Mentalnosc Antykapitalistyczna

1
Mentalno
antykapitalistyczna
Mentalno antykapitalistyczna
Ludwig von Mises
Mentalno
antykapitalistyczna
Przeoy
Jan Micha Maek
Warszawa 2012
Copyright for the Polish translation

and edition by Jan M. Maek
Tytu oryginau:
The Anti-Capitalistic Mentality
Pierwsze amerykaskie wydanie niniejszej ksiki ukazao
si w 1956 roku nakadem Van Nostrand, Princetown, N.J.
Tumaczenie z upowanienia spadkobiercy praw autorskich
na podstawie wydania amerykaskiego z 1981 roku.
Niniejsze wydanie ukazuje si z okazji 5-lecia Polsko-Amerykaskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego
PAFERE www.pafere.org.
ISBN PAFERE: 978-83-63421-00-7
ISBN ILK: 978-83-88017-22-3
Wydawcy:
Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji
i Rozwoju Ekonomicznego PAFERE
ul. Mickiewicza 16/12A
01-517 Warszawa
www.pafere.org
pafere@pafere.org
Tel. 22 215 72 22
Instytut Liberalno-Konserwatywny
ul. Judyma 8,
20-716 Lublin
Spis treci
Od tumacza
Przez prawie p wieku rzdw komunistycznych

ksigarnie w Polsce zalewane byy rnego rodzaju
publikacjami marksistowskimi. W szkoach, zakadach
pracy i innych instytucjach, oraz poprzez rodki masowego przekazu, natrtnie narzucana bya spoeczestwu ideologia komunistyczna.
W tego rodzaju literaturze, nauczaniu i propagandzie, gospodarka socjalistyczna (ktra w rzeczywistoci jest raczej antygospodark) przedstawiana bya jako
najbardziej podana i waciwa dla dobra ludzkoci,
a kapitalizm - jako najwiksze zo bdce przeciwiestwem socjalizmu. Ktokolwiek pozwala sobie na obron kapitalizmu stawa si wrogiem klasowym, wrogiem
ludu i wadzy ludowej, przeladowanym, a byway
okresy, e mg zosta uwiziony za szerzenie wrogiej
propagandy, a nawet naraony na utrat ycia.
Przy takim stanie rzeczy, oficjalne publikowanie
i rozpowszechnianie prac obiektywnie omawiajcych
prawdziwy, czyli wolnorynkowy kapitalizm, i zawierajcych wiedz o tym systemie gospodarczo-spoecznym, oraz o zjawiskach mu towarzyszcych, praktycznie nie byo moliwe.
Olbrzymia wikszo polskiego spoeczestwa wyczuwa, e to gwnie dziki kapitalizmowi i wolnociom obywatelskim Zachd, a szczeglnie Stany Zjednoczone, doszy do bezprecedensowego w dziejach
wiata dobrobytu. O ile wydaje si oczywistym, e

naleaoby w Polsce z tego modelu korzysta dla moliwego dojcia do podobnego wyniku, to jednak jest
stosunkowo mao ludzi, ktrzy dobrze rozumiej istot
kapitalizmu wolnorynkowego, jakie s jego mechanizmy i warunki potrzebne dla jego waciwego funkcjonowania, jak osobicie w systemie tym prosperowa i co jest przyczyn, e posiada on tylu krytykw
i wrogw.
Tymczasem jednak dugie lata indoktrynacji antykapitalistycznej spoeczestw w krajach tak zwanego
bloku socjalistycznego pozostawio w podwiadomoci
wielu ludzi, z zasady odrzucajcych marksizm, pewne
jego pozostaoci, ktre wpywaj na przyjmowanie
przez nich postaw antykapitalistycznych.
Jest wic nakazem chwili, aby w Polsce, ktr czeka nadrabianie dziesicioleci socjalistycznego marnotrawstwa gospodarczego, popularyzowana bya wiedza, ktra mogaby i przede wszystkim powinna by
praktycznie stosowana w yciu z poytkiem dla
wszystkich.
Niniejsza ksika niech bdzie pomoc. Tre tej
ksiki napisanej przystpnie i opublikowanej pierwszy raz, w wersji angielskiej, w roku 1956, moe by
dla przecitnego czytelnika, prawdziw rewelacj.
Aczkolwiek autor ksiki, profesor Ludwig von Mises, powici j zasadniczo omwieniu ludzkich postaw antykapitalistycznych, to jej przeczytanie uatwi czytelnikowi zrozumienie, w znacznym stopniu,
istoty kapitalizmu. Zawiera ona bowiem duo podstawowych wiadomoci o tym systemie i wyjania
Od tumacza
szereg zjawisk i spraw z nim zwizanych, wci aktualnych nie tylko w Polsce. Pozwoli te na lepsze
zrozumienie dlaczego kapitalizm posiada licznych
krytykw i wrogw.
Do niewiarygodnie moe to brzmie, ale faktem
jest, e w Stanach Zjednoczonych (i innych krajach
Zachodu), ktre swj wysoki dobrobyt zawdziczaj
kapitalizmowi, znajduje si zaskakujco wielu zwolennikw i sympatykw socjalistycznych utopii. Ludwig von Mises na kartach tej ksiki wyjania tego
przyczyny. Mona doda, e owi wiadomi lub niewiadomi marksici i pro-marksici posiadaj silne
wpywy w amerykaskim szkolnictwie wszystkich
szczebli i w rodkach masowego przekazu, poprzez
ktre prowadz, antykapitalistyczn dezinformacj
i propagand. Badania programw telewizji amerykaskiej wykazay, e tylko trzy procent biznesmenw pokazywanych w tych programach przedstawiao spoecznie uyteczne i gospodarczo produktywne
zachowanie, a ponad poowa szefw duych firm popeniao powane przestpstwa, takie jak defraudacje i morderstwa. Przykadem takiej manipulacji by
swego czasu dobrze w Polsce znany amerykaski serial telewizyjny Dynastia. Serial ten sugerowa, e
kapitalici stanowi klas niemoralnych, rozbawionych i yjcych w luksusach nierobw. W rzeczywistoci, olbrzymia wikszo tych, ktrzy operuj wasnymi lub powierzonymi im kapitaami, jest ludmi
zapracowanymi, uczciwymi, yjcymi stosunkowo
skromnie jak na swe moliwoci i wci bdcymi pod
presj powodowan prowadzeniem interesw.
Wynikiem propagandy antykapitalistycznej jest to,

e zarwno w Polsce jak i w wielu innych krajach terminy kapitalizm, ,,kapitalistyczny i ich pochodne,
wywouj na og negatywne skojarzenia i reakcje na
skutek czego wielu ludzi pragmatycznie unika ich stosowania nawet tam gdzie naleaoby nazywa rzeczy
po imieniu. Chtnie zastpuje si je okreleniem wolny
rynek itp., mimo, e to nie oznacza cakiem tego samego. A jeli ju uyje si sowa kapitalizm, to nieraz
w kontekcie lub sensie ujemnym, albo z dodatkiem pejoratywnego przymiotnika, czy komentarza.
Nawet Koci katolicki, ktry posiada w Polsce
wielki autorytet, a ktry, za porednictwem duchowiestwa, przypomina wiernym o moralnym obowizku wspomagania ubogich, prawie nigdy nie
wspomina o tym, e najlepiej sprawdzon i najefektywniejsz drog pomocy biednym jest wolnorynkowy kapitalizm jako system gospodarczo-spoeczny
przynoszcy dobrobyt szerokim masom. Gdy mowa
o kapitalizmie, podkrela si czsto jego materializm
kojarzony z egoizmem, pogoni za zyskiem, umiowaniem pienidzy i dbr doczesnych, a nie wspomina si jego gwnej cechy dodatniej jak jest powszechne tworzenie bogactwa, poprzez gospodarne i masowe wytwarzanie dbr materialnych dla zaspokojenia
doczesnych ludzkich potrzeb.
Oby lektura tej ksiki przyczynia si, w dziedzinie ekonomii, do znajdowania prawdy przez tych,
ktrzy do prawdy d i do dzielenia si ni z innymi, z poytkiem dla wszystkich.
Jan Micha Maek
Wstp
Zastpienie przedkapitalistycznych metod zarzdzania gospodark systemem wolnorynkowego kapitalizmu spowodowao zwielokrotnienie liczby ludnoci
i podniesienie redniego standardu ycia w sposb bezprecedensowy. Tym bogatsze staje si spoeczestwo
im mniej stawia mu si przeszkd na drodze wolnej
przedsibiorczoci i prywatnej inicjatywy. Mieszkacom Stanw Zjednoczonych powodzi si lepiej ni
mieszkacom innych krajw, poniewa rzd amerykaski podj pniej, ni to miao miejsce w innych
miejscach wiata, polityk ingerencji pastwa w dziedzin prywatnej przedsibiorczoci. Niemniej wielu
ludzi, szczeglnie intelektualistw, odnosi si z niechci do kapitalizmu. Z ich punktu widzenia ten system organizacji spoeczno-ekonomicznej nie przynis
niczego oprcz biedy i nieszcz. Ludzie byli szczliwi i dobrze im si powodzio w dobrych dawnych
czasach poprzedzajcych rewolucj przemysow.
Teraz, w kapitalizmie, wikszo stanowi ludzie go-
10
dujcy oraz biedacy nielitociwie eksploatowani przez

bezwzgldne jednostki. Dla tych ostatnich nic si nie
liczy za wyjtkiem pieninych interesw. Nie produkuj dobrych i naprawd uytecznych rzeczy, lecz
tylko to, co przynosi najwiksze zyski. Zatruwaj ciaa alkoholem i tytoniem, a dusze i umysy treci
szmatawych czasopism, pornograficznych ksiek
i gupich filmw. Ideologiczn nadbudow kapitalizmu jest literatura zgnilizny i upodlenia, burleska
i sztuka stripteasu, hollywoodzkie filmy i powieci
detektywistyczne.
Uprzedzenie i fanatyzm opinii publicznej przejawia si najwyraniej w fakcie, e odnosi ona epitet
kapitalistyczny do rzeczy le widzianych i zjawisk
negatywnych, a nie do tych, ktre ciesz si powszechn aprobat. Jak moe co dobrego wynika
z kapitalizmu? Wartociowe rzeczy s wytwarzane
wbrew kapitalizmowi, a ze s jego domen.
Analiza tych antykapitalistycznych uprzedze,
oraz ujawnianie ich podstaw, oraz skutkw, jest celem niniejszego opracowania.
11
Rozdzia I
Spoeczna charakterystyka
kapitalizmu i psychologiczne
przyczyny jego dyskredytowania
1. Wszechwadny konsument
Charakterystyczn cech nowoczesnego kapitalizmu
jest masowa produkcja dbr przeznaczonych do konsumpcji. Wynikiem tego jest tendencja do cigego polepszania si redniego standardu ycia, co polega na
postpujcym bogaceniu si wielu ludzi. Kapitalizm
awansuje szarego czowieka i wywysza go do rangi
buruja.
W spoeczestwie kapitalistycznym szary czowiek jest wszechwadnym konsumentem, ktry kupujc, lub powstrzymujc si od kupowania, ostatecznie okrela to co powinno by dla rynku produkowane, w jakiej iloci oraz jakoci. Te sklepy i warsztaty, ktre zaspokajaj tylko wyrafinowane potrzeby bogatych obywateli, odgrywaj jedynie podrzdn rol w caej gospodarce rynkowej. Z zasady
nie osigaj one rozmiarw wielkiego przedsibiorstwa. Wielki biznes zawsze suy masom, bezpored-
12
nio lub porednio. Na tym awansie posplstwa polega radykalna przemiana spoeczna spowodowana
rewolucj przemysow. Lud, ktry we wszystkich
poprzednich wiekach tworzy zastpy niewolnikw
i chopw paszczynianych, ubogich i ebrakw,
sta si kupujc publicznoci, o ktrej wzgldy zabiegaj przedsibiorcy. Skada si ona z klientw, ktrzy zawsze maj racj, z odbiorcw, ktrzy mog
uczyni biednych przedsibiorcw bogatymi, a bogatych biednymi.
W strukturze ekonomii rynkowej, nie sabotowanej przepisami rzdw i politykw, nie ma rzdw
i dziedzicw trzymajcych ludzi w poddastwie, zbierajcych daniny i kontrybucje, oraz opywajcych
w zbytki, podczas gdy poddani musz zadowala si
byle czym. System zysku czyni prosperujcymi tych
ludzi, ktrym udaje si zaspokaja potrzeby innych
w moliwie najlepszy i najtaszy sposb. Dobrobyt
moe by osignity tylko poprzez suenie konsumentom. Kapitalici trac swoje fundusze z chwil, gdy
przestaj inwestowa w dziedzinach, w ktrych ludzkie potrzeby s najlepiej zaspokajane. W codziennie
powtarzanym plebiscycie, w ktrym kady grosz daje
prawo do gosowania, konsumenci okrelaj kto powinien posiada i prowadzi fabryk, sklep, czy farm. Kontrola materiaowych rodkw produkcji staje
si wic funkcj spoeczn, uzalenion od potwierdzenia lub odwoania tej kontroli przez wszechwadnych konsumentw.
Nowoczesne pojecie wolnoci polega na tym, e
czowiek dorosy ma prawo do ksztatowania swego
I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...
13
ycia zgodnie z wasnymi planami. A wic nie jest

zmuszany do ycia wedug zaoe wadzy egzekwujcej je za pomoc policji czyli aparatu przymusu
i zniewolenia. Wolno jednostki zawsze jest jednak
ograniczona fizjologiczn budow czowieka
i niedostatkiem czynnikw produkcji dostarczanych
przez natur. Oczywiste jest, e wola czowieka odnonie ksztatowania swego losu nie moe przekroczy granic tzw. praw natury.
Stwierdzenie tych faktw nie jest rwnoznaczne
z uzasadnieniem potrzeby wolnoci jednostki z punktu
widzenia jakichkolwiek norm absolutnych lub poj
metafizycznych. Nie wyraa te adnego sdu o modnych doktrynach zwolennikw totalitaryzmu prawicowego lub lewicowego, i nie ma nic wsplnego z ich
zaoeniem, e masy s zbyt gupie i ignoranckie, aby
wiedzie, co moe najlepiej suy ich prawdziwym
potrzebom interesom, i dlatego koniecznie potrzebuj
one rzdu bdcego nadzorc i opiekunem, gdy inaczej bd sobie szkodziy. Rwnie nie bierze pod
uwag tez, e istniej nadludzie powoani do sprawowania z urzdu takiego nadzorowania.
2. Czynnik wzrostu gospodarczego
W kapitalizmie przecitny czowiek cieszy si uatwieniami, ktre w minionych czasach byy nieznane,
a wic nieosigalne nawet dla najbogatszych jednostek. Oczywicie jednak samochody, telewizory i lodwki nie czyni czowieka szczliwym. W chwili
gdy je nabywa, jest szczliwszy ni przedtem, ale gdy
14
tylko niektre z jego pragnie zostaj zaspokojone,

rodz si nowe. Taka jest ludzka natura.
Niewielu Amerykanw w peni zdaje sobie spraw
z faktu, e ich kraj posiada najwyszy standard ycia,
za ycie przecitnego Amerykanina wydaje si czym
wspaniaym i nieosigalnym dla wikszoci ludzi zamieszkujcych kraje niekapitalistyczne. Wikszo ludzi nie docenia tego co posiada, lub co mogaby naby,
i pragnie tych rzeczy, ktre s dla nich niedostpne.
Daremne byoby ubolewanie nad tym nienasyconym
apetytem na coraz wiksz ilo dbr. Ta dza jest
wanie impulsem, ktry skierowuje czowieka na drog prowadzc do polepszenia gospodarki. Wedle kryteriw materialistycznych, nie mona uzna za cnot
zadowalania si tym, co si ma, lub co atwo mona
mie, i powstrzymywania si od wysikw polepszania swych warunkw materialnych. Postawa braku
denia do polepszania tych warunkw jest raczej typowa dla zwierzt, a nie dla przecitnego czowieka.
Charakterystycznym dla ludzkiej istoty jest bowiem to
e, na og, nigdy nie zaprzestaje wysikw na rzecz
polepszania swego dobrobytu.
Jednake dla osignicia podanych rezultatw,
wysiki te powinny by we waciwy sposb ukierunkowane i dostosowane do celu. U wikszoci naszych wspczesnych niewaciwe jest nie to, e tskni za bogatszym zaopatrzeniem w rne dobra,
ale to, e wybieraj oni nieodpowiednie rodki do
osignicia tego celu. S zwodzeni przez faszywe
ideologie. Faworyzuj te pogldy polityczne, ktre
s sprzeczne z ich wasnymi, prawidowo rozumia-
15
nymi, yciowymi interesami. Nie przewiduj nieuniknionych, dugoterminowych konsekwencji swego postpowania i znajduj zadowolenie w ich przemijajcych, krtkotrwaych efektach. Godz si na
rodki, ktrych zastosowanie musi powodowa, w
dziedzinie podziau pracy, oglny rozkad wsppracy spoecznej i powrt do barbarzystwa.
Jedynym dostpnym rodkiem na polepszenie materialnych warunkw rodzaju ludzkiego jest przypieszenie wzrostu stosunku gromadzonego kapitau do
przyrostu ludnoci. Im wicej jest kapitau zainwestowanego w przeliczeniu na gow pracownika, tym lepsze dobra mona produkowa i z nich korzysta. To
jest wanie to, co kapitalizm, ten oparty na zysku, najbardziej dyskredytowany system, powodowa i powoduje codziennie od nowa. Tymczasem, wikszo
wspczesnych rzdw i partii politycznych przykada si do niszczenia tego systemu.
Dlaczego nienawidz oni kapitalizmu? Dlaczego,
korzystajc z dobrobytu, ktry on ludziom przynis,
z nostalgi wspominaj dobre dni i tsknie spogldaj na ndzne warunki pracownicze w ZSRS?
3. Kapitalizm a spoeczestwo stanowe
Zanim omwimy ten punkt, konieczne jest podkrelenie charakterystycznej cechy kapitalizmu w porwnaniu z t, ktra charakteryzuje system spoeczestwa
opartego na kryteriach urodzenia i pochodzenia,
ktre to spoeczestwo dla uproszczenia nazwa
mona stanowym.
16
Do czsto porwnuje si przedsibiorcw i kapitalistw w ekonomii rynkowej do arystokratw w spoeczestwie stanowym. Podstaw takiego porwnania
jest stosunkowa zamono obu grup, w przeciwiestwie do stosunkowej biedy innych. Jednake, powoywanie si na t metafor moe dawa zudzenie, e nie
ma podstawowych rnic midzy majtnoci arystokratw a zamonoci buruazji lub kapitalistw.
Majtnoci arystokratw nie s zjawiskiem rynkowym,
lecz wywodz si one gwnie z podbojw, z hojnoci
zwycizcy. Kresem tych majtnoci i zamonoci moe
by ich uniewanienie przez dawc, zabranie przez
innego zwycizc, lub te ich roztrwonienie. Feuda nie
zaopatruje konsumentw w dobra i dlatego obojtne
mu s opinie gminu.
Przedsibiorcy i kapitalici natomiast zawdziczaj zamono swym klientom. Trac j w momencie gdy kto
inny zaopatruje klientw lepiej i taniej ni oni sami.
Nie jest celem niniejszego opracowania opisywanie historycznych warunkw, ktre doprowadziy do
powstania kastowych i stanowych instytucji i do podziau na dziedziczne grupy o rnych prawach, pozycjach spoecznych i legalnie uwiconych przywilejach i ograniczeniach. To co dla nas jest wane to
fakt, e zachowanie istnienia instytucji feudalnych
byo nie do pogodzenia z systemem kapitalistycznym.
Ich obalenie i ustalenie zasady rwnoci wobec prawa usuno bariery dzielce ludzko od moliwoci
korzystania ze wszystkich tych dobrodziejstw, ktre
jedynie system prywatnej wasnoci rodkw produkcji i prywatna przedsibiorczo czyni moliwym.
17
W spoeczestwie opartym na kastach, stanach lub

na statusie, pozycja indywidualnego czowieka jest
ustalona. Z urodzenia przypisany jest on do okrelonej warstwy spoecznej, a jego pozycj w spoeczestwie wyznaczaj prawa i przepisy, ktre definiuj
przysugujce tej warstwie okrelone przywileje i obowizki, oraz dotyczce je ograniczenia. W przypadkach wyjtkowego szczcia lub pecha, rzadkie jednostki mog dostpi awansu spoecznego, lub doznawa spoecznej degradacji. Z reguy jednak warunki
ycia poszczeglnych czonkw okrelonej warstwy
spoecznej mog polepszy si lub pogorszy tylko ze
zmian warunkw ycia tej warstwy jako caoci.
Czowiek nie jest najpierw obywatelem, a nastpnie
czonkiem okrelonej warstwy spoecznej, lecz odwrotnie, jest czonkiem tej ostatniej i tylko dziki temu staje si porednio czci narodu i obywatelem. Dlatego jeli wchodzi on w kontakt z rodakiem nalecym
do innej warstwy, nie poczuwa si z nim do wsplnych wizi, a raczej odczuwa t przepa, ktra dzieli go od ludzi o innym statucie spoecznym. Ta odmienno znalaza odbicie w zwyczajach jzykowych
i sposobie ubierania si. Swego czasu np. europejska
arystokracja lubia posugiwa si jzykiem francuskim. Szlachta uywaa jzyka rodzimego, podczas
gdy nisze warstwy mieszkacw miast i wsi trzymay si lokalnych dialektw, argonw i gwar, ktre
czsto byway niezrozumiae dla ludzi dobrze wychowanych. Rne stany ubieray si odmiennie
i trudno byo si pomyli w rozpoznaniu do jakiej warstwy spoecznej naley spotkany nieznajomy.
18
Chwalcy dobre stare czasy kieruj sw krytyk

gwnie przeciw zasadzie rwnoci wszystkich wobec prawa, ktra znosia przywileje stanowe i tytuy.
Mwi, e przez t zasad spoeczestwo zatracio
sw organiczn zoono na rzecz amorficznych
mas. Masy te s najwysz instancj, a ich przyziemny materializm zastpi szlachetne wzory minionych
wiekw. Pienidz jest krlem. Ludzie bezwartociowi opywaj w dostatek i bogactwa, podczas gdy zasueni i wartociowi nie posiadaj nic.
Krytyka ta dyskretnie daje do zrozumienia, e
w danych czasach arystokraci wyrniali si prawoci, i e zawdziczali posiadany status spoeczny i dochody swej moralnej i kulturalnej wyszoci. Chyba
nawet nie ma potrzeby rozprawiania si z t bajk.
Wstrzymujc si od jakichkolwiek sdw wartociujcych, historyk moe jednak przypomnie, e wysza
arystokracja gwnych krajw Europy skadaa si
w istocie z potomkw tych wojownikw, dworzan
i kurtyzan, ktrzy w wyniku wojen, gwnie religijnych
i dynastycznych XVI i XVII wieku, znaleli si, dziki
swemu przezornemu wyborowi, w obozie zwycizcy
w danym kraju.
Aczkolwiek konserwatywni i postpowi przeciwnicy kapitalizmu nie zgadzaj si midzy sob
w ocenie dawnych ustrojw, s oni cakowicie zgodni w potpianiu wzorca spoeczestwa kapitalistycznego. W ich ocenie, nie ci zdobywaj dobrobyt i uznanie, ktrzy przysuguj si wspobywatelom, ale lekkomylni i bezwartociowi ludzie. Obie grupy pretenduj do tego, e ich celem jest znalezienie metod roz-
19
dziau dbr, suszniejszych od wyranie niesprawiedliwych metod panujcych w systemie kapitalizmu

