Krawczyk. Hobbes

Hobbes i Locke
dwoiste oblicze liberalizmu
UNIWERSYTET WARSZAWSKI
Wydzia Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Instytut Nauk Politycznych
Anna Krawczyk
Hobbes i Locke
dwoiste oblicze liberalizmu
Warszawa 2011
Recenzenci
Dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. UWM
Dr hab. Krzysztof Pieliski
Redakcja
Zesp
Projekt okadki, skad i amanie
Tomasz Kasperczyk
Copyright by Anna Krawczyk, Warszawa 2011
Copyright by Wydzia Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011
Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja lub adaptacja caoci bd
czci niniejszej publikacji, niezalenie od zastosowanej techniki reprodukcji
(drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.
Objto 6,6 ark. wydawniczych
Wydawca:
Wydzia Dziennikarstwa i Nauk Politycznych
Uniwersytet Warszawski
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
tel./fax (48 22) 55 22952
www.wydawnictwo.wdinp.uw.edu.pl
ISBN: 978-83-63183-03-5
Druk i oprawa: Zakady Graficzne UW. Zam. 1342/11
SPIS TRECI
Wstp ............................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia I
Historia tradycji liberalnej
Przednowoytne antycypacje liberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalizm we wczesnym okresie nowoytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalizm i owiecenie ..................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wiek XIX triumf liberalizmu .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Odrodzenie klasycznego liberalizmu .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
19
23
30
36
Rozdzia II
Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym, czyli od wolnoci
do podlegoci
Antropologia Thomasa Hobbesa ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stan natury, czyli wojna kadego z kadym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Przyczyny i cel zawarcia umowy ......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
PastwoLewiatan jako instrument zapewniajcy porzdek i pokj . . . .
Pochwaa absolutyzmu, czyli nieograniczonej suwerennoci wadzy
pastwowej ................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdzia III
John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki w ramach
adu liberalnego
Antropologia Johna Lockea .............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Stan natury i obowizujce kadego prawo natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ochrona wasnoci prywatnej jako przyczyna zawarcia umowy . . . . . . . . . . . .
Lockeowskie civil society i civil government . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Granice wadzy rzdu obywatelskiego .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
45
51
56
62
67
72
77
81
87

Rozdzia IV
Oblicza ponowoczesnego liberalizmu
Dziedzictwo liberalne w myli postmodernistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Pluralizm rzeczywistoci jako fakt historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Odrzucenie perspektywy uniwersalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Modus vivendi jako idea liberalnej tolerancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Zakoczenie .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Bibliografia ..................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Indeks osb .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Abstrakt w jzyku angielskim .............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Abstrakt w jzyku niemieckim ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
TABLE OF CONTENTS
Introduction .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Chapter I
History of the liberal tradition
Pre-modern anticipations of liberalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalism within the early modern period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalism and the Age of Enlightenment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
XIX century triumph of liberalism .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Renaissance of the classical liberalism .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
19
23
30
36
Chapter II
Thomas Hobbess war of all against all from freedom
to subordination
Antropology of Thomas Hobbes ........ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
State of nature the war of all against all . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Reasons and objectives for a contract conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
A stateLeviathan as an instrument providing order and peace . . . . . . .
Prais of absolutism as unlimited sovereignty of the state authority . . . . .
41
45
51
56
62
Chapter III
John Locke self-improvement of an individual within the liberal
governance
Anthropology of John Locke ............ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
State of nature and all binding law of nature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Protection of private property as the cause for a contract conclusion . . . .
Lockes civil society and civil government . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Boundries of civil government authority . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
72
77
81
87

Chapter IV
Aspects of postmodern liberalism
Liberal heritage in the postmodern ideology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Pluralism of reality as a historic fact ..... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rejection of universalist perspective .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Modus vivendi as an ideal of the liberal toleration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Closure ........................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Bibliography .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Index of persons .............................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Abstract in English ........................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Abstract in German ........................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
INHALTSVERZEICHNIS
Vorwort
.......................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kapitel I
Die Geschichte der liberalen Tradition
Preneuzeitliche Antizipationen des Liberalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalismus in der frheren Neuzeit .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Liberalismus und Aufklrung ............. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Der neunzehnte Jahrhundert Triumph des Liberalismus . . . . . . . . . . . . .
Die Wiedergeburt des klassischen Liberalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
19
23
30
36
Kapitel II
Der Krieg jedes gegen jeden von Thomas Hobbes, also von Freiheit
bis Abhngigkeit
Anthropologie von Thomas Hobbes ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Naturzustand, also der Krieg jedes gegen jeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Die Ursachen und das Ziel des Vertragsabschlusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Der StaatLeviathan als ein Instrument, der die Ordnung und der
Frieden versichert ........................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Das Lob des Absolutismus, also der unbegrenzten Souvernitt der
Staatsgewalt ................................. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
45
51
56
62
Kapitel III
John Locke Die Selbstentfaltung des Individuums im Rahmen der
liberalen Ordnung
Anthropologie von John Locke .......... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Naturzustand und das jeden geltende Naturrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
Privateigentumsschutz als eine Ursache des Vertragsabschlusses . . . . . . 77
Civil society und civil government von Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Die Grenze der Macht der Brgerregierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Kapitel IV
Die Antlitze des postmodernen Liberalismus
Das liberale Erbe in der postmodernen Meinung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Der Pluralismus der Wirklichkeit als ein historischer Fakt . . . . . . . . . . . . . . 99
Die Ablehnung der universalistischen Perspektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Modus vivendi als ein Ideal der liberalen Tradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Abschluss ....................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Bibliografie .................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
Personenregister ............................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Zusammenfassung im Englischen ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
Zusammenfassung im Deutschen ....... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Ludzko zyskuje wicej,

pozwalajc kademu y wedle jego upodoba,
ni zmuszajc kadego,
by y wedle upodobania pozostaych.
John Stuart Mill, O wolnoci
Wstp
Tradycja myli liberalnej gboko wnikna w struktur ycia wspczesnego
wiata. Liberalizm jako ideologia, ruch polityczny czy stanowisko filozoficzne, stanowi niewtpliwie zagadnienie popularne, lecz jednoczenie czsto mylone lub czone z innymi teoriami lub ruchami. Co wicej, podobnie jak w przypadku wielu
innych koncepcji jest pojciem nieustannie dyskutowanym, nie tylko na forum akademickim, oraz szeroko kwestionowanym rwnie przez samych zwolennikw
liberalizmu. Wydaje si nawet, e wikszo ukazujcych si obecnie prac powicona jest raczej potpieniu liberalizmu ni jego pochwale1.
Wyodrbnienie i zdefiniowanie liberalizmu naley jednak wci do najtrudniejszych zada, z jakimi ma do czynienia historiografia idei. Na pytania czym jest
liberalizm, jaka jest istota myli liberalnej, udzieli mona wiele odpowiedzi, nie
tylko na pozr, ale czsto faktycznie ze sob sprzecznych. Bdne wydaje si wic
samo zaoenie zwizane z poszukiwaniem istoty czego tak heterogenicznego jak
liberalna tradycja.
Liberalizm stanowi jedno z najwaniejszych dziedzictw europejskiej historii
i filozofii, to dugotrway i wpywowy prd umysowy oraz ideologia spoecznopolityczna i ekonomiczna: niejednorodna, heterogeniczna, a przez to niejednokrotnie rozumiana inaczej. Nie da si rwnie zaprzeczy, e liberalizm w cigu kilkuset
lat swego istnienia wytworzy tyle rnych odmian, e w rzeczywistoci spotykamy
konkretne liberalizmy, czasem do luno ze sob powizane. Badacze sceptyczni wobec jednoci tradycji liberalnej poddaj w wtpliwo prawomocno uywa1
Wspomina o tym chociaby Paul Kelly w ksice Liberalism, Cambridge 2005 (praca zostaa przetumaczona na jzyk polski: P. Kelly, Liberalizm, prze. S. Krlak, Warszawa 2007). O niemocy liberalnej
i postliberalnej pisze rwnie Ronald Beiner w Whats the Matter with Liberalism?, Berkeley 1992.
10
Wstp
nia sowa liberalizm w liczbie pojedynczej, wielu skania si raczej do mwienia
nie o liberalizmie, ale o wielu liberalizmach, czy wrcz tak jak Jacek Bartyzel
o gszczu liberalizmw. Wewntrzne zrnicowanie i zoono liberalizmu powoduje, e istnienie jednej tradycji liberalnej jest nadzwyczaj wtpliwe. Naleaoby
raczej zwrci uwag na rozmaite narodowe historie liberalizmu, rnice si od
siebie w zalenoci od kraju.
Liberalna tradycja nigdy nie stanowia zamknitego i odrbnego krgu idei
i wyobrae. Liberalizm stanowi co najwyej sum tendencji niecigych, rnorodnych, przypadkowych, osadzonych w rnych kontekstach miejsca i czasu. Przekonanie o istnieniu spjnej i pojedynczej tradycji liberalnej moe wynika jedynie
z nieznajomoci dawniejszej historii myli liberalnej. Pluralizm tradycji liberalnej
odkrywany jest jednak dopiero przez wspczesnych liberaw. Demistyfikacja ideologii liberalnej zmierza przede wszystkim do wykazania jej trwaej dychotomii.
Faktycznie bowiem dwuznaczno, ktr dostrzec mona w caej tradycji liberalnej, od pocztku stanowia utrapienie projektu liberalnego.
Na wyonienie si ruchu liberalnego jako zjawiska dajcego si wyranie identyfikowa miao wpyw wiele rnorodnych czynnikw. Liberalizm rodzi si
w rnych spoeczestwach, poddawany by odmiennym dowiadczeniom. Myl
liberalna miaa w kulturze europejskiej wiele rnych, nawet sprzecznych rde,
a jej historyczne wcielenia byy czsto odmienne. Liberalizm zyskiwa take rozmaite odcienie w tych kulturach narodowych, w ktrych zadomowi si na duszy
czas. Nierwnomierno rozwoju myli liberalnej pozostawaa w cisym zwizku
z histori poszczeglnych krajw. W rozwoju tej jake rnorodnej tradycji niezwykle istotne byo rwnie to, jakich prekursorw uwaano za liberaw. Nie mniej
istotne od samego rozwoju idei s zatem niewtpliwie charakterystyki wybitnych
filozofw i praktykw, ktrzy przez stulecia kreowali zrnicowany, dzisiejszy wizerunek liberalizmu.
Wspczenie wraca si wic do mdroci wielkich filozofw, do pogldw
dawnych liberaw i w wielu dziedzinach ycia politycznego realizuje si ich koncepcje. Okazuje si, e w pracach klasycznych mylicieli liberalizmu mona odnale najgbsz i najbardziej rozwan odpowied na zagroenia i szanse, jakie
nios czasy wspczesne.
Wstp
W poszukiwaniu rde tradycji liberalnej postanowiono odwoa si do dwch
wybitnych mylicieli, ktrzy wedug zgodnej opinii wielu badaczy, w zasadniczy
sposb wpynli na rozwj myli liberalnej i uksztatowanie jej podstawowych poj i zaoe. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie filozofw, ktrych uzna
mona za protoplastw tradycji liberalnych konstytuujcych dwoiste oblicze liberalizmu. Tez stanowi stwierdzenie, e Thomas Hobbes i John Locke to ojcowie
dwch konkurencyjnych tradycji liberalnych. Tradycje te opieraj si na odmiennych interpretacjach pojcia liberalnej tolerancji, postrzeganej raz jako poszukiwanie racjonalnego konsensu, innym razem jako denie do pokojowej koegzystencji.
Co wicej, obaj filozofowie przyczynili si do powstania tradycji, ktre nie nale
bynajmniej do przeszoci. Dwie konkurencyjne filozofie liberalne s dzi nie tylko bardzo widoczne, ale wrcz pomagaj nam dostrzec co nowego jest w naszej
obecnej sytuacji.
Z uwagi na dugotrwao wystpowania zjawiska zwanego liberalizmem rozdzia pierwszy stanowi prb pokazania, w jaki sposb ksztatowaa si doktryna liberalna i jakie czynniki sprawiy, e rozwijaa si ona w sposb niejednolity.
To prba zarysu podstaw liberalizmu politycznego, jego owieceniowych rde
i pniejszych rozgazie. Antropocentryczna, wolnociowa i indywidualistyczna
ideologia w aden sposb nie stanowia monolitu, a bya raczej wypadkow poszukiwa filozofw, ktrzy j ksztatowali. W tradycji2 myli liberalnej dostrzec mona
zatem raczej niecigo, przypadkowo, rnorodno i historyczn konkretno
mylicieli, ktrym przyznawana jest etykieta liberalizmu.
Rozdziay drugi i trzeci powicone zostay prezentacji dwch dorobkw filozoficznych Thomasa Hobbesa i Johna Lockea. Obaj filozofowie byli Anglikami, wychowywali si i yli w kraju, ktry zajmuje historycznie pierwsze miejsce
Pojcie tradycja, podobnie jak i dziedzictwo, odnosi si do zwizkw teraniejszoci

z przeszoci. O ile jednak pod terminem dziedzictwo zawarta jest wszelka spucizna wypracowana
przez poprzednie pokolenia, o ktrej zachowaa si wiedza, o tyle tradycja ma wszy zakres
i odwouje si do zwizkw z przeszoci opartych na przywizaniu do pewnych wyizolowanych
jej fragmentw. Dziedzictwo ma zatem charakter obiektywny, jest caoksztatem znanych nam
dowiadcze przeszoci dzieem poprzednich pokole; tradycja za jest nieuchronnie subiektywna,
zalena od woli wspczesnych, ktrzy selekcjonuj dorobek przeszoci, wybierajc z niego to, co
w ich opinii cenne i uyteczne. Wicej w: J. Szacki, Tradycja. Przegld problematyki, Warszawa 1971.
2
11
12
Wstp
w rozwoju doktryny liberalnej. Anglia jest bowiem nie tylko miejscem narodzin
podstawowej wersji liberalizmu, ale powszechnie uchodzi za jego kolebk. Specyficzna droga rozwoju spoeczno-ekonomicznego oraz wyspiarskie pooenie kraju niewtpliwie wpyny na ksztatowanie si pogldw zarwno Hobbesa, jak
i Lockea.
W rozdziale drugim przedstawione zostay podstawy filozofii historycznie
pierwszego z mylicieli Thomasa Hobbesa, w oczach wielu uchodzcego za twrc trwaych podwalin nauk spoecznych3. Elementy teorii Hobbesa pojawia si
bd pniej, jako tzw. momenty hobbesowskie, w teoriach jego nastpcw, m.in.
Lockea i Jeana-Jacquesa Rousseau. Rozdzia trzeci dotyczy drugiego ze znanych
filozofw Johna Lockea, uwaanego za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli myli liberalnej.
Rozdzia czwarty to prba spojrzenia na tradycj liberaln z dzisiejszej perspektywy, przy uwzgldnieniu caego dorobku myli liberalnej, dziedzictwa, zgromadzonego na przestrzeni kilku stuleci. Historycznym dorobkiem liberalizmu, jak
dowodzi John Gray, jest zoona struktura praktyk i instytucji, tworzca wspczesne spoeczestwo obywatelskie, a nie jaki spjny system pogldw. Przed
postliberaln filozofi polityczn stoj niezwykle istotne zadania: obrona spoeczestwa obywatelskiego oraz instytucji stojcych na stray wolnoci i pokoju spoecznego, gwarancja istnienia wieloci pogldw, tolerancja, neutralno instytucji
czy rzdy prawa.
W zalenoci od tematyki poszczeglnych rozdziaw zastosowane zostay
odmienne metody badawcze. Tre rozdziau pierwszego oparta zostaa o analiz
dostpnej literatury przedmiotu z zakresu historii myli politycznej, bowiem jak
wskazano wczeniej punktem wyjcia do rozwaa na temat tradycji liberalnej
moe by tylko prezentacja istniejcych w tej materii pogldw. W pozostaych
rozdziaach wykorzystana zostaa politologiczna metoda opisowa, a w poszczeglnych ich czciach koncentrujcych si na prezentacji wnioskw analiza porwnawcza.
3
Za odkrywc nauk spoecznych nowego, nieznanego do tej pory kontynentu uznawany
jest za Machiavelli. Patrz: P. Nowak, Przedmowa do wydania polskiego, w: Historia filozofii politycznej.
Podrcznik, red. L. Strauss, J. Cropsey, Warszawa 2010, s. XXVIII.
Wstp
Niniejsza praca stanowi prb odpowiedzi na pytanie, jak zatem powinien
wyglda liberalizm odpowiadajcy wymogom epoki ponowoczesnej? Liberaln
tradycj ktrego z filozofw: Hobbesa czy Lockea, uzna mona za bardziej przystajc do wspczesnych warunkw? Liberalizm zainteresowany swoim dalszym
trwaniem musi odrzuci dominujc obecnie tradycj. Zaoenia, e ludzie najlepiej
mog si realizowa w ramach jednej uniwersalnej cywilizacji, nie mona ju duej podtrzymywa. Liberalizm musi zosta dopasowany do kontekstu, w ktrym
czonkowie jednego spoeczestwa wyznaj rne ideay ycia, a czsto wyznaje je
jeden czowiek. Jeli wspczesne spoeczestwa maj kilka tradycji, a wielu ludzi
identyfikuje si z wicej ni jedn z nich, polityka nie moe polega na dziaaniu
w myl ktrejkolwiek z nich. Usunita musi zosta dwuznaczno tradycji liberalnej, a sam projekt liberalny powinien zosta odnowiony. Myl liberaln trzeba
podda rewizji, jeli idea tolerancji ma zosta przemodelowany w taki sposb, aby
pasowa do nowej, wci przeobraajcej si rzeczywistoci. Wspczesny liberalizm powinien sta si wiatopogldem pojednania rnych stylw mylenia i sposobw ycia.
13
Rozdzia I
Przednowoytne antycypacje liberalizmu
Po raz pierwszy sowo liberalizm, w postaci przymiotnikowej jako idee liberalne, zostao uyte przez Napoleona Bonaparte w proklamacji wydanej 10 listopada
1799 roku, czyli dzie po przewrocie z 18 brumairea. Napoleon okreli wwczas
idee liberalne jako przychylne sprawie wolnoci politycznej, a zatem, podobnie
jak idee konserwatywne i opiekucze, godne przywrcenia4. Hiszpaska partia Liberales, zawizana w Kortezach w 1812 roku, bya pierwszym ugrupowaniem
politycznym, ktre zidentyfikowao si jako liberalne5. Jednake ani rok 1799, ani
1812, nie stanowi daty narodzenia si liberalizmu. Wwczas jedynie faktycznie
istniejce od ponad stulecia zjawisko zostao nazwane. Liberalizm jako wyodrbniony prd mylowy posiada ju wtedy wyranie uksztatowan myl polityczn
oraz wiadomo swoich zasad i celw. Myl polityczna liberalizmu nie stanowi
bowiem, z czego czsto nie zdajemy sobie sprawy, dorobku wycznie XIX i XX
wieku. Historia myli liberalnej rozpocza si faktycznie duo wczeniej ni oficjalne jej nazwanie i wyodrbnienie.
Gboko zasigu domniemanych zwizkw ideologicznych liberalizmu i jego
prekursorw stanowi nieustannie przedmiot licznych kontrowersji. Wielu autorw
doszukuje si obecnoci elementw kategorii liberalnych ju w wiecie antycznym,
a zwaszcza w staroytnej Grecji i Rzymie6. Podejcie takie, ktrego przedstawicie-
J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw. Prba periodyzacji i klasyfikacji, Lublin 2004, s. 11.

Czonkowie Liberales byli autorami opartej o wzory francuskiego republikanizmu konstytucji
uchwalonej przez Kortezy w Kadyksie. Patrz: J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw..., s. 11.
6
Zob. m.in. w: Z. Rau, Liberalizm. Zarys myli politycznej XIX i XX wieku, Warszawa 2000; Doktryny
polityczne XIX i XX wieku. Liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, doktryna socjaldemokracji, nauczanie spoeczne
Kocioa, totalitaryzm, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Krakw 2000; J. Gray, Liberalizm,
prze. R. Dziubecka, Krakw 1994.
4
5
16
Rozdzia I
lem jest choby Pierre Manent, okrelane jest jako aneksjonistyczne7. Oznacza
bowiem intencj wchonicia jak najwikszej iloci zjawisk i postaci, ktre mona
by okreli mianem protoliberalnych. Jednake prby udowodnienia cigoci
myli liberalnej sigajce czasw staroytnych s nie tyle wtpliwe, co wrcz z gry
skazane na porak. Identyfikowalna cigo myli i praktyki liberalnej siga bowiem dopiero XVII wieku.
W literaturze podkrela si brak w pogldach staroytnych kardynalnego skadnika liberalizmu, jakim jest indywidualizm. Jean Condorcet zauway, e w prawniczych koncepcjach Grekw i Rzymian nieobecne byo pojcie praw jednostki8.
Rwnie idea wolnoci powszechna w wiecie staroytnym wydaje si zasadniczo sprzeczna, jak wykae to w przyszoci francuski filozof Benjamin Constant,
z jej wspczesnym rozumieniem9. Niemniej jednak wielkim mylicielom klasycznym epoki przednowoytnej, jakimi niewtpliwie byli Arystoteles, stoicy czy Cyceron, przypisuje si pewne lady antycypacji liberalizmu staroytne zarodki
kategorii liberalnych. Niektre ujcia zawarte w pogldach na przykad stoikw czy
w tradycji rzymskiego republikanizmu, zostay przejte i zachowane przez wczesne
chrzecijastwo, dziki czemu mogy si odrodzi w okresie nowoytnym. Jako
prekursorw myli liberalnej w staroytnej Grecji wskaza mona zwaszcza sofistw: Protagorasa z Abdery, Gorgiasza z Leontinoi czy Hippiasza z Elidy10. Istotne
okazuj si rwnie pewne pierwiastki innych nurtw filozoficznych staroytnoci,
jak chociaby egalitaryzm cynikw i cyrenaikw, pochwaa prywatnoci epikurejczykw czy kosmopolityzm stoikw11.
Jako pierwsi doktryn politycznej rwnoci rozwinli wanie greccy sofici.
Skaniali si oni do uznania powszechnej rwnoci ludzi poprzez odrzucenie idei
naturalnego niewolnictwa, gdy jak stwierdzi Alkidamas: Bg stworzy wszystkich
J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 11.

I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci i inne eseje, wyb. i oprac. J. Jedlicki, prze. H. Bartoszewicz i in.,
Warszawa 1991, s. 125.
9
B. Constant, O wolnoci staroytnych i nowoytnych, w: Historia idei politycznych. Wybr tekstw, red.
S. Filipowicz,A.Mielczarek,K. Pieliski, M. Taski, t. 2, Warszawa 1998, s. 245 i n.
10
11
Tame.
7
8

wolnymi oraz natura nie uczynia nikogo niewolnikiem12. Sofici jako pierwsi
pooyli nacisk na czowieka i jego natur, ich myli nieobce byy koncepcje indywidualistyczne. Uwaa si nawet, e to wanie Protagoras stworzy teoretyczn
podstaw demokracji uczestniczcej.
W staroytnoci umiejscawiane s rwnie pocztki teorii umowy spoecznej,
kunsztownie opracowanej dopiero przez angielskich filozofw: Thomasa Hobbesa
i Johna Lockea13. Take w tej kwestii na szczegln uwag zasuguj sofici. Teoria umowy spoecznej ma bowiem czysto soficki rodowd rozwija j Glaukon
w drugiej ksidze Pastwa Platona14. Zdaniem sofisty Likofrona prawo i pastwo
oparte s na umowie, wedug ktrej celem prawa jest bezpieczestwo jednostki,
a funkcje pastwa polega maj na ochronie przed niesprawiedliwoci.
Najdobitniejsz deklaracj myli liberalnej, niezwykle znaczc dla przyszego
rozwoju tradycji liberalnej, znajdziemy u najwikszego ateskiego polityka i mwcy Peryklesa. W synnej Mowie pogrzebowej przedstawi on deklaracj liberalnych
zasad egalitaryzmu i indywidualizmu. Perykles pisa: w sporach prywatnych kady
obywatel jest rwny w obliczu prawa, natomiast jednostk ceni si nie ze wzgldu na jej przynaleno do pewnej grupy, lecz ze wzgldu na talent osobisty, jakim
si wyrnia. W naszym yciu pastwowym kierujemy si zasad wolnoci ()
pisa Perykles o demokracji ateskiej a kierujc si wyrozumiaoci w yciu
prywatnym, szanujemy prawa w yciu publicznym15.
Zalki nowoczesnego liberalizmu prezentowane w staroytnoci poddane zostay gruntownej krytyce w dzieach Platona i Arystotelesa. Ich twrczo stanowi
konserwatywn odpowied na rodzcy si liberalizm ateski. To potny atak wymierzony zarwno w ide wolnoci czowieka, jak rwnie skierowany przeciwko
otwartemu spoeczestwu Peryklesa, pogldom sofistw i Demokryta. Zarwno
Platon, jak i Arystoteles, stanowczo odrzucaj etyk wolnoci i ide moralnej rwnoci wszystkich ludzi. Antyliberalne pogldy niemale emanuj z prac tych dwch
J. Gray, Liberalizm, s. 14.

