Prof. dr hab. in. Antoni BIEGUS, antoni.biegus@pwr.wroc.

pl
Prof. dr hab. in. Kazimierz RYKALUK, kazimierz.rykaluk@pwr.wroc.pl
Politechnika Wrocawska

PROBLEMY KONSTRUKCYJNE I STATYCZNO-WYTRZYMAOCIOWE PROJEKTOWANIA HAL O DUEJ ROZPITOCI W

ASPEKCIE KATASTROFY W CHORZOWIE
CONSTRUCTIONAL AND STATIC-STRENGTH PROBLEMS OF DESIGN OF LONG -SPAN
BUILDING HALLS IN ASPECT OF CHORZOW CATASTROPHE

Streszczenie W pracy zwrcono uwag na dwa podstawowe problemy, ktre naley bra pod uwag podczas
projektowania hal o duych rozpitociach przse. S nimi bezpieczestwo i ekonomika. Podano podstawy pprobabilistycznej metody wymiarowania konstrukcji stalowych. Omwiono odpowiednie zalety i wady rnych
schematw statycznych, rodzajw przekrojw poprzecznych ustrojw nonych oraz gatunkw stali. Szczegln
uwag powicono zasadom stosowania niezbdnych ste hal oraz ich obliczaniu.
Abstract The basic problems which have to be considered in design procedure of long-span building halls have
been pointed out. There are safety conditions and economics. The basics of semiprobabilistic methods of dimensioning of steel structures have been given. The appropriate advantages and disadvantages of different static
schemes, kinds of cross-sections of structural elements and grades of structural steel as well have been discussed.
A particular attention has been paid to the both calculation and rules of necessary bracings application in the
considered hall buildings.

1. Wstp
W literaturze technicznej w ostatnich latach zaczto stosowa termin hala wielkopowierzchniowa, jednak nie mona spotka ilociowego kryterium dotyczcego rozgraniczenia
hal na mao- i wielkopowierzchniowe. I tu naley od razu podkreli, e sama wielko powierzchni nie moe by wystarczajca do okrelenia jakiej cechy istotnej dla konstrukcji,
podobnie jak w mostach nie jest istotn cech dugo cakowita. Waniejszy jest podzia hal
z uwagi na rozpito przsa przekrycia dachowego, ale i w tym przypadku naley dodatkowo odnie si do systemu konstrukcyjnego gwnego ustroju nonego [1, 2].
Wrd systemw konstrukcyjnych hal o duych rozpitociach moemy wyrni:
a) paskie ukady poprzeczne (rys. 1a),
b) struktury przestrzenne (rys. 1b),
c) kopuy prtowe (rys. 1c),
d) paskie dwigary cignowe (rys. 1d).
W kadym z tych systemw mona przeprowadzi bardziej szczegowe podziay, np. ze
wzgldu na sposb podparcia (przegubowe, sztywne), czy zastosowane przekroje elementw
(kratowe, penocienne).

19

Kady z w/w systemw konstrukcyjnych ma swoje zalety i wady. Naley jednak tak je
projektowa, aby charakteryzoway si moliwie najwiksz liczb elementw powtarzalnych, co nie tylko zmniejsza koszty wytwarzania i montau konstrukcji [3], ale te uatwia
obliczanie i weryfikowanie oblicze oraz poprawnoci konstruowania. Jeeli natomiast ukad
nony jest asymetryczny (rys. 2), to wtedy niepotrzebnie s generowane dodatkowe momenty
skrcajce, ktre powinny by przejte, albo przez gwne ustroje none, albo przez ukad
ste. W przypadku, gdy ukad konstrukcyjny nie jest przygotowany na dodatkowe skutki
asymetrii, to jest bardziej wraliwy na ponadnormatywne przecienia, np. od opadw niegu,
czy te nieodpowiedniego (jednostronnego) odnieania. Jest to szczeglnie wane w halach z
lekk obudow i wysokim stopniem wykorzystania nonoci elementw konstrukcyjnych.
Ze wzgldu na rozlego tematyki ustrojw nonych hal o duych rozpitociach, ograniczono si tylko do najczciej stosowanych konstrukcji z poprzecznymi ukadami nonymi.
Z rozeznania literaturowego wynika, e dua rozpito L przsa ramy stalowej, to L 36 m.
Hala o duej rozpitoci, tak jak kada konstrukcja budowlana, powinna spenia podstawowe
wymagania dotyczce: niezawodnoci, funkcjonalnoci i efektywnoci [4].
a)

b)

c)

d)

Rys. 1. Rodzaje ustrojw nonych hal

Rys. 2. Schemat ustroju konstrukcyjnego hali MTK w Chorzowie

20

2. Bezpieczestwo i niezawodno konstrukcji

Bezpieczestwo konstrukcji jest zdefiniowane w dziale V prawa budowlanego [5], zatytuowanym bezpieczestwo konstrukcji. W 204 prawa znajduj si 2 ustpy, a mianowicie:
1. Konstrukcja budynku powinna spenia warunki zapewniajce nieprzekroczenie stanw granicznych nonoci oraz stanw granicznych przydatnoci do uytkowania w
adnym z jego elementw i w caej konstrukcji.
2. Warunki bezpieczestwa, o ktrych mowa w ust. 1, uznaje si za spenione, jeeli
konstrukcja ta odpowiada Polskim Normom projektowania i obliczania konstrukcji.
Powstaje jednak pytanie, jak naley interpretowa spenienie normowych warunkw bezpieczestwa. Czy jest to pewno bezwzgldna, czy z okrelonym stopniem bezpieczestwa.
Aby odpowiedzie na to pytanie konieczne jest jeszcze okrelenie ywotnoci budowli. Z obserwacji ycia wiadomo, e nie ma rzeczy niezniszczalnych bezwzgldnie. Wszystko, a wic i
kada konstrukcja budowlana, ulega deterioracji. Jej postp moe by rny.
Postawione zagadnienie naley rozpatrywa w kategoriach pojcia szerszego ni bezpieczestwo, jakim jest niezawodno konstrukcji. Przez niezawodno konstrukcji rozumiemy
odpowiednio zaoone prawdopodobiestwo przetrwania, czyli okres bezawaryjnego przenoszenia obcie. Zjawisko naley rozpatrywa zarwno w ujciu wytrzymaociowym (pknicie kruche lub zmczeniowe elementu, uplastycznienie przekroju, utrata statecznoci), jak i
sztywnociowym (ugicia, drgania), a take losowym.
Czas przetrwania budowli zaley od jej przeznaczenia (konstrukcje tymczasowe 10 lat,
budynki 50 lat, budowle monumentalne oraz mosty 100 lat, zapory 500 lat) i jest okrelony w przepisach normowych [6]. Natomiast prawidowy zapas bezpieczestwa ustala si
na podstawie rachunku prawdopodobiestwa, majc z danych statystycznych rozkady gstoci prawdopodobiestwa obcie (a tym samym efeku ich dziaa E - si przekrojowych) i
wytrzymaoci (a tym samym nonoci R).