wolnorynkowego.
Ot nikt nigdy nie twierdzi, e w warunkach
nieskrpowanego kapitalizmu bdzie si najlepiej powodzio tym osobnikom, ktrzy z punktu widzenia
odmiennych kryteriw wartoci, powinni by wyrnieni. Kapitalistyczna demokracja rynku nie wynagradza ludzi na zasadzie ich prawdziwych zalet,
wrodzonych wartoci, czy moralnych walorw. Nie
ocena zasug czowieka oparta na absolutnej zasadzie sprawiedliwoci zapewnia wiksze czy mniejsze powodzenie, lecz jego ocena przez innych ludzi,
ktrzy stosuj wycznie miar swych wasnych potrzeb, ycze i celw. Jest to wanie dokadnie to co
oznacza demokratyczny system rynkowy. Konsumenci s wszystkim oni s wadcami i chc by
zadowalani.
Dla przykadu: miliony ludzi lubi pi coca-col, miliony ludzi lubi ksikowe kryminay, dreszczowce,
kolorowe magazyny, walki bykw, boks, whisky, papierosy, gum do ucia. Miliony ludzi wybieraj rzdy, ktre pragn wycigu zbroje i prowadz wojny.
W ten sposb przedsibiorcy, ktrzy dostarczaj w sposb najlepszy i najtaszy wszystkich rzeczy potrzebnych do zaspokajania tych potrzeb czy zachcianek
osigaj powodzenie i bogactwo. Tym co si liczy
w ramach rynkowej gospodarki nie jest akademicka
ocena wartoci, ale praktyczne wartociowanie dokonywane przez ludzi, wyraajce si w kupowaniu lub
w powstrzymywaniu si od zakupw.
20
Jest tylko jedna rada dla malkontentw narzekajcych na nieuczciwo systemu rynkowego. Jeli chcesz
zdoby majtek, prbuj zadowoli publiczno przez
zaoferowanie jej czego, co jest tasze, lub co ona najbardziej lubi. Prbuj zastpi coca-col skomponowanym przez siebie napojem. Rwno wobec prawa daje
ci si do rzucania wyzwania kademu milionerowi.
Na rynku nie sabotowanym restrykcjami narzucanymi przez rzdy tylko ty jeste sobie winien, jeli swymi
osigniciami nie zdystansujesz krla czekolady,
gwiazdy filmowej czy bokserskiego mistrza.
Jeli jednak wyej od bogactwa cenisz satysfakcj,
jak ci daje pisanie poezji lub rozpraw filozoficznych,
od bogactwa, jakiego moesz dorobi si w brany
odzieowej, lub w boksie zawodowym, masz pen
wolno takiego wyboru. Oczywicie, nie zarobisz wtedy takich pienidzy jak ci, ktrzy obsuguj wikszo,
gdy takie s prawa rynku. Ci, ktrzy zaspokajaj potrzeby maej grupy ludzi, zarobi mniej gosw/dolarw ni ci, ktrzy zaspokajaj potrzeby wikszoci ludzi. Zarobki gwiazdy filmowej przewyszaj zarobki
filozofa, a producenci coca-coli gruj nad zarobkami
kompozytorw symfonii.
Naley zdawa sobie spraw z tego, e udzia
w konkursie o nagrody, ktre rozdziela spoeczestwo,
ma charakter spoeczny i ogranicza moliwoci tych, ktrych zdyskryminowaa sama natura. Nic nie moe zmieni faktu, e na wiat przychodz ludzie chorzy, a inni
zostaj kalekami. Biologicznie uwarunkowania danego
czowieka okrelaj i ograniczaj pole dziaalnoci, na
ktrym moe on suy innym. Take klas ludzi ob-
21
darzonych zdolnoci niezalenego mylenia oddziela przepa od tych, ktrzy s tej umiejtnoci pozbawieni.
4. Urazy zawiedzionej ambicji
Postarajmy si zrozumie teraz, dlaczego ludzie czuj
odraz do kapitalizmu.
W spoeczestwie opartym na zasadach stanowych, czowiek moe przypisa swj niepomylny
los warunkom, na ktre nie ma wpywu. Jest niewolnikiem, poniewa wysze siy, ktre okrelaj wszystko co si dzieje, wyznaczyy mu jego miejsce. Cokolwiek by nie czyni, i tak nie bdzie to miao najmniejszego wpywu na jego pozycj i nie ma powodu, aby
mia si wstydzi swojej ndzy. ona nie moe go za
to wini. Jeliby bowiem rzeka: Gdyby by ksiciem, ja byabym ksiniczk, on odpowiedziaby:
Gdybym si urodzi synem ksicia, to bym si z tob
nie oeni crk sugi lecz z crk innego ksicia;
a to, e nie jeste ksiniczk, to jest wycznie twoja wina; dlaczego nie wybraa sobie innych rodzicw?.
W kapitalizmie sprawy maj si zupenie inaczej.
W tym wypadku pozycja yciowa kadego zaley od
jego wasnego dziaania. Czowiek, ktrego ambicje
nie zostay w peni zaspokojone, doskonale wie, e
zaprzepaci okazj, e by poddany prbie, w ktrej
zosta pokonany przez innego. Gdy ona strofuje go:
Dlaczego zarabiasz tylko dwiecie dolarw tygodniowo? Gdyby by tak mdry jak twj przyjaciel Pawe,
22
byby teraz szefem, a ja bym miaa lepsze ycie, staje si wiadom swej niszoci i czuje si upokorzony.
Czsto powtarzane frazesy na temat surowoci kapitalizmu wynikaj z faktu, e traktuje on kadego
czowieka w zalenoci od jego wkadu w dobrobyt
innych. Wadanie zasady Kademu wedug jego
zasug nie pozwala na adne tumaczenie si co do
powodw osobistych niedocigni. Kady wie, e
wielu z tych, ktrym zazdroci, zawdzicza wszystko samym sobie, i e startowali z tego samego punktu
co on. Co gorsza, zdaje sobie spraw, e wszyscy inni
ludzie wiedz to take. Czyta w oczach ony i dzieci
cichy wyrzut: Dlaczego nie bye mdrzejszy?. On
wie jak ludzie podziwiaj tych, ktrym poszczcio
si lepiej od niego, i jak patrz z lekcewaeniem i politowaniem na jego niepowodzenia.
W kapitalizmie kady otrzymuje moliwo zdobycia wysokiej pozycji, lecz osign j mog tylko
niektrzy i to wanie czyni ludzi nieszczliwymi.
Pojedynczy sukces jest zawsze tylko czstk tego, do
czego zdobycia popycha go ambicja. Czsto spotyka
ludzi, ktrzy osignli to, co jemu si nie udao. S
ludzie, ktrzy przecignli go i w stosunku do ktrych
ywi w swej podwiadomoci kompleks niszoci.
Taka jest postawa wczgi w stosunku do czowieka
posiadajcego sta prac, robotnika niewykwalifikowanego w stosunku do kierownika, wykonawcy
w stosunku do zleceniodawcy, wicedyrektora w stosunku do dyrektora przedsibiorstwa, czowieka, ktry
posiada trzysta tysicy dolarw w stosunku do milionera, itd. Dobre samopoczucie i rwnowaga we-
23
wntrzna zostaj zachwiane na widok tych, ktrzy

dali dowd wikszych zdolnoci i przedsibiorczoci.
Kady jest wiadom wasnego niepowodzenia i swej
wasnej niedoskonaoci.
Pierwszym z dugiego szeregu niemieckich autorw,
ktrzy radykalnie odrzucali zachodnie idee Owiecenia i spoecznej filozofii racjonalizmu, utylitaryzmu
i leseferyzmu oraz kierunki propagowane przez te szkoy mylenia, by Justus Mser. Jedn z nowych zasad,
ktra wywoaa oburzenie Msera, byo danie, by
awansowanie oficerw armii i urzdnikw opierao si
na osobistych zasugach i umiejtnociach, a nie na ich
pochodzeniu i szlacheckich powizaniach, lub na wieku i czasie trwania suby. ycie w spoeczestwie,
w ktrym sukces zaleaby wycznie od osobistych zasug, twierdzi Mser, byoby nie do zniesienia. Ludzk
natur jest, e kady jest skory do przeceniania swych
wasnych wartoci i zasug. Jeeli pozycja czowieka
jest uwarunkowana przez czynniki inne ni jego wrodzona doskonao, to ci, ktrzy pozostan na dole drabiny spoecznej, s w stanie si z tym zgadza i, znajc
swoj warto, wci zachowywa swoj godno
i szacunek dla siebie. Ale jest inaczej jeli tylko zasuga
ma mie znaczenie decydujce. Wtedy ci, ktrym si
nie powiodo, czuj si uraeni i upokorzeni. Std rodzi si nienawi i wrogo przeciwko wszystkim, ktrzy ich zdystansowali1.
Cech rynkowego systemu kapitalistycznego jest
takie spoeczestwo, w ktrym sukces lub niepowo1
Justus Mser, No Promotion According to Merit [w:] Samtliche Werke, Berlin 1942, tom II, s. 187-191.
24
dzenie czowieka s okrelone jego zasugami i osigniciami. Cokolwiek mona myle o uprzedzeniu
Msera w stosunku do zasady zasug, naley przyzna, e mia racj w opisie jednej z jego konsekwencji psychologicznych. Mia wgld w psychik tych,
ktrzy poddani zostali prbie i jej nie wytrzymali.
Czowiek dotknity niepowodzeniem szuka koza
ofiarnego, by poprawi swoje samopoczucie i odzyska wiar we wasne moliwoci. Prbuje wic wytumaczy sobie, e to nie on ponosi win za klsk.
Nie jest przecie mniej zdolny, wydajny i pracowity
od tych, ktrzy z nim wygrali. Niestety ten niegodziwy porzdek spoeczny nie wynagradza najbardziej
zasuonych ludzi; koronuje natomiast nieuczciwych,
ajdakw, oszustw, wyzyskiwaczy, ludzi bezwzgldnych i bez skrupuw. To jego prawo spowodowaa niepowodzenie. By on zbyt uczciwy by stosowa
pode chwyty, dziki ktrym rywalom powiodo si
w osigniciu wyszej pozycji. W kapitalizmie czowiek jest zmuszany do wyboru midzy prawoci
i bied z jednej strony, a zem i bogactwem z drugiej.
On sam, Bogu dziki, wybra pierwsze rozwizanie,
odrzucajc tym samym drugie.
To poszukiwanie koza ofiarnego jest postaw ludzi yjcych w ustroju spoecznym, ktry traktuje
kadego wedug jego wkadu w dobrobyt innych
i gdzie kady jest z tego powodu kowalem wasnego losu. W takim spoeczestwie kady czowiek,
ktrego ambicje nie zostay cakowicie zaspokojone,
moe czu si dotknity losem tych, ktrym powiodo si lepiej. Gupiec ujawnia te uczucia w oszczer-
25
stwach i zniesawieniu, mdrzejszy nie traci czasu

na osobiste szkalowanie. Przeksztaca swoj nienawi w filozofi antykapitalizmu, aby zaguszy
cichy wewntrzny gos, ktry mwi, e doznane poraki s jego wasn win. Jego fanatyzm w popieraniu krytyki kapitalizmu jest w rzeczywistoci spowodowany tym, e zwalcza wasn wiadomo faszywoci tej krytyki.
Cierpienia sfrustrowanej ambicji s charakterystyczne dla ludzi yjcych w spoeczestwie, w ktrym istnieje rwno wobec prawa. Nie s one
spowodowane t rwnoci, ale faktem, e w takim
spoeczestwie nierwno ludzi pod wzgldem
zdolnoci intelektualnych, siy woli i zdolnoci realizatorskich staje si widoczna. Przepa midzy tym,
czym kto jest i co osiga, a tym co myli o swoich
zdolnociach i osigniciach, jest ujawniana bezlitonie. Marzenia o sprawiedliwym wiecie, ktry by
traktowa czowieka wedug jego prawdziwej wartoci s ucieczk tych wszystkich, ktrzy s dotknici brakiem znajomoci siebie.
5. Urazy inteligentw
Przecitny czowiek z reguy nie ma okazji do przestawania z ludmi, ktrym powiodo si lepiej ni
jemu samemu. Obraca si w krgu innych zwyczajnych ludzi. Prawie nigdy nie spotyka si na gruncie
towarzyskim ze swoim szefem i nie dowie si z bezporednich kontaktw, czym rni si od niego wielki
przedsibiorca lub naczelny dyrektor. Swoj za-
26
zdro i urazy spowodowane powyszym czsto

zwraca on nie przeciwko okrelonemu czowiekowi,
ale przeciwko niewyranym pojciom takim jak dyrekcja, kapita i gieda. Nie sposb z t sam
si nienawidzi poj, co spotykanego co dzie czowieka.
Inaczej jest z tymi, ktrym szczeglne warunki
zatrudnienia lub zwizki rodzinne daj okazj do
osobistych kontaktw z ludmi zajmujcymi wysz
pozycj. Niech do odlegych poj zamienia si
w nienawi do konkretnych osb, a uczucia frustracji i zawiedzionej ambicji staj sie szczeglnie silne.
Ludzie tacy nie cierpi kapitalizmu, poniewa przydzieli on innemu czowiekowi pozycj, ktr sami
chcieliby zajmowa.
Tak jest na przykad z tymi, ktrych oglnie nazywa si inteligentami. Wemy np. lekarzy. Codzienna rutyna i dowiadczenie czyni kadego doktora
wiadomym faktu, e istnieje hierarchia okrelona zasugami i osigniciami kadego pracownika medycyny. Ci, ktrzy dzi s wybitniejsi od lekarza, zmuszonego do naladowania ich metody w celu utrzymania si w zawodzie, byli kiedy kolegami na akademii medycznej, pniej pracowali, tak jak i on, jako
internici. Teraz spotyka ich zarwno przy ku pacjenta jak i na zebraniach stowarzyszenia lekarzy.
Niektrzy z nich s jego osobistymi przyjacimi lub
krewnymi; wszyscy oni odnosz si do niego
z uprzejmoci i nazywaj go swoim drogim koleg.
Ale niektrzy ciesz si wikszym ni on uznaniem,
co wyraa si wyszymi dochodami. Zaszli dalej ni
27
on i teraz nale do innej klasy ludzi. Gdy przyrwnuje si do nich, czuje si poniony. Ale musi uwaa na siebie, aeby swojej zoci i zazdroci nikomu
nie ujawnia. Nawet najlejszy lad takich uczu
mgby zosta zauwaony, bardzo le oceniony
i mgby go zdeprecjonowa w oczach innych. Musi
przekn swoje upokorzenie i odwrci gniew
w innym kierunku. Oskara wic ustrj ekonomiczny i system kapitalistyczny, ktry uwaa za szkodliwy. Gdyby nie ten nieuczciwy system, jego zdolnoci, praca, jego zapa i osignicia, przyniosyby mu
uznanie i wysokie dochody.
Podobny mechanizm zaobserwowa mona
w przypadku prawnikw i nauczycieli, artystw,
aktorw i dziennikarzy, architektw, pracownikw
naukowych i inynierw. Oni take odczuwaj frustracj, poniewa przygnbia ich powodzenie swoich bardziej zdolnych kolegw, swoich dawnych
szkolnych towarzyszy i przyjaci. Urazy te pogbiane s wanie przez zasady etyki i postpowania zawodowego, ktre zarzucaj zason koleestwa i solidarnoci zawodowej na realia wspzawodnictwa.
Niech inteligencji i inteligentw do kapitalizmu
bierze si wic std, e w ich umyle system ten utosamiany jest z okrelonymi ludmi, ktrych czyni odpowiedzialnymi za wasne klski, majc im za ze ich
sukcesy. Nienawi inteligenta do kapitalizmu jest tylko
mask ich zawici ywionej wobec kolegw, ktrym
si lepiej powiodo.
28
6. Antykapitalistyczne uprzedzenia
amerykaskich intelektualistw
Negatywny stosunek intelektualistw do kapitalizmu
jest zjawiskiem powszechnym, najwyraniej widocznym w Stanach Zjednoczonych. Dla jego wyjanienia naley troch uwagi powici tak zwanym wyszym sferom, czyli temu, co zwyklimy z francuska
okrela mianem le monde.
W Europie wysze sfery obejmuj wszystkie znakomitoci reprezentujce kad sfer dziaalnoci
ludzkiej. Mowie stanu i przywdcy parlamentw,
szefowie departamentw, wydawcy i redaktorzy
gwnych gazet i czasopism, znani pisarze, naukowcy, artyci, aktorzy, muzycy, sawni inynierowie,
prawnicy i lekarze, tworz razem z wyrniajcymi
si przedsibiorcami i potomkami arystokratycznych
i patrycjuszowskich rodw to, co uwaane jest za
dobre towarzystwo. Spotykaj si oni razem na obiadach, herbatkach, balach i imprezach dobroczynnych, wernisaach i wystawach, odwiedzaj te same
restauracje, hotele i uzdrowiska. Gdy si spotykaj,
znajduj przyjemno w rozmowach na tematy intelektualne. Hoduj zwyczajom towarzyskim pierwotnie wypracowanym we Woszech w okresie renesansu, doskonalonym na paryskich salonach,
a pniej naladowanym przez owiecone klasy
wszystkich waniejszych miast zachodniej i centralnej Europy. Wszystkie nowe idee i ideologie znajdoway akceptacj na spotkaniach towarzyskich, zanim zaczy zatacza szersze krgi. Nie mona opi-
29
sa historii sztuki, literatury XIX wieku pomijajc rol,

jak odegray wwczas wysze sfery towarzyskie,
ktre przyjmoway bd odrzucay nowe prdy.
Dostp do zachodnioeuropejskich salonw jest
nadal otwarty dla kadego, kto wybi si w jakiejkolwiek dziedzinie. Oczywicie, atwiejszy jest on dla
osb wykazujcych si pochodzeniem arystokratycznym lub pochodzcych z bogatych rodzin, anieli dla
ludzi skromnego pochodzenia i ze rednim dochodem.
Ale to nie bogactwo lub tytu moe da czonkowi tej
grupy rang i presti, ktry jest wynikiem osobistego
wyrniania si. Nie milionerzy, lecz czonkowie Akademii Francuskiej s gwiazdami paryskich salonw,
gdzie przewodz intelektualici, a reszta stara si ich
naladowa lub przynajmniej udaje, e interesuje si
yciem umysowym.
W tym znaczeniu pojcie wysze sfery towarzyskie jest obce yciu amerykaskiemu, a to co nosi
miano society odnosi si prawie wycznie do najbogatszych rodzin. Zwizki towarzyskie midzy przodujcym biznesmenem a np. wybitnym, znanym powszechnie pisarzem, artyst czy naukowcem nale
w Stanach Zjednoczonych do rzadkoci. Czonkowie society nie spotykaj si towarzysko z twrcami
opinii publicznych i twrcami idei determinujcych
przyszo narodu. Wikszo czonkw society nie
czyta ksiek i nie ma intelektualnych zainteresowa.
Kiedy spotykaj si i nie graj w karty, plotkuj
o innych, mwi wicej o sporcie, anieli o problemach kultury. Nawet ci spord nich, ktrzy nie czuj
awersji do ksiek, nie maj ochoty zadawa si
30
z pisarzami, naukowcami czy artystami. Niemale

przepa dzieli society od warstwy intelektualistw.
Amerykascy pisarze lub naukowcy najczciej
uznaj bogatego przedsibiorc za barbarzyc, za
czowieka pochonitego bez reszty zarabianiu pienidzy. Profesor pogardza swymi studentami, ktrzy wicej czasu powicaj treningom sportowym,
anieli nauce. Czuje si upokorzony syszc, e trener sportowy zarabia wicej anieli on wybitny profesor filozofii. Czowiek, ktrego praca twrcza daje
pocztek nowym technologiom, nie cierpi biznesmena zainteresowanego gwnie ich materialn wartoci. Jest znamienne, jak wielu amerykaskich naukowcw-fizykw sympatyzuje z socjalizmem lub
komunizmem. Zwaywszy, e s ignorantam
i w dziedzinie ekonomii nawet profesorowie ekonomii bywaj przeciwni temu, co lekcewaco nazywaj systemem zysku nie mona si po nich spodziewa niczego innego.
Jeeli jaka grupa ludzi izoluje si od reszty narodu, a zwaszcza od sfer intelektualnych, tak jak to czyni
amerykaska society, wystawia si na krytyk ludzi
z zewntrz. Styl ycia bogaczy w Stanach Zjednoczonych spowodowa ich cakowit izolacj spoeczn. Mog czu si wietnie we wasnym krgu
i by dumni, e do niego nale, nie bior jednak pod
uwag faktu, e rozjtrzaj w ten sposb urazy, ktre skaniaj intelektualistw do przybierania postaw
antykapitalistycznych.
31
7. Urazy pracownikw umysowych

Poza wspln dla wikszoci ludzi niechci do kapitalizmu, pracownik umysowy czsto nosi w sobie dodatkowo urazy dwojakiego rodzaju.
Siedzc za biurkiem i wypisujc sowa lub cyfry
na papierze jest on skonny przecenia warto swojej pracy. Przecie w gruncie rzeczy robi to samo, co
jego zwierzchnik: pisze i czyta, a take prowadzi rozmowy subowe. Zaczyna wic sobie wyobraa, e
naley do elity zarzdzajcej przedsibiorstwem
i utosamia siebie ze zwierzchnikiem. Rwnoczenie,
jako pracownik umysowy, spoglda on lekcewaco
na brudne rce robotnikw. Zoci go to, e wielu spord pracownikw fizycznych otrzymuje wysz pac i ciesz si wikszym szacunkiem ni on. Dlaczego
myli sobie kapitalizm nie wynagradza naleycie
jego pracy umysowej, a rozpieszcza niewyksztaconych prostakw za ich prac fizyczn. Nie dostrzega
faktu, e jego praca urzdnicza polega na wykonywaniu rutynowych czynnoci, wymagajcych zwykego treningu, podczas gdy robotnicy fizyczni s
wysoko wykwalifikowanymi mechanikami i technikami, ktrzy posiedli umiejtno operowania skomplikowanymi, nowoczesnymi urzdzeniami.
Urzdnik, podobnie jak czowiek wolnego zawodu, jest skazany na codzienne kontakty z ludmi, ktrym powodzi si lepiej ni jemu samemu. Widzi swoich kolegw, ktrzy startowali kiedy z tego poziomu co on, robicych karier w firmie, podczas gdy
on zosta w tyle. Jeszcze wczoraj Pawe mia t sam
32
pozycj, co ja myli. Dzisiaj Pawe ma waniejsze i lepiej patne stanowisko, chocia jest pod kadym wzgldem gorszy ode mnie. Oczywicie wnioskuje Pawe zawdzicza swj awans rnym kombinacjom, intrygom i podstpom, mogcym zapewni karier czowiekowi tylko w tym niesprawiedliwym systemie kapitalistycznym, ktry susznie jest
demaskowany jako taki przez literatur i pras, przez
naukowcw i politykw, co jest rdem niezgody i
nieszczcia.
Klasyczny przykad faszywego przekonania
urzdnikw, e ich praca o podrzdnym charakterze
jest gwn czci dziaalnoci przedsibiorstw i niczym nie rni sie od pracy zwierzchnikw, znajduje
si we fragmencie pism Lenina powiconym kontroli produkcji i dystrybucji. Lenin i wikszo jego
wsppracownikw nigdy nie zrozumieli niczego na
temat funkcjonowania ekonomii rynkowej i nigdy nie
prbowali nawet tego zrobi. Ich wiedza oparta bya
na tezie Marksa, uznajcej kapitalizm za najgorsze
ze wszystkich ziemskich nieszcz. Prawie zawsze
jedynym rdem ich dochodw byy fundusze partii, ktre byy zasilane przez dobrowolne a z czasem
przymusowe skadki czonkowskie, za w okresie pniejszym przymusowe wywaszczenia (chocia przed
1917, jako tuacze w zachodniej i centralnej Europie,
niektrzy spord znanych towarzyszy czasami otrzymywali nisze rang, rutynowe posady w przedsibiorstwach). To byo ich jedyne dowiadczenie dowiadczenie urzdnika, ktry wypenia formularze
i blankiety, przepisywa listy, notowa cyfry w ksi-
33
gach i wprowadza dokumenty do akt. I to byo rwnie jedyne rdo wiedzy na temat funkcjonowania
i dziaalnoci przedsibiorstw.
Lenin poprawnie rozrnia prac przedsibiorcy,
z jednej strony, a zespou wyksztaconych inynierw
z drugiej strony. Specjalici s gwnymi wykonawcami zamwie. W kapitalizmie s oni posuszni kapitalicie, w socjalizmie bd posuszni poleceniom uzbrojonych robotnikw. Funkcja kapitalisty i przedsibiorcy jest odmienna; jest ni, cytujc za Leninem kontrola produkcji i dystrybucji pracy i produktw. W rzeczywistoci, wysiki zarwno przedsibiorcy, jak i kapitalisty, zdaj do jak najlepszego suenia potrzebom konsumenta, a wic do okrelania tego, co, w jakiej iloci, i w jakim gatunku naley produkowa. Nie
jest rwnowane ze znaczeniem jakie Lenin przypisuje terminowi kontrola. Jako marksista nie zdawa on
sobie sprawy z problemw, na jakie napotyka musi
prowadzenie dziaalnoci produkcyjnej: z nieuniknionego niedostatku rodkw i czynnikw produkcji;
z braku informacji o przyszym zapotrzebowaniu i zbycie; z koniecznoci wybierania spord mnstwa technologii tych najbardziej waciwych dla osignicia
z gry ustalonego celu, ktre rwnoczenie w jak najmniejszym stopniu przeszkadza bd w osiganiu
innych celw, a wic metod zapewniajcych najtasz
produkcj. adnego odniesienia do tych spraw nie znajdziemy w dzieach Marksa i Engelsa. Wiedza Lenina
o biznesie, pochodzca z opowiada jego towarzyszy,
ktrzy pracowali w biurach jako urzdnicy, ograniczaa
si do stwierdzenia, e dziaalno przedsibiorstwa
34
wymaga pisaniny, dokumentacji, liczenia. Ogosi on

zatem, e ksigowo i kontrola s podstaw organizacji ycia spoecznego. Zostay one zreszt, powiada Lenin, ju uproszczone przez kapitalizm i sprowadzone do niezwykle prostych operacji pilnowania, notowania i wydawania kwitw, a to potrafi robi kady, kto czyta, pisze i zna podstawowe cztery dziaania
arytmetyki2.
8. Urazy kuzynw
Na rynku, ktrego dziaania nie zakcaj adne siy
zewntrzne, proces przekazywania kontroli nad
rodkami produkcji w rce najbardziej uzdolnionych
ludzi nigdy nie ustaje. Gdy tylko przedsibiorca lub
firma zaczyna zmniejsza swoje wysiki na rzecz jak
najlepszego zaspokajania pilnych potrzeb konsumenta, nastpuje zmniejszenie si majtku nagromadzonego w okresie prosperity. Czsto proces ten
zaczyna nastpowa jeszcze za ycia przedsibiorcy, ktrego optymizm, energia i zaradno sabn
z powodu wieku, zmczenia i choroby, a zdolno
dostosowywania dziaalnoci przedsibiorczej do
nieustannie zmieniajcej si struktury rynku wygasa. Bywa, e spadkobiercy roztrwaniaj spadek. Jeeli ospae i bierne potomstwo waciciela nie traci
majtku i pomimo swojej niekompetencji utrzymuje
go, to dzieje si tak tylko dziki instytucjom powoa2
Wodzimierz Lenin, State and Revolution (Pastwo i Rewolucja, cyt. za wydaniem amerykaskim), International Publishers, New York, s. 83-84.
35
nym z antykapitalistycznych wzgldw politycznych.