Z. Rau, Liberalizm, s. 14.
14
15
Tukidydes, Wojna peloponeska, wyd. 3, prze., przedm. i przypisami opatrzy K. Kumaniecki,
Warszawa 1988, s. 107114.
12
13
17
18
Rozdzia I
mylicieli. Platon nie uznaje jakichkolwiek praw jednostki. W filozofii Arystotelesa
nie znajdzie si pojcia wolnoci czy wyzwolenia, ani postulatu prawa do wolnoci
osobistej, ani miejsca dla indywidualnej wolnoci wyboru, brak jest rwnie szacunku dla niezalenoci. Jednake, jak dowodzi Leo Strauss16, w filozofii Arystotelesa mona doszuka si istotnych zarodkw kategorii liberalnych.
Etyka Arystotelesa zawiera pewne koncepcje naturalnych praw czowieka, ktre bez wtpienia s prawami nowoczesnego liberalizmu. Zwaszcza w wielu fragmentach Etyki nikomachejskiej odnale mona ide naturalnych praw czowieka17.
Midzy wspczesnymi teoriami prawa natury a koncepcj reprezentowan przez
Arystotelesa, jak twierdzi Strauss, wystpuje jednak istotna rnica. Wspczesne
teorie uznaj prawo do wolnoci osobistej, podczas gdy staroytne prawo naturalne
niewtpliwie oparte byo na powinnociach obywatelskich. U Arystotelesa dostrzega Strauss niemal funkcjonalistyczn koncepcj prawa jako zasug wynikajcych
z rnych funkcji penionych przez jednostki w polis18.
Wraz z Arystotelesem koczy si protoliberalny okres myli greckiej. Pewne
elementy myli liberalnej, ktre przez pewien czas funkcjonoway rwnie w praktyce, mona jednak odnale w staroytnym Rzymie. Wrd prekursorw liberalizmu wymieni naley Liwiusza, Tacyta, czy w kocu Cycerona, ktrego Friedrich
A. von Hayek nazywa najwikszym autorytetem nowoczesnego liberalizmu19.
Mniejszy, cho rwnie dostrzegalny, wkad w rozwj myli liberalnej wnieli stoicy, w tym choby cesarz Marek Aureliusz.
Istotne gwarancje dla wolnoci jednostki znajduj si ju w rzymskim prawie
XII tablic20. W Rzymie rozwino si rwnie prawo cywilne, miejscami silnie indywidualistyczne. Jedno z pierwszych praw publicznych stanowi, i adne przywileje
albo kodeksy nie powinny by wprowadzane na korzy osb prywatnych, z krzywd
Zdaniem Leo Straussa idee prawa naturalnego znane byy ju staroytnym. Zob. L. Strauss,
Prawo naturalne w wietle historii, prze. T. Grski, Warszawa 1969.
17
18
Z funkcji tych wynikay bardzo nierwne prawa, nigdy jednak nie byo to prawo do wolnoci
osobistej, ktre Arystoteles konsekwentnie odrzuca.
19
To od Cycerona, jak twierdzi Friedrich A. von Hayek, pochodzi koncepcja oglnych zasad,
ktrym podporzdkowane jest prawodawstwo. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 17.
20
Tame.
16

dla innych; sprzeczne by [to byo] z powszechnym prawem wszystkich obywateli,
z ktrego jednostki niezalenie od stanu maj prawo robi uytek21. Osignicia indywidualistycznego porzdku prawnego staroytnego Rzymu nie da si przeceni.
Podczas gdy w Grecji i Rzymie nauka i literatura rozwijay si swobodnie,
a etyka i polityka stanowiy przedmiot racjonalnych docieka, to wraz z nadejciem
chrzecijastwa naturalna tendencja do rozwoju zostaa niejako powstrzymana.
Przyjcie chrzecijastwa przez Cesarstwo Rzymski w pewnym sensie oznaczao
upadek staroytnych wartoci tolerancji religijnej, szacunku dla nauki i intelektu.
Jednake chrzecijastwo, zwaszcza wczesne, miao rwnie swj istotny wkad
w rozwj liberalnej idei wolnoci. W porwnaniu z religiami Rzymian i ydw,
byo bez wtpienia religi indywidualistyczn, w ktrej nacisk postawiony zosta na
zbawienie jednostki. Naley jednak podkreli, e zarwno indywidualizm wczesnochrzecijaski, jak i indywidualizm stoikw czy epikurejczykw, nie mia wpywu na praktyk polityczn. By raczej apolityczny ni protoliberalny22. Z czasem
chrzecijastwo, goszce doktrynaln wiar w rwno wszystkich ludzi, stao si
religi uniwersaln, a zatem moliw do pogodzenia z wieloma rnymi porzdkami politycznymi.
Gwny wkad okresu redniowiecza w rozwj myli liberalnej dotyczy nie
sfery teorii, ile raczej praktycznej tradycji decentralistycznej wadzy i bezstronnego
prawa, ktre upady w kontynentalnej Europie wraz z powstaniem nowoytnych
monarchii absolutnych23.
Liberalizm we wczesnym okresie nowoytnym
Epoka XVI-wiecznego renesansowego humanizmu oraz XVII-wiecznego absolutyzmu stanowi niezwykle istotny fundament w odkrywaniu ladw antycypacji myli liberalnej. We wczesnym okresie nowoytnym mona ponadto dostrzec niezwykle
wyranie zalenoci istniejce pomidzy poszczeglnymi tezami a sytuacj spoeczn,
w ktrej si one narodziy i byy goszone. Na przykadzie Hobbesa i Spinozy, ale
Tame.
Tame, s. 18.
23
Tame, s. 24.
21
22
19
20
Rozdzia I
i wielu innych mylicieli nurtu liberalnego, mona stwierdzi, e na wyonienie si
ruchu liberalnego miay wpyw rnorodne czynniki. Na teori spoeczestwa obywatelskiego pod ograniczonymi rzdami, przedstawion przez Lockea, niewtpliwie
w ogromnym stopniu wpyny angielskie dowiadczenia polityczne24.
Liberalizm narodzi si w Anglii i tam rozwin si najwczeniej. W lad za
Angli poday Stany Zjednoczone. Kraje kontynentu europejskiego szy z reguy
za przykadem Wielkiej Brytanii, lecz z opnieniem kilkudziesiciu lat. Liberalna
myl krajw anglosaskich wyprzedzaa wic faktycznie pozostae regiony wiata25.
Jako pierwsza myl liberaln z Anglii przeja Francja, jednak liberalizm francuski
mia od pocztku mniej dogodne warunki do rozwoju ni w przypadku Anglii26.
Myl liberalna we Francji powstaa i rozwijaa si na tle praktyk feudalnych i instytucji absolutystycznych. Std, zwaszcza we wczesnej fazie, francuski ruch liberalny
by wyranie anglofilski, nie tylko chtnie odwoywano si do dowiadcze angielskich, ale rwnie czerpano z angielskiego modelu rozwoju.
Grunt dla rozwoju myli liberalnej przygotowaa z jednej strony nowoytna
szkoa prawa natury, do ktrej czoowych przedstawicieli zaliczamy Johannesa Althusiusa, Huiga de Groota zwanego Grocjuszem i Samuela Pufendorfa, z drugiej
za filozofia prekursorw liberalizmu: Thomasa Hobbesa i Barucha de Spinozy.
Co wicej, wczesny liberalizm by nader wiern kontynuacj kierunku zapocztkowanego przez Arystotelesa. To nurt myli, ktry wartoci, cnoty ludzkie oraz
obywatelskie wie z minimum wyksztacenia i majtku, ktry dojrzao obywatelsk uzalenia od posiadania wolnego czasu od pracy fizycznej, zarobkowej,
a przeznaczonego na ksztacenie umysu, ducha oraz wyrabianie w sobie wszelkich cnt27. We wczesnej literaturze, gdy mwiono o wolnociach czowieka to nie
wszyscy na rwni uwaani byli za ludzi. Std liberalizm pierwszego okresu czsto
bywa okrelany mianem liberalizmu arystokratycznego28.
24
Jak dowodzi Alan Macfarlane spoeczestwo angielskie na wiele wiekw przed wojn domow
byo indywidualistyczne zarwno w tradycji prawnej, w swym stosunku do wasnoci prywatnej, jak
i w yciu rodzinnym i kulturze obyczajowej. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 25.
25
B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku. Liberalizm, Warszawa 1978, s. 20.
26
27
B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 18.
28
Tame.

Ju w myli Machiavellego dostrzec mona elementy kategorii liberalnych, jak
chociaby sekularyzacj polityki czy socjologiczny indywidualizm, jednak pierwszy
systematyczny wykad wspczesnej myli indywidualistycznej stanowi dorobek
Thomasa Hobbesa. Filozof ten by nie tylko wyrazicielem bezkompromisowego
indywidualizmu, ale rwnie autorem nowej i radykalnie przeciwstawnej klasycznym ujciom prawnonaturalnym koncepcji aspoecznego stanu natury oraz kontraktualist29. W stanie natury podkrela Hobbes kwesti wolnoci, jak ciesz si
wszyscy ludzie. Hobbes odrzuci sownik znacze etycznych i politycznych odziedziczony z tradycji arystotelesowskiej i chrzecijaskiej30. Dla tego angielskiego filozofa wolno jednostki stanowia warto negatywn, oznaczaa bowiem brak
jakichkolwiek ogranicze w zaspokajaniu pragnie.
Hobbes, podobnie zreszt jak Machiavelli, w swoich koncepcjach politycznych
skania si niewtpliwie ku rozwizaniom, ktre we wspczesnej terminologii
nazwano by raczej autorytarnymi ni liberalnymi. Obaj myliciele byli antropologicznymi pesymistami, aden z nich nie podziela take typowo liberalnego melioryzmu31, tj. wiary w nieustanne doskonalenie spraw ludzkich w harmonii wolnoci
i rozumu. Mimo to odegrali oni istotn rol w procesie ksztatowania si liberalizmu. Zwaszcza Hobbes, czsto niedoceniany, okae si filozofem niezwykle pouczajcym, a jego filozofia wan i inspirujc wspczenie.
Benedykt Spinoza, drugi z nowoytnikw, w centrum swej myli politycznej
umieci wolno, traktujc j jako konieczny skadnik i jednoczenie niezbdny
warunek kadego dobrego ycia. U Spinozy, w przeciwiestwie do Hobbesa, wolno jednostki nie jest jednak wartoci negatywn, lecz najwyszym celem kadej
jednostki. Spinoza by apologet wolnoci mylenia, wypowiedzi i stowarzyszania
si, przekonanym o wyszoci demokracji nad innymi formami rzdu. Podobnie
jak jego dwaj wielcy poprzednicy, by jednak Spinoza pesymist antropologicznym.

31
Melioryzm (ac. melior lepszy) to stanowisko filozoficzne przeciwstawiajce si zarwno
optymizmowi, jak i pesymizmowi w okreleniu natury wiata. Gosi, e wiat nie jest ani dobry, ani
zy, lecz moe sta si lepszy dziki ludzkiemu dziaaniu. Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.
pwn.pl/haslo.php?id=3939506, dostp: 5.10.2011.
29
30
21
22
Rozdzia I
Twierdzi, e ludzie rozumni i wolni od namitnoci bd zawsze rzadkoci32. Spinoza podobnie zreszt jak Hobbes przypisywa kadej jednostce jako cech
nadrzdn instynkt samozachowawczy. Twierdzi jednak, e ludzie utrzymuj si
przy yciu nie tylko po to, aby unikn mierci, ale rwnie by potwierdzi swoj
indywidualno w wiecie.
Koniec XVII wieku przynis pierwsz pen, usystematyzowan liberaln
doktryn polityczn autorstwa Johna Lockea33. Dziki dzieom Lockea wykrystalizoway si gwne elementy myli liberalnej, tworzc spjn tradycj intelektualn34. Wwczas angielski liberalizm otwarcie wystpowa przeciwko monarchii
absolutnej, domagajc si wadzy parlamentarnej pod rzdami prawa, kadc nacisk
przede wszystkim na wolno zrzeszania si i ochron wasnoci prywatnej.
W Dwch traktatach o rzdzie przedstawi Locke wizj nowego porzdku spoeczno-politycznego, w ktrym to jedynym celem dziaania rzdu ma by ochrona ycia,
wolnoci i wasnoci jednostek. Brytyjska Partia Wigw wanie Lockeowi zawdzicza dostarczenie ideologicznego uzasadnienia dla dokonanej przez siebie Glorious Revolution, czyli antyabsolutystycznej i antylegitymistycznej rewolucji chwalebnej z 1688
roku. Jednake ani Locke, ani realizujcy jego idee wigowie, stanowczo opowiadajcy
si przeciwko wszelkiemu absolutyzmowi, nie byli bynajmniej zwolennikami dopuszczenia do reprezentacji politycznej wszystkich czonkw spoeczestwa. Wrcz przeciwnie, byli wiadomymi i konsekwentnymi antydemokratami35. Filozofia Lockea jest
przy tym silnie osadzona w kontekcie chrzecijaskiego teizmu36. Zadaniem spoeczestwa obywatelskiego, jak argumentuje Locke, jest uoy sobie ycie zgodnie
z boskim planem. Teoria Lockea utrzymana jest w tonie optymistycznym, a widzenie
czowieka znacznie mniej pesymistyczne ni u Hobbesa.

Podstawowe idee liberalizmu politycznego sformuowane przez Lockea to: indywidualistyczny
atomizm w koncepcji spoeczestwa, uznanie za rdo i legitymizacj wadzy dwustopniowej umowy
spoecznej, postulat ograniczonej roli rzdu, zasada rozproszenia pierwiastka wadczego i podziau
wadz. Zob. J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 63.
34
35
36
Liberalne prawo wasnoci rwnie jest legitymizowane w kontekcie chrzecijaskiego teizmu
bdzie to charakterystyczne dla angielskiego liberalizmu jeszcze przez trzy stulecia po opublikowaniu
prac politycznych Lockea. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 26.
32
33

Najwikszym wkadem jaki wnis Locke do historii myli liberalnej jest
ta cz jego teorii, ktra zwizana jest z upowszechnieniem wasnoci prywatnej w spoeczestwie obywatelskim. U Lockea znajdujemy to, czego brakowao
u wczeniejszych pisarzy indywidualistycznych, jak choby u Hobbesa i Spinozy,
a mianowicie problem relacji midzy prawem do osobistej wasnoci a wolnoci
indywidualn. Locke wyranie wskazuje, e wolno osobista implikuje wasno
prywatn silnie chronion przepisami prawa. Zdaniem Lockea wolno nie istnieje
bez dobrych praw dotyczcych wasnoci prywatnej.
W ruchu spoecznym przeciw absolutyzmowi w XVII-wiecznej Anglii odnale mona wiele specyficznych elementw, ktre miay pewien wpyw na pniejsz ewolucj angielskiego liberalizmu. Jednym z nich jest mit dawnego porzdku
ustrojowego praw i tradycji wolnej Anglii sprzed podboju normaskiego przywoywany przez wielu antyrojalistw i stronnikw parlamentu37. Innym wanym
skadnikiem XVII-wiecznego liberalizmu angielskiego jest zwizek midzy doktryn prawa naturalnego i radykaln protestanck interpretacj Pisma witego38.
Zwizek jaki wytworzy si midzy politycznym liberalizmem i religi protestanck
przetrwa a do XX wieku39. Std te wynika wyrana rnica midzy rozwojem liberalizmu w Anglii i we Francji. We Francji i innych krajach katolickich, jak choby
Wochy i Hiszpania, liberalizm by zawsze bardziej wolnomylicielski i antyklerykalny ni w Anglii.
Liberalizm i owiecenie
Historia liberalizmu na kontynencie europejskim i rozwj owiecenia w drugiej
poowie XVIII wieku powinny by traktowane jako aspekty tego samego nurtu
myli i praktyki. W sferze umysowej bowiem wiek owiecenia by ju nie tylko
epok narodzin i ofensywy liberalizmu, lecz i jego triumfu. Istota owieceniowego
Tame, s. 27.
Tame, s. 28.
39
Nie ulega wtpliwoci, e liberalizm znacznie mocniej zakorzenia si w krajach protestanckich. Nawet dzi, w czasach ekumenizmu, jest postrzegany jako rzekomy wytwr protestanckiej niesubordynacji.
37
38
23
24
Rozdzia I
projektu ufundowana bya na abstrakcyjnym zaoeniu, e wszyscy ludzie s ze
swojej natury jednakowo wolni i rwni40. Takie byo gwne przesanie amerykaskiej Deklaracji Niepodlegoci41 oraz francuskiej Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela.
W epoce tej wypracowane zostay wszystkie gwne nurty nazwane pniej liberalizmem klasycznym i to w kadej dziedzinie: filozofii i etyce, ekonomii politycznej, teorii spoeczestwa, pastwa, prawa i wadzy, kultury i obyczajowoci.
Rewolucje amerykaska i francuska wprowadziy myl polityczn liberalizmu do
politycznej i konstytucyjnej praktyki obu kontynentw42.
W XVIII wieku liberalizm zacz zyskiwa now jako i szerszy zakres, stajc si oglnoeuropejskim systemem buntu przeciwko tradycyjnemu porzdkowi
i rygorystycznym prawom, zarwno pastwowym, jak i kocielnym43. czyo si
to z odkryciem znaczenia wolnoci w yciu osobistym i publicznym44. Owiecenie
przynioso walk przeciw politycznej wadzy religii, niewymierzon jednake wycznie w chrzecijastwo jako takie. Popularno zdobyway idee liberalne, ktre
z czasem stay si cywilizacj panujc, nieomal spontanicznie przyjmowan jako
obowizujca przez tzw. warstwy owiecone. W tym okresie liberalizm reprezentowa postpowe, a nawet czsto rewolucyjne ruchy polityczne, a ideay ktre gosi
Z. Rau, Zapomniana wolno. W poszukiwaniu historycznych podstaw liberalizmu, prze. M. Przychodze,

Warszawa 2008, s. 19.
41
W drugim paragrafie teje odnale mona pogld na istot rzdu: to do obrony tych praw
ustanowiono rzdy pomidzy ludmi, ktre opieraj sprawiedliwe wadze na zgodzie rzdzonych; tak
wic kiedykolwiek jaka forma rzdu dy bdzie do zniszczenia tych celw, istnieje prawo ludzi do
tego, by zmieni lub obali j i ustanowi nowy rzd. Patrz: B. Hindess, Filozofie wadzy. Od Hobbesa
do Foucaulta, prze. D. Leszczyski, L. Rasiski, WarszawaWrocaw 1999, s. 70.
42
43
Nie mona nie wspomnie w tym miejscu o niewtpliwie wstydliwym momencie rzekomo
majcej ludowe poparcie rewolucji we Francji. Z inspiracji mieszkacw Wandei, gboko
przywizanych do religii katolickiej, w 1793 roku wybucho typowo chopskie powstanie w obronie
krla, wiary i Kocioa, a zatem przeciwko rewolucji i jej wadzom. Wedug historykw w efekcie
podjtej akcji pacyfikacyjnej w Wandei zgino do 500 tys. osb, kady Wandejczyk postrzegany by
jako wrg rewolucji, a sama kraina po stumieniu walk skazana zostaa na zagad. Na temat
rzezi ludnoci Wandei, okrelanej rwnie jako pierwsze ludobjstwo w Europie, ukazaa si
ksika autorstwa francuskiego historyka Reynalda Sechera, przetumaczona rwnie na jzyk
polski. R. Secher, Ludobjstwo francusko-francuskie. Wandea departament zemsty, prze. M. Miszalski,
Warszawa 2003.
44
Wolno, jak twierdzi Isaiah Berlin, nie jest stanem natury przypisanym czowiekowi dziki jego
czowieczestwu. Jest natomiast owocem politycznej ewolucji, ktrej szczeglny moment przypad
na owiecenie.
40

stay si ideaami caej ludzkoci dcej do zasadniczych zmian. Liberalizm jest
w tym rozumieniu filozofi polemiczn, ktra rozwijaa si wszdzie tam, gdzie
toczya si walka buruazji przeciwko krpujcym j siom politycznym czy duchowym. To filozofia opozycji, ktra rozwijaa silniej krytyk zastanego ustroju ni
wizj ustroju przyszego45.
Ju w tej epoce daje si dostrzec wyrany dualizm liberalizmu, dualizm ktry
waciwie od pocztku wpisany by w tradycj myli liberalnej46. Pierwszy z nurtw,
rozkwitajcy przede wszystkim w oysku owiecenia szkockiego i angielskiego,
ma charakter wiatopogldowo teistyczny, filozoficznie empirystyczny i spoecznie
umiarkowany. Dwch wybitnych mylicieli tego nurtu wyda rwnie liberalizm
we Francji: Monteskiusza i Constanta. Drugi nurt zajadle antyreligijny, racjonalistyczny i radykalny, wiodcy wprost ku spoecznej i politycznej rewolucji, manifestujcy si gwnie w owieceniu francuskim.
Wiek XVIII wzbogaci zatem liberalizm o dorobek myli politycznej owiecenia przede wszystkim w jego francuskiej i szkockiej postaci, jak rwnie amerykaskiej47. W pismach filozofw szkockiego owiecenia znale mona wyczerpujcy
wykad zasad i zaoe liberalizmu. Szkoccy filozofowie starali si oprze swe pogldy nie tylko na historycznych uoglnieniach, ale na wszechstronnym uwzgldnieniu rozwoju spoecznego oraz teorii struktur spoecznych i ekonomicznych48.
Amerykaski wkad w klasyczny liberalizm jest rwnie nie mniej zrnicowany
ni francuski czy angielski. Nie ulega wtpliwoci, e twrcy amerykaskiej konstytucji byli liberaami49, std te obecne s w niej zapisy o prawie do ycia, wolnoci
i deniu do szczcia. Tym co rni pisma federalistw od ducha francuskiego
owiecenia, a co niewtpliwie zblia ich do przedstawicieli szkockiego owiecenia,
jest przekonanie o ludzkiej niedoskonaoci50.

47
Francuska i amerykaska myl liberalna stanowia niewtpliwie reakcj na kryzys porzdku
politycznego.
48
49
50
Por. Eseje polityczne federalistw, wyb., wstp i opr. F. Quinn, prze. B. Czarska, KrakwWarszawa
1999, s. 1348.
45
46
25
26
Rozdzia I
Monteskiusz, reprezentant francuskiego owiecenia, w ksice O duchu praw
ostro wystpi przeciwko wszelkim formom despotyzmu i tyranii, broni natomiast
konstytucyjnej formy wadzy pod rzdami prawa51. Gruntownej krytyce podda
porzdek panujcy w Francji przed rewolucj. Wzorcem do naladowania by dla
tego filozofa ustrj pastwowy Anglii. W dziele przedstawi naturalistyczn metod bada ycia politycznego i spoecznego, ktra podkrela wpyw naturalnych
uwarunkowa geograficznych, klimatycznych i innych na spoeczne zachowania
i instytucje. Monteskiusz twierdzi, e o jakoci pastwa stanowi gwarantowanie
przez niego wolnoci obywateli. Sprzyja temu, zdaniem filozofa, ograniczenie wadzy, a zwaszcza jej podzia. Monteskiusz zasyn jako autor nowszej, i de facto
czytelniejszej od Lockea, teorii podziau wadz na ustawodawcz, wykonawcz
i sdownicz, oraz nowej, zastpujcej arystotelesowsk, klasyfikacji ustrojw52.
Podstawowym impulsem do rozwoju klasycznego liberalizmu we Francji byy wydarzenia Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a zasadniczy przedmiot krytyki stanowia myl polityczna Jeana-Jacquesa Rousseau53, stanowica bezporedni inspiracj dla jakobiskiej fazy rewolucji 1789 roku.
W filozofii Rousseau mona odnale jednak pewne elementy czce go z liberalizmem. Przede wszystkim bdzie to antropologiczny indywidualizm
w punkcie wyjcia, czyli hipotetyczny stan natury. Przedspoeczny stan natury
okrela filozof jako idealny dla egzystencji czowieka, a czowieka jako dobrego
dzikusa. Rousseau uzna wolno za fakt naturalny, czowiek rodzi si wedug
filozofa wolny i dobry, a to spoeczestwo, kultura, cywilizacja niszcz prawdziw
natur ludzk. Ponadto dla Rousseau jedynym rdem prawowitoci wadzy jest
umowa spoeczna, ktra stanowi o zupenym poddaniu si kadej jednostki spoeczestwu na zasadach cakowicie rwnej sytuacji.
U szkockiego filozofa Davida Humea, w przeciwiestwie do mylicieli francuskiego owiecenia, obrona porzdku liberalnego wypywa z faktu niedoskonaoci

53
Krytycy Rousseau wskazuj, e jego teoria funduje nie demokracj liberaln, lecz demokracj
totalitarn. Zob. Z. Rau, Liberalizm, s. 32.
51
52

natury ludzkiej54. W Traktacie o naturze ludzkiej pisze on o niedostatkach natury ludzkiej, ograniczeniach intelektualnych i cigym niedoborze rodkw sucych do
zaspokajania potrzeb ludzkich jako o gwnych przyczynach powstania podstawowych zasad prawnych. Humea, podobnie jak Locke, uwaa, e caa wartociowa
wiedza czowieka pochodzi z dowiadczenia, a nie z rozumowego dochodzenia do
prawdy. Dlatego te wszystkie czysto spekulacyjne rozwaania prawie zawsze prowadz na manowce. W myli Humea znale mona ponadto najsilniejsz obron
liberalnego systemu ograniczonej wadzy. Hume pisze, e obowizek posuszestwa wobec wadz ma za swoj jedyn podstaw korzy, jak przynosi spoeczestwu dziki temu, i utrzymuje wrd ludzi pokj i ad55.
W centrum zainteresowa myli liberalnej od pocztku stay zagadnienia gospodarcze56. Kompletn teori klasycznego liberalizmu ekonomicznego zbudowali
jednak dopiero przedstawiciele owiecenia szkockiego57. Ogromny wpyw wywar
opis i obrona systemu zasad liberalnych przedstawione w ksice Badania nad natur
i przyczynami bogactwa narodw Adama Smitha. Spoeczestwo ludzkie zdaniem Smitha rozwija si przez cig wyranych stadiw, epok czy systemw, uwieczonych
ekonomicznym systemem wolnego rynku58. Smith przyznaje, jak czyni to wszyscy klasycy liberalizmu, e zmiany w systemie ekonomicznym dokonuj si wraz
ze zmianami w strukturze politycznej, a wic e system wolnoci ekonomicznej
znajduje swj naturalny odpowiednik w porzdku konstytucyjnym, w ktrym zagwarantowane s woloci obywatelskie i polityczne. Szkocki filozof dostrzega,
e rozrnienie midzy ekonomiczn i polityczn stron ycia spoecznego ni-