Rys. 3. Schemat analizy losowej funkcji stanu granicznego

Jeeli rozkady gstoci prawdopodobiestw efektw dziaania obcie f(E) i nonoci

konstrukcji f(R) s typu normalnego (rys. 3a), gdzie E i R s wartociami centralnymi rozkadw, za sE i sR s ich odchyleniami standardowymi, to rnica wartoci rednich
Z = RE ,

(1)

ma rwnie rozkad normalny Gaussa (rys. 3b) o odchyleniu standardowym

s Z = s R2 + s E2 .

(2)

Wskanik niezawodnoci Cornella

21

Z
,
sZ

(3)

przyjmuje si tak, aby awaryjno konstrukcji A (pole zakreskowane na rys. 3b) miaa zaoone prawdopodobiestwo. W Eurokodzie 3 [7] przyjto, e dla okresu uytkowania konstrukcji wynoszcego 50 lat wskanik = 3,8, co odpowiada prawdopodobiestwu zniszczenia pF = 0,710-4. Im wikszy jest wskanik , tym awaryjno jest mniejsza, jak to pokazano
na rys. 4. Zmiana wskanika o 0,5 odpowiada w przyblieniu zmianie pF o jeden rzd.

Rys. 4. Wykres prawdopodobiestwa zniszczenia w funkcji wskanika niezawodnoci

Wymiarowanie konstrukcji stalowych (ustalanie przekrojw poprzecznych jej elementw)

przeprowadza si obecnie metod stanw granicznych, czyli na podstawie wartoci obliczeniowych Eo i Ro, rozumianych jako ich odpowiednie kwantyle (rys. 5), ktre oblicza si np. z
nastpujcych zalenoci
Eo = E + t E s E ,

(4)

Ro = R t R s R .

(5)

gdzie tE i tR s wskanikami tolerancji odpowiednio obcienia i nonoci.

Rys. 5. Schemat analizy bezpieczestwa w metodzie stanw granicznych

22

Parametry tE i tR uzalenia si od wskanika niezawodnoci nastpujco [8, 9]

tE =

tR =

sE
s E2 + s R2
sR
s + s R2
2
E

= E ,

(6)

= R .

(7)

Wspczynniki E i R zale od stosunku sE / sR, ale znajduj si w przedziale 0,70,8. W celu uproszczenia oblicze przyjto w [6], e E = 0,7 i R = 0,8.
W metodzie stanw granicznych globalny wspczynnik bezpieczestwa

n=

Ro
,
Eo

(8)

mona zapisa za pomoc iloczynu czciowych wspczynnikw [8] F i M, odnoszcych

si odpowiednio do obcienia i nonoci, przy czym

F =
M =

1 + E s E E
,
1 + t E sE E
1 t R sR R
1 R s R R

(9)

(10)

Jeeli sia wewntrzna jest wywoana przez j obcie, z ktrych kade ma wspczynnik
obcienia Fj, to warunek bezpieczestwa ustroju zapisuje si ostatecznie w postaci deterministycznej
(11)
Fj E j Ri / Mi ,
gdzie Ej i Ri oznaczaj odpowiednio specyfikowane: j-ty efekt obcienia oraz specyfikowan
i-t nono (resistance), tzn. ustalon na podstawie specyfikowanej wytrzymaoci fy.
Za pomoc wzoru (11) sprawdzamy w konstrukcji bezpieczestwo poszczeglnych elementw krytycznych, ktrymi s: przekroje poprzeczne prtw, prty (belki, supy, prty kratownic, cigna), wzy (poczenia prtw ze sob, styki montaowe prtw).
Bezpieczestwo caego ustroju zaley zarwno od liczby jego elementw krytycznych, jak
i od schematu statycznego. Ustrj statycznie wyznaczalny, o szeregowym modelu niezawodnoci ulega awarii, gdy zostanie wyczerpana nono, chocia 1. elementu krytycznego (np.
dowolnego prta lub wza wolnopodpartej kratownicy). Jego minimalny krytyczny zbir
elementw krytycznych (MKZ) jest o liczebnoci l = 1, a nonoci decyduje element krytyczny o najwikszym wyteniu. W aspekcie niezawodnoci korzystniejsze s konstrukcje statycznie niewyznaczalne, o rwnolegym modelu niezawodnociowym, ktrych MKZ jest o liczebnoci l > 1. Ulegaj one awarii wtedy, gdy zostan zniszczone wszystkie elementy krytyczne tworzce ich mechanizm zniszczenia. Dochodzi wwczas do wagowego zsumowania
si nonoci elementw krytycznych. Do oceny bezpieczestwa ustroju konieczna jest zatem
znajomo cieek rwnowagi statycznej kadego elementu krytycznego, ktre zale od stanu materiau (sprysto-plastyczny, kruchy). Od zachowania si materiau w miejscu krytycznym, a take od geometrii ustroju, mog znaczco zalee skutki awarii.

23

Wemy pod uwag ustrj ramowy z ryglem kratowym, poczonym przegubowo nieprzesuwnie ze supami (rys. 6). Jeeli materia ma odpowiednio wystarczajc cigliwo, wymagan przez norm [7], a najbardziej wytonymi elementami s obydwa prty rodkowe pasa
rozciganego (na rys. 6a zaznaczone s one za pomoc kropek), to wyczerpanie nonoci
przynajmniej jednego z tych prtw zamienia kratownic w mechanizm, ale taka sytuacja nie
oznacza natychmiastowej katastrofy, gdy wyduone plastycznie prty krytyczne spowoduj
zamian rygla w ustrj cignowy (rys. 6b), pod warunkiem, e poczenia przegubowe rygli
ze supami oraz same supy s przygotowane na przejcie reakcji poziomej H.