Spadkobiercy wycofuj si z rynku, na ktrym mona zachowa majtek, zdobywajc go co dzie od
nowa w ostrej konkurencji z istniejcymi firmami oraz
przedsibiorstwami zaczynajcymi od zera, i kupuj
na przykad obligacje pastwowe, chronic sie pod
skrzyda pastwa, ktre obiecuje strzec ich przed rynkowym ryzykiem3.
Istniej jednake rodziny, w ktrych wybitne zdolnoci wymagane do prowadzenia przedsibiorstwa
powtarzaj si w kolejnych generacjach. Synowie,
wnuki, lub nawet prawnuki mog dorwna zdolnociami swoim przodkom. Majtek zdobyty przez
przodkw nie jest wwczas trwoniony, lecz wci
pomnaany.
Te przypadki oczywicie nie s zbyt czste, dlatego s dostrzegalne. Ludzie, ktrzy umiej powiksza
odziedziczone przedsibiorstwo, ciesz si podwjnym prestiem; dziedzicz szacunek okazywany ich
ojcom i dodaj do niego uznanie przysugujce im samym. Tacy patrycjusze, jak czasami nazywaj ich
ludzie, cz w sobie wedug opinii wikszoci
wychowanie, delikatny smak i eleganckie maniery ze
zdolnociami i umiejtnociami ciko pracujcego
3
W Europie jeszcze nie tak dawno istniaa moliwo

zabezpieczenia majtku: kapita zdobyty na rynku mona byo
zainwestowa w wielkie posiadoci ziemskie chronione
przed konkurencj taryfami i innymi przepisami prawnymi.
Ustawy w Anglii i przepisy spadkowe na kontynencie europejskim nie pozwalay wacicielom na pozbywanie si ziemi
ze strat dla spadkobiercy.
36
handlowca czy przemysowca. Niektrzy z nich

nale do przedsibiorcw najbogatszych w kraju,
a nawet na wiecie.
Powinnimy powici nieco uwagi tym najbogatszym spord tzw. rodzin patrycjuszowskich, celem
objanienia zjawiska odgrywajcego powan rol we
wspczesnej propagandzie i w antykapitalistycznych
intrygach.
Nawet w tych szczliwych rodzinach kwalifikacje potrzebne do prowadzenia interesw nie s dziedziczone przez wszystkich synw i wnukw. Z zasady tylko jeden, najwyej dwch z kadej generacji jest
nim obdarzony. Pozostaym przypadnie w udziale jedynie rola odbiorcw pewnej czci zyskw. Metody
ustanawiania takich podziaw rodzinnych s rne
w rnych krajach, zalenie od regulacji prawnych
panujcych w danym kraju. Wynik jednake jest ten
sam: czonkowie rodzin dziel si na dwie kategorie.
Jedni, czyli szefowie zajmuj si interesami, drudzy
nazwijmy ich na nasz uytek kuzynami s od
biznesu odsunici.
Do drugiej kategorii nale z zasady ludzie cile
spokrewnieni lub spowinowaceni z szefami. S to
ich bracia, kuzyni, bratankowie, siostrzecy szefw,
a jeszcze czciej siostry, owdowiae bratowe, kuzynki, bratanice, siostrzenice itd.
Kuzyni czerpi swoje dochody z firm lub korporacji, ale obce jest im ycie przedsibiorstw i nie
wiedz nic o problemach, jakim musi sprosta przedsibiorca. Uczszczali do modnych szk i uniwersytetw, ktrych atmosfera przepeniona bya wy-
37
niosym lekcewaeniem dla robienia pienidzy.

Niektrzy z nich spdzaj czas w nocnych klubach
i innych miejscach rozrywki, graj w karty i uprawiaj hazard, lubi widowiska, biesiady, hulanki
i oddaj si rozpucie. Inni amatorsko zajmuj si
malarstwem, pisaniem lub powicaj si innym sztukom. Wikszo z nich nie wzbogaca ycia spoecznego w nowe wartoci.
Niewtpliwie s i wrd kuzynw wyjtki, ktrych osignicia odsuwaj w cie skandale wywoane przez prowokacyjne zachowanie si playboyw
utracjuszy. Wielu spord znanych autorw, uczonych i politykw byo ludmi bez okrelonego zajcia. Wolni od koniecznoci zarabiania na ycie i niezaleni finansowo, mogli powici si twrczoci.
Inni, sami nie posiadajc talentu, zostawali mecenasami artystw, ktrzy bez rodkw finansowych
i wsparcia ze strony elity nie byliby w stanie dokona wielkich dzie. Rola jak bogaci ludzie odegrali
w intelektualnym i politycznym rozwoju Wielkiej Brytanii, podkrelana bya przez wielu historykw. rodowisko, w ktrym pisarze i artyci dziewitnastowiecznej Francji yli i znajdowali poparcie byo zawone do tzw. dobrego towarzystwa le monde.
Jednake nie rozwaamy tu ani grzechw playboyw ani cnt jednostek majtnych. Istotnym jest dla
nas udzia, jaki specjalna grupa kuzynw wzia
w szerzeniu doktryn majcych na celu zniszczenie
ekonomii rynkowej.
Wielu kuzynw wierzy, e zostali oni pokrzywdzeni przez ukady regulujce ich finansowe zwiz-
38
ki z szefami i rodzinn firm. Obojtne czy owe

ukady ustalone zostay testamentem ojca lub dziadka, czy umow, ktr sami podpisali; i tak uwaaj,
e otrzymuj za mao, a szefowie za duo. Nie
znajc natury zasad rzdzcych dziaalnoci przedsibiorstw i rynku s oni podobnie jak Marks przekonani, e kapita przynosi zysk automatycznie. Nie
widz adnego powodu, dla ktrego ci czonkowie
rodziny, ktrzy s odpowiedzialni za prowadzenie
interesw, powinni zarabia wicej ni oni. Niezdolni
do waciwej oceny znaczenia bilansu zysku i strat
dopatruj si w kadym akcie szefw wrogiego
zamiaru oszukania i odebrania im praw przysugujcych z racji urodzenia. Pozostaj wic z szefami
w nieustannych konfliktach.
Nie powinno wic nikogo dziwi, e szefowie
trac czasem cierpliwo. S dumni ze swoich osigni
w przezwycianiu przeszkd stawianych dziaalnoci duego przedsibiorstwa przez administracj pastwow i zwizki zawodowe. yj w peni wiadomi
faktu, e mimo ich zapau i wybitnych umiejtnoci firma moe upa, lub rodzina doprowadzi do jej
sprzeday. Wierz oni, e kuzyni sprawiedliwie oceni ich zasugi, zamiast skary si i narzeka w sposb bezczelny i oburzajcy.
Wojna midzy szefami a kuzynami jest
spraw rodzinn, kiedy kuzyni dla odegrania si
na szefach wi si z antykapitalistycznym obozem i przeznaczaj swoje fundusze na rnego rodzaju postpowe cele. S oni czsto entuzjastami
strajkw, i to nawet strajkw w fabrykach, z ktrych
39
sami czerpi zyski4. Powszechnie znany jest fakt, e

wikszo postpowych periodykw i gazet prawie
cakowicie zaley od hojnoci zbuntowanych kuzynw; czyni oni take zapisy na rzecz postpowych collegew, uniwersytetw i instytucji, a take
popieraj dziaania partii komunistycznej. Jako kawiarniani socjalici i salonowi bolszewicy odgrywaj
wan rol w proletariackiej armii walczcej przeciwko systemowi kapitalistycznemu.
9. Komunizm Broadwayu i Hollywood
Wielu, ktrym kapitalizm da dobry dochd i wolny czas, tskni za rozrywkami. Tumy dne s filmw i widowisk, dlatego w przemyle rozrywkowym mona zarobi wielkie pienidze. Popularni
aktorzy i reyserzy ciesz si bardzo wysokimi zarobkami. yj w domach-paacach z basenami, otoczeni sub. Jak atwo si domyli, nie goduj.
A mimo to Hollywood i Broadway, synne wiatowe centra przemysu filmowego i estradowego, s
siedliskiem komunizmu. Autorzy sztuk i aktorzy s
czsto najbardziej zagorzaymi zwolennikami sowietyzmu.
Czyniono rne prby wytumaczenia tego fenomenu. W kadej uzyskanej interpretacji tkwi ziaren4
Limuzyny z szoferami w liberiach przywoziy czasem dystyngowane damy do pikiet strajkowych, gdy strajk
wymierzony by przeciw przedsibiorstwu, ktre opacao
koszty utrzymania tych limuzyn i szofera. Eugene Lyons,
The Red Decade, Nowy Jork 1941, s. 186.
40
ko prawdy. Nie zwrcono uwagi na gwny motyw,

ktry prowadzi przywdcw sceny i ekranu w szeregi rewolucjonistw.
W kapitalizmie, materialny sukces jednostki zaley od oceny jego osigni dokonanej przez niezalenych konsumentw. W tym sensie nie ma tu rnicy
midzy usugami oferowanymi przez fabrykanta,
a produkcj oferowan przez scenarzyst lub gr aktora. wiadomo zalenoci od gustw publicznoci
czyni ludzi zatrudnionych w przemyle rozrywkowym bardziej niepewnymi jutra, od tych, ktrzy oferuj klientowi namacalne dobra. Producenci tych
ostatnich wiedz, e ich produkty s kupowane
z powodu okrelonych waciwoci fizycznych. Maj
wic podstaw, aby si spodziewa, e publiczno
bdzie tak dugo te produkty nabywa, jak dugo nic
lepszego i taszego nie pojawi si na rynku, gdy jest
nieprawdopodobne, aby potrzeby klientw zaspokajane przez takie produkty zmieniy si z dnia na dzie.
Stan zapotrzebowania rynku na nie moe, do pewnego stopnia, by przewidziany przez inteligentnego
przedsibiorc. Moe wic on z pewn doz ufnoci
spoglda w przyszo.
Inaczej jest w przemyle rozrywkowym. Ludzie
cign do rozrywek poniewa s znudzeni. A nic ich
bardziej nie nuy jak rozrywka, z ktr si dobrze
obeznali. Dlatego istot przemysu rozrywkowego jest
rozmaito i nowo. Odbiorcy przyjmuj z aplauzem
prawie wszystko co nowe, nieoczekiwane, niespodziewane. S kapryni. Dzisiaj lekcewa to, co powiedzieli wczoraj. Gwiazdor filmowy lub teatralny musi
41
si zawsze liczy z nieobliczalnoci i kaprynoci

publiki. Jednego ranka budzi si bogaty i sawny,
a nastpnego moe by zapomniany. Zdaje sobie doskonale spraw, e cakowicie zaley od humoru i zachcianek tumu polujcego za nowymi uciechami. yje
wic wci peen niepokoju. Podobnie jak gwny budowniczy w sztukach Ibsena, obawia si nieznanych
przybyszy i ywotnoci modych, ktrzy zastpi go
jako ulubieca publicznoci.
Oczywistym jest, e nie ma poczucia bezpieczestwa w przemyle rozrywkowym. Ludzie yjcy z tego
biznesu chwytaj si wic tak jak toncy chwyta si
brzytwy komunizmu. Czy nie jest to system, ktry
czyni wszystkich ludzi szczliwymi? Czy tylu ludzi nie twierdzio, e przyczyn za na wiecie jest
kapitalizm, i e komunizm go zniszczy? Czy oni sami
ciko pracujcy, nie s towarzyszami wszystkich innych pracujcych ludzi?
Mona przyj, e aden z hollywoodzkich lub
broadwayowskich komunistw nie studiowa dogbnie dzie waniejszych autorw socjalistycznych, ani
tym bardziej analizujcych system ekonomii rynkowej, gdy inaczej owe urodziwe dziewczyny, znane
tancerki, owi uroczy piosenkarze, autorzy i producenci
komedii, filmw i przebojw nie ulegliby dziwnemu
zudzeniu, e krzywdy i niepokoje artystw znikn,
gdy kapitalici zostan wywaszczeni.
S tacy, ktrzy wini kapitalizm za gupot i niedelikatno wielu wytwrcw przemysu rozrywkowego. Nie ma potrzeby dyskutowa na ten temat.
Trzeba jednak powiedzie, e adne inne rodowisko
42
amerykaskie nie byo tak entuzjastyczne w aprobowaniu komunizmu, jak twrcy i ludzie wsppracujcy w produkcji tych wanie gupich filmw, sztuk
oraz widowisk.
Gdy przyszy historyk szuka bdzie pozornie nieznaczcych faktw, w rodzaju tych, ktre wysoko
ceni Taine jako materia rdowy, nie powinien zaniedba wzmianki o roli, jak najsynniejsza na wiecie stripteaserka odegraa w amerykaskim ruchu radykalnym5.
Eugene Lyons, The Red Decade, New York 1941, s. 293.
43
Rozdzia II
Filozofia spoeczna
zwykego czowieka
1. Kapitalizm rzeczywisty i jego obraz

Powstanie ekonomii jako dziedziny wiedzy byo jednym z najbardziej doniosych wydarze w historii ludzkoci. Poprzez przygotowanie drogi dla prywatnej
przedsibiorczoci zmienia ona w cigu kilku generacji ludzkie ycie w sposb bardziej radykalny, anieli
uczynio to poprzedzajce j dziesi tysicy lat.
Najbardziej zadziwiajcy jest fakt, e zmiana warunkw egzystencji, spowodowana nastaniem kapitalizmu, zostaa dokonana wysikiem niewielkiej liczby
pisarzy-ekonomistw, a take mw stanu, ktrzy
przyswoili sobie idee tych pierwszych. Nie tylko szerokie masy, ale take przedsibiorcy, ktrzy poprzez dziaalno handlowo-przemysow wdraali w ycie prawa liberalizmu rynkowego (czyli leseferyzmu), nie rozumieli zasad ich dziaania. Nawet w szczytowym
okresie rozwoju liberalizmu tylko niewielu ludzi pojmowao w peni sposb funkcjonowania ekonomii ryn-
44
kowej. Cywilizacja zachodnia przyja kapitalizm za

zaleceniem pewnej elity.
W pierwszej dekadzie XIX wieku nastaa moda na
czytanie ksiek ekonomicznych. W Wielkiej Brytanii, w okresie midzy upadkiem Napoleona a wojn
krymsk, nie byo dzie studiowanych chtniej ni rozprawy na tematy gospodarcze. Ale moda ta szybko
przemina, poniewa przedmiot by dla wikszoci
zainteresowanych zbyt trudny.
W pierwszej dekadzie XIX wieku nastaa moda na
czytanie ksiek ekonomicznych. W Wielkiej Brytanii, w okresie midzy upadkiem Napoleona a wojn
krymsk, nie byo dzie studiowanych chtniej ni rozprawy na tematy gospodarcze. Ale moda ta szybko
przemina, poniewa przedmiot by dla wikszoci
zainteresowanych zbyt trudny. Ekonomia jest tak odmienna od nauk przyrodniczych i technicznych z jednej strony, a historii i nauk prawnych z drugiej, e
pocztkujcemu czytelnikowi wydaje si ona niezrozumiaa i odpychajca. Ci, ktrzy przeprowadzaj
swoje badania naukowe w laboratoriach, archiwach
lub bibliotekach, z podejrzliwoci odnosz si do
szczeglnego charakteru tej dyscypliny wiedzy. Specyfika ekonomicznych teorii wydaje si pozbawiona
sensu ciasno rozumujcym fanatykom pozytywizmu.
Ludzie chcieliby znale w ksikach ekonomicznych
wiedz, ktra doskonale pasowaaby do przyjtego
przez nich z gry wyobraenia, czym nauka ta powinna by. A powinna by dyscyplin posugujc
si logicznymi zasadami obowizujcymi w fizyce lub
biologii; atwo trac wic orientacj, gdy okazuje si,
II Filozofia spoeczna zwykego czowieka
45
e analizowanie problemw ekonomicznych wymaga niezwykego wysiku umysowego.

W efekcie wasnej ignorancji ludzie przypisuj popraw warunkw ekonomicznych postpowi nauk
przyrodniczych i technologii. S przekonani, e na
przestrzeni wiekw zwyciaa samoistna tendencja
postpu w dowiadczalnych naukach przyrodniczych,
ich zastosowaniu do rozwizywania problemw technologicznych. Tego sposobu mylenia nie da si zmieni, bowiem jest on wrodzony rodzajowi ludzkiemu
i uwidacznia si zawsze, bez wzgldu na polityczn
czy gospodarcz organizacj spoeczestwa. Ludzie
sdz po prostu, e bezprecedensowy postp technologiczny ostatnich dwustu lat nie zosta spowodowany przez systemy ekonomiczne; nie by osigniciem
klasycznego liberalizmu, wolnego handlu, leseferyzmu
i kapitalizmu a zatem moe on objawi si w kadym
innym systemie gospodarczym. Doktryna Marksa zdobya powodzenie dlatego, e przyja powysz interpretacj historii, owijajc j pseudofilozoficzn zason,
co uczynio j dodatkowo pocigajc zarwno dla heglowskiego spirytualizmu, jak i dla materializmu. Materialne siy produkcji s, wedug Marksa, czynnikami
niezalenymi od woli i dziaania czowieka. Rozwijaj
si wedle wasnych praw niezgbionych i nieuniknionych. Zmieniaj si w tajemniczy sposb i zmuszaj
ludzko, by dostosowaa do tych przeksztace swoj
struktur spoeczn. Broni si przed usidleniem przez
struktur spoeczn. Sensem historii jest walka materialnych si produkcji o uwolnienie si od spoecznych
wizw, ktrymi s skrpowane.
46
Marks naucza na przykad, e kiedy materialne

siy produkcji wystpoway w postaci rcznego myna i organizoway ycie ludzkie zgodnie z wymaganiami feudalizmu. Kiedy pniej niezgbione prawa,
ktre okrelaj ewolucj materialnych si produkcji,
zastpiy rczny myn parowym, feudalizm musia
ustpi kapitalizmowi. Od tego czasu owe materialne siy rozwiny si i ich obecny stan absolutnie wymaga wprowadzenia socjalizmu w miejsce kapitalizmu. Ci, ktrzy prbuj zahamowa socjalistyczn
rewolucj, podejmuj si beznadziejnego zadania.
Niemoliwe jest bowiem zatrzymanie biegu historii.
Idee partii lewicowych rni si midzy sob pod
wieloma wzgldami, lecz zgodne s co do jednego:
postp gospodarczy jest procesem samoistnym.
Czonek amerykaskiego zwizku zawodowego
uwaa swj standard yciowy za rzecz nalen mu
i oczywist. To los zdecydowa, e powinien on korzysta z dbr, ktre byy niedostpne dla najbardziej
zamonych ludzi we wczeniejszych pokoleniach,
i ktre wci znajduj si poza zasigiem nie-Amerykanw. Nie przychodzi mu na myl, e nieokrzesany indywidualizm wielkiego biznesu odgrywa
moe jak rol w istnieniu tego, co si nazywa amerykaskim sposobem ycia. W jego pojciu zarzdzanie to wyraz niesusznych roszcze ludzi eksploatujcych go, ktrzy zamierzaj odebra mu prawa nabyte z urodzenia. Dziaacz zwizkowy myli,
e w historycznej ewolucji istnieje niepowstrzymana
tendencja do cigego wzrostu produktywnoci.
Oczywiste jest wic, e owoce tego wzrostu nale
47
prawie w caoci do niego. Jego zasug jest bowiem,

e w dobie kapitalizmu warto wytwarzanych produktw podzielona przez liczb zatrudnionych ma
tendencje wzrostowe.
Prawd natomiast jest, e zwikszenie si tego,
co nazywamy produktywnoci pracy, zawdziczamy zastosowaniu lepszych narzdzi i maszyn. Stu
robotnikw we wspczesnej fabryce produkuje
w jednostce czasu wielokrotnie wicej, ni stu robotnikw w warsztatach przedkapitalistycznych rzemielnikw. Usprawnienie to nie jest uwarunkowane wyszymi umiejtnociami, kwalifikacjami lub
wiksz pracowitoci indywidualnego robotnika.
Prawd jest rwnie, e sprawno dla redniowiecznych rzemielnikw bya bez porwnania waniejsza, ni jest dzi dla robotnikw w wielu dziedzinach przemysu. Dzieje si tak w wyniku zastosowania bardziej wydajnych narzdzi i maszyn, ktre
z kolei powstay dziki akumulacji kapitau i dodatkowym inwestycjom.
Marks uywa terminw: kapita, kapitalizm i kapitalista w sensie negatywnym i do dzi zachoway
one taki wydwik. Tymczasem kapitalizm stanowi
gwny czynnik, ktremu zawdziczamy wikszo
osigni ostatnich dwustu lat i nieporwnywaln
z adnym okresem historycznym popraw redniego
standardu ycia ludnoci, ktrej liczba stale wzrasta.
Tym, co odrnia poziom egzystencji w nowoczesnych kapitalistycznych krajach przemysowych od
warunkw panujcych w czasach przedkapitalistycznych oraz w dzisiejszych krajach gospodarczo zaco-
48
fanych, jest wysoko dostpnych kapitaw. Nie

mona wprowadzi w ycie adnego ulepszenia technologicznego, jeli wczeniej nie zaoszczdzono potrzebnego do tego kapitau.
Oszczdzanie, czyli gromadzenie kapitau, jest tym
czynnikiem, ktry stopniowo, bo na przestrzeni caych tysicleci, zastpi zdobywanie poywienia przez
dzikich mieszkacw jaski nowoczesnymi procesami przemysowymi. Tempo tej ewolucji nadaway
idee, dziki ktrym powstaa struktura organizacyjna, zapewniajca poprzez zasad prywatnej wasnoci rodkw produkcji bezpieczn akumulacj
kapitau. Kady krok naprzd na drodze do dobrobytu jest wynikiem oszczdzania. Najbardziej pomysowe wynalazki technologiczne byyby bezuyteczne, gdyby nie zgromadzono rodkw produkcji niezbdnych do ich zastosowania.
rodki produkcji, ktre staj si dostpne dziki
oszczdzaniu, uywane s przez przedsibiorcw do
zaspokajania potrzeb odbiorcy w jak najbardziej ekonomiczny sposb. Wraz z technologiami prowadzcymi do doskonalenia metod produkcyjnych, przedsibiorcy odgrywaj, wsplnie z oszczdzajcymi,
aktywn rol w cigu wydarze, ktry nazywamy
postpem gospodarczym. Pozostaa cz spoeczestwa korzysta z dziaalnoci tych trzech grup ze
zmian, do ktrych w niczym si nie przyczynia.
Charakterystyczn cech gospodarki rynkowej jest
fakt, e poprawia ona byt biernej wikszoci ludzi
dziki wysikom trzech grup: oszczdzajcych, inwestujcych w rodki produkcji i opracowujcych nowe
49
metody ich zastosowania. Akumulacja kapitau przewyszajca przyrost ludnoci zwiksza z jednej strony wydajno produkcji, a z drugiej obnia cen
produktu. Proces rynkowy daje zwykemu czowiekowi szans korzystania z owocw osigni innych
ludzi. Zmusza to wspomniane trzy grupy ludzi do suenia biernej wikszoci.
Kady ma prawo wczy si w szeregi tych trzech
grup spoeczestwa kapitalistycznego: nie s to zamknite kasty, czonkostwo w nich nie jest przywilejem przyznawanym przez wysze autorytety lub dziedziczonym po przodkach; nie s to te kluby, do ktrych mona przystpi tylko za zgod innych czonkw. Aby sta si kapitalist, przedsibiorc lub wynalazc nowych metod technologicznych, potrzeba tylko
zdolnoci i siy woli. Bogaty spadkobierca ma wprawdzie przewag nad czowiekiem zaczynajcym od zera,
ale nie jest powiedziane, e wkada mniejszy od innych
wysiek, by sprosta rywalizacji na rynku wrcz przeciwnie: musi on reorganizowa swj spadek w celu
przystosowania go do zmian zachodzcych na rynku.
Problemy spadkobiercy po krlu s z kolei obecnie
bardziej skomplikowane od tych, na ktre napotyka
waciciel zaczynajcej od zera firmy transportowej
z paroma ciarwkami lub samolotami.
Przecitny czowiek widzi postp ekonomiczny
w sposb godzien poaowania: jako twr zgoa mityczny, ktry przynis z sob te wszystkie uatwienia w yciu, jakie nie znane byy jego ojcu. W jego
wiadomoci akumulacja kapitau, przedsibiorczo
i geniusz technologiczny nie wi si w aden spo-
50
sb ze wzrostem dobrobytu, ktry pojawi si deus ex

machina. I jeeli ktokolwiek ma by wynagradzany za
to, co szary czowiek okrela wzrostem produkcji, to
powinien nim by wanie on robotnik przy tamie
montaowej. Poniewa jednak wyzysk czowieka
przez czowieka wci jeszcze, niestety, dominuje na
tym grzesznym wiecie, biznes zabiera to, co najlepsze, a robotnikowi pozostawia, jak jasno mwi Manifest komunistyczny, tylko tyle, ile potrzebuje on na
utrzymanie i podtrzymanie egzystencji swego gatunku. W rezultacie wspczesny robotnik, zamiast
korzysta z postpu przemysowego, stacza si coraz
niej i niej... staje si biedakiem, a ubstwo postpuje szybciej ni rozwj ludzkoci i bogactwa. Autorzy tego rodzaju sformuowa otaczani s czci na
uniwersytetach jako wielcy filozofowie i dobroczycy ludzkoci, a nauki ich s przyjmowane przez miliony posiadaczy domw wyposaonych w aparaty
radiowe, telewizory i inne wytwory kapitalizmu.
Najgorsza eksploatacja drugiego czowieka
mwi lewicowi profesorowie, przywdcy zwizkw
zawodowych i rni politycy dokonuje si za
spraw wielkiego biznesu. Nie widz oni i nie chc
widzie, e to wanie wielki biznes zaspokaja potrzeby szerokich mas. Gwnymi konsumentami produktw fabrycznych s w kapitalizmie robotnicy,
ktrzy w tych fabrykach pracuj. We wczesnym okresie kapitalizmu czas, ktry dzieli powstanie wynalazku od udostpnienia go szerokim masom, by dugi. Okoo szedziesit lat temu racj mia Gabriel
Tarde, twierdzc, e wynalazek przemysowy suy
51
najpierw zaspokojeniu kaprysu mniejszoci, a dopiero potem staje si rzecz powszechnie uywan; to
co pocztkowo uchodzi za ekstrawagancj, staje si
z czasem pospolitym przedmiotem codziennego uytku. Stwierdzenie to byo prawdziwe na przykad
w odniesieniu do samochodw. Produkcja na du
skal przez trzy wielkie firmy uczynia je artykuem
powszechnie dostpnym. Poniewa nowoczesne
wynalazki mog by wytwarzane z zyskiem jedynie
przy stosowaniu metod masowej produkcji, musz
by powszechnie osigalne w czasie bliskim od ich
powstania. W Stanach Zjednoczonych telewizja,
nylonowe poczochy czy puszkowane jedzenie dla
niemowlt byy prawie od razu dostpne dla kadego. Wielki biznes dy do standaryzacji przedmiotw konsumpcji i rozrywki.
W gospodarce rynkowej nikt nie uboeje z tego
powodu, e inni s bogaci. Przyczyn biedy nie jest
cudza zamono. Wrcz przeciwnie rynek, ktry
uczyni niektrych bogatymi, zaspokoi rwnoczenie
potrzeby materialne wielu innych ludzi. Przedsibiorcy, kapitalici i technolodzy bd prosperowa tak
dugo, jak dugo zaspokaja bd w najlepszy sposb
potrzeby klientw.
2. Front antykapitalistyczny
Zarwno socjalizm, jak i interwencjonizm pastwowy, nie znalazy od pocztku zrozumienia w krgach znawcw ekonomii. Idee rewolucjonistw zyskay jednak uznanie u wikszoci ignorantw, dzia-
52
ajcych wycznie pod wpywem silnych namitnoci: zazdroci i nienawici.

