesz pierwszym chopem, co ode mnie w skr dostanie. Odciski mi
si porobiy od walenia obuzw". Jeszcze do mnie krzykn:

Kurwa!
To wtedy powiedziaam: Teraz to si std wynios". I nazajutrz wyszam bardzo wczenie.
W tamtych dniach duo byo materacw do prania, caych zapluskwionych. Ale wszystko im
zostawiam, niech sobie radz, jak mog, eby w hotelu ludziom si nie narazi.
W miesic czy dwa po moim odejciu z Magueyitos przyszli tam straacy, eby na rozkaz
rzdu ludzi wypdzi. Przysa ich Lzaro Crdenas, w tych wielkich, czerwonych
autobusach.
Sikawkami mi ich wyrzucicie.
Podczyli sikawki do kranw i dali ludziom p godziny czasu na zegarku, eby manatki
zabrali i wsiedli na ciarwki, co ju si tam ustawiy. I tak jak ich do tych ciarwek
powrzucali ca kup, tak ich przywieli i tu, na rwninie, wysadzili. Gdzie ktry upad, ten
kawaek ziemi mu dali. I tak si utworzyo osiedle La Joya, na miejscu gdzie dawniej byo
szczere pole, jak kiedy w caym Meksyku od Peralvillo do Penn. Wszystko byo paskie, nie
byo domw. I z latami si zabudowao.
Ci z rzdu im powiedzieli, eby teren wybrali, e darmo im daj. Kademu tyle i tyle metrw
odmierzyli i akta im wypisali. Jak by nie byo, Crdenas 299
im ten teren podarowa. Tylko e nie maj prawa go sprzeda. eby nawet umierali z godu,
sprzeda nie mog. Ziemia rzdowa zostaa. Pki yj, maj swj dom, ale po ich mierci,
jeli nie ma nikogo z rodziny, wszystko przepada. Rzd jest wacicielem.

Kobiety zostay na tym ugorze, w norach mieszkay, a mczyni pojechali do Stanw

Zjednoczonych, eby pienidze zarobi i im posa na budow domw. Torresowie s
murarzami. Taki maj fach. Ale na budulec potrzebowali pienidzy, na materacach dosy nie
zarabiali. Dostali rozkaz, e si maj pobudowa, bo inaczej teren im zabior, wic nie byo
innej rady, tylko gna do Stanw Zjednoczonych. Teraz ju s wacicielami i z komornego
yj. Nigdy do mnie nie przychodz. Jeden tylko mnie odwiedza, Domingo, i to od wielkiego
dzwonu.

Co porabiasz, mniszko zakuta?

Tak do mnie mwi:

Ruszaj si, mniszko zakuta, do roboty idziemy.

Jeli ze mnie mniszka, to z pana zwariowany mnich.

Domingo zna si na zakonach, to mwi do niego: Co sycha, mnichu?"
Dom sobie zbudowa trzypitrowy i rnym lokatorom wynajmuje. Wszyscy sobie
pobudowali fajne czynszowe kamienice. Due tereny sobie wzili, bo nawet siostrzenic
Antosi wpisali, eby wicej ziemi dosta. A ja przez gapiostwo na lodzie zostaam.
Gdybym jeszcze miesic poczekaa, te bym miaa swj teren, ale niech si dzieje wola boa.
W biedzie na wiat przyszam i biedn mnie do dou wo, jeli chocia dou si dorobi. Jak
komu tamal sdzony, to z nieba mu licie spadn.
Dona Encarnacin zaoya stragan z mieszanymi towarami, tam na brzegu rzeki, gdzie
ziemi dostali. Na rogu maj swj dom, przy samej Avenidzie. Pniej hotel sobie postawia.
Nie wiem, ile bierze za dzie czy za chwil, ale grub fors cignie. Kobiety z ulicy najwyej
na jedn noc pokj bior, a w dzie jedni wchodz, a drudzy wychodz. Kotuje si okropnie
w tym hotelu. Tyle tylko im czasu trzeba, eby majtki zdj i znowu woy. I dobrze jeszcze,
jeli majtki maj. Rzd nigdy doni Encarnacin tego hotelu nie zamkn, bo ma z niego
zarobek. Czyste 300
zodziejstwo ten rzd. Z tych kobiet, co je na ulicy wyapuje, dobr fors wyciga; z
zamykania lokali, z nakadania grzywny, z przyklejania i odklejania znaczkw stemplowych,
z pakowania do wizienia i wycigania dobrych ludzi i psubratw; z tego e obaw urzdza
na kogo popadnie, a pniej wszystkim kae kary paci, z hoteli na godziny, ze wszystkiego
politycy pienidze zgarniaj, eby ycia uywa, i znowu burdele otwieraj, i zno;vu je
zamykaj, i jeszcze raz grzywn ka paci, i znaczki stemplowe przylepiaj, i dalej to
zamyka, to otwiera, nie warto sobie jzyka strzpi.
Wszystkim Torresom od pienidzy w gowie si przewrcio. Dona Encarnacin bardzo si
postarzaa, ale zatacza si nie ze staroci, ale z pychy. Nie chodz do niej, eby nie mwia, e
mnie jej majtek cignie. Jedn z nich, owszem, widziaam: Epifani, babk Josego. Slub
wzili w kociele, i nawet legalny. Byam na lubie. Epifania mi powiedziaa:

Wdziczna jestem bardzo Josemu, e si ze mn oeni, ale sama pani widzi, jak si z
nim mcz; bardzo cikie mam z nim ycie.

Bo sama si w to wpakowaa przez swoj gupot. Jeli i tak ci ycie zatruwa, to

przez maestwo jeszcze bardziej si z nim zwizaa.

Nie, musiaam za niego wyj, eby mnie moi rodzice do domu wpucili, jak do nich z
wizyt pjd.

A eby mi nawet moi rodzice od dziwek nawy-mylali, te bym za Josego nie wysza.
Spucia gow. Mnie si zdaje, e na pewno tak j ten Jos bi i tyle kopniakw od niego
dostawaa, e dlatego jej tu przyszo umiera, w osiedlu La Joyita, tej biednej, gupiej
Epifanii.
Jak wtedy wyniosam si od Torresw, przyszam do Madalenity Servn, tej wysokiej, grubej,
bardzo dobrej kobiety z Cuernavaca, co mi zawsze pomagaa. Opowiedziaam, jak si ze mn
obeszli.

Co takiego? Nie ma pani mieszkania?


Nie, nie mam gdzie mieszka... Moje rzeczy na kupie tam le, przy tej cianie od
ulicy.

Chryste Panie! Poszukamy pani mieszkania. Ni-kanora pol, eby pani pomg w
ktrym osiedlu
dom znale. 301
Zawsze mi tego Nikanora nasyaa. Nikanor wrci z Cuernavaca i przy zaopatrzeniu w
fabryce pracowa. Kiedy przyszed ze swojej zmiany, zapytaa go Madalenita:

Nie znasz kogo, kto by mg Jezusie w tych stronach mieszkanie wynaj?

Nie znam nikogo, ale jeli zechce, to razem z ni poszukam.

Oprowadza mnie po wszystkich osiedlach koo Rastro i Bondojo i po sklepach ludzi pyta.
Bo ja si nie nadaj do szukania mieszka, nigdy niczego porzdnego nie potrafiam znale,
z prawdziwego zdarzenia. Najpierw on szed na zwiady, a pniej razem wchodzilimy, eby
popatrze, a doszlimy do osiedla imienia Felipe Angelesa, tego co go Kozia Brdka kaza
zabi. I tam si co dla mnie znalazo. Rodzina Vidalesw wynaja mi jedn izb: duy
pokj, cae cztery metry. Mieli swj teren i wynajmowali puste pokoje. Tam si
wprowadziam. Dwadziecia dziewi lat temu.
XXVI Felicitas Vidales miaa dziesicioro dzieci.
yje dziewicioro, bo Rutilio jej umar z tej choroby, co si dzieciom udziela, podobna do
ospy. A te dzieci to: Zacaras, najstarszy, po Zacaria-sie przyszed Fidencio, po Fidenciu
Pasqualina, po Pasqualinie Lola, po Loli Julio, po Juliu urodzi si Rutilio nieboszczyk, po
Rutiliu Perico, po Pericu Hilaria i po Hilarii Blanca. Ojej, Ros po drodze zgubiam! Bya
przed Juliem, a po Juliu sierpie przychodzi. Ju mi si wszystko pokrcio. Nie wiem nawet,
jaki dzie mamy. Co to dzisiaj: wtorek czy czwartek?
Felicitas Vidales nie tylko wynajmowaa pokoje, ale te kapelusze sprzedawaa. Kupowaa je
hurtem w wielkich sklepach z kapeluszami na Merced, ale zanim je moga sprzeda, musiaa
je zeszy i przystroi. Wszyscy jej przy tych kapeluszach pomagali, bo nic innego nie umieli
robi. Do dzisiaj nikt z nich nie potrafi pracowa. Tylko matka bya co warta; ona si z
murarzami umiaa dogada i dom zbudowaa. Wszystkie zakupy sama robia, bo jej m, Jos
del Carmen Vidales, bki zbija. Tylko pokrzykiwa:

Ja jestem panem domu! Macie zrobi to i tamto! 302

Ale to byo gadanie na wiatr. Nigdy przeciwnociom czoa nie stawi. Same bujdy. Tak si
zgrywaj ci, co nic nie mog. Ozorem miel i zdaje im si, e ju swoje zrobili. Odwracaj
kota ogonem, ale nikogo nie nabior, a tym bardziej mnie, co z niejednego ju pieca chleb
jadam. Stary bazen!
Co rano szam do pracy, ju po domach nie suyam, tylko chodziam do prania. Jednego
peso dziennie zarabiaam, ale e byy wtedy karty autobusowe, trzy bilety za dwadziecia
pi, to mi w pracy pacili za transport, jedzenie dawali i jednego peso. Przychodziam do
prania koo sidmej rano i przed zmierzchem odchodziam. Najpierw obeszam osiedle Santa
Maria, pniej San Cosme, byam na ulicy Alzate u ony jednego Araba, trafiam na Luis
Moya, do senory Corcuera z Guadalajary, co miaa bardzo adne oczy. I z ulicy Luis Moya
posali mnie do budynku Liverpul, do pary nowoecw. Jak im si urodzia dziewczynka,
chcieli mie dom z dziedzicem, eby byo duo soca i powietrza, bo dzieciom tego
potrzeba, wicemy si przeprowadzili na ulic Icazbalceta 17, do mieszkania, ktre miao
wicej okien. Senora wszystko robia, a ja tylko praam i prasowaam. Przez dwa dni w
tygodniu tam chodziam, przez jeden dzie praam, a przez drugi prasowaam. W inne dni w
rnych domach praam. A mi raz powiedziaa dozorczyni Trnsito:
Jak pani chce, to pani zaatwi, eby w caym budynku pani do prania brali.
Cika to bya robota, ale co miaam robi? Nie byo rady.

Kiedy wracaam wieczorem do osiedla Felipe Angeles, senora Felicitas pogawdk sobie ze
mn ucinaa. Bardzo bya wesoa. W swojej kuchni piewaa przy palenisku, piewaa, jak
kapelusze przystrajaa, piewaa o kadej porze. Usta miaa zawsze otwarte, bo wszystko si
w niej w rodku miao. Jak j pytali, skd umie to czy owo, mwia: Jeden ptaszek mi
powiedzia..." i a si zanosia od miechu. Swoim dzieciom te niestworzone historie
opowiadaa, o chmurach, o cenzontlach 98, e zostan ksitami na
18 Cenzontle (z azteckiego: centzontli mnstwo, tlatolli glos) rodzaj szpaka
naladujcego gosy innych ptakw, zwiezotym tronie i inne banialuki. Trajkotaa jak papuga. Na odchodnym mwia do dzieci:

Zadowoleni? Tak? No to ju sobie pjd...

Nie, mamo! Niech mama nie odchodzi! Mamo! Jeszcze jedn bajk...

Osioek si najad siankiem, to nie wstanie przed porankiem!

Odwracaa si i odchodzia... Zawsze si wiercia, to tu, to tam, w swojej umorusanej
spdnicy i z tym swoim szczebiotem. I nie tylko wasne dzieci, ale skrzaty z caej vecindad
otaczay j koem, powtarzay za ni i miay si z ni razem. Perico, jej najmodszy, cigle za
mn chodzi, bo codziennie w tym naczyniu, co tam stoi, przynosiam resztki z obiadu, co mi
dawali w budynku, a e taki by godny, e sobie kark za tym naczyniem wykrca, to go
pytaam:

Chcesz chleba?

Tak.
I dawaam mu buk. Jak wracaam, zaraz mi na spotkanie wychodzi. To go witaam:
Blondas paskudny", a on mi odpowiada Krlicza apa". Nic si mnie nie ba. Woa na
mnie Jesutiti, nie wiem dlaczego. Zaraz lecia do mojego pokoju, a ja go wpuszczaam i
czstowaam go zawsze krlikiem. Ci nowoecy to byli Hiszpanie i bardzo im krlik
smakowa. Co trzeci dzie by tam krlik na obiad i niech pani sobie resztki do domu
zabierze, bo si zepsuje". Czasem pyta mnie Perico:

Da mi pani centavo, to przynios wody?

No to le.
Przynosi t wod i wraca, i znowu przynosi, i znowu wraca. Ze trzy lata najwyej mia i
tak mi przez cay dzie po troszeczku t wod przynosi, w emaliowanym garnuszku.
Przewanie poow po drodze wylewa, ale e tak ich mama nauczya, eby si miali z byle
czego, to siada na tej rozlanej wodzie i si mia. Czasem go zbili chopcy na ulicy, ale nigdy
nie oddawa, tylko w kt si zaszywa. Nigdy nie by nieznony. Przywiza si do mnie ten
smyk. Tylko wypatrywa, o ktrej godzinie przyjd. Biedrzta i gos ludzki. Ptak bardzo popularny w Meksyku 1 Sta-nach Zjednoczonych.
304
na Felicitas nie moga sobie z t ca dzieciarni poradzi, a w dodatku takiego ekkoducha
miaa za ma. Ona jedna na t czered pracowaa. Sza kapelusze sprzedawa i w sobot
wracaa o dziesitej, jedenastej wieczorem, a to malestwo samo si ptao. Ledwo
przychodziam, zaraz si wszyscy do mnie garnli, ale najwiksza przylepka to by Pe-rico.
Jednego wieczoru kiedy troch wczeniej wrciam, siedziaa na podwrzu. Mwi do mnie i
a jej usta dr:

Niech pani sobie wyobrazi, jaka za wiadomo. Dach si zapad nad pani pokojem i
przelkam si, bo dzieci tam na grze biegay i o mao co nie spady.
Dobra, wola boska. Dach si zapad i cae to trzsienie ziemi na moim ku si skrupio...
Jeszcze troch ze mn rozmawiaa, bawic si z dziemi, co si jej na kolana wdrapyway.
Szczypaa je.

Zyg zyg, to nie ja, to tamta...

A jej powiedziaam:

No to ju pjd do siebie.

Tak, ja te musz kolacj szykowa.

Posza do kuchni z tymi dzieciakami, co jej spdnic obsiady jak szczygy, a ja zabraam si
do mojego pokoju, eby to rumowisko obejrze: Ojej, taka przychodz zmczona i jeszcze
musz ziemi wynosi i kodry otrzepywa, ebym si moga pooy!" Ju tam jakie deski
pokadli i jak mogli, tak dziur zakryli, ale i tak na mnie wypado gruzy uprztn. Wanie
mylaam, jak si za ten tynk wzi, kiedy wesza Lola i mwi:

Jezusito, Jezusito, prosi mama, eby j pani posza leczy.

Oj, gowy nie zawracaj! Co jest twojej mamie? Przecie dopiero z ni rozmawiaam.
Nie bujaj. Zostaw mnie, bo musz mieci zebra...
Posza dziewczynka, ale po chwili wrcia:

Prdko, niech pani nie bdzie taka za, mama jest bardzo chora...
Weszam, spojrzaam na ni i zaraz zobaczyam, e si nie moe rusza, krtko mwic, e
jest nieywa... Ojciec tych dzieciakw w sieni sobie sta i pali papierosa za papierosem.
Powiedziaam mu: 305
20 Poniatowska

Prosz pana, niech pan po doktora pjdzie, bo senora ciko zachorowaa.

Nie, co tam ciko, wcale nie ciko. Gowa j rozbolaa i tyle... Niech j pani czym
natrze, to jej przejdzie.
I dalej z innymi rozmawia. Taka mnie wcieko wzia na widok tego bcwaa, co nawet
palcem nie chcia ruszy, e na niego wrzasnam:

To jak, nie pjdzie pan po doktora?

A po co, skoro to tylko sabo?

Dobra, to jeli umrze, ja za to nie odpowiadam. Rce umywam.

A rzeczywicie dobrze je miaam ziemi umazane. Odwrciam si i wyszam. Po chwili
wrcili Zacaras i Fidencio i obydwaj poszli doktora szuka. Lekarstwa zapisa, zrobi
zastrzyk, ale nic jej nie lepiej, nic nie lepiej, bo jej wcale bl gowy nie przechodzi... Chora
bya, chora, strasznie chora!
Rety, ile forsy z nich ten doktor wycign! A pniej bya narada doktorw! I na nic,
umieraa Felicitas! Ale jeden doktor, co mieszka, kto wie, moe ju nie mieszka, na ulicy
Platinos, tylko on w sedno utrafi. Powiedzia, e zatoru dostaa, i zacz j ratowa, silne jej
przynosi lekarstwa, eby do siebie przysza, bo jakby cakiem rozum stracia. Odzyskaa
mow, ale wyranie nie mwia. Po trzech miesicach ledwo, ledwo co powiedziaa, jak
malestwa, kiedy zaczynaj tata" wymawia. Doktor uprzedzi chopakw, eby jej do
gniewu nie doprowadzali, eby jej dawali dobrze je, nie jakie cikie jedzenie, adnej
woowiny, tylko ryb, kurczaka i ry, eby jej robili zastrzyki i eby w ni wzmacniajce
rodki wmuszali. Wykoczyy Felicitas te dzieci, co je jedno po drugim karmia, jakby kto ze
strzelby repetowa. Mnie si zdaje, e z tego wanie przyszo na ni to wyczerpanie, bo
gdyby nawet jak najwicej jada, to i tak za duo byo tych dzieciakw na jedn matk. Przed
urodzeniem chopcy ywi si pucami matki, a dziewczynki odkiem. Mczyznom
powietrze z puc potrzebne, bo chodz nadci, a kobietom jest brzuch konieczny, wic dlatego
odek jedz.
Jednego dnia wszed Zacaras do matki:

Jak si mama czuje?

Troch lepiej, syneczku najmilszy.

Dobrze, to pojad za bracero 89 do Stanw Zjednoczonych, bomy si bardzo

zaduyli przez mamy chorob... Niech tam moi bracia kapelusze sprzedaj...
Jak ju do tego doszo, to czym si miaa Felicitas przejmowa? Pary z ust nie pucia. Od
wielu dni ju w niej caa rado zwida. Nie wiem, jak znalaz Zacaras robot w Stanach
Zjednoczonych, ale ojcu i matce pienidze posya. I ja siedem pesos za ten pokj bez kuchni
miesicznie paciam.