Rys. 6. Schemat ustroju z ryglem kratowym poczonym przegubowo-nieprzesuwnie ze supami

Drugi przykad ilustruje moliwe zachowanie si rygla kratowego z nachylonym pasem

grnym (rys. 7a), w ktrym pewna strefa materiau blachy wzowej zostaa przeprowadzona
ze stanu cigliwego w stan kruchy wskutek wywoania duego spitrzenia napre (rys. 8a
[10] i 8b [11]). Przerwanie rozciganego pasa dolnego powoduje powstanie ustroju z przegubem rodkowym grnym (rys. 7b). Natychmiastowa katastrofa moe nie nastpi pod warunkiem, e supy bd przygotowane na przejcie rozporu H.

Rys. 7. Schemat ustroju z ryglem kratowym poczonym sztywno ze supami

a)

b)

Rys. 8. Uszkodzony pas rozcigany kratownicy w hali: a) opisanej w [10], b) MTK w Chorzowie

24

W celu wyznaczenia bezpieczestwa caej konstrukcji nonej obiektu, naley ustali jego
globalny model niezawodnociowy. Mona w nim wyrni n elementw krytycznych, z ktrych kady i-ty ma okrelon swoj awaryjno ai. Najprociej analizuje si bezpieczestwo
w przypadku, gdy ustroje none s jednakowe w caym obiekcie (np. tylko ukady poprzeczne), co nie zawsze mona spotka w konstrukcji realnej. Dla ukadw realnych buduje si
globalny model mieszany, oparty na dwch modelach podstawowych szeregowym i rwnolegym [8]. Ukady konstrukcyjne o modelu szeregowym s bardziej podatne na awari ni
ustroje o modelu rwnolegym (rys. 9). Z praktyki natomiast wiadomo, e skutek awarii ma
wtedy take wikszy zasig. Dla zrnicowanych awaryjnoci poszczeglnych elementw
krytycznych naley obliczy wspczynnik zmiennoci nonoci

R =

sR
R

(12)

a nastpnie skorzysta z wykresw nonoci globalnej Ro dla ukadu o n elementach (rys. 9),
podanych w pracy [12]. Cech charakterystyczn ukadu o n elementach krytycznych poczonych szeregowo jest statystyczne osabienie konstrukcji, tym wiksze im wiksza jest niejednorodno poszczeglnych nonoci i im wiksze jest n. Natomiast dla ukadu poczonego rwnolegle nastpuje statystyczne wzmocnienie, tym wiksze im wiksza jest niejednorodno nonoci i im wiksze jest n.

Rys. 9. Zmiana parametru bezpieczestwa konstrukcji w funkcji liczby elementw krytycznych

3. Dobr ukadu konstrukcyjnego

3.1. Schemat statyczny
W halach z poprzecznymi ramami nonymi o duej rozpitoci przsa l i stosunkowo nieduej wysokoci obiektu h (rzdu 0,25l i mniej) wicej problemw technicznoekonomicznych przysparza zaprojektowanie rygla, ktry speniaby normowe warunki stanu
granicznego nonoci i uytkowalnoci oraz rwnoczenie mia racjonalny koszt wykonania
warsztatowego i montau. Std te du rol w ekonomicznym projektowaniu konstrukcji odgrywa dobr odpowiedniego schematu statycznego. Spord 5-ciu schematw statycznych
ramy (rys. 10) nie s konkurencyjne dwa ostatnie (rys. 10d, e), ze wzgldu na znacznie wiksze ugicia rygla ni w pozostaych trzech schematach (rys. 10a, b, c).

25

Rys. 10. Schematy statyczne ram jednonawowych

Jeeli uproci si zagadnienie, przyjmujc rygiel poziomy prostoliniowy o momencie bezwadnoci Jl oraz, e wszystkie prty ramy s pryzmatyczne, to za pomoc parametru
k =

Jl h

,
l Jh

(13)

gdzie Jh jest momentem bezwadnoci supa, mona wyrazi momenty zginajce i ugicia rygli w poszczeglnych ramach [13] w postaci
M i = kM

ql 2
,
8

fC = k f

5ql 4
,
384 EJ l

(14)

gdzie i oznacza punkt obliczeniowy A, B lub C odpowiednio w zamocowaniu supa w fundamencie, w wle naronym ramy oraz w rodku rozpitoci rygla (rys. 10).
Wspczynniki kM i kf dla wybranych wartoci parametru k zestawiono w tabl. 1 i 2.
Tablica 1. Wspczynniki kM
Schemat statyczny wedug
rys. 10a
rys. 10b
rys. 10c

k
0,25

0,5

MA
MB
MC
MA
MB
MC
MA
MB
MC
MA
MB
MC
MA
MB
MC

0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1
0
0
1

0,0000
-0,5714
+0,4286
0,0000
-0,5000
+0,5000
0,0000
-0,4000
+0,6000
0,0000
-0,2857
+0,7143
0,0000
-0,1818
+0,8182

+0,2963
-0,5926
+0,4074
+0,2667
-0,5333
+0,4667
+0,222
-0,4444
+0,5555
+0,1667
-0,3333
+0,6667
+0,1111
-0,2222
+0,7778

Tablica 2. Wspczynniki kf
Schemat statyczny wedug
k
rys. 10a
rys. 10b
rys. 10c
0,25
0,50
1.00
2
4