Filozofia spoeczna wieku owiecenia, ktra utorowaa drog realizacji liberalnego programu wolnoci ekonomicznej w postaci kapitalizmu i jego wytworu
rzdw reprezentantw nie postulowaa likwidacji trzech starych potg: monarchii, arystokracji i Kocioa. Europejscy liberaowie dyli do zastpienia
wadzy krla monarchi parlamentarn, a nie do
stworzenia rzdu republikaskiego. Chcieli znie
przywileje arystokratw, ale nie pozbawi ich tytuw, herbw i posiadoci. Pragnli zapewni kademu wolno wyznania, da wszystkim kocioom i ich
odamom cakowit wolno i byli przeciwni przeladowaniu heretykw.
Wobec tego trzy wielkie potgi ancien regimeu zostay zachowane. Mona si byo spodziewa, e ksita, arystokraci i kler, ktrzy niezmordowanie gosili
swj konserwatyzm, bd przygotowani do stawienia czoa atakowi socjalistw na podstawy cywilizacji zachodniej. Zwolennicy socjalizmu nie ukrywali
przecie, e w socjalistycznym totalitaryzmie nie bdzie miejsca dla pozostaoci tyranii, przywilejw
i zabobonu.
Nawet jednak w tych uprzywilejowanych rodowiskach urazy i zazdro byy silniejsze od zdrowego
rozsdku: wielu czonkw elit przyczyo si do socjalistw, nie zwaajc ani na to, e system ten zapowiada konfiskat wasnoci, ani na to, e w totalitaryzmie
nie moe by wolnoci religijnej. W Niemczech Hohenzollern zapocztkowa polityk, ktr pewien amery-
53
kaski obserwator nazwa socjalizmem monarchicznym1. Romanowowie w Rosji wykorzystywali zwizki zawodowe jak bro do zwalczania wysikw buruazji, zmierzajcych do utworzenia rzdu pochodzcego z wyborw2. Na dobr spraw, w kadym kraju
europejskim arystokracja wsppracowaa z wrogami
kapitalizmu. Nawet wybitni teologowie starali si zdyskredytowa system wolnej przedsibiorczoci i w ten
sposb porednio popierali albo socjalizm, albo radykalny interwencjonizm. Niektrzy ze znanych przywdcw wczesnego protestantyzmu by wspomnie
Bartha i Brunnera w Szwajcarii, Niebuhra i Tillicha
w Stanach Zjednoczonych czy byego arcybiskupa Canterbury, Williama Templea jawnie potpiali kapitalizm, a nawet obciali jego bdy odpowiedzialnoci
za naduycia rosyjskiego bolszewizmu.
Czy sir William Harcourt mia racj, gdy szedziesit lat temu owiadczy: wszyscy jestemy socjalistami? Mona by si nad tym zastanawia. Dzi rzdy,
partie polityczne, nauczyciele i pisarze, wojujcy ateici na rwni z chrzecijaskimi teologami s jednogoni w odrzucaniu ekonomii rynkowej i wynoszeniu pod niebiosa zalet wszechwadnego pastwa.
Obecne mode pokolenie jest wychowywane w rodowisku zafascynowanym ideami socjalizmu.
Oto w jaki sposb opinia publiczna tumaczy przyczyny wstpowania ludzi do partii socjalistycznych
1
Elmer Roberts, Monarchical Socialism in Germany, New

York 1913.
2
Maria Gordon, Workers Before and After Lenin, New York
1941, s. 30 i n.
54
lub komunistycznych: ubodzy w naturalny sposb

kieruj si ku radykalnym ideologiom komunizmowi, socjalizmowi i planowej gospodarce. Jedynie
bogaci maj powd do gosowania za zachowaniem
ekonomii rynkowej. Za pewnik przyjmuje si podstawow ide socjalizmu, mwic, e kapitalizm szkodzi interesom gospodarczym mas, przynoszc korzyci jedynie wyzyskiwaczom, a socjalizm podniesie
standard ycia szarego czowieka.
Ludzie chc socjalizmu nie dlatego, e wiedz, i
zapewni im lepsze jutro, i odrzucaj kapitalizm, gdy
wiedz, e jest to system przeciwny ich yciowym interesom. S socjalistami, poniewa wierz, e socjalizm
polepszy ich warunki bytu, a nienawidz kapitalizmu,
poniewa wierz, e ich krzywdzi. S socjalistami, bo
zalepia ich zawi i ignorancja. Uparcie odmawiaj
studiowania ekonomii i odrzucaj argumenty ekonomistw, ktre wniwecz obracaj idee socjalistyczne;
czyni tak, gdy ekonomia jest teori, a oni udaj, e
wierz tylko w dowiadczenie. Zarazem jednak uparcie nie przyjmuj do wiadomoci, e standard yciowy przecitnego czowieka jest nieporwnywalnie
wyszy w kapitalistycznej Ameryce, ni w socjalistycznym raju sowieckim.
Powszechnie przyjmuje si rwnie, e w krajach
ekonomicznie zacofanych przewaa musz sympatie komunistyczne i tak jest w rzeczy samej. Tymczasem, mieszkacy krajw ubogich powinni przyj system spoeczno-ekonomiczny, ktry zagwarantuje im wydobycie si z ndzy, czyli kapitalizm. Pod
wpywem antykapitalistycznej propagandy s jednak
55
przychylnie nastawieni do komunizmu. Jaki to paradoks przywdcy tych krajw odrzucaj metody,
ktre day Zachodowi bogactwo, a ulegaj czarowi
sowieckiemu, utrzymujcemu w ndzy miliony ludzi:
mieszkacw ZSRS i krajw satelickich. Jeszcze wikszy paradoks polega na tym, e Amerykanie, korzystajcy z dbr wytwarzanych przez wielki biznes,
sami tworz apoteoz systemu sowieckiego i uwaaj
za naturalne, e biedne kraje Azji i Afryki przedkadaj komunizm nad kapitalizm.
Zgbianie tajnikw ekonomii nie jest obowizkiem
kadego, ale od ludzi, ktrzy publicznie wypowiadaj
si na temat rnic midzy kapitalizmem a socjalizmem, naleaoby wymaga podjcia studiw w tej
dziedzinie. Jeeli tego nie czyni, ich wywody nosz
wszelkie znamiona ignorancji.
56
Rozdzia III
Literatura w kapitalizmie
1. Rynek literacki
Kapitalizm daje wielu ludziom szans wykazania
wasnej inicjatywy. Podczas gdy sztywne reguy spoeczestwa stanowego narzucaj dziaalnoci ludzkiej
monotonn rutyn i nie toleruj odchyle od tradycyjnych wzorw, kapitalizm popiera tych, ktrzy
maj nowe pomysy. Zysk jest nagrod za uwieczone powodzeniem odstpienie od przyjtego sposobu
postpowania; strata jest kar dla tych, ktrzy uporczywie trzymaj si utartych drg. Jednostka moe
wykaza si tym, e potrafi zrobi co lepiej ni inni.
Wolno jednostki jest jednak ograniczona. Uznanie jej osigni zaley od wszechwadnego konsumenta. Opacalne nie jest wic osignicie samo
w sobie, ale osignicie takie, ktre zostanie zaakceptowane przez odpowiednio du liczb konsumentw. Jeli konsumenci nie doroli do tego, aby doceni
warto produktu, choby by on doskonay, wszyst-
III Literatura w kapitalizmie
57
kie kopoty i koszty zwizane z jego wytworzeniem

s daremne.
Kapitalizm zasypuje zwykego czowieka dobrami jak z rogu obfitoci. Milionom ludzi udostpni
udogodnienia, jakie kilka generacji wczeniej byy
w zasigu jedynie wskiej elity bogaczy (jeli w ogle
istniay).
Doskonay przykad tego zjawiska daje ewolucja
potrzeb rynku na wszelkie rodzaje literatury. Literatura, w szerokim sensie tego sowa jest dzisiaj towarem, o ktry zabiegaj miliony ludzi czytajcych gazety, magazyny i ksiki oraz zapeniajcych widownie
teatralne. Autorzy, producenci i aktorzy, ktrzy zadowalaj yczenia publicznoci, zarabiaj niemao.
W ramach spoecznego podziau pracy rozwin si
nowy zawd: literat, to znaczy czowiek yjcy z pisania. Sprzedaje on na rynku wytwory swego wysiku,
podobnie jak inni specjalici sprzedaj usugi lub produkty. W istocie pisarze s mocno wczeni w system
dziaania spoeczestwa rynkowego.
W czasach przedkapitalistycznych pisanie byo
sztuk nieopacaln. Kowale i szewcy mogli zarobi
na ycie, ale autorzy nigdy. Pisarstwo byo sztuk,
hobby, ale nie zawodem. Byo ono szlachetnym zajciem bogaczy, krlw, dostojnikw i mw stanu,
patrycjuszy i ludzi finansowo niezalenych. Praktykowali je w wolnych chwilach biskupi i mnisi, wykadowcy uniwersyteccy i onierze. Czowiek bez grosza, ktrego przemona sia pchaa do pisania, musia najpierw zabezpieczy sobie jakie inne rdo
dochodu. Spinoza szlifowa soczewki, a obaj Millo-
58
wie, ojciec i syn, pracowali w londyskich biurach

Kompanii Wschodnioindyjskiej. Wikszo biednych
autorw ya z hojnoci bogatych przyjaci sztuki
i nauki. Krlowie i ksita rywalizowali midzy sob
w patronowaniu poetom i pisarzom. Paace byy azylem literatury.
Jest faktem historycznym, e system mecenatu
dawa na og autorom du wolno wypowiedzi.
Mecenasi nie usiowali narzuca protegowanym wasnej filozofii, etyki i gustw. Czsto byli nawet skonni chroni ich przed autorytetami kocielnymi.
Mimo niewtpliwych korzyci, jakie nis z sob
ten system, ycie filozofw, historykw i poetw pomidzy dworakami, czsto na asce i nieasce despoty, mogo by nieatwe. Starzy liberaowie powitali
zatem ewolucj na rynku produktw literackich jako
zasadnicz cz procesu, ktry wyemancypowa
czowieka spod kurateli krlw i arystokratw. Myleli, e decydowa bd sdy wydawane przez klasy. Co za wspaniaa perspektywa! Zdawao si, e
rozpocz si nowy okres rozkwitu nauk i sztuk.
2. Sukces na rynku ksikowym
Na idealnym obrazie, jaki przyszo malowaa przed
ludmi pira, pojawiy si jednak rysy. W naturze
twrczoci ley nonkonformizm i kreowanie nowego sposobu widzenia rzeczywistoci, czsto trudnego
do zaakceptowania przez czytelnika. Ksiki tych
autorw, ktrzy pisz dla kadego, na og nie przedstawiaj sob wielkiej wartoci. W sztuce liczy si
59
nowatorstwo, artysta jest dysydentem, ktry odrzuca

tradycyjne wzory i dy do zastpowania starych idei
nowymi. Pozostaje on z koniecznoci w konflikcie
z autorytetami, jest nieprzejednanym oponentem
ogromnej wikszoci wspczesnych. Ujmujc rzecz
krtko jego ksiek wiksza cz publicznoci nie
kupuje.
Cokolwiek by nie powiedzie o Marksie i Nietzschem, nikt nie zaprzeczy, e obaj odnieli ogromny
pomiertny sukces. Za ycia natomiast umarliby zapewne z godu, gdyby nie dochody z innych rde
ni pisarstwo. Twrca oryginalny nie powinien oczekiwa, e utrzyma si ze sprzeday swych dzie.
Potentatem na rynku ksikowym jest autor beletrystyki przeznaczonej dla mas. Zaoenie, e masy
zawsze wol ze ksiki, jest faszywe gdyby ludzie
przecitni mieli rozeznanie, gotowi byliby czasem czyta utwory wartociowe. Nie ulega jednak wtpliwoci, e wikszo powieci i sztuk jest niewiele warta.
A czego innego mona si spodziewa, jeeli co roku
ukazuj si tysice tomw? Gdyby cho jedna na tysic opublikowanych ksiek okazaa si rwna wielkim dzieom przeszoci, czasy nasze okrelano by kiedy jako wiek rozkwitu literatury.
Wielu krytykw lubi potpia kapitalizm za upadek literatury. By moe powinni oni raczej oskara wasn niezdolno do odsiewania plew od ziarna? Czy s wiele lepsi od swoich poprzednikw
sprzed stu lat? Dzi krytycy doceniaj Stendhala, ale
kiedy umiera w 1842 roku, by nieznany i nie rozumiany.
60
Kapitalizm zapewni masom taki poziom ycia, e

sta je na kupowanie ksiek i czasopism, nie wpoi
im jednak dobrego smaku, jakim poszczyci si mogli
wielcy mecenasi sztuki. Nie mona obwinia kapitalizmu o to, e przecitny czowiek nie znajduje upodobania w studiowaniu dzie niezwykych.
3. Powieci kryminalne
W okresie, w ktrym radykalny ruch antykapitalistyczny nabra rozpdu, pojawi si nowy rodzaj literacki: powieci kryminalne. To samo pokolenie Anglikw, ktrych gosy wyborcze wprowadziy Parti Pracy do brytyjskich urzdw, pozwolio si oczarowa
takimi autorom, jak na przykad Edgar Wallace. Konsekwentny marksista powinien nazwa powie detektywistyczn (razem z komiksami, hollywoodzkimi filmami i striptizem) artystyczn nadbudow ruchu zwizkowego i socjalizmu.
Wielu historykw, socjologw i psychologw prbowao wyjani fenomen popularnoci tego osobliwego rodzaju literatury. Najlepiej udao si to uczyni profesorowi Williamowi O. Aydelottemu, ktry
socjologicznego i psychologicznego sukcesu powieci
detektywistycznych upatruje w fakcie, e ubieraj one
w sowa marzenia czytelnikw. Aydelotte ma suszno, kiedy twierdzi, e czytelnik utosamia si zazwyczaj z postaci detektywa1.
1
William O. Aydelotte, The Detective Story as a Historical

Source, The Yale Review 1949, tom XXXIX, s. 76-95.
61
Przecitny czytelnik powieci detektywistycznych

jest czowiekiem zawiedzionym, gdy nie osign pozycji yciowej zaspokajajcej jego ambicje. Dziaajc
zgodnie z omwionym przez nas wczeniej mechanizmem, gotw jest pociesza si, oskarajc system kapitalistyczny. Nie udao mu si w yciu, poniewa jest
uczciwy i postpuje zgodnie z prawem. Jego konkurentom bardziej si poszczcio dziki nieuczciwoci
i kantom, do ktrych on, czowiek sumienny i bez skazy, nigdy by si nie zniy. Gdyby tylko inni ludzie wiedzieli, jak oszukaczy i aroganccy s owi dorobkiewicze! Niestety, ich przestpstwa pozostaj tajemnic
i nadal ciesz si oni niezasuon dobr opini. Ale
dzie sdu nadejdzie. On sam zdemaskuje przestpcw, wyjawiajc ich karygodne czyny.
W typowej fabule powieci kryminalnej wystpuje
bohater powszechnie szanowany i uwaany za niezdolnego do podoci. Na kocu wanie on okazuje si
zbrodniarzem. Nikt go nie podejrzewa, ale sprytnego
detektywa nieatwo wywie w pole, bo ma nosa do
hipokrytw i wie, gdzie szuka winowajcy. Zbiera wic
dowody i suszna sprawa ostatecznie zwycia.
Motyw demaskowania przestpcy pozujcego na
czcigodnego obywatela oraz tendencja antyburuazyjna pojawiay si take w powieciach o wysokim poziomie literackim, by wspomnie choby Filary spoeczestwa Ibsena. Powie kryminalna ma niski poziom,
bo wprowadza prostack posta detektywa, ktry delektuje si ponieniem czowieka powszechnie uwaanego za obywatela bez skazy. Motywem postpowania detektywa jest podwiadoma nienawi do przed-
62
stawiciela buruazji, ktremu si powodzi. Na drodze

do rozwizania zagadki staj zazwyczaj nieudolni
i tpi inspektorzy policji. Czasem autor sugeruje nawet
ich z wol albo niewiar w to, i czowiek zajmujcy
wysok pozycj spoeczn mgby dopuci si przestpstwa. Dzielny detektyw pokonuje jednak wszystkie przeszkody, cznie z gupot policji. Jego triumf
jest klsk wadzy pastwa buruazyjnego.
I oto staje si jasne, dlaczego powie kryminalna
ma szczeglne powodzenie przede wszystkim wrd
ludzi o zawiedzionych ambicjach. Frustrat widzi
oczami duszy chwil, w ktrej aresztuje swego konkurenta i skutego oddaje w rce policji. Jego marzenia
speniaj si w momencie rozwizania akcji powieci
kryminalnej. Siebie identyfikuje naturalnie z detektywem, a konkurenta, ktry pokona go w interesach
ze schwytanym zbrodniarzem2.
4. Wolno prasy
Wolno prasy jest jedn z podstawowych zasad konstytuujcych spoeczestwo wolnych obywateli i jednym z zasadniczych punktw programu politycznego
klasycznego liberalizmu. Nikomu nie udao si jeszcze
obali rozumowania przeprowadzonego w dwch kla2
Znaczcy jest w Ameryce sukces, jaki odniosy czasopisma powicone wycznie demaskowaniu grzechw, przestpstw i skandali, w ktre wmieszani s ludzie sukcesu,
a szczeglnie milionerzy i sawy filmowe. Wedug informacji
podanych przez tygodnik Newsweek z 11 VII 1955 roku,
jedno z owych czasopism sprzedawao 3,8 miliona egzemplarzy jednego wydania.
63
sycznych dzieach: Areopagitica Johna Miltona z 1644

roku i O wolnoci Johna Stuarta Milla z roku 1859.
Wolna prasa moe istnie tylko tam, gdzie panuje
prywatna kontrola rodkw produkcji. Nie ma jej we
wsplnocie socjalistycznej, w ktrej wszystkie zakady
wydawnicze i drukarnie znajduj si w posiadaniu
i pod kontrol rzdu. Tu wadza okrela, kto powinien pisa oraz co naley pisa i publikowa. W porwnaniu z warunkami panujcymi w Zwizku Sowieckim, nawet carsk Rosj mona by okreli jako
kraj wolnej prasy. Kiedy za nazici dokonali synnego spalenia ksiek, dostosowali si oni dokadnie do
programu jednego z wybitniejszych autorw socjalistycznych, Cabeta3.
W procesie socjalizowania si spoeczestwa wolno autorw stopniowo zanika. Z dnia na dzie coraz trudniejsze staje si opublikowanie ksiki lub
artykuu o treci, ktra nie podoba si rzdowi lub silnym grupom nacisku. Heretycy nie s likwidowani
jak w Zwizku Sowieckim, a ich ksiek nie pali si
jak za czasw i z rozkazu inkwizycji. Nie trzeba nawet wprowadza cenzury. Postpowcy maj skuteczniejsz bro do dyspozycji. Ich gwnym narzdziem opresji jest bojkotowanie autorw, wydawcw,
redaktorw, sprzedawcw ksiek, drukarzy, ogoszeniodawcw i czytelnikw.
Kady ma prawo wstrzymywania si od czytania
ksiek, czasopism i gazet, ktrych nie lubi i do zalecenia innym ludziom, aby unikali tych publikacji. Czym
zupenie innym jest jednak groenie powanymi repre3
Etiene Cabet, Voyage en Icarie, Pary 1848, s. 127.
64
sjami za popieranie pewnych publikacji i ich wydawcw. W wielu krajach wydawcy gazet i czasopism s
straszeni perspektyw bojkotu ze strony zwizkw zawodowych. Unikaj wtedy otwartej dyskusji nad kwesti, ktra wzbudzia spr i taktycznie ustpuj przywdcom zwizkw4.
Przywdcy zwizkowi s bardziej wraliwi na krytyk ni wadcy w ubiegych wiekach, a na dodatek nie
maj zupenie poczucia humoru. Ich przewraliwienie
zdegradowao satyr, komedi i operetk w teatrach
publicznych, a filmy skazao na jaowo. W czasach
ancien regimeu teatry cieszyy si wolnoci i przedstawiano w nich sztuki Beaumarchaisgo wymiewajce
arystokracj oraz grano niemiertelne opery skomponowane przez Mozarta. Za drugiego cesarstwa we Francji operetka Wielka ksina Gerolstein autorstwa Offenbacha i Halevyego parodiowaa absolutyzm, militaryzm
i dworskie ycie. Napoleon III i inni europejscy monarchowie lubili dziea, w ktrych byli parodiowani. W latach wiktoriaskich cenzor brytyjskich teatrw, lord
Chamberlain, nie wstrzymywa komedii muzycznych
Gilberta i Sullivana, wymiewajcych wszystkie czcigodne instytucje brytyjskiego systemu rzdw. Wysoko urodzeni lordowie wypeniali loe, podczas gdy na
scenie Earl Montararat piewa: Izba Lordw nie roci
sobie pretensji do wybitnego intelektu.
W naszych czasach nie parodiuje si ju na scenie
wadzy. Dowcipy drwice ze zwizkw zawodo4
O systemie bojkotw stworzonym przez Koci katolicki patrz: P. Blanchard, American Freedom and Catholic Power,
Boston 1949, s. 194-198.
65
wych, spdzielni, przedsibiorstw pastwowych,

deficytu budetowego i innych problemw pastwa
opiekuczego nie s na og tolerowane. Przywdcy
zwizkowi i biurokraci s nietykalni. Komedii pozostay na og tylko tematy, ktre czyni z niej nudn
fars.
5. Nadgorliwo literatw
Gorliwo urabiaczy opinii publicznej i manipulacje,
ktrych celem jest stworzenie wraenia, e w ramach
lewicy mamy do czynienia z wieloma rnymi wiatopogldami, atwo moe uj powszechnej uwadze.
Wydaje si przecie, e komunici, socjalici, interwencjonici oraz pokrewne im ideologie zwalczaj si
z wielkim zapaem w kwestiach fundamentalnych.
Opinia publiczna nie dostrzega, e wszystkie te kierunki cz podstawowe dogmaty, co do ktrych panuje midzy nimi cakowita zgoda. Kilku niezalenych
mylicieli, ktrzy maj odwag kwestionowania tych
zasad, nie ma dostpu do mediw, a ich idee nie docieraj do czytajcej publicznoci. Olbrzymiej machinie
postpowej propagandy i indoktrynacji udao si
odsun na margines i zaguszy myl nie wywodzc
si z lewicowych ideologii. Niepodzielnie panuj szkoy nietolerancyjne i ortodoksyjne, przypisujce sobie
jednak cech otwartoci na rne pogldy.
Dogmatyczna doktryna strojca si w pirka tolerancji jest zbieranin sprzecznych ze sob idei; stanowi eklektyczn mieszanin zapoyczonych i dawno
ju martwych idei. Skadaj si na ni urywki dzie
66
wielu socjalistycznych autorw marksistw, zarwno utopijnych, jak i naukowych, niemieckiej szkoy historycznej, fabian, amerykaskich instytucjonalistw, francuskich syndykalistw i technokratw. Powtarza ona bdy Godwina, Carlylea, Ruskina, Bismarcka, Sorela, Veblena i wielu innych, mniej synnych, mylicieli.
Podstawowy dogmat antykapitalistyczny mwi,
e ubstwo jest wynikiem istnienia niesprawiedliwych instytucji spoecznych. Grzechem pierworodnym, ktry pozbawi rodzaj ludzki bogiego ycia
w rajskim ogrodzie, byo ustanowienie prywatnej
wasnoci przedsibiorstwa. Kapitalizm suy tylko realizacji interesw wiecznie nienasyconych wyzyskiwaczy i skazuje masy porzdnych ludzi na postpujce zuboenie i degradacj. Jeeli big boy,
zwany Pastwem, poskromi chciwych kapitalistw,
to ludziom bdzie si wiodo dobrze. Na szczcie,
powiadaj postpowcy, adne intrygi, a nawet
brutalno okazywana przez ekonomicznych monarchw, ktrzy zaprzedali dusz diabu, nie mog
zdawi ruchu reform. Nadejcie ery centralnego
planowania jest nieuniknione. Przyniesie ona
wszystkim dostatek i obfito dbr. Gorliwi zwolennicy przyspieszenia tej wielkiej przemiany nazywaj siebie postpowcami wanie dlatego, e ich
dziaania zgodne s z niezbadanymi prawami historycznej ewolucji.
Mianem reakcjonistw okrelaj tych wszystkich,
ktrzy powicaj si prnemu w ich mniemaniu
wysikowi zatrzymania biegu historii.
67
Rzecznicy postpu opowiadaj si za polityk,