Zacaras y na koci ap z jedn kobiet, co przysza do domu i zacza gldzi, e tak jej
si ten blondynek podoba, e tak jej si podoba, i tak bardzo jej si spodoba, e go sobie
zabraa. Felicitas nic nie mwia, miaa si tylko, pki nie zacza zbami ze zoci zgrzyta,
bo blond byy wszystkie jej dzieci, a ta bezwstydnica nie tylko e mu si narzucia, ale w
dodatku bya ciemna. Gzia si z nim i gzia, a w ci zasza i brzuch jej pod gardo
podchodzi. Nie bya jego on, wic Zacaras urwa si i nawet jej nie uprzedzi, ale ssiedzi
w osiedlu jej powiedzieli, e na bracero wyjecha. Ktrego dnia, jak dostaa list od Zacariasa,
przysza i zacza Felicitas wymyla:

Ty stara ebraczko, ty taka owaka, nigdy mi nic nie chciaa powiedzie, gdzie si mj
Zacaras podzia, ale teraz do mnie napisa, eby wiedziaa! O, wanie dziesi dolarw mi
przysa, ty stara zdziro!
I z tego gniewu na przyczepion synow tej samej nocy Felicitas umara.
Pantera" na t kobiet Zacariasa mwi, eby jej na zo zrobi. Kto wie, jak si nazywa. O
byle co pysk rozdzieraa i strasznie kla, a senora Felicitas to by zupenie inny czowiek. Do
dzisiaj tej baby nie lubi, chocia jeszcze wicej dzieci mia Zacaras z t sekutnic.
Po co miaam tam duej siedzie po mierci Felicitas? Przeniosam si na osiedle La Joya, po
drugiej stronie osiedla Felipe Angeles; na ten mietnik, gdzie mnie pani widzi. Ale nie
przestaam Vidalesw odM Bracero robotnik, peon. W Meksyku bracero oznacza zwykle nielegalnych emigrantw,
ktrzy przeprawiaj sie do Stanw Zjednoczonych, eby tam szuka pracy jako robotnicy
rolni.
wiedza. Felicitas im zostawia w spadku dom, co ju by spacony i zbudowany, i mas
roboty, towaru za przeszo pi tysicy pesos. Ale ojciec si rozpi i razem ze szwagierk
wszystko w tym pijastwie roztrwonili. W przeciwiestwie do Felicitas Rogacia-na bardzo
bya lekkomylna i do dzisiaj taka zostaa. A tego starego bazna, Jos del Carmen Vidalesa,
cierpie nie mog, bo wszystko przepi. Nie musiao tak by, eby jego dzieci lito budziy.
Przecie po to Felicitas tak harowaa, eby im wszystko zostawi, co do pracy potrzebne.
Jak ju ten dom stracili, poprosi mnie Jos del Carmen Vidales:

Niech mi si pani wystara o teren w Tablas de San Agustn.

A za co?

Za to, co mi przysa Zacaras ze Stanw Zjednoczonych. To na zadatek.

No to niech pan sam idzie.

No, nieche pani Ros zapisze...

Dlatego e mia ochot sam z ludmi si wykca, a pniej si nie fatygowa, eby podpisa
papiery, ja musiaam t dziewczynk, siostr Perica, tam zaprowadzi i na jej nazwisko teren
zapisaam. W jej imieniu mwiam, kazaam j sfotografowa, eby mi legitymacj zrobili.
Przewodniczcy tego osiedla Tablas de San Agustn bardzo grzecznie zapisywali tych, co z
zadatkiem na teren przychodzili. Nie obchodzio ich wcale, czy to byy nieletnie dzieci, czy
psy, byle tylko fors przynieli. Dali nam duy kawa gruntu i wdowiec zacz dom stawia:
dwa pokoje drewnianym dachem kryte. I wszyscy si tam wprowadzili, z wyjtkiem
Pascualiny i Loli, co wasnymi drogami poszy. Pascualina bardzo bya do Felicitas podobna,
tylko e jak miaa dwanacie lat, ju si zacza na ulicy krygowa, a Lola jak mapa
wszdzie za ni azia. Matk miay bardzo honorow i przyzwoit, a same, dzieci jeszcze,
pieprzyki sobie do skroni przyklejay jak cyrkwki i chocia jeszcze mleko miay pod nosem,
zaczy si po ulicy wasa. al mi byo patrze, jak si te dzieci mcz, wic im
powiedziaam:

Dobra, jak do mnie przyjdziecie, to wam dam taco, ale ebycie ojcu nie mwiy,
gdzie mieszkam... 308

Kiedy wrci Zacaras ze Stanw Zjednoczonych, o swoje pienidze si upomnia i Jos del
Carmen musia teren sprzeda, eby mu zwrci. Zostawi ciany sklecone z desek i z niczym
odszed.

Jesutiti, Jesutiti, przyjdzie do pani mj tata, bo ju nie mamy gdzie mieszka. Musia
teren sprzeda, bo nie po to mu Zacaras pienidze przysya, eby je wydawa, tylko eby mu
je przechowa!

Nie powiedziaam ci, eby mu nie mwi, gdzie mieszkam? Niech si nauczy
odpowiedzialnoci! Nachalny taki! Stary nicpo! Ju pora, eby si opamita.
Po paru dniach przyszed. No trudno. Owszem, bardzo wyelegantowany. Nie wiem, kto mu
pra.

Przychodz pani prosi, eby mi pani znalaza dach nad gow.

To wtedy powiedziaam Casimirze, wacicielce vecindad, eby mi wynaja ssiedni pokj,
co sta prny. I wszystkich ich do tego pokoju wpakowaam. Powiedziaam Josemu del
Carmen, eby wszystkie swoje graty tam wstawi: deski, pale, drut, wiadro z zapraw i do
tego tumok ze swoimi achami. Pomylaam: Dobra, no to niech tu przy mnie bd. Co mam
robi? Przecie ich na ulic nie wyrzuc". Jeszcze starego zapytaam:

Posucha mnie pan, eby dzieciakom normalny dom zaoy?

Tak, Jezusita... i jak tylko na nogi stan, na komorne pani dam.

Tymczasem fasol czy co innego na ogie postawiam, eby zjedli. Dziewczynki przez cay
dzie tylko by mi na gow waziy i jak wracaam z roboty, zaraz mi si wdrapyway na
ko:

Jednego causka, Jezusito!

Prdko causka, eby go byo sycha.

W buzi mnie pocauj...

Felicitas tak swoje dzieci przyzwyczaia. W usta je caowaa, w poladki, gdzie popado.
miaa si, ze wszystkiego si miaa. Najmniejsza, Blanca, zostaa u ciotki Rogaciany, a
Zacaras z Panter. Ten zawsze osobno si trzyma.
Przez par dni Jos del Carmen zachowywa si przyzwoicie. Nieraz si ze mnie mia, jak po
jednej 309
stronie obok siebie sadzaam Julia, a po drugiej Pica. Zestawiaam dwa krzesa i deski na nich
kadam.

Wyglda pani jak kwoka z kurcztami.

A niech sobie bdzie kwoka, trudno. Przecie nic nie poradz, eby si do mnie nie
garnli.
Malutkie to byo, ciepa matki potrzebowao, wic obydwaj do mnie si tulili. Niezadugo
Jos del Carmen spotka Rogacian i znowu zaczli po rwni z butelki cign. Wasne dzieci
przestay go ju obchodzi. Mia pidziesit lat. Ani nie jest wysoki, ani niski, gruby te nie
jest. Nic szczeglnego. Jedno tylko ma zajcie: pije pulque przez cay dzie.
Jak wdowiec u mnie zamieszka, ssiedzi nic nie powiedzieli; nie mieli nic do gadania, skoro
paciam komorne. Wraca po nocy, wali si na tektur na pododze i tam spa jak koda.
Dzieci po gowie mi chodziy:

Poechtaj mnie!
Lubili, eby ich askota; zawsze wsadzali rce, gdzie nie trzeba... Ze trzy lata ze mn
mieszkali. Jednego dnia podaam wszystkim kolacj, kiedy nagle Pico na oczach ojca i braci i
przy mnie wzi swj wzeek i wylecia na ulic. A przecie nikt mu zego sowa nie
powiedzia. Co mu do gowy strzelio i sobie poszed. Mwi do Josego del Carmen:

Jako ojciec ma pan obowizek go zatrzyma.

Ani myl! Niech go sobie zabierze taki owaki... Kolacj jem. Nie pjd po niego.

Wcale go taki owaki nie zabierze. Czy on pana obchodzi, czy nie, ja go moresu
naucz.


A niech pani sobie robi, co si pani podoba.
I dalej sobie jad.
Zabraam si i wyszam. A tam, blisko stajni w osiedlu La Joya, dogoniam Perica. I stamtd
samymi kuksacami zmusiam go do powrotu.

Prdzej, marsz do domu, bo jeszcze gorzej z tob bdzie!

I go wepchnam. Tego wieczoru nie chcia zje kolacji. Tata spa si pooy jak gdyby
nigdy nic.
Od tego czasu zaczam Perica bi.

Bardzo ci lubi, ale nie bdziesz robi wedle twojego widzimisi. Musz ci moresu
nauczy.
W miar jak dzieciaki podrastay, to je sobie ciotka Rogaciana zabieraa. Widziaa, e s
coraz
silniejsi, wic im wmawiaa, e ich trzymam dla wasnej korzyci, bo do pracy ich zapdz,
eby mnie utrzymywali, i jednego po drugim mi odbieraa. Wcale nie bya taka mocna; stara
pijaczka, nic wicej. Od tego picia caa bya spuchnita i miaa wielki brzuch, bya brzuchata.
Zawsze si Rogaciana wczya po ulicy, czapaa w swoim zawinionym szalu i brudnym
fartuchu. Chopcy szli do niej, bo pozwalaa im robi, na co mieli ochot, nawet do ka si z
nimi kada na askotki, na iskanie i im piewaa ju nie boli, ju nie boli, do wesela si
wygoi..." I tylko Perico ze mn zosta.
Na pocztku zamykaam Perica w pokoju. Zakadaam kdk i tak samo jak teraz te
zwierzaki zostawiam, tak jego zostawiaam. O sidmej rano szam do prania i wracaam o
pitej po poudniu. I dziecko samo, bez swoich braci, pakao i pakao:

Dlaczego nie jade? Tu ci jedzenie zostawiam...

Bo nie jestem godny.

No to dlaczego paczesz?

A bo mnie zamknli.

Dobrze, to ci bd ze sob zabieraa.

Taki by ten Perico wygodzony, e duo mnie trudu kosztowao, eby go wychowa. Nie
umia porzdnego obiadu zje. Mama mu dawaa wywar z ziela cytrynowego albo czarn
kaw, tortille i fasol z garnka. A ja przy caej swojej biedzie w tylu domach pracowaam, e
umiem na inny sposb je, i bardzo si z nim nacierpiaam, bo nie dawa rady. Mylaam, e
mi zemrze. To mu zaczam rzadk zup dawa, owsiank mu robiam, kaw z mlekiem i jak
sobie mogam pozwoli, to czekolad, i tak mu odeczek hartowaam. Kiedy pracowaam u
ony mecenasa Pereza, jak tylko swoim dzieciom dawaa je, to woaa Perica i to samo mu
dawaa, co im, bo mi tumaczya, e jest bardzo sabowity. Podarowaa mi taki pyn na
wzmocnienie, po yeczce trzy razy dziennie, i od tego ciepego wina taki si zrobi
czerwony, jakby mu kto policzki pomalowa. Pico by bielutki i mia czerwone wosy. Taki
ju by od urodzenia. Felicitas bya blondynk, a on przyszed na wiat z t gwk jak u
zapaki. Nauczy si mj Perico je i zmnia. Ale co mu do gowy wbiam, to eby nie by
ebrakiem, bo nie mia powodu, eby 311
prosi. Raz go ukaraam, bo ledwo zjad niadanie, wyszed na dwr i pod jakimi drzwiami
stan. Rodzina przy stole jada, wic mu taco dali. Dali mu taco! Wygldam na ulic i widz
go z tym taco w rku.

A co tam robisz?

Nic.
To mi powiedzieli:

Juemy mu dali taco, senora.

Dzikuj bardzo, senora.

I pcham Perica do rodka.


Niech no sobie Perico wejdzie, prdko! Teraz sobie swoje taco zje i rondel mu
postawi, i cay ten garnek fasoli Perico wsunie, dalej, i wszystkie te tor-tille te zafasuje, a
jak nie, to lanie mu sprawi, bo nie chc, eby godny chodzi i pod drzwiami wystawa. Nie
nasyci si? Jak si nie nasyci, to si teraz nasyci. Prdko, niech to swoje taco skoczy i niech
aduje to wszystko, co mu dam!

Nie mog.

Teraz zaraz to wszystko zje! eby mu si odechciao jak pies pod drzwiami wszy.
Posadziam go na krzele i stoj nad nim z pak w rku.

Jak tego wszystkiego nie zjesz, to ci pak przyo. Zobaczymy, co wolisz!

Nie mog.
I zacz paka, bo nie wiedzia, jak sobie poradzi z t mas fasoli.

Nue. Tu jest yka, to ykami pchaj, ile moesz, a wszystko wtrbisz.

Zmusiam go, eby do ostatka wszystko wymit. Mylaam sobie: eby mia na cmentarzu
skoczy, ale z obarstwa si wyleczy".
Jak rk odj! Nigdy wicej pod obcymi drzwiami nie stawa.
Dla praczki przecierada to bardzo cika robota, bo trzy razy je trzeba trze i trzy razy
puka; pniej si je na socu rozkada, podnosi si, znowu si je trze i znowu pucze.
Codziennie praam przecierada. Po cztery razy. Za pierwszym razem czyst wod kurz z
nich zdejmuj, mocno je tr, eby z nich 312
wyszy wyziewy z ciaa i woski. Pniej je namy-dlam i wrzucam do wanienki, eby brud
zela; jak ju si dobrze w mydle namocz, wycigam jedno po drugim i na pralce je szoruj
i oddzielnie ukadam. Pniej jak ju skocz pra bia bielizn, wrzucam do wanienki
kolory, eby si moczyy w tym mydle, co zostao. Tymczasem wynosz w wiadrze ca bia
bielizn, na nowo j namydlam i rozkadam na socu. Jak wyschnie, to j zdejmuj ze soca,
spukuj czyst wod i jeszcze raz j namydlam; kiedy widz, e ju nic a nic brudu na niej
nie ma, znowu j tr na pralce, dobrze pucz, rozwieszam i pniej bior si za kolory. Bia
bielizn oddzielnie si zawsze pierze; s tacy kretyni, co j razem pior i plam dostaje.
Codziennie mi wypadao duo przecierade, wic czasem tylko raz je praam, jeli bielutkie z
ka je cignli, ale jak je ju na sznurach ogldaam, widziaam, e s czarne. Due tuste
plamy powyaziy. Takie zdradliwe jest ciao. Dlatego wszystkie jednakowo trzeba pra i nie
leni si, jak nie, to ju lepiej niech si bez prania obejd. Cika jest przy praniu harwka,
ale na mj gust jeszcze ciej koo dzieci chodzi. Co do mnie, nigdy mi si dzieci nie
podobay. Okropnie marudz i s ze. Periquita wziam do siebie, ale nie dlatego, eby mi si
podoba. Co mia robi ten pdrak bez matki, co ju si tak do mnie przyzwyczai? A ja co
miaam z nim zrobi? Na ulic go wyrzuci? Tak go musiaam musztrowa, jakby by moim
synem, wasnym, rodzonym, bo w dodatku przymilne to byo jak szczeni i wszyscy bardzo
go lubili. Nie tylko ja, wszyscy ludzie za nim przepadali; posuszny to by chopaczek, bardzo
posuszny. Nigdy mi nie wymawiali:

Niech pani zobaczy, co mi pani chopak zrobi.

Bo jak praam na grze, przy mnie tam by, bawi si jak chcia, ale tu przy mnie; eby mi
polecia na rodek ulicy, eby psoty na podwrzu robi albo biega, nic podobnego. Jak si
zmczy, to pod zlewem do prania bielizny si kad i tam zasypia. A jak zobaczy, e z
bielizn na strych id, to ze mn szed i znowu pod zlewem si ukada. Nie sprawia mi
kopotu. Przeciwnie, mwiam do niego:

Id do cytadeli, pograj w pik z chopcami.

Ale eby Jezusa nie odchodzia... 313

A w jaki sposb mam odej, skoro tyle jeszcze bielizny?

Nie, lepiej Jezusie pomog.

Wnosi mi na gr wiadra z bielizn, eby j na socu rozoy, a kiedy pukaam bia

bielizn, to mi przynosi kolory i potem w wieszaniu pomaga. Albo zbiera wszystkie
serwetki i mi je pra; bardzo dobrze skarpetki tar i pyta:

Ju maj dosy, eby sobie na socu poleay?

I szed z wiadrem na gr na socu je rozkada.
A chustki! Wszystkie chustki mi Perico pra, a jak ju byy dobrze wyprane, to je kad na
socu, szed pniej po nie i je puka.

Ju je mam wiesza? Patrzaa Jezusa, czy s gotowe?

Sprawdzaam je i mwiam do niego:

Dobra, to je powie.
Duo mi pomaga. Bo te bardzo to by specjalny ten chopczyna; dobry chopczyna. A
przecie nigdy luzem nie chodzi; zawsze go krtko trzymaam. Od malekoci bardzo by
niemiay, nie umia sam si rusza, zawsze si mojej spdnicy trzyma. Nie gra z dziemi w
kulki ani w nic innego, zawsze sam si bawi. Jeli wychodzi, to daleko nie zaszed; w sieni
zostawa, zajty zabaw i zajty mn, bo ba si, e mnie zgubi. Zawsze si tego ba. Ju
wola zabaw rzuci i by przy mnie.
Tam w tym budynku czasem si z nim chopcy dranili: e mnie na tace zaprowadz, e
mnie na spacer zaprosz, a on tylko sobie paznokcie gryz i gryz, myl, e z nerww.
Midzy dwoma krzesami go kadam: desk ukadaam i na tej desce jego materacyk. Za
rami mnie obejmowa, obie moje rce bra i tak, o, do siebie tuli, i mwi:

Przynajmniej poczuj, jak mnie Jezusa puci.

Nie daj Boe!

Jeszcze sobie pjdzie i picego mnie zostawi...

XXVII Kochliwa nie jestem i wcale ludzi nie lubi. Zawsze byam oscha. Nigdy si do
nikogo nie przywizaam. Bardzo jestem gderliwa i ostro si odzywam: Zostaw to...
Przesta!" Nie umiem inaczej mwi. Tote jak dzieciaki za mn a- 314
, to dlatego e im si chce, ale ebym ja si miaa z nimi cacka czy co takiego, bro Boe.
Na wszystkich ludzi pokrzykuj i na moje zwierztka tak samo.
Perico to by pieszczoch. Czasem mwi do mnie:

Niech si Jezusa pooy prdko do ka, ja fasol namocz, posprztam, cierk

przetr.
Rano jak na sprynie z ka wyskakiwa:

Niech Jezusa poczeka! Pjd po sprawunki!

I tak musiaam wsta, bo w tym czasie jak on szed co kupi, to sobie obliczaam: Zabior
si do grzania wody, bo inaczej czasu mi nie starczy". Jak bardzo wczenie w ogonku stawa
po ciasto, to mu robiam z p kilo tortilli, eby mia co je, jak mu si zechce.
Perico zawsze do mnie Jezusa" mwi. Kiedy go ludzie pytali:

Gdzie jest seora? odpowiada:

Kto? Moja mama? A tam w rodku.

Ale w oczy mi mama" nie powiedzia, bo mu zakazaam:

Jestem twoj matk, bo ci wychowuj, ale ty wiesz, e ciebie nie urodziam.