F. Copleston, Historia filozofii, t. 5: Od Hobbesa do Humea, prze. Jarosaw Pasek, Joanna Pasek,
Pawe Jzefowicz, Warszawa 2005, s. 298.
56
Znan zasad klasycznego liberalizmu ekonomicznego jest laissez faire laissez passer, tzn. zasada goszca swobod gospodarowania jednostek i woln konkurencj bez ingerencji pastwa. Postulat czystego leseferyzmu nie by nigdy tak wity i nienaruszalny w obozie liberaw. Zwaszcza
we wczesnym okresie liberalizmu i w pierwszej poowie XIX wieku notuje si wiele przypadkw
dopuszczenia przez liberaw pastwowej interwencji w dziedzinie gospodarczej, w postaci ce
ochronnych, ktrych wprost domagali si liberaowie francuscy, czujc si zagroeni konkurencj
ze strony silniejszego przemysu brytyjskiego. Zob. B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX
i XX wieku..., s. 13.
57
58
54
55
27
28
Rozdzia I
gdy nie bdzie wolne od pewnej sztucznoci i arbitralnoci, poniewa zachodz
midzy nimi cige wzajemne powizania. Smith jest otwarcie indywidualistyczny. W jego koncepcji systemu wolnoci naturalnej wolno kadego czowieka
musi by jednake moliwa do pogodzenia z tak sam wolnoci wszystkich
pozostaych59.
Osiemnastowieczni filozofowie ywili rwnie przesadn wiar w ludzki rozum i postp60. Najsilniej wyraa j Jean Condorcet. Ten francuski filozof w pracy
Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje wyoy meliorystyczn koncepcj
liberalizmu w najczystszej i najbardziej bezkompromisowej formie: wiara w ludzk
zdolno do osignicia doskonaoci. Condorcet twierdzi, e ani w naturze, ani w
ludzkiej kondycji, nie ma niczego, co uniemoliwioby osignicie takiego stadium
rozwoju spoecznego, w ktrym wszelkie naturalne zo i odwieczne ludzkie szalestwa wojna, tyrania i nietolerancja zostan przezwycione. ycie ludzkie moe
zatem podlega doskonaleniu w nieskoczono, bez adnych ogranicze. Postp
jest wedug filozofa nie tylko nadziej, lecz wrcz przeznaczeniem61. Condorcet
propagowa osignicia Stanw Zjednoczonych w dziedzinie praw obywatelskich
i domaga si wprowadzenia ich we Francji. Zajmowa si rwnie kwesti rwnouprawnienia kobiet, walczc o przyznanie im czynnego prawa wyborczego, oraz
sytuacj murzyskich niewolnikw.
Po zmierzchu owiecenia liberalizm zacz podlega wpywom kolejnego prdu kulturowego, ogarniajcego Europ, tj. romantyzmu62. Romantyzm zintensyfikowa w liberalizmie dwa na pozr sprzeczne, a jednak dopeniajce si pierwiastki: indywidualizm oraz kult ludu, wnoszc zarazem dwa nowe, przytumione
w owieceniu: irracjonalizm i nieortodoksyjn, najczciej panteistyczn religijno63. Wskutek narodzin nurtu romantycznego podwaony zosta lub przynaj-
Tame, s. 39.
Por. na ten temat: Z. Kuderowicz, Filozofia dziejw. Rozwj problemw i stanowisk, Warszawa 1973.
61
Interpretacja historii, jako przejawu dziaania prawa postpu, zostaa poddana miadcej
krytyce przez potnego przeciwnika owiecenia Jeana-Jacquesa Rousseau. Zasadno takiej
interpretacji podwayy przede wszystkim dowiadczenia rewolucji francuskiej. Zob. J. Gray,
Liberalizm.
62
63
Tame, s. 76.
59
60

mniej uleg zachwianiu najmocniejszy filar europejskiego racjonalizmu: przekonanie, e cnota jest wiedz64. Ruch romantyczny stanowi arliwy protest przeciwko
wszelkiego rodzaju uniwersalnoci. Ukazane zostay ograniczenia i luki dostrzegalne
w dziedzictwie owieceniowym, a jednoczenie nowe perspektywy dla mylenia i odczuwania, ktre dotychczas wykraczay poza horyzont wyobrani Europejczykw.
Schyek XVIII wieku przynis zdaniem Isaiaha Berlina rewolucj romantyczn. Rewolucja ta, jak twierdzi Berlin, stanowi najgbsz i najtrwalsz ze wszystkich zmian, jakie nastpiy w yciu Zachodu to jeden z trzech wielkich punktw
zwrotnych w historii zachodniej myli politycznej. Rewolucja romantyczna przyniosa radykaln zmian caej struktury pojciowej: nowe idee, sowa, powizania.
Stare problemy nie otrzymay jednak wcale nowych rozwiza zostay po prostu
cakowicie uniewanione, zarzucone65.
W wyniku rewolucji romantycznej podcite zostao przekonanie, e wartoci
odpowiedzi na pytania dotyczce ludzkich wyborw i czynw w ogle mog zosta odkryte. Upowszechnio si przekonanie, e wartoci si tworzy, a nie zastaje.
Pod wpywem mylenia romantykw zaczto kwestionowa dominujc wwczas
wiar, i dobre ycie jest takie samo dla caego rodzaju ludzkiego66. Jak twierdzi
John Gray doszo do zastpienia idei cywilizacji ide kultury, czyli tak, ktra
gosi, e formy ycia, w ktrych ludzie mog si urzeczywistnia, s z natury rnorodne.
W efekcie pojawienia si ruchu romantycznego, jak dowodzi Berlin, stalimy si
dziedzicami dwch tradycji: owieceniowej i romantycznej. Akceptujemy oba wiatopogldy i w zalenoci od sytuacji, mamy skonno opiera si raz na jednej,
raz na drugiej nodze67. Zmiany w myleniu, jakie dokonay si wskutek rewolucji
romantycznej, miay wielki wpyw na tradycj liberaln w XX wieku.
64
I. Berlin, Zmys rzeczywistoci. Studia z historii idei, red. H. Hardy, prze. M. Filipczuk, Pozna
2002, s. 224. Zob. take w: I. Berlin, Korzenie romantyzmu. Wykady mellonowskie w zakresie sztuk
piknych wygoszone w Narodowej Galerii Sztuki w Waszyngtonie, red. H. Hardy, prze. A. Bartkowicz,
Pozna 2004.
65
I. Berlin, Zmys rzeczywistoci, s. 216.
66
J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, prze. P. Rymarczyk, Warszawa 2001, s. 50.
67
29
30
Rozdzia I
Wiek XIX triumf liberalizmu
Wiek XIX powszechnie uchodzi za er liberalizmu, to okres jego rozkwitu oraz
triumfalnego pochodu na zachodzie Europy68. Okres od wojen napoleoskich do
wybuchu pierwszej wojny wiatowej by wiekiem niemal niezakconego liberalnego rozwoju i osigni. Nastpi najwikszy i najbardziej cigy wzrost dobrobytu
w historii ludzkoci, ulegy poprawie podstawowe standardy ycia69. Nawet tyranie
tego czasu miay szczeglny charakter, ze wzgldu na ich sabo i tolerowany
przez nie stopie wolnoci indywidualnej.
Stabilno porzdku liberalnego dostrzec mona zwaszcza w XIX-wiecznej
Anglii, ktrej dorobek w tej dziedzinie moe by traktowany jako przykad historycznego zbioru pogldw na temat caej cywilizacji liberalnej. W dziedzinie
praktyki politycznej Anglia odniosa znaczce dla ruchu liberalnego zwycistwo.
Co najmniej przez pierwsz cz XIX stulecia, a moe nawet do pierwszej wojny
wiatowej, praktyka polityczna w Anglii niewtpliwie zdominowana bya przez pogldy liberalne70. Jak twierdzi Alan John Percivale Taylor: do sierpnia 1914 roku
rozsdny, przestrzegajcy prawa Anglik mg przej przez ycie i prawie nie zauway istnienia pastwa poza urzdem pocztowym i policjantem. Mg y, gdzie
chcia i jak chcia. Nie mia urzdowego numeru ani karty identyfikacyjnej ()71.
Na og w caej Europie rwnie panowa porzdek liberalny: nie istniaa kontrola
paszportowa (za wyjtkiem Turcji i Rosji), zapewniona bya wolno migracji i inne
podstawowe wolnoci systemu indywidualistycznego72.
W sferze idei klasyczny liberalizm przez wikszo XIX stulecia w Anglii znajdowa si w odwrocie. Klasyczny wariant liberalizmu ustpowa w tym okresie nowemu liberalizmowi rewizjonistycznemu. Pierwsze pkniecie midzy liberalizmem
Proces ten uleg opnieniu w Europie rodkowo-Wschodniej, gdzie a do pierwszej wojny

wiatowej utrzymay si monarchie.
69
70
Dowodem na to jak silny by ruch i opinia liberalna w Anglii tamtych czasw s chociaby:
ustawa o emancypacji katolikw, ustawa o reformie, zniesienie praw zboowych oraz wiele aktw
mniejszej rangi. J. Gray, Liberalizm, s. 41.
71
Tame, s. 40.
72
Tame, s. 49.
68

angielskim a liberalizmem klasycznym nastpio za spraw twrcy utylitaryzmu
Jeremyego Benthama. Wspln cech wszystkich jego prac bya krytyka zastanych
idei i instytucji prawnych, jak rwnie politycznych73. Bentham by zdecydowanym
zwolennikiem leseferyzmu w polityce ekonomicznej i nieinterwencjonizmu w sprawach zagranicznych. W swej obronie reform prawnych sta zwykle po stronie wolnoci indywidualnej. Zdaniem Benthama to wanie zasada uytecznoci powinna
suy jako praktyczna wskazwka dla ustawodawcw. Utylitarysta Bentham domaga si od prawodawcw wyzwolenia z kajdan autorytetu i tradycji, zniesienia
monarchii oraz wprowadzenia jednoizbowego parlamentu i powszechnego prawa
wyborczego take dla kobiet74. Stanowisko Benthama stao si natchnieniem dla
jego ucznia Jamesa Milla, ktry w ksice On Government przeprowadzi wskoracjonalistyczn obron demokracji.
Benjamin Constant w swej pracy O wolnoci staroytnych w porwnaniu z wolnoci wspczesnych dokona sawnego rozrnienia pomidzy wolnoci staroytnych
a wolnoci nowoytnych. Jak zauway Constant, postrzeganie wolnoci przez staroytnych rni si zasadniczo od wspczesnego jej wyobraenia75. Staroytni pod
pojciem wolnoci rozumieli kolektywne, bezporednie sprawowanie wadzy. Wolno staroytnych76, ktr prbowa oywi Rousseau, jest wic jedynie prawem
do uczestniczenia w zbiorowym podejmowaniu decyzji77. Suwerenna w sprawach
publicznych jednostka, jak twierdzi Constant, jest u staroytnych niewolnikiem we
wszystkich relacjach prywatnych. To swoisty paradoks, e udzia w rzdzeniu, ktrym tak bardzo chlubili si wczeni mieszkacy Aten, w konsekwencji obraca si
przeciw nim, odbierajc im prawdziw wolno. Sami Ateczycy stwarzali sobie
nakazy, ktre totalnie kontroloway ich prywatne poczynania.
Constant wskazuje, e wspczenie jest odwrotnie. Jednostka cakowicie niezalena w yciu prywatnym, nawet w najbardziej wolnym pastwie jest suwerenna

75
B. Constant, O wolnoci, w: Historia idei politycznych, t. 2, s. 245 i n.
76
Wolno staroytnych polega zdaniem Constanta na zbiorowym, ale bezporednim korzystaniu
z wielu przywilejw wadzy, radzeniu nad dobrem publicznym, nad wojn i pokojem, uchwalaniu
praw, wydawaniu wyrokw, badaniu wydatkw itd. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 34.
77
Tame.
73
74
31
32
Rozdzia I
jedynie z pozoru. Co wicej, jej suwerenno jest zwykle ograniczona i zawieszona78. Wspczesna wolno jest dla Constanta synonimem niezalenoci: wolno
jest prawem kadego czowieka do podlegania przepisom prawa, prawem do tego,
aby nie by aresztowanym, sdzonym, umierconym czy te w aden inny sposb przeladowanym z powodu kaprysu jednej lub wielu jednostek79. Wolno
w rozumieniu nowoytnych polega midzy innymi na prawie do gromadzenia
si (), bd po prostu na spdzaniu swoich dni i godzin w sposb bliski swoim inklinacjom i kaprysom. Constant dowodzi, e wszelkie prby wprowadzenia
w czasach nowoytnych etosu klasycznego republikanizmu, zainspirowanego staroytnymi ujciami, stanowi anachronizm, ktry w praktyce politycznej prowadzi
do pozbawienia jednostki wolnoci poprzez zupene podporzdkowanie caoci jej
ycia pastwu.
W Historii ludzkiego postpu szuka Constant metod doskonalenia spoeczestwa i jednostek. Jego zdaniem postp hamowany jest przez polityczny absolutyzm
i przez wol nieowieconej demokracji. Wolno obywatelska nie stwarza zdaniem
Constanta warunkw doskonalenia czowieka, daje natomiast wikszoci zbyt wiele wadzy nad reszt spoeczestwa. Spoeczestwo uwolnione od feudalnych wizi
atwo bowiem ulega nastrojom populistycznym i staje si nieokrzesanym tyranem.
Ochrona przed arbitralnoci jednostek nieprzygotowanych do sprawowania wadzy wydawaa si Constantowi nie mniej wana ni ochrona przed despotyzmem.
Wedug filozofa rewolucja francuska rozwiaa nadzieje na demokracj i zwikszya
liberalne lki przed wszechwadz ludu80.
Podstaw systemu politycznego powinna by, jak twierdzi Constant, wolno
gwarantujca niezaleno od wszelkiej wadzy absolutnej zarwno autokracji,
jak i demokracji. W myli filozofa bez wtpienia daje si dostrzec dwuznaczno
liberalna wobec faktu rewolucji francuskiej. Z jednej strony stoi on bezwzgldnie
Tame, s. 35.
Tame, s. 34.
80
Pod wpywem Benjamina Constanta powstaa grupa znana jako doktrynerzy, ktra
w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku rozwijaa program gwarantyzmu. Gwarantyzm
by reakcj mylicieli liberalnych na dowiadczenia rewolucji francuskiej, jak rwnie oryginaln prb
przetworzenia angielskiej praktyki konstytucyjnej w doktryn wolnoci spoecznej i politycznej. Zob.
78
79

po stronie rewolucji przeciw staremu porzdkowi, z drugiej natomiast jest niezwykle przenikliwym i surowym krytykiem ducha czy stylu polityki rewolucyjnej,
a nastpnie polityki Pierwszego Cesarstwa81.
Zgodnie z zaoeniami klasycznego liberalizmu wolno jednostki i powszechna demokracja mog ale wcale nie musz by ze sob zwizane. Do historii
myli politycznej podobne zastrzeenie wobec powszechnej demokracji wnis
Alexis de Tocqueville w ksice pt. O demokracji w Ameryce. Z jednej strony dzieo
to stanowi elegi pogrzebow dla arystokratycznej wolnoci i porzdku, do ktrej,
jak doskonale zdaje sobie spraw Tocqueville, powrt jest niemoliwy82. Z drugiej
natomiast jest pen melancholii prb adaptacji do nieuchronnie nadchodzcej
demokratycznej rwnoci tyranii demokratycznej, w ktrej ludzie wybieraj
swego pana, po czym znowu popadaj w niewol83. Tocqueville mniej ni Constant obawia si niebezpieczestw demokracji totalitarnej, bardziej natomiast niepokoi si zagroeniem dla indywidualizmu ze strony rzdw masowej demokracji
tyranii wikszoci, ktrej ryzyko niosa demokracja. Niewtpliwie jednak to Constant i Tocqueville nadali postrewolucyjnemu francuskiemu liberalizmowi charakterystyczny posmak nieprzejednanego indywidualizmu i zdecydowanego pesymizmu
co do przyszoci wolnoci84.
Filozofia polityczna syna Jamesa Milla, Johna Stuarta Milla, uchodzi za
zwieczenie dorobku klasycznego liberalizmu85. Zdaniem Johna Graya Mill du
cz ycia powici prbom pogodzenia owieceniowego projektu uniwersalnej cywilizacji z postromantycznymi przeczuciami, i projekt ten zagraa wolnoci i rnorodnoci86. Opowiadajc si za instytucjami liberalnymi jako rodkami
dochodzenia do prawdy, Mill spodziewa si racjonalnego konsensu w kwestii
najlepszego sposobu ycia. Filozof ten twierdzi, e ludzie mog y dobrze na
szereg rnych sposobw, mona go wic okreli jako protoplast pluralizmu
wartoci.
P. Manent, Intelektualna historia liberalizmu, prze. M. Miszalski, Krakw 1994, s. 124.
Z. Rau, Liberalizm..., s. 56.
83
J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw..., s. 91.
84
85
Doktryny polityczne XIX i XX wieku..., s. 40.
86
J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, s. 51.
81
82
33
34
Rozdzia I
Zdaniem Leonarda T. Hobhousea John Stuart Mill jest zwornikiem czcym
przedzia midzy starym i nowym liberalizmem87. Cho Mill nigdy nie odrzuci
cakowicie przekona klasycznego liberalizmu, to jego stosunek do zwizkw zawodowych, do nacjonalizmu i do eksperymentw socjalistycznych, stanowi decydujcy wyom w intelektualnej budowli tradycji liberalnej88. Dokona skutecznego
zerwania cigoci w rozwoju myli liberalnej, zapocztkowanego przez Benthama
i Jamesa Milla. Stworzy system filozoficzny, ktry legitymizowa tendencje interwencjonistyczne i etatystyczne, rosnce w si co najmniej od lat pidziesitych
w Anglii. Mill uznawa konieczno dziaalnoci ze strony pastwa, domaga si
m.in. pastwowego systemu owiaty89.
Mill przyznaje kademu za Hobbesem najszerzej pojt wolno, dajc si
pogodzi z analogiczn wolnoci innych. Wedug Milla, aby wolno moga by
realizowana powinna by dostpna i zagwarantowana wszystkim, musi zatem podlega ograniczeniom. Jednostka, jak dowodzi Mill, powinna mie prawo powiedzie
i zrobi wszystko pod warunkiem, i nie wyrzdza szkody innym: jedynym celem
usprawiedliwiajcym ograniczenie przez ludzko, indywidualnie lub zbiorowo,
swobody dziaania jakiegokolwiek czowieka jest samoobrona90. Zdaniem Milla
czowiek z wyran indywidualnoci wykazuje pomysowo, wiele eksperymentuje i szuka nowych rozwiza w kadej dziedzinie ycia91. adna idea normatywna
nie powinna wic ogranicza jednostek przedsibiorczych i pomysowych, dopki
nie ami one prawa i nie powoduj jawnych szkd, odczuwanych przez reszt
spoecznoci. Powszechna wolno prezentowana przez Milla wydaje si rwnie
najlepszym teoretycznym rozwizaniem w programie maksymalizacji spoecznej
uytecznoci.
John Stuart Mill wksice O rzdzie reprezentatywnym dowodzi, e rzdy sprawowane w ustroju liberalnym przez demokratycznie wybranych reprezentantw gwarantuj z jednej strony najlepsze wykorzystanie energii i talentu jednostek, a z drugiej
Tene, Liberalizm, s. 45.

Tame.
89
90
91
Doktryny polityczne XIX i XX wieku, s. 45.
87
88

swobodny rozwj wszystkich mniejszoci, ktrym nie bdzie zagraa sprawujca
rzdy wikszo92. Wady projektu Milla byy po czci, zdaniem Johna Graya, powodem renesansu koncepcji umowy spoecznej w uzasadnianiu zasad liberalnych93.
W pracach wybitnego angielskiego socjologa Herberta Spencera znale
mona najpeniejsze i najbardziej systematyczne zastosowanie klasycznoliberalnej
zasady rwnej wolnoci do rnych dziedzin prawa i ustawodawstwa94. W swoich
pracach broni on rygorystycznej wersji liberalnego leseferyzmu. Spencer jest bezkompromisowym indywidualist, zwolennikiem maksymalnej wolnoci jednostek
i minimalnego zakresu wadzy pastwa, przeciwnikiem wszelkich hierarchii i przywilejw95. Dla Spencera liberalizm jest ustrojem, ktry zawsze staje po stronie jednostki i przeciw pastwu, jeli dojdzie midzy nimi do konfliktu. Tak jak u innych
gatunkw, rwnie midzy ludmi obowizuje zasada walki o byt. Przetrwa maj
najsilniejsi, gdy to jest najkorzystniejsze dla gatunku. Pastwo liberalne ma zatem
broni uprawnie jednostek najbardziej przedsibiorczych i bezwzgldnych.
Tradycja klasycznego liberalizmu, poza Johnem Stuartem Millem, Spencerem
oraz kilkoma pomniejszymi postaciami, nie moe si poszczyci w kocu XIX wieku znaczcymi mylicielami96. Tak naprawd antyliberalne elementy zaczy przenika do tradycji liberalnej ju od poowy lat czterdziestych w pracach J.S. Milla.
W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych powstay w Niemczech i Stanach
Zjednoczonych ruchy antyliberalne, ktre z powodzeniem narzuciy w yciu ekonomicznym rodki protekcjonistyczne i interwencjonistyczne97. Liberalizm podlega
stopniowej demokratyzacji i egalitaryzacji, a to wywoywao z kolei istotne zmiany
w rodowisku politycznym. Konieczno walki o gosy wyborcw w rodzcych
si demokracjach XIX wieku w gwnej mierze przyczynia si do zakoczenia si
ery liberalnej. W ostatnich dekadach wystpoway oznaki narastajcego antyliberalizmu. Na przeomie XIX i XX wieku narodzi si tzw. liberalizm socjalny, jako
rezultat krytyki zaoe klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego.
94
Tame, s. 45.
95
96
97
Tame, s. 47.
92
93
35
36
Rozdzia I
Odrodzenie klasycznego liberalizmu
Wiek XX to epoka jednoczenie gbokiego kryzysu i spektakularnego triumfu
liberalizmu98. Pierwsza wojna wiatowa zniszczya cay wiat liberalny, doszcztnie
rozbia liberalny porzdek. Wybuch wojny szczeglnie dotkliwie odbi si na dowiadczeniach angielskich. Wszystko to [wolno obywateli angielskich] zmienio
si pod wpywem Wielkiej Wojny. Wikszo ludzi staa si po raz pierwszy aktywnymi obywatelami (). Wolno poruszania si zostaa ograniczona (). Ograniczono swobod drukowania pogldw (). Nawet czas na zegarach zosta zmieniony () jak susznie uchwyci to A.J.P. Taylor99. Od pocztku lat dwudziestych XX wieku liberalizm znalaz si w defensywie i powszechne staa si opinia
o zmierzchu pastwa liberalnego, cho paradoksalnie po 1918 roku w obrbie
cywilizacji zachodniej istniay niemal wycznie pastwa demokratyczno-liberalne,
a nawet ilo ich powanie wzrosa wskutek rozpadu wielonarodowych monarchii.
Mimo to w okresie midzywojennym liberalizm postrzegany by najczciej jako
system, ktry nie jest w stanie rozwiza adnego problemu wspczesnoci100.
Zwycistwo liberalizmu okazao si jednak w pewnym sensie pyrrusowe,
w zwizku z naporem modszych i jeszcze bardziej agresywnych konkurentw
z lewej strony: socjalistw, a rycho jego totalitarnych odng komunizmu oraz
faszyzmu i nazizmu. Ponadto druga wojna wiatowa przyczynia si do zwikszenia
zakresu i intensywnoci aktywnoci pastwa.
Jerzy Szacki dostrzega w XX wieku dwie tendencje, w stron ktrych zwraca
si liberalizm101. Pierwsza z nich, prowadzca do rozbudowy welfare state, oznaczaa zblienie liberalizmu do socjaldemokracji, druga nieprzejednan wrogo do
wszystkiego, co cho troch przypomina socjalizm. W cigu ostatniego stulecia
myl liberalna poruszaa si midzy tymi dwoma biegunami, zbliajc si w poszczeglnych momentach i krajach raczej do jednego ni do drugiego102. To dwa

100
101
J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Warszawa 2000, s. 50.
102
Tame.
98
99

rne i pod wieloma wzgldami przeciwstawne sobie liberalizmy, oba solidnie zakorzenione w liberalnej tradycji.
W latach drugiej wojny wiatowej i bezporednio po jej zakoczeniu powany
wkad w ycie intelektualne wnieli myliciele, ktrzy wierni byli liberalizmowi klasycznemu, nie za zmodernizowanemu czy rewizjonistycznemu. Klasyczny liberalizm zosta niewtpliwie powanie zraniony, ale jak si wkrtce okazao nie zabity.
Odrodzi si w nurcie moralnego sprzeciwu wobec totalitaryzmu.
Szczeglnie istotna z punktu widzenia odrodzenia klasycznego liberalizmu
w okresie powojennym jest praca Friedricha Augusta von Hayeka Droga do zniewolenia. Hayek doszukiwa si korzeni nazizmu w myli i praktyce socjalizmu. Przyszo cywilizacji Zachodu wymagaaby zdaniem Hayeka odrzucenia ideaw socjalizmu i obrania porzuconej drogi klasycznego liberalizmu, czyli ograniczonej
wadzy pod rzdami prawa. Odrzuca on wszelkie prby kontroli lub planowania
spoeczestwa, uznajc, e zarwno cele indywidualne, jak i procesy spoeczne,
s zbyt rnorodne i zoone, eby mogy by w ten sposb formowane103. Tezy
Hayeka, wyszydzane w wiecie anglojzycznym, odegray bardzo istotn rol
w Niemczech, wzmacniajc nurt myli neoliberalnej104.
Konstytucja wolnoci, opublikowana przez Hayeka w 1960 roku, to wybitne studium dotyczce wolnoci. Dzieo filozofa zawiera wnikliw rekonstrukcj gwnych idei szkoy austriackiej w ekonomii politycznej105. Hayek skonstruowa teori
ekonomiczn, ktra zachowujc podstawowe tezy ekonomistw klasycznych, korygowaa jednoczenie ich najbardziej szkodliwe bdy106.
Praca austriackiego filozofa Karla Poppera Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie
przyniosa kolejn deklaracj moralnych podstaw liberalizmu. Odpowiedzialn
za kataklizm totalitaryzmu uczyni on szczegln kategori politycznego mylenia, jak jest historyzm107. Popper dowodzi, e tradycja intelektualna Zachodu bya
Z. Rau, Zapomniana wolno, s. 34.

Zniesione zostay mechanizmy kontrolne w gospodarce, co zaowocowao powojennym
cudem gospodarczym. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 52.
105
Tame, s. 55.
106
Powrt do klasycznej teorii ekonomii w poowie lat siedemdziesitych XX wieku znalaz
wyraz w przyznaniu Hayekowi i Friedmanowi Nagrody Nobla. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 56.
107
103
104
37
38
Rozdzia I
w znacznej mierze niechtna cywilizacji liberalnej. Jego zdaniem podstaw rozwoju wiedzy ludzkiej moe by jedynie krytycyzm i falsyfikacja teorii lub hipotez108,
a nie jak dotychczas autorytarne podejcie do teorii wiedzy. W yciu politycznym wskazywa Popper na konieczno przeprowadzania czstkowych reform instytucji, a nie cakowitego przeobraenia ycia spoecznego.
Wzorcow deklaracj liberalnego wiatopogldu przedstawi w 1958 roku Isaiah Berlin. W ksice Dwie koncepcje wolnoci uzasadnia znaczenie wolnoci konfliktem wartoci w yciu czowieka109. Wedug Berlina ludzkie dowiadczenie dostarcza
dowodw na istnienie pluralizmu wartoci, czyli nieuniknionej i koniecznej rnorodnoci konkurujcych ze sob wartoci, dla ktrych nie ma adnego wsplnego
kryterium osdu. Berlin podkrela dwie odmiany indywidualizmu i sposobw definiowania wolnoci indywidualnej spotykane w ramach tradycji liberalnej110. Wolno pozytywna, czyli wolno do prowadzenia jednego przepisanego sposobu
ycia, oraz wolno negatywna, czyli wolno od. Wedug Berlina wolno negatywna odpowiada na pytanie jak daleko siga obszar, w ktrego granicach podmiot osoba bd grupa osb ma lub powinien mie cakowit swobod bycia
i dziaania wedle wasnej woli, bez wtrcania si innych osb, podczas gdy wolno pozytywna na pytanie: co lub kto jest rdem wadzy albo ingerencji, ktra
moe przesdzi, e kto ma zrobi raczej to ni tamto, by taki, a nie inny. Negatywne pojcie wolnoci dotyczy zatem sfery kontroli, natomiast pozytywne jest
zwizane z jej rdem111. Mwic inaczej negatywne pojecie opisuje sfer nieingerencji, pozytywne za wskazuje fakt samorzdnoci.
Te dwie koncepcje, jak wskazuje Berlin, rozwijay si historycznie w rozbienych kierunkach (), a wreszcie znalazy si w bezporednim ze sob konflikcie112. Filozof wierzy, e esencja liberalizmu wyraa si w negatywnym ujciu
wolnoci. Wie on negatywne pojcie wolnoci ze spoeczestwem neutralnym
i pluralistycznym, podczas gdy pojcie pozytywnej ma wedug niego zwizek ze

Tame, s. 53.
110
111
112
I. Berlin, Cztery eseje o wolnoci, prze. D. Grinberg, D. Lachowska, J. oziski, Pozna 2000, s. 192.
108
109

spoeczestwem racjonalistycznym i monistycznym. Demaskujc zudno i niebezpieczestwo tkwice w zaoeniach koncepcji wolnoci pozytywnej, opowiada
si Berlin z wielkim zaangaowaniem za jedyn prawdziw wolnoci, wolnoci
formaln, czyli wolnoci od113.
W myli Berlina bardzo silnie uwypuklona zostaje jedna z cech konstytutywnych liberalizmu indywidualizm, czowiek postrzegany jest jako racjonalne indywiduum stojce przed spoeczestwem. Berlin dokonuje fundamentalnego dla
liberalizmu rozrnienie sfer ycia: sfery prywatnoci i sfery obywatelskiej. Jedynym realnym bytem nie jest spoeczestwo, jak chcieliby to widzie konserwatyci,
ale wanie potrzeby jednostek.
Berlin wysuwa tez, e wolno jednostki moe, cho nie musi, pozostawa
w konflikcie z ustrojem demokratycznym. Zdaniem filozofa nie istnieje logiczny
zwizek, ktry czyby demokracj z wolnoci negatywn. Mona natomiast wyobrazi sobie rzdy autorytarne, ktre przyzwalayby na tak wolno. Moliwe
jest to midzy innymi dlatego, jak twierdzi Berlin, i gdy mwimy o wolnoci od
wany staje si obszar kontroli, a nie jej rdo, zatem czowiek moe si cieszy
wiksz negatywn wolnoci pod rzdami niefrasobliwego lub nieskutecznego despoty ni w rygorystycznej, lecz nietolerancyjnej egalitarnej demokracji.
Wczesne lata siedemdziesite byy wiadkiem spektakularnego odrodzenia
klasycznych idei liberalnych w filozofii politycznej. Autorem rozprawy Teoria sprawiedliwoci, napisanej w wielkiej tradycji kontraktualistycznej Hobbesa, Lockea
i Rousseau, jest John Rawls114. Przyznaje on wolnoci pierwszestwo przed wszystkimi innymi wartociami. Wedug filozofa sprawiedliwo wymaga, aby kada osoba cieszya si jak najwiksz wolnoci moliw do pogodzenia z takimi samymi
wolnociami innych. Koncepcja kontraktualizmu demonstrowana w rny sposb
w pracach Rawlsa akcentuje moraln rnorodno czasw wspczesnych jako
fakt podstawowy i stara si skonstruowa takie zasady sprawiedliwoci, ktre umo-
Wszyscy klasyczni liberaowie byli wyrazicielami negatywnej koncepcji wolnoci. Wspczeni

liberaowie rwnie odrzucaj wersj pozytywnej wolnoci. Wolno pozytywna jawi si zwolennikom
negatywnego pojcia jako zwodnicza maska brutalnej tyranii. Zob. I. Berlin, Dwie koncepcje
wolnoci, s. 128.
114
Doktryny polityczne XIX i XX wieku, s. 92.
113
39
40
Rozdzia I
liwi pokojow koegzystencj konkurencyjnym tradycjom moralnym115. Kontraktualizm Rawlsa jest autentycznie indywidualistyczny.
Robert Nozick, przedstawiciel umiarkowanej doktryny libertariaskiej i krytyk
teorii sprawiedliwoci Rawlsa, przedstawi najbardziej przekonywujc obron koncepcji tzw. pastwa minimum116. Dziki temu idee klasycznego liberalizmu zostay
ponownie usankcjonowane w krgach filozoficznych. Praca Nozicka przywrcia
tradycji liberalnej utopijne wizje odrzucane przez prawie wszystkich liberaw jako
nieprzychylne pluralizmowi, ktry jest niewtpliwie jednym z filarw liberalizmu.
Ponadto Nozick dobitnie podkrela zwizek midzy obron wolnoci ekonomicznej, a wartociami reprezentowanymi przez wolnoci typu nieekonomicznego, jak
na przykad wolno wypowiedzi czy prawo do wasnego stylu ycia117.
Pod koniec XX wieku liberalizm zosta odkryty w Europie Wschodniej, w krajach ktre nie maj adnej tradycji liberalnej, w ktrych liberalizm pozbawiony jest
rwnie niezbdnej infrastruktury118. Wartoci liberalne () skodyfikowane w pismach Johna Stuarta Milla i Alexisa de Tocquevillea, a take w pismach Hayeka
jak stwierdzi Adam Michnik przeywaj prawdziwy renesans119. Czynnikiem
sprzyjajcym postpowi liberalizmu w Europie Wschodniej jest przede wszystkim
fakt, pod wieloma wzgldami niewtpliwy, jego rzeczywistego odrodzenia na Zachodzie.
Liberalizm to jedna z najwaniejszych ideologii, jakie znajduj dzisiaj nowe zastosowania i przeywaj drug modo. Moralnym uzasadnieniem liberalizmu
jest niewtpliwie zasada tolerancji. Nie jest ona jednak przez wszystkich postrzegana jednoznacznie. W rozumienie tolerancji wpisana jest raczej pewna dwoisto,
istniejca od zawsze, ale szczeglnie widoczna w filozofii wybitnych filozofw:
Thomasa Hobbesa i Johna Lockea.