ktra ich zdaniem mogaby natychmiast polepszy los cierpicych mas. Zalecaj np. rozszerzenie
kredytu i zwikszanie iloci pienidzy znajdujcych
si w obiegu, przestrzeganie wymuszonej przez wadze bd zwizki zawodowe minimalnej stawki za
godzin, rozcignicie kontroli nad wysokoci
czynszw i cen artykuw pierwszej potrzeby, a take wprowadzanie innych sposobw sterowania gospodark. Ekonomici wykazali, e rodki te nie
przynosz wynikw zapowiadanych przez gosicieli
polityki interwencjonizmu pastwowego. Wynikiem
ich stosowania jest tylko pogarszanie si stanu rzeczy: rozbudowa kredytw powoduje powtarzanie
si kryzysw ekonomicznych i okresw depresji; inflacja pociga za sob znaczny wzrost cen wszystkich podstawowych artykuw i usug; narzucanie
stawek wynagrodzenia wyszych ni te, ktre s
okrelane mechanizmem rynkowym, prowadz do
masowego bezrobocia przeduajcego si z roku na
rok; puapy cen zmniejszaj zaopatrzenie w towary. Ekonomici udowodnili to niezbicie i aden postpowy ekspert od gospodarki jeszcze tego nie zakwestionowa.
Podstawowy zarzut lewicy brzmi: powtarzanie si
kryzysw, depresji i masowego bezrobocia to nieodczna cecha kapitalizmu. Wykazanie, e zjawiska te
s wanie wynikiem interwencyjnych akcji regulowania kapitalizmu dla polepszenia warunkw ycia
zwykego czowieka, zadaje ideologii postpowej
ostateczny cios. Poniewa postpowcy nie s w sta-
68
nie wysun argumentw obalajcych tezy ekonomistw, prbuj ukrywa wiedz o funkcjonowaniu
gospodarki rynkowej przed spoeczestwem, a przede
wszystkim przed inteligencj i studentami uniwersytetw. Wspominanie o herezjach jest le widziane,
ich autorzy obrzucani s wyzwiskami, a studentw
odwodzi si odczytania ich ksiek.
Z punktu widzenia postpowego dogmatyka istniej dwie grupy ludzi walczcych o swoj cz dochodu narodowego. Klasa posiadajca przedsibiorcy i kapitalici, zwani wadz jest gotowa pozostawia tej drugiej ludziom pracy, czyli pracownikom najemnym i urzdnikom tyle, ile potrzeba do
egzystencji na najniszym poziomie. Ludzie pracy,
rozaleni chciwoci kapitalistw, skonni s, co mona atwo zrozumie, do suchania radykaw, przede
wszystkim komunistw, ktrzy chc wywaszczy
wadz.
Wikszo klasy pracujcej jest jednak na tyle
umiarkowana, e nie pozwala sobie na przesadny
radykalizm. Odrzuca bowiem komunizm i gotowa
jest zadowoli si konfiskat jedynie czci niezapracowanego przez kapitalistw dochodu. Dy
do poowicznych rozwiza w dziedzinie pastwowej opieki spoecznej, gospodarki planowej i socjalizmu. W tym sporze intelektualici, ktrzy z pozoru nie nale do adnego z dwch obozw, wzywani s na arbitrw. Oni profesorowie, przedstawiciele nauki, pisarze, literaci wystrzega si
musz ekstremistw z kadej grupy, a wic zarwno tych, ktrzy zalecaj kapitalizm, jak i tych, kt-
69
rzy wybieraj komunizm. Musz sta po stronie

umiarkowanych, popiera planowanie, opiek spoeczn, socjalizm i wszystkie rodki wiodce do
ukrcenia chciwoci wadz i ograniczenia ich
potgi gospodarczej.
Nie ma potrzeby przeprowadzania szczegowej
analizy wszystkich bdw i sprzecznoci zawartych
w tym sposobie mylenia. Wystarczy wskaza trzy
podstawowe punkty.
Po pierwsze, wielki konflikt ideologiczny naszych
czasw nie polega na walce o podzia dochodu narodowego midzy dwie klasy, z ktrych kada zamierza przywaszczy sobie moliwie jak najwiksz
cz dostpnych dbr. Jest to spr dotyczcy wyboru najbardziej odpowiedniego systemu gospodarczej
organizacji spoeczestwa. Pytanie brzmi: ktry
z dwch systemw kapitalizm czy socjalizm gwarantuje wysz produktywno ludzkich wysikw
i popraw standardu yciowego. Naley rwnie spyta, czy socjalizm moe by rozwaany jako alternatywny w stosunku do kapitalizmu i czy racjonalna,
a wic oparta na rachunku ekonomicznym, dziaalno produkcyjna moe odbywa si w warunkach
socjalistycznych. Dogmatyzm socjalistw objawia si
w fakcie, e uparcie odmawiaj oni zbadania tych problemw. Przesdzili ju przecie, e kapitalizm jest
najgorszym zem, a socjalizm wcieleniem dobra.
Kady wysiek w kierunku dogbnego i bezstronnego przeanalizowania problemw ekonomicznych
wsplnoty socjalistycznej jest uwaany za przestpstwo. I chocia warunki w krajach zachodnich nie
70
pozwalaj na likwidacj takich przestpcw metod sowieck, s oni zniewaani, oczerniani, bojkotowani i dyskredytowani5.
Po drugie, nie ma rnicy midzy socjalizmem
a komunizmem. Oba terminy oznaczaj ten sam system
ekonomicznej organizacji spoeczestwa, polegajcy na
pastwowej kontroli wszystkich rodkw produkcji
w odrnieniu od prywatnej kontroli rodkw produkcji, charakterystycznej dla kapitalizmu. Socjalizm i komunizm to synonimy. Dokument, jaki wszyscy marksistowscy socjalici uwaaj za niepodwaaln podstaw swej wiary, nosi tytu Manifest komunistyczny.
Z drugiej strony, oficjalna nazwa komunistycznego imperium rosyjskiego brzmi: Zwizek Socjalistycznych Republik Sowieckich6.
Antagonizm pomidzy wspczesnymi partiami
komunistycznymi a socjalistycznymi nie dotyczy ostatecznego celu przewidzianego w programie dziaania. Przyczyn jego s gwnie denia rosyjskich
dyktatorw do ujarzmienia jak najwikszej liczby kra5
Ostatnie dwa zdania nie odnosz si do tych nielicznych

wspczesnych autorw socjalistycznych, ktrzy bardzo
pno zaiste i w sposb niezadowalajcy zaczli uczciwie
bada problemy socjalizmu; zawieraj one jednak prawd
w odniesieniu do wszystkich innych autorw socjalistycznych
od pocztku powstania tej idei a po dzie dzisiejszy.
6
O usiowaniach wprowadzenia przez Stalina mylcego
podziau na socjalizm i komunizm patrz: Ludwig von Mises,
Planned Chaos, Foundation for Economic Education, Irringtonon-Hudson 1947, str. 44-46 (przedruk w nowym wydaniu Socialism, Yale University Press 1951, s. 552-553). Wyd. pol. Planowany chaos, wyd. Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin
1995; Planowany chaos, PAFERE, Warszawa 2012.
71
jw, a przede wszystkim Stanw Zjednoczonych.

Dotyczy ponadto kwestii, czy przejcie kontroli rodkw produkcji powinno odby si na drodze przemian
konstytucyjnych, czy rewolucji.
Okrelenia planowanie i opieka spoeczna stosowane w jzyku ekonomistw, mw stanu, politykw i wikszoci ludzi oznaczaj wanie to, co jest
ostatecznym celem socjalizmu i komunizmu. Centralne planowanie polega ma na tym, e plan rzdowy
zastpi zamiary poszczeglnych obywateli, a przedsibiorcy i kapitalici zostan pozbawieni swobody
uywania wasnego kapitau zgodnie ze swoj wol
i bd musieli bezwarunkowo dostosowa si do zarzdze wydawanych przez komisje lub urzdy planowania centralnego. Rzd przejmie kontrol nad
przedsibiorcami i kapitalistami.
Traktowanie socjalizmu, centralnego planowania lub pastwowej opieki spoecznej jako rozwizania problemu ekonomicznej organizacji spoeczestwa, rnicego si od komunizmu tylko stopniem radykalizmu, byoby powanym bdem.
W obu tych ideologiach chodzi o to samo. Wielu
ludzi myli si sdzc, e socjalizm i planowanie s
odtrutkami na komunizm. Wiksze umiarkowanie
socjalisty przejawia si tym tylko, e w odrnieniu od komunisty nie przekazuje tajnych dokumentw wasnego kraju sowieckim agentom i nie
organizuje zamachw na antykomunistycznych
politykw. Jest to oczywicie bardzo powana rnica, ale nie ma ona adnego zwizku z programowymi zaoeniami.
72
Po trzecie, kapitalizm i socjalizm to dwa odmienne wzory organizacji spoeczestwa. Prywatna kontrola rodkw produkcji i ich pastwowa kontrola to
pojcia nie tylko si rnice, ale te wzajemnie si
wykluczajce. Nie istnieje taki byt jak ekonomia mieszana, system, ktry znajdowaby si w poowie drogi midzy kapitalizmem a socjalizmem. Ten trzeci system, ktry ekonomici nazywaj interwencjonizmem,
nie jednoczy, jak twierdz jego ordownicy, niektrych cech kapitalizmu z wybranymi cechami socjalizmu. Ekonomici, ktrzy twierdz, e interwencjonizm zamiast przynosi to, co jego stronnicy chcieliby
osign, pogarsza sytuacj gospodarcz, nie s bezkompromisowymi ideologami ani ekstremistami. Opisuj jedynie nieuniknione konsekwencje interwencjonizmu.
Gdy Marks i Engels w Manifecie komunistycznym
zalecali okrelone rodki interwencyjne, nie mieli na
myli kompromisu midzy socjalizmem a kapitalizmem. Uwaali oni te rodki a warto zwrci uwag na fakt, e wanie one tworzyy sens polityki New
Dealu i Fair Dealu za pierwszy krok w kierunku ustanowienia penego komunizmu. Sami opisali je jako
ekonomicznie niewystarczajce, a dali ich
tylko dlatego, e ukazuj konieczno dalszych ingerencji w stary porzdek spoeczny i s nie do uniknicia jako sposb na cakowite zrewolucjonizowanie sposobw produkcji. Tak wic spoeczno-gospodarcza filozofia postpowcw jest obron socjalizmu i komunizmu.
73
6. Tematy spoeczne
w powieci, filmie i teatrze
Publiczno opanowana ideami socjalistycznymi da
tematyki spoecznej w powieciach, filmach i sztukach teatralnych. Autorzy, sami przepojeni tymi ideami, s gotowi dostarcza jej danego towaru. Opisuj wic cikie warunki, ktre, jak sugeruj, s nieuniknion konsekwencj kapitalizmu, niedostatek
i ndz ludzi pracy oraz ignorancj, brud i zgnilizn klas eksploatujcych. Wszystko, co ze, pochodzi
od buruazji, a wszystko, co dobre i wzniose, przypisywane jest proletariatowi.
Autorw, ktrzy maj do czynienia z yciem ludzi
ubogich, mona zasadniczo podzieli na dwie kategorie. Do pierwszej nale ci, ktrzy sami nigdy nie dowiadczyli biedy, bo urodzili si i wychowali bd
w rodowisku buruazyjnym, bd w rodowisku zamonych chopw lub innych ludzi pracy. Nie maj oni
pojcia o yciu ndzarzy, przed rozpoczciem pracy
musz wic zbiera informacje. S przekonani, bo tak
przeczytali w marksistowskich ksikach, e warunki
pracownikw najemnych s okropne. Przeprowadzaj
badania, ale z gry wiedz, co odkryj. Zamykaj oczy
na to, czego nie chc widzie, a dostrzegaj tylko to, co
potwierdza przyjte przez nich wczeniej zaoenie.
Socjalici nauczyli ich, e kapitalizm jest systemem, ktry przyczynia si do wielkiego cierpienia mas ludzkich
i im bardziej si rozwija, tym wiksza liczba ludzi uboeje. Utwory tych autorw i artystw suy maj jako
przykady obrazujce powyszy dogmat marksizmu.
74
To, e wybrali za temat przedstawianie nieszczcia i ndzy, nie moe by im poczytywane za ze.
Twrca moe wykaza swj geniusz w traktowaniu
kadego rodzaju przedmiotu. Bd ich polega natomiast na tendencyjnym przedstawianiu rzeczywistoci i faszywej interpretacji warunkw spoecznych.
Nie zauwaaj, e ndza wystpuje wanie tam, gdzie
nie ma kapitalizmu, tam, gdzie istniej jeszcze przedkapitalistyczne pozostaoci i tam wreszcie, gdzie kapitalizm jest sabotowany. Nie rozumiej, e system
ten poprzez wytwarzanie na wielk skal produktw
masowej konsumpcji usuwa ubstwo tak dalece, jak
jest to moliwe.
Opisuj przecitnego czowieka tylko jako robotnika fabrycznego, nie uwzgldniajc faktu, e jest on
take wanym konsumentem zarwno wytworw
przemysowych, jak te produktw ywnociowych
i surowcw.
Pisarze, ktrzy z upodobaniem zajmuj si ludzk
niedol, dokonuj najczciej manipulacji, poniewa
przedstawiany stan rzeczy usiuj zinterpretowa jako
typowy dla kapitalizmu. Tymczasem dane statystyczne dotyczce produkcji i sprzeday wszystkich artykuw produkcji masowej jasno pokazuj, e typowy
robotnik nie jest pogrony w ndzy.
Wybitnym twrc literatury spoecznej by Emil
Zola. Stworzy on wzr, przejty pniej przez mnstwo naladujcych go, mniej utalentowanych autorw. Jego zdaniem, sztuka powinna by cile zwizana z nauk, opiera si na badaniach i korzysta
z odkry naukowych. Nauka za dowioda ponad
75
wszelk wtpliwo, e kapitalizm jest najgorszym ze

wszystkich systemw, i e socjalizm jest nie tylko nieunikniony, ale i wysoce podany. Jego powieci byy
zestawem socjalistycznych kaza6.
W swym zapale i w socjalistycznych uprzedzeniach Zola bardzo szybko zosta przecignity przez
literatur proletariack swoich uczniw.
Proletariaccy krytycy literaccy twierdz, e proletariaccy autorzy w swych dzieach prezentuj po
prostu fakty z ycia robotnikw7. W rzeczywistoci
autorzy ci fakty te interpretuj z punktu widzenia
nauk Marksa, Veblera i Webbw. Interpretacja jest
istot ich pisarstwa, ktre nie jest niczym innym jak
prosocjalistyczn propagand. Pisarze ci zakadaj,
e dogmaty, na ktrych bazuje ich widzenie rzeczywistoci, s niepodwaalne i zrozumiae same przez
si; s te cakowicie przekonani, e czytelnicy podzielaj ich przewiadczenie. Wydaje si im rzecz zbyteczn wyrane powoywanie si na owe doktryny
tylko czasem porednio do nich nawizuj. Nie zmienia to jednak faktu, e tre ich ksiek stanowi odbicie socjalistycznych doktryn i rozwaa ekonomicznych w wydaniu marksistowskim. W ten oto sposb
fikcja ilustruje nauki udzielane przez antykapitalistycznych doktrynerw.
Drug klas autorw proletariackiej beletrystyki stanowi ci, ktrzy urodzili si w rodowisku, kt6
P. Martino [w:] Encyclopedia of the Social Sciences, tom

XV, s. 537.
7
J. Freeman: Introduction to Proletarian Literature in the
United States, an Anthology, Nowy York 1935, s. 9-28.
76
re opisuj. Odeszli od sposobu ycia pracownikw fizycznych i weszli w szeregi pracownikw umysowych oraz przedstawicieli wolnych zawodw. Nie s
oni, w przeciwiestwie do omwionej powyej kategorii pisarzy, zmuszeni do podejmowania specjalnych
bada w celu dowiedzenia si czego o yciu robotnikw. Mog opiera si na wasnym dowiadczeniu.
Tymczasem ich wasne dowiadczenie wprost zaprzecza podstawowym dogmatom socjalistycznym.
Utalentowani i ciko pracujcy synowie rodzicw,
yjcych w skromnych warunkach, wcale nie maj
zamknitej drogi do poprawy warunkw ycia. Literaci o pochodzeniu proletariackim s tego najlepszym przykadem. Wiedz, dlaczego im si powiodo. Po drodze do osignicia lepszej pozycji
yciowej mieli moliwo zetknicia si z innymi
modymi ludmi, ktrzy podobnie jak oni sami
byli dni nauki, walczyli o awans spoeczny.
Wiedz, dlaczego jednym z nich udao si w yciu,
a innym nie. Teraz, yjc w klasie zamonej, odkrywaj, e nie ajdactwo i chciwo jest tym, co rni
czowieka bogaccego si od tego, ktry zarabia mao
pienidzy. Literaci ci nie wznieliby si ponad poziom, z ktrego pochodz, gdyby byli a tak gupi,
by nie dostrzega, e podobnie jak oni wielu
przedsibiorcw i ludzi wolnych zawodw pochodzi z ubogich rodzin i sukces zawdzicza tylko sobie. Nie mog nie zdawa sobie sprawy z tego, e
rnice w dochodach spowodowane s innymi czynnikami ni te, ktre wymieniaj ludzie obarczeni socjalistycznymi uprzedzeniami.
77
Jeli tacy literaci folguj sobie w pisaniu i uprawiaj prosocjalistyczne kaznodziejstwo, nie s szczerzy. Ich powieci i sztuki kami i dlatego s niewiele
warte. Plasuj si one znacznie poniej poziomu ksiek ich kolegw pochodzenia buruazyjnego, ktrzy przynajmniej wierz w to, co pisz.
Autorzy socjalistyczni nie zadowalaj si opisywaniem warunkw ycia ofiar kapitalizmu. Pisz te
o yciu i dziaalnoci przedsibiorcw, a wic tych,
ktrzy z kapitalizmu korzystaj. Intencj ich jest
ujawnienie czytelnikom, skd bior si zyski, a e
sami dziki Bogu nie s obeznani z tym tematem,
najpierw studiuj go w dzieach uznanych autorytetw kompetentnych historykw, od ktrych ucz
si o finansowych gangsterach i baronach-rozbjnikach oraz o metodach, dziki ktrym doszli oni
do majtku. Zacz karier jako zaganiacz byda.
Kupowa od farmerw krowy, karmi je sol, po czym
do picia dawa im due iloci wody i pdzi na rynek. Litr wody way kilogram. Pojc kad sztuk
byda dziesicioma czy pitnastoma litrami mia
w ten sposb niezy zysk, gdy dochodzio do sprzeday8 wiele powieci i sztuk w podobny sposb
przedstawia oszukacze transakcje handlarzy. Potentaci dorobili si swych majtkw dziki sprzeday popkanej stali, popsutej ywnoci, butw z kartonowymi zelwkami i materiaw bawenianych oferowanych jako jedwabne. Przekupywali senatorw
8
W.E. Woodward [w:] A New American History, Nowy York

1938, s. 608. Jest to fragment biografii pewnego przedsibiorcy, ktry obdarowa spadkiem seminarium duchowne.
78
i gubernatorw, sdziw i policj. Oszukiwali swoich klientw i ich pracownikw.

Autorom tym nigdy nie przemkno przez myl,
e przyjmuj oni za pewnik, i wikszo ludzi jest
pozbawiona rozumu do tego stopnia, e nabiera si
na chwyty byle drobnego oszusta. Wspomniana jako
przykad sztuczka z napompowanymi wod krowami to stara i powszechnie znana metoda. Trudno
doprawdy uwierzy, e aden rzenik i nabywca byda nigdy o niej nie sysza. Autorzy takich opowieci
licz na du doz naiwnoci czytelnika.
Wedug autorw postpowych kapitalista jest
w prywatnym yciu czsto barbarzyc, hazardzist
i pijakiem. Dni spdza na torach wycigowych, wieczory w nocnych klubach, a noce z kochankami. Jeli
wierzy temu, co Marks i Engels wypisuj w Manifecie komunistycznym, to burujom nie wystarczaj crki
proletariuszy, nie mwic ju o zwykych prostytutkach. Najwiksz przyjemno znajduj oni, o zgrozo, w uwodzeniu on innym burujom. Tak wanie
amerykaski biznesmen przedstawiany jest w znakomitej czci literatury i filmw amerykaskich9.
Warto przeczyta byskotliw analiz Johna Chamberlaina w artykule The Businessman in Fiction w czasopimie Fortune z listopada 1948 r., s. 132-148.
79
Rozdzia IV
Zarzuty natury ideologicznej
1. Argument szczcia
Krytycy wysuwaj dwa zarzuty przeciw kapitalizmowi: po pierwsze, mwi, posiadanie samochodu, telewizji i lodwki nie czyni ludzi szczliwymi; po drugie, dodaj, wci istniej ludzie, ktrzy nie maj adnej z tych rzeczy. Oba twierdzenia s suszne, lecz za
to nie mona win obcia kapitalistycznego systemu spoecznego.
Ludzie pracuj i mozol si nie po to, by osign doskonae szczcie, lecz by radykalnie pozby si niepokoju. Czowiek, ktry kupuje telewizor, sdzi, i posiadanie
tego przedmiotu da mu wicej zadowolenia z ycia. Gdyby
byo inaczej, nie wydawaby na niego pienidzy.
Zadaniem lekarza nie jest uczynienie pacjenta
szczliwym, lecz usunicie blu i przywrcenie go
do formy, w ktrej bdzie mg czyni to, co jest
gwn trosk kadej yjcej istoty, a mianowicie walczy z zagroeniami.
80
Prawd jest, e wrd buddystw oddajcych

si medytacji, yjcych w ubstwie i utrzymujcych
si z jamuny, s tacy, ktrzy czuj si w peni
szczliwi i nie zazdroszcz adnemu bogaczowi.
Dla ogromnej wikszoci ludzi ten sposb ycia byby jednak nie do przyjcia, gdy posiadaj oni wrodzone denie do nieustannego polepszania warunkw swej egzystencji. Kt wpadby na pomys, by
azjatyckiego ebraka stawia za przykad przecitnemu Amerykaninowi?
Jednym z najbardziej zauwaalnych osigni kapitalizmu jest spadek miertelnoci noworodkw. Kto
zaprzeczy, e zjawisko to usuno jedn z wielu przyczyn ludzkich nieszcz?
Niemniej absurdalna jest pretensja o to, e z osigni technologii i medycyny nie korzystaj wszyscy.
Zmian w warunkach ludzkiego bytu dokonuj ludzie
najmdrzejsi i najbardziej energiczni. To oni stoj na
czele, a reszta ludzkoci stopniowo i powoli za nimi
poda. Uyteczny wynalazek jest najpierw luksusem dostpnym niewielu, potem dopiero staje si osigalny dla wikszoci.
Nie mona powanie traktowa zarzutu tego rodzaju, e zwyczaj uywania butw czy widelcw
rozpowszechnia si powoli, i e nawet dzisiaj miliony ludzi obywaj si bez nich. Wykwintni ludzie,
ktrzy pierwsi zaczli uywa myda, byli zwiastunami ery masowej produkcji myda dla przecitnego miertelnika. Jeli ci, ktrzy maj dzi rodki na
zakup telewizora, mieliby si wstrzymywa od jego
nabycia, dlatego tylko, e niektrych ludzi na to nie
IV Zarzuty natury ideologicznej
81
sta, zahamowaliby upowszechnianie si tego wynalazku 1 .