Przypominaam mu, e matka mu umara.
To przysowie, e nie ta matka, co porodzia, ale ta, co wychowaa, to wierutne kamstwo.
Bardzo to brzydko, jak sobie kto cudze dzieci przywaszcza. Za ze ludziom bior, jak si
chwal tym, czego im Bg nie uyczy. Skoro wychowali, to pikne dziki, wdziczno im
si naley, ale niech si nie pchaj na takie miejsce, ktre im nie przysuguje. Moja macocha
te mi nigdy nie kazaa, ebym na ni mama" mwia, przenigdy. Nazywaam j seora
Ewarysta". e matk mi bya, to prawda, bo gdyby mnie nie wyuczya, co by si ze mn
stao? Ale wiedziaam, e inn miaam mam, i nie byo midzy nami a to e mamo, a to e
creczko.

Zabieraam Perica do Bractwa Spirytualnego w Dzie Wszystkich witych i w Dzie Matki,

eby si ze swoj mam przywita. Kilka razy z ni rozmawia; przedstawi jej si jak naley i
spord dziewiciorga rodzestwa on jeden otrzyma matczyne bogosawiestwo. Felicitas
mi dzikowaa i nie tylko mi Perica polecia, ale ca reszt; dlatego na pocztku ich
dogldaam. Nie polecia mi tylko swojego 315
ma, jego jednego. Miaa racj. Co by jej z tego przyszo? Kiedy zmarli do innej przestrzeni
przechodz, ju nie pamitaj o materialnych, ziemskich sprawach. Ani kobiety o
mczyznach, ani mczyni o kobietach. Ale Felicitas za swoje dzieci pokutowaa, bo taka
bya jej misja. Nie odpocznie, pki ich tam wszystkich nie poczy, bo tymczasem tylko
jednego ma przy sobie, Rutilia. Pki ich Felicitas Panu Bogu nie odda, pty si nie wyliczy!
Dobrze mu mama radzia w wityni spirytualnej, co bya na ulicy Nino Perdido; powiedziaa
mu, eby o mnie bardzo dba, eby mnie we wszystkim sucha. Perico nie pozna jej gosu,
bo taki by malutki, kiedy umara, e ju nie pamita. O wicie umara, kiedy jeszcze spa.
Wsta i poszed, jak codziennie, bawi si z innymi dziemi z tego osiedla. Na osiedlu Felipe
Angeles kanalizacj robili i dzieciarnia tam si rozsiadaa, eby dokazywa. Perico siedzia
okrakiem na kanale, kiedymy z trumn tamtdy przechodzili. Zostawilimy go tam i
poszlimy j pochowa. Dlatego Perico nie wiedzia, co to znaczy mier.
Nie lubi z ludmi rozmawia. Jak ktrego dnia zostaj w domu, to wol si kci z moimi
zwierzakami: Wynocha!", albo Zacie stamtd!", albo Idcie spa!", albo Cicho tam!",
to przynajmniej wasny gos sysz, ale z ssiadami rzadko gadam. Bardzo jestem dziwna.
Transito, ta z budynku, cay dzie jak mynek terkotaa i nie mona byo jej nie sysze. Do
pralni na gr przychodzia, eby ze mn porozmawia; paplaa jak najta. Czasem mnie
zapraszaa:

Chodmy tam i tam, serduszko.

A mj dzieciak?

Zabierzemy go, serduszko.

Jakie kumy miaa naprzeciwko, pod dwudziestym, i poszymy tam na obiad, ale dziwna ze
mnie osoba; w obcym domu mi jedzenie nie smakuje. Transito skarya si, e w Deefie
bdzi, ebym z ni sza. Takim sposobem razem wychodzimy, ona w swojej obcisej
spdnicy i z tym swoim szczebiotem: kochana, zrb to, kochana, zrb tamto, a ja prawie ust
nie otwieram, tylko tyle co musz. No bo inny mam cha- 316
rakter, a ona jest bardziej wesoa, bardziej poufaa; rozmawia to z tym senorem, a to z
tamtym, i z jeszcze innym, a ja jestem bardziej wymagajca. Za modu duo piewaam i
straszna bya ze mnie wierci-pita, jeszcze jak na ulicy Icazbalceta mieszkaam, bardzo
lubiam piewa, ale teraz ju mi si z nikim gada nie chce.
Ze dwanacie czy trzynacie lat temu, w dzie jej imienin, m Trnsito, to jest ten, ktrego
wtedy miaa, bo zmienia jednego za drugim jak okady, do taca mnie prosi, ale po jednym
kawaku nogi mi zesztywniay.

Ju nie mog...

Ojej, przecie dopieromy zaczli! Dlaczego dosy?

Nie, senor, bardzo przepraszam, ale nie.

Nogi mi cakiem posuszestwa odmwiy, ebym sobie o obietnicy przypomniaa. Bracia
Spirytualni jeden kawaek mi pozwol przetaczy, ale dwa albo trzy to ju nie. I usiadam
koo mojego Perica. Trnsito tylko miaa chopw w gowie i hulanki. Wtedy jest w wietnym
humorze. S takie kobiety, co a je swdzi, takie s pazerne. Trnsito bya bardzo
bezwstydna. Tylko si wtedy uspokajaa, jak si kurwia. Raz zacza mi powtarza:

Mam Hiszpana, mam Hiszpana, mam Hiszpana, mam Hiszpana!...

Cieszya si, wesolutka bya jak szczygie. Ojej, jak wan udawaa! I ktrego popoudnia
go zobaczyam. Pomylaam: wszystkiego mona si w tym czowieku doszuka, ale z
Hiszpana nic w nim nie ma. Indianin, i to z tych najciemniejszych".

Powiedziaam Trnsito:

Nie, przecie Hiszpanie nie s tacy ciemni, niech pani ze mnie wariata nie struga.
aden z niego Hiszpan.

Przecie z Hiszpanii przyjecha.

To moe si tam na przejadk wybra.

Beret nosi jak tutejsi sklepikarze, to si w nim Hiszpana dopatrzya.
Ten jej m to by syn generaa Felipe Angelesa 100
General Felipe Angeles jeden z nielicznych zawodowych wojskowych, ktrzy przystpili
do powstania Madera. W 1912 dowodzi operacjami przeciwko Emilianowi Zapacie. 317
ni mniej, ni wicej. Gadu, gadu, a si okazao, skd si ten Rafael wzi. Przyjecha do
Meksyku z jedn seor Hiszpank, co go w szpitalu pielgnowaa, jak go w wojnie
republikaskiej zranili. W Meksyku trafi na Trnsito, bo ona nawet psu nie przepuci... Byle
si tylko moga przy kim poywi, to zaraz si do niego przylepi! Angeles y przez jaki czas
z Trnsito i taki by z niego cynik, e j w Nowy Rok do swojej Hiszpanki prowadzi, i a mi
al byo tej se-ory, takiej przyzwoitej, co przy wszystkich swoich dzieciach musiaa Trnsito
sadza i z ni Nowy Rok obchodzi. Trnsito o jedno tylko dbaa: eby z Rafaela fors
cign, eby si z nim moga bawi i eby jej niczego nie brakowao. To taka kobieta, co
samego diaba w zastaw wemie i nigdy ju si od niej nie wykupi.
Chocia by hulaka z tego Rafaela Angeles, ale dobry by czowiek. Synowi Trnsito pomg
znale prac przy tych wielkich wietlnych reklamach, co je zakadaj na dachach kamienic,
i go za swojego uzna, chocia to nie by jego syn, ale Rewolucji Meksykaskiej, bo si w
czasie najwikszego baaganu urodzi... Angeles da mu swoje nazwisko, robot mu znalaz
przy tych neonach i nigdy mu pienidzy nie aowa, ani jemu, ani Trnsito. Std si wzio,
e si ten chopak Miguel Angeles nazywa.
Trnsito krzyczaa midzy jednym skurczem a drugim i musiaa krzycze, bo przy poronieniu
gorsze s ble ni przy porodzie.

Co pani jest?

Poszam do doktora i sond mi wsadzi.

Po co?

A wanie po to.

Widzi pani, jak si pani od tego krwotoku rozchorowaa.

W chwili wybuchu puczu przeciwko Maderowi wrci do stolicy, eby walczy przeciwko
spiskowcom. Aresztowany przez oddziay generaa Huerty razem z prezydentem Madero i
wiceprezydentem Pino Suarezem. Przyczy si do ruchu Carranzy i zosta ministrem w jego
rzdzie. W 1914 przystpi do Francisca Villi, zosta jego zastpc i gwnym doradc. W
1916 wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, skd wrci po dwch latach i ponownie
przyczy si do oddziaw Villi. Rozstrzelany przez oddziay carransistw w 1918.
318
Tyle krwi z niej uszo, e zemdlaa i upada. Pomylaam: Jeszcze si ta kobieta wykoczy i
rodzice bd pomstowa, e nikt si nie znalaz, eby po nich pj".
Naprawd si tym razem przestraszyam i zawoaam oboje, mam i tat:

Chodcie tutaj, bo Transito ciko chora, kto wie, czy nie umiera!
Przylecieli tata z mam, bardzo przejci. Nigdy wicej jej w takiej chorobie nie widziaam.
Nazajutrz poszam j odwiedzi:

Jak si pani czuje?

Ju dobrze, ju mi lepiej...

Co za czowiek z pani. Dlaczego mnie pani nie zawoaa, eby chocia zrobi herbat?

Nie, nie byo ju dla mnie adnego lekarstwa; przysza pora, eby ze mnie wyszo.

A co miao wyj?

Dziecko przecie.

Ale dlaczego je pani poronia?


A do czego mi potrzebne?

No to po co si pani z chopami zadaje, jeli pani nie chce, eby pani tak urzdzili?

Nie, Miguel mi wystarczy. Dosy tego jednego.

Jednego tylko ma syna, ale taki kbuszek z siebie wyrzucia, co mia ze trzy czy cztery
miesice, kiedy ju dziecko ma swoj form. Duo kobiet dzieci si pozbywa. Jak ju si
upewni, e swojego czasu nie maj, bo przejd dwa czy trzy miesice i nic si nie pokazao,
to id do lekarza, a ten kapouch im mwi: Tamten ci go wsadzi, a ja ci go wycign. Tyle i
tyle mi zapacisz. Utucz si twoim martwym dzieckiem". Kobieta mu paci, a on jej wsadza
t kiszk do rodka, kto wie ile metrw jej tam okrci i wtedy musi go z siebie wyrzuci.
Omioro czy dziewicioro Transito poronia. I to przez ten czas, jak tam pracowaam. Dlatego
tak si roztya. Niebrzydkie miaa ciao: bya szczuplutka, zgrabna. Teraz pkata si zrobia,
brzydka, ramiona ma opase, jak z galarety. A w dodatku a si lepi od tych kremw, co si
nimi smaruje.
Kobiety tuciej, bo powietrza duo ykaj i to powietrze im szkodzi; od rodka je rozdyma.
Jak jest 319
kobieta w ciy, to si jej wszystkie pory w ciele otwieraj, eby dobre prdy miay do niej
dostp, ale Transito bya pusta w rodku; dlatego powietrze j rozdo po tych wszystkich
dzieciach, ktre zabia.
Perico ju zaczyna jedenasty rok i nie chcia i do szkoy, bo si ba mnie straci. Jak by
may, ojciec go zapisa, ale e by niziutki, starsi go bili i nigdy tam nie wrci, a dopiero
oddaam go do szkoy przy cytadeli, blisko Icazbalceta. Nie chcia si ode mnie odczepi, a
mu raz powiedziaam: Jake to, ma Perico zosta achudr i osem? Musi si czego w yciu
nauczy, nie chc, eby by taki jak ja". Mocno mu przyoyam i marsz do szkoy. Zmusiam
go. Gowa pusta jak kapusta, baty dostaa, wnet zrozumiaa. Nie chciaam, eby mi na
tragarza wyrs, ale eby go nauczyli czego poytecznego. Kupiam mu ksiki, zeszyty,
wszystko co trzeba. Teraz ju si za ksiki nie paci, ale jak Perico poszed do szkoy,
musiaam si wy kosztowa.
Koo drugiej po poudniu go odprowadzaam. Kpaam go, czesaam i czyciutk bielizn mu
wkadaam. Odprowadzaam go i szam po niego, to si pniej koledzy z niego namiewali:

Ju tam idzie twoja suca.

Rumieni si, czerwony si robi:

To nie suca, to moja mama.

Nie wierzyli. Myleli: Ta baba taka ciemna, jake moe by jego matk?"
Pniej go uspokajaam:

Ojej, ubyo ci od tego?

Niech nie wygaduj: mwi, e to moja suca, a to moja mama.

Mylaby kto, uszczknli mi kawaek.

Nie, nie chc, eby tak mwili.

Daj im spokj, niech gadaj, co im lina na jzyk przyniesie. Co ci obchodz!

Przecie Jezusa nie jest moj suc. Jest moj mam!

To ty tak mwisz.
Perico nigdy wicej kawy nie pi, bo pierwsze, co mi w szkole powiedzieli: kawa mu na
nerwy szkodzi. Moja ju w tym bya gowa, ale najsampierw 320
szed do obory po wieo wydojone mleko. Miaam szczcie, e praam u dwch
nauczycielek Perica, co mieszkay w tym samym budynku, i przez to jeszcze si bardziej
staray, eby nim dobrze pokierowa. A ja w domu krtko go trzymaam i zapdzaam do
nauki. Siadaam na wprost niego i chocia nic nie rozumiaam, kazaam mu lekcje odrabia.
Przez wszystkie dni w roku, nawet w czasie wakacji, musia ksiki powtarza, eby umia
odpowiedzie na egzaminie. Nie ebym go chciaa chwali, ale by posuszny i chocia uczy
si ponad miar, to mu nie popuszczaam, eby nie prnowa i nie mia zych myli. Teraz

nieroby z chopakw wyrastaj, bo nie maj czym si zaj. Ju im ulice na zabawy za mae i
sami rodzice ich rozpuszczaj, zaprawiaj do rozpusty, z ich winy takie myli im do gowy
przychodz, co si nie godzi, bo jak tylko do domu wejd, zaraz na nich krzycz: Zabierajcie
si std, nie naprzykrzajcie si!"
Kiedy mnie wychowywali, nie tylko mi nie byo wolno dorosej osobie odpowiedzie, ale
nawet si za ni obejrze. Do szkoy nie chodziam, ale nie pamitam, ebym si kiedy
odwrcia i powiedziaa:

O, ju tam idzie ta baba.

Mwiam:

Senor taki tam, senora owaka...

Bogata bya czy biedna, ale senora". A jakie teraz nauczyciele daj dzieciom wychowanie?
Nie mog si z tym zgodzi. Dlatego Perico takie lanie ode mnie dostawa:

eby mi si Perico porzdnie zachowywa. eby si wita jak trzeba. Mwi si:
Dobry wieczr" albo dzie dobry".
Poszam raz do Trnsito i si upomniaam:

Bardzo prosz, eby pani Pericowi pienidzy nie dawaa, bo nie chc, eby si
przyzwyczai bra pienidze od kobiet. Jak chce wydawa, niech sobie zarobi.

Ojej przecie to jego niedzielna tygodniwka!

Nie chc, eby go pani tygodniwek uczya. Sama si dosy namczyam; byy takie
dni, e nie miaam nic w ustach, ale nigdy nie prosiam o jamun. eby mi go wic pani do
zego nie przyzwyczajaa...

321
21 Poniatowska

Ale Jezuso, wszystkim dzieciom si niedzieln tygodniwk daje.

I co z tego? Dobrze wie Perico, e mu przy mnie fasoli nie zabraknie. O pustym
brzuchu nie chodzi; owoce mu kupuj, pienidze daj, nieduo, dziesitk, eby go chopcy
bez grosza nie widzieli, ale nie dopuszcz, eby mu pani dawaa. Ja mu matk zastpuj i
znam swj obowizek.
To wtedy na ambit wzia:

Ale pycha z pani przemawia! Przecie mi czasem sprawunki nosi.

A niech pani po sprawunki chodzi i co pani zechce, ale nie za pienidze. eby mu pani
wicej nie pacia!
Ja na takie rzeczy swojej zgody nie dam. Od jamuny si dzieci psuj. Par dni temu jechaa
autobusem taka parka, chopczyk i dziewczynka, po osiem i dziewi lat, i ludziom piewali.
Na przyszo, jak dorosn i zechce im si na ulicznych piewakw wy-kierowa, prosz
bardzo. Ale w tym wieku na co ich rodzice naraaj? eby wstydu nie mieli. Zawsze Picowi
mwiam: Musisz wyrosn na prawdziwego mczyzn, co ma swj honor".
Na pewno nie w smak jej to byo, e tak jej odpowiedziaam, bo dowiedziaam si od
ssiadw, e zacza Perica do zego namawia; mwia mu, e dlaczego tyle ode mnie znosi,
skoro nie jestem jego matk. Ona sama miaa jedwabne ycie, nic, tylko jedwabne ycie:
suknie sobie kupowaa, wod toaletow, zawsze miaa na sobie co nowego, brwi miaa jak
niteczki, bo je tak wyskubaa, i z wszystkiego sobie zgryw robia, uywaa sobie. Pewno,
Perico-wi oczy na wierzch wychodziy: Serduszko, kupi ci orzecha kokosowego?
Syneczku, ale si przystojny robisz..." I mi Transito chopaka zbuntowaa.
Oko na niego miaam, bo jakemy raz poszli do kina Balbuena, widziaam, e si do dwch
dziewczyn przysun i zamiast stan w ogonku po bilety, da im pienidze, eby nam kupiy.
e by jeszcze may, to zawsze si staraam akoci mu kupi i do torebki mu nakadam
kapulinw, trzciny cukrowej, fistaszkw, bananw, pomaraczy i kto wie czego jeszcze i

weszlimy do rodka. Zauwayam, e za nim szy, ale nic mu nie powiedziaam. Na balkon
322
weszam, bo na parterze ekran mnie w oczy razi, i zaraz za nami one te weszy. Po
chwileczce ju si go uczepiy i jedna z nich go obja. I to wszystko na moich oczach! A mu
w kocu powiedziaam:

Dobra, to teraz ty z siebie kino robisz.

To nie moja wina.

Aha, to moe moja? To ja im powiedziaam, eby si do ciebie kleiy?

Ojej, jak Jezusa moe tak mwi!

A ty co sobie mylisz? Wiercisz si, jakby mia robaki i na filmie nie moesz
wysiedzie.
Widziaam, jak si odwraca, i na wszystkie boki rozglda. No i co, nie zatrzymay si tam te
kobiety i nie usiady za nami?

Nie dasz mi, blondynku? I obie w miech.

Trzciny mi nie dasz? Oj, daj mi tamalito!

Ju wyraniej nie trzeba. Pod wos go bray.

Suchaj, Perico, co to za jedne?

Oj, niech Jezusa nic nie mwi! Co za czowiek!

Co takiego? A jaka mam by, skoro ci te wariatki zaczepiaj. Znasz je czy nie?

Nie, nie znam.

Zobaczymy, czy to prawda, e ich nie znasz...

Usyszay, e si obruszyam, i zeszy na d, bo
po caym kinie skakay jak dzikie kozy; to tu siaday, to tam, zdziry zatracone, to z tyu, to
bardziej z przodu, eby z dou w gr na niego patrze. Wyszlimy. I one za nami. Na ulicy
ju si na dobre rozzociam.

Suchaj, jak masz swoje sprawy, to mnie do kina nie zapraszaj.

Ale ja nic nie wiedziaem...

Jak to nie wiedziae? Skd je znasz?

Wcale ich nie znam.

Jake nie, skoro im pienidze dae, eby kupiy bilety? Co ty sobie o mnie mylisz?
Widziaam, jak im dawae i jak ci odday. To std mi wiadomo. Wynika z tego, e je znasz.

Przecie mwi, e nie znam.

No to dlaczego z ciebie zgrywaj? Jak si kogo nie zna, nie ma si prawa do

poufaoci.