117
118
J. Szacki, s. 19.
119
Tame, s. 6.
115
116
rOZDZIA II
Thomasa Hobbesa wojna kadego
z kadym, czyli od wolnoci
do podlegoci
Antropologia Thomasa Hobbesa
Koncepcja natury ludzkiej, jak Thomas Hobbes przedstawia w swoich dzieach, jest jednoznaczna i nie moe by okrelona innym mianem ni jako pesymizm antropologiczny. Korzeni takiego postrzegania kondycji czowieka w wiecie
doszukiwa si mona w obserwacji wspczesnych filozofowi czasw. W swoim
dugim, bo ponad dziewidziesicioletnim yciu, Thomas Hobbes by naocznym wiadkiem, a niekiedy take aktywnym uczestnikiem doniosych przeobrae
spoeczno-politycznych, naukowych i filozoficznych. Czasy, w ktrych przyszo
mu y nie naleay do spokojnych, charakteryzoway si raczej nieustann walk
o dominacj, sukces czy zysk. Dwa istotne wydarzenia zbiegy si z pocztkiem
i kocem ycia Hobbesa120. Urodzi si w roku klski niezwycionej dotd armady
hiszpaskiej121, kiedy to Anglia, bronica swych wybrzey, zadaa jej druzgoccy
cios. Z kolei rok 1679, czyli rok mierci filozofa, wiza si z podjciem ostatniej
i jednoczenie skutecznej walki angielskiego mieszczastwa z absolutystycznymi
roszczeniami wadzy krlewskiej. Na tle tych wydarze ksztatoway si dojrzae pogldy Hobbesa. Niewtpliwie byy to czasy ludzi twardych, bezwzgldnych,
czy te czsto wrcz amoralnych122, a przecie pozostajcych w stanie pastwowym. Filozof zastanawia si zatem, jaki moe by czowiek, nad ktrym nie znajW. Wudel, Filozofia strachu i nadziei. Teoria spoeczna Tomasza Hobbesa, Warszawa 1971, s. 10.
Nieudana wyprawa hiszpaskiej Wielkiej Armady na Angli zakoczya si klsk w 1588
roku; Hobbes urodzi si w kwietniu tego roku. Za: D. Baumgold, Hobbes, w: Myliciele polityczni.
Od Sokratesa do wspczesnoci, red. D. Boucher, P. Kelly, prze. A. Dbrowska, T. Sieczkowski,
Krakw 2008, s. 217.
122
W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 60.
120
121
42
Rozdzia II
duje si adna prawomocna wadza pastwowa, pozostajcy w stanie, w ktrym nie
obowizuj adne prawa ani ustalone reguy wspycia? Odpowied Hobbesa jest
stanowcza: gdy ustalone wczeniej reguy przestaj obowizywa czowiek moe
by tylko gorszy123.
W swojej antropologii Hobbes jest konsekwentnym antyarystotelikiem. Stanowczo odrzuca przekonanie o czowieku jako istocie z natury politycznej czy spoecznej. Mwi co zgoa przeciwnego: czowiek nie tylko jest zwierzciem apolitycznym124, jest rwnie pozbawiony instynktu spoecznego. Jednostka nie znajduje adnej przyjemnoci w yciu gromadnym, raczej doznaje licznych przykroci125.
Hobbes pokazuje dobitnie co tak naprawd czowiek myli o swoich blinich: gdy
tak podruje uzbrojony; i co myli o mieszkacach miasta, gdy zaryglowuje drzwi;
i o swoich dzieciach i sugach, gdy zamyka swe skrzynie126.
Czowiek hobbesowski jest zy moralnie, zepsuty, z natury egoistyczny, bez
wzgldu na to czy poddany jest czy te nie istnieniu okrelonych regu moralnych.
Co wicej natura ludzka jest w zasadzie niezmienna. Jak bowiem wskazuje praktyka
wystarczy, by na jaki czas ustao dziaanie przemocy pastwowej czy te prawomocnego przymusu, by zaarta walka midzy jednostkami natychmiast si odnowia. Hobbes twierdzi, e z natury ludzie raczej si kc bd walcz ze sob
ni obdarzaj mioci lub pomoc. Obraz kondycji czowieka zblia Hobbesa do
najbardziej pesymistycznych moralistw chrzecijaskich, postrzegajcych cay rodzaj ludzki jako skaony grzechem pierworodnym. Wedug Hobbesa rzeczywista
natura ludzka ujawniaby si powszechnie, gdyby pky wizy spoeczne lub gdyby nigdy ich nie uformowano, tzn. gdyby nie byo spoeczestwa rozumianego
jako zorganizowane ciao polityczne127. ycie byoby wwczas wycigiem polegajcym wycznie na cigym przeciganiu nastpnego, ktrego ma si przed sob:
wycigiem, w ktrym nie mona by osign adnego celu, adnej innej girlandy,
Tame, s. 61.
L. Strauss, Prawo naturalne, s. 157.
125
T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, prze. C. Znamierowski, Warszawa 2005, s. 206.
126
Tame, s. 208.
127
Chocia, co trzeba wyranie podkreli, istnienie ciaa politycznego bynajmniej nie wyklucza
tendencji do konkurencyjnego wycigu.
123
124
Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

jak tylko znalezienie si na czele128. Wycigiem, w ktrym zboczenie z trasy oznaczaoby po prostu mier.
Hobbesowskim czowiekiem kieruje zasada maksymalnej realizacji interesu
jednostkowego, bdca nie tyle regu etyczn, ile raczej naturalnym mechanizmem
ludzkiego postpowania. Punkt wyjcia dla caej teorii politycznej Hobbesa stanowi
zatem analiza naturalnego, niczym nieograniczonego zachowania jednostek. Zdaniem Hobbesa przedmiotem kadego aktu woli u kadego czowieka jest jakie
dobro wasne129, a fakt, i rozmylnie co czyni jest rwnowany wyraeniu,
e to co jest dla mnie dobre. Dobro jest zatem identyczne z tym, co przyjemne. Wszelkie celowo podejmowane przez jednostk dziaania ukierunkowane
s wic na zaspokojenie jej pragnie. Hobbesowski czowiek jest z natury istot
niecierpliw i nigdy niezaspokojon, ktra dc do spenienia jednego pragnienia
przyspiesza tylko powstanie nowych pragnie. Przedmiotem ludzkiego podania
nie jest bowiem tylko by doznawa zadowolenia raz i na jedn chwil, jest nim to,
by zapewni sobie zaspokojenie przyszych poda na zawsze. Przechodzenie podania od jednego przedmiotu do innego, podczas gdy osignicie pierwszego jest
tylko drog do pniejszego130, oznacza stan zwany przez ludzi szczliwoci. Pomimo e jak pisze Hobbes najwyszego dobra czyli, jak to si mwi, najwyszej szczliwoci i ostatecznego celu w yciu teraniejszym znale nie mona,
to i tak najwikszym dobrem jest dy moliwie bez przeszkd do coraz dalszych
celw131. Ludzka istota zatem nie tylko aktywnie dy do wasnych celw, lecz
take nigdy w deniu tym nie ustaje, gdy jak twierdzi Hobbes: nie mie adnych
pragnie jest tym samym, co by martwym132. Czowiek, u ktrego zaniky podania, nie ma po co y.
Hobbes przeprowadza szczegow analiz ludzkich namitnoci, a nastpnie
eksponuje fundamentalny charakter takich przyrodzonych uczu jak: bezwzgldne
samolubstwo, dza wadzy, sukcesu. Podkrela, e ycie czowieka zdominowane
J. Gaskin, Wprowadzenie, w: T. Hobbes, Lewiatan, s. 35.

Tame, s. 33.
130
T. Hobbes, Lewiatan, s. 178.
131
Tene, Elementy filozofii, t. 2, prze. C. Znamierowski, Warszawa 1956, s. 135.
132
Tene, Lewiatan, s. 152.
128
129
43
44
Rozdzia II
jest przez mio wasn, prno, zazdro, ch sawy, podanie zwycistwa
nad blinimi. Namitnoci, wszelkie ludzkie pobudki, zostaj w rezultacie zredukowane do jednej, najwaniejszej zdaniem Hobbesa dzy czy te mocy wadzy.
Uczucia, ktre najbardziej ze wszystkich wpywaj na zrnicowanie dowcipu,
to gwnie mniejsza lub wiksza dza mocy, bogactw, wiedzy i zaszczytw. Wszystko to mona sprowadzi do pierwszej, a mianowicie do dzy mocy. Bogactwa bowiem, wiedza i zaszczyty to nic innego, jak rne rodzaje mocy133. dza wadzy,
o rnym wszak stopniu natenia, stanowi zdaniem Hobbesa ogln skonno
wszystkich ludzi. Jej znaczenie wynika z faktu, i zwizana jest z aktualnie posiadanymi przez jednostk rodkami, dziki ktrym w przyszoci moe ona osign
jakie dobro134. Moc moe by przyrodzona bd instrumentalna135. Ludzie nieustannie d do zdobywania coraz to wikszej mocy, by zapewni sobie rodki,
ktre umoliwi dobre ycie. Dotyczy to jednake nie tylko zwykych ludzi, ale
i wadcw. Krlowie, posiadajcy najwiksz moc, nie siadaj na laurach, ale robi
wszystko, by j zabezpieczy: w kraju poprzez stanowienie praw, na zewntrz za
przez wojny.
W koncepcji Hobbesa natura ludzka wyraa si zatem najpeniej w deniu
do zaspokojenia wiecznie nienasyconych dzy, zdobywania bogactwa, zaszczytw, wadzy. Oznacza jednak nie tylko zdobycie wszystkiego, co jednostka uwaa
za swoje osobiste, indywidualne dobro136, ale take samozachowanie i utrzymanie
zdobyczy. Nie mona przy tym zapomina, e na wiecie wystpuje mnogo ludzi, a kady z nich kieruje si swoimi uczuciami137. W naturze czowieka dostrzega
Hobbes trzy zasadnicze przyczyny wani: rywalizacj, nieufno i dz sawy138.
Pierwsza, posugujc si gwatem i przemoc sprawia, e ludzie dokonuj napadw
dla zysku, by w efekcie sta si panami innych mczyzn, kobiet, dzieci i zwierzt.
Tame, s. 166.
135
Moc przyrodzona wypywa z doskonaoci cech osobistych. Moc instrumentaln zdobywa si
w sprzyjajcych okolicznociach przy pomocy mocy przyrodzonej, jest ona rodkiem do uzyskania
wikszej iloci mocy, takich jak np. bogactwo czy przyjaciele.
136
J. Gaskin, Wprowadzenie, w: T. Hobbes, Lewiatan, s. 21.
137
F. Copleston, Historia filozofii, t. 5, s. 32.
138
133
134

Druga, ma na celu obron wasnego stanu posiadania, zdobytego rwnie w wyniku napaci na innych, czyli prb zagwarantowania bezpieczestwa wewntrznego.
Trzecia z przyczyn robi uytek z gwatu dla zyskania sawy. Starania o zaspokojenie
indywidualnych potrzeb s zatem wzajemnie konkurencyjne. Fakt, e kady dba
o swoje dobro i wasne rozkosze, prowadzi do rywalizacji i nieufnoci wobec innych: Ludzie stale wspzawodnicz ze sob o zaszczyty i godnoci (), std midzy ludmi powstaje na tym gruncie zawi i nienawi, a ostatecznie i wojna139.
Hobbesowska wizja czowieka jest koncepcj skrajnie indywidualistyczn, gdy
to jednostka postrzegana jest pod kadym wzgldem jako wysza czy te waniejsza
od spoeczestwa. Hobbes przeciwstawia si tradycji, ktra zakada, e czowiek
moe osign doskonao swej natury tylko pozostajc wewntrz spoeczestwa
i poprzez nie, poniewa akceptacja tej tradycji oznaczaaby jednoczenie przyznanie, e spoeczestwo jest form wysz ni jednostka. W teorii spoeczno-politycznej Hobbesa to jednostka bez wzgldu na to jakie wyznaje wartoci, jednostka
jako taka140, stanowi najwysz warto. O sile stanowiska Hobbesa stanowi niewtpliwie uznanie integralnoci jednostki ludzkiej: tylko jednostka wie czego tak
naprawd chce i nikt oprcz niej nie moe chcie tego za ni. Dlatego te to jednostka i jej wola s jedyn podstaw legitymizacji politycznej141.
Z rozwaa Hobbesa dotyczcych natury czowieka i jego namitnoci pynie
istotny wniosek. Istnienie stanu natury, stanu, ktry w praktyce oznacza permanentn wojn kadego z kadym, jest w zasadzie koniecznoci.
Stan natury, czyli wojna kadego z kadym
Niekwestionowan zasug Hobbesa jest wprowadzenie do filozofii politycznej pojcia stanu naturalnego. Nie by on bynajmniej pierwszym mylicielem, ktry
opisa stan w ktrym nie ma adnych praw, utosamiany ze stanem wojny czy
podobnej do sytuacji. Pojcie stanu natury ma swoje korzenie ju w staroytnoci,
Tame, s. 256.
141
P. Manent, Intelektualna historia, s. 48.
139
140
45
46
Rozdzia II
kiedy to przedstawiano opisy sytuacji zwizanych z poeraniem swoich blinich142.
Jednak dopiero od czasw Hobbesa idea stanu natury na stae wczona zostaa do
kanonu zagadnie kluczowych w dorobku historii myli spoeczno-politycznej.
Hobbes niejednokrotnie podkrela, e przedstawiony przez niego opis stanu
natury nie odnosi si do czego, co kiedykolwiek rzeczywicie wystpio. Dowodzi,
e stan wojny jest czym, co jedynie mogoby wystpi, gdyby nie istniaa efektywna, suwerenna wadza. W innym miejscu stwierdza jednak, e na caym wiecie
wiele jest miejsc, gdzie ludzie yj w takiej wojnie nawet i teraz143. Trudno jest
wic do koca uwierzy, e opisany przez Hobbesa stan natury jest stanem wycznie hipotetycznym. Wiele wskazuje na to, e doktryn o stanie natury wywid on
z dowiadcze wojny domowej144, jak rwnie z obserwacji wzajemnych stosunkw
midzy krajami i ich suwerenami. Klasycznym przykadem stanu natury w wiecie
wspczesnym filozofowi moga by chociaby polityka midzynarodowa, stan natury midzy pastwami charakteryzuje bowiem Hobbes nastpujco: [krlowie
i suwerenowie] wci sobie zazdroszcz wzajemnie i pozostaj w stanie i postawie
gladiatorw, ktrzy wysunli swj or i maj oczy utkwione jeden w drugim ();
a to jest postawa wojenna145. Ludzko zdaniem Hobbesa nieustannie znajduje
si na granicy wojny ukrytej lub otwartej, polega ona jednak nie tylko na walce
czy te na rzeczywistym zmaganiu. Czas wojny stanowi ju sam odcinek czasu,
w ktrym dostatecznie wyrana jest gotowo i zdecydowanie na walk146.
Granice czasowe stanu natury zostay przez Hobbesa wyranie zawone to
naturalny stan ludzkoci istniejcy bezporednio przed powstaniem pastwa. Stan
natury to sytuacja ludzi sprzed jakiegokolwiek aktu posuszestwa wobec miasta
lub Kocioa, sytuacja wyjciowa dla tworzenia wsplnoty politycznej. Midzy stanem natury a stanem pastwowym Hobbes wprowadza wyran granic, podkrelajc, e stan natury, w odrnieniu od sztucznie stworzonego stanu pastwowego,
142
T. Hobbes, Lewiatan, s. 208. Por. na ten temat: C. Porbski, Umowa spoeczna. Renesans idei,
Krakw 1999, s. 115.
143
144
145
146

jest stanem przyrodzonym147. U Hobbesa pytanie o przyczyny wojny wydaje si
drugorzdne. Sam fakt wojny oraz jej konsekwencje odsuwaj w cie wszelkie jej
przyczyny, w tym gd148. W hobbesowskiej teorii stan naturalny zostaje utosamiony z yciem, w ktrym dominuj najbardziej elementarne potrzeby149. Postrzegany
jest dwoicie: z jednej strony jako stan najwikszej moliwej wolnoci, z drugiej
natomiast jako stan najwikszego zagroenia, niebezpieczestwa i niepewnoci.
To stan powszechnego, permanentnego konfliktu midzy jednostkami bellum
omnium contra omnes, czyli wojny wszystkich przeciw wszystkim. W stanie wojny jak
twierdzi Hobbes: nie ma miejsca na prawowito(); i co za tym idzie nie ma miejsca
na upraw ziemi ani na eglowanie; nie ma wygodnego budownictwa; nie ma narzdzi
do poruszania i przesuwania rzeczy, co wymaga wiele siy; nie ma wiedzy o powierzchni
ziemi ani obliczania czasu, ani sztuki, ani umiejtnoci (), ani spoecznoci150.
Zdaniem Hobbesa w stanie natury nie wystpuje jakakolwiek poza rodzin organizacja spoeczna151. W stanie przedpastwowym nie ma adnych wizi spoecznych, ludzie wystpuj jako generalnie niezwizane ze sob jednostki.
To stan kiedy nikt nie zaley od nikogo, a kady moe liczy tylko na siebie i swoje
siy. Czowiek w stanie natury jest absolutnym panem ycia i tego co posiada152.
Nie istnieje aden rzd bdcy nadrzdn instytucj. Wszyscy s w istocie rwni
pod wzgldem posiadanej wadzy153 kady sam sobie jest suwerenem, a zatem
moe czyni wszystko to, co uznaje za stosowne lub powstrzyma si od dziaania,
gdy uzna, e przyczyni si to do osignicia jakiego dobra. W stanie natury nie ma
rwnie wasnoci ani rnicy midzy moim a twoim154. Kady kademu moe
odebra wszystko co zechce, jeli tylko ma wystarczajc si. Hobbes dowodzi,
e w stanie natury nawet najsabszy czowiek ma do siy by zabi najsilniejszego,
czy to przy uyciu podstpu, czy czc si z innymi ludmi, ktrzy s w takim samych niebezpieczestwie jak on.

149
150
151
152
153
P. Kelly, Liberalizm, s. 36.
154
147
148
47
48
Rozdzia II
Opisywany przez Hobbesa stan bezporednio poprzedzajcy powstanie pastwa jest stanem zupenej anarchii. Szczeglnie okrutnym przejawem naturalnych
zachowa ludzi w sytuacji, gdy yj bez panw, ktrych wadza jest uznawana
i niepodwaana, jest rozdarcie polityczne i religijne kraju. To stan, w ktrym nie
istniej adne prawa, nie ma zasad czy ustalonych regu wspycia ani moralnoci
publicznej, nie ma wasnoci ani wizi midzyludzkich. W stanie natury z reguy
mona oczekiwa tylko za i przejaww najgorszych skonnoci ludzkich. Gwnym motywem dziaa jednostek jest ich wasne, subiektywnie pojmowane dobro,
a jedynymi prawami s te, ktre jednostki stanowi same dla siebie. Wolno naturalna, jak ciesz si jednostki w stanie natury, jest waciwie wolnoci absolutn.
Hobbes powiada: czowiek wolny to ten, ktremu () nic nie przeszkadza, by
uczyni to, co ma wol czyni155. Hobbesowski czowiek jest poza dobrem i zem.
W stanie natury nie mona zatem mwi, e co jest suszne, a co niesuszne, czy
te sprawiedliwe lub niesprawiedliwe, bowiem jak stwierdza Hobbes tam gdzie nie
ma prawa, tam nie ma niesprawiedliwoci156.
W stanie natury nie wystpuje prawo stanowione jako zbir regu postpowania, gdy kade prawo ze swej natury jest zawsze sptaniem, zakuciem w kajdany.
Nie ma rwnie jakichkolwiek obowizkw, gdy one zawsze oznaczaj ograniczenie wolnoci. W stanie natury istniej tylko prawa naturalne definiowane jako
uprawnienia czowieka. Jednostka nie jest zatem do niczego zobowizana, nawet
do tego, by stara si o zachowanie innych przy yciu. W stanie przedpastwowym i przedpolitycznym, czowiek korzysta z peni uprawnie157, ma absolutne
prawo czyni wszystko to, co jest dla niego dobre, a wszelkie wskazania rozumu
maj, jak wida, bardzo ma moc158. Pragnienia czowieka, jak zaznacza Hobbes,
nie s same przez si grzechem, nie s nim rwnie dziaania, jakie wypywaj
z tych uczu. Pki czowiek nie zna praw, ktre ich zakazuje159 wszystkim wolno wszystko.
I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci, s. 116.

157
158
Tame, s. 71.
159
155
156

Jednostka w stanie natury nie moe jednak tak naprawd cieszy si sw niczym nieograniczon wolnoci. Zamiast korzysta z niej musi bowiem cay czas
koncentrowa si na przetrwaniu. Midzy wolnoci a przetrwaniem istnieje zatem
stay, nierozwizywalny konflikt. Wasnoci kadego jest tylko to co potrafi sam
zdoby i to tylko dopki, dopty moe to utrzyma w swej mocy. W sytuacji, gdy
dwie strony pragn tej samej rzeczy, ktrej jednake nie mog obie posiada, konflikt jest nieunikniony. Ludzie staj si nieprzyjacimi, kady bowiem dy tylko do
tego, by osign swoje cele. Przed wzajemn nieufnoci jednostka moe si zabezpieczy podejmujc rodki zaradcze, gdy w stanie pierwotnym natury nierwno mocy rozpoznaje si tylko w wyniku walki160. Obawa przed nieprzyjaznym
dziaaniem innych ludzi skania czowieka do tego, by uderza pierwszy, to znaczy
pierwszy przy uyciu siy lub podstpu opanowa wszystkich ludzi, ktrych jest w
stanie opanowa. Dopki nie pojawi si adna inna sia do wielka, by moga jej
zagrozi, jest to jedyna droga, na ktrej czowiek moe sobie zabezpieczy ycie
i wolno.
Natura uczynia wszystkich ludzi rwnymi co do zdolnoci cielesnych i umysowych161, std aden czowiek nie moe roci sobie prawa do korzyci, do ktrej
inny nie mgby mie rwnego roszczenia. Na drodze do osignicia wasnego
celu naturalna wzajemna nieufno ludzi rodzi wol szkodzenia sobie nawzajem
czy te ch podporzdkowania sobie rywali. Nie chodzi bynajmniej o szkodzenie
dla samego szkodzenia. Jednostka szkodzi innym wwczas, gdy stwierdzi, e tym
sposobem osignie wasne cele. Dobro innych jest dla jednostki rzecz przykr
nie dlatego, e jest to dobro, lecz e jest cudze162. Konkurencja i wicy si z ni
brak zaufania staje si tym czym jest w istocie: wojn kadego z kadym. I tak jak
na wojnie moe prowadzi do prb fizycznego zniszczenia rywali.
W wojnie wszystkich przeciw wszystkim, ktra jest zdaniem Hobbesa naturalnym stanem ludzkoci, nawet najokrutniejsze, najbardziej haniebne czyny nie
mog by uznane za wystpki czy grzechy. W sytuacji, gdy ycie czowieka znajduje
si w niebezpieczestwie, wszystkie dziaania maj charakter uzasadnionej obrony.
Tame, s. 125.
Tame, s. 204.
162
160
161
49
50
Rozdzia II
W stanie wojny oglnie dozwolone jest czynienie wszystkiego tego, czego wymaga
samozachowanie jednostki. Kady czowiek yjcy w niepewnoci i pord przemocy politycznej jest w stanie naturalnym sdzi, i to jedynym sdzi oceniajcym, jakie zachowanie jest konieczne lub korzystne dla przetrwania. W praktyce
oznacza to uprawnienie do czynienia wszystkiego, take ius in omnia, czyli prawo
do zabijania.
Jakie jest zatem ycie czowieka w stanie natury? W stanie powszechnej wojny
ycie kadego jest samotne, biedne, bez soca, zwierzce i krtkie163. To sytuacja
wszechobecnego zagroenia i niepewnoci oraz nieustannej troski o wasne ycie.
Stan natury jest dla czowieka nie do zniesienia, gdy ze wszystkich rzeczy pragnie
on bowiem najbardziej zachowa swoje ycie, co w sytuacji permanentnego zagroenia, nieufnoci, wydaje si trudne, jeli nie wrcz niemoliwe. Stan natury jawi si
jako pieko na ziemi, wyglda wrcz przeraajco. Hobbes celowo opisuje go w najczarniejszych barwach. Ukazany w ten sposb stan natury ma dobitnie potwierdza
to, jak wygldaoby ycie ludzkie, gdyby nie istniay hamulce pastwowe, gdyby nie
byo jednej mocy, ktrej wszyscy by si bali.
Hobbes stara si wykaza, e stan absolutnej wolnoci, czyli stan natury, jest tak
straszny, niedogodny i prymitywny164, e rozumna jednostka winna z ochot zrzec
si swojej nieograniczonej wolnoci i posusznie podda si ciarom i ograniczeniom narzuconym przez pastwo, aby pod jego ochron wie bezpieczniejsze,
dogodniejsze i bardziej kulturalne ycie. Od tak ukazanego stanu natury wszyscy,
zdaniem Hobbesa, pragn uciec. Stan natury jako negatywny wzorzec skania ma
zatem do jednego waciwego rozwizania165. Jest nim powstanie spoeczestwa
cywilnego, pastwa. Potencjalnie walka trwa zawsze i nigdy nie moe by usunita
cakowicie, wedug Hobbesa moe by jednak utrzymana w ryzach dziki odpowiednim wysikom pastwa.
Rodzi si natomiast pytanie: czy mona okreli lub zbudowa ludzk wadz w taki sposb, aby uczyni j, prawnie i faktycznie, bezpieczn od wszelkiego
sprzeciwu i krytyki? Hobbes uwaa, e istnieje czynnik, ktry ostatecznie skania
165
163
164