2. Materializm
Malkontenci wci obwiniaj kapitalizm za tak zwany pody materializm. Nie mog oni zaprzeczy,
e materialne warunki ycia si poprawiaj, ale powiadaj odrywa to ludzi od wyszych i szlachetniejszych de. Kapitalizm zaspokaja potrzeby ciaa, lecz wyjaawia dusze i umysy. Doprowadza do
zaniku sztuk piknych. Miny dni wielkich poetw
i malarzy, rzebiarzy i architektw dzi powstaj
ju tylko rzeczy bezwartociowe.
Ocena wartoci dziea sztuki jest subiektywna.
Niektrzy ludzie zachwycaj si tym, czym inni
gardz. Nie istnieje miara, ktra okrelaaby warto
estetyczn poematu lub budowli. Ci, ktrzy podziwiaj katedr w Chartres czy dziea Velzqueza, za
prostakw maj ludzi, ktrzy wobec tych cudw pozostaj obojtni. Wielu studentw zanudza si na
mier przy czytaniu Hamleta. Tylko ludzie obdarzeni pewnym rodzajem wraliwoci maj zdolno cieszenia si dzieem artysty.
Wrd tych, ktrzy roszcz sobie pretensje do posiadania wyksztacenia, jest i wielu hipokrytw. Przybieraj miny znawcw i udaj zachwyt dla sztuki
1
Por. przedostatni akapit rozdziau II. niniejszej ksiki,

gdzie mowa jest o naturalnej tendencji kapitalizmu do skracania czasu midzy pojawieniem si nowego udoskonalenia
a jego upowszechnieniem.
82
wiekw minionych, po to, by lekceway i wykpiwa

wspczesnych mistrzw, porzucajcych tradycyjne
normy i tworzcych wasne wizje.
John Ruskin (razem z Carlylem i Webbami, Bernardem Shawem i kilkoma innymi) przejdzie do historii jako jeden z grabarzy brytyjskiej wolnoci, cywilizacji i dobrobytu.
Zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym,
gloryfikowa on wojn i rozlew krwi oraz z fanatyzmem przeciwstawia si nauczaniu ekonomii politycznej, ktrej zreszt nie rozumia. Zawzicie pomniejsza zasugi ekonomii rynkowej, a wychwala
bractwa. Skada hod dzieom wczeniejszych wiekw, lecz krytykowa prace yjcego Whistlera tak
obelywym jzykiem, e za zniesawienie zosta pozwany do sdu i uznany winnym. To wanie jego
zasug jest szerzenie przesdu, e kapitalizm niezalenie od tego, e jest zym systemem ekonomicznym zastpuje pikno brzydot, wielko maoci,
a sztuk tandet.
Poniewa ludzie rni si w ocenie dzie artystycznych, nie da si obali wywodw o niszoci artystycznych osigni ery kapitalizmu w rwnie autorytatywny sposb, w jaki odrzuca si bdy w logice lub zaprzecza faktom dowiadczalnym. Wiek
podego materializmu i groszorbstwa przynis muzyk Wagnera i Verdiego, Berlioza i Bizeta, Brahmsa
i Brucknera, Hugona Wolfa i Mahlera, Pucciniego
i Richarda Straussa co za plejada znakomitoci! Co
za epoka, w ktrej takich mistrzw, jak Schumann
i Donizetti, zamiewali wci nowi geniusze!
83
Powstaway wielkie powieci Balzaka, Flauberta,

Maupassanta, Jensa Jacobsena, Prousta i poematy
Wiktora Hugo, Walta Whitmana, Rilkego i Yeatsa.
O ile ubosze byoby bez nich nasze ycie. Nie zapominajmy rwnie o francuskich malarzach i rzebiarzach, ktrzy uczyli nas nowych sposobw patrzenia
na wiat i cieszenia si wiatem i kolorem.
Nikt nigdy nie kwestionowa, e wiek kapitalizmu
oznacza okres rozkwitu dziaalnoci naukowej we
wszystkich dziedzinach, ale malkontenci twierdz, e
naukom brakuje syntezy. Jest to doprawdy najbardziej absurdalny zarzut, jaki mona wygosi pod
adresem nowoczesnej matematyki, fizyki i biologii.
A ksiki filozofw takich jak Croce, Bergson, Husserl i Whitehead?
Kada epoka ma wasne osignicia artystyczne.
Imitacja dzie z przeszoci nie ma wartoci sztuce
nadaj warto te cechy, ktre odrniaj j od dokona wczeniejszych, i skadaj si na to, co nazywamy stylem epoki.
Pod jednym wzgldem mona usprawiedliwi wielbicieli przeszoci: ostatnie pokolenia nie pozostawiy po
sobie takich monumentw, jak piramidy, greckie witynie, gotyckie katedry i kocioy, paace renesansowe
i barokowe. W ostatnich stu latach zbudowano wiele
kociow i katedr, a jeszcze wicej budynkw rzdowych, szk i bibliotek, ale nie wykazuj one oryginalnej
koncepcji; odzwierciedlaj lub cz w sobie rozmaite
stare style. Jedynie w budownictwie domw mieszkalnych, budynkw biurowych i domkw jednorodzinnych
mona by doszuka si czego, co zasugiwaoby na okre-
84
lenie mianem stylu architektonicznego naszych czasw.

Doceniajc niezwyko takich widokw, jak panorama wieowcw Nowego Yorku, trzeba jednak potwierdzi, e nowoczesna architektura nie osigna indywidualnego charakteru wiekw przeszych.
Przyczyny tego stanu rzeczy s rne. W przypadku budowli kocielnych wyrany konserwatyzm
budowniczych ustpuje tendencjom nowoczesnym.
Wraz z odejciem w przeszo dynastii krlewskich
i arystokracji przestano budowa paace; przedsibiorcy i kapitalici niezalenie od tego, co utrzymuj
antykapitalistyczni demagodzy nie dorwnuj bogactwem krlom i ksitom, wic nie mog oni sobie
pozwala na stawianie takich budowli jak Wersal czy
Eskurial. Projektw nie finansuj ju despoci, majcy
pen swobod w wyborze mistrza, nie liczcy si
z gustem opinii publicznej i mogcy pozwoli sobie
na wszelkie ekstrawagancje. Dzi przerne komitety i komisje nie s skonne do przyjmowania odwanych pomysw. Wol si nie naraa na krytyk opinii publicznej. Nigdy jeszcze nie byo tylu ludzi gotowych do wyraania zachwytw nad sztuk wspczesn. Podziw i uznanie dla yjcych wielkich pisarzy i artystw ograniczone byy zawsze do maych
krgw wielbicieli.
To nie zy smak tumw jest typowy dla kapitalizmu, ale fakt, e tumy, dysponujce rodkami materialnymi, domagaj si literatury, ktrej narzucaj swj
gust. Rynek ksiki zalewa rzeka podrzdnej jakoci
powieci dla pbarbarzycw, ale to nie przeszkadza
wielkim autorom w tworzeniu dzie o nieprzemijajcej
85
wartoci. Krytycy rozpaczaj nad upadkiem rzemiosa, porwnujc stare meble zachowane w zamkach
arystokratycznych rodzin europejskich i w muzeach
z tanimi produktami, wytwarzanymi na wielk skal
przez przemys. Zapominaj jednak, e te pierwsze,
dzi ju okazy kolekcjonerskie, wykonywane byy tylko dla bardzo zamonych. Rzebione komody i inkrustowane stoy nie stay w domach ndzarzy. Ci, ktrzy
narzekaj na tanie meble przecitnego Amerykanina,
powinni pojecha na poudnie i zobaczy lepianki meksykaskich wieniakw, gdzie mebli nie ma w ogle.
Gdy nowoczesny przemys zacz zaopatrywa masy
w sprzt odpowiadajcy wyszemu poziomowi ich
ycia, gwnym jego celem bya jak najtasza produkcja, nie za wzgldy estetyczne. Pniej, gdy rozwj
kapitalizmu spowodowa wzrost stopy yciowej, przemys stopniowo przestawi si na produkcj przedmiotw nie pozbawionych wartoci artystycznych. Tylko
uprzedzenia mog skoni obserwatora do przeoczenia faktu, e coraz wicej mieszkacw krajw kapitalistycznych yje w otoczeniu, ktrego nie mona nazwa brzydkim.
3. Niesprawiedliwo
Najzagorzalszymi krytykami kapitalizmu s ci, ktrzy odrzucaj go z powodu jego rzekomej niesprawiedliwoci. Najatwiej jest opisywa stan idealny,
niemoliwy do osignicia z racji sprzecznoci z niezmiennymi prawami wiata rzeczywistego. Takie
marzenia mog by uwaane za nieszkodliwe tak du-
86
go, jak dugo pozostaj marzeniami. Lecz gdy ci, ktrzy je snuj, zaczynaj zapomina o rnicy midzy
fantazj a rzeczywistoci, staj si najpowaniejsz
przeszkod dla ludzkich wysikw i denia do dobrobytu.
Najbardziej szkodliwe jest zudzenie, e natura
nadaa ludziom pewne prawa. Zgodnie z tym twierdzeniem, jest ona hojna dla kadego nowonarodzonego, i kady ma niezaprzeczalne prawo do otrzymania czci tego, co natura mu przydzielia. Odwieczne prawa naturalnej i boskiej sprawiedliwoci
wymagaj, aby nikt nie przywaszcza sobie dbr, ktre prawnie nale do innych ludzi. Biedni cierpi ubstwo tylko dlatego, e niesprawiedliwi ludzie pozbawili ich tego, co naley im si na podstawie praw przyrodzonych. Zadaniem Kocioa i wadz wieckich jest
zapobieganie takiej grabiey i zapewnienie dobrobytu kademu czowiekowi.
Doktryna ta jest faszywa. Natura nie jest hojna,
lecz skpa. Ograniczya zaopatrzenie nas we wszystkie rzeczy konieczne do utrzymania si przy yciu.
Zapenia wiat zwierztami i rolinami zagraajcymi naszemu yciu i dobrobytowi. Objawia siy i ywioy, ktre nios z sob mier i zniszczenie. Przetrwanie i dobrobyt czowieka zale od umiejtnoci uywania przez niego instrumentu, w ktry zaopatrzya
go natura, czyli rozumu. Bogactwo, ktre utopici
uwaaj za darmowy prezent natury, jest wynikiem
wsppracy wielu ludzi. Nonsensem jest powoywanie si na naturalne lub boskie zasady sprawiedliwoci, ktre miayby obowizywa przy dystrybucji tego
87
bogactwa. O poziomie dobrobytu nie decyduje przydzia odpowiedniej porcji z funduszu danego ludziom
przez natur, lecz rozbudowa takich systemw i instytucji spoecznych, ktre umoliwi zwikszanie
produkcji.
wiatowa Rada Kociow, organizacja ekumeniczna kociow protestanckich, owiadczya w 1948
roku: Sprawiedliwo wymaga, aby mieszkacy Azji
i Afryki mogli korzysta z wikszej liczby wyprodukowanych maszyn2. Zdanie to ma sens tylko przy
zaoeniu, e Bg zaofiarowa ludzkoci okrelon
ilo maszyn i oczekuje, e zostan one rwno rozdzielone pomidzy rne narody. Tymczasem kraje
kapitalistyczne zawadny wiksz, ni nakazywaaby sprawiedliwo, czci tego inwentarza i w ten
sposb pozbawiy mieszkacw Azji i Afryki nalenej im iloci tych urzdze. Ale wstyd!
Prawd jest, e gromadzenie kapitau i jego inwestowanie w maszyny, ktrych zastosowanie decyduje o duej zamonoci narodw zachodnich, jest spowodowane istnieniem kapitalizmu wolnorynkowego.
Nie jest jednak win kapitalistw, e Azjaci i Afrykanie nie przyjli ideologii i sposobu postpowania, ktre umoliwiyby rozwj kapitalizmu w ich krajach.
Nie jest rwnie win kapitalistw, e polityka tych
krajw udaremnia wysiki zagranicznych inwestorw zmierzajce do produkowania tam wikszej liczby
maszyn. Ndza setek milionw ludzi w Azji i Afryce
bierze si std, e trzymaj si oni kurczowo prymi2
The World Council of Churches, The Church and the Disorder of Society, Nowy York 1948, s. 198.
88
tywnych metod produkcji i nie korzystaj z dobrodziejstwa nowoczesnych i lepszych technologii oraz
rodkw produkcji. Jest jednak tylko jeden sposb ulenia ich niedoli przyjcie bez zastrzee kapitalizmu
wolnorynkowego. Potrzebuj one prywatnej przedsibiorczoci, gromadzenia kapitau oraz powstania
nowej warstwy kapitalistw i przedsibiorcw. Nonsensem jest obwinianie pastw Zachodu za nieszczcia, jakie sprowadzaj sami na siebie ludzie zacofani. Nic tu nie pomoe sprawiedliwo jedynym
rodkiem zaradczym jest zastpienie niewaciwej
ekonomii polityk wolnorynkow.
Nie czcze rozwaania niejasnego pojcia sprawiedliwoci spoecznej podniosy do obecnego poziomu
standard yciowy przecitnego mieszkaca krajw
kapitalistycznych, ale dziaalno ludzi okrelanych
jako jednostki bezwzgldne i wyzyskiwacze. Ubstwo krajw zacofanych wynika z faktu, e wywaszczanie, dyskryminacja podatkowa, ograniczenia dewizowe i kontrola handlu z zagranic uniemoliwiaj
kapitaowi zagranicznemu inwestowanie, a polityka
wewntrzna nie pozwala na akumulacj kapitau krajowego.
Wszyscy, ktrzy ze wzgldw etycznych odrzucaj kapitalizm jako system niesprawiedliwy, oszukuj samych siebie. Nie chc zrozumie, czym jest
kapita, jak powstaje, i jakie korzyci pyn z wykorzystywania go do celw produkcyjnych.
Jedynym rdem powstawania dodatkowych rodkw produkcji jest oszczdzanie. Jeli konsumuje si
wszystkie produkowane dobra, nie buduje si nowego
89
kapitau; jeli natomiast konsumpcja pozostaje w tyle za

produkcj, a nadwyka dbr wyprodukowanych jest
uywana do dalszego wytwarzania, to zwiksza si liczba rodkw produkcji. S one elementem porednim na
drodze od zastosowania wyjciowych czynnikw produkcji, takich jak surowce naturalne i ludzka praca, do
dostarczenia gotowego produktu na rynek. rodki produkcji s nietrwae; wszystkie, prdzej lub pniej, zuywaj si. Jeeli skonsumowana zostanie cao produktu, a rodkw produkcji nie zastpi si nowymi,
kapita si wyczerpie. Gdyby za do tego miao doj,
dalsza wytwrczo oparta bdzie o mniejsz ilo rodkw produkcji i wydajno na jednostk zarwno surowca, jak i pracy ludzkiej spadnie. Aby temu zapobiec,
naley skierowa cz wysiku na utrzymywanie kapitau potrzebnego do wymiany rodkw produkcji zuywajcych si w procesie wytwarzania dbr.
Kapita nie jest prezentem od Boga lub natury. Jest
wynikiem skrztnego ograniczania przez czowieka
konsumpcji. Kapita tworzy si i zwiksza przez
oszczdzanie, a jest zachowywany przez wstrzymywanie si od jego wydawania.
Ani kapita, ani rodki produkcji, same w sobie nie
maj mocy zwikszenia wydajnoci surowcw i ludzkiej pracy. Moe to si sta tylko, gdy efekty oszczdzania bd mdrze wykorzystywane i inwestowane.
Akumulacja nowego kapitau i konserwacja uprzednio zgromadzonego oraz uywanie go dla zwikszania wydajnoci ludzkiego wysiku, to elementy celowego
dziaania tych, ktrzy oszczdzaj i wstrzymuj si od
wydawania pienidzy na cele konsumpcyjne: kapitali-
90
stw zarabiajcych procenty od samych funduszy

i przedsibiorcw, ktrym udaje si waciwie gospodarowa dostpnym kapitaem wytwarzajc zyski.
Ani kapita (czy rodki produkcji), ani postpowanie kapitalistw i przedsibiorcw nie mogyby podnie
poziomu ycia reszty ludzi, gdyby nie-kapitalici i nieprzedsibiorcy nie reagowali w okrelony sposb. Jeeli
zarabiajcy na ycie nie zrobi ze swych dochodw innego uytku ni wyywienie siebie i zwikszajcej si
liczby potomkw, wzrost akumulacji kapitau odpowiada bdzie przyrostowi liczby ludnoci. Wszystkie dobrodziejstwa wynikajce z akumulacji kapitau dodatkowego zaowocuj jedynie wzrostem liczby ludnoci.
Ludzie nie reaguj jednak na popraw zewntrznych
warunkw ycia jak gryzonie i bakterie. Znaj rwnie
inne przyjemnoci ni odywianie i rozmnaanie si.
Dlatego w krajach cywilizacji kapitalistycznej wzrost
kapitau akumulowanego przekracza przyrost naturalny ludzkoci. W miar jak to nastpuje, ostateczna produktywno pracy ludzkiej zwiksza si w stosunku do
ostatecznej produktywnoci materialnych czynnikw
produkcji. Wystpuje tendencja do wzrostu pac. Ta
cz cakowitej wartoci produktw materialnych, ktra
przypada pracujcym, zwiksza si w stosunku do tej,
ktra jako odsetki przypada kapitalistom, a jako czynsz
wacicielom ziemi3.
3
Nie ma to wpywu na zyski, ktre s wynikiem dostosowywania materialnych czynnikw produkcji i pracy ludzkiej
do zmian zachodzcych w poday i popycie; s one zmienne.
Cige zmiany poday i popytu powoduj wic powstawanie
wci nowych rde zysku.
91
Mwienie o produktywnoci pracy robotnika ma sens

tylko wtedy, jeli odnosi si do produktywnoci ostatecznej, a wic do tej, ktra jest rwnowana zmniejszeniu
si produktywnoci netto spowodowanej odejciem od
pracy jednego robotnika. Poza tym pojcie produktywnoci wyraa si w okrelonej wartoci ekonomicznej,
w okrelonej iloci dbr lub ich pieninej rwnowartoci. Pojcie oglnej wydajnoci pracy, uywane potocznie w kontekcie istniejcego rzekomo naturalnego prawa robotnika do korzystania z cakowitego wzrostu tej
wydajnoci, jest niesprecyzowane i puste. Jego podstaw stanowi zudzenie, e da si okreli udzia kadego
z czynnikw produkcji w wytwarzaniu gotowego produktu. Jeeli utnie si noycami kawaek papieru, to nie
sposb stwierdzi, jaki udzia w tej produkcji przypad na noyce (lub na kade z jego ostrzy), a jaki na
czowieka, ktry nimi operowa. Dla wyprodukowania
samochodu potrzeba rnych maszyn i narzdzi, surowcw, pracownikw fizycznych i umysowych,
a przede wszystkim projektu. I nikt nie moe okreli,
jaki procent gotowego samochodu mona przypisa kademu z tych czynnikw.
Odmy te rozwaania na bok i zastanwmy si,
ktry z dwch czynnikw praca czy kapita powoduje wzrost produktywnoci? Jeli w ten sposb
postawimy pytanie, odpowied winna brzmie: kapita. Lepsze i liczniejsze ni dawniej narzdzia s
czynnikiem, ktry sprawia, e cakowita produkcja
dzisiejszych Stanw Zjednoczonych jest wysza na
gow pracownika ni w dawniejszych wiekach lub
w krajach gospodarczo zacofanych, np. w Chinach.
92
Jeeli wyposaenie na gow robotnika nie byoby

obecnie bogatsze ni trzysta lat temu lub w Chinach,
to i produkcja na gow robotnika nie byaby wysza. Z powodu malejcej liczby zatrudnionych, dla
zwikszania cakowitej amerykaskiej produkcji przemysowej wymagana jest inwestycja kapitau dodatkowego, ktry zgromadzi mona jedynie poprzez
nowe oszczdnoci. Tym oszczdnociom wanie
oraz inwestycjom przypisywa naley pomnaanie
produktywnoci wszystkich si roboczych.
Powodem wzrostu zarobkw i udziau osoby zarabiajcej w wydajnoci produkcji, zwikszanej akumulacj nadwyki kapitau, jest fakt, e procent wzrostu tej akumulacji przewysza procent przyrostu ludnoci. Oficjalna doktryna pomija ten fakt milczeniem,
a nawet stanowczo mu zaprzecza. Polityka zwizkw zawodowych wykazuje jednak, e ich szefowie
dobrze zdaj sobie spraw z prawdziwoci teorii, ktr
publicznie oczerniaj. W rzeczywistoci popieraj
przecie ograniczanie liczby starajcych si o prac
w kraju poprzez prawa antyimigracyjne.
Twierdzenie, e wzrost wynagrodzenia nie zaley
od produktywnoci poszczeglnego pracownika, lecz
od ostatecznego poziomu produktywnoci pracy
wszystkich ludzi, znajduje swoje potwierdzenie w tym,
e paci si lepiej rwnie w tych dziedzinach, w ktrych produktywno jednostki wcale si nie zmienia.
Fryzjer goli dzi klienta w sposb niewiele rnicy si
od tego, w jaki zwyk byli goli klientw jego poprzednik dwiecie lat temu. Lokaj usuguje przy stole premiera brytyjskiego tak samo jak kiedy. W rolnictwie
93
niektre rodzaje prac wykonuje si nadal przy pomocy tych samych narzdzi i t sam metod, jak robiono to setki lat temu. Tymczasem wynagrodzenia s
znacznie wysze ni w przeszoci. Dzieje si tak, poniewa wyznacza je ostateczny poziom produktywnoci. To nie zasuga lokaja powoduje wzrost jego wynagrodzenia, lecz fakt, e oglny procentowy wzrost
zainwestowanego kapitau przekracza oglny procentowy wzrost liczby pracownikw. Wszystkie pseudoekonomiczne doktryny, ktre pomniejszaj rol
oszczdnoci i akumulacji kapitau, s absurdalne. Tym,
co powoduje wiksz zamono spoeczestwa kapitalistycznego ni niekapitalistycznego, jest wiksze zaopatrzenie w rodki produkcji. Wzrost stopy yciowej
pracownika spowodowany zosta wzrostem kapitau
na gow wrd chtnych do pracy. Kademu wci
przypada wzrastajcy udzia w caoci wyprodukowanych dbr. aden z byskotliwych wywodw Marksa,
Keynesa i caej plejady mniej znanych autorw nie osabi susznoci twierdzenia, e istnieje jeden rodek prowadzcy do staego wzrostu zarobkw i dobrobytu
tych wszystkich, ktrzy chc zarabia, a mianowicie
przyspieszenie wzrostu kapitau w stosunku do wzrostu ludnoci. Jeeli jest to niesprawiedliwe, to wina
ley w naturze rzeczy, a nie w czowieku.
4. Buruazyjny przesd wolnoci
Historia zachodniej cywilizacji stanowi wiadectwo
nieustannej walki o wolno. Wspdziaanie spoeczne w ramach podziau pracy jest ostatecznym i wy-
94
cznym rdem sukcesu czowieka w walce o byt

i w deniu do jego polepszenia. Ze wzgldu na ludzk
natur spoeczestwo nie moe istnie, jeli nie dysponuje sposobem na powstrzymanie ludzi niezdyscyplinowanych przed dziaaniami wymierzonymi
w bezpieczestwo innych. Aby zapewni wszystkim
warunki wspdziaania, trzeba zaakceptowa konieczno stosowania represji przeciwko jednostkom
zakcajcym spokj. Spoeczestwo nie moe funkcjonowa bez aparatu przymusu, to znaczy bez pastwa i rzdu. Wie si z tym jednak istotny problem:
jak ograniczy prerogatywy tych, ktrzy piastuj urzdy pastwowe, aby nie naduywali swej wadzy i nie
zamieniali innych ludzi w niewolnikw?
Celem walki o wolno jest trzymanie w ryzach
uzbrojonych obrocw pokoju i ich policjantw. Polityczne pojcie swobd indywidualnych oznacza
wolno od samowolnych dziaa ze strony si policyjnych.
Idea wolnoci jest i zawsze bya specyficzna dla
Zachodu. Wschd rni si od Zachodu brakiem tradycji liberalnej. Nieprzemijajc zasug staroytnych Grekw jest to, e jako pierwsi pojli znaczenie instytucji gwarantujcych wolno. Dziea greckich filozofw i historykw przekazay ich myl Rzymianom, a pniej Europie i Ameryce. Zasada wolnoci staa si podstaw dziaania wszystkich zachodnich pastw dla dobra spoeczestwa. Doprowadzia do powstania filozofii leseferyzmu, ktrej
ludzko zawdzicza wszystkie osignicia wieku
kapitalizmu.
95
Celem nowoczesnych instytucji politycznych i sdowych jest ochrona swobd indywidualnych przed
naruszaniem ich ze strony rzdu. Prawodawstwo
i pochodzcy z wyborw rzd, niezaleno sdw
i trybunaw od urzdw administracyjnych, nakaz
przyprowadzania aresztowanego do sdu dla stwierdzenia legalnoci aresztu, sdowe przesuchania i ukrcanie samowoli administracji, wolno mowy i prasy,
rozdzia pastwa od kocioa i wiele innych przedsiwzi miao tylko jeden cel ograniczy samowol
urzdnikw i uczyni jednostki wolnymi od ich tyranii. Wiek kapitalizmu obali wszystkie pozostaoci niewolnictwa i poddastwa. Pooy kres okrutnym karom i zredukowa je do minimum koniecznego dla odstraszenia przestpcw. Odrzuci tortury i inne nieludzkie metody postpowania z podejrzanymi. Znis
wszystkie przywileje i obwieci rwno wszystkich
wobec prawa. Przeksztaci poddanych w wolnych
ludzi.
Z chwil gdy wszystkie przywileje znikny, woln
rk dostali ci, ktrzy posiadali rodki do rozwinicia
nowych gazi przemysu.
W krajach cywilizacji zachodniej zawsze istnieli
rwnie obrocy tyranii, czyli arbitralnej i absolutnej
wadzy despoty lub arystokracji, oraz zwolennicy
poddastwa wszystkich pozostaych ludzi. W wieku
owiecenia gosy te osaby, a sprawa wolnoci zacza wygrywa. W pierwszej poowie XIX wieku zwyciski marsz zasady wolnoci wydawa si nie do powstrzymania. Najwybitniejsi filozofowie i historycy
nabrali przewiadczenia, e ewolucja historyczna
96
dy do stworzenia instytucji gwarantujcych wolno, i e adne intrygi i machinacje ze strony zwolennikw starego porzdku nie zatrzymaj de liberalnych.
Czsto pomija si znaczenie roli, jak odegraa
w dziedzinie ksztacenia elit literatura staroytnej Grecji. Wrd greckich autorw byli rwnie zwolennicy
wszechmocy pastwa, wystarczy wspomnie choby
Platona. Ide przewodni greckiej filozofii byo jednak
denie do wolnoci. Na podstawie dzisiejszych kryteriw greckie miasta-pastwa naleaoby okreli mianem oligarchii. Wolno, ktr greccy mowie stanu,
filozofowie i historycy chwalili jako najcenniejsze dobro bya przywilejem zarezerwowanym dla mniejszoci. Odmawiajc jej niewolnikom, filozofowie bronili
despotycznych rzdw dziedzicznej kasty oligarchw.
Byoby jednak powanym bdem uznawanie staroytnych hymnw do wolnoci za nieszczere. Grecy nie
byli wcale gorsi od piszcych dwa tysice lat pniej
amerykask Deklaracji Niepodlegoci wacicieli niewolnikw. To polityczna literatura staroytnych Grekw zrodzia idee monarchomachw, filozofi wigw,
doktryny Althusiusa, Grotiusa i Johna Lockea oraz ideologie ojcw nowoczesnych konstytucji i Karty Praw.
Studia klasyczne, ktre byy podstaw liberalizmu, rozbudziy ducha wolnoci w Anglii Stuartw, we Francji
Bourbonw i we Woszech poddanych despotyzmowi
caej plejady rnych ksit. Spord dziewitnastowiecznych mw stanu nie kto inny jak Bismarck, ktry obok Metternicha by najwikszym wrogiem wolnoci, przyznawa, e nawet w Prusach Fryderyka Wil-
97
helma III system wychowania w szkole redniej oparty na greckiej i rzymskiej literaturze by twierdz republikanizmu4. Uporczywe prby usunicia studiw klasycznych z programu wychowania liberalnego byy
jednym z gwnych przejaww odradzania si ideologii niewolnictwa.
Faktem jest, e sto lat temu niewielu ludzi przewidywao niezwyky rozkwit idei antyliberalnych,
ktre zrodziy si w krtkim czasie. Idea wolnoci
wydawaa si by tak gboko zakorzeniona, e nikt
nie podejrzewa, i jaki ruch reakcyjny mgby kiedykolwiek przyczyni si do jej wykorzeniania. Antyliberalizm pojawi si tymczasem pod paszczykiem
socjalizmu, komunizmu oraz planowej gospodarki,
poniewa otwarte atakowanie wolnoci byoby przedsiwziciem z gry skazanym na niepowodzenie.
Czowiek inteligentny winien widzie, e socjalici, komunici i zwolennicy gospodarki planowej d
do obalenia wolnoci indywidualnej i ustalenia pastwowej wszechwadzy. Przewaajca wikszo inteligencji socjalistycznej bya jednak i jest nadal przekonana, e walczc o socjalizm, walczy o wolno.
Nazywaa siebie kiedy lewicowcami i demokratami,
a obecnie chce wystpowa jako liberaowie.
Omwilimy ju wzgldy psychologiczne, ktre
osabiy zdrowy osd tych inteligentw i mas za nimi
podajcych, ktre podwiadomie wiedziay, e same
s winne wasnym niepowodzeniom. Krytycy kapitalizmu zdawali sobie spraw z tego, e byli albo nie4
Otto von Bismarck, Gedanken und Erinnerungen, New York