26

1
1
1
1
1

0,3143
0,4000
0,5200
0,6571
0,7818

0,2889
0,3600
0,4667
0,6000
0,7333

Z analizy wynikw zamieszczonych w tabl. 1 i 2 wynika, e najbardziej niekorzystne wartoci wystpuj w ryglu w schemacie 10a, za najkorzystniejsze w ramie o wszystkich wzach sztywnych (rys. 10c). Zblione wartoci maj wspczynniki w schematach 10b i 10c.
Jeeli porwnamy ze sob wyniki dla rwnorzdnych, pod wzgldem statycznej niewyznaczalnoci, schematw 10a i 10b (kady ma po 2 wzy sztywne i dwa przegubowe), to korzystniejszy jest schemat 10b. Dla parametru k 0,5 (dua bieca sztywno na zginanie
supa wzgldem biecej sztywnoci rygla dachowego) wspczynniki kM i kf s ponad dwukrotnie mniejsze ni w schemacie 10a. Niezamieszczone w niniejszym referacie wyniki oblicze statycznych ram od obcie poziomych pokazay, e momenty zginajce w supach
schematu 10a i 10b s jednakowe, natomiast przemieszczenia poziome wza grnego ramy
s o okoo 50% mniejsze w schemacie 10b. Std wypywa wniosek, e rama o duej rozpitoci przsa i o schemacie 10a, nie moe by ekonomiczna pod wzgldem zuycia stali w porwnaniu z ram o schemacie 10b.
Dalsze zmniejszenie wspczynnikw kM i kf ramy o schemacie 10b mona uzyska poprzez zaamanie rygla w celu nadania odpowiedniego spadku poaci dachowej. Z przeprowadzonej analizy parametrycznej wynika, e wzrost spadku poaci od 0 do 20% powoduje zaledwie kilkuprocentowy spadek momentu MB, ale kilkudziesicioprocentowy spadek momentu
zginajcego MC i ugicia fC.
3.2. Przekroje poprzeczne elementw konstrukcyjnych
Praktycznie stosuje si dwa typy przekrojw prtw (supw i ryli dachowych) ram poprzecznych hal penocienne (przewanie dwuteowe) i skratowane, z tym e skratowane
mog by paskie lub przestrzenne (trj- lub czteropasowe). Zalet przekrojw blachownicowych jest to, e przekrj poprzeczny rygla mona atwo dostosowywa do wykresu momentw zginajcych, zarwno przez zmian wysokoci rodnika, jak i zmian przekroju pasw.
W ryglu kratowym dostosowanie jest znacznie trudniejsze, gdy przy bardzo maych spadkach poaci dachowych pozostaje jedynie zmiana przekroju pasw kraty.
Przy wyborze przekroju poprzecznego rygla dachowego, midzy penociennym a kratowym, naley wzi pod uwag wiksz podatno na ugicia od si poprzecznych przekroju
kratowego ni przekroju penociennego. Najwiksz podatno maj wykratowania cian
supkowo-krzyulcowe typu N (rys. 11a), mniejsz od nich maj wykratowania krzyulcowe
(rys. 11b, na ktrym liniami przerywanymi zaznaczono supki wykratowania drugorzdnego).
Najwiksz podatno maj bezprzektniowe dwigary Vierendeela (rys. 11c), stosowane
czasem na supy.
Modelujc dwigar zoony dwupasowy zastpczym dwigarem prtowym, moemy obliczy jego ugicie ze wzoru Bettiego

MM
VV
+ fV =
dz +
dz ,
EJ
GA
o
o
l

f = fM

(15)

w ktrym wielkoci z gwiazdkami oznaczaj funkcje momentu zginajcego M i siy poprzecznej V od obcienia jednostkowego przyoonego w miejscu i na kierunku poszukiwanego przemieszczenia, za bez gwiazdek analogiczne funkcje od obcienia rzeczywistego.
We wzorze (15) E, G s moduami sprystoci podunej i poprzecznej materiau, za J, A
momentem bezwadnoci i polem przekroju poprzecznego dwigara zastpczego.

27

Rys. 11. Typy pocze pasw dwigara zoonego

Ugicie od zakrzywienia osi prta fM zaley od sposobu zamocowania kocw prta i jest
najwiksze przy podparciu przegubowym oraz 5 razy mniejsze przy sztywnym zamocowaniu
[14]. Poniewa w belce jednoprzsowej wykresy si poprzecznych s takie same przy obydwu sposobach podparcia, a wykresy momentw zginajcych s inne, to rne s wzgldne
(wzgldem fM) wpywy si poprzecznych na ugicia dwigara kratowego.
Ugicie dwigara kratowego wolnopodpartego o obcieniu rwnomiernym q wynosi
f=

5ql 4
384 EJ

48 J
1 +
5 SV l 2

(16)

48 J
1 +
1 SV l 2

(17)

za dwigara sztywno zamocowanego

ql 4
f=
384 EJ

a ugicie wspornika o dugoci l, obcionego si skupion H na jego kocu, wynosi

f=

Hl 3
3EJ

J
1 + 3
SV l 2

(18)

We wzorach (16)(18) symbol SV = GA oznacza sztywno przekroju na cinanie. Dla dwigarw prtowych skratowanych i ramowych t wielko oblicza si na podstawie rwnowanej deformacji postaciowej cianki penej [14]. Dla trzech typw poczenia pasw dwigara
pokazanych na rys. 11a, b, c odwrotno sztywnoci SV jest wyraona odpowiednio wzorami

1
tan
1
1

,
=
+
2
As
SV
E Ak sin cos
1
1
1
=
,
2
SV
E Ak sin cos

28

(19)

(20)

ah
1
1 a2

=
+
SV
E 24 J 1 24 J s

(21)

gdzie jest ktem zawartym midzy krzyulcem a pasem, Ak, As oznaczaj pole przekroju
poprzecznego odpowiednio krzyulca i supka, J1, Js - moment bezwadnoci (w paszczynie
dwigara) pasa i supka, a, h odlego midzy supkami i wysoko osiowa dwigara.
W kratownicy, ktrej pola przekrojw pasa grnego i dolnego wynosz odpowiednio A1g i
A1d, moment bezwadnoci J z wystarczajc dokadnoci mona obliczy ze wzoru Steinera
J=

A1g A1d
A1g + A1d

h2 .