ludzi do poszukiwania pokoju, lecz nie jest to ani rozum, ani denie do sawy, ani
tanie uciechy czy namitnoci166. Najsilniejszy z ludzkich lkw okazuje si by
potn si pocztkiem wielkich i trwaych spoeczestw, a zatem rwnie
lkiem najbardziej racjonalnym. Jest nim bezustanny strach i niebezpieczestwo
gwatownej mierci. W stanie natury to uczucia wszak powszechne
Przyczyny i cel zawarcia umowy
Gwnym powodem zawarcia umowy i przejcia od stanu natury do stanu
pastwowego jest konieczno pooenia kresu nieznonej wojnie wszystkich ze
wszystkimi167. Nie jest to jednak atwa decyzja, lecz wybr niezwykle dramatyczny.
Jednostka musi opowiedzie si za bezpieczestwem i jednoczenie absolutn podlegoci lub za nieograniczon wolnoci i zwizanym z ni cigym zagroeniem
dla swojego ycia, czyli za anarchi lub za porzdkiem. Wybr sprowadza si do
wyranej alternatywy: albo wsplnota polityczna istnieje i obywatele yj w cywilnym pokoju, albo nie istnieje i obywatele si zwalczaj168. U Hobbesa spoeczestwo cywilne ma swoje oparcie w odwrconym, czyli negatywnym uspoecznieniu,
tj. w wojnie169. Zatem faktycznie przed nastaniem instytucji politycznej spoeczestwo cywilne jest nie do ycia.
Jednostka w stanie natury znajduje si w cigym zagroeniu ze strony innych.
Nieustannie boi si o swoje ycie, podczas gdy jednym z najbardziej podstawowych pragnie, jakie odczuwa kady czowiek, jest wanie pragnienie przetrwania.
czenie si ludzi w niedue grupy nie daje jednake bezpieczestwa170, podobnie
zbyt due grupy mog oznacza trudnoci w osigniciu kompromisowego rozwizania. Jednak jak sugeruje Hobbes: () jako e ludzie s zawsze wystawieni
na walk, lepsz taktyk jest trzyma si razem i wykorzystywa wszelkie dodatnie
strony wsplnego dziaania, ni jakakolwiek inna taktyka ()171.
P. Nowak, Przedmowa, w: Historia filozofii, s. XXX.
168
169
Tame, s. 71.
170
171
Tene, Elementy filozofii, t. 2, s. 181.
166
167
51
52
Rozdzia II
Zdaniem Hobbesa w yciu ludzkim istnieje najwiksze zo i najwikszy strach,
nie wystpuje za w cisym znaczeniu tego sowa ani najwiksze dobro, czyli summum bonum, ani najwiksza nadzieja172. O ile wic dobro jest czym niepewnym,
o tyle zo lub przynajmniej niektre jego formy s bezdyskusyjne. Zwaszcza jeden
rodzaj za postrzegany jest przez wikszo, jeli nie wszystkich, jako najwikszy
to zo absolutne. Jest nim gwatowna mier lub mier w mczarniach173, najwikszym strachem jest natomiast strach przed raptown mierci174. Strach przed mierci jest zatem tym czynnikiem, ktry stanowi gwn przyczyn zawarcia umowy,
a zatem budowania pastwa i spoeczestwa, ktry pozostaje zasad funkcjonowania rwnie po jego stworzeniu. Hobbes dostrzega wprawdzie, i w wielu przypadkach strach przed mierci okaza si sabszy ni strach przed ogniem piekielnym
czy od bojani boej175. Gwn przyczyn takiego stanu rzeczy upatruje Hobbes
w religii, ktra narzuca upokarzajce lki przed irracjonalnymi, niewidzialnymi,
a wszechmocnymi potgami176. Zdaniem Hobbesa ludzie wierzy bd w si niewidzialnych duchw tak dugo, a dostpi owiecenia, a wwczas strach przed
mierci odzyska swoje pierwotne znaczenie. W pogldzie tym znajduje wyraz stanowisko filozofa, ktry stanowczo wystpowa przeciwko politycznej wadzy religii
oraz mocno akcentowa konieczno podporzdkowania religii pastwu177.
W stanie natury, skrajnej sytuacji, gdy struktura spoeczna ulega cakowitemu
rozpadowi, wychodzi na jaw trwaa postawa, na ktrej ostatecznie musi opiera si
kady spoeczny porzdek. Wedug Hobbesa: uczucia, ktre skaniaj ludzi do
pokoju, to strach przed mierci, pragnienie takich rzeczy, jakie s niezbdne do
wygodnego ycia, oraz nadzieja, e sw pilnoci i prac czowiek bdzie mg je
zdoby178. Faktycznie jednak ten straszliwy wrg natury, mier, lk przed ni,
okazuje si by najbardziej stabilnym i efektywnym czynnikiem wpywajcym na
podjcie decyzji o zawarciu umowy. Strach przed mierci w stanie natury stanowi

T. Hobbes, Elementy filozofii, t. 2, s. 182.
174
175
Tame, s. 182.
176
177
Tame, s. 252.
178
172
173

zatem rdo legitymizacji Lewiatana. Podobnie w stanie pastwowym strach wywoany przez Lewiatana moe sta si podstaw nowej legitymizacji.
W stanie natury strach przed mierci rodzi uczucia wojownicze179, wywouje u ludzi zachowania zbrodnicze, ktre tworz wok nich sytuacj miertelnego niebezpieczestwa. Z obawy przed nieograniczonym dziaaniem innych ludzi,
jednostka musi podejmowa wszelkie dziaania zmierzajce do zachowania ycia
i stanu posiadania. Wraz z powstaniem pastwa rola strachu nie koczy si, wrcz
przeciwnie nawet w czasach cywilnego spokoju dostrzega Hobbes sta obecno strachu, nieufnoci i agresywnoci180. Istnienie strachu w stanie pastwowym
jest nie tylko wci nieuniknione, ale dla wadzy pastwowej waciwie niezbdne.
Wraz z zawarciem umowy spoecznej ustaje strach przed skutkami stanu naturalnego, ale na jego miejsce pojawia si nowy lk. Jednostki uwolnione zostaj od naturalnego strachu przed mierci, a poddane dziaaniu strachu, ktry okreli mona
jako obywatelski181. W stanie pastwowym jest to strach przed pastwem i wadz.
By mg on dobrze suy pokojowemu funkcjonowaniu pastwa, nie powinien
by jednak ani zbyt wielki, ani zbyt may, ale umiarkowany. W rezultacie strach jest
postrzegany przez Hobbesa jako uczucie pokojowe, gdy to on zmusi ludzi do
szukania lepszego sposobu ycia w postaci stanu pastwowego182.
Celem zawarcia umowy, czyli wzajemnego przeniesienia uprawnie, jest wic
uzyskanie jakiego dobra w tym wypadku dobrem tym jest pokj cywilny i bezpieczestwo. Wadza polityczna nie jest naturalna, jest sztuczna, albowiem mona
j wytworzy183. Musi jednak pojawi si intencja i wola rzemielnika czowieka
w roli twrcy wsplnoty politycznej. U Hobbesa to wanie sam lud, jako zbiorowo ludzi, ktrzy nie chc y w strachu, przejmuje inicjatyw polityczn. Potrzeby wszystkich i kadego bezpieczestwo, pokj staj si podstaw budowania
prawomocnej instytucji politycznej. W opinii Hobbesa czowiek nie jest wycznie
niewolnikiem wasnych namitnoci, przeciwnie to istota rozumna, obdarzona

181
182
Tame, s. 159.
183
179
180
53
54
Rozdzia II
instynktem samozachowawczym. Instynkt ten nakazuje czowiekowi zrzec si nieograniczonej wolnoci, prawa do czynienia wszystkiego, a co za tym idzie zrezygnowa z wojny na rzecz denia do pokoju i porozumienia z innymi ludmi. Rozum ludzki chce pokoju, podsuwa zatem wygodne warunki ku temu, czyli normy
na podstawie ktrych moliwe jest osignicie zgody184. Warunki pokoju zwane s
inaczej prawami natury185. Hobbes powiada, e prawo natury jest wskazaniem podyktowanym przez zdrowy rozum i dotyczcym tego, co naley uczyni albo czego
naley zaniecha gwoli zachowania ycia i zdrowia jak najduej186. Prawo natury
niewiele ma wic wsplnego z prawem, faktycznie jest bowiem dyktatem egoistycznej rozwagi187, wynika bowiem z racjonalnego denia do przetrwania.
Prawa naturalne naley zatem wnioskowa z najsilniejszego ludzkiego strachu przed mierci, zwaszcza przed gwatown mierci z rk innych. Hobbes
przedstawia list praw natury, ogem w Lewiatanie jest ich ju dziewitnacie188.
Podstawowym prawem natury jest zdaniem Hobbesa denie do pokoju i podtrzymywania go: kady czowiek winien dy do pokoju, jak dalece tylko ma nadziej go osign, a gdy go osign nie moe, winien szuka wszelkich rodkw
i rzeczy dla korzystnych w wojnie i ich uywa189. Najwyszym uprawnieniem
przyrodzonym, najwitszym prawem wynikajcym ze strachu przed mierci, jest
zatem prawo do obrony samego siebie. Uprawnienia ludzi s czym nadrzdnym
i spoecznie pierwotnym, obowizki za czym suebnym i wtrnym190, wynikaj
bowiem z podstawowego i niezbywalnego prawa samozachowania. Nie ma przy
tym obowizkw bezwarunkowych czy absolutnych, gdy obowizek jest wicy
o tyle, o ile spenienie go nie zagraa samozachowaniu jednostki.
Hobbes powiedzia, e miasto i prawo powstaj z pragnienia ycia i e to pragnienie jest przynajmniej tak naturalne, jak pragnienie rzdzenia innymi191. Ch

186
187
188
Tame, s. 38.
189
190
191
L. Strauss, Prawo naturalne, s.108.
184
185

samozachowania jest wycznym pocztkiem wielkiej sprawiedliwoci i moralnoci.
Prawo do samozachowania jest prawem bezwarunkowym192. To prawo o charakterze absolutnym nawet spoeczestwo cywilne nie moe wymaga od jednostki rezygnacji z tego prawa. Jednostka moe wic nie tylko przeciwstawi si wszystkim
tym, ktrzy j atakuj, moe rwnie odmwi udziau w wojnie. Ponadto nawet
czowiek sprawiedliwie i legalnie skazany na mier nie traci prawa do obrony wasnego ycia. Uprawnieniem, ktrego czowiek nigdy nie moe si zrzec jest prawo
do stawiana oporu tym, ktrzy nastaj na niego si, by odebra mu ycie193.
Impuls do zawarcia umowy stanowi zatem strach i obawy, a take ch obrony jednostki przed innymi. Ludzie decyduj si na przekazanie swoich uprawnie,
gdy w zamian chc co uzyska, jakie inne dobro. Motywem i celem, dla ktrego
czowiek zrzeka si i przenosi uprawnienie, nie jest nic innego ni bezpieczestwo
wasnej osoby, ycia i zabezpieczenie rodkw do zachowania ycia tak, by nie
stao si ono uciliwe. Hobbes rozumie wyjcie czowieka ze stanu natury i ustanowienie spoeczestwa cywilnego jako rodzaj buntu czowieka przeciw naturze194.
Byt wedug natury okazuje si by yciem obejmujcym wszystkie rodzaje za, nieznonym dla jednostek do tego stopnia, e decyduj si one na zawarcie ugody
i powoania sztucznego czowieka Lewiatana.
Hobbes podejmuje prb przywrcenia moralnych zasad w polityce, sprowadza cnot do spoecznej cnoty spokojnego usposobienia. Samozachowanie, jak
bowiem uwaa filozof, wymaga spokoju195. Jeli ma panowa pokj konieczne jest
przestrzeganie regu prawa moralnego. Tylko odrzucajc prawo do nieograniczonego dziaania i zrzekajc si uywania siy czowiek moe osuszy rdo wojny.
Nie zrobi tego jednak dopki nie bdzie dysponowa rozumnym zapewnieniem,
e wszyscy z jego blinich i rywali te tak postpi. Umowa ma wic suy ogowi, przy czym jest to umowa kadego z kadym, zawarta midzy wszystkimi,
bez wyjtku, jednostkami. Jest aktem namysu oraz aktem woli196, na mocy ktre-
Tame, s. 168.
194
195
Tame, s. 173.
196
192
193
55
56
Rozdzia II
go nastpuje wzajemne przekazanie suwerenowi prawa do rzdzenia. Umowa jest
wita. Na jej mocy powstaje wielki i potny Lewiatan, czowiek sztuczny, ktry
zapewnia cywilny pokj, w sytuacji gdy ludzie pragn y w pokoju197. Pastwo jest
wic pochodn instynktu samozachowawczego jednostek, przynajmniej czciowo,
zmierza ono do pokonania za, ktre tkwi w stanie naturalnym. Ludzie akceptuj
Lewiatana dlatego, e chc gwarancji bezpieczestwa.
Hobbesowska wsplnota polityczna zmierza do ulenia ludzkim sabociom,
rodzi si z koniecznoci walki z cierpieniem nieodzownie zwizanym z ludzkim
losem, bdcym poniekd naturalnym stanem caej ludzkoci. Okazuje si, e do
uleczenia wad czy niedogodnoci stanu natury potrzebna jest nie aska boska,
ale odpowiedni rodzaj ludzkich rzdw198. Potrzebne jest pastwo, w ktrym wadza przez przymus i podporzdkowanie jednostek ochroni ich szanse na przetrwanie, dajc gwarancje bezpieczestwa. Jak wiadomo jednak ludzie s istotami niesfornymi, zatem wszelkie zawierane midzy nimi kontakty musz by obostrzone
mieczem, czyli gwarancj ich dotrzymania. Najbardziej skuteczn z nich moe
by groba kary za niedopenienie umowy lub wszelkie inne przewinienia zwizane
z jej realizacj. Strony kontraktu powinny rwnie wybra osob lub osoby, ktre
bd nakada kary.
PastwoLewiatan jako instrument zapewniajcy porzdek i pokj
Zdaniem Hobbesa pastwo, czyli sformalizowana wsplnota oparta na kontrakcie, powstaje na mocy ustanowienia, jest zatem bytem politycznym. To instytucja
polityczna, bdca sztucznym wytworem, do ktrej zawizania doprowadzia jednostki w sposb naturalny ich wasna bezsilno. Zatem wyonienie si pastwa
i spoeczestwa ma pocztek w saboci czowieka, a posuch dla pastwa wynika
zarwno z obawy przed mierci czy te ranami, jak rwnie z zamiowania do wygody. Hobbes dobitnie pokazuje, jak naturalna sytuacja ludzi prowadzi do wymylenia wsplnoty politycznej, podobnie jak kiedy doprowadzia ju do wymylenia
197
198


idei Boga. Wadza polityczna u Hobbesa nie reprezentuje jednak Boga. Suweren
jest przedstawicielem ludzi, reprezentantem kadej jednostki, a jedno wsplnoty
politycznej oznacza, e wszyscy czonkowie wsplnoty maj tego samego przedstawiciela. Oznacza to w rezultacie co wicej ni zgod czy zezwolenie na przedstawicielstwo, to realna jedno wszystkich w jednej i tej samej osobie, powstaa na
mocy ugody kadego czowieka z kadym innym.
W jaki sposb dziaa opisany przez Hobbesa mechanizm pastwowy? To praktyka wspfunkcjonowania dwch przeciwstawnych si oraz ich wzajemnych uwarunkowa. Z jednej strony Hobbes podkrela, e u podstaw pastwa le niezbywalne uprawnienia jednostki, ktre w krytycznych sytuacjach mog stan ponad
pastwem i prawem199. Z drugiej za akcentuje Hobbes niewyzbywalne uprawnienia
suwerena, ktre nie mog by ani od niego oddzielone, ani te nikomu przekazane.
Do niepodzielnych uprawnie suwerena nale: siy zbrojne, pobieranie pienidzy,
a take nadzr nad doktrynami200. adnym przywilejem nie mog by oddane komu innemu, gdy oznaczaoby to jednoczenie rezygnacj z wadzy zwierzchniej.
Te uprawnienia suwerena s niezbdne do tego, aby pastwo byo rzeczywistym
pastwem, a zatem by posiadao wystarczajce rodki do zapewnienia lub narzucenia przemoc adu pastwowego. Pastwo, co niejednokrotnie powtarza Hobbes,
ustanowione jest nie dla niego samego [suwerena], lecz dla obywateli201. Z chwil
powstania pastwa to wadza pastwowa zaczyna ponosi ca odpowiedzialno
za jego dobre funkcjonowanie i trwao202.
Hobbes odrzuca ide umowy poddanych z rzdem203. Na mocy umowy kada
jednostka zrzeka si swojego nieograniczonego prawa do czynienia wszystkiego
czego pragnie i przenosi to prawo na osob lub osoby, ktrym powierza suwerenno. Jednoczenie nakada na suwerena obowizek publicznego ogoszenia praw
koniecznych dla pokoju cywilnego oraz gwarancji ich przestrzegania. W zamian
jednostki otrzymuj co rwnie wanego: organizacj spoeczn i prawo wasnoci.

201
Tene, Elementy filozofii, t. 2, s. 382.
202
203
Z. Ogonowski, Locke, Warszawa 1972, s. 188.
199
200
57
58
Rozdzia II
Dziki Lewiatanowi pojawia si jest wszelka wytwrczo204, ktra nie bya moliwa w stanie natury. Z koniecznoci unikania za w stanie pastwowym rodzi si prawo, ktre zajmuje miejsce dobra. Prawo obywatelskie staje si sumieniem spoecznym
oraz miar dobra i za205. Razem z ustanowieniem pastwa pojawia si take wasno,
powoywane s instytucje prawne. Pojawiaj si rwnie normy moralne, ktrych dotychczas nie mona byo wywie z natury. Umowa spoeczna jest wica jednak tylko
wtedy, gdy urzeczywistnia cel, dla ktrego zostaa zawarta bezpieczestwo206.
Przekazanie uprawnie nastpuje na podstawie swego rodzaju przysigi skadanej w nastpujcym brzmieniu207: Daj upowanienie i przekazuj moje uprawnienia do rzdzenia moj osob temu oto czowiekowi albo temu zgromadzeniu
pod tym warunkiem, e i ty przekaesz mu swoje uprawnienia i upowanisz go
do wszystkich jego dziaa w sposb podobny208. Suweren nie jest wic stron
umowy, nikt z nim umowy nie zawiera, faktycznie jest on tylko biernym obserwatorem ustanowienia wadzy pastwowej209. Nie obliguj go wic adne zobowizania,
nabywa on natomiast uprawnienia i kompetencje, ktre wczeniej w stanie natury,
przysugiway kademu.
Umowa zawierana jest zgodnie z formu every man with every man, a zatem to
jednostki wzajemnie ukadaj si ze sob z wyczeniem tego, komu pragn powierzy wadz. Wadca w pastwie Hobbesa nie jest podmiotem, a jedynie przedmiotem kontraktu pastwotwrczego. Staje si wadc nie przez swoj mdro czy te
inne przymioty. Zostaje wadc, gdy uczyniono go nim na podstawie porozumienia, pozostaje zatem zewntrzny wobec jednostek. Istot zwierzchnictwa jest wic
z reguy nakaz i wola jednostek. W sytuacjach krytycznych dla pastwa dopuszcza
jednake Hobbes moliwo bezprawnego zagarnicia wadzy, ale tylko wwczas,
gdy uzurpator czy uzurpatorzy s w stanie zapewni trwa kontynuacj porzdku
i adu pastwowego210.

206
L. Berns, Thomas Hobbes 15881679, prze. A. Grnisiewicz, w: Historia filozofii, s. 407.
207
Wicej o koncepcji zgody w: D. Baumgold, Hobbes, w: Myliciele polityczni..., s. 231233.
208
209
210
Tame, s. 238.
204
205

Dziki przekazaniu uprawnie przez kadego czowieka w pastwie, Lewiatan dysponuje nieograniczon moc, si i majestatem, ma wzbudza szacunek
i strach211 nie mniejszy ni cige zagroenie ycia powszechne w stanie naturalnym. Przekazanie wasnego nieograniczonego prawa naturalnego suwerenowi
oznacza ponadto uznanie za swoje wasne wszelkich dziaa, ktre s dzieem
suwerena. Nie oznacza to jednake, i jednostki dostrzegaj w woli suwerena swoj wasn wol. Wola jest bowiem wyczn rzecz czowieka, ktrej nie mona
nikomu przekaza. Jednostki uznaj wic za swoje wszystkie dziaania suwerena,
bez wzgldu na to jakie by one nie byy, take te, ktre otwarcie pozostaj w sprzecznoci
z ich wol lub z niej nie wynikaj.
Na stray umowy stoi suweren, czyli ten bg miertelny212. Jak twierdzi Hobbes moe nim by jeden czowiek lub jedno zgromadzenie, ktre ucieleniaoby
zbiorow osob213. Pastwo bowiem to wielo ludzi zjednoczona w jedn osob. Hobbes uwaa, e postawienie naprzeciw siebie dwch rwnych sobie wadz
stanowi pewn recept na wywoanie midzy nimi permanentnej wojny214, ktra
potrwa tak dugo, a jedna strona podporzdkuje si drugiej, lub a konflikt midzy
nimi doprowadzi do zburzenia caej wsplnoty politycznej.
W stanie pastwowym czowiek wiadomie, z wasnej woli, zrzeka si swej absolutnej wolnoci oraz czci naturalnych uprawnie, w zamian przyjmujc na siebie
wiele obowizkw. Z koncepcji Hobbesa jasno wynika, e to suweren ma wszystkie
prawa, caa reszta za albo nie posiada adnych praw, albo posiada tylko te prawa,
ktre im przyzna suweren215. Prawo suwerena jest z koniecznoci nieograniczone,
a jego suwerenno absolutna, poniewa nieograniczone byo prawo, jakie zostao
mu przez kadego przekazane. Dziedziczy on bez wyjtku wszystkie prawa, ktrymi
w stanie natury dysponoway jednostki, a ktrych zrzeky si zawierajc umow.
Podstawowym obowizkiem jednostek w stanie cywilnym jest posuszestwo
suwerenowi, zgoda na wszystko to, co suweren rozkae. Suweren zatem, czy to
D. Leszczyski, L. Rasiski, Nowy Lewiatan, w: B. Hindess, Filozofie wadzy, s. 11.

Wicej o hobbesowskim suwerenie w: B. Hindess, Filozofie wadzy, s. 4564.
213
214
215
Tame, s. 58.
211
212
59
60
Rozdzia II
indywidualny czy grupowy, ma absolutne prawo wymaga od jednostek wszelkiego
posuszestwa. Suweren zatem wymyla, rozpowszechnia i zapewnia posuszestwo prawom, s to jednake prawa, ktre jemu samemu wydaj si dobre lub skuteczne. Staj si one prawami dlatego, e stanowi deklaracj jego woli, podobnie
jak ustawy s ustawami, nie na mocy prawdy czy susznoci, ale na mocy samego
autorytetu suwerena.
Umowa nie niweluje, jak ju zostao wspomniane, wszystkich lkw jednostek, raczej przedstawia czowiekowi nowe, wyjtkowe rda obaw. Gwn
z nich jest oczywicie sam strach przed pastwem i wadz. Kolejn obaw stanowi
wiadomo konsekwentnej lojalnoci i oddania czonkw spoeczestwa wobec
suwerena, ktrego sami wybrali. Podstaw pastwa, jak zostao ju powiedziane,
jest strach. Strach ma budzi nieograniczona wadza suwerena, czy mona wobec tego wystpi przeciwko niej? Pocztkowo Hobbes twierdzi, e poddany nie
moe oskary, ani tym bardziej pozbawi ycia suwerena, poniewa rwnaoby si
to oskareniu samego siebie lub popenieniu samobjstwa216. Jednostka nie miaa
zatem prawa cofn paktu, ktry zawara z innymi jednostkami. Wsplna decyzja
poddanych, na mocy ktrej powstaa wsplnota pastwowa, nie miaa mocy do
zniesienia teje wadzy.
Z jednej strony Hobbes ostrzega zatem, e adne roszczenie do buntu nie
moe by uprawnione i usprawiedliwione217, z drugiej podkrela zasad niewyzbywalnych uprawnie jednostki. W pniejszym okresie Hobbes doszed do wniosku, e bunt czy te rewolucja podejmowane przez obywateli z dostatecznie wanych powodw, s aktem uprawnionym i zgodnym z prawami natury218. Granic
zobowizania moe by rwnie niedostatek i ndza, ktre rwnie zwalniaj jednostk od posuszestwa wszelkim prawom i pastwu. Zobowizanie poddanych
w stosunku do suwerena trwa tylko tak dugo, jak dugo trwa moc, dziki ktrej
suweren jest zdolny ochrania poddanych. Jeeli jednak nie zapewnia ochrony i nie
wywizuj si z umowy, czowiek ma prawo i obowizek denia do samozachowania. Wedug Hobbesa jednostka ma zatem absolutne prawo stara si o zachowanie
Tame, s. 47.
218
216
217

wasnego ycie przeciw rozkazom Lewiatana, jeli te rozkazy zagraaj jej yciu219.
W sytuacji zagroenia ycia i bezpieczestwa obywatele mog przeciwstawi si
suwerenowi, przysuguje im odwieczne ius resistendi, czyli prawo do oporu wobec
zej wadzy, przed uciskiem. Gdy suweren nie wywizuje si ze spoecznej umowy
traci sens suwerenno scedowana na pastwo, a poddani mog obali suwerena
i wybra now wadz. Zakaz buntu obowizuje wic tylko o tyle, o ile yciu obywateli nie zagraa adne niebezpieczestwo.
Hobbes mimo tego, i dostrzega liczne niedogodnoci zwizane z istnieniem
pastwa, jest jednake jego apologet. Stan naturalny postrzega jako gorszy od
jakiegokolwiek rzdu. Dowodzi, e wszelki stan pastwowy, nawet ten w ktrym
wadza ma charakter autorytarny, lepszy jest od stanu natury220. Zdaniem Hobbesa
ycie w spoeczestwie cywilnym stoi zatem nieporwnanie wyej ni ycie wedug natury.
Stan pastwowy jest znacznie lepszy od bezpastwowego, gdy oznacza tak
naprawd jedyn moliwo spoecznego i kulturowego bytowania ludzkoci.
Dla Hobbesa pastwo stanowi szczeglny wytwr ludzki, efekt racjonalnego namysu. Przedmiotem szczeglnej troski filozofa sta si zatem problem wiecznotrwaoci pastwa. Wniosek Hobbesa brzmi jednak niepokojco: Lewiatan jest
miertelny i moe ulec rozkadowi, jak wszelkie istoty ludzkie221. Filozof tworzy swoj teori z myl o tym, by uczy suwerenw jak rozumnie rzdzi, a obywateli jak rozumnie poddawa si rzdom, aby sensownie funkcjonujce pastwo
mogo istnie wiecznie222.
W swoich dzieach Hobbes wydaje si lekceway rnice pomidzy rnymi formami pastwa223. Jego zdaniem umowa spoeczna moe ustanowi zarwno monarchi, jak i demokracj lub wadz arystokracji: rnica pomidzy tymi
trzema rodzajami pastwa polega nie na rnej wadzy, lecz na tym, e rna jest
w rnych pastwach moliwo czy zdolno zapewnienia pokoju i bezpiecze-