1898, tom I, s. 1.
98
dostatecznie zdolni, albo nie do pracowici. Nie

w smak im byo przyznawa si do tego przed sob,
a tym bardziej przed innymi ludmi. Szukali koza
ofiarnego. Pocieszali siebie i prbowali przekona innych, e przyczyn niepowodze nie bya ich wasna
nieudolno, lecz niesprawiedliwo systemu ekonomiczno-spoecznego. Twierdzili, e w kapitalizmie
tylko niewielu ma szans wykorzysta (osign samorealizacj) swoje zdolnoci. Wolno w spoeczestwie leseferystycznym osigalna jest tylko dla
tych, ktrzy maj pienidze lub warunki do jej kupienia5. Std wycigali wniosek, e pastwo musi ingerowa, aby zapewni spoeczn sprawiedliwo,
pod ktrym to pojciem rozumieli danie przez pastwo sfrustrowanej miernocie wszystkiego zgodnie
z jej potrzebami.
Tak dugo, jak problemy socjalizmu byy tylko przedmiotem teoretycznych rozwaa, ludzie pozbawieni
trzewego sdu mogli stawa si ofiarami zudzenia,
e w reimie socjalistycznym da si zachowa wolno.
Takie przekonanie obalia rzeczywisto sowiecka.
Dzisiaj chwalcy socjalizmu, gdy chc przekonywa
ludzi o moliwoci pogodzenia socjalizmu i wolnoci,
zmuszeni s do przemilczania faktw lub do ich faszowania.
Zmary ju profesor Laski wybitny przywdca
brytyjskiej Partii Pracy mwi: Niewtpliwie w sowieckiej Rosji komunista ma pene poczucie wolnoci; niewtpliwie wie on dobrze, e w faszystowskich
5
Harold Joseph Laski, Liberty [w:] Encyclopedia of the Social Sciences, IX, s. 443.
99
Woszech wolno jest mu odmawiana6. Prawd jest,

e Rosjaninowi wolno by posusznym wszystkim
rozkazom wydawanym przez zwierzchnikw, ale
skoro tylko jego sposb mylenia o cal choby odchyli
si od nakazanego przez wadze, zostanie bezlitonie
karany. Wszyscy politycy, urzdnicy, wojskowi, pisarze, muzycy i naukowcy, ktrzy zostali poddani
czystce partyjnej nie byli moemy by tego pewni
antykomunistami. Przeciwnie, byli oni fanatycznymi komunistami, dobrymi czonkami partii, ktrych
najwysza wadza w uznaniu za lojalno wysuna
na wysokie stanowiska. Jedynym ich przestpstwem
byo to, e nie nadali za cigymi zmianami ideologicznymi goszonymi przez Stalina. Trudno uwierzy,
aby ludzie tacy mieli pene poczucie wolnoci, chyba e pod sowem wolno rozumie bdziemy jego
przeciwiestwo.
W faszystowskich Woszech nie byo wolnoci. Przyjy one za wzr znan sowieck zasad wadzy jednej partii, mimo to istniaa jednak w stosowaniu tej
zasady rzucajca si w oczy rnica midzy bolszewikami a faszystami. W faszystowskich Woszech y spokojnie byy czonek parlamentarnej grupy posw komunistycznych profesor Antonio Graziadei, ktry a
do mierci pozosta wierny swoim komunistycznym
przekonaniom. Otrzymywa pastwow pensj, do
ktrej by upowaniony jako emerytowany profesor,
mia swobod pisania i publikowania marksistowskich
ksiek w znanych woskich firmach wydawniczych.
6
Harold Joseph Laski, ib. s. 445-446.
100
Jego swoboda bya z pewnoci mniej ograniczona ni

wolno rosyjskich komunistw, ktrzy, jak uzna Laski, mieli niewtpliwie pene poczucie wolnoci.
Laski znajdowa przyjemno w powtarzaniu truizmu, e wolno w yciu oznacza zawsze wolno
w ramach prawa. Utrzymywa on, e celem prawa jest
zawsze zapewnienie bezpieczestwa ludziom yjcym
w sposb waciwy zdaniem tych, ktrzy kontroluj
machin pastwow7. Jest to poprawne okrelenie praw
wolnego kraju, jeli przyj, e pastwo dy do zabezpieczenia spoeczestwa przed spiskami majcymi na
celu wywoanie wojny domowej lub obalenie legalnego
rzdu si. Ale jest powanym bdem askiego jego
dodatkowe stwierdzenie, e w kapitalistycznym spoeczestwie denie czowieka biednego do zmiany
w sposb radykalny prawa wasnoci od razu naraa
cay system wolnoci na niebezpieczestwo8 .
Potraktujmy jako przykad Karola Marksa, autorytet Laskiego i jemu podobnych politykw. Gdy
w 1848 i 1849 roku Marks wzi udzia w organizowaniu rewolucji w Prusach, a potem rwnie i w innychpastwach niemieckich, gdzie zgodnie z prawem
by cudzoziemcem, odmwiono mu prawa pobytu.
Przenis si wwczas z on, dziemi i suc najpierw do Parya, a potem do Londynu9. Gdy w Niemczech nasta pokj, a organizatorom nieudanej rewo7
Harold Joseph Laski, ib. s. 446.

Harold Joseph Laski, ib. s. 446.
9
O dziaalnoci Marksa w latach 1848 i 1849 patrz: Karl
Marks: Chronik seines Lebens in Einzeldaten, Marx-Engels-LeninInstitut, Moskwa 1934, s. 43-81.
8
101
lucji udzielono amnestii, Marks mg spokojnie przyjeda do kadej czci tego kraju i czsto z tej swobody korzysta. Nie by ju uchodc i tylko z wasnej
woli uczyni Londyn miejscem swego zamieszkania10.
Nikt nie przeladowa go, gdy w roku 1864 zaoy
Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw (Pierwsza Midzynarodwka), ktrego zadaniem byo zorganizowanie wielkiej rewolucji wiatowej. Nikt nie
powstrzymywa go, gdy w tym celu odwiedza rne
kraje na kontynencie. Mg swobodnie pisa i publikowa artykuy, ktre, uywajc sw Laskiego, wyraay poza wszelk wtpliwoci denia ku zmianie
w sposb radykalny prawa wasnoci. Umar spokojnie 14 marca 1883 roku w swym londyskim domu
przy Maitland Park Road pod numerem 41.
Moemy te posuy si przykadem Brytyjskiej Partii Pracy. Jej wysiki, aby zmieni w sposb radykalny
prawa wasnoci, nie byy, o czym Laski bardzo dobrze
wiedzia, ograniczane adnymi aktami prawnymi.
Dysydent Marks mg w wiktoriaskiej Anglii
swobodnie y, pisa i broni rewolucji, podobnie jak
w powiktoriaskiej Anglii Partia Pracy moga si angaowa w dziaalno polityczn. W sowieckiej Rosji nawet najlejsza opozycja nie jest tolerowana. Taka
jest rnica midzy wolnoci a niewolnictwem.
10
W roku 1845 Marks dobrowolnie wyrzek si pruskiego

obywatelstwa. Gdy pniej, we wczesnych latach szedziesitych XIX wieku, rozpatrywa moliwo swej kariery politycznej w Prusach, wadze pruskie odrzuciy jego podanie
o przywrcenie mu obywatelstwa. Dlatego musia z takiej kariery zrezygnowa. Moliwe, e to byo powodem jego pozostania w Londynie.
102
5. Wolno a cywilizacja zachodnia

Krytycy konstytucyjnego pojcia wolnoci oraz instytucji postawionych na jej stray maj suszno,
twierdzc, e wolno od samowoli urzdnikw nie
jest wystarczajca. Tym, co daje obywatelom maksimum wolnoci bez naruszania zasad wspycia spoecznego, jest gospodarka rynkowa. Konstytucje i kodeksy praw nie gwarantuj wolnoci, ktr przynosi jednostkom oparty na wolnej konkurencji system
gospodarczy, a jedynie chroni przed naruszaniem
jej przez wadze policyjne. W gospodarce rynkowej
ludzie maj szans walki o pozycj, jak chc osign w systemie spoecznego podziau pracy. Mog
wybra dowolne pole dziaania, na ktrym chcieliby
suy wspobywatelom. W gospodarce planowej
brakuje im takich moliwoci. To wadze okrelaj
zajcie kadego czowieka. Wola przeoonych
awansuje czowieka na lepsze stanowisko lub odmawia mu takiego awansu. Jednostka zdana jest cakowicie na ask tego, kto ma wadz. W kapitalizmie
natomiast kady ma prawo wspzawodniczy
z innymi. Jeli sdzi, e ma moliwoci zaopatrywania ludzi w jakiej dziedzinie taniej lub lepiej, ni
czyni to inni, moe prbowa. Brak funduszy nie
powinien go zniechca, gdy kapitalici wci poszukuj ludzi, ktrzy potrafi gospodarowa ich funduszami w jak najkorzystniejszy sposb. Wyniki
dziaalnoci przemysowo-handlowej zale jedynie
od reakcji klientw, ktrzy kupuj to, co najbardziej
lubi.
103
Pracownik najemny nie zaley w kapitalizmie od

woli pracodawcy. Przedsibiorca, ktry nie potrafi
zatrudni najlepszych ludzi i paci im tyle, aby nie
szukali lepiej patnej pracy gdzie indziej, jest karany
obnik dochodw. Pracodawca nie robi swoim pracownikom aski. Zatrudnia ich, bo s mu niezbdni
do osignicia powodzenia czyni to z tych samych
powodw, dla jakich kupuje surowce i maszyny. Kady czowiek ma prawo znale sobie takie zatrudnienie, jakie mu najbardziej odpowiada.
W gospodarce rynkowej stale trwa proces spoecznej selekcji, ktry okrela pozycj i zarobki kadego.
Wielkie fortuny upadaj, a w tym samym czasie
ludzie urodzeni w biedzie dochodz do wybitnych
pozycji i bogactwa. Tam, gdzie nie ma przywilejw
i gdzie rzdy nie chroni interesw zagroonych wysz wydajnoci nowoprzybyych na rynek, biznesmeni, ktrzy doszli do majtku w przeszoci, s
zmuszeni do codziennej rywalizacji z innymi producentami. W ramach podziau pracy i wspdziaania
spoecznego kady jest uzaleniony od uznania jego
usug przez konsumentw, do ktrych sam rwnie
si zalicza. Kupujc bd powstrzymujc si od tego,
staje si czonkiem najwyszego sdu, ktry wyznacza wszystkim ludziom i rwnie jemu samemu
okrelone miejsce w spoeczestwie. Bierze udzia
w procesie, ktry jednym ludziom wyznacza wysze,
a innymi nisze dochody. Wolno w kapitalizmie
oznacza, e ludzie nie zale od woli innych bardziej
ni inni zale od ich woli. Niewyobraalna jest wolno bez osobistej autonomii gospodarczej.
104
Nie ma potrzeby podkrelania, e podstawowym

argumentem przemawiajcym na korzy kapitalizmu
a przeciw socjalizmowi jest fakt, e socjalizm musi koniecznie odebra resztk wolnoci indywidualnej
i przeksztaci wszystkich ludzi w niewolnikw sucych tym, ktrzy s u wadzy. Socjalizmu nie mona
zrealizowa jako systemu ekonomicznego, poniewa
spoeczestwo socjalistyczne nie opieraoby si na rachunku ekonomicznym. Dlatego nie moe on by uwaany za system ekonomicznej organizacji spoeczestwa, lecz tylko za metod rozkadu wspdziaania
spoecznego przez wprowadzanie ndzy i chaosu.
Omawiajc spraw wolnoci, nie rozpatruje si
przyczyny ekonomicznych sprzecznoci midzy kapitalizmem a socjalizmem. Wskazuje si raczej na to,
e czowiek Zachodu, w odrnieniu od wikszoci
Azjatw, jest istot cakowicie uksztatowan przez
ycie w wolnoci. Cywilizacji Chin, Japonii, Indii
i krajw muzumaskich Bliskiego Wschodu z czasw
przed przejciem przez nie pewnych wzorcw zachodnich nie mona oczywicie okrela mianem barbarzyskich. Narody te ju wiele setek, a nawet tysicy lat temu dokonay wspaniaych osigni w rzemiole, w architekturze, w literaturze, filozofii i owiacie. Zorganizoway potne mocarstwa, lecz pniej
ich wysiki ustay, a kultura stopniowo zdrtwiaa
i kostniaa. Straciy zdolno stawiania czoa problemom ekonomicznym. Ich intelektualny i artystyczny
geniusz obumar, a autorzy i artyci ograniczyli si do
kopiowania tradycyjnych wzorw. Teolodzy, filozofowie i prawnicy pozwalali sobie tylko na komento-
105
wanie wci tych samych klasycznych dzie. Pomniki postawione przez przodkw ulegy ruinie. Obywatele stracili wigor i stali si apatyczni wobec postpujcego rozkadu i zuboenia. Wielkie mocarstwa rozpady si.
Staroytne dziea wschodniej filozofii i poezji porwnywalne s z najbardziej wartociowymi osigniciami Zachodu, lecz pniej na wiele stuleci Wschd
zatrzyma si w rozwoju. Problemy i sprzecznoci,
ktre wstrzsay Zachodem, pozostay mu nie znane.
W Europie panowa cigy ruch umysowy, na Wschodzie zastj, ospao, obojtno.
Przyczyna tego stanu rzeczy jest oczywista.
Wschodowi brakowao rzeczy zasadniczej idei niezalenoci jednostki od pastwa. Wschd nigdy nie
rozwin sztandaru wolnoci, nie kwestionowa samowoli despotw i dlatego nie sformuowa ram
prawnych, ktre zabezpieczyyby prywatny majtek
obywateli przed konfiskat ze strony tyranw. Przeciwnie, poddani omamieni ide, e bogactwo bogatych jest przyczyn biedy biednych, zgadzali si
z postpowaniem wadz, wywaszczajcych majtnych ludzi interesu. W ten sposb uniemoliwiono akumulacj kapitau na du skal, a narodom zabrako
tych wszystkich ulepsze, ktrych produkcja wymaga powanych inwestycji. Nie powstaa klasa buruazji, zabrako wic mecenasw patronujcych autorom, artystom i wynalazcom. Droga do osobistego
sukcesu bya dla ludzi wywodzcych si z ludu zawsze zamknita; mogli oni robi karier najwyej suc wadcom. Spoeczestwo zachodnie byo wspl-
106
not jednostek, ktre wspzawodniczyy o najwysze wyrnienie. Wschodnie spoeczestwo byo

zbiorowiskiem poddanych, cakowicie uzalenionych
od aski panw. Modzie Zachodu patrzy na wiat
jako na pole dziaalnoci, na ktrym moe si wybi
i zdoby saw, zaszczyty, majtno, natomiast potulni potomkowie Wschodu nie potrafi porzuci starych przyzwyczaje. Idea samodzielnoci czowieka
Zachodu w podejmowaniu decyzji wyrazia si
w takich utworach, jak chralny hymn w Antygonie
Sofoklesa, mwicy o czowieku i jego przedsibiorczoci czy w IX Symfonii Beethovena. Niczego podobnego nie syszao si na Wschodzie.
Czy jest moliwe, aby potomkowie budowniczych
cywilizacji biaych ludzi odrzucili teraz swoj wolno
dobrowolnie poddali si wadzy pastwa? Czy powinni szuka szczcia w systemie, gdzie bd mogli
jedynie jako trybiki suy w kolosalnej machinie centralnego planowania? Czy mentalno cywilizacji,
ktre zatrzymay si w swym rozwoju, powinna
zniszczy ideay, dla ktrych tysice naszych przodkw powicio ycie?
Ruere in servitium pogryli si w niewolnictwie
zauway smutnie Tacyt, majc na myli Rzymian
w czasach Tyberiusza.
107
Rozdzia V
Antykomunizm a kapitalizm
We wszechwiecie nigdy nie ma ani spokoju, ani bezruchu. Zmiany i przeobraenia s podstawowymi cechami ycia. Kady wiek jest wiekiem przemian, a ycie
ludzkie jest procesem, a nie stanem spoczynku.
Tymczasem celem, do ktrego d wszystkie utopijne ruchy, jest pooenie kresu historii i ustalenie
ostatecznego, trwaego spokoju.
Przyczyny psychologiczne tej dnoci s oczywiste. Kada zmiana zewntrznych warunkw ycia
zmusza ludzi, by dostosowali si do nowego rodowiska. To z kolei godzi w ich interesy i zagraa tradycyjnym sposobom produkcji i konsumpcji; doskwiera
tym wszystkim, ktrzy s mao mobilni i wzbraniaj
si przed zrewidowaniem swego sposobu mylenia.
Konserwatyzm jest sprzeczny z ide ludzkiej aktywnoci i suy zawsze jako program tym, ktrym nie
chciao si podj wysiku narzucanego im przez aktywn mniejszo, mimo e mia on na celu popraw
ich wasnych warunkw ycia.
108
Przymiotnika reakcyjny uywa si w odniesieniu

do arystokratw i duchownych, ktrzy nazywali swoje przekonania konserwatywnymi. Rwnie dobre
przykady ducha reakcyjnego daway cechy rzemielnicze, blokujce dostp nowym pracownikom, farmerzy dajcy ochrony celnej, subsydiw i zrwnowaonych cen, robotnicy wrogo usposobieni do ulepsze technologicznych i popierajcy uprzywilejowania zwizkowe.
Arogancja literatw i cyganerii okrela dziaalno
ludzi interesu mianem prymitywnego robienia pienidzy. Tymczasem na og przedsibiorcy i organizatorzy
wykazuj wicej zdolnoci umysowych ni przecitny
pisarz czy malarz. Niszo wielu intelektualistw przejawia si wanie w niedocenianiu intelektualnej sprawnoci potrzebnej do zorganizowania i prowadzenia
przedsibiorstwa.
Powstanie licznej klasy powierzchownie mylcych intelektualistw jest jednym z najmniej podanych zjawisk wieku nowoczesnego kapitalizmu. S
oni dokuczliwi i siej wok zamt. Nikt by na tym
nie straci, gdyby ich dziaalno ukrcono.
Wolno jest jedna dla wszystkich. Kada prba ograniczenia swobd nieznonych dekadenckich
literatw i pseudoartystw mogaby stworzy precedens dla okrelania przez wadz tego, co jest
dobre, a co ze. W konsekwencji powstayby przeszkody nie do pokonania na drodze rozwoju twrczego geniuszu. Wadze nie lubi nowych idei i nowych sposobw mylenia. Kontrola przyniosaby
zastj i upadek.
V Antykomunizm a kapitalizm
109
Zgnilizna moralna i jaowo oraz spoeczna szkodliwo wikszoci tych, ktrzy tworz klas kandydatw na literatw i artystw, jest okupem, jaki ludzko musi paci za powstawanie dzie naprawd genialnych. Wolno musi by dana wszystkim, nawet
ludziom prymitywnym, aeby nie przeszkodzi garstce tych, ktrzy mog uy jej dla dobra ludzkoci.
Wolno, z ktrej korzystaj ciemne typy z Dzielnicy
aciskiej pozwolia zaistnie wielkim pisarzom, malarzom, rzebiarzom. Pierwsz rzecz, ktrej potrzebuje geniusz, jest wiee powietrze.
Powierzchowne ideologie cyganerii s znacznie
mniej szkodliwe ni fakt, e spoeczestwo gotowe
jest przychylnie je przyjmowa. yczliwy odbir kawiarnianej filozofii ze strony tych, ktrzy ksztatuj
opini publiczn jest wielkim zem, ale jeszcze wikszym jest podobna reakcja zwodzonych przez autorytety mas.
Ludzie skonni s popiera to, co uchodzi za modne,
eby nie uchodzi za zacofanych i niewyksztaconych.
Najbardziej szkodliw ideologi ostatnich kilkudziesiciu lat by syndykalizm Georgesa Sorela i jego
entuzjazm dla Action Directe. Stworzony przez sfrustrowanego francuskiego intelektualist syndykalizm
wkrtce zdoby uznanie literatw wszystkich krajw
europejskich; by gwnym czynnikiem radykalizujcym ruchy wywrotowe; wywar wpyw na francuski
socjalizm, militaryzm i antysemityzm;
* odegra wan rol w ewolucji rosyjskiego bolszewizmu, woskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu;
* doprowadzi do przeksztacenia si legalnych par-
110
tii politycznych w ugrupowania, ktre opary swoj

dziaalno na organizacjach uzbrojonych band; skompromitowa rzdy reprezentantw i buruazyjne spoeczestwo; gosi zasad wojny domowej i wojny
wiatowej. Jego gwny slogan brzmia: sia i jeszcze
raz sia. Dzisiejsza sytuacja w Europie jest w duym
stopniu wynikiem sukcesw doktryny Sorela.
Intelektualici jako pierwsi przyjli jego idee i spopularyzowali je, mimo e wymowa jego idei bya
mocno antyintelektualna. Sorel by przeciwny trzewemu myleniu i rzeczowej dyskusji. Liczy si dla
niego jedynie czyn akt siy w imi siy; walczy za
mit, cokolwiek miaby on znaczy. Jego wskazwk
byo zdanie: Jeli stajesz na gruncie mitw, stajesz
si odporny na wszelkiego rodzaju zarzuty krytyczne1. Co za wspaniaa filozofia niszczenia w imi niszczenia. Nie mw, nie rozumuj, bij! Sorel odrzuca wysiek umysowy nawet literackich mistrzw rewolucji. Podstawowym celem mitu jest przygotowa ludzi do walki dla zniszczenia tego, co istnieje2.
Odpowiedzialno za rozprzestrzenienie destrukcyjnej idei nie spoczywa jednak ani na Sorelu, ani na jego
uczniach, Leninie, Mussolinim, Rosenbergu, ani nawet
na tumie nieodpowiedzialnych literatw i artystw.
Katastrofa nastpia, poniewa przez wiele dziesicioleci prawie nikt nie podj si analizy agresywnej mentalnoci szalonych fanatykw. Nawet ci autorzy, ktrzy
powstrzymywali si przed przyjciem idei beztroskiego
1
Georges Sorel, Reflexions sur la violence, III wyd. Pary