A bo to s dziewczyny stamtd, z cytadeli.

onierki, prawda? Wstydu nie masz! Nie masz wstydu! Te suki tam si wcz i
onierzy do siebie 323
cign. Aha, ju je po twarzy poznaj! Ju je tam
widziaam.
I go spraam po pysku. Dobre cigi dosta. Zo mnie wzia, e taki smarkacz ju za tymi
mier-dziuchami lata, i na rodku ulicy go spoliczkowaam. A pniej si odwrciam i do
nich krzyknam:

Dalej za mn acie, to zobaczycie, ile si kadej naley.

Odwrciy si na picie i day nog. Jakemy do domu wrcili, jeszcze si stawia:

Dlaczego mnie Jezusa przy ludziach zbia?

Dlaczego ci zbiam? Aeby taki pazerny nie by, do licha. Co sobie wyobraasz?
Psem jeste czy co zgubie, eby si za tymi sukami wczy?
Stare ju byy, wymacane na wszystkie strony, kompletnie zwariowane, takie co to po
koszarach si ptaj, i to z caym plutonem onierzy. Perico dopiero trzynacie lat skoczy i
czternasty rok zaczyna, a one ju za nim wszyy, bo jak by jeszcze may, mit do niego

czuy. Zawsze miay mu co do powiedzenia. Jedna blondyneczka, szczuplutka, co w

budynku mieszkaa, te za nim przepadaa. I Trnsito w oko wpad: Chod do mnie,
Periquito! Moje serduszko..." To przecie nie mogam milcze, jakby mi kto gb
zasznurowa. Ale e go krtko trzymaam, nigdy mi nie mg wstydu narobi.
W ostatnim roku, jak ju mia skoczy powszech-niaka, zadali ode mnie jego metryki.
Poszam do ojca, ale powiedzia, e tej metryki nie ma; ebym pojechaa po ni do Texcoco,
gdzie si chopak urodzi.

Dobrze, wykosztuj si na bilet do Texcoco, ale musi mi pan towarzyszy.

Wrciam do domu i mj chopak chcia mi trudu
zaoszczdzi:

Po co ma Jezusa jecha do Texcoco, skoro moja ciotka ma dokumenty?

Dobra, to id do ciotki i popro, eby ci je daa. Ciotce Rogacianie gdzie si akta

zapodziay. Jakie
tylko miaa papiery, zawsze je gubia. Ale mnie si zdaje, e jak j Perico o metryk poprosi,
to mu odpowiedziaa: 324

A na co ci te papiery, skoro sam si ju moesz utrzyma?

Do zego go namwia; e po co ma ze mn dalej by, jeli ju si nauczy tego co
najwaniejsze: czytania i pisania; e ju doszed do takiego wieku, kiedy moe mnie zostawi
i na siebie zarobi.
Do gowy mu to wbia, bo ten chopaczek przez wszystkie dni w tygodniu ze mn chodzi, a
tu znienacka jednego poranku, kiedy ju mielimy do pracy i, z gupia frant do mnie mwi:

Ja nie pjd.

Posuchaj, Perico, dlaczego mnie nie uprzedzie, e chcesz zosta w domu, tobym ci
jedzenie przyszykowaa?

Nie, chocia mi Jezusa nie przyszykowaa, to i tak zostan.

A nie, wiesz przecie, e jak ze mn idziesz, to kiedy mnie do jedzenia woaj, ty te

sobie zjesz. Nie mog si na to zgodzi, ebym sama posza, a ciebie zostawia bez jedzenia.
Idziemy, zabieraj si.
Domylam si, e ju co knu, eby sobie pj, i dlatego tak si stawia. Doszlimy do
budynku, a on mwi:

Pjd do parku.
Innym razem szed do parku i wraca na obiad, ale tego dnia mu nakazaam:

Sied tutaj.
Zabraam si do prasowania. Po chwili powiada:

Poczytam Jezusie powie.

Dobra, to sobie tutaj usid.

Bardzo lubiam, jak mi czyta. Pedra sobie przypominaam. Bardzo mi si podobao to
opowiadanie, jak si chleb rozmnoy. Po chwili t powie zostawi i wyszed na dwr.
Prasowaam dalej. Mylaam, e poszed do ubikacji. Godzinami tam przesiadywa. Wrci i
po chwili znowu znikn, ale wiedziaam, e jest blisko, bo syszaam jego gos. Po duszym
czasie przynis dwa kawaki ciasta.

Suchaj, ty ebraku, gdzie si podziewae?

Nie, sam nie poszedem. Senorita mnie zawoaa.

Jaka senorita?

A Carito, moja nauczycielka...

Co podobnego, a dlaczego? 325

Bo to jej imieniny. Dali mi ciasta, ale schowaem dla Jezusy.

Akurat! Ju mu si w odku nie zmiecio. Powidn do seority Caroliny:

Zabior dla mojej mamy.

Nie, ja oddzielnie twojej mamie pol. Zjedz sobie.

Ale e ju wicej nie mg, przynis dwa talerze; ten co by dla niego i ten co go dla mnie
posali.
0
dziesitej wieczorem skoczyam prasowanie. Zawinam te dwa kawaki ciasta i do
torby wrzuciam. Jakemy wracali, staa sobie Transito, pachni-dlami mierdzca, oparta o
drzwi do sieni pod 17,
1
mwi do mnie:

Niech pani poczeka, to pani zapac.

Niech pani zostawi. Ju musz i... Jutro mi pani zapaci.

Za jednym razem, niech pani ze mn pjdzie... Tak, teraz, od razu.

Wrciam z Transito, a Perico zosta na trotuarze. Kiedy wyszam, jeszcze go zobaczyam o
p rogu dalej, wic id za nim i id. Pomylaam: Na przystanku autobusowym na mnie
poczeka". Ani na mnie nie czeka, ani si nie spostrzegam, ktrdy poszed. W adnych
drzwiach schowanego go nie znalazam. To myl: Wida pieszo idzie..." Po chwili
wsiadam do autobusu. Przyjechaam do domu i na niego czekam, wybia jedenasta, dwunasta
w nocy i pierwsza i dopiero si pooyam. Jeszcze przyjdzie", mylaam. Ale nie przyszed.
Cigle sobie o tym ciecie przypominaam: Przyjdzie, eby je w nocy zje". Nie wrci
jednak. Ju mi wic nie opowiedzia, jak to byo z tym ciastem. Nazajutrz wstaam bardzo
wczenie i poszam do jego sistr, ale adna nic o nim nie wiedziaa. To sobie powiedziaam:
Skoro ani go nie ma u adnej siostry, ani u adnego brata, to w te pdy do ciotki id". I
rzeczywicie u niej by.

Co to znowu, co tu robisz? Czy to twj dom?

Nie, to nie mj dom, ale tutaj mj dom bdzie. Z tak pych do mnie mwi, tak na
mnie z gry
patrzy, e mi w gardle zascho.

To nie mj dom, ale tutaj zostan.

Dlaczego?

A bo tu chc zosta. 326

Tutaj zostaniesz? I co dalej? Zdaje ci si, e taki zaradny, eby ci na szko starczyo?

Do pracy pjd.
Tak sobie na ku nogami macha, jakby nigdy nic. Krew mnie zalaa i miaam ochot z
piciami si na niego rzuci, ale sobie powiedziaam: Nie, lepiej si powstrzymam".

To ju si nie bdziesz uczy?

Tak, do wieczorowej pjd. W dzie bd pracowa, a wieczorem bd si uczy.

Aha, dobrze. Wic tu zostajesz?

Tak.
Pomylaam: Ju id, ju lepiej sobie pjd..."
To wtedy mwi do mnie ciotka Rogaciana, bo widziaa, e mi si sabo zrobio:

Jutro go pani przyprowadz.

I nigdy to jutro nie nastao.
XXVIII Dalej jako praczka pracowaam. ebym si nawet w smutku pogrya, co mi z tego
przyjdzie? On sobie rozrywek szuka. To mam wstecz spoglda? O, nie. W domu walizk z
ubraniem przygotowaam. Powiedziaam sobie: Jak ju nie chce ze mn by, to niech sobie
idzie". Zostay mi te ubrania i jedno po drugim je sprzedawaam. Na co mi byy? Ubrania po
nieboszczyku. Nie przyszed po nie, to jak przyjdzie, niczego nie znajdzie". Jego bracia mi
czasem opowiadaj, co si z nim dzieje. Miesic temu przyszli mi powiedzie, e jest w
Acapulco. Od jednej chrzeniaczki Felicitas si dowiedziaam, e bardzo mu al, e mnie
zostawi, bo le na tym wyszed.
Ale pno si ze skruch wybra. Miaby tutaj dobr prac i jednoczenie by si uczy, bobym
trudu nie aowaa. Nie chcia. A teraz ju ja si nie dam zagoni.

adne z jego rodzestwa nie poszo do szkoy. Do pierwszej klasy ich jeszcze posali, ale do
drugiej ju nie. Tak wic on by jedyny, co si uczy, bo przy caej mojej biedzie chciaam,
eby na czowieka wyrs, eby chocia wiedzia, jak si nazywa. Miaam nadziej, e
przyjdzie mi powiedzie, e chodzi do szkoy, ebym mu pomoga ksiki kupi, bo gdy- 327
by mia ch, toby mnie znalaz, ale poczu si bardzo dzielny i tak skoczy. Najpierw mi
opowiadali, e si naj za murarza i ciotce Rogacianie dwadziecia pesos na tydzie dawa,
ale cigle jej byo za mao:

Suchaj Perico, nie starcza mi.

To zostawi ciotk Rogacian, jakich kolegw sobie dobra i pojechali na zbiory kawy do
Veracruz. Przy trzcinie cukrowej pracowa. Wrci krostami pokryty, zmarnowany, rk nie
mg opuci, bo mu si pod pachami wrzody porobiy. Nacierpia si, zanim do zdrowia
przyszed, ale u mnie si nie pokaza ani nic. Przez znajomoci si dowiadywaam, bo mnie
spotykali na ulicy:

Ojej, chory jest Perico, niech pani sobie wyobrazi, e to, e tamto...

A co mu poradz? Ja go szuka nie bd.

Od jego braci wiem, e si nie oeni. Chyba dlatego, e ju si przyzwyczai do
wczgostwa, par dni tu, par dni gdzie indziej, nie chce si wiza. Jakie podfruwajki
sobie pewnie znajduje na pi czy dziesi minut, ale eby z nimi y? Co to to nie, bo wolny
z niego ptaszek i nikt mu nie powie: Dlaczego si spnie?" Mczynie tylko swawola w
gowie, a kobieta go prosi: Zabierz mnie tam i tam", a on nie chce, eby mu kto na karku
siedzia. Dlatego mwi, e Perico kobiety sobie nie szuka.
W kilka dni po znikniciu Perica, o, tu, guz mi si zrobi i spucha mi caa lewa strona, noga,
rami, twarz, a z plecw zwisa mi pcherz z rozognionej skry. Rce miaam takie te,
jakbym je do farby congo wsadzia, to wtedy poszam do lecznicy, o trzy rogi od ulicy
Balderas, w stron Bucareli, i jaki doktor, staruszek, kaza mi zdj poczochy i ledwo mi
ydki pomaca, zaraz mi uski pospaday. Z tej opuchlizny skra mi wyscha i dlatego tak mi
si nogi uszczyy jak mije...

Musi pani i na ulic Tolsa, eby co trzeci dzie zastrzyk pani robili, bo ma pani
syfilis w czwartym okresie.

To nie wiem, w jaki sposb mnie ten syfilis zapa.

Niech pani sukni zdejmie i w halce zostanie, bo pani przez aparat przepucimy.
Pniej mi mwili, e w tym aparacie cae goe ciao wida, e szkielet ogldaj i nawet
dusz mog zobaczy. Tam na Tols dwadziecia dwa zastrzyki mi jakie pielgniarki zrobiy
i mi powiedziay, e jestem z gosu podobna do tej aktorki, co w radiu pracuje: Prudencia
Grifell.

Dobrze. Jutro ma pani przyj.

A mi si to sprzykrzyo.

Ju dosy tego, ebycie mi krew wysysay. Zdrowa jestem czy chora, dajcie mi
umiera w spokoju. Wicej nie przyjd.
W domu rozmarynu naparzyam, wziam siedem nasiadwek i z samej pary tego rozmarynu
boleci mi ustpiy.
Wicej na Icazbalceta nie wrciam, eby tej Tran-sito na oczy nie widzie. Do innych
domw do prania chodziam i w jednym warsztacie firmy Buen Tono praam kombinezony.
Wieczorem w swoim pokoju wspominaam Perica, ale to byy naturalne wspominki, bo s i
ze, kiedy czowiek grzebie si w nich i grzebie, jak te psy, co tak dugo sobie strupy zdrapuj,
a dostan zakaenia. Wtedy si czowiek w kbek smutku zmienia, w tumok smutku, jakby
oczu nie mia, eby na wiat popatrze. Nie miaam powodu do smutku, bo wiedziaam, e
Perico jest ze swoj rodzin. A e pniej wasnej drogi poszuka i tam poszed, gdzie mu si
podobao, to ju jego sprawa! Nigdy tam wicej moja noga nie postaa, nie poszam po niego.
Po co? Przecie ju mi powiedzia, e nie.

Nie wiem, co to smutek. Nigdy smutku nie czuam. Po chisku do mnie pani gada, bo si na
smutku nie znam. O, paka to jedno, a smutek to co innego. Zy jest, na nic si nie zda,
nikogo nie obchodzi, tylko mnie sam. Pacz, jak jestem w gniewie, ale nigdy smutna nie
byam. Pacz, bo nie mog odda zb za zb, i zy mi tryskaj z wciekoci. Odwetu mi
trzeba, ebym gryza, kopaa, jak tylko mog. Ale paka jak jaka ofiara, eby ludzie mwili
biedula", to ju lepiej wszystko w sobie zdusz. Jak kto smutny, to zy, bo o niczym nie
pamita, tylko o swoim zmartwieniu. Nigdy nie mwiam, e jestem smutna, 329
powiedziaam pani, e smutne byo moje ycie, ale ja wcale nie. ycie tak, ycie miaam
cikie, ale ebym bya smutna? Lubi piewa na cay gos, za modu byam bardzo wesoa,
do taca si rwaam teraz tobym si tylko na pomiewisko wystawia a jeli o mnie
chodzi, tobym jeszcze piewaa i piewam, ale w sobie, w rodku. Smutna? Bardzo tu jestem
szczliwa, sama jedna. Sama si gryz, sama si drapi, upadn, to si sama podnios.
Bardzo jestem szczliwa. Nigdy nie lubiam z nikim mieszka.
Tak sobie yj. W domu, jak ju si z robot uporam, kad si i pi. Czasem to biedne radio
gada, gada i gada, a ja ju chrapi. Rano musz wczenie i do warsztatu. O szstej wstaj,
eby da je moim zwierzakom: ptakom, kurom, gobiom, kotom. Znowu mnie wzia pasja
do kanarkw, manii dostaam, eby zwierzta trzyma zwariowaam na tym punkcie
myl, e od tego, co zrobiam Hrabinie. Ale j uprzedziam:

Nie, zabij ci, bo ju nie mam do ciebie siy.

Z dziewi lat u mnie bya. Lubiam j, bo sobie
mylaam: Biedne stworzenie, przynajmniej jak umr, to mnie std wycignie, na pole mnie
zawlecze". Ale wolaam j zabi. Trafia na mj zy humor i sobie powiedziaam: W aden
sposb ju si ta suka nie ustatkuje. ajdaczy si, bo taki ma charakter". Hrabina nie karmia
swoich szczeniakw, zjadaa je. Pitnacie dni mino, jak si oszczenia, i ju leciaa na
ulic, a straszna z niej bya zodziejka, z tej piekielnicy. Z kurnikw jaja wykradaa i ssiadki
si ze mn kciy, bo im robia szkody. Zaprowadziam j na szos do Inguaran, eby mi w
aptece trucizn sprzedali:

A dlaczego j pani chce zabi?

Bo ju nie mam do niej si, seor. To ju musowo mi pan co takiego sprzeda, eby od
tego zdecha.

Ale pod warunkiem, e to dla suki.

Powiedzia, ebym jej troszeczk nalaa na kawaek misa, i sprzeda mi, o, taki, soiczek
Ostatniej Wieczerzy". Powiedziaam sobie: Na co mi ten soik? Jeszcze ktrego dnia
zapomn, co w nim jest, i sama go wtrbi". I cay jej wylaam na kawaek chleba,
bo nie miaam misa. Nawet go do koca nie zjada. 330
Ledwo jej ta trucizna do rodka wesza, upada jak poraona. Bardzo bya gruba, moja suka,
bardzo gruba, duo jada, ale do zoci mnie doprowadzia. Jeszcze mnie te ktrego dnia
otruj za to, e moj suk otruam. Gdzie bym tylko nie posza, ona za mn, po caym
Meksyku azia. Kiedy gdzie do pracy wchodziam, warowaa na ulicy przez cay dzie i pki
nie wyszam, to i ona si nie ruszya. Wsiadaam do autobusu, a ona pieszo sza, tylko
ogonem merdaa i merdaa. Znaa wszystkie ulice. Przychodzia umczona, ale przez swoj
gupot, bo kto jej kaza za mn chodzi? Przykazywaam jej: Zosta tutaj!" Biam j,
przywizywaam, to si odwizywaa. Za wszystko si w yciu paci. Tutaj si za swoje dugi
paci, bo na tamtym wiecie nie mona si wykupi, na ziemi z powrotem odsyaj, eby
odsiedzie kar. Dlatego Hrabina zapacia, bo bya z niej bardzo chytra suka. Ten kogut te
jest chytry. Musz go przywizywa, bo strasznie kury tucze. Wazi na nie i wazi, a jak si
nie daj, to je tucze. Jeden raz to zabawne, ale tyle razy? Co sobie myli, e one nic nie
czuj? Od czterech dni zabraam go od kur, boby mi je zmarnowa. Mj kogut nadaje si na
takie podwrze, gdzie by byy ze dwa tuziny kur. I ledwo by mu starczyo. Ale mam tu dwie
kury i cay dzie by na nie wsiada. Pewno, trzeba, eby je przetrzepa, eby jajka znosiy, ale

nie tyle, rzecz naturalna to raz dziennie, ale nie dwanacie razy. Gdybym mu pozwolia, toby
z nich wcale nie schodzi. Biedne te kury.
Z ostatniego miotu Hrabina mi omiodniowego szczeniaka zostawia, Murzyna.
Niewdziczne psisko, tak jak i ona. Ledwo podrs, zaraz si urwa. Mj Perico mnie zostawi
i Murzyn te sobie poszed. Jeszcze po tych ulicach chodzi. Czasem go spotykam. Ostatnim
razem, jak tu przyszed, krzyknam na niego:
Po co tu przylaz? Zmykaj. Jak masz sobie i, to raz na zawsze, a jak nie, to moesz
zosta.
Dwa razy mu nie powtrzyam. Odwrci si i ju go nie byo.
W kadym gospodarstwie koniecznie powinno by jakie zwierztko, byle jakie, bo swoich
panw broni, wedle starej legendy. Jeli to jest pies, od p- 331
nocy jest cay rozjuszony i rzuca si na Barabasza, bo Barabasz przychodzi, eby gospodarzy
pod swoj wadz wzi, a pies mu mwi:

Dobra, ale zawrzemy ukad...

I cay si jey, sier mu si podnosi.

Policzysz mi wszystkie wosy na grzbiecie, od gowy a do ogona, ebym wiedzia, ile

ich mam.

Dobrze odpowiada Barabasz to ju zaczynam liczy.