221
222
223
Tame, s. 249.
219
220
61
62
Rozdzia II
stwa dla ludu, dla ktrego to celu pastwa zostay ustanowione224. Cho wielu
badaczy przypisuje mu szczeglne zainteresowanie wanie dziedziczn monarchi
absolutn, to jednak monarchia nie jest dla niego jedynym dopuszczalnym ustrojem.
Pochwaa absolutyzmu, czyli nieograniczonej suwerennoci wadzy
pastwowej
Przedstawione przez Hobbesa pogldy na temat pochodzenia i zakresu wadzy pastwowej faktycznie stanowi negacj tradycyjnych proabsolutystycznych
twierdze doktryny Kocioa anglikaskiego. Po pierwsze, autorytaryzm Hobbesa
niewiele ma wsplnego z boskim prawem krlw do wadzy i ze sposobem legitymizacji ich wadzy225. Pochodzenie wadzy w teorii spoeczno-politycznej Hobbesa jest czysto ludzkie, bierze swoje rdo w decyzji jednostek. Ponadto zakres
hobbsowskiej wadzy, cho bardzo duy, nie jest jednak nieograniczony. Lewiatan
nie posiada wadzy absolutnej, posuszestwo wobec niego zostao w teorii Hobbesa ograniczone i przestaje obowizywa w sytuacji, gdy zagraa yciu lub bezpieczestwu jednostek. Hobbes, silniej ni Locke, podkrela prawo jednostki do
przeciwstawienia si spoeczestwu lub rzdowi, kiedy tylko jego samozachowanie
jest zagroone226. Po trzecie, zakres wadzy nie jest bynajmniej niezmienny, w duej
mierze zaley bowiem od stopnia wrogoci lub niezadowolenia obywateli227. Moe
zatem Hobbes nie jest absolutyst, a zarzucane mu przez wielu badaczy zafascynowanie monarchi absolutn jest tylko wielk pomyk?
Nic bardziej mylnego. Jak zauwaa Pierre Manent: Hobbes jest absolutyst,
poniewa jest konsekwentnym indywidualist228. Absolutyzm wydaje si filozofowi niemale konieczny, jako jedyny sposb na zabieenie niszczcej sile zych
i egoistycznych jednostek. Nie ma by zatem instrumentem, za pomoc ktrego
uciska si poddanych czy te doprowadza do ich fizycznej eksterminacji. Abso-

226
227
228
224
225

lutyzm postrzega Hobbes raczej jako rodek umoliwiajcy utrzymanie porzdku
spoecznego i adu pastwowego. Filozof dostrzega, i utrzymanie pastwa wymaga nieustannych, rozumnych ingerencji, gdy w przeciwnym razie w kadej chwili
grozi powrt do stanu natury229. Idea wolnoci absolutnej, znajdujca swj wyraz
w stanie naturalnym, inspiruje ducha nieposuszestwa, a duch nieposuszestwa
stanowi przyczyn wojny domowej. Zatem Hobbes, podobnie jak myliciele konserwatywni i reakcyjni, dowodzi, e musz by wprowadzone silniejsze zabezpieczenia utrzymujce ludzi w karbach. W aden inny sposb nie mona zapobiec ich
wzajemnemu niszczeniu si i czynieniu z ycia spoecznego dungli lub pustyni230.
Z punktu widzenia jednostki pastwoLewiatan, niezalenie od ustroju, jest
zem koniecznym, na ktre zostaa scedowana dua cz suwerennoci jednostek.
Musi zatem istnie sia przymusu, bdca w stanie wymusi przestrzeganie praw
natury za pomoc kar.
Remedium na odrodzenie si stanu natury upatruje Hobbes w koniecznoci
stworzenia siy kontrolujcej, takiej, ktra byaby wiksza od siy indywidualnego
egoizmu. Hobbes twierdzi, e skoro jednostki s kwantami wadzy to warunkiem
koniecznym i wystarczajcym ich zjednoczenia jest zbudowanie nad nimi wadzy
nieporwnanie przewyszajcej wadz kadego z nich z osobna. Chodzi o wadz
najwiksz jak tylko mona sobie wyobrazi wadz nieograniczon. Hobbes
nie udaje zatem, e suweren nie zniewala. Przeciwnie, filozof usprawiedliwia t
niewol231.
To swoisty paradoks doktryny Hobbesa. Polityczna jedno zbudowana przez
Hobbesa jest niewtpliwie despotyczna. Wadza absolutna nie bierze swojego pocztku od jakiej wszechmocnej istoty jej rdem s bezsilne jednostki. Same
tworz wadz absolutn wanie po to, aby zaradzi wasnej saboci232. W teorii
Hobbesa geneza pastwa okrelana jest zatem od strony funkcji, jak miao ono
odegra w okieznaniu ludzkiego egoizmu. Hobbes stoi na stanowisku, e wadza
polityczna w pastwie, jeli pastwo ma spenia cele, dla realizowania ktrych

231
Tame, s. 180.
232
229
230
63
64
Rozdzia II
zostao ustanowione, musi by wadz absolutn. Jednostki z natury dne wadzy,
w stanie natury popadaj w bezsilno, dlatego te gotowe s powici swoje prawo do robienia tego czego chc, aby przeksztaci wasn sabo w jak form
mocy buduj wic nad sob wadz absolutn233. Pastwo absolutne ma swoje
rdo w sile zlknionych jednostek i od nich czerpie wszelk moc.
W jaki sposb tumaczy Hobbes konieczno istnienia suwerennoci absolutnej? Podstaw absolutnej suwerennoci stanow niezbywalne prawa jednostek,
ktrych rdem jest nad wyraz przyziemne pragnienie zachowania ycia, a uniknicia mierci. Tylko wadca zwierzchnik obdarzony pen suwerennoci,
tj. zdolnoci do samodzielnego, niezalenego od innych podmiotw, sprawowania
wadzy na okrelonym terytorium, moe by skutecznym obroc stanu pastwowego, czyli stanu jednoczenie najbardziej racjonalnego dla przetrwania i rozwoju
jednostek.
Hobbes broni zasady niepodzielnoci wadzy, a nie jej jednosobowoci suweren nie oznacza wic wycznie monarchy234. Nie jest wane kto t wadz posiada,
musi by ona jednak pena i niepodzielna. Suweren skupia w swych rkach wadz
zarwno ustawodawcz, jak i wykonawcz, nie dzieli jej z nikim, bo suwerenno
jest niepodzielna. Hobbes stanowczo odrzuca wszelkie formy ograniczania wadzy
pastwowej235. Twierdzi, e ograniczenie wadzy z zewntrz oznacza faktycznie jej
podzia, co w efekcie prowadzi do szkodliwych nastpstw. Do gronych przyczyn
zachwiania wewntrznego pokoju w pastwie zalicza Hobbes take dopuszczenie
do istnienia partii politycznych w niedostatecznym stopniu uzalenionych od suwerena236.
W komentarzu do Lewiatana Michael Oakeshott zauwaa, e Hobbes jest wyrazicielem etyki indywidualizmu, w ktrej jest wicej z ducha liberalizmu ni u wielu
zdeklarowanych liberaw237. Zdaniem Jerzego Landego, polskiego filozofa prawa
i znawcy filozofii Hobbesa, w programie absolutystycznym Hobbesa mieci si
Tame.
235
236
Tame, s. 241.
237
233
234

sporo liberalizmu238. Absolutna suwerenno panujcego nie jest wszak zdaniem Hobbesa sprzeczna z wolnoci poddanych. Granic absolutnego pastwa
nie jest jego zdaniem wytwarzanie czy popieranie cnotliwego ycia, lecz strzeenie
naturalnego prawa kadego czowieka239. Obie strony zgodziy si, e jaka czstka
ludzkiej egzystencji musi pozosta poza sfer spoecznej kontroli. Wszelkie naruszenie tej maej enklawy byoby despotyzmem240. Wszystko zatem co znajduje
si poza obszarem posuszestwa prawu, stanowi domen wolnoci. Jak twierdzi
Hobbes: w sytuacji, gdy prawo milczy, poddani mog robi to, co uwaaj za dobre241. Ogoszone przez suwerena prawo jest tworem, ktry nie pozwala ludziom
atomom zderza si, ale nie zabrania im bynajmniej si rusza.
Okazuje si, e absolutystyczne pastwo Hobbesa daje jednostkom wiele korzyci. Przede wszystkim skuteczniej ni kade inne pastwo gwarantuje pokj
cywilny, lepiej suy utrzymaniu adu spoecznego, tworzc przestrze, na ktrej
jednostki mog si czu bezpiecznie. Ludzie najbardziej pragn bowiem zachowa
swoje ycie, a absolutne pastwo dziaajce w oparciu o cile okrelone procedury
stanowi, jak uwaa Hobbes, gwarancj osignicia tego celu.

240
241
238
239
65
Rozdzia III
John Locke, czyli samodoskonalenie
jednostki w ramach adu liberalnego
Antropologia Johna Lockea
Wspczesna Lockeowi Anglia bya pastwem prawie jednorodnym narodowo, zintegrowanym wewntrznie oraz jak na wczesne warunki zamonym.
Byy to zatem pomylne warunki, w ktrych rwnie system polityczny powinien
odznacza si stabilnoci. Tymczasem siedemnastowieczn Angli cechowaa
dua niestabilno systemu pastwowego, ktra w znacznej mierze bya wynikiem
najpierw niezdolnoci rodziny Stuartw, a pniej take reimu republikaskiego,
do wsppracy z wikszoci narodu politycznego242. By to wic okres licznych
przesile, walk politycznych, ktre w efekcie doprowadziy do wojny domowej.
Na tle konfliktw politycznych rozwijaa si zacita debata ideologiczna midzy
rojalistami, ktrzy wskazywali na boskie uprawnienia monarchy, a zwolennikami
silnej pozycji parlamentu, kosztem osabienia roli monarchy243. John Locke sta si
aktywnym uczestnikiem tej ideologicznej walki, ostro wystpujc przeciwko apologetom dworu. Trzeba jednak podkreli, e postawa polityczna Lockea nie zawsze
bya jednoznaczna, jego pogldy ewoluoway. W 1660 roku z radoci powita upadek republiki i restauracj monarchii Stuartw. Co wicej, w swych pierwszych, niepublikowanych za ycia pismach politycznych, znanych wspczenie jako Dwie rozprawy
o wadzy urzdu, otwarcie opowiada si za siln i arbitraln wadz krlewsk244.
Dojrzaa postawa polityczna Lockea w znacznej mierze uksztatowaa si
w efekcie sporu, jaki zaistnia midzy filozofem a sir Robertem Filmerem, auto-
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty o rzdzie, prze., wstpem i koment. opatrzy Z. Rau,
Warszawa 1992, s. XIV.
243
Parlament postrzegany by przez rzesze Anglikw jako jedyna instytucja gwarantujca wolno.
244
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. IX.
242
68
Rozdzia III
rem dziea Patriarcha, czyli obrona wadzy naturalnej krlw przeciw nienaturalnej wolnoci
ludu. U podstaw doktryny politycznej Filmera245, ktr umieci naley wyranie
w nurcie rojalistycznym, ley zaoenie, e kluczem do wyjanienia wszelkich zjawisk spoecznych jest chronologicznie i koncepcyjnie pierwotna w stosunku
do rodzaju ludzkiego wadza ojcowska246. Filmer w swoim dziele dowodzi, e
wszelka naturalna wadza naley do monarchy, a stosunki midzyludzkie dane s
jedynie jako rezultat istnienia i funkcjonowania tej wadzy. Lud zatem z natury nie
posiada adnej mocy. We wspczesnej Lockeowi Anglii filmeryzm sta si prawie oficjaln doktryn monarchii i jako taki wspierany by autorytetem Kocioa
i wadzy pastwowej247. Jakiekolwiek publiczne ataki wymierzone w t doktryn
byy zabronione, postrzegane nieomal na rwni ze zdrad stanu. Dlatego te radykalna antyabsolutystyczna rozprawa Lockea, uzasadniajca opr stawiany monarsze, czyli Dwa traktaty o rzdzie, opublikowana zostaa podobnie jak niektre inne
jego prace anonimowo248. Locke dowodzi w niej, i zaoenia doktryny Filmera
s bdne249, swoj teori spoeczno-polityczn buduje zatem odwracajc wszystkie
przesanki systemu adwersarza250. Przemona potrzeba odrzucenia argumentw
wysuwanych przez sir Roberta Filmera, staa si zdaniem wielu badaczy wrcz
obsesj Lockea251.
Koncepcja ludzkiej egzystencji, jak opisuje Lockea, oparta jest na gruncie
teologicznym. Wszyscy ludzie s dzieem Boga, tworem jednego, wszechmog245
Robert Filmer (15881653) niejednokrotnie odwouje si do legendy o stworzeniu zawartej
w Ksidze Rodzaju. Dowodzi, e Bg ju w raju ustanowi wadz ojcowsk i wyposay w ni
Adama. Wadza ta jest przekazywana przez Boga dziedzicom Adama, tzn. wszystkim rzdzcym.
Podobnie wic jak Adam, wspczeni rzdzcy s, zdaniem Filmera, absolutnymi monarchami,
jedyn naturaln form rzdu jest za monarchia absolutna. Zob. Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa
traktaty , s. XXIIXXIII. Por. take w: C. Porbski, Umowa spoeczna, s. 61.
246
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty , s. XXII.
247
Tame, s. XX.
248
Locke zaliczany jest do niezwykle ostronych pisarzy. Filozof twierdzi, e ostrono
wymowy jest uzasadniona zawsze wtedy, gdy bezwzgldna szczero mogaby przeszkodzi
w dokonaniu szlachetnego dziea, narazi czowieka na przeladowanie lub stanowi grob dla
spokoju publicznego. Zob. L. Strauss, Prawo naturalne, s. 192.
249
Pierwsza cz podtytuu do Dwch traktatw o rzdzie brzmi: W pierwszym zostay ujawnione
i obalone bdne zasady i zaoenia doktryny sir Roberta Filmera i jego zwolennikw.
250
Wicej na temat sporu Lockea z Robertem Filmerem w: J. Waldron, John Locke, w: Myliciele
polityczni..., s. 244249.
251
P. Kelly, Liberalizm, s. 40.
John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki...

cego i nieskoczenie mdrego Stwrcy252. Bg posiada naturalne uprawnienie do
czowieka, do swego stworzenia. W dosownym znaczeniu ludzie s po prostu
wasnoci Boga253, s od Niego nieustannie zaleni. Skoro ycie czowieka naley
do Boga, to adna jednostka nie moe go sobie odebra, nie posiada take zdolnoci do unicestwienia innej istoty podlegej jej panowaniu. Ludzie mog zatem istnie tak dugo, jak dugo pozwoli na to Bg. Ponadto kady czowiek zobowizany
jest przez Stwrc do zachowania samego siebie, a take, o ile nie bdzie to sta
w sprzecznoci z samozachowaniem, do dbaoci o zachowanie gatunku254.
Harmonia stworzonego przez omnipotentnego Boga wiata opiera si na rygorystycznej hierarchii istnie. Poczwszy od samego Boga, a skoczywszy na
najniszych istotach, wszelkie gatunki posiadaj waciwe sobie zaszeregowanie.
W hierarchii tej czowiek zajmuje miejsce midzy anioami a zwierztami255. Tym,
co wywysza czowieka ponad pozostae istoty czujce i daje mu nad nimi przewag i panowanie256 jest jak twierdzi Locke rozum. Filozof obala panujcy
powszechnie pogld, i istniej pewne zasady wiedzy przyjte przez ca ludzko,
czyli idee wrodzone umysowi ludzkiemu257, zarwno logiczne, jak religijne czy
moralne. Locke twierdzi, e gdyby zasady moralne rzeczywicie byy wrodzone
w umys ludzki, to byyby oczywiste dla umysw najsabiej rozwinitych, tymczasem nie s oczywiste dla dzieci, analfabetw oraz dzikich. Wedug Lockea adne
reguy moralne nie s ani wypisane w sercach czy odcinite na duszach, ani
wszczepione258. Co wicej, Bg nie da ludziom nawet wrodzonej idei samego
siebie: pozostawi nas bez wiadectwa o sobie259. Zdaniem Lockea czowiek jednak, w przeciwiestwie do innych stworze, jest w stanie uzyska wiedz o Bogu.
Jak mwi filozof: nic nie jest tak absolutnie konieczne jak Bg260, zatem kada
racjonalna istota musi uwiadomi sobie istnienie Stwrcy. Dla Lockea wszelka
J. Locke, Dwa traktaty, s. 289.
Tame, s. 166.
254
C. Porbski, Umowa spoeczna, s. 63.
255
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXVI.
256
J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, prze. B.J. Gawecki, Warszawa 1955, s. 23.
257
Z. Ogonowski, Locke, s. 218.
258
259
J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, prze. B.J. Gawecki, Warszawa 1955, s. 336.
260
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty , s. XXVI.
252
253
69
70
Rozdzia III
wiedza pochodzi jedynie z dowiadczenia, ktre notuje swoje odkrycia w umyle
bdcym pierwotnie niezapisan kart, czyli tabula rasa.
Zdaniem Lockea ludzie z natury s wolni261. Prawo do wolnoci, podobnie
jak prawo do wasnych opinii, sdw czy do posiadania wasnoci, jest prawem
naturalnym i niezbywalnym. Nikt bowiem, wedug Lockea, nie rodzi si poddanym
adnego rzdu ani kraju262. Jednostki s wolnymi podmiotami, ktre ksztatuj ycie spoeczne zgodnie ze swoj wol. Z jednakowego pochodzenia ludzi wynika ich
wzajemna rwno. adna jednostka nie powinna wynosi si nad inne ani dy
do podporzdkowania ich sobie, gdy sprzeciwiaoby si to woli Stwrcy. Wszyscy wyposaeni s w takie same zdolnoci, przystosowane do pooenia i potrzeb.
Czowiek moe by zatem w peni zadowolony z tego, co Bg uzna za stosowne
dla niego, skoro go obdarzy, jak powiada w. Piotr, wszystkim, co niezbdne dla
ywota i znajomoci cnoty, dajc mu moliwo odkrywania rodkw wygodnego
urzdzenia tego ycia oraz drogi prowadzcej do ycia lepszego263.
Zdaniem Lockea czowiek z natury jest zwierzciem spoecznym. Jest przygotowany do ycia spoecznego, gdy sam Bg uczyni czowieka takim stworzeniem,
e nie byoby rzecz dobr dla niego, by pozosta samotny264. Podstawow cech
natury ludzkiej jest bowiem, jak twierdzi Locke, denie do szczcia265. Natura
wszczepia czowiekowi wstrt do ndzy266, dlatego te wszelkie ludzkie dziaanie i zachowanie jest zdeterminowane przez pragnienie szczcia, osigania przyjemnoci, a unikania cierpienia. Pragnienie szczcia i wypywajce std denie do
szczcia nie s obowizkami to rwnie absolutne, naturalne prawo przysugujce wszystkim jednostkom.
Natura ludzka jest, jak uwaa Locke, jednakowa. Tym co wytwarza wielkie rnice midzy ludmi jest wychowanie. Dobre wychowanie dzieci jest nie tylko wiel-
Lockeowski czowiek nie jest jednak tak nieograniczenie wolny jak czowiek hobbesowski,
jest bowiem znacznie bardziej skrpowany ograniczajcymi go prawami natury. Zob. W. Wudel,
Filozofia strachu i nadziei, s. 70.
262
263
J. Locke, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, s. 24.
264
Tene, Dwa traktaty , s. 216.
265
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXX.
266
261

kim obowizkiem i trosk rodzicw, ale jak uwaa Locke, od niego zaley rwnie
pomylno i dobrobyt caego narodu267. Zdaniem filozofa na pozr drobne lub
prawie niedostrzegalne wraenia odebrane w dziecistwie pocigaj za sob wane i trwae konsekwencje w przyszoci. Nie jest Locke bynajmniej zwolennikiem
pobaliwoci wobec dzieci, twierdzi, i po najwikszej czci organizmy dzieci
albo si psuje, albo si im przynajmniej wyrzdza krzywd przez rozpieszczanie
i wydelikacenie268. Opowiada si raczej za surowym wychowaniem, ktre dopiero
z czasem moe przerodzi si w bardziej przyjacielskie stosunki269. Wszystkim rodzicom zaleca Locke, by jak najwczeniej, stopniowo, zaczli przyzwyczaja dziecko do przebywania na wolnym powietrzu, nawet w zimie, czy te hartowania ciaa
poprzez mycie ng w zimnej wodzie: duo wieego powietrza, wiczenia i snu,
posty, dieta, adnego wina ani gorcego trunku i bardzo mao, albo wcale adnych
lekarstw; suknie niezbyt ciepe i ciasne, zwaszcza gow i nogi trzyma w chodzie, nogi przyzwyczaja do zimnej wody i oswaja z wilgoci270. Locke uwaa,
e ludzkie ciao mona doprowadzi do znoszenia prawie wszystkiego.
W koncepcji Lockea niewtpliwie to jednostki stanowi klucz do wyjaniania
zjawisk spoecznych, s jedynymi czynnikami procesw spoecznych271. Wedug
Lockea naturalnie wadza naley do jednostek, a nie do monarchy. Jednostki s nie
tylko chronologicznie pierwsze od wszelkich instytucji politycznych, lecz jak twierdzi Locke wszelkie instytucje polityczne s dzieem czowieka, a zatem nie mog si
same reprodukowa272, mog by tworzone tylko przez jednostki. Instytucje spoeczne istniej dla jednostek, a nie odwrotnie. To jednostki kreuj spoeczestwo
obywatelskie i powouj rzd obywatelski. Jeli natomiast stosunki spoeczne czy
267
Locke twierdzi, e dziecicy umys daje si skierowa na waciw drog rwnie atwo jak nurt
wody. Piszc o wychowaniu dzieci, co trzeba podkreli, mia jednak Locke na myli przede wszystkim
chopcw. Zob. J. Locke, Myli o wychowaniu, prze. i wstpem opatrzy M. Heitzman, Warszawa 2002,
s. 22.
268
Tame.
269
Przyczyny takiego postrzegania stosunkw midzy rodzicami a dziemi doszukiwa si mona
w osobistych dowiadczeniach Lockea. Jak wynika z listw filozofa do przyjaci, stosunek Lockea
do ojca we wczesnym dziecistwie charakteryzowa si szacunkiem, wyrobionym dziki yczliwemu,
ale surowemu traktowaniu syna przez ojca. Zob. J. Locke, Myli o wychowaniu, s. 7.
270
Tame, s. 40.
271
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXIII.
272
Tame, s. XXIV.
71
72
Rozdzia III
te instytucje polityczne wymykaj si, przestaj dziaa zgodnie ze standardami
postpowania ustanowionymi podczas ich kreacji, jednostki mog podj dziaania
polityczne zmierzajce do przywrcenia tych standardw, na przykad poprzez stawienie oporu rzdowi, ktry zawid pokadane w nim zaufanie.
Koncepcja natury czowieka przedstawiona przez Lockea jawi si jako antyteza ponurej wizji zaprezentowanej przez Hobbesa. Czowiek Lockea wydaje si by
istot raczej agodnego usposobienia, a jednoczenie prostsz i ubosz ni czowiek
hobbesowski273. Cho dostrzega Locke fakt, i czasami pojawiaj si jednostki zdegenerowane, to jednak uwaa on, e ludzie tworz moraln wsplnot. Lockeowsk wizj czowieka mona zatem okreli jako umiarkowany optymizm antropologiczny.
Stan natury i obowizujce kadego prawo natury
Pojcie stan natury uywa Locke nie na okrelenie jakiego minionego stanu,
czy tak jak Hobbes stanu hipotetycznego. Locke nie tylko dopuszcza istnienie
dosownego stanu natury, wrcz otwarcie stwierdza, e obecnie wszyscy ksita
i wadcy niezalenych rzdw na caym wiecie znajduj si w stanie natury274.
Wedug Lockea wszyscy ludzie znajduj si naturalnie w tym stanie i pozostaj
w nim dopty, dopki na mocy wasnej zgody nie stan si czonkami jakiego politycznego spoeczestwa275. Stan natury moe istnie, zdaniem Lockea, w rnych
okresach historycznych i na skutek rnych okolicznoci276. Istnieje na przykad
wszdzie tam, gdzie ludzie nie wyonili jeszcze wsplnego sdziego wyposaonego
w atrybuty wadzy. Pojawia si rwnie wwczas, gdy istniejca spoeczno obywatelska ulega rozpadowi. Rzd moe zosta rozwizany zarwno od wewntrz,
jak i obalony z zewntrz277, gdy miecz obcego najedcy dzieli spoeczestwa
na mniejsze278. Rozpad spoecznoci politycznej oznacza zawsze ten sam skutek
powrt do stanu natury.
275
Tame, s. 173.
276
277
278
273
274

Przyrodzony stan ludzkoci, stan, ktry istnieje przed ukonstytuowaniem wadzy politycznej, opisuje Locke jako stan rwnoci, wolnoci i pokoju. W stanie
natury kady cieszy si wolnoci, zarwno w dziaaniu, jak i w dysponowaniu
posiadanym majtkiem, nie pytajc nikogo o zezwolenie. Czowiek w stanie natury jest panem wasnej osoby, sam decyduje o tym co suszne, a co niesuszne.
Stan natury jest jednoczenie stanem absolutnej rwnoci: nikt nie posiada wicej
uprawnie i przywilejw ni ktokolwiek inny. Ludzie w stanie natury znajduj si w jednakowym pooeniu, s rwni midzy sob bez podporzdkowania
i podlegoci.
W pierwotnym stanie natury wyrnia Locke dwa stadia. Pierwszym z nich
jest stadium prymitywne, drugim natomiast stadium spoecznoci279. W stadium
prymitywnym czowiek posiada na wasno tylko sw osob, a midzy ludmi nie
wystpuj jeszcze adne relacje, nawet relacje wrogoci. Ludzie mijaj si, ale nie
walcz, gdy natura pod dostatkiem zapewnia im rodki do ycia. Z kolei stadium
spoecznoci jest lepiej zorganizowane: na mocy milczcej zgody funkcjonuje
pienidz i istnieje produkcja towarowa dla zysku. Powstaj rwnie dwie warstwy
ludzi: ci, ktrzy posiadaj wasno i nie s od nikogo zaleni, oraz ci, ktrzy pozbawieni s wasnoci i aby utrzyma si przy yciu musz odnajmowa swoj prac
innym. Ci drudzy nieuchronnie popadaj w stan zalenoci od tych pierwszych.
Lockea ju w stanie natury dostrzega zatem istnieje zalkowego adu spoecznego, co na ksztat spoeczestwa280. Prymitywna forma spoeczestwa, istniejca na
mocy prawa natury, bezporednio poprzedza powstanie pastwa.
Stan natury okrela Locke jako stan spoeczny, w ktrym ludzie yj razem
zgodnie z zasadami rozumu, bez wsplnego zwierzchnika na ziemi, bdcego
wadnym rozsdza ich281. Charakterystyczn cech stanu natury jest zatem brak
wsplnego, posiadajcego autorytet sdziego czy wsplnych sdziw, ktrzy mogliby rozstrzyga istniejce midzy ludmi rnice. Caa wadza i jurysdykcja jest
wzajemna, faktycznie wic kady jest sdzi we wasnej sprawie. W stanie natury kada jednostka ma prawo si egzekwowa to, co uznaje za suszne. To stan,
Tame, s. 145.
281
279
280
73
74
Rozdzia III
w ktrym ludzie staj naprzeciw siebie jako indywidua poddane jedynie normom
prawnonaturalnym282.
Cho stan natury jest stanem wolnoci, nie jest on jednak stanem nieograniczonej swobody. Jak podkrela Locke to stan wolnoci, lecz nie jej naduywania283. Mimo e nie ma spisanych, ogoszonych praw ani adnego kodeksu moralnego, to istniej obiektywne normy postpowania, prawa, ktre w stanie natury
obowizuj kadego bez wyjtku. Normy te okrela Locke mianem prawa natury,
czy te prawem rozumu284. Filozof stwierdza wyranie, i w stanie natury ma
rzdzi obowizujce kadego prawo natury. Rozum, ktry jest tym prawem, uczy
cay rodzaj ludzki, jeli tylko ten chce si go poradzi, e skoro wszyscy s rwni i niezaleni, nikt nie powinien wyrzdza drugiemu szkd na yciu, zdrowiu,
wolnoci czy majtku285. Locke traktuje prawo natury jako dekret woli Boej,
czy wrcz gos Boga w czowieku286. To normy, za pomoc ktrych Bg rzdzi
hierarchi istnie, wyraa swoj wol, mwi o tym co obiektywnie jest suszne
i dobre. Nie stanowi to jednak, zdaniem Lockea, kryterium obowizywania tych
praw. Locke stwierdza, e oceny czy normy prawa natury s dobre czy nie, dokona
musi rozum ludzki. Sam czowiek decyduje wic, czy chce podporzdkowa si
postanowieniom tego prawa. Prawo natury przybiera w teorii Lockea form propozycji normatywnej, a nie rozkazu287. Locke zakada jednak, e prawo natury jest
oczywiste i zrozumiae dla wszystkich racjonalnych istot, gdy nasze zdolnoci
poznawcze prowadz nas do wiedzy o tym prawie.
W jaki sposb mona pozna prawa natury? Tre tego prawa nie moe by
poznana jako norma wrodzona, gdy jak ju zostao wspomniane, Locke zaprzecza istnieniu jakichkolwiek wrodzonych idei i moralnoci288. Zdaniem Lockea prawa natury czowiek musi wyprowadzi z zasad natury posugujc si rozumem.