1912, s. 49.
2
Georges Sorel, ib. s. 46.
111
uywania siy, chtnie wynajdowali pozytywne wytumaczenia dla posuni dyktatorw. Pierwsze niemiae
zarzuty podniesiono rzeczywicie bardzo pno, dopiero wtedy, kiedy intelektualni wspwinowajcy polityki
okruciestw zaczli zdawa sobie spraw, e nawet entuzjastyczne przyjmowanie ideologii totalitarnych ich
samych nie chroni przed torturami i egzekucj.
Dzisiaj istnieje front antykomunistyczny. Ludzie,
ktrzy nazywaj siebie liberaami antykomunistycznymi, a inni czasem nazywaj ich antykomunistami, d do komunizmu pozbawionego cech, ktre s
nadal nie do przyjcia przez Amerykanw. Stosuj zudne rozrnienie pomidzy komunizmem a socjalizmem
i, paradoksalnie, szukaj poparcia dla niekomunistycznego socjalizmu w dokumencie, ktry sami jego autorzy nazwali Manifestem komunistycznym. Myl, e dobrze ujli zagadnienie, uywajc terminw zastpczych
dla socjalizmu takich, jak pastwo planowania lub pastwo opieki spoecznej. Symuluj odrzucenie rewolucyjnych i dyktatorskich aspiracji czerwonych, a w tym
samym czasie w ksikach i czasopismach, w szkoach
i na uniwersytetach, chwal Karola Marksa, szermierza komunistycznej rewolucji i dyktatury proletariatu,
jako jednego z najwikszych ekonomistw, filozofw
i socjologw, i czoowego dobroczyc rodzaju ludzkiego. Chcieliby, abymy wierzyli, e nietotalitarny totalitaryzm, rodzaj trjktnego kwadratu, jest moliwy.
Jeli wysuwaj jakie zarzuty przeciw komunizmowi,
to s one agodne, gotowi s natomiast ly kapitalizm
sowami zapoyczonymi ze sownika Marksa i Lenina.
Podkrelaj, e odczuwaj znacznie mocniejszy wstrt
112
do kapitalizmu ni do komunizmu i usprawiedliwiaj

wszystkie skandaliczne akty postpowania komunistw, przeciwstawiajc im okropiestwa kapitalizmu.
Krtko rzecz ujmujc udaj, e zwalczaj komunizm,
prbujc przekona ludzi do idei Manifestu komunistycznego.
Antykomunistyczni liberaowie zwalczaj nie
komunizm jako taki, ale system komunistyczny, w ktrym oni sami nie dzier steru. Chcieliby stworzy system socjalistyczny, to znaczy komunistyczny, w ktrym rzdziliby oni sami lub ich najblisi przyjaciele.
Gdybymy powiedzieli, e chc likwidowa innych
ludzi, powiedzielibymy za duo; po prostu sami nie
chc by zlikwidowani. W socjalistycznej wsplnocie
pewno przeycia maj tylko autokraci na najwyszych stanowiskach i ich wsplnicy.
Kady ruch anty-co-tam wyraa negatywn
postaw, nie ma wic szansy powodzenia. Namitne
przemwienia czsto przyczyniaj si do propagowania atakowanego programu. Ludzie musz walczy
o co pozytywnego, a nie tylko odrzuca zo, jakiekolwiek by ono nie byo. Musz bez zastrzee aprobowa program ekonomii wolnorynkowej.
Komunizm miaby dzi, po rozczarowaniu Sowietami i aosnym upadku wszystkich eksperymentw
socjalistycznych, bardzo mae szanse powodzenia na
Zachodzie, gdyby nie w faszywy antykomunizm.
Tylko otwarte i nieograniczone poparcie kapitalizmu
wolnorynkowego moe uchroni cywilizowane narody Europy Zachodniej, Ameryki i Australii przed zniewoleniem przez barbarzystwo.
113
Uwagi wydawcy amerykaskiego

o znaczeniu pimiennictwa
Ludwiga von Misesa
Spord ksiek napisanych przez Ludwiga von Misesa, Mentalno antykapitalistyczna jest jedn z najatwiejszych lektur i stanowi doskonae wprowadzenie do ekonomii politycznej austriackiej szkoy neoklasycznej.
Biorc pod uwag fakt, e von Mises by pedagogiem, mona byo spodziewa si po nim przypisywania wielkiego znaczenia sprawom formalnego
ksztacenia. I niewtpliwie tak byo; ale po upywie
wielu lat praktyki owiadczy, e to co czowiek
uwanie przeczyta po latach szkolnych, ma wiksze
dla niego znaczenie, ni to, co przeczyta w okresie
nauki w szkoach.
Czowiek, ktry zarzuca zwyczaj czytania starannie dobranej lektury i ukoczywszy edukacj szkoln
przestaje si uczy, powstrzymuje wasny rozwj umysowy. Natomiast ten, kto jest ambitny i rozumie, e:
1) wiedza nabyta w szkole redniej i wyszej to dopiero pocztek, 2) wybr gwnej dziedziny lektury i stu-
114
diw jest bardzo wany, 3) musi dokona selekcji najlepszych ksiek z odnonej dziedziny, 4) winien dokadnie opanowa tre tych ksiek, i 5) nie powinien
zapomina, e gruntowna znajomo jednej dziedziny jest znacznie wicej warta ni powierzchowna, cho
czasem zaskakujca, wiedza dyletanta w wielu dziedzinach, i bdzie zgodnie z tym postpowa, w miar
upywu lat bdzie si stawa coraz mdrzejszy i poyteczniejszy dla innych. Dla takiego czowieka nie ma
granicy jego rozwoju umysowego.
Nauk ekonomii politycznej (w skrcie ekonomii) podzielimy tu orientacyjnie na cztery szkoy:
I. Klasyczn
II. Socjalistyczn
III. Austriack (Neo-klasyczn)
IV. Interwencjonistyczn.
I. Szkoa klasyczna
Jest to najwczeniejsza nauka o ekonomii politycznej
i rzeczywicie okrya si ona saw. Rozwina si
w Anglii, gwnie dziki takim uczonym jak Adam
Smith, David Ricardo i ich wsppracownikom. Idee
tych ludzi stanowiy co zupenie nowego w owym
czasie i odegray wielk rol w rewolucji przemysowej i w powstaym, ku zazdroci innych, dobrobycie
Anglii. Stopniowo dobrobyt ten rozszerzy si na Europ i na Stany Zjednoczone. Jego rozwj oparty by
na zasadach dokadnie okrelonych przez ekonomistw klasycznych i na ich nie zawsze dokadnie sprecyzowanych zaoeniach.
Uwagi wydawcy amerykaskiego...
115
Zasady te byy proste i, w skrcie, polegay na:

a) ocenianiu dziaalnoci gospodarczej wedug jej
wyrozumowanych przyszych skutkw, a raczej nie
wedug natychmiast widocznych efektw, b) przyjmowaniu zasad moralnoci, ktre zawsze byy podstawowymi w prosperujcych cywilizacjach, a mianowicie
opartych na etyce wykluczajcej uywanie przemocy,
wywaszczanie lub popenianie oszustwa, c) poza powyszym, zaoeniu, e wszystko jest w dziaalnoci
ekonomicznej dozwolone i moe przynosi korzyci na
podstawie oceny jej skutkw i uytecznoci dla innych.
Osdzanie czegokolwiek wedug wyrozumowanych, oczekiwanych wynikw, a nie wedug od razu
widocznych skutkw, jest rzecz trudn. Dlatego
nauka ekonomii usiuje by wnikliwa i stosowa
ostrone i dokadne rozumowanie, ktrego przecitny czowiek raczej unika.
Gdy nauka ekonomii stosuje rozumowanie o skutkach i przyczynach, musi ona stosowa pewne reguy
etyczne, ktre sobie zakada. Nauka ekonomii wedug
szkoy klasycznej oparta zostaa na idei, e ci, ktrzy
uczestnicz w dziaalnoci gospodarczej nie powinni
dy do swych celw drog przemocy, kradziey lub
naduy, i musz si takich rodkw wyrzec.
Pojcie wolnoci podstawowej, we wszystkich
sprawach, jest specjalnie mocno podkrelone w klasycznej nauce ekonomii. Adam Smith i jego wsppracownicy uczyli, e im wiksza wolno gospodarcza, przy jednoczesnym poszanowaniu norm etycznych, tym wikszego dobrobytu spoeczestwo moe
oczekiwa.
116
Tyle, w najwikszym skrcie, o klasycznej szkole

ekonomii.
II. Szkoa socjalistyczna
Idee socjalizmu i komunizmu w zastosowaniu do nauki ekonomii s jak najbardziej przeciwstawne zasadom nauki ekonomii wedug szkoy klasycznej. Istot
sporu midzy ekonomistami klasycznymi a socjalistami komunistami jest to, e nauka ekonomii klasycznej, zalecajc zachowanie bodcw gospodarczych,
powodujcych zwikszanie wydajnoci ludzkiej pracy i wysikw, ocenia warto producentw wprost
proporcjonalnie do wartoci ich usug oddawanych
konsumentom i zgodnie z ich ocen przez tyche konsumentw. Socjalizm-komunizm odrzuca t zasad,
dajc, aby w ostatecznym rozrachunku wystpowaa rwno. W zwizku z tym, aby tak rwno
osign, mog i musz by stosowane reguy prawne niejednakowe dla wszystkich uczestnikw procesu wspdziaalnoci gospodarczej. Podczas gdy
w ekonomii wedug szkoy klasycznej uywa naley
jednakowych regu ,,gry dla wszystkich uczestnikw,
ktrzy dlatego osiga bd rne korzyci; socjalizmkomunizm za dy do zrwnania korzyci dla
wszystkich uczestnikw, stosujc niejednakowe reguy postpowania wobec nich. Rwne korzyci, osigane drog niejednakowych regu (a wic regu niesprawiedliwych), polega maj na rwnoci w dochodach oraz na odrzuceniu zasady nierwnoci stanu
posiadania a wszystko dziki centralnemu plano-
117
waniu opartemu albo na biernej akceptacji przez tych,

ktrych reguy te dotycz, albo na stosowaniu przymusu. Spoeczestwo musi bd wybra zasad stosowania rnych regu w stosunku do swych czonkw lub pogodzi si ze zjawiskiem wystpowania
rnych rezultatw i korzyci.
Krytykujc zasady szkoy ekonomii klasycznej, socjalici komunici odkryli jej pewne sabe punkty. Niektre ich zarzuty, dotyczce rozumowej struktury pewnych dziedzin ekonomii klasycznej byy suszne.
Niewielu ludzi problem ten rozumiao, a jeli niektrzy rozumieli, to nie oceniali do obiektywnie i krytycznie.
III. Szkoa austriacka
Byo do przewidzenia, e krytyka ekonomii klasycznej przez socjalistw pobudzi zwolennikw tej ekonomii do ulepszenia swego rozumowania i stosowanych przez siebie argumentw. Tak si te stao. Na
zarzuty socjalistw nastpiy repliki ze strony takich
autorw jak William Stanley Jevons w Anglii, Leon
Walras w Szwajcarii, Knut Wicksell w Szwecji. Wybitnym ekonomist, ktry odpar argumenty socjalistw komunistw by Carl Menger, profesor Uniwersytetu Wiedeskiego. Jego dwaj nastpcy, wsppracujcy ze sob, kontynuowali prace poprzednika.
Byli to Eugen von Bhm-Bawerk i Ludwig von Mises.
Ci trzej ludzie i ich zwolennicy wczenie stali si gwnymi przedstawicielami szkoy neoklasycznej austriackiej w ekonomii, a ich dziea wyranie wyrniaj si
118
w nauce ekonomii koca dziewitnastego wieku

i pocztkw dwudziestego.
Ktokolwiek oczekiwa ulepszenia nauki o ekonomii klasycznej i odrzucenia doktryn gospodarczych
socjalizmu-komunizmu, znalaz je w pracach Mengera, Bawerka i Misesa, arystokratw-uczonych, przynoszcych chlub ostatnim dniom imperium AustroWgierskiego i uwietniajcych histori intelektualn
nauk ekonomicznych.
Dzieo szkoy austriackiej w zakresie myli ekonomicznej miao charakter rewolucyjny, gdy stawiao
ekonomi polityczn na nowym gruncie. Idee tej szkoy przyjli niektrzy ekonomici amerykascy przed
I wojn wiatow. Niestety, z wybuchem wojny
wszystko, co opublikowano w jzyku niemieckim, stao si albo trudno dostpne, albo niechtnie widziane
w Stanach Zjednoczonych i w obozie alianckim. Poza
tym idee Austriakw byy tak niezwyke i wprowadzay
tak odmienne podejcie do ekonomii, e nie mogy by
z atwoci przyswajane przez wikszo anglosaskich
ekonomistw. Nie wszyscy, nawet specjalici, znajcy
jzyk niemiecki byli w stanie atwo i z penym zrozumieniem czyta teksty wyej wspomnianych autorw.
Poza tym, w pierwszym wierwieczu po I wojnie
wiatowej nie byo odpowiednich tumacze prac Mengera lub Bhm-Bawerka na jzyk angielski.
IV. Szkoa interwencjonistyczna
Tak doszlimy do innej gwnej fazy rozwoju myli
ekonomicznej, a mianowicie do tego, co nazywamy
119
interwencjonizmem. Jest to faza, ktrej obecnie dowiadcza spoeczestwo amerykaskie.

Brak oglnego prawdziwego zrozumienia idei
Mengera, von Bhm-Bawerka i von Misesa przeciwstawnych ideom socjalizmu-komunizmu, przez ekonomistw krajw anglosaskich wystawi wiat anglosaski na poddawanie si wpywom socjalizmu
komunizmu, a to z braku waciwych i silnych argumentw w celu efektywnej repliki.
Prozaiczny przykad, ktrego si uywa do opisania hitlerowskiego systemu gospodarczego, pomoe
zrozumie myl przewodni interwencjonalizmu:
W przypadku prywatnego posiadacza dojnej krowy, socjalizm-komunizm poleca upastwowienie krowy, a wic uczynienie jej wasnoci pastwa. Hitler
zmodyfikowa podejcie do takiego programu gospodarczego: Jeli indywidualnego posiadacza dojnej krowy pozbawimy prawa wasnoci, to bdzie on nieszczliwy i zy; a w gruncie rzeczy to co w danym
wypadku jest wane to nie krowa, lecz jej mleko.
Naley wic wacicielowi krowy pozostawi pusty
tytu wasnoci do krowy, a pastwu zapewni kontrol nad dystrybucj mleka.
Powyszy przykad ilustruje zasad gospodarki interwencjonistycznej, czyli ingerowanie rzdu w sprawy gospodarcze tak, aby mc gospodark kontrolowa
celem zabierania lub redystrybucji przez rzd tego, co
mu si podoba i z odpowiedni dla niego korzyci.
John Maynard Keynes by ekonomist, ktry sta
si czoowym anglosaskim przedstawicielem interwencjonizmu. Keynesizm ogranicza indywidualn wol-
120
no w sposb inny i bardziej strawny ni ten, ktry byby nie do przyjcia w spoeczestwie wychowanym w duchu gospodarki mniej wicej zgodnym
z zasadami ekonomii klasycznej. Dla takiego spoeczestwa keynesizm jest wic mniej niewaciwy ni
socjalizm komunizm.
Wielu ekonomistw: 1) posiada wiedz w zakresie ekonomii klasycznej, 2) wyczuwa pewne racje socjalistycznych-komunistycznych krytykw niektrych
dziedzin ekonomii klasycznej, 3) nie posiada wiedzy,
albo posiada j w niewystarczajcym stopniu,
o miadcej krytyce przez ekonomistw austriackiej
szkoy neo klasycznej zasad socjalistycznej-komunistycznej nauki o gospodarce, 4) moe obawia si
zjawiska kracowoci bogactwa i niedostatku w spoeczestwie kapitalistycznym, 5) jest wiadomych, e
poprzez interwencjonizm mog oni osign wikszy
wpyw na spoeczestwo i 6) dlatego staje si zwolennikami interwencjonizmu, dla ktrych idee Keynesa maj wielki urok, lub 7) podlega tak silnemu
wpywowi otoczenia, e nie zdaje sobie sprawy, i
staje si, choby czciowo, wytworem obecnie panujcego klimatu myli.
Neoklasyczni ekonomici austriaccy bardzo rozszerzyli zakres ekonomii politycznej. Wysunli midzy innymi ide, i to do przekonywujc, e etyka bdzie
zawsze niejasna, jeli nie zostanie poprzedzona studiami w jej zakresie (i zdefiniowaniem jej wymaga).
Skoro etyka okrela stosunek ludzi do ludzi, co dotyczy i posiadania, i wymiany wasnoci, to niejasnoci
w dziedzinie etyki nie da si unikn, jeeli nie bdzie
121
przestudiowane (i uzgodnione) zagadnienie waciwego stosunku czowieka do dbr. Innymi sowy, pojcia
i istota wartoci winny by zrozumiane, zanim podejmowa si bdzie decyzje robienia interesw, to jest
wymiany dbr i wartoci, lub zanim filozofowa si
bdzie na tematy zwizane z etyk.
Czytanie ksiek Misesa, BhmBewerka lub Mengera nie jest strat czasu. Martiner J. Adler, w swej
ksice Jak czyta ksik, radzi: Czytaj najlepsze ksiki nie tylko doby obecnej, ale ulepszaj list swoich lektur poprzez czytanie najlepszych ksiek wszystkich
czasw. Dziea wyej wymienionych autorw nale
do kategorii takich ksiek w dziedzinie ekonomii;
a jeli czytelnik opanuje zasadnicze pojcia dotyczce ekonomii neoklasycznej, ksiki von Misesa nie bd
trudn lektur.
Na zakoczenie naley zaznaczy, e niniejsze posowie nie wyczerpuje listy wszystkich wartociowych
ekonomistw neoklasycznych szkoy austriackiej.
122
Indeks osb
Numery stron, na ktrych dane nazwisko wystpuje
wycznie w przypisie, oznaczono czcionk pochy.
A
Adler Martiner J. 121
Althusius Johannes 96
Aydelotte William O. 60
B
Balzak Honor de 83
Barth Karl 53
Beaumarchais Pierre 64
Beethoven Ludwig van 106
Bergson Henri 83
Berlioz Hector 82
Bismarck Otto von 66, 96, 97
Bizet Georges 82
Blanchard Paul 64
Bhm-Bawerk Eugen von 117-119, 121
Brahms Johannes 82
Bruckner Anton 82
Brunner Emil 53
C
Cabet Etiene 63
Carlyle Godwin 66, 82
Chamberlain John 64, 78
Croce Benedetto 83
D
Donizetti Gaetano 82
E
Engels Fryderyk 33, 72, 78
F
Flaubert Gustave 83
Fryderyk Wilhelm III 96
Freeman John Dyson 75

G
Gilbert William Schwenck 64
Gordon Maria 53
Graziadei Antonio 99
Grotius Hugo 96
H
Halevy Jacques Fromental 64
Harcourt William sir 53
Hitler Adolf 119
Hugo Wiktor 83
Husserl Edmund 83
I
Ibsen Henrik 41, 61
J
Jacobsen Jens 83
Jevons William Stanley 117
K
Keynes John Maynard 93,
119-120
L
Laski Harold Joseph 98, 99,
100-101
Lenin Wodzimierz 32-34,
110-111
Locke John 96
Lyons Eugene 39, 43
M
Mahler Gustav 82
Marks Karol 32-33, 38, 45-47,
59, 72-73, 78, 93, 100-101, 109
Indeks osb
Martino Joseph P. 75
Matternich Klemens von 96
Maupassant Guy de 83
Menger Carl 117-119, 121
Mill James 57
Mill John Stuart 57, 63
Milton John 63
Montararat Earl 64
Mser Justus 23-24
Mozart Wolfgang Amadeusz
64
Mussolini Benito110
N
Napoleon III Bonaparte 64
Niebuhr Reinhold 53
Nitzsche Friedrich 59
O
Offenbach Jacques 64
P
Platon 96
Proust Marcel 83
Puccini Giacomo 82
R
Ricardo David 114
Rilke Rainer Maria 83
Roberts Elmer 53
Rosenberg Alfred 110
Ruskin John 66, 82
S
Schumann Robert 82
Shaw Bernard 82
Smith Adam 114-115
Sofokles 106
Sorel Georges 66, 106, 110
Spinoza Baruch 57
Stalin Jzef 70, 99
Stendhal (w. Beyle MarieHenri) 59
123
Strauss Richard 82
Sullivan Arthur 64
T
Tacyt 106
Taine Hippolyte 42
Tarde Gabriel 50
Temple William 53
Tillich Paul 53
Tyberiusz 106
V
Veblen Thorstein 66
Vebler Thorstein Bunde 75
Velasquez Diego 81
Verdi Giuseppe 82
W
Wagner Richard 82
Wallace Edgar 60
Walras Leon 117
Webb Sydney i Beatrice 75, 82
Whistler James McNeill 82
Whitehead Alfred North 83
Whitman Walt 83
Wicksell Knut 117
Wolf Hugon 82
Woodward William E. 77
Y
Yeats William Butler 83
Z
Zola Emil 74-75
124
Spis treci:
Od tumacza
5
I Spoeczna charakterystyka
kapitalizmu i psychologiczne
przyczyny jego dyskredytowania
11
II Filozofia spoeczna
zwykego czowieka
43
56
79
107
Uwagi wydawcy amerykaskiego
o znaczeniu pimiennictwa
Ludwiga von Misesa
113
125
Fundacja PAFERE
Polsko-Amerykaska Fundacja Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego, bdca niezalen, pozarzdow organizacj, zajmujc si wolnorynkow edukacj ekonomiczn, promocj
wolnoci gospodarczej i wolnego handlu jako najskuteczniejszego i najsprawiedliwszego systemu powodujcego podnoszenie zamonoci ludzi i narodw, zwizkami etyki z ekonomi, a take rozwojem nauk ekonomicznych, zostaa zaoona przez Jana Michaa Maka w roku 2007 i zostaa wpisana do Krajowego Rejestru Sdowego pod numerem
0000278610. Wczeniej Fundacja dziaaa jako oddzia amerykaskiej Fundacji PAFERE Pro Publico Bono, zaoonej w 2000
roku w Kalifornii.
Edukacja
Z inicjatywy Fundacji opublikowano ponad 20 ksiek i setki
artykuw edukacyjnych. Fundacja jest otwarta na wspprac ze wszystkimi osobami i organizacjami dziaajcymi
na polu upowszechniania wartoci, w celu ktrych zostaa
powoana.
Formy dziaania
Fundacja realizuje swoje cele poprzez:
* organizacj prelekcji, konferencji, seminariw i dyskusji publicznych;
* prowadzenie bada nad biecymi problemami ekonomicznymi i gospodarczymi oraz przedstawianie ich rozwiza;
* sponsorowanie publikacji ksiek, artykuw, esejw i innych form literackich dotyczcych rozmaitych aspektw ludzkiej wolnoci;
* sponsorowanie i przeprowadzanie ankiet i konkursw (Magister PAFERE i konkurs filmowy Nie kradnij);
126
* zapoznawanie Polakw z najnowsz myl wolnorynkowej ekonomii przez zapraszanie do kraju wybitnych naukowcw i praktykw wolnego rynku;
* podejmowanie wsppracy z innymi fundacjami, instytucjami i organizacjami o celach podobnych do celw Fundacji;
* wspprac z wadzami lokalnymi w dziele realizacji celw
Fundacji;
* prowadzenie i sponsorowanie serwisw internetowych;
* Fundacja wydaje wasny kwartalnik IDEE
* organizowanie obozw Liberty Camp dla modziey bdcych poczeniem nauki j. angielskiego z poznawaniem
podstaw ekonomii i przedsibiorczoci.
Nasz biec dziaalno mona ledzi poprzez portal:
www.pafere.org
Kontakt z Fundacj:
Polsko-Amerykaska Fundacja
Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego
ul. Mickiewicza 16/12A, 01-517 Warszawa
www.pafere.org; pafere@pafere.org
tel: +48 22 215 72 22, +48 22 215 72 23
Wesprzyj nasz dziaalno
wpacajc datek na konto bankowe:
Volkswagen Bank Direct PL 33213000042001040942150001
Od 2010 roku PAFERE posiada status Organizacji Poytku Publicznego. Oznacza to, e mona nam przekaza 1 proc. podatku dochodowego. Wystarczy wpisa w deklaracji PIT numer KRS naszej Fundacji:
0000278610
Fundacja PAFERE, w przeciwiestwie do innych podobnych
organizacji dziaajcych w Polsce, utrzymuje si jedynie ze rodkw prywatnych i ma statutowy zakaz korzystania ze rodkw
publicznych zabranych pod przymusem podatnikom. Dlatego
liczymy na Pastwa dobrowolne wsparcie naszych inicjatyw.

Mentalnosc Antykapitalistyczna

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mentalnosc Antykapitalistyczna

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

1

Ludwig von Mises

Copyright for the Polish translation

Przez prawie p wieku rzdw komunistycznych

wiata dobrobytu. O ile wydaje si oczywistym, e

Wynikiem propagandy antykapitalistycznej jest to,

dujcy oraz biedacy nielitociwie eksploatowani przez

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

ycia zgodnie z wasnymi planami. A wic nie jest

tylko niektre z jego pragnie zostaj zaspokojone,

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

W spoeczestwie opartym na kastach, stanach lub

Chwalcy dobre stare czasy kieruj sw krytyk

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

dziau dbr, suszniejszych od wyranie niesprawiedliwych metod panujcych w systemie kapitalizmu

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

wntrzna zostaj zachwiane na widok tych, ktrzy

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

stwach i zniesawieniu, mdrzejszy nie traci czasu

zdro i urazy spowodowane powyszym czsto

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

sa historii sztuki, literatury XIX wieku pomijajc rol,

z pisarzami, naukowcami czy artystami. Niemale

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

7. Urazy pracownikw umysowych

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

wymaga pisaniny, dokumentacji, liczenia. Ogosi on

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

nym z antykapitalistycznych wzgldw politycznych.

W Europie jeszcze nie tak dawno istniaa moliwo

handlowca czy przemysowca. Niektrzy z nich

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

niosym lekcewaeniem dla robienia pienidzy.

ki z szefami i rodzinn firm. Obojtne czy owe

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

sami czerpi zyski4. Powszechnie znany jest fakt, e

ko prawdy. Nie zwrcono uwagi na gwny motyw,

I Spoeczna charakterystyka kapitalizmu...

si zawsze liczy z nieobliczalnoci i kaprynoci

Eugene Lyons, The Red Decade, New York 1941, s. 293.

1. Kapitalizm rzeczywisty i jego obraz

kowej. Cywilizacja zachodnia przyja kapitalizm za

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

e analizowanie problemw ekonomicznych wymaga niezwykego wysiku umysowego.

Marks naucza na przykad, e kiedy materialne

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

prawie w caoci do niego. Jego zasug jest bowiem,

fanych, jest wysoko dostpnych kapitaw. Nie

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

sb ze wzrostem dobrobytu, ktry pojawi si deus ex

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

ajcych wycznie pod wpywem silnych namitnoci: zazdroci i nienawici.

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

Elmer Roberts, Monarchical Socialism in Germany, New

lub komunistycznych: ubodzy w naturalny sposb

II Filozofia spoeczna zwykego czowieka

III Literatura w kapitalizmie

kie kopoty i koszty zwizane z jego wytworzeniem

wie, ojciec i syn, pracowali w londyskich biurach

III Literatura w kapitalizmie

nowatorstwo, artysta jest dysydentem, ktry odrzuca