(22)

Zauwamy, e po podstawieniu (22) do wzorw (16), (17) i (18) w drugich czonach w

nawiasach tych wzorw wystpi czynnik (h / l)2, czyli wzrost podatnoci na siy poprzeczne
jest proporcjonalny do kwadratu wzgldnej wysokoci dwigara kratowego lub ramowego.
Naley zwrci uwag na znacznie wikszy wpyw si poprzecznych w dwigarach z wzami ramowymi (z przewizkami) ni w dwigarach skratowanych, przy czym skratowanie
krzyulcowe (rys. 11b) jest korzystniejsze ni skratowanie supkowo-krzyulcowe (rys. 11a).
W dwigarach typu ramowego jego elementy skadowe (pasy i supki) deformuj si gwnie
przez zginanie (wzr 21), natomiast w dwigarach skratowanych elementy skadowe deformuj si gwnie przez wyduanie i skracanie (wzory 19 i 20). Sia poprzeczna, deformujca
jeden powtarzalny segment dwigara, wykonuje znacznie mniejsz prac w przypadku dwigara ramowego ni skratowanego.
Korzystajc z powyszych wzorw, obliczono:
- Dla podcigu gwnego wolnopodpartego hali w Chorzowie (skratowanie typu supkowokrzyulcoweg) warto liczbow wyraenia w nawiasach wzoru (16). Wynosi ona 1,200.
Gdyby skratowanie byo typu krzyulcowego, a nie supkowo-krzyulcowego, to otrzymalibymy warto rwn 1,153.
- Dla wspornikowego supa gwnego (poczenia pasw za pomoc przewizek rurowych o
bardzo maym momencie bezwadnoci) warto liczbow wyraenia w nawiasach wzoru
(18). Wynosi ona 1,904. Gdyby zastosowano krzyulce z takich samych rur ( 101,6/6,3) jak
przewizki, to zamiast wartoci 1,904 byaby warto 1,053.

3.3. Materia
Materia na konstrukcj non najczciej dobiera si stosownie do si przekrojowych tak,
aby speni normowe warunki nonoci, np. wedug [7] lub [15] ze wskazaniem na [7], gdy:
a) norma ta zaleca stosowanie aktualnie produkowanych w Polsce stali wedug normy europejskiej [16],
b) stawia znacznie wiksze wymagania w zakresie cigliwoci materiau ni norma [15].
Podczas doboru gatunku stali naley wzi pod uwag, z technicznego punktu widzenia,
dwie charakterystyki, a mianowicie kategori wytrzymaociow, reprezentowan przez nominaln granic plastycznoci fy, i odmian plastycznoci, zwan jakoci materiau.
Wytrzymao stali konstrukcyjnych zalecanych na budynki ma 6 poziomw. S to stale
S 235, S 275, S 355, S 420, S 450, S 460. Kada z nich ma gwarantowane odmiany plastycznoci w liczbie od 1 (S 450 J0) do 5 (S 275 JR/J0/J2/M/ML i S 355 JR/J0/J2/K2/ML).
(znak / naley tutaj czyta jako rwnie). Kada odmiana plastycznoci (albo klasa jakoci) jest scharakteryzowana przez prac amania prbki udarnociowej KV i temperatur ba-

29

dania T. Rwnowanymi odmianami do M i ML s odmiany N i NL. Stale z odmianami JR,

J0, J2 i K2 s stalami niestopowymi o dobrej spawalnoci. Stale z odmianami M i ML s stalami mikroskopowymi drobnoziarnistymi walcowanymi termomechanicznie, natomiast stale z
odmianami N i NL s stalami mikroskopowymi drobnoziarnistymi walcowanymi normalizujco lub normalizowane. Pod wzgldem spawalnoci znacznie lepsze s stale walcowane termomechanicznie ni walcowane normalizujco lub normalizowane, gdy przy jednakowej
wytrzymaoci fy maj mniejszy rwnowanik wgla CEV.
O celowoci zastosowania stali o podwyszonej wytrzymaoci zamiast stali zwykej niestopowej S 235 mog decydowa takie czynniki jak [3]:
- zmniejszona masa przy niezwikszonym koszcie konstrukcji,
- zmniejszona masa przy zwikszonym koszcie konstrukcji, uzasadnionym podwyszeniem
trwaoci lub zmniejszeniem przyszych kosztw okresowej konserwacji,
- zapewnienie bezpieczestwa uytkowania lub technicznych moliwoci wykonania konstrukcji, szczeglnie podczas montau.
Naley jednak wzi pod uwag ten fakt, e stal o wikszej wytrzymaoci i wyszej odmianie plastycznoci (gwarantowany poziom pracy amania w niszej temperaturze) jest
drosza cenowo, a wykonanie konstrukcji z takiej stali jest bardziej pracochonne i wymaga
wikszych nakadw finansowych ni to jest w przypadku stali zwykej S 235. Naley zatem
przeprowadzi analiz ekonomiczn w przypadku zastosowania stali o wikszej nominalnej
granicy plastycznoci fy,p i wikszej cenie zakupu jednostki masy cp w stosunku do stali niestopowej zwykej S 235, majcej nominaln granic plastycznoci fy,z i cen zakupu cz.
W elementach konstrukcyjnych rozciganych (np. pasy dolne kratownic) teoretyczny
wskanik wzrostu ceny nonoci przekroju elementu wt jest wprost proporcjonalny do ceny
jednostki masy oraz odwrotnie proporcjonalny do granicy plastycznoci, czyli
wt =

Ap c p f y , z
Az c z f y , p

(23)

natomiast w elementach ciskanych (pasy grne kratownic lub supy wahaczowe) teoretyczny
wskanik wzrostu ceny wc naley skorygowa o wpyw smukoci elementu, wyraon za
pomoc wspczynnika wyboczeniowego . Wzr na wc ma posta
wc = wt

p
,
z

(24)

gdzie z i p s wspczynnikami wyboczeniowymi odpowiednio prta ze stali zwykej i ze

stali o podwyszonej wytrzymaoci. Przekrj elementu ze stali o podwyszonej wytrzymaoci bdzie mie mniejsze pole Ap, czego konsekwencj moe by mniejszy promie bezwadnoci, czyli wiksza smuko. Wtedy wspczynnik wyboczeniowy z > p. Jeeli jednak zastosujemy przekrj rurowy zamknity, to zmniejszenie przekroju moe nie by tosame ze
zmniejszeniem si promienia bezwadnoci. Taka sytuacja wystpi wtedy, gdy zachowa si
ten sam wymiar zewntrzny rury a tylko zmniejszy grubo jej cianki.
Teoretyczne wskaniki wzrostu cen wt i wc naley skorygowa o koszty wykonawstwa
warsztatowego, koszty transportu elementw wysykowych i koszty montau. Koszty wykonawstwa warsztatowego konstrukcji ze stali o podwyszonej wytrzymaoci s wysze, gwnie ze wzgldu na wikszy rwnowanik wgla CEV, czyli gorsz spawalno, wymagajc
ewentualnego podgrzewania wstpnego czonych brzegw. Dla gatunkw stali produkowanych przed 2006 r. mona byo przyj orientacyjnie, e koszt wykonawstwa warsztatowego
konstrukcji ze stali o podwyszonej wytrzymaoci wzgldem kosztu wykonania ze stali St3S