284
285
286
Tame, s. 187.
287
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXIX.
288
Locke odrzuca rwnie twierdzenie, e prawa natury mog by oparte na konwencji. Jego
zdaniem czowiek nie moe wyprowadzi norm natury z przekona innych.
282
283

Bg obdarzy czowieka rozumem, po to by ten uywa go i by posuszny jego
wskazaniom289. Zatem postpujc wedug zalece rozumu czowiek spenia wol
bo. Rozum nie ustanawia prawa natury, ale je odkrywa. S to bowiem takie prawdy, ktrych rozum poszukuje jako koniecznych dla nadania yciu kierunku i formacji charakteru290. Prawo natury jest zatem cakowicie zgodne z natur czowieka.
Wedug Lockea staje si ono wieczn norm dla wszystkich ludzi. Nakada na
czowieka doskonae obowizki, bez wzgldu na to czy yje on w stanie natury, czy
w spoeczestwie cywilnym291. Przepisy prawa natury s bowiem nie tylko jednakowe dla wszystkich ludzi, ale i nie zmieniaj si w zalenoci od miejsca i czasu.
Podstawow zasad prawa natury jest dbanie o zachowanie spoeczestwa
i caego rodzaju ludzkiego292, co w wersji indywidualistycznej oznacza po prostu
obowizek samozachowania. Samozachowanie jest wedug Lockea zasadniczo powinnoci, a nie prawem293. Zachowujc swe istnienie czowiek spenia wol Boga.
Norm szczeglnie wan, ktra umoliwia wykonanie prawa natury, jest zatem
prawo kadego do karania tych, ktrzy wykraczaj przeciw prawu natury. W stanie
natury jest to bowiem jedyny sposb zapobiegania przestpstwom. Wszyscy ludzie
s rwni, zatem wszyscy musz pilnowa przestrzegania tego prawa. Przestpca
jest niebezpieczny dla caego gatunku, dlatego zdaniem Lockea, sprawiedliwym
jest, e czowiek zabija zodzieja294, ktry uywa siy lub ujawnia zamiar jej uycia
wobec jego wolnoci. Mona zatem wyrzdzi zo, temu kto pogwaci prawo natury. Prawo karania przestpcw jest jednak ograniczone przez cel, ktremu kara ma
suy. Kara nie moe by nakadana zupenie arbitralnie, nie moe by rwnie
zbyt wygrowana. Celem kary jest bowiem wyrwnanie szkody i powstrzymanie
przestpcy oraz innych, ktrzy ewentualnie chcieliby i jego ladem295, a nie zemsta. Zdaniem Lockea rozmiar kary nie moe by dowolny, a tylko proporcjonal-

Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXX.
291
292
293
294
295
289
290
75
76
Rozdzia III
ny do przestpstwa296. Uzasadniona kara za zo wyrzdzone innemu czowiekowi
moe mie zatem dwojak posta: albo zadouczynienie za wyrzdzone zo, albo
zapobieenie dalszemu zu297.
Przedpastwowy stan natury to w koncepcji Lockea pomylna epoka, w ktrej
ludzie yj w wolnoci i rwnoci. Lockeowski stan natury na pierwszy rzut oka
wydaje si nawet by zotym wiekiem pod rzdami Boga i dobrych demonw, traci
hobbesowski charakter pieka na ziemi. Locke celowo akcentuje jasne momenty
stanu natury, dziki czemu stan ten okazuje si dla lepszy od znienawidzonego
absolutyzmu. Opisany przez Lockea stan natury nie jest zatem, tak jak u Hobbesa,
stanem wojny kadego z kadym. Locke dokonuje wyranego rozrnienia: A oto
mamy rnic midzy stanem natury a stanem wojny. Niektrzy ludzie obydwa te
stany mieszaj ze sob, tymczasem s one od siebie tak odlege jak stan pokoju, dobrej woli, wzajemnej pomocy i ochrony ycia od stanu wrogoci, zych zamiarw,
gwatu, wzajemnego zniszczenia. Waciwy stan natury to ludzie yjcy zgodnie
z rozumem ()298. Stan wojny jest wic faktycznie naruszeniem tego, czym stan
natury winien by. Wedug Lockea stan wojny to sytuacja, ktra powstaje, gdy
kto wbrew prawu natury zagrozi yciu drugiego czowieka299. Zatem jest to stan
faktycznie sprzeczny z uprawnieniem do wolnoci, gdy kto prbuje podda innego czowieka swej absolutnej wadzy, nawet poprzez ogoszenie samego zamiaru
dokonania zamachu na jego ycie. Przewanie stan ten oznacza stosowanie siy
skierowanej przeciw osobie drugiego czowieka.
Stan natury faktycznie lub raczej prdzej czy pniej moe jednak w sposb naturalny przeksztaci si w stan wojny. W skrajnej sytuacji moe doj do
tego, e stanie si on dosownie stanem bezrzdu, czyst anarchi300. Jak zauwaa
Locke w stanie natury wikszo ludzi jest posuszna prawom natury, dobrowolnie
je respektuje, wiedzc, e stanowi one wyraz woli Boga. Tylko nieliczni nie chc
respektowa prawa natury, ami jego normy. To jednostki, ktre wyzbyy si ludz-

298
299
Tame, s. 68.
300
296
297

kiej natury. Przez takie indywidua bezpiecznie korzystanie ze swojej wasnoci jest
niemoliwe, a ycie czowieka naraone na napady.
Okazuje si wic, e stan natury u Lockea jest niestety stanem niepewnym,
z ktrym zwizane s liczne niedogodnoci. Cho zakres wolnoci wyznaczony
przez prawo natury jest znaczny, to jednak korzystanie z wolnoci i praw kadego czowieka jest w stanie natury zagroone. Interpretujc autora Dwch traktatw
o rzdzie mona stwierdzi o potrzebie powoania pastwa dla ochrony powyszych
praw przed ewentualn agresj, a nie ze wzgldu na konieczno powstrzymania
stanu permanentnej wojny midzy jednostkami. Prawo natury nie moe by bowiem skuteczne w stanie natury, jeli ten stan nie jest stanem pokoju301. Jak pisze
Locke: uniknicie stanu wojny jest zasadnicz przyczyn tego, e ludzie postanawiaj uformowa spoeczestwo i opuci stan natury302. Zawizanie spoecznoci obywatelskiej w takich warunkach staje si nie tylko korzystne dla ogu,
co wrcz konieczne. Ludzie jednocz si w jedn spoeczno dla wygodnego,
bezpiecznego i spokojnego wspycia303. Locke pojmowa dobro ogu, interes
ogu, jako sum interesw poszczeglnych jednostek posiadajcych wasno304.
Spoeczestwo obywatelskie zostaje zawizane w interesie posiadaczy wasnoci,
dla ochrony ich stanu posiadania i wolnoci305. W ten sposb ostatecznie uregulowany zostaje problem wasnoci.
Ochrona wasnoci prywatnej jako przyczyna zawarcia umowy
Jak twierdzi Locke, pierwsz potrzeb i fundamentalnym prawem czowieka
jest podobnie jak u Hobbesa to, ktre dotyczy zachowania ycia. Na pytanie co
w pierwszym rzdzie zagraa yciu, Locke udziela jednak zgoa odmiennej odpowiedzi. Namitnoci, ktra skania jednostki do podjcia wysiku, jest co o wiele
bardziej pierwotnego, zdawa by si mogo bardziej prozaicznego ni hobbesow-
Tame, s. 214.
303
Tame, s. 231.
304
305
Tame, s. 209.
301
302
77
78
Rozdzia III
ski strach przed gwatown mierci. To nie inne jednostki, ale gd306. Stanem
wyjciowym dla powstania rozwinitego ekonomicznie spoeczestwa jest zatem
jednostka odczuwajca niedosyt. W owej godnej jednostce zawiera si substancjalna, naturalna i pierwotna podstawa ycia ludzkiego. Jak bowiem twierdzi Locke: najedzony czowiek nie prowadzi wojny i nie wchodzi w konflikty z innymi
ludmi.
Wedug Lockea czowiek w sposb naturalny dysponuje wasnoci swej oso307
by . Jest wacicielem swojego ciaa, a wic rwnie pracy swego ciaa, to znaczy
swojego wysiku. Kada jednostka ze swej istoty stanowi zatem rdo pracy. Dziki pracy, ktr Locke okrela jako zwizek czowieka z natur, na wiecie pojawia
si wasno. Zdaniem Lockea wasno istnieje ju wic w stanie natury. Jedynym
uczciwym sposobem przywaszczenia sobie rzeczy jest jednak, jak twierdzi Locke, zabieranie ich bezporednio wsplnej matce wszystkich ludzi, czyli samej
naturze, a nie innym ludziom: wszystkie owoce, bdce jej [ziemi] naturalnymi
podami, wraz z pascymi si na niej zwierztami, wsplnie nale do rodzaju ludzkiego, tak jak zostay nadane hojn rk natury308. Przywaszczenie polega zatem
na braniu w posiadanie tego, co wczeniej faktycznie nie naleao do nikogo. Praca
stanowi wic jedyny tytu do posiadania309.
Zdaniem Lockea Bg da ludziom wiat we wsplne wadanie, da im take
rozum, by posugiwali si nim dla zapewnienia sobie w yciu jak najwikszych korzyci310. W stanie natury jednostka udaje si zatem na poszukiwanie poywienia.
Podejmuje wysiek, prac, w celach cile konsumpcyjnych, gdy tym czego pragnie najbardziej jest zaspokojenie godu. Czowiek zrywa liwk z drzewa i zjada

308
Tame, s. 181.
309
Zmienia si to jednak w spoeczestwie cywilnym: praca nie stanowi ju wystarczajcego
prawa do wasnoci. Prawo wasnoci zostaje w sposb naturalny oderwane od pracy, ktra tkwi
u jego rda. Od momentu kiedy pienidze pozwalaj wyrazi oraz zachowa jak ilo pracy,
prawowity waciciel nie musi ju by pracownikiem, wystarczy e istnieje wolna wymiana, aby wasno
zachowaa swoj warto i nadal wyraaa ilo pracy w sobie zawart. Praca stanowi jedynie pocztek
wasnoci na kocu odrywa si od niej. Zob. L. Strauss, Prawo naturalne, s. 217.
310
306
307

j, a zatem w naturalny sposb staje si jej prawnym wacicielem311. Inicjatorem
wasnoci jest zatem jednostka, powodowana swoim wycznym dobrem, a nie
spoeczestwo. Wedug Lockea jednostka ma absolutne prawo do wszelkich dostpnych w naturze owocw, poniewa tylko w ten sposb moe wypeni wol
Boga, czyli dy do samozachowania. Locke twierdzi, e jeli kady czowiek
musiaby czeka na zgod innych, aby uczyni swoj wasnoci owoce ziemi,
ludzko ju dawno by wygina. Prawo wasnoci, ktrego rdem jest praca312,
jest zatem prawem cile indywidualnym, a nie spoecznym. W istocie wyprzedza
ono jakkolwiek instytucj spoeczestwa, nie zaley bowiem ani od zgody drugiego czowieka, ani od prawa pastwowego. Przysuguje pojedynczej jednostce,
pozostajc w cisym zwizku z koniecznoci wyywienia si. To naturalne prawo musi wyklucza jednake wszelkie prawo do zabierania rzeczy, ktre inni ju
przywaszczyli313.
Wasno jest w swojej istocie naturalna, nie za konwencjonalna. Prawo wasnoci od swojego pierwszego etapu w stanie natury musi jednake podlega pewnym naturalnym ograniczeniom, dotyczcym tego ile mona sobie przywaszczy.
Kady moe sobie przywaszczy tyle, ile jest konieczne i poyteczne dla jego samozachowania314, na przykad tyle ziemi ile moe uprawi. Czowiek moe sobie
wzi przez swoj prac nie tylko to, co jest mu bezporednio potrzebne do przeycia, ale rwnie to, co moe przeznaczy na wymian na inne poyteczne rzeczy,
ale tylko tyle rzeczy ile potrafi z poytkiem wykorzysta, zanim si zepsuj315.
Nie powinien natomiast przywaszcza rzeczy, ktre z chwil przejcia przestayby
by poyteczne. Wedug Lockea bowiem nieuczciwym jest gromadzi wicej ni
jestemy w stanie zuy. Gromadzc rzeczy ze swej natury nietrwae, jak na przykad owoce, popeniamy przestpstwo przeciw prawu naturalnemu, czyli okradamy
innych, bezuyteczne marnujemy co, co mogo sta si wasnoci kogo innego,
a kto mgby to z poytkiem wykorzysta. Prawo naturalne godzi zatem nie

313
314
Tame.
315
Tame, s. 218.
311
312
79
80
Rozdzia III
w chciwca, ale w marnotrawc. Pierwsze ograniczenie wasnoci wynika wic z powinnoci, by jednostki nie zawaszczay sobie wicej ni s w stanie skonsumowa.
Gwn wasnoci jest ziemia, podczas gdy liwki czy zajce stanowi niewielk cz tej wasnoci316. Wasno ziemska, jak kada inna, powstaje dziki pracy. Zdaniem Lockea praca na roli stanowi wyczne uprawnienie do stwierdzenia,
e nikt ju nie ma takich samych praw do tego gruntu i nie moe go zawaszczy.
Jednostka w sposb naturalny staje si zatem prawowitym wacicielem ziemi, ktr uprawia, w ktr wkada swoj prac. Zawaszczajc jak cz ziemi przez
swoj prac dodaje co do niej, a mianowicie owoce tej ziemi, ktre zawdziczaj
swoje istnienie wycznie pracy czowieka. Zatem nikt poza dan jednostk, nie ma
prawa do tych dbr, ktrych nie zrodzia natura, a ktre s efektem jej pracy317.
Naturalna rwno ludzi w korzystaniu z darw natury trwaa dopki nie zosta wynaleziony pienidz318, czyli dugoterminowy rodek, ktry na mocy umowy
mona wymienia na inne rzeczy prawdziwie uyteczne. Wynalazek pienidzy
pozwala zaspokoi naturalne pragnienie jednostki, tzn. uczyni niezniszczalnymi
wszystkie dobra podatne na zniszczenie, ktre jednostka wyprodukowaa ponad
swoje moliwoci konsumpcyjne, po to, aby wymieni je na inne dobra konsumpcyjne, jakich jej brakuje319. Ludzko za milczc zgod przyznaa pienidzom warto, mimo e same w sobie jej nie posiadaj. Rwnie zoto, srebro i diamenty, czyli dobra podobnie jak pienidz nieulegajce zepsuciu, stay si tak cenne,
e gromadzi si je i przechowuje320. Rozpocz si gwatowny proces dyferencjacji
wasnoci, a jego kocowym efektem byo rozdzielenie caej ziemi na dziaki stanowice prywatn wasno poszczeglnych jednostek. W konsekwencji nieograniczone przywaszczenie stao si moliwe, a take moralne. Jak stwierdza Locke:
warto mie wszystkie drzewa liwkowe, bo liwki mona spieniy, a pienidz si
nie psuje. W cywilnym spoeczestwie prawie wszystko staje si przywaszczone,
w szczeglnoci brak jest ziemi321.
Tame, s. 70.
318
319
Manent, Intelektualna historia, s. 70.
320
321
316
317

Denie do maksymalizacji wasnoci staje si przyczyn cigych konfliktw
o granice wasnoci. Najostrzejszy konflikt wystpuje naturalnie midzy tymi, ktrzy
wasno posiadaj i midzy tymi, ktrzy wasnoci s pozbawieni. Ludzie decyduj
si zatem zawiza spoeczestwo cywilne, aby zachowa czy obroni wasno, ktr zdobyli w stanie natury. Wasno jest nienaruszalna, a samozachowanie i szczcie
wymagaj wasnoci322. Prawa w formie podstawowego prawa wasnoci przysuguj
jednostce samotnej, a ta jednostka buduje z innymi zwizki pozytywne.
Powodem tworzenia instytucji politycznych jest zatem potrzeba uzyskania gwarancji dla posiadanych wasnoci, ktrym zagraa chaos panujcy w stanie natury.
Pisze zatem Locke o koniecznoci wyjcia z tego stanu i powoania najwyszej
wadzy, ktra miaaby prawo wymagania posuszestwa. Potrzeba powstania pastwa, sdziego, ktry rozstrzygaby konflikty. Spoeczestwo nabiera charakteru
pozytywnego i ycie w nim staje si moliwe. Rzd obywatelski, wyoniony ze spoeczestwa obywatelskiego, stanowi zdaniem Lockea waciwy rodek na niedogodnoci stanu natury.
Locke jest piewc wasnoci prywatnej. Jest ona dla niego symbolem pracowitoci, a zatem jedynym kryterium oceny jednostki. Dla Lockea sens sprawiedliwoci polega wycznie na zagwarantowaniu wasnoci. Wszystkich tych, ktrzy
sprzeciwiaj si prawu wasnoci filozof zbywa, okrelajc ich pogardliwie jako
siewcw wani i krtaczy, ktrzy chc po prostu pozbawi innych owocw
ich pracy323.
Lockeowskie civil society i civil government
Decyzja ogu jednostek, yjcych na okrelonym terytorium, o zawarciu wzajemnej ugody dotyczcej przystpienia do jednej spoecznoci i utworzenia jednego
ciaa politycznego oznacza wedug Lockea kres stanu natury. Jednostki zespolone wsplnym i niejako nadrzdnym interesem, czyli utrzymaniem spoeczestwa,
w ktrym wasno kadej z nich byaby zabezpieczona i w ktrym istniayby
322
323
Tame, s. 215.
81
82
Rozdzia III
dogodne warunki umoliwiajce dalszy rozwj tej wasnoci324, decyduj si powierzy rzdy w pastwie organom wadzy wybieranym przez lud i wydajcym
w oparciu o wol wikszoci325 prawomocne, wice wszystkich bez wyjtku
decyzje. Istnienie rzdu pociga za sob wielkie wydatki, dlatego te czonkowie
spoeczestwa obywatelskiego zobowizuj si jednoczenie do wnoszenia wkadu
na jego utrzymanie w postaci podatkw326.
Lockeowskie porozumienie pierwotne327 skada si faktycznie z dwch aktw.
Najpierw umawiaj si ze sob jednostki: kada z nich rezygnuje ze swojej naturalnej wolnoci i skada j niejako w rce wsplnoty328. W rezultacie dochodzi
do zawizania spoeczestwa obywatelskiego, czyli civil society. Cz porozumienia
zwizana z ustanowieniem spoeczestwa jest w zasadzie nieodwoywalna. Drugi
akt zwizany jest natomiast z kreacj wadzy politycznej, czyli rzdu. Locke uywa
tu pojcia trustship, czyli powiernictwo329. W akcie powiernictwa wystpuj dwie
strony. Po pierwsze, jest to spoeczno obywatelska, czyli strona nadajca rzdowi
mandat, bdca jednoczenie stron, ktra z tego aktu ma odnie korzy. Rzd
natomiast, jako druga strona porozumienia, jest tylko trustee, czyli kim, kto zosta
obdarzony zaufaniem. Cz porozumienia pierwotnego zwizana z powstaniem
wadzy politycznej jest odwoywalna, o czym bdzie jeszcze mowa w dalszej czci pracy.
Kto jest penoprawnym czonkiem spoeczestwa obywatelskiego? Odpowied
Lockea brzmi: ten, kto owiadcza jasno i wyranie, e zgadza si na przystpienie
do spoeczestwa. Moe to by albo zgoda milczca, albo zgoda wyraona przez

Trzeba zaznaczy, e owa wikszo jak Locke mia na myli, gdy pisa swoje dzieo,
nie oznaczaa wikszoci ludzi zamieszkujcych wczesn Angli, lecz wikszo wyonion spord
warstw posiadajcych. Zob. Z. Ogonowski, Locke, s. 210.
326
Wedug Lockea spoeczestwo lub przynajmniej jego istotne elementy powstaj przed
zaistnieniem instytucji politycznych. Zob. Z. Ogonowski, Locke, s. 193.
327
Locke waciwie nie mwi o umowie spoecznej, nie chcc by nasuwao to skojarzenia zwizane z wymian dbr czy usug. Akt, w rezultacie ktrego powstaje spoeczno obywatelska czy ciao
polityczne, okrela Locke mianem porozumienia bd porozumienia pierwotnego. Zob. C. Porbski,
Umowa spoeczna, s. 71.
328
329
324
325

pozytywn i wyran deklaracj330. Locke podkrela jednak, e tylko ta druga czyni
czowieka penoprawnym czonkiem spoeczestwa. Spoeczestwo obywatelskie
Lockea jest jednak, co trzeba wyranie podkreli, spoeczestwem posiadaczy.
Zgod na przystpienie do spoeczestwa obywatelskiego mog wyrazi tylko jednostki bdce wacicielami majtkw ziemskich331.
Ustanowienie wadzy pastwowej nie prowadzi, jak twierdzi Locke, do utraty praw posiadanych przez jednostk w stanie natury. Wrcz przeciwnie, porozumienie pierwotne ma je zagwarantowa, a pastwo skutecznie chroni. Na wadz
pastwow scedowane zostaje zatem jedno z podstawowych praw jednostek przysugujce im w stanie natury, a mianowicie uprawnienie do karania tych, ktrzy
naruszaj prawo natury. Pastwo jest postrzegane przez Lockea jako str praw
podmiotowych. Z potrzeby ochrony wasnoci powstaje inne prawo pastwa: do
stanowienia praw pozytywnych. Pastwo moe tworzy te normy, ale jest w tym
ograniczone. Prawa stanowione przez pastwo nie mog by sprzeczne z prawami
natury oraz musz pozostawia swobod dziaalnoci gospodarczej i politycznej.
Locke twierdzi, e wanie ogoszone prawa odgradzaj nas od bagien i przepaci332, nie postrzega ich zatem, jak czyni to Hobbes, jako kajdan czy wizienia.
Twierdzi nawet, e ch uniknicia tych praw jest irracjonalna, jest zwierzcym
rozpasaniem. Mwi Locke: gdzie nie ma prawa, nie ma wolnoci, poniewa
racjonalne prawa s wyrazem interesw jednostek i dobra oglnego.
Ustanowione przez rzd prawo ma gwarantowa moliwo odwoania si od
ustanowionych praw, czyli instancj odwoawcz. Efektem umowy spoecznej jest
zatem powoanie wsplnego sdziego wyposaonego w odpowiedni autorytet,
bezstronnego i jedynego rozjemcy dla wszystkich. Sdzi tym jest wadza polityczna, czyli rzd333. Gwn rol lockeowskiego pastwa jest bowiem rozstrzyganie
Tame, s. 208.
Z tak interpretacj pogldw Lockea nie zgadza si Raymond Polin. Twierdzi, e Locke
uywa sowa waciciel nie tylko na oznaczenie osoby posiadajcej majtnoci ziemskie, ale rwnie
w sensie waciciel swej wolnoci, ciaa, pracy. Penoprawnymi czonkami spoecznoci s zatem,
zdaniem Polina, wszystkie osoby pracujce, a nie tylko majtne. Wykluczeni ze spoecznoci s tylko
ebracy i wczdzy. Zob. Z. Ogonowski, Locke, s. 208.
332
333
330
331
83
84
Rozdzia III
sporw. Wadza pastwowa rozstrzyga konflikty, ale nie pyta z czego wynikaj i nie
zapobiega kolejnym.
Locke, w przeciwiestwie do Hobbesa, dokonuje podziau wadzy pastwowej
i wyodrbnia w rzdzie jej trzy formy. Istnienie tej triady ma suy rozbiciu monolitu wadzy, tak by wzajemnie si one ograniczay i hamoway. W koncepcji Lockea
wadze te s w wyrany sposb zhierarchizowane. Ponadto Locke niejednokrotnie
podkrela ludowe pochodzenie wadzy, to znaczy fakt, e to ludzie cz si w pastwo, aby stworzy takie warunki, ktre pozwalaj korzysta w spokoju z owocw
ich pracy i zabezpieczaj przed zamachami ze strony ludzi nikczemnych. Wedug
Lockea rdem wszelkiej wadzy i waciwym suwerenem jest zatem lud. Jak zauwaa John W. Gough, suwerenne prawa ludu s jednak w spoeczestwie obywatelskim
zawieszone334, a rzd dziaajcy zgodnie ze swym mandatem jest witoci.
Zdaniem Lockea we wsplnocie politycznej wypeniajcej sw misj, czyli chronicej wasno, istnieje jedna wadza najwysza, wita i nienaruszalna335.
Jest ni legislatywa, czyli wadza ustawodawcza. Lockeowska wadza ustawodawcza jako taka jest rwnie absolutna jak hobbesowski Lewiatan. Nie moe zosta obalona przez kogokolwiek bez zgody tych, ktrzy j powoali336. Ponadto
adna wola polityczna ani inna ukonstytuowana wadza nie ma prawa si jej przeciwstawi. Wadza ustawodawcza istniaa ju, jak twierdzi Locke, w stanie natury.
Jej rdem jest wadza, ktr kady czowiek posiada w okresie przedpastwowym, a na mocy ktrej mg on czyni wszystko to, co uwaa za dobre dla zachowania siebie i innych337. Wadza ustawodawcza zawiera si w bezporednim
przedueniu jednostkowego pragnienia zachowania ycia.
Wychodzenie ze stanu natury rwna si wic w istocie ukonstytuowaniu zgromadzenia ustawodawczego. Zdaniem Lockea zgromadzenie to z reguy skada si
z wielu czonkw. Dla ostronoci, by wasny interes nie zacz rozmija si z interesem ogu, zgromadzenie ustawodawcze nie ma charakteru staego. Nie tylko nie
Tame, s. 192.
336
337
W momencie wejcia do spoeczestwa cywilnego ludzie czciowo zrzekaj si tej wadzy,
by podda si rzdom praw.
334
335

musi, ale nawet nie powinno urzdowa stale, a jedynie zbiera si od czasu do czasu. Decyzje w parlamencie maj zapada wikszoci gosw. Locke by rwnie
gboko przekonany o tym, e rewolucj mona oswoi poprzez kadencyjno
wadzy. Co pewien czas wadza powinna by poddawana ocenie i ewentualnie wymieniona. wiadomo kadencji moe zdaniem Lockea sprawi, e wadza
bdzie dziaaa rozsdnie.
Wadza ustawodawcza, okrelana przez Lockea jako najwysza, jest take,
o czym nie mona zapomnie, tylko wadz powiernicz, powoan dla okrelonych celw338. Gwnym zadaniem legislatywy jest ustanawianie praw majcych
obowizywa w pastwie, przy czym swego autorytetu tworzenia praw nie moe
ona przekaza i zoy w inne rce. Co wicej, aby prawa te nie byy represywne
kady winien mie moliwo udziau w ich tworzeniu i rozpowszechnianiu osobicie lub przez swoich przedstawicieli.
Dziaalno legislatywy nie jest jako taka ograniczona adnym prawem pozytywnym339. Mimo to nie ma i nie moe mie ona charakteru arbitralnego.
W ustanawianiu prawa pozytywnego musi si ona kierowa prawami natury, bowiem zobowizania prawa natury nie wygasaj w spoeczestwie, lecz tylko
w wielu przypadkach zostaj precyzyjniej okrelone; aeby za wymusi ich przestrzeganie, przydano im oglnie znane sankcje karne. Wadza ustawodawcza nie
moe zatem rzdzi przez arbitralne dekrety, nie moe w sposb dowolny dysponowa ani yciem, ani losem obywateli340, lecz jedynie w oparciu o cile okrelone procedury. Urzdowi sprawujcemu wadz nie wolno rzdzi si w ustanawianiu praw
kaprysem, gdy jeli co nie jest korzystne dla pastwa, to chocia jest rzecz moralnie obojtn, nie moe by sankcjonowane ustaw341. Aby owa wadza nie moga
w sposb dowolny pozbawia czonkw spoeczestwa ich wasnoci bd wolnoci,
sama na rwni ze wszystkimi innymi musi by poddana prawom, ktre wydaje.
Zdaniem Lockea w yciu spoeczno-politycznym pojawia si rwnie konieczno istnienia innej wadzy, wywodzcej si bezporednio z wadzy ustawodaw-