Zaczyna rachowa: jeden, dwa, trzy, cztery, pi, sze, wolniutko, bo tyle tych woskw, i
jak ju do ogona dochodzi, pies si otrzsa i Barabasz wrzeszczy ze zoci:

Teraz si otrzsne i zmylie mi rachunek.

To przelicz jeszcze raz mwi pies z caym spokojem. Na nowo policz, co ci

szkodzi?
I Barabasz znowu liczy. Do czwartej nad ranem tak marudz. Czwarta wybija: tan, tan, tan,
tan i szatan powiada:

Zrobie mi na zo.

Nie, Barabaszu.

Tak. Ju musz i, bo wita. Jutro si zobaczymy.

Ju wsta dzie i pies swoich panw wyratowa. I tak przez trzysta szedziesit dni w roku z
tym szatanem si uera. Koty to samo robi i kurczta, na swj sposb swoich panw pilnuj.
Tak wic kade stworzenie, co si na ziemi przechowao, ma misj do wypenienia i na
prno tu nie yje. Wypeniaj tak jak my, ludzie. Ale moe i lepiej wypeniaj ni my, bo
bardziej chcemy na swoim postawi i jak podroniemy, obieramy sobie drog wedle wasnej
wygody. A zwierzta s pokorniejsze.
Jednego dnia przyszed do mnie tata Perica, Jos del Carmen Vidales.

Przynosz pani wiadomo, e Perico jest w wizieniu.

Wpadam w gniew:

A mnie co to obchodzi? Ja go tam nie posyaam...

Oj, przyszedem zawiadomi, bo to pani syn.

Jakby by moim synem, to ze mn by tutaj 332

siedzia, a nie w wizieniu. A e moim synem nie jest, na tak drog wszed, jaka mu do gustu
przypada. Niech pan idzie zawiadomi t, co mu teraz matkuje.
Jak przyszed, tak i poszed. Rozmylaam nad tym, ale mi si serce cisno. Skoro Perico do
mnie nie napisa, to po co miaam teraz bagalne mody do Litociwej Marty zanosi, jak w
mamrze siedzi? Dlatego ojcu powiedziaam, eby jego mam zawiadomi, ciotk Rogacian,
bo do niej polaz. Ale przez ten rok, co w wizieniu siedzia, ani razu nie posza go ciotka
odwiedzi.
Ona wanie najgorzej si z nim obesza.

Miewaam widzenia takie adne, e na nie nie zasuguj, objawienia, od ktrych balsam si w
powietrzu rozchodzi, jakby kto kadzida pali. Czasem pachnie kwiatem pomaraczowym,
czasem werwen, owocami, pimem i spada na pokj drobniutki deszcz fioletowego wiata.
Ale widzenia przemykaj jak tamy filmowe. Chobym chciaa oczy otworzy, w jednej
chwili si zjawiaj i zaraz nikn. Najwiksze, jakie mi si udao zobaczy, to by kawaeczek
nieba taki maciupeki jak znaczek pocztowy. Dlatego kiedy co rod w wityni bracia wstaj
z miejsc, eby przekaza swoje widzenia, i mwi, e widzieli wysok gr, strasznie
wysok, i wielki potok, to w jaki sposb mam wierzy, e stamtd, z tego bezmiaru, takie si
mog rzeczy wielkie wydawa? Na Boga, mnie si zdaje, e tak opowiadaj, eby ich
podziwiali ci, co za nimi siedz, ale dla mnie to bujdy". Duo mocy chwali si swoimi
widzeniami i opowiadaj, e Go ogldaj, jak swoj trzod pasie... Nie wierz im! Bo jeli On
jest w tym bezmiarze, to znaczy w przestrzeni, to w jaki sposb, do diaba, mog Go
zobaczy? Nie. Przesadzaj z tym Bractwem i ja na to zgody nie daj.
Tutaj w Kanale Pnocnym jest jeden, co si nazywa Manuel Alcala. Nigdy Bg nie dopuci,
ebym u drzwi Alcali stana, chocia do tego samego Bractwa naley, bo przeholowa.
Kiedy autobusem tamtdy przejedam, to go mog zobaczy, jak siedzi u wejcia do
Oratorium, w fioletowej tunice, w koronie i wstg si przepasuje, co mu z boku zwisa. Moim zdaniem w gowie mu si
przewrcio, bo jak komu pitej klepki nie brakuje, to takiego pomiewiska z siebie nie robi.
Przecie Bractwo to co witego. Powiedzieli mi, e osiem czy dziesi lat temu Alcala
poszed nad jezioro i chcia po wodzie chodzi jak Pan Jezus, ale, jak mi mwili, topi si i go
wycignli, tego bazna.
Ale ze trzy lata temu przechodziam przez Kana Pnocny i znowu go widz, jak w drzwiach
siedzi.

A to dopiero, zmartwychwsta czy co?

Ja temu biedakowi nie wierz, wity Boe nie pomoe. Bg, nasz Pan, misj nam powierzy,
to jedno, a komedie takie odstawia, to co innego.
Teraz jak w nocy oczy zamykam, eby zasn, ukadam si i jeszcze ich nie zd zamkn, a
ju widz jak chmur, co pynie, albo czuj, e jad powozem z bud z cielcej skry i
wszyscy z szacunkiem mi si kaniaj, i jak si budz, jeszcze czasem zd klucz do tego snu
usysze. Dobrze widziaam, jak nasz Pan profilem po zboczu idzie, umczony, ze swoim
krzyem, w swoim paszczu i z cierniami. To jest takie objawienie, na ktre nie zasuguj. Nie
jestem godna, ale Bg mi je zsya, chocia nie wiem, jak go prosz:

Ojej, Seor, nie naley mi si twoja hojno i twoje dobrodziejstwa, bo taka za

kobieta jak ja nie powinna takich cudw oglda!
Ale mi je przed oczy stawia i patrz na nie jak ciel na malowane wrota, a zaczynam baga:

Nie, Seor, daj mi ju spa, bo jak nie, skoo-waciaa si obudz od tej twojej
wspaniaoci.
Uprzedzili mnie, e jak przyjdzie czas, ebym zlecon mi misj wypenia, trzy re mi si
objawi. Jednej nocy widziaam re malutkie, malusiekie jak te ziarenka kwiatu nube, jedn
t, drug row i trzeci bia, ale drobniutkie. Pomylaam: Mwili mi przecie, e trzy
re, ale te s bardzo mae..." Ja czekaam na re naturalne, jakbym je miaa w ogrodzie
ci; takich mi si zachciao. Dlatego nic nie powiedziaam Przewodnikowi Oratorium, ale
za trzecim dniem nauki na si ze mnie te sowa wycign i opowiedziaam braciszkowi, co
by bardzo bystry, e co malekiego ogldaam, istn kruszyn; jedn bladorow, drug jasnot i jedn r bia przymglon, ale e to byy
dziebeka wielkoci kwiatu nube.

Tak, ty oczekiwaa kwiatw materialnych, ale ja ci takich nie posyam, spirytualne ci

posyam, z najdalszej przestrzeni.

Dlatego powiadam, e te ogromy takie malutkie nam si objawiaj i e ci, co mwi: Widz
ogromn rzek", to musi by niteczka jedwabna, co niebo przecina. Dlatego ja adnych
wielkich r nie widziaam, tylko dziebeka. Za kadym razem jak mi Pan pozwoli swoje
wspaniaoci oglda, zawsze byy na moj miar.
Jednego dnia podczas nauki, kiedy si zbliaa Wielkanoc, miaam otwarte oczy i
zobaczyam, e ponad gow Brata Piedestaa oderwa si fotelik, cay skpany w czerwonym
wietle, i doszed a do tego miejsca, gdzie staam, a ja patrz na niego, nawet oczu nie
zmruyam. Zatrzyma si o p metra ode mnie. Jak go tak blisko zobaczyam, zamknam
oczy i kiedy po chwili otworzyam, ju si ten fotelik cofn i z powrotem stan nad gow
brata. I pniej znowu si oderwa i do mnie wrci. Trzy razy ten fotelik do mnie si zblia,
ale ja go nie zrozumiaam i za trzecim razem przemwi Pan, i powiedzia:

Moja crko, trzykrotnie ci moje wiato posaem. Dlatego jeszcze raz w tym
momencie zwracam si do ciebie, bo jak duch z duchem z tob rozmawiaem, ale udajesz, e
nie syszysz. Posuchaj mnie. Spirytualnie do ciebie przyszedem i ciebie woaem, ale jeste
gucha, bo twoje suchawki nie sysz sowa, ktre ci przekazaem. Chocia mi nie
odpowiedziaa, przez twoje nieczyste ciao dzisiaj przemawiam, moe mnie nareszcie
zrozumiesz.
Zmieszaam si. Rozejrzaam si na wszystkie strony, czy kto mu nie odpowiada, ale nikt
tego nie zrobi, wic czuj, e wpadam. To wtedy zapytaam:

Seor, czy przypadkiem nie do mnie si zwracasz?

Alici do ciebie, dziecko, do ciebie... Nadszed ju czas, eby si wywizaa. Moesz

przekaza twoim braciom to, co ci byo dane oglda.

Seor, no to za twoim boskim pozwoleniem 335

przeka moim braciom, co mi pozwoli zobaczy. O p metra nad gow tego ciaa, przez
ktre si objawiasz, oderwa si czerwony wietlisty fotelik, co si do przodu posuwa i si
cofa, a w samym rodku tego fotelika siedzi biay paciorek. To wanie mi twoja aska
pozwolia oglda i mog to przekaza moim braciom.
Wtedy mi powiedzia:

No to wypenij twoj misj na ziemi.

Weszam w trans. Bogu tylko wiadomo, co mwiam. Taka byam przejta, e kiedy si
ocknam, w gowie mi si mcio i nie wiedziaam, pod jakim adresem mieszkam.
Jedna siostra, Zenaida, mnie odprowadzia:

Tu siostra mieszka, siostro Chuchis... Jeszcze do siebie siostra nie przysza po tym
wraeniu.
Dopiero nastpnego dnia mi si lepiej zrobio, ale w pierwszej chwili szam z otwartymi
oczyma i ani nie wiedziaam, gdzie jestem, ani swojego domu nie poznaam.
Gotowa byam moj misj wypeni, ale e wielki jest ludzki egoizm, wszyscy krzywo na
mnie patrzyli. Po pierwsze, bo byam biedna; nie miaam porzdnych biaych fartuchw,
dugich a po kostki, tak jak inne i patrzay na mnie jak na jakiego wyrzutka. A przecie Pan
Jezus nie tak nam zostawi nauk, bo dla Pana Jezusa bogaty tak samo jest jego synem jak
achudra, chc powiedzie, biedak. Wszyscy s jego dziemi, ale tutaj traktuj czowieka
wedle tego, jak jest ubrany. Miaam swojego Jezusika, swoje wiece, paeczk, pyn Siedmiu
Samcw i wszystko, co potrzebne do leczenia, ale taniocha to bya, chocia bardzo byy
skuteczne. Po drugie nie pracuj na siedzco, ale na stojco, bo wanie moce w Oratorium
odebray mi ch do siedzenia. W tym momencie jak ju miaam wpa w trans i jak
siedziaymy, eby istoty nas przenikny, przychodziy inne moce, co niby one tak
mwiy ju zapaciy za krzeso i mnie okciem szturchay:

Siostrzyczko, niech siostrzyczka si przeniesie na inne miejsce, tam bardziej do tyu.

Albo sam Przewodnik, co ju nie pamita, e mnie przedtem wyrni, mwi:

Siostrzyczko Chuchis, niech si siostra dalej po- 336

sunie, bo ju przysza siostrzyczka Maria del Sagrario, inaczej Mara la Chata.

Przenosiam si na inne krzeso, zgrzytajc zbami. Jeli ju byam, jak si to mwi, w
transie, ebym si moga rozdwoi, to mi odbierali si. W caym ciele czuam, jakby mnie
kto igami ku i na nowo musiaam zapada w sen. Jeszcze raz si koncentrowaam i jak ju
mi si masa zaczyna, ebym moga przej do spirytualnego transu, mwia do mnie siostra
taka czy owaka:

Siostrzyczko, niech si siostra troch posunie, bo ju przysza siostra Guillermina,

jedna z tych, co si najbardziej wyrniaj swoimi objawieniami. To bardzo prosz, niech
siostra bdzie taka grzeczna.
Do licha, to znaczy e wszystkie kzesa byy dla sistr takich czy owakich, a dla mni nawet
grzdy nie starczyo.

No to macie swoje krzesa i ca dup na nich siadajcie.

Pomylaam sobie: Na co mi to potrzebne, eby na mnie nosem krciy? Nie bd tu wicej
przychodzi..." Ale markotno mi si zrobio, bo sam Bg nam tumaczy: Daem ci wiato,
eby je wysoko niosa, a nie po to, eby je pod korcem trzymaa", wic skoro Bg mi da t
pochodni, to musz j z rki do rki przekazywa i poczekaam, a wszystkie wejd, usid
naprzeciwko kongregacji, tu przy boskiej drabinie, i jak ju si wszystkie moce rozsiady,
stanam przy drzwiach, na stojco modlitw odmwiam, zamknam oczy i poprosiam
Boga o pomoc, i taki by dobry mj opiekun Manuel Antonio Mesmer, e mnie tam na stojco
wymaso-wa. ebym tylko nie upada!" Caa byam w napiciu, kurcze mnie chwyciy, cae
ciao mnie rozbolao, lina mi napyna do ust i w ten sposb wesza we mnie Sia
Spirytualna. Tote do dzisiaj, w tej chwili kiedy wchodzi we mnie mj opiekun, zaraz wstaj,
bo wietnie si na stojco rozumiemy, on i ja. Ale inne w zo wpadaj:

Ojej, siostro, jakby siostra chciaa uwag na siebie zwrci.

Nie, nie mog na siedzco w ekstaz wchodzi, zrozumcie mnie, siostry.

Mj opiekun Mesmer dobrze widzia, e nigdy dla 337
22 Poniatowska
mnie nie zatrzymay krzesa, widzia, jak mi wzgard okazyway, i dlatego mnie nauczy,
ebym w kadej sytuacji moga bosk si w siebie przyj. Naturalnie e to on ma mnie w
swojej wadzy. Podnosi mnie, kae mi uklkn, robi ze mn, co chce, i ludzie bardziej na
mnie uwaaj ni na inne moce. Jak kto zobaczy, w jaki sposb pracuj, oczu ze mnie nie
spuszcza.

Oj, siostro, wita racja, przecie na kolanach siostra si czoga.

Ja siebie samej nie widz.

No bo nie pracuje siostra tak samo jak inne.

Taki jest rozkaz mojego opiekuna. Ja sob nie rzdz. Tote co tylko zechce mj
opiekun, wszystko moe zrobi poprzez moj powok. Nie mog mu si sprzeciwia.
Tutaj w Inguarn mnie wywicili na kapank Ojca Eliasza, czyli Roque Rojasa i w tym dniu
kiedy mia przyj Ojciec Eliasz, specjalnie mnie duchy przygotoway na jego przyjcie. Od
strony materialnej adnego pokarmu do ust nie wziam. W domu modlitw odmwiam i
caa si wyprniam, eby On mnie mg posi. No i tego wanie dnia przysza inna
kapanka, pospieszya si i zaja moje krzeso. Wszyscy ludzie i wszyscy bracia wiedzieli, e
to moja kolej, e ja miaam rce przykada i leczy, ale Delfina na bok mnie odsuna i nikt
nie protestowa, bo ta Delfina miaa majtek, przysza w nylonowym fartuchu, w biaych
poczochach i biaych pielgniarskich pantoflach. To wtedy powiedziaam:

Wicej nie przyjd. Skoro w kocu wedle swego widzimisi wszystko robi, to niech
si same dogadaj z Ojcem Eliaszem. Chocia lepiej z Barabaszem. Na tamtym wiecie si
spotkamy.
W Bractwie Spirytualnym nikt nas nie prosi, ebymy pociy, ani takich niedorzecznoci od
nas nie daj, co to o nich w Kociele katolickim bredz: ebycie misa nie tknli,

ebycie ryby jedli". A to jest kretyskie gadanie, bo jeli czasem nawet na fasol nie maj, to
jakim cudem bd ryb jedli? Innego postu od nas daj, ebymy te cierpi- 338
ce dusze oszczdzali, ebymy blinich ywcem nie jedli: Patrz tylko, jaka maszkara. Jak
dziadowska szkapa wyglda...", Idzie ju ten kuternoga...", Tuczek z modzierza na szyi
sobie powiesia i oju sobie na wosy nalaa, wysztafirowaa si jak tort na wesele...", Ale
paska jak deska do prasowania!". Sam sobie czowiek taki tumok na plecy zarzuca i pniej
go nie moe podwign.
Jedzenie to pokarm dla ciaa. Post jest spirytualny. Nie trzeba ludzi podglda, czy si najedli,
czy si nie najedli: Ta to ju godem handluje", Temu to ju trzy wierci do mierci", czy
si upijaj, czy si nie upijaj; to jest wanie post. Ja na ten przykad. Przepadaam za
tacami, pijaczka ze mnie bya, awanturnica. Nie pi i nie ,robi awantur: taki na mnie post
Najwyszy naoy.
Od dawna ju do adnej kongregacji nie chodz, bo ci, do ktrych naleaam, zostali zabrani z
tego wiata. Tote w tej samej wierze yj, ale nigdzie nie zagldam, bo sobie wasny folwark
z Bractwa zrobili, rozpust uprawiaj, oszukuj wiernych i do kadego ajdactwa s zdolni. A
to dlatego e cay wiat za materialnymi korzyciami goni! W Deefie nie ma kanalizacji ani
ciekw. Wszystko cuchnie, wszystko gnije, same mierdzce ulice, same mierdzce
kobiety. Jedno bagno, nic wicej. A to przez to, e wiat przesta Pana sucha. Z cierpliwoci
go wyprowadzamy, a powie ktrego dnia:
Basta, dosy tego dobrego. Koniec z nimi.
I tego dnia ebymy chocia po spowiedzi przed Bogiem stanli.
XXIX Raz si dam do wiatru wystawi, ale nie dwa razy. S takie osoby, co to si pokc, to
ze sob rozmawiaj, to znowu si kc i znowu godz. Dla mnie to zawracanie gowy, to ci
gaszcz, to ci szczypi, to daj, to odbieraj. Nie dla mnie taka zabawa. Do cholery! Miaam
przyjacik Iseld. To bratowa wacicielki tej vecindad Casimiry. Z ni, z t Iseld, o pokj
si umawiaam i do serca mi przypada. Jej dzieci do mnie babciu" mwiy. Nierozczne
byymy: jak co ugotowaam, to jej zanosiam, a jak ona miaa co do jedzenia, 339
to mi dawaa. Kto wie, co jej powiedzieli, nigdy si nie dowiedziaam, ale jakby j kto
odmieni. Jeli mnie nie lubi, to niech ze mn nie gadaj! Obejd si. Zapracuj, to zjem, a
nie, to nie, i kwita. Jeszcze by te! To ta Faustina, jej siostra, plotk rozpucia. Wiem o tym,
bo mnie suchy doszy. Przeszo sporo czasu i raz 10 maja, jak ju ze mn tyle lat nie
rozmawiaa, mwi do mnie Iselda, kiedy wczenie po mleko poszam:

Wie pani, dziewczynki pani upominek zanios, bo to Dzie Matki.

Mnie? A dlaczego? Nie jestem ich matk.

A nie, ale bardzo pani lubi.

Po tylu, tylu latach przyjani, okoo dwunastej w poudnie, przychodzi starsza, ta zonica, co
cigle miny robi, od pieluch j znam, kto wie od jak dawna, podaje mi filiank i talerzyk i
mwi:

Prosz pani, upominek pani przynosz.