30

ronie tak, jak cena zakupu dla najniszych ich odmian plastycznoci [17]. W roku 1982 byo
to 1,18 i 1,35 dla stali o granicy plastycznoci 355 i 460 N/mm2 odpowiednio.
Przy podejmowaniu decyzji o zastosowaniu stali mocniejszej naley zwrci uwag na to,
e zmniejszone przekroje dwigarw (mniejsze Jl) bd miay wiksze ugicia (gdy nie zale one od wytrzymaoci materiau a tylko od moduw sprystoci E i G).
Dobr odpowiedniej odmiany plastycznoci stali ma na celu uniknicie pkni kruchych,
szczeglnie w konstrukcjach pracujcych w temperaturze otoczenia i majcych przekroje
elementw o duych grubociach cianek, a take uniknicia pkni lamelarnych w blachach
obcionych prostopadle do swojej paszczyzny gwnej.
Pknicia kruche s grone w obnionej temperaturze eksploatacji T w miejscach duego
spitrzenia napre rozcigajcych, jak np. w le skonstruowanych wzach krat pokazanych
na rys. 7. Naley mie na uwadze rwnie fakt dziaania napre wasnych, ktre w stali
nieuspokojonej mog mie due znaczenie. Za przykad moe posuy pknicie kruche
dwuteownika walcowanego o wysokoci 1000 mm (rys. 12) po zweniu jednej z pek na
ok. dugoci ksztatownika za pomoc cicia termicznego [10].

a)

b)

Rys. 12. Schemat (a) i widok (b) pknitej belki [10]

Im nisza jest temperatura eksploatacji konstrukcji T, im wiksza grubo cianek wyrobu

hutniczego, im wikszy stopie wykorzystania wytrzymaoci oraz im wiksze spitrzenie
napre, tym jako materiau musi by wysza. Dobr odmiany plastycznoci naley dokona na podstawie normy [18] dla okrelonej nominalnej granicy plastycznoci fy, gruboci
cianki wyrobu t, najniszej temperatury eksploatacji T i stopnia wykorzystania wytrzymaoci. Dla stali majcej fy = 235 i 355 N/mm2, przy najwikszych napreniach od obcie charakterystycznych rwnych 0,75 fy mona posuy si wykresami na rys. 13 [19].
Rwnie na podstawie normy [18] mona dobra wymagan cigliwo stali, zapobiegajc pkniciom lamelarnym w przypadku, gdy wystpuje rozciganie blachy w kierunku jej
gruboci (rys. 14 a, b).

31

Rys. 13. Maksymalna grubo wyrobu t stali S 235 i S 355 w zalenoci

od temperatury eksploatacji T i odmiany plastycznoci
c)

Rys. 14. Przykady uszkodze pocze w wyniku niedostatecznej cigliwoci midzywarstwowej materiau

3.4. Stenia
Kada cz prtowej szkieletowej konstrukcji stalowej musi mie zapewnion geometryczn niezmienno w kadej fazie eksploatacji, ale take podczas transportu i montau.
Stenia odgrywaj zasadnicz rol w zapewnieniu poszczeglnym elementom konstrukcji
warunkw pracy zgodnych z zaoeniami obliczeniowymi. Zasady rozmieszczania ste zostay ustalone na podstawie dugoletniego dowiadczenia, lecz dopiero w ostatniej dekadzie
XX w. pojawiy si teoretyczne uzasadnienia ustalania ich obcie, stosujc tzw. imperfekcyjne modele ustrojw nonych hal. Wyrniamy kilka grup ste, ktre musz wystpi w
szkielecie prtowym hali [20]. S to nastpujce stenia:
1) poaciowe poprzeczne,
2) poaciowe podune,
3) podune w poziomie pasw dolnych,
4) pionowe podune midzywizarowe,
5) pionowe podune midzysupowe,
6) belek podsuwnicowych (w halach z suwnicami natorowymi).
Obowizkowo w hali musz znajdowa si stenia grupy 1, 4 i 5, wystpowanie pozostaych ste za zaley od typu ustroju nonego obiektu. I tak, stenia poaciowe podune
stosuje si wtedy, gdy wystpuj supki porednie w cianach podunych. Natomiast stenia
podune w poziomie pasw dolnych rygli stosuje si wtedy, gdy rygle s poczone w sposb sztywny ze supami i na pewnej dugoci dolne pasy rygli s ciskane.
Prty ste naley projektowa na tzw. rwnowane obcienia imperfekcyjne (tzn. wywoujce deformacje wstpne elementw podpieranych) oraz na ewentualne obcienia zewntrzne wystpujce podczas eksploatacji obiektu. Naley wzi pod uwag dwa rodzaje
32

imperfekcji szkieletu hali (rys. 15) ukowe i przechyowe [7]. Pierwszy rodzaj imperfekcji
jest najbardziej istotny w poaci dachu dla przytrzymania pasw ciskanych rygli ram poprzecznych (rys. 16) drugi za rodzaj w cianach podunych hali (rys. 17). Istnieje jeszcze
trzeci rodzaj imperfekcji skrtne, bardzo istotne w ryglach ram o duej wysokoci konstrukcyjnej i maej sztywnoci zgiciowej z paszczyzny dwigara, generujce w pasie dolnym
dwigara obcienie poziome pd (rys. 18).