Tame, s. 192.
340
341
338
339
85
86
Rozdzia III
czej i jej podporzdkowanej wadzy wykonawczej. Egzekutywa sama z siebie
nie posiada wewntrznej rangi. Stanowi wycznie instrument wadzy ustawodawczej, peni wobec niej rol suebn342. Legislatywa, za kadym razem gdy uzna to
za konieczne, moe rozwiza egzekutyw, jak rwnie ukara jej czonkw, jeli
wykroczyli przeciw prawu natury343. Egzekutywa jest faktycznie wadz, ktr posiada kady czowiek w stanie natury, by kara naruszenia prawa natury344. Wchodzc do spoeczestwa cywilnego jednostka cakowicie zrzeka si wadzy, z ktrej
w stanie natury moga korzysta wedug swojej woli dla ukarania innych, na rzecz
wadzy pastwowej. Odtd wadza ta moe by jednak uywana tylko zgodnie
z dyrektywami wadzy ustawodawczej.
Gwne zadanie wadzy wykonawczej polega zatem na nadaniu mocy wykonawczej prawom ustanawianym przez wadz ustawodawcz, a nastpnie na czuwaniu nad egzekwowaniem uchwa powzitych przez legislatyw. Zdaniem Lockea
naley pozostawi egzekutywie wystarczajco wiele swobody, aby moga stawi
czoa rzeczom nieprzewidywalnym i aby moga przystosowa istniejce prawa do
tego, czego wymaga dobro publiczne, tzn. naley przyzna jej prerogatyw345. Locke twierdzi, e wadza zwoywania i rozwizywania legislatywy przyznana egzekutywie, nie daje jej zwierzchnictwa nad legislatyw, a jedynie stanowi pene zaufania
powierzenie jej tych czynnoci dla bezpieczestwa ludu346. Wadza wykonawcza
powinna zatem, zdaniem Lockea, urzdowa stale, dziki czemu zapewnia ma
rwnowag polityczn w pastwie347. Nie zawsze bowiem, jak mwi Locke, istnieje potrzeba, by stanowi nowe prawa, natomiast zawsze istnieje konieczno
wykonywania tych, ktre zostay ju ustanowione348.
Oprcz wadzy ustawodawczej i wykonawczej wyrnia Locke wadz federacyjn. Potrzeba powoania trzeciej wadzy wie si z faktem, i obszarem dziaania
legislatywy i egzekutywy s wycznie wewntrzne sprawy wsplnoty politycznej.
Tame, s. 191.
344
345
Tame, s. 77.
346
347
348
342
343

Zatem do kompetencji wadzy federacyjnej nale szeroko pojte sprawy zagraniczne: wypowiadanie wojny, zawieranie pokoju i przymierzy, a take wszelkie inne
kontakty z osobami, ktre nie nale do danej wsplnoty politycznej349. Najczciej
wadza federacyjna, faktycznie stanowica odrbny rodzaj wadzy, dla wygody pozostaje w tych samych rkach co egzekutywa350.
Porozumienie pierwotne z jednej strony ogranicza wadz jednostek, z drugiej
natomiast zapewnia posuszestwo wobec wadzy pastwowej. Czowiek wci
jednak dysponuje wasnoci swej osoby, pozostaje cigle w pewien sposb wolny. Jego wolno polega zatem przede wszystkim na niepodleganiu adnej wadzy
ustawodawczej, poza t powoan na mocy zgody we wsplnocie. yjc w pastwie
jednostka nie moe, zdaniem Lockea, podlega arbitralnej, zmiennej wadzy jednego czowieka, a wycznie staym prawom, powszechnym i uchwalonym przez powoan w spoeczestwie wadz ustawodawcz. Wolno oznacza rwnie kierowanie si wasn wol we wszystkich sprawach, w ktrych prawa tego nie zakazuj.
Granice wadzy rzdu obywatelskiego
Z podstawowego celu i zadania pastwa, jakim jest zachowanie wasnoci, wynika jednoczenie niezwykle istotne ograniczenie wadzy pastwowej. Jak twierdzi
Locke: pastwo, jako spoeczno ludzi, zostao ustanowione wycznie dla zachowania i pomnaania dbr doczesnych. Dobrami doczesnymi nazywam ycie,
wolno, cao i nietykalno ciaa, jak rwnie posiadanie dbr materialnych,
do ktrych nale woci, pienidze, sprzty (...)351. Jurysdykcja wadzy pastwowej obejmuje zatem tylko i wycznie dobra doczesne, nie rozciga si natomiast na
sprawy religii. Zdaniem Lockea Bg nie powierzy troski o dobro dusz zwierzchnoci pastwowej: Bg nie uyczy tego rodzaju wadzy ludziom nad ludmi,
by mieli prawo si zmusza innych do przyjmowania wasnej religii352. Przeciwnie,
wadza pastwowa nie tylko nie powinna, ale wrcz nie moe narzuca poddanym,

351
J. Locke, List o tolerancji, prze. L. Joachimowicz, red. wyd. pol. Z. Ogonowski, Warszawa 1963, s. 7.
352
Tame, s. 8.
349
350
87
88
Rozdzia III
by przyjmowali okrelone przez ni dogmaty. Wadza w pastwie polega na stosowaniu przymusu pastwowego, a tymczasem prawdziwa i przynoszca zbawienie religia opiera si na wewntrznym przewiadczeniu duszy, na wierze, ktrej
nie mona wymusi ani si zewntrzn, ani gwatem353. Jak uwaa Locke: nikt,
choby i chcia, nie jest w stanie w co wierzy na polecenie drugiego354. Przyjcie dogmatw, poparte si czy przymusem pastwowym, na nic si zda, by uzyska zbawienie duszy, gdy czowieka nie mona do zbawienia przymusi355.
Locke twierdzi, e rozdzia pastwa od spraw religii i sprawiedliwie zakrelenie
granicy midzy Kocioem a pastwem, tak aby nikt nie mami siebie lub innych,
manifestujc, e jest wiernym poddanym panujcego bd szczerym czcicielem Boga356, jest absolutnie konieczne. Obrzdy i ceremonie religijne nie maj bowiem
adnego zwizku ze sprawami spoecznoci wieckiej. Jak pisze Locke: jeeli ustawa rozciga si na sprawy lece poza zakresem uprawnie urzdu, jak dajmy na
to, jeeli zmusza, aby cay nard, lub jaka jego cz, przyj obc sobie religi lub
przeszed do praktykowania odmiennych obrzdw, wtedy taka ustawa nie zobowizuje ludzi majcych przeciwne zapatrywania357.
Wedug Lockea zwierzchno pastwowa musi zosta pozbawiona prawa do
ustanawiania obrzdw religijnych i narzucania jakichkolwiek pogldw w tej materii Kocioom. Co wicej, nie moe rwnie zakaza praktykowania istniejcych
ju w Kocioach obrzdw i ceremonii, jak rwnie stawia przeszkd w nauczaniu dogmatw religijnych358. Dogmaty, czyli artykuy wiary, nie mog w ogle by
przedmiotem zakazw czy nakazw wadzy pastwowej: wadza publiczna nie
ma adnego obowizku okrela ustaw pastwow artykuw wiary (), bd
te sposobw oddawania czci Bogu359. Czonkom wsplnot religijnych wolno nie
tylko wyznawa dane dogmaty, lecz rwnie publicznie ich naucza, a aden urzd
pastwowy nie powinien jakiemukolwiek Kocioowi czyni przeszkd w wyzna-

J. Locke, List o tolerancji, s. 8.
355
Tame, s. 31.
356
Tame, s. 7.
357
358
Tame, s. 111.
359
353
354

waniu i nauczaniu dogmatw spekulatywnych. Wszelkie dziaania wadzy pastwowej nierespektujce obowizujcych w Kociele obrzdw religijnych czy dogmatw wiary, byyby naduyciem wadzy, gdy jeeli jaki poganin wtpi zarwno
w Stary, jak i Nowy Testament, nie naley go z tego powodu kara jako niegodziwego obywatela360.
Dogmaty nauczane przez poszczeglne wsplnoty religijne mog by zdaniem
Lockea faszywe. Jednake, jak pisze filozof, zadaniem ustaw nie jest stanie na
stray susznoci mniema, ale ochrona i bezpieczestwo dbr kadego obywatela
z osobna oraz caej Rzeczypospolitej361. Urzdy pastwowe mog jednak ingerowa wwczas, gdy Koci dopuszcza si praktyk szkodliwych dla spoecznoci
wieckiej: powinnoci urzdu jest tylko bacznie zwraca uwag na to, eby rzeczpospolita nie poniosa przez to najmniejszej szkody, a niczyjemu yciu lub mieniu
nie dziaa si krzywda362.
W tolerancji Locke upatruje remedium na schorowane cigymi sporami religijnymi ciao spoecznoci obywatelskiej. Jego zdaniem tylko pokj religijny
moe zapewni pomylny rozwj handlu i wytwrczoci. Pisze, i tolerancja w
stosunku do tych, ktrzy w sprawach religii wyznaj odmienne zapatrywania, do
tego stopnia jest zgodna z Ewangeli i zdrowym rozsdkiem, e po prostu wydaje
si rzecz koszmarn, jeeli ludziom w tak jasnym wietle mrok oczy przesania363.
Tolerancja ma by, wedug Lockea, powszechna364: adna religia nie moe by dyskryminowana ani adna uprzywilejowana. Wyznawcy wszelkich bez wyjtku religii
wobec prawa publicznego s rwni, zatem ani poganin, ani mahometanin, ani yd
nie powinien z przyczyn religii mie zakazanego udziau w yciu publicznym365.

362
363
364
Tolerancja musi by powszechna, ale nie moe by wolnoci nieograniczon, gdy wwczas szybko moe zmieni si w tyrani. Musi mie okrelone granice. Sekty, ktre gosz spoecznie szkodliwe dogmaty niespekulatywne, czyli nauki godzce w istnienie ludzkiego spoeczestwa bd nauki sprzeczne z reguami zachowania niezbdnymi dla funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego, naley zdaniem Lockea bezwzgldnie wyczy z prawa tolerancji. Zob.
365
Tame, s. 115.
360
361
89
90
Rozdzia III
Locke naley do tradycji liberalnej debaty nad zakresem wadzy politycznej.
Tarcz dla samozachowania366 jest wedug niego wadza ograniczona, a nie jak
u Hobbesa wadza absolutna. Filozof twierdzi, e forma rzdu zaley od jego
skutecznoci w subie spoeczestwa367, z drugiej jednak strony zaznacza, e wadza rzdu nie moe by absolutna. Wedle Lockea nie kady stan pastwowy jest
lepszy od stanu natury. Tylko takie pastwo, w ktrym prawa stoj ponad wadz
pastwow, zwaszcza wykonawcz, jest lepsze od stanu natury. Pastwo absolutystyczne jest dla Lockea czym nie tylko bez wtpienia gorszym od stanu natury, lecz wprost niedopuszczalnym, poniewa stanowi usankcjonowanie nieustajcego stanu wojny. Locke uwaa, i monarchia absolutna jest nie tylko z gruntu
zym ustrojem politycznym, nie tylko nie posiada legitymizacji, lecz nadto nie jest
ustrojem w ogle, gdy pozostawia ludzi w stanie natury gorszym ni stan natury
w sensie pierwotnym368.
U Lockea nie moe by mowy o zasadnoci jakichkolwiek roszcze do wadzy absolutnej czy choby autokratycznej369. Spoeczestwo obywatelskie i rzd
obywatelski s tworami jednostek, zatem powinny dziaa zgodnie ze standardami postpowania przez nie ustanowionymi. Locke podkrela suebn rol rzdu
wobec spoecznoci. Twierdzi, e istnienie rzdu opiera si nie na obowizkach
jednostek, a wynika raczej z ich uprawnie. Jednostki decydujc si na powoanie rzdu, tworz jednoczenie po jego stronie obowizki370. Mandatariusz, czyli
rzd, ma zatem liczne zobowizania, a nie uprawnienia. Przede wszystkim rzd
nie mone wykracza poza kompetencje, jakie przyznano mu w akcie tworzenia
pastwa. Nie moe ama warunkw umowy spoecznej nawet wwczas, gdy
ma przewiadczenie, e wykroczenie to ma na celu dobro powszechne. Jak pisze
Locke: gdzie koczy si prawo, rozpoczyna si tyrania371.
Locke twierdzi, e w tyrani moe przeksztaci si kada wadza, a zatem
kada winna podlega ograniczeniom ze strony rzdzonych. Wadza stosowana
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXI.
368
369
370
Z. Rau, Wstp, w: J. Locke, Dwa traktaty, s. XXXIII.
371
366
367

poza zakresem uprawnienia staje si bezprawn i niesprawiedliw si, ktrej
wolno przeciwstawi si. Rwnie wadz stronnicz mona i naley zmieni.
Wedug Lockea lud ma zatem prawo domaga si od rzdu rachunku z dziaalnoci, a nastpnie sam rozstrzyga, czy i kiedy rzd wywiza si ze swych
zobowiza. Jeli rzd naduy zaufania, ktrym zosta obdarzony, traci swoj
legitymizacj. Lud, bdcy ostatecznym rdem wszelkiej wadzy, zwolniony
zostaje z posuszestwa i ma absolutne prawo dochodzi swych racji nawet
si. Zdaniem Lockea opr stawiany nielegalnemu stosowaniu wadzy sam jest
legalny372. Spoeczestwo ma prawo domaga si rozwizania rzdu i wybra
nowy. Jeli rzdzcy odmwi podporzdkowania si orzeczeniu najwyszego
arbitra jakim jest lud, nastaje stan natury ze wszystkimi jego niedogodnociami373. Lud jednak, jak podkrela Locke, jest cierpliwy, wic taka sytuacja jest
raczej ostatecznoci.
Dla Lockea najwikszym zagroeniem byli wadcy absolutni: lwy lub
wielcy zbjcy374. Jedyn moralnie akceptowaln form wsplnej egzystencji
byo natomiast spoeczestwo obywatelskie, ktre nie moe istnie w porzdku
absolutystycznym musi go przezwyciy375. Utworzenie spoeczestwa obywatelskiego stanowio zdaniem Lockea tylko kwesti czasu. Zwyciska zbiorowo
miaa zdobywa coraz to nowe terytoria, stawa si coraz bardziej istotna
i obecna376, stajc si rozwizaniem uniwersalnym dla wszystkich bez wyjtku
spoecznoci. Locke rwnie w tej kwestii odwouje si do argumentacji teologicznej: Bg postawi go [czowieka] i innych ludzi w sytuacji, w ktrej nie mog
oni istnie bez spoeczestwa, to czy nie musi on [czowiek] doj do wniosku,
e jest do tego zobowizany i Bg oczekuje [tego] od niego377. Jednostka wiadoma faktu, i nie jest w stanie uciec przed odpowiedzialnoci przed boskim
obliczem, stawaa si w filozofii Lockea odpowiedzialna za utworzenie i zacho-

374
375
Spoeczestwo obywatelskie ustanawia z kolei rzd lub pastwo, ktrego wyspecjalizowane instytucje suy maj zachowaniu czy te zabezpieczeniu osigni spoeczestwa obywatelskiego.
376
377
Tame, s. 219.
372
373
91
92
Rozdzia III
wanie spoeczestwa obywatelskiego. Stanowio ono dla Lockea najwysz wartoci, adna inna nie moga z nim konkurowa. Dziki niemu moliwe stao si
urzeczywistnienie dobrego ycia, w ktrym pierwotna wolno zabezpieczana
jest w najdoskonalszy sposb.
Rozdzia IV
Dziedzictwo liberalne w myli postmodernistycznej
Dorobek myli liberalnej, zgromadzony na przestrzeni kilku stuleci i po dzie
dzisiejszy stanowicy nieodczn cz politycznego dyskursu, jest ogromny,
a przy tym niezwykle zoony i niejednokrotne wewntrznie sprzeczny. Nie da si
nie doceni faktu, e liberalizm w znacznym stopniu przyczyni si do ludzkiego dobrobytu, a realizacja wielu liberalnych zasad pozwolia unikn konfliktw
i wojen. Niewtpliwie historycznym osigniciem liberalizmu jest spoeczestwo
obywatelskie postrzegane jako zbir odziedziczonych praktyk i instytucji, na ktry
skadaj si: system oparty na prywatnej lub grupowej wasnoci, rzdy prawa, konstytucyjne oraz tradycyjne ograniczenia kompetencji wadz, prawne i moralne tradycje indywidualizmu378. Dziedzictwo liberalizmu pojmowane jako zbir wartoci
i uzasadnie pewnego typu spoeczestwa jest zatem niepodwaalne, a sam ustrj
liberalny stanowi szczeglny i wyjtkowy wytwr tradycji europejskiej. Liberalizm
zajmuje szczegln pozycj w tradycji myli politycznej i wydaje si, e nie ma dzi
godnego siebie ideowego przeciwnika, nie oznacza to jednak, e posiada gotowe
odpowiedzi na problemy wspczesnoci.
Przez ostatnie trzy dekady liberalny dyskurs polityczny zosta zdominowany
przez filozofw uznajcych, i obszerne fragmenty ich wizji czowieka, spoeczestwa i pastwa maj wymiar uniwersalny379. Nie jest to bynajmniej niczym nowym,
gdy faktycznie cay powojenny porzdek zosta uksztatowany wanie w oparciu
o zasady pojmowane w kulturze amerykaskiej jako nieodczne ludzkiej kondycji380. Zasadom tym nadano rang uniwersalistyczn, przekonujc, e kade pa-
J. Gray, Po liberalizmie. Eseje wybrane, prze. P. Maciejko, P. Rymarczyk, Warszawa 2001, s. 46.
380
Uniwersalnymi zasadami zwizanymi z kondycj ludzk s wedug Amerykanw: indywidu378
379
94
Rozdzia IV
stwo powinno przyj je i realizowa. Prby narzucenia amerykaskiej wizji porzdku jedynej susznej drogi oznaczay w efekcie postrzeganie innych kultur
i rozwiza systemowych jako z zaoenia bdnych.
Obecnie dostrzegane jest zaamanie si przekonania, e liberalne zasady, traktowane jako uniwersalne wzory, s gotowe do zaadoptowania na kadym bez wyjtku
gruncie. Johna Graya szczeglnie oburzaj prby uczynienia z amerykaskiego kapitalizmu wzoru dla caego wiata. Twierdzi on, e kapani globalizacji, zupenie
pomijajc fakt, e systemy rynkowe rni si w zalenoci od kraju i kultury, chc
narzuci wszystkim model amerykaski381. Jak pisze: zgodnie z waszyngtoskim
konsensem odwieczne zrnicowanie kultur gospodarczych na wiecie ma si sta
zbyteczne. Wszystkie one zlej si w jeden powszechny wolny rynek oparty na
ostatnim z wielkich reimw owieceniowych USA.
Wspczenie upada wiara w uniwersalno rozwiza liberalnych, wzrasta natomiast przekonanie, e uniwersalno tych zasad jest tylko amerykask iluzj.
Nie sposb bowiem udowodni, e liberalizm jest doktryn uniwersaln. Nie ma
rwnie pewnoci, e wszystkie narody zrozumiej korzyci wynikajce z realizacji
liberalnych zasad. Wedug Georgea Marcusego nastpuje powszechny odwrt
od dziedzin nauki, ktre posuguj si scentralizowan i zorganizowan teori. Cel
zorganizowania naukowej praktyki w tak rnorodnych dziedzinach () ustpi
rozdrobnieniu i eksperymentom, ktre maj za zadanie zbadanie () oraz ukazanie rnorodnoci ()382.
Jedn z przyczyn przemian kulturowych jakie dokonay si w XX wieku byo
pojawienie si idei postmodernizmu. W celu szerszego uchwycenia procesu wyaniania si odmiennych od nowoczesnoci warunkw historycznych postmodernizm bywa czsto okrelany mianem ponowoczesno383. Okres ponowoczesny
zawiera si w przedziale od poowy lat siedemdziesitych a do koca lat osiem-
alizm, egalitaryzm, wolno czy nieustanna innowacyjno. Zob. E. Gellner, Postmodernizm, rozum
i religia, prze. M. Kowalczuk, Warszawa 1997, s. 71.
381
Model amerykaski to: minimum opieki spoecznej, minimum regulacji dziaania firm, mao
praw ekologicznych, niskie podatki.
382
E. Gellner, Postmodernizm, s. 60.
383
Pojciem czciej uywanym, zarwno w potocznej wiadomoci, jak i kulturze masowej, jest
jednak postmodernizm.

dziesitych384, ale mimo upywu czasu wci stanowi aktualny spoeczny, polityczny
i ekonomiczny kontekst. Postmodernizm z jednej strony stanowi wyraz refleksji
nad nowoczesnoci, jej ograniczeniami i symptomami owych ogranicze, z drugiej natomiast postrzegany jest jako moliwa do urzeczywistnienia w przyszoci
forma ycia. Gwne cechy przypisywane ponowoczesnoci jako przyszociowemu rozwizaniu to konsumpcyjna harmonia, powszechna aktywno demokratyczna, demilitaryzacja oraz humanizacja technologii385.
Jako zagadnienie postmodernizm narodzi si w Stanach Zjednoczonych, gdzie
pojcie to zaczto stosowa pod koniec lat pidziesitych. Jednoznaczne okrelenie czym tak naprawd jest przysparza cigle sporo problemw. Zaoenia postmodernizmu s czsto niejasne, eteryczne. Ustaleniu istoty postmodernizmu nie
sprzyja bynajmniej fakt, e terminy uywane w dyskusji nad problemem nowych
czasw, tj. nowoczesno, modernizm, ponowoczesno, postmodernizm, s cile
ze sob zwizane i w konsekwencji trudne do odrnienia. Nie ulega jednak wtpliwoci, e postmodernizm jako ruch spoeczno-polityczny ma ambicj zwiastowania i kreowania nowej w stosunku do modernizmu epoki. Wikszo treci
postmodernistycznych wypowiadana jest pod hasem wyzwolenia, dostosowania
mylenia do istniejcego porzdku, ktre przejawia ma si w odrzuceniu klasycznych kategorii filozoficznych.
Podstawow cech postmodernistycznego obrazu wiata jest podwaenie roli
rozumu, zanegowanie jego moliwoci poznawczych. Wynika to z przekonania, e
ostateczne ratio, jaki bezwzgldny logos, do ktrego odkrycia dylimy, tak naprawd nie istnieje, jest tylko zudzeniem. W mniemaniu postmodernistw to sam
rozum, jeli jest odpowiedzialnie uywany, powinien orzec swoj faktyczn niemoc.
Postmodernizm mona zatem okreli jako brak zgody na istnienie jakichkolwiek
obiektywnych faktw czy zasad moralnych, generalizacji w teorii nauk czy niezalenych struktur spoecznych. Odrzuca si obiektywno jako tak i wszelkie do
niej denie386, uznajc, e jej osignicie nie jest ani moliwe, ani potrzebne. Postmodernici otwarcie opowiadaj si za relatywizmem, ktry jest wrogiem idei uniB. Smart, Postmodernizm, prze. M. Wasilewski, Pozna 1998, s. 12.
Tame, s. 17.
386
384
385
95
96
Rozdzia IV
katowej, wycznej, obiektywnej, zewntrznej i transcendentnej prawdy387. Prawda,
zdaniem postmodernistw, jest nieuchwytna, wielopostaciowa, a zwaszcza subiektywna, dlatego te pragn oni wolnoci od wszelkich prawd narzuconych z gry.
Wedug postmodernistw tradycyjna nauka spoeczna dya do obiektywizmu, gdy by to jedyny sposb na narzucenie ludziom okrelonego obrazu wiata.
Rzdzcy wykorzystywali swoj pozycj, posugiwali si autorytetem, zmuszajc
spoeczestwo do poddania si temu zniewoleniu388. W ten sposb zdobywali lub
zapewniali sobie wadz, narzucajc poddanym zudzenie jej prawowitoci. Idea
obiektywizmu stanowi zatem, zdaniem postmodernistw, przemyln puapk zastawian przez panujcych. Narzucanie rzekomo jedynej i obiektywnej rzeczywistoci, obiektywnych faktw i uoglnie, stanowi przejaw i narzdzie dominacji,
a w dalszej perspektywie prowadzi moe nawet do totalitaryzmu.
Poszukiwanie prawd obiektywnych zastpione zostaje w postmodernizmie
poszukiwaniem znacze. W swoim antyracjonalistycznym i antylogicznym
nastawieniu postmodernici uwaaj, e wszystko jest znaczeniem i znaczenie
jest wszystkim. Znaczenia naley rozszyfrowywa lub dekonstruowa389, gdy
kada rzecz tak naprawd zostaje stworzona dopiero w momencie nadanie jej
znaczenia. Konsekwencj takiego stanowiska jest pochwaa nieograniczonej wolnoci jednostki i jej indywidualnego stylu ycia jednostki wsptworzcej swoje
ycie.
Postmodernizm otwarcie wystpuje zatem przeciw obiektywizmowi w nauce,
przeciw racjonalizmowi, idei jednoci, caoci i systemowoci, a take przeciw
wszelkim caociowym doktrynom filozoficznym i fundamentalizmom. Co proponuje w zamian? Przede wszystkim dyskurs i dialog, nowa epoka ma by er konwersacji. Postmodernizm opowiada si za dialogicznoci i heteroglosj stylw prezentacji390, a zatem za ucieczk od prezentowania jednoznacznych prawd na rzecz
rnorodnoci wypowiedzi. Wspczesny wiat jest jak si okazuje napitnowa-
Tame, s. 37.
Tame, s. 40.
389
Tame, s. 36.
390
Tame, s. 42.
387
388

ny systemem rnorodnoci raczej anieli replik jednorodnoci391, to wiat odmiennoci, konkurujcych ze sob kultur i rozbienych dowiadcze kulturowych.
W wiecie tym wszystkie kultury s rwne, adna z nich nie ma prawa osdza
czy te interpretowa innej wedug wasnych kryteriw, postrzeganych jako jedyne,
ktre we waciwy sposb opisuj rzeczywisto.
W myli postmodernistycznej gruntownej krytyce zostaje poddana tradycja
owieceniowa. Owieceniowy racjonalizm jego wiara w istnienie i moliwo
dotarcia do faktw obiektywnych oraz w moliwo wyjanienia tych faktw za
pomoc obiektywnych i sprawdzalnych teorii, stanowica podstaw narracji owieceniowej ley w gruzach392. Tradycja owieceniowa postrzegana jest wspczenie jako dziedzictwo wypalone wewntrznie, bezuyteczne oraz w coraz wikszym
stopniu niepodane393.
Jeden z najgoniejszych przedstawicieli postmodernizmu Richard Rorty394
dowodzi, e sownik owieceniowego racjonalizmu sta si obecnie przeszkod w rozwoju demokracji liberalnej, ktrej nie trzeba ju podstaw filozoficznych,
a jedynie