Mnie? A dlaczego?

Bo to Dzie Matki.

A kiedy ci to do gowy przyszo, eby mi upominki przynosi? Nie jestem twoj

matk i nic mnie z tob nie czy. Moesz ten upominek swojej mamie zanie. Mnie
niepotrzebny. Na co? eby si w nim wody napi? W byle garnuszku wod pij, to co mi po
tym, nie masz si co przejmowa...
Ta plotkara Faustina, co w tej ruderze naprzeciwko mieszkaa, o rety, jak si wcieka:

Widzisz, Prisca, to za to, e si podlizujesz...

O nic jej nie prosiam, eby pani wiedziaa, to mi si nie ma co podlizywa ani si nie
podlizuje. Wida pani prdzej by si przydao.
I odwrciam si do dziewczyny:


Zanie to twojej ciotce, prdko jej zanie.
I posza sobie Prisca ze swoim podarkiem. Gdyby od dziecka taki miay zwyczaj, eby mi co
w podarunku przynie, cokolwiek, banana, sonecznika, ale po tylu latach... Ju dwadziecia
lat miaa ta dziewczyna, kiedy jej si przypomniao, eby si do mnie asi... I ni mniej, ni
wicej, ale w Dzie Matki. Takiej matki, co w niej wszystko wyscho, bo matka bya ze mnie
jak z mulicy!
Nigdy wicej Prisca nie wrcia, a jak bya brzdcem, to j na rkach nosiam i wysadzaam.
Inne na moich oczach si urodziy. Z brzucha matki je wycigaam, tak jak kocita mojej
kotce wycigam, boby mi j zamczyy. Iselda nie posza do lekarza jak inne, co id, eby im
giczoy rozkraczali i mogli si nimi zabawi. Lecz je czy co? Nawet dzieci dobrze nie
dopilnuj, bo ppek im na brzuch wyazi; bebechy maj na wierzchu. Do niczego s doktorzy,
bo dobrze tej kiszki nie zawizuj. Trzeba mocny wze zacisn, z caej siy, przewiza tu
przy skrze noworodka, a potem cztery palce tej kiszki odmierzy i uci. To zaley, jak
dziewczynka, to trzy palce, a jak chopiec, to cztery. Mczynie musi si na cztery palce co
najmniej zostawi, a pniej si rozcina noycami do przycinania knotw i sam koniuszek si
przypala. W Deefie nie przypalaj. Natomiast przy Isoldzie wszystko, co z niej po dziecku
wyszo, krew, oysko, ppowin, ppek, wszystko poszam w polu zakopa. Nie wolno tego
wyrzuca, bo to cz dziecka: ywe ciao. D w ziemi zrobiam i tam je pogrzebaam. W
szpitalach nie tylko oyska wyrzucaj, ale nawet cae dzieci. Choby w Deefie, gdzie do
ludzi nie s podobni, nie dosy, e sobie ka trzysta czy czterysta pesos paci, ale na
mietniku oyska zostawiaj. Przechodziam raz koo takiego mietnika, co by peen oysk,
ktre si tam wietrzyy. A psy, niech sobie pani wyobrazi! Lekarzom wszystko wisi! Byle
mieli tylko zabaw z tych min, co je kobiety robi, i miej si z ich wrzaskw. Ani na
czworakach ich nie posadz, ani ich nie zakryj, tylko im peday rozstawiaj:
Jeszcze, jeszcze, niech pani tyle nie krzyczy, niech sobie pani miesic miodowy
przypomni..." Mczyni, co si pniej o swoje dzieci nie zatroszcz, wtedy owszem, po
wszystkich rogach rozpowiadaj, e im si syn urodzi. I maj pretekst, eby si zalewa. A
co to za wistwo, eby opowiada to, co si nie godzi. A to dlatego, e wstydu nie maj.
Teraz daj ogoszenia, jakie im si tylko podoba. Nawet im si chce, eby w gazetach o nich
pisali... Bg ich synem wspomg, bardzo dobrze, Bogu podzikowa, a nie pokrzykiwa jak
ten, co do cyrku ludzi zagania. Urodzi si, to si urodzi i tyle! Nie mg si urodzi, to
sobie poszed i te dobrze. Bg z powrotem po niego posa i ju. Dawniej ludzie byli
cierpliwsi i cichutko dzieci wychodziy. Teraz kobiety si dr w ubez-pieczalni, a mczyni
po knajpach. Myl, e to przez te historie o prawie do rodzenia, co je w telewizji pokazuj.
adne z niemowlakw Iseldzie nie umaro. Mocne jej si dzieci uday. Najpierw nie chciaa
im piersi da, bo ci dranie lekarze nie pozwalaj, eby matki swoje malestwa karmiy,
dlatego e si zmwili z fabrykantami tej mczki, co j sprzedaj. Przez trzy dni w sanatorium
dzieci surowic pij, a matkom wymiona puchn, dobrze jeszcze, jeli nie dostan mlecznej
gorczki i im si w rodku nie zetnie. I kadej zapowiadaj: Najwyej przez miesic niech je
pani piersi karmi", bo mwi, e pniej im zgstnieje jak woda po deszczu, co j soce
wysuszy, albo jak ostatnie mleko z udoju, co ju jest niedobre. Iselda za to potrafia je
wykarmi, a ja je leczyam. Juanicie opuchlizn korzonkami wyleczyam. Apolinaria na nerki
chorowaa i samym skrzypem j wykurowaam. Herlindzie dawaam marzank na pcherz,
doradill na pcherzyk ciowy i boldo, i licie tytoniu, i tyle innych zi. I romerillo, i mapizit na kucie w boku, i proszek z wa, eby Prisce krew si nie burzya. I wszystkie jej
dzieci maj bardzo zdrowy ppek, jak byo dawniej w zwyczaju, a nie taki wystajcy guzek,
wielkoci gogu.
Mam tej Priski, Iseld Gutierrez, okropnie lubiam i jak id ulic i mnie pozdrawia, to jej
mwi dzie dobry", dobranoc", ale z tego afektu, co by midzy nami, nic ju nie zostao.
Brakowao mi jej przez te wszystkie lata i do dzisiaj mi jej brakuje, ale nie moemy na nowo

si zaprzyjani, bo ja si ze swoj przyjani nie umiem naprasza. Do dzisiaj nie wiem, co

nas rozdzielio. Ona nigdy tego nie wyjawia, a takich rzeczy nie mona na jutro odkada.
Potrzebna mi nie jest, bo jak jestem chora, dobrze drzwi na zasuw zamykam i tutaj si z
boku na bok przewracam, sama, samiuteka. Ludzi nie zwouj: Chodcie mnie ratowa,
lin mnie od uroku posmarujcie. 342
Nic podobnego. Przez cae ycie taka byam. Chociabym si le czua, w domu wszystko
zrobi. Kwkam, bo przecie jestem z krwi i koci, ciao mam w strupach, ledwo si we mnie
duch koacze, ale si nie daj. Dlatego jak przyjdzie moja godzina, na gr pjd, do spw,
po dobr mier. A tymczasem dalej do warsztatu chodz do sprztania. Ledwo mog wsi
do autobusu, tak mnie ydki bol, ale nigdy pracy nie rzuciam, ebym nawet z ng padaa.
Nigdy. Od malekoci tak mnie przyzwyczaili, tote nie ma takiej choroby, eby mnie
zmoga. Sama sobie postkuj oj oj oj, ale nikt mnie nie syszy. Nikomu si nie naprzykrzam.
Stkam oj", ale chodz po boym wiecie, pior kombinezony, czcionki w drukarni czyszcz
benzyn, poszwy ceruj, jak s jeszcze dobre, a ze wyrzucam, sprztam w domu, do obory
chodz po mleko, chocia wiem, e nie ma ju dla mnie lekarstwa. Ani jeden zdrowy kawaek
we mnie nie zosta; jestem stara, stara, stara, wszystko to ze staroci, tylko ze staroci. Jeli
si Pan Jezus skary, bo ju nie mg wytrzyma, to co dopiero ja, co ju tylko mieciem
jestem.
W innych epokach na tym boym wiecie ycie cichutko odchodzio i po troszeczku, dugo
czowiek po ziemi chodzi. Teraz troch go boli i ju: Noem go ciachnij". I idiot z
czowieka robi, bo wytn co nie trzeba i nerwy postrzpi jak te druty od wiata, co wisz
na wietrze i z niczym nie s poczone. Matoy z nich zostaj, bo im poodczali te niteczki,
co ich tyle w mzgu mamy. A co ze mn zrobili zamiast mnie leczy? Moe mnie nie
unieszczliwili, jak mi pyn z grzbietu wycignli...? A potem na wariata mi doradzali:
Jak bdzie pani gowa bolaa, niech si pani pooy.
A wszystko przez to, e wszdzie chc palec wsadzi, te zatracone prniaki, co si ka
lekarzami nazywa. Niby mi mieli zbada ten soczek, co go kady ma w rdzeniu. Na pewno
szpik mi wycignli i dlatego ycie si we mnie skurczyo, i taka jestem przezroczysta jak
pergamin. Wszystkie soki ze mnie wyssali. Wola boska mnie wyleczya, bo kto mnie leczy?
Nikt mi nawet nie powiedzia: Na oczy mi si wicej nie pokazuj".
W pierwszej epoce nasi przodkowie, co po ziemi wdrowali, ywili si rybami i zielenin. A
ich pradziadowie pili mid i mleko w rzekach i pokarm im z nieba spada. Nie pracowali,
tylko sobie spacerowali powolutku, eby si nie zmczy. Lata mijay, a oni byli silni, nie
chylili si ku ziemi, byli energiczni. Wida ich na rycinach, z bia brod, ale oni nie s
wymizerowani ani przygarbieni, bo si dobrze odywiali i pokarm prosto im do szpiku
przechodzi. Teraz w tych nowoczesnych lodwkach ywno przechowuj i po ilu
miesicach ryb si je? Dawniej wycigali ryby z morza, zwijali si, eby je patroszy, jak si
jeszcze ruszay, na play je czycili i rzucali na patelni, smaone byy, wieutkie. Zabio si
bydo i tego samego dnia si je jado, i gorc, czerwon krew si pio. A jagnita te si
zjadao, jak si je tylko w ofierze zoyo i przeegnaa je rka Wszechmocnego Jehowy.
Dlatego naszym przodkom lata adnego uszczerbku nie przynosiy. Wiem o tym z moich
objawie, widziaam pustyni, jak si wody rozstpoway, eby mogli przej; wiem, bo jest
zapisane. Ale e im si chciao mie wicej ni On sam, Ojciec Wiekuisty, to im posa
Adama i Ew. Najpierw ci prymitywni ludzie po ziemi chodzili, te staruchy, i z nich si Adam
i Ewa wywodz. Nie, jakie mapy, adne mapy. Moe tam we Francji w te mapie wymysy
wierz, ale tu w Meksyku po ludzku yjemy i mamy umys bardziej otwarty. adne mapy, co
za mapy! Adam i Ewa to byy grudy bota, i Ojciec Wiekuisty dziurki w nich zrobi,
nadmucha je i da im ycie. Ale nie musieli pracowa. Niczego im nie brakowao. Nie mieli
adnych kopotw. Byli godni, to sobie jedli z wielkim apetytem. Jakie kopoty? yli sobie
pod drzewami i mieli ochron w nieskoczonej potdze Ojca Wiekuistego. Nie byo wtedy

ani mrozu, ani upau, ani wiata, ani ciemnoci. Niczego nie byo. Wszystko byo jednakowe
i dobry mieli wikt. Godu nie cierpieli. A to jedno jest wane: nie cierpie godu. A Luzbella,
tym razem w postaci wa, owin si koo drzewa wiedzy o tym, co dobre i co ze, ktrego
przedtem nie zobaczyli, i zawoa Ew:
Skosztuj mwi zobacz, jakie to dobre...
W jeszcze przed Ew jabko ugryz. Przemwi 344
do niej ten w, bo ma pakt z Barabaszem. W rne zwierzta si zamienia; w wieprza, w
koza, w indyka i swj miot podzi w babskim brzuchu. Ewa skosztowaa jabko i jeszcze go
nie zjada, a ju jej wyskoczyy piersi, bo nie miaa biustu ani tych kaczkw tu i tam.
adniutka bya, tylko paska, z jednej sztuki zrobiona, gadziutka, bez piersi, nic by z nich
dziecko nie wyssao. Ledwo to jabko ugryza, zaczy jej piersi rosn i te kaczki takie gste
jej powychodziy jak chia 101. Ale ona nie zdaa sobie sprawy, posza do Adama i mwi:

We, w mnie poczstowa i jest bardzo smaczne.

Sama siebie nie widziaa i on te na ni patrzy
jak przedtem, ale ledwo woy jabko do ust, zaraz przejrza i przestraszy si. Chcia t
wiartk jabka pokn i w gardle mu uwiza. I to wanie jest jabko Adama. Zobaczya, e
si dawi, i zapytaa:

Co ci si stao?
A on krzyczy:

Przecie masz wosy i wcale nie na doni ci wyrosy!

A ona mu odkrzykna:

Ojej, jakby ty nie mia!

I leci za nim:

Dobrze ci nie obejrzaam, zobacz tylko, jak wygldasz.

Wyrosy mu wosy na krzy na piersiach i wszyscy z rodu Adama maj to jabko i ten krzy z
wosw. I tak si rozgldaj, czym by si okry, a tu ich woa Ojciec Wiekuisty. I nie mieli
tak przed nim stan. To wtedy Adam zerwa li wina i si nim zakry, a trzy licie jej da. A
dawniej kade byo goe jak palec. Nie czuli ani zimna, ani gorca. Przemwi do nich Pan i
zaraz Adam si zarzeka:

Ja nie, Seor, to Ewa mi daa...

A Ewa si tumaczy:

To w mi da...
Zwiali oboje. A Pan prosto z mostu rk podnis i z raju ich wygna. Powiedzia im, eby
poszli, gdzie ich oczy ponios. I zaraz przyszed po nich anio. Nie pamitam, jak si ten anio
nazywa, Merkury czy
m Chia rolina z gatunku szawii. Z jej nasion od czasw azteckich przyrzdza si
aromatyczny napj, a take toczy
si olej.
345
Gabriel, ale w Bractwie Spirytualnym mnie zapewniali, e tak czy siak, jak by nie byo, Ewa
nawet dwudziestu czterech godzin w raju nie wysiedziaa. Za Adam najlepsz cz
modoci tam spdzi, pki by sam. Anio wypchn ich do wrt i tam dalej ju bya ziemia.
Musieli si mczy, pracowa, spa i znowu si budzi. Wtedy si ich maestwo zaczo.
Byli par, ale lubu nie brali, bo nie patrzyli na siebie ziemskimi oczami. Po raz pierwszy si
zobaczyli i swj rd wywiedli. To ju nie by ten rd, co go Pan stworzy, ale ich wasny,
ludzki. Duo mieli dzieci, cae mnstwo, i byli bardzo szczliwi. eby cay rd wywie,
mona sobie wyobrazi, ile musieli mie dzieci...
Jednego czwartku zeszego miesica, 18 sierpnia, przyszed ten nieposuszny syn. Zapyta
Iseld i dziewczyny, co stay w drzwiach, czy tu mieszka senora Jezusa Aguilar.

A tak, tu mieszka, ale nie ma jej teraz w domu.

A e im opowiadaam, e ma czerwone wosy, to

mu si zaczy przyglda.

To pan jest synem Chuchity?

Tak, jestem jej synem. Czy mog si spodziewa, e mnie moja matka przyjmie?
Przychodz prosi j o przebaczenie. Poprosz j, eby mi wybaczya to wszystko, co jej
zrobiem.

Tak, tak, przyjmie pana. Niech pan na ni poczeka, niech pan pniej wrci.

Teraz nie mog wrci, bo id do mojej siostry, ale jutro przyjd.

Nastpnego dnia, w pitek, zapuka koo sidmej wieczorem. Kiedy go zobaczyam, nic nie
poczuam, tylko zo. Mwi do mnie:

Jak to... Nie poznaje mnie pani?

Nie, senor, nie, seor, nie znam pana.

Pewno, e go poznaam, ale powiedziaam, e nie.
Zacz nogami szura po pododze jak cielak.

Tylko po to przyszedem, eby prosi o przebaczenie za to, co zrobiem.

Mnie? Wcale mnie pan nie obrazi... No to skoro w niczym mi pan nie ubliy, to nie
mamy o czym
gada. 346

Ja przecie jestem taki a taki... Jestem Perico.

Ojej! Ale ten Perico wiele lat temu sobie poszed i pic o nim nie wiem ani nie chc
wiedzie.

No to trudno. Nie chce mnie Jezusa zna, to sobie pjd, ale ju na zawsze, nigdy do
Meksyku nie wrc.
Nie chciaam go do domu wpuci, ale przypomniaam sobie, e pod rusztem podpaliam, i
chcc nie chcc mwi do chopaka:

To niech pan wejdzie do rodka... Jajko sma dla kanarkw i mi si przypali.

Przez chwil ze mn rozmawia. ciemniao si ju, wic na niego spojrzaam:

Ju noc zapada... Nie mam co panu da... Czym mam poczstowa? Kawy zrobi,
wypije pan?
A on mi odpowiedzia bardzo pokornie, cigle patrzc na swoje buty:

Tak.
Zrobiam mu kawy, usmayam par kartofli, jedno jajko i chleba mu daam. Nic wicej nie
miaam. Zjad wszystko. Kiedy przy jedzeniu si pochyli, zobaczyam, e mu si bardzo
wosy przerzedziy, ju nie byy takie adne, czerwone. By wymizerowany. A pniej mnie
zapyta:

Pozwoli mi Jezusa, ebym codziennie tu przychodzi?

Moe pan przychodzi.

Poszed do swojej siostry poprosi j o pidziesit pesos na kupno towaru, eby na wasn
rk pracowa. Nie chcia, eby mu bracia poyczyli, bo bratowe na wszystkie strony by
rozpowiaday. Caa rodzina ramy sprzedaje i Perico tym samym na ulicy handluje:
Najwitsze Serca albo puste ramy do wstawiania fotografii.
W cigu tygodnia nakupi towaru i chodzi jako sprzedawca uliczny z tymi ramami na rami
nanizanymi.
Ojca i braci uprzedzi: Poszedem do mojej matki", bo wszyscy wiedz, e mnie za matk
uwaa. Ju mi przebaczya i odtd codziennie do niej chodz z wizyt". I kadego dnia
przychodzi.
Rada jestem i nierada, bo przez cae ycie sam mnie widzieli, to mi wstyd. Tylko te kobiety
wie- 347
dz, e to mj syn, co z nimi drzwi w drzwi mieszkam, bo im pokazywaam fotografi, wic
po tej czerwonej gowie i z moich opowiada go poznay, ale wikszo ludzi moe mie
grzeszne myli. Jeszcze powiedz: taka stara, ju do niczego i z chopakiem chodzi!"