Rys. 15. Zastpienie wstpnych imperfekcji rwnowanymi siami poziomymi

Rys. 16. Rwnowana sia stabilizujca

Rys.17. Zastpcze imperfekcje przechyowe

33

Stenia poaciowe naley stosowa w skrajnych lub przedskrajnych polach kadej czci
oddzielonej przerw dylatacyjn. S one poziom kratownic umieszczon midzy ssiednimi
pasami grnymi rygli ram poprzecznych, przy czym pasy grne rygli peni rwnoczenie rol pasw kraty stajcej, co naley uwzgldni wymiarujc te pasy.
Zastpcze, rwnomiernie rozoone obcienie poziome qd (rys. 16) kraty stajcej, wg
[7] oblicza si z innych zalenoci ni to podaje norma [15]. Jego warto ustala si ze wzoru
qd = 8

eo + q

L2

i =1

Ed ,i

(25)

gdzie
eo =

L
1

0,51 +
500
m

(26)

jest strzak wygicia pasa grnego dwigara w paszczyznach poaci, m jest liczb dwigarw podpieranych przez stenie, q jest ugiciem tego pasa od ewentualnych jego obcie
zewntrznych, natomiast NEd,i jest si ciskajc pas grny podpieranego i-tego dwigara,
wywoan jego obcieniem zewntrznym pionowym. Si t przyjmuje si o staej wartoci
na caej dugoci przsa. W przypadku rygla ramy o staej wysokoci osiowej pasw ho, w
ktrym maksymalny moment zginajcy w paszczynie pionowej wynosi MEd,i, potrzebn we
wzorze (25) si mona oszacowa z prostej zalenoci
N Ed ,i =

M Ed ,i
ho

(27)

Na siy przekrojowe od obcienia qd projektuje si prty stenia poaciowego, w tym grne

pasy rygli, pamitajc o tym, e w nich dziaaj take siy przekrojowe od obcienia pionowego, przypadajcego na dany dwigar ramy.
Reakcja pozioma R = 0,5 qdL (rys. 17) ze stenia poaciowego jest przekazywana na stenie pionowe midzysupowe ciany podunej. Stenie to przejmuje rwnie si Wi od
wiatru dziaajcego na cian szczytow, si poziom Hm(1) od imperfekcji przechyowych m
podpieranych supw w paszczynie ciany podunej i si Hm(2), jako reakcj od imperfekcji
ukowych supw w paszczynie ciany podunej. Jeeli sia poduna u gry i-tego supa
ramy wynosi Ni, to
m

(1)
m

= N i ,

(28)

i =1

przy czym

= 0,01 0,51 + h ,
m
1
1
1
h =
, lecz h .
3
2
h

(29)
(30)

Si H m(2 ) obliczamy podobnie jak reakcj R od obcienia qd. Korzystamy wic ze wzoru
(25), zamieniajc w nim rozpito przsa ramy L na wysoko supa h, sum si ciskajcych - na si podun N u gry supa oraz przyjmujc strzak wygicia skorelowan z
krzyw wyboczeniow przekroju supa (dla przekrojw dwuteowych jest to krzywa c, dla ktrej eo / h = 1/200, lub krzywa d, dla ktrej eo / h = 1/150, za dla supw skratowanych w
paszczynie ciany podunej eo / h = 1/500). Tak wic

34

H m(2 ) =

4 Neo
.
h

(31)

Jeeli rygle ciany podunej s mocowane na zewntrz przekroju supw, to supy s

podpierane w kierunku podunym tylko ryglem oczepowym (rys. 19).
Obliczenie rwnowanych si poziomych od imperfekcji skrtnych nie jest dotychczas ujte w przepisach normowych. Propozycje ich obliczania podano w [20]. Powstajce obcienie
pd, prostopade do pasa dolnego (rys. 18), mona oszacowa na podstawie prac przygotowanych, wykonanych przez obcienie pionowe dwigara P na przemieszczeniach pionowych
rygla f i przez obcienie poziome prostopade do rygla na przemieszczeniach poziomych w.

Rys. 18. Schemat deformacji poprzecznych dwigarw kratowych

Rys. 19. Schemat obliczeniowy pionowych obcie podunych supw

35

Rys. 20. Zasady rozmieszczanie i przykady konstrukcji pionowych ste midzywizarowych

Przepisy normowe [7, 15] polecaj stosowa pionowe midzywizarowe stenia podune
kratownic dachowych. Maj on zabezpiecza rygle ram gwnych przed deformacjami skrtnymi (czyli przed zwichrzeniem), zarwno podczas eksploatacji, jak i podczas montau. Musz by rozstawione nie dalej, ni co 15 m (rys. 20 a, b, c). Stenia pionowe pene rys. 20
d, e, f) musz si znajdowa w tych polach midzyramowych, w ktrych znajduj si stenia
poaciowe poprzeczne. W pozostaych polach pasy grne mog by usztywniane, w tych samych liniach podunych, w ktrych znajduj si stenia pionowe, za pomoc prtw sztywnych o smukoci 250 (rys. 20 e,f). Typy stenia pionowego penego pokazano na rys.
20 g. Dolne pasy poziome rygli ram najracjonalniej jest przytrzymywa za pomoc zastrzaw, wychodzcych od prtw usztywniajcych grnych (ostatnie dwa schematy na rys. 20
g). Jeeli na caej dugoci hali znajduj si stenia pionowe pene, wwczas zbliamy si
do modelu niezawodnociowego szeregowego, natomiast rozwizanie z zastrzaami jest bardziej zblione do modelu rwnolegego.
Stenia hali w Chorzowie nie miay w dachu ani ste poaciowych, ani pionowych midzywizarowych, a zastosowany przestrzenny ukad podprek patwi sprawi, e utworzy si
niezawodnociowy model szeregowy o bardzo duym ryzyku zniszczenia, ze wzgldu na bardzo du liczb elementw konstrukcyjnych o cakowitym wykorzystaniu nonoci obliczeniowej, czy nawet z przekroczon nonoci.
36