Jak tylko Perico sobie poszed, powiedzieli mi w Bractwie Spirytualnym, ebym si go

spodziewaa i ebym czekaa, a przyjdzie, ebym si nie trapia i e bd czuwa nade mn.
Opowiada mi Perico, e wiele spotka przepaci na swojej drodze. Tu w gow go uderzyli i
Dziecitko Jezus, co je kupiam, eby go chronio, ma te wszystkie rany, ktre Perico w
Nayari przecierpia, w Acapulco i gdziekolwiek by. To Dziecitko ma rozcit gow, guzy
na plecach i na ebrach, wywichnit rk i jedn nog. W Acapulco Perico jeszcze
sprzedawa ramy, ale wiele razy na niego napadali na play. Teraz kiedy do. mnie przychodzi,
wszystko mi opowiada. Mieszka bardzo daleko, ale codziennie o pitej, najpniej szstej po
poudniu tu si zjawia i koo dziewitej wieczorem odchodzi. Zaczynamy wspomina, jak by
jeszcze may, i uala si nade mn, e tyle si nacierpiaam od wacicielki vecindad. Mwi:
To taka si za Casimira zrobia?
Bo on inne ma o niej wspomnienia. Za kadym razem jak si zlew w korytarzu zapycha,
kazaa go naprawia; w okresie posuchy przychodzio dwch murarzy dziury w dachu
zatyka i chocia pniej woda dalej przeciekaa, to na wdziczno sobie zasuya. Ale teraz
ju nie. Teraz co chwila nam grozi, bo mwi, e bardzo jej dobr cen proponuj za t ruder.
I nawet na strychu szyld wywiesia: Teren do sprzedania", tylko wiatr go zwali... Perico ju
ma trzydzieci lat i cigle jeszcze auje, e takie miaam ycie przez te wszystkie lata.
Perico by ze mn, pki mnie potrzebowa; ledwo na nogi stan, poszed w swoj drog.
Nigdy nie pragnam dzieci, bo po co? Przecie rce sobie po okcie urabiam, eby sam
siebie utrzyma. Ale jak komu Bg dzieci nie da, to mu diabe cudze pode-le: Perica.
Wychowaam Perica, bo nie mia matki. To znaczy niebotko przygarnam. Ale nie po to go
wychowaam, eby go przez cae ycie przy sobie 348
trzyma. Pty tylko, pki si nie zahartuje i nie bdzie mg sam si broni. Wic kiedy si na
siach poczu, to si urwa i sobie poszed. No to fajnie, bogosawiestwo na drog, zmykaj,
zmykaj, zmykaj, bo w kocu wszechmocna rka o wszystkim z gry decyduje. I tak jest
dobrze. Ju wyrs, to ju sobie poszed, jak ptaki, co si opierzaj i ledwo si opierz,
odfrun i ju ich nie ma, i nawet o itej gobce nie pomyl, co je na wiat wydaa. Tacy s.
Dojd do pewnego wieku, to id szuka prawdziwych matek, tych, co si na ulicy krc, i
mwi do nich: chod, syneczku, to ci ukoysz... A oni, eby na pniej nie odkada,
dziecitko im w te pdy zmajstruj... Perico teraz znowu sobie przypomnia, e mu jestem
potrzebna; bo mnie potrzebuje w takim yciu, jakie prowadzi; tote dla wasnej wygody do
mnie przychodzi. Niech pani nie myli, e mu o mnie chodzi, nie. Przeciwnie, chciaby,
ebym jak najprdzej umara. Dlatego tak sobie obmyliam, e si pozbd tych gratw, co
mi zostay; ebym sobie tylko moga kawaek papieru na pododze podcieli, ostatecznie nie
pierwszy to raz si tak przepi. Na co mi rzeczy? W godzin mojej mierci niech sobie gow
suszy; dobrze pasa musiaam zaciska, eby sobie te graty sprawi. Perico na to liczy, na
pewno chciaby sobie zabra wszystko, co tu mam. Kiedy sobie poszed, nie miaam ani
maszyny do szycia, ani radia, ani szafy, ani toaletki z lustrem, ani biurka, ani krzeseek, nic
nie miaam, bo co tylko zarobiam, to na jego jedzenie wydawaam. Odkd sobie poszed,
wszystko sobie sprawiam, co tu pani widzi. No to po co tu przychodzi? Przychodzi
wypatrywa, co mi moe zwdzi. Owszem, mam dla niego uczucie, ale wiem ju, e nie z
mioci mnie szuka. Przecie bez grosza przy duszy przyszed, na psy zszed, to po co
przychodzi? Ju mi tego janiej nie mg powiedzie. Nie, do diaska, niech si pani nie
wygupia, niech si pani nie da nabiera! Niech pani na mnie popatrzy, bo samej siebie al mi
si robi, jak sobie pani jzyk strzpi, e ludzie s dobrzy i e si przywizuj. Perico
przyszed, ebym go karmia, na pewno dlatego! O pitej po poudniu, jaki punktualny! Ju tu
jest. Czasem jeszcze do domu nie dojd, a ju go widz, jak czeka na mnie, oparty o cian.
Nie auj mu 349
tej tortilli, ale czego mi al, to tego, e mnie tak wykorzystuje...

Jednego dnia Perico przynis swoje ko i tutaj wstawi. Gdyby mu troch wstydu zostao,
powiedziaby: wczenie wstan i postaram si co zarobi. Ale nic podobnego. Dalej sobie
pi. O ktrej godzinie oczy sobie przeciera? O ktrej wychodzi? Nikt tego nie wie. Ja do
pracy id, a on si kpie. Codziennie si kpie, widzia kto co takiego? W Acapulco tak si
znarowi. Raz w tygodniu koszul zmienia, ale a trzy razy czyst wzi w tym tygodniu; od
stp do gw si przebra i poszed na ulic. Tak wic wcale mi si dobrze nie yje. Pewno
mu kumy powiedziay, e mam pienidze, bo jak jednej nocy zasn po pijanemu, to zacz
mwi:

Nie, ju mnie zmczyo to szukanie... Nic nie ma...

To o kim mwi? Na pewno o mnie. Nie mam przecie takiego krtkiego rozumu. Wszystkie
soki chce ze mnie wyssa, nawet te, ktrych nie mam... Raz mu powiedziaam:

Ojej, jeszcze mi tyle brakuje, eby na komorne uskada...! Jakbym sowa nie
powiedziaa. Jednym uchem mu wchodzi, a drugim wychodzi. Przyzwoity czowiek
odpowiedziaby:

To w takim razie tyle od siebie doo... Jutro na komorne przynios...

A on pary z ust nie puci. Czasem mi zapowiada:

Jutro pjd ram sprzeda.

Prawd mwi, czy nie, e si na t Lagart" wciek, na jedn z tych, co si tu ajdacz, co
tylko za chopami a. Bogu jednemu wiadomo. Nigdy nie ma przy sobie pienidzy. Ale za
to musi mleko pi, chlebem si naje; co najmniej za trzy pesos dziennie chleba mu potrzeba,
bo w dodatku zwyczajnego nie jada; samo sodkie pieczywo, biszkopty, babeczki, tylko to co
drosze i czym odka nie zapcha. Po mojemu tobym mu zaadowaa fasoli, z tuzin buek,
ale nie. Tych maszyn robionych tortilli te do ust nie wemie, takich co to ni pies, ni wydra,
nigdy nie napczniej, eby nie wiem jak dugo na comalu leay. Mwi, e do niczego, e
ciasto miel razem z ca kolb. Nie wiem, skd si wzi taki delikat- 350
ny. A moe to moja wina. Ktrego dnia mwi do mnie:

Niech ju Jezusa wyzdrowieje, eby mi napieka gorcych plackw.

I za kadym razem jak zaczn rozmyla, zaraz przeczuwam, na co ma Perico oskom. Wiem,
e jest ze mn, bo mu o moje rzeczy chodzi, nie dlatego, e mnie kocha. Kad si i nie mog
zasn. Gniew mnie ogarnia. Z dawien dawna mi si to bierze i gboko mi ta zadra utkwia.
Jak przychodzi, to mi koki na gowie struga, bo zapala wiato i czyta swoje komiksy. Albo
chce ze mn o swoich sprawach rozmawia i mnie do wciekoci doprowadza, bo musz
wczenie wsta, a on si moe wylegiwa, to co mu szkodzi, e si nie wypi? Mczyni to
straszne sobki, we wszystkim tylko wasnej wygody szukaj. Dawniej mczyzna dba o
kobiet; cay zarobek jej przynosi i tak jak dosta, tak jej odda. Ona braa co trzeba na
wydatki, a reszta to byy pienidze zaoszczdzone. I wszystkie dzieci miay ubranie na
zmian. Teraz eby nie wiem co kobieta robia, bo chce zaoszczdzi, i tak jej wszystko
zabierze. Brat Perica, Fidencio, tak si wanie ze swoj on obchodzi. Tranquilina miaa
cztery prosiaki, co je malutkie kupia, i ju byy, o, takie due, kiedy przy-laz zalany,
zwierzta wycign, spieniy, a jej nawet pitaka nie da. A ona ust nie otworzya, bo nigdy
mu niczego nie wypomina. Fidencio na ni krzyczy:

Tylko to masz robi, co ja ci ka!

Dlatego mi powiedziaa Tranquilina:

Co tylko mi Fidencio da na utrzymanie, wszystko przejem, znowu mi da i znowu

wydam, ale ani grosza ju nie odkadam. Po co? Bd si jak gupia powica, eby jego
kumple mieli za co pi... Nie, ju mam dosy.
Dlatego powiadam, e dzisiejsi mczyni tylko tym si interesuj, co im korzy przynosi.
Nikt kobiety nie szanuje ani o ni nie dba. Przeciwnie, im j bardziej wyyuj, tym lepiej.
Jak na mnie taki dzie przyjdzie, e ju nic nie bd moga robi, to w aden sposb nie

powiem: Mj chopak mn si zajmie". Nie, ju lepiej sobie pjd. I tak mu si ju na nic nie
zdam ani nie mam siy, eby mu co wypra albo fasoli ugotowa. A jak ju bd do niczego, torb na plecy zarzuc, a e wiem, e
na cmentarzu nie ma dla mnie grobu, to pjd na gr, eby mnie spy zjady. Od malekoci
w oko mi wpady. Tyle o nich mwi, bo mi si podobaj. Jutro czy pojutrze si mn te
zwierzta poywi i chc, eby one wanie mnie na polu zjady. Jakbym je ju widziaa, jak
koa zataczaj coraz niej, coraz niej. Takie s due jak indyczki, czarne jak one i gwk
maj tak samo czerwon. Za modu licznie si byszcz, jakby je kto smo posmarowa. To
one oczyszczaj wsie z epidemii; przyjdzie pomr na Indian, na konie, na to mrowie ludzkie i
zwierzce, a spy wszystko zmiot, ladu nie zostawi. eby te spy mogy tak samo cae zo
zere, tak jak nas do ostatniej kosteczki, do czysta oporzdz, ale zo zawsze na tym wiecie
zostanie.
Na pewien czas z gry wszystko jest przesdzone, bo nikt z mojej rodziny Bractwa nie
pozna. Nikt. aden z nich nie wiedzia. Nikomu z oczu opaski nie zdjli i yli na tym
wiecie, guzw sobie nabili i czekali nie wiadomo na co. A wrd moich krewniakw ja jedna
byam wdrowniczk, powsinog, piechurem, ja jedna w kade miejsce zaszam. Bo mj tata
nigdy tego nie widzia, co ja zobaczyam. Wszystkie drogi obeszam, bo tak byo zapisane, e
mam chodzi i chodzi. Rne znam strony. A tata nie. Troszeczk tylko pochodzi i ju zaraz
tam zosta, porzucony na polu bitwy. Mj m zapowiada, e mnie ywej na tym wiecie nie
zostawi, ale zgody boskiej mu zabrako. Dlatego powiadam, e wszystko jest zapisane i Bg
ma ostatnie sowo. Czowiek nic tu nie poradzi i wskazwek zegara naprzd nie popchnie.
Siedz tutaj, lamentuj, jzyk wycigam jak wisielec, mier mi w oczy zaglda i cigle stoj
jak sprchniae drzewo. Bg wie, jak dugo jeszcze.
Okropnie ciko, jak si na czas nie umrze. Kiedy jestem chora, przez cay dzie drzwi nie
otwieram; cae dni mi przechodz za tymi drzwiami na zasuw zamknitymi, najwyej sobie
herbaty zrobi czy atole, czy cokolwiek. Ale nie wychodz, eby si ludziom naprzykrza, i
nikt pod moimi drzwiami nie
staje. Jak mnie tu kiedy powietrze rozedmie, drzwi bd zaryglowane. Dlatego Boga prosz,
eby mi pozwoli na szczycie gry umiera. Gdyby Bg si przychyli, niczego by mi nie byo
trzeba, tylko siy, eby na t gr wej. Ale jadowitym skorpionom Bg skrzyde nie daje,
wic kto wie. Proby do Niego zanosz, ale jeli nie, to niech si dzieje jego wola. Tak mam
wielk ochot tam umiera, gdziem sobie wdrowaa. Oby sobie Bg o mnie przypomnia, bo
tam si pragn pod drzewem pooy, hen daleko! Pniej spy mnie otocz i koniec;
przyjdzie pani o mnie zapyta, a ja w kiszeczkach spw sobie tam fruwam, rozradowana. Bo
w przeciwnym razie ssiedzi zagldaj, gapi si, jak czowiek umiera, jakie miny robi, bo
przewanie po to ludzie przychodz, eby si z konajcych wymiewa. Takie jest ycie.
Jeden umiera po to, eby inni si mogli pomia. Kpiny sobie robi z tego widowiska; ley
czowiek rozkraczony, wykolawiony, gb ma wykrzywion, wargi powykrcane, lista
rozdziawia, oczy mu na wierzch wychodz. Dlatego drzwi rygluj. Wacicielka, Casimira,
bdzie musiaa drzwi wyway, eby mnie std wycign, jak ju bd sztywna i zaczn
mierdzie. Wywlok mnie std, ale eby mieli do mnie tu przychodzi i mwi, e to, e
tamto, nie, nikogo... nikogo... Tylko Bg i ja. Dlatego nie chc w Deefie umiera, ale tam, na
jakim zboczu, w wwozie, tak jak mj tata umiera pod drzewem, w szczerym polu. eby mi
tak Bg pozwoli jeszcze tam pj. Bardzo to piknie zna godzin swojej mierci. Prosz o
to Boga, ebym si moga przygotowa i powdrowa, dokd mnie jego wola zaprowadzi, i
tam polnym zwierztom za straw suy, kojotom, jak Pedro, co by moim mem. Nie
ebym nie chciaa by pochowana, ale kto ma mnie pochowa? Powiedz:
Bg si zmiowa, ju umaro to stare prchno.

Nie wierz, e ludzie s dobrzy, szczer prawd mwi, e nie. Tylko Jezus Chrystus, i te go
nie znaam. I mj ojciec, ale nigdy si nie dowiedziaam, czy mnie kocha, czy nie. A tutaj, na
tym wiecie, kogo pani dobrego widzi?
A teraz niech mi ju pani gowy nie zawraca. Niech sobie pani idzie. Spa mi pani nie daje.
353
L3 Poniatowska
Jednym ze rodkw obrony naszej podejrzliwoci i nieufnoci jest hermetyczne zamykanie
si w sobie (...). Twarde i wrogie otoczenie (...) sprawia, e odgradzamy si od zewntrznego
wiata, podobnie jak roliny naszego paskowyu, gromadzce soki we wntrzu kolczastej
skorupy (...). W dziecistwie jeszcze uczy si nas godnoci w znoszeniu poraek (...).
Rezygnacja jest jedn z naszych cnt narodowych.
Jeli otwieramy si podczas festynw, pijatyki lub zwierze, czynimy to z tak
gwatownoci, e rozdzieramy si i ranimy wzajemnie. Zarwno za w obliczu mierci, jak
ycia wzruszamy ramionami i bronimy si milczeniem lub pogardliwym umiechem."
Octavio Paz: Labirynt Samotnoci
POSOWIE Jezusa Palancares przypomina ow rolin wyros na twardej i kamienistej
glebie meksykaskiej, zjeon kolcami i kryjc w sobie yciodajne soki: wraliwo,
potrzeb czuoci, samoistn poezj. Trzeba byo ogromnej cierpliwoci i dociekliwoci Eleny
Poniatowskiej, eby przedrze si przez kolce i przeama niedostpn skorup. Trzeba byo
rwnie intuicji pisarskiej, aby w niepozornej praczce, naburmuszonej i opryskliwej,
rozpozna bohaterk swojej powieci. Kiedy Jezusa zgodzia si, po dugich naleganiach, na
nawizanie kontaktu, postawia warunki: raz w tygodniu, w rody od czwartej do szstej po
poudniu. Co rod opowiadaa mi o wydarzeniach tygodnia: e woda zalaa jej pokj, e
wacicielka kamienicy, Casimira, nie chce pozwoli na przekopanie ciekw na dziedzicu,
e brak jej czasu, aby wyprowadza kury na soce i dlatego nios jaja prawie bez skorupki,
bo nie maj wapna. Kazaa mi wyprowadza te kury na soce, na chodnik ulicy, uwizane na
sznurkach, eby mi si nie rozbiegy. Trzynacie ich byo. Przynajmniej na co mi si pani
przyda, mwia. Siadaam na chodniku i czekaam. Chodzio mi o to, eby mi opowiadaa
swoje ycie, ale zamiast tego asystowaam przy ktniach mieszkacw vecindad i
przygldaam si, jak Jezusa pierze kombinezony robotnikw w warsztacie...
W kocu Jezusa zacza mwi o wydarzeniach swego ycia, ale bya to relacja dla mnie
niezrozumiaa. Opowiadaa przede wszystkim o Bractwie Spirytualnym, 354
o Mesmerze, o Roque Rojasie, o wietle Wschodu... Kiedy j wypytywaam (wszystkie te
rzeczy byy dla mnie zupenie nowe), wpadaa w zo: Zakut ma pani gow!"... *
Przez cay rok trwaj prby przeamywania oporw Jezusy. Pisarka spdza kilka miesicy we
Francji, skd posya Jezusie kolorowe pocztwki. Otrzymuje odpowied, ktr Jezusa
podyktowaa ulicznemu kaligrafowi. Po powrocie spotyka Jezus zupenie odmienion, nie
pozbawiona szorstkoci, staje si jednak serdeczna. Teraz dopiero jej jzyk nabiera jdrnoci,
autentyzmu, jest soczysty, peen ludowych wulgarnych sw. Ale utrwalenie tego jzyka nie
przychodzi atwo. Poniatowska usiuje nagrywa relacje Jezusy na magnetofonie dawnego
typu, wczanym do sieci elektrycznej, co spotyka si z ostrym sprzeciwem: Kradnie mi pani
wiato!" Trzeba wic odtwarza relacj z pamici, wieczorem, po powrocie z vecindad.
Maszynopis rozrasta si do trzech tysicy stron, wymaga radykalnych ci i skrtw. Trzeba
przepracowywa fragmenty, uzupenia brakujce ogniwa. Pod koniec 1969 r. ukazuje si
Hasta no verte Jess mo, pierwsze z pitnastu wyda. W lutym 1971 r. ksika jest
nagrodzona jako najcenniejsze dzieo literackie roku przez uniwersytet i rzd stanu
Sinaloa. Nagroda Mazatln" przychodzi po fali entuzjastycznych recenzji zgodnie
uznajcych powie za rewelacj literack i za niezrwnane dzieo pod wzgldem bogactwa
jzyka, przetworzenia mowy ludu meksykaskiego w swoisty jzyk pisany", niemal bez
precedensu w literaturze Meksyku. Jeden z najwybitniejszych krytykw literackich, Ermilo

Abreu Gmez, wita powie o Jezusie Palancares jako arcydzieo realizmu poetyckiego w
literaturze meksykaskiej".
Zanim przejdziemy do szczegowego omawiania rnych warstw powieci, czytelnikowi
polskiemu naley si wyjanienie, dotyczce tytuu. Hasta no verte Jess mo" znaczy na
pozr: Pki ci nie zobacz, Panie Jezu". Tytu zaskakujcy, sugeruje bowiem arliwo
wiary w Chrystusa, podczas gdy nasza Jezusa daleka jest od katolicyzmu. Wierzy w
reinkarnacj, czci wi Z wywiadu z Elen Poniatowsk, La Cultura en Mxico",
nr 411 (dodatek do tygodnika Siempre").
te Dziecitko z Atocha, Matk Bosk de la Soledad i Naszego Pana z Chalma, ale s to nie
tyle symbole chrzecijastwa, ile twory swoistego meksykaskiego synkre-tyzmu, podobnie
jak Matka Boska Guadalupaska, ktra zstpia na ziemi i ukazaa si biedakowi
indiaskiemu, aby pocieszy lud po utracie patronki, bogini-dzie-wicy Tonant.zin,
zbezczeszczonej przez hiszpaskich najedcw. Jezusa potg swojej wyobrani konstruuje
wasny obraz Boga, Genezy (opowie o przodkach rodzaju ludzkiego i o Adamie i Ewie),
znajduje opiekunw i pocieszycieli nie w osobach witych katolickich, lecz w ,.istotach z
przestrzeni" przemawiajcych przez usta medium spirytystycznego. Indianin Roque Rojas
przewysza moc cudotwrcz samego Chrystusa (Jak mia pi lat, takich cudw
dokonywa, jakie Pan Jezus mg robi dopiero w starszym wieku".) Szykujc si na mier,
Jezusa nie pragnie spocz w powiconej ziemi na katolickim cmentarzu, lecz marzy o
ostatniej wyprawie do spw, na szczyt gry", o symbiozie z natur; to nie kapan katolicki
ma jej odda ostatni posug, lecz drapiene ptaki, z ktrymi czuje si zwizana od
dziecistwa, zgodnie ze swoim intuicyjnym panteizmem, ktrego oczywicie nie potrafi
nazwa. Skd wic ten tytu?
Okazuje si, e przechoway si w Meksyku szklanice, sprowadzane z Hiszpanii, z
wymalowan postaci Chrystusa na dnie. Zobaczy Pana Jezusa" znaczyo wychyli
szklank, wypi ostatnie krople i przez opary alkoholu zobaczy rysunek na dnie. Podwjny
sens tytuu meksykaskiego jest jasny i oczywisty dla rodakw Jezusy. Jest to jednak zwrot
nieprzetumaczalny. Tytu polski, uzgodniony z autork, oddaje gbokie pragnienie powrotu
do krajobrazu dziecistwa, odnalezienia zwizku z przyrod, tragiczn samotno Jezusy
Palancares.
Autentyczno zapisu czciowo przy pomocy tamy magnetofonowej nasuwa
skojarzenie z pionierem tej nowej metody socjologiczno-literackiej, socjologiem
amerykaskim Oscarem Lewisem, autorem Synw Sancheza i Rodziny Martinezw, dzie
tumaczonych na polski, majcych ukaza typowe" dla rodowiska wielkomiejskiego i
wiejskiego rodziny meksykaskie. Jedyn cech, czc powie Poniatowskiej ze
wspomnianymi utworami jest technika pisarska: zapis (zarejestrowany na tamie
lub odtworzony z pamici), z ktrego wyczone zostay pytania autorki. Opowiadajc swoje
ycie, Jezusa powouje czsto pisark na wiadka lub polemizuje z ni: Nie, do diaska, niech
si pani nie wygupia, niech si pani nie da nabiera! Niech pani na mnie popatrzy, bo samej
siebie al mi si robi, jak sobie pani jzyk strzpi, e ludzie s dobrzy i e si przywizuj..."
W odpowiedzi na moje pytanie Poniatowska stwierdza: Uwaam t ksik za wiadectwo
literackie, nie jest bowiem cisym odbiciem rzeczywistoci". Jest wic Jezusa postaci
literack i realn zarazem. Jest przetransponowan do literatury kobiet z ludu, wronit w
gleb Meksyku, przepojon tradycjami, mitami, wierzeniami tego kraju, wczon w nurt
wielkich wydarze historycznych Rewolucji Meksykaskiej. Nie jest obiektem
typowym", lecz indywidualnoci o nieprzecitnej energii, wraliwoci, magicznej
wyobrani. Dziki Poniatowskiej wewntrzne bogactwo jej psychiki wyzwala si za pomoc
jzyka celnego, szorstkiego, a zarazem obrazowego i poetyckiego.

Badania Oscara Lewisa zatrzymay si na zewntrznym aspekcie bytowania bohaterw;

opisywa on stosunki rodzinne, ukady spoeczne, warunki materialne. Poniatowska ukazuje
natomiast ca rnorodno i zoono spoeczestwa meksykaskiego, dociera do warstw
niedostpnych dla badacza z zewntrz: do tajnikw psychiki i wyobrani, marze i przejaww
ludowej parapsychologii".
Powie Poniatowskiej jest autentycznie meksykaskim" dzieem wspczesnej literatury
tego kraju. Zastanawiajce jest to, e pisarka wywodzca si z polskiej arystokracji
(przemieszanej z magnackimi rodzinami Europy i Stanw Zjednoczonych), a take
poprzez matk z ziemiastwa meksykaskiego wywaszczonego przez Rewolucj,
urodzona w Paryu i przeszczepiona na grunt meksykaski jako omioletnia dziewczynka,
zdoaa tak gboko zapuci korzenie i utosami si z krajem, ktry uznaa za swoj
prawdziw ojczyzn.
Osierocona we wczesnym dziecistwie, wychowana przez ojca powsinog i pijaka, Jezusa nie
zna zabawek ani pieszczot. Bawi si wypchan wiewirk i bkami wyciosanymi z drewna,
skacze po drzewach jak dzikie zwierztko, ciska kamieniami, tucze dzieci, piciami 357
i zbami rozprawia si z kolejnymi kochankami swego taty, ktry zabiera j ze sob na wie,
gdzie handluje ywnoci, nad morze, gdzie pracuje w kamienioomach lub jako tragarz.
Jezusa poznaje tward szko ycia w domu macochy, dyrektorki wizienia. Poniewierana,
bita do krwi, zdana sama na siebie, przechodzi na sub u matki chrzestnej", pracuje jako
niaka i posugacz-ka, przeywa mier ukochanego brata zastrzelonego przez onierzy,
wreszcie przygarnita na nowo przez ojca ktry wypar si jej poprzednio zostaje
wcignita do zawieruchy wojennej. Ojciec przycza si najpierw do maderystw, pniej do
carransistw, Jezusa maszeruje z nim razem, gotuje mu straw, przebiera si za mczyzn,
eby towarzyszy onierzom. Wydana za m przez swego generaa, dowiadcza upokorze,
pki nie zbuntuje si i nie zagrozi mowi pistoletem. Zamyka si w sobie, udaje obojtno i
wrogo wobec ma, ktry nabrawszy dla niej szacunku, staje si jej towarzyszem. Wraz z
nim ju w konnicy bierze udzia w walkach przeciwko zapatystom, aduje mowi
karabin albo sama strzela. Pedro ginie w bitwie i Jezusa wyprawia si z patrolem onierzy po
jego ciao rozszarpane przez kojoty... mier rodzestwa, ojca i ma, dno ndzy gdy w
stolicy meksykaskiej tragarz kradnie jej cay dobytek mieszkanie ktem i godowanie,
kolejne suby u chlebodawczy przecigajcych si w chciwoci, praca w fabrykach przy
klejeniu pudeek, w warsztacie stolarskim, w zakadzie fryzjerskim, w aptece gdzie
samowolnie leczy klientw zioami w szpitalu dla prostytutek, oto etapy jej drogi
yciowej.
Wraz z ni poznajemy Rewolucj Meksykask od podszewki", tak jak j widz proci
ludzie, oszukani przez przywdcw, zawiedzeni w swoich nadziejach, dla ktrych wiatr
historii" oznacza rozboje i przymieranie godem, przemoc i gwat.
Rewolucja Meksykaska, ktra wybucha w 1910 r. jako zainicjowany przez Francisca
Madera ruch, zmierzajcy do obalenia dyktatury Porfirio Diaza i zaprowadzenia systemu
demokratycznego, opartego na powszechnych wyborach i przestrzeganiu jednorazowej
kadencji prezydenckiej, rozszerza si i pogbia, przechodzc w potn fal buntu
spoecznego. Poszczeglne nurty Rewolucji cieraj si ze sob. Na poudniu dawny peon,
358
Emiliano Zapata, porywa za sob zastpy indiaskich chopw walczcych o ziemi; na
pnocy dawny koniokrad, Francisco Villa, organizuje wasn armi, szermujc wprawdzie
hasami rewolucyjnymi, ale w praktyce uprawiajc rozbj, napadajc na ludno wsi i
miasteczek; armi wsawion bojowymi akcjami partyzanckimi i wypadami na terytorium
Stanw Zjednoczonych, ktra bya zarazem narzdziem nieokieznanych ambicji swego
wodza. Przywdc nurtu liberalnego i umiarkowanego jest Venustiano Carranza, gubernator
stanu Coa-huila, ktry pierwszy podejmuje na nowo walk po reakcyjnym zamachu stanu

generaa Huerty i po zamordowaniu Madera. Pod naporem rewolucji zapatystw i pod

wpywem radykalnych intelektualistw Carranza aprobuje program postpowych przeobrae
spoecznych i w 1917 r. proklamuje konstytucj nie majc sobie rwnej w wczesnym
wiecie pod wzgldem treci reformatorskiej: reforma rolna, gwarancja praw robotniczych,
przekrelenie nienaruszalnoci wasnoci prywatnej, podstawy niezalenoci politycznej i
gospodarczej Meksyku. Program ten zostanie wprowadzony w ycie stopniowo i za
demagogi rewolucyjn kry si bdzie czsto faszywa i oportunistyczna polityka
prezydentw i przywdcw partii rzdzcej. Dopiero po dwudziestu latach Lzaro Crdenas
stanie si bezkompromisowym wykonawc programu 1917 r.
Rewolucja Meksykaska bya ywioowym wybuchem zapiekych uraz, nienawici, ambicji i
namitnoci; bya walk bratobjcz, ktra nie oszczdzia adnego z przywdcw. Ginli z
rki nasanych zbirw, jak Villa i Zapata, padli ofiar zemsty przeciwnikw politycznych, jak
Carranza i Obregon. Jak nasze zabawy ludowe, Rewolucja przerywa wszelkie tamy i nie
szczdzi ofiar, jest kracowa w swoich przejawach, jest wybuchem radoci i desperacji,
krzykiem sieroctwa i tryumfu, 'zapowiada samobjstwo i ycie, wszystko przemieszane"
pisze Octavio Paz w Labiryncie Samotnoci. Std okrelenie ludowe: fiesta de las balas"
festyn kul. Bardzo si w kulach miuj, bo liczna jest ich muzyka. Pierwsze strzay dobrze
si syszy, ale gstego ognia ju nie. Tylko wida, jak si dym ciele, chmurki dymu, co si w
rnych miejscach podnosz. Ledwom sobie przypomniaa, zaraz mnie braa chtka na
rewolucj." mwi Jezusa. Nie zna programw ani deklaracji, instynktownie wy- 359
czuwa wielko i szczero Zapaty, rzetelno Cardenasa. Ale rewolucja jest dla niej
festynem kul i ycia w gromadzie. Wychodzi z tej rewolucji oszukana, odarta ze zudze,
znowu samotna. Z perspektywy swoich dowiadcze i rozczarowa czuje si zdradzona:
przez generaw, przywdcw zwizkowych i politykw.
Jest w tej ksice podskrny, przejmujcy nurt liryczny nadajcy jej ow tonacj, ktr
Ermilo Abreu Gmez uchwyci w okreleniu: realizm poetycki". Nie zabliniona rana
sieroctwa, tsknota za swoj ziemi", za falami morskimi i polami koszcej si kukurydzy,
nie zaspokojona potrzeba czuoci i macierzystwa. Jezusa przygarnia bezdomne dzieci i psy,
opiekuje si syfilitykiem--homoseksualist i rozpijaczonym wdowcem z gromad sierot; przy
pomocy swoich spirytystycznych opiekunw" walczy o ycie swego kumpla-kierowcy, w
ktrym skrycie si kocha. Nie przyznaje si do sentymentw i zwalcza je jako pitno
bezbronnoci kobiecej, ktr gardzi. Uwielbia ojca, ale buntuje si przeciwko jego
despotyzmowi i opuszcza go; kryje si z podziwem dla Pedra, swego ma; zabija suk
Hrabin jedyn istot, ktra jej nie opucia i nie zawioda. Gdy po latach wraca do niej
ukochany Perico, przybrany syn w pasji niszczenia wasnych uczu konstruuje przeciwko
niemu gmach podejrze: o interesowno, wyrachowanie, egoizm.
wiat wewntrzny Jezusy jest zoony i peen kontrastw. Dziki mistrzostwu i
autentycznoci jzyka, ktry przylega" do postaci i nie wprowadza nigdy faszywej nuty,
wiat ten staje si dostpny czytelnikowi. Odtworzenie wyjtkowego charakteru hiszpaskiej
prozy Poniatowskiej w materii jzyka polskiego z zachowaniem wszystkich meksykaskich
barw i odcieni jest rzecz niewykonaln. Maksymaln ambicj tumacza moe by tylko
przekazanie owej poetyckiej i gboko ludowej tonacji.
Wydaje mi si, e tworz ten rodzaj powieci-wiadec-twa, aby zapuci korzenie. Ze
wzgldu na ojca, Polaka z pochodzenia (wszyscy stali si Francuzami), powinnam czu si
Francuzk, ale przybyam do Meksyku, kiedy miaam osiem lat, bowiem moja matka jest
Meksykan-k, i pragnam nalee do Meksyku. Uczyam si hiszpaskiego w codziennym
yciu, przede wszystkim w rozmowach ze sucymi, z ktrymi bardzo szybko si utosamiaam; lubiam ich opowiadania,
magiczny wiat ich wyobrani, wypdzanie chorb przy pomocy zi, ich sposb odczuwania
religii, ich agodno; zachwycay mnie ich zby jak ziarna kukurydzy osadzone w bardzo

czerwonych dzisach, dugie wosy, niesychanie dugie, ktre myj czsto, w

przeciwiestwie do Europejek, ich warkocze spuszczone na plecy; sowa, jakie wypowiadaj
w chwili, gdy poday do stou: Seora, me separo (zwrot nieprzetumaczalny; me separo
znaczy odchodz i rwnoczenie odczam si). Me separo od czego? Od ppowiny, od
wiata? Biedne istoty, ktre i tak zostay ju oderwane od wszystkiego, a przy tym takie
urzekajce, przynajmniej dla mnie. Zbliyam si do tych ludzi chopw, robotnikw z
obaw, e zostan odrzucona, nie zrozumiana, chocia istotnie chodzio o to, e na dalsz
met ja ich odrzuc, we mnie nie znajd zrozumienia. Dlatego z takim uporem pisz ksiki,
ktre w jakiej mierze s dotrzymaniem obietnicy, wypenieniem zobowizania i wymagaj
wielkiego wysiku.
Chciaam by Meksykank..." pisaa do mnie Poniatowska w odpowiedzi na moje pytania,
dotyczce jej genealogii i twrczoci.
Szczegy genealogii ze strony polskiej uzyskaam od ksicia Andrzeja jednego z trzech
stryjw Eleny. Protoplast rodu jest Stanisaw Cioek Poniatowski, oeniony z Konstancj
Czartorysk. Mia on trzech synw: generaa austriackiego Andrzeja (ojca ksicia Jzefa);
Kazimierza, Podkomorzego Wielkiego Koronnego, ktrego synem by Stanisaw bohater
ksiki Mariana Brandysa: Nieznany Ksi Poniatowski i najmodszego Stanisawa
Augusta, krla polskiego.
Ojciec pisarki, Jean, oeni si w Paryu z pikn Paul Amor, crk wielkich posiadaczy
ziemskich w Meksyku. Utracili t posiado podczas Rewolucji Meksykaskiej i
wyemigrowali do Francji. Jean walczy podczas ostatniej wojny w szeregach armii
francuskiej, pniej amerykaskiej, i dokazywa cudw odwagi: dziewitnacie razy by
zrzucany na tyy armii hitlerowskiej. Za waleczno otrzyma najwysze odznaczenia bojowe:
Purple Heart i Lgion d'Honneur. Zona z dwiema crkami: Zofi i Elen wrcia do Meksyku,
dokd po wojnie przyby Jean. Jedyny ich syn, urodzony ju w Meksyku, otrzyma polskie
imi: Jan. (Zwizany z lewico- 361
wym ruchem studenckim, zgin w wypadku samochodowym w 1968 r. Jego pamici i
pamici chopcw, ktrzy zginli w Roku Tlaltelolco" podczas krwawych zaj w stolicy
meksykaskiej powicona jest powie
0
Jezusie Palancares.)
Elena odbiera staranne" wychowanie w Meksyku
1
Stanach Zjednoczonych. Po powrocie do Meksyku rodzina namawia j do kariery
dyplomatycznej (zapisano j na studia Prawa Midzynarodowego przy Ministerstwie Spraw
Zagranicznych), ale Elena buntuje si i przy pomocy koleanki dostaje si do redakcji
dziennika Excelsior". Wkrtce staje si popularna: przeprowadza wywiady z wybitnymi
osobistociami, ktrym zadaje pytania pozornie naiwne i niedyskretne, zdobywajc wiele
interesujcych informacji. Pierwszym jej dzieem literackim jest nowela Lilus Kikus,
opublikowana w 1954, w ktrej przekazuje prostym, barwnym i obrazowym jzykiem
przeycia i odczucia kilkunastoletniej dziewczynki. W 1956 ukazuje si jej utwr satyryczny
Meles y Teleo, (gra sw: Ty mnie czytasz, ja ciebie czytam") wykpiwajcy snobizm
pseudointelektualny. W 1961 r. wydawnictwo Era wydaje zbir jej wywiadw z
najwybitniejszymi malarzami, pisarzami, artystami i politykami (Alfaro Siqueiros, Diego
Rivera, Luis Bunuel, Alejo Carpentier, Pablo Casals, Fidel Castro i inni) pod tytuem Palabras
cruzadas. W dwa lata pniej ukazuje si oryginalny tomik reportay-impresji Todo empez
el domingo, zbir obyczajowych obrazkw z najndzniejszych dzielnic stolicy
meksykaskiej, miasteczek, orodkw turystycznych, z utrwaleniem gwary, porzekade,
ludowych ballad i anegdot. Wreszcie w 1969 r. Hasta no verte Jess mo i w 1970 Lo noche
de Tlaltelolco, reportae polityczne o tragicznych wydarzeniach w padzierniku 1968 r.
najpopularniejsza pozycja, ktra doczekaa si 25 wyda.

Elena Poniatowska naley do staej ekipy redaktorw i reportaystw dziennika Novedades",

wykada na wyszych uczelniach, uczestniczy w wydarzeniach kulturalnych i artystycznych.
W 1965 roku Elena Poniatowska wraz z matk po raz pierwszy odwiedzia Polsk. Teraz
przybywa do nas po raz drugi, przekazujc nam poetyck opowie o Jezusie Palancares.
BEATA BABAD
Okadk i strony tytuowe projektowa JANUSZ WYSOCKI
Redaktor
JOANNA PETRY-MROCZKOWSKA
Redaktor techniczny
MAGORZATA KWIECIEN-SZCZUDOWA
Printed in Poland
Wydawnictwo Literackie, Krakw 1976
Wyd. X. Nakad 10 000 + 283 egz.
Ark. wyd. 20,1. Ark. druk. 22,75
Papier druk. mat. imp., kl. III, 82X104 cm, 70 g
Oddano do skadania 16 VII 1975
Podpisano do druku 20 IV 1976 r.
Druk ukoczono w czerwcu 1976 r.
Zam. nr 2017/75. P-5-27. Cena z 50.
Drukarnia Wydawnicza, Krakw, Wadowicka 8
Cena z 50.