4. Podsumowanie
Z przedstawionej skrtowo w p. 2 teorii niezawodnoci konstrukcji wynika, e nie moe
by mowy o absolutnej pewnoci konstrukcji budowlanych. Naley si pogodzi z faktem, e
awarie hal zdarzay si w przeszoci [10], zdarzaj si obecnie i bd si zdarza w przyszoci. Jednak bezdyskusyjnym jest fakt, e w obecnych halach lekkich may ciar stay spowodowa zmniejszenie zapasu bezpieczestwa podczas ponadnormatywnego obcienia niegiem. Jest to szczeglnie wane wtedy, gdy nonoci przekrojw konstrukcji s cakowicie
wykorzystane przy obcieniach normatywnych. Jeeli jednak sztywno i stateczno konstrukcji jest zabezpieczona, to awaria moe nie by tragiczna w skutki, gdy moe nastpi
praca awaryjna konstrukcji przy zmianie schematu statycznego, jak to pokazano na rys. 6 i 7.
Spord gwnych przyczyn awarii hal stalowych mona wyrni cztery, a mianowicie:
1) nieodpowiedni lub wadliwy materia,
2) nieodpowiednie wykonanie i zmontowanie konstrukcji,
3) bdy projektu,
4) niewaciwa lub zbyt duga eksploatacja,
Bardzo rzadko zdarzaj si awarie wywoane tylko jedn przyczyn. Jeeli nakada si kilka przyczyn, to zawsze mona zidentyfikowa jedn przyczyn gwn, ktrej wpyw by
najwikszy. Jeszcze przed 30-tu laty, gdy projekty wykonyway dowiadczone biura projektowe, mona byo upatrywa gwnej przyczyny awarii w bdach projektowych [10].
W obecnej sytuacji administracyjno-gospodarczej mona domniemywa, e sytuacja ulega
znacznemu pogorszeniu.
Ekspertyzy przyczyn awarii i katastrof hal stalowych pokazuj, e projekty wykonywane
za pomoc programw komputerowych nie speniaj wymogw punktu 4.6 normy [21] pt.
Opis techniczny konstrukcji, a cilej opisu przyjtych schematw statycznych poszczeglnych elementw i caego systemu konstrukcyjnego, w tym te sposobu stenia. Zanika nawyk dwuetapowoci oblicze wstpnych i dokadnych, a jeeli ju si je stosuje, to nawet w
etapie wstpnym wykonuje si obliczenia komputerowe. Zanika te nawyk kontroli oblicze,
gdy wyniki oblicze komputerowych traktuje si za niepodwaalne. Warto te zwrci uwag na unikanie takich rozwiza projektowych, ktre nie s napisane explicite w normach, a
ktre przyczyniaj si do zwikszonej awaryjnoci konstrukcji hal o duych rozpitoci przse. Naley tu wyszczeglni nastpujce zalecenia:
1) Nie stosowa dachw bez odpowiednich spadkw poaci i bez zapewnienia
skutecznego odprowadzenia wody. Grozi to nawadnianiem niegu lecego na dachu i
zwikszaniem jego ciaru objtociowego.
2) Nie stosowa dachw z duymi uskokami poaci, typu wysokich wietlikw ze cianami
pionowymi, (przy ktrych tworz si przy zaspy niene).
3) Naley preferowa none ramy poprzeczne ze sztywnymi poczeniami rygli ze supami.
4) Obcienie z dachu przekazywa na rygle ram poprzecznych z moliwie jak najmniejszym mimorodem. Unika si w ten sposb zbyt duych momentw skrcajcych od niesymetrycznego rozoenia obcienia zmiennego dachu po jednej i drugiej stronie rygla.
5) W przypadku duych mimorodw efekty skrcania musz by uwzgldnione w projekcie
i przejte albo przez odpowiednio mocne stenia, albo przez sam dwigar samostateczny.
W przypadku skratowanego rygla wielopasowego najlepiej jest stosowa przekroje czteropasowe kwadratowe lub trjpasowe rwnoboczne, gdy nie ulegaj one zwichrzeniu.
6) Nie naley zastpowa ste poaciowych blach fadow pokrycia z uwagi na bardzo
ma nono jej pocze.
7) Supy wielopasowe nie mog mie konstrukcji ramowej, a tylko skratowan. Jeeli supy
s typu wspornikowego (schemat z rys. 10a), to musz mie gowice, zdolne do przeniesienia losowych si poziomych H z oysk rygla (por. rys. 6 i 7).

37

Literatura
1. Bttner O., Stenker H., Lekkie budownictwo metalowe, Arkady, Warszawa 1975.
2. Biegus A., Kowal Z., Kubica E., Rykaluk K., Hale unikatowe o duych rozpitociach,
Prace Naukowe Instytutu Budownictwa Politechniki Wrocawskiej Nr 13, Redakcja
Wydawnictw politechniki Wrocawskiej 1974.
3. Augustyn J., ledziewski E., Technologiczno konstrukcji stalowych, Arkady, Warszawa 1981.
4. Czechowski A., Jako konstrukcji stalowych. Wprowadzenie w problematyk, Konstrukcje Stalowe nr 1/1994, s. 2 4.
5. Rozporzdzenie Ministra Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z dnia 14 grudnia
1994 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich
usytuowanie, Dziennik Ustaw Nr 15, poz. 140.
6. PN-EN 1990: 2004. Eurokod: Podstawy projektowania konstrukcji.
7. PN-EN 1993-1-1:2006. Eurokod 3: Projektowanie konstrukcji stalowych. Cz 1-1:
Reguy oglne i reguy dla budynkw.
8. Biegus A., Probabilistyczna analiza konstrukcji stalowych, PWN, Warszawa-Wrocaw
1999.
9. Burdekin F.M., General principles of the use of safety factors in design and assessment,
Engineering Failure Analysis 14 (2007), p. 420-433.
10. Augustyn J., ledziewski E., Awarie konstrukcji stalowych, Arkady, Warszawa 1976.
11. Biegus A., Rykaluk K., Katastrofa hali Midzynarodowych Targw Katowickich w
Chorzowie, Inynieria i
Budownictwo n4 4/2006, s. 183-189.
12. Kowal Z., Zubrzycki S., O bezpieczestwie ustrojw prtowych, Archiwum Inynierii
Ldowej, t. XVI, z. 1, 1970.
13. Spravocznaja kniga po rasczotu samolota na procznost, Oborongiz, Moskva 1954.
14. Pakowski Sz., Konstrukcje stalowe. Wybrane zagadnienia obliczania i projektowania,
PWN, Warszawa 2001.
15. PN-90/B-03200. Konstrukcje stalowe. Obliczenia statyczne i projektowanie.
16. PN-EN 10025:2004. Wyroby walcowane na gorco ze stali konstrukcyjnych
(czci 16).
17. Augustyn J., aguna J., Racjonalne stosowanie stali, Arkady, Warszawa 1982.
18. PN-EN 1993-1-10:2002. Eurocode 3: Design of steel structures.Part 1-10: Material
toughness and through-thickness properties.
19. Rykaluk K., Nowe stale konstrukcyjne w PN-EN 1993-1-1, Inynieria i Budownictwo
nr 3/2006, s. 61-69.
20. Biegus A., Stalowe budynki halowe, Arkady, Warszawa 2003.PN-90/B-03000.
21. PN-90/B-03000. Projekty budowlane. Obliczenia statyczne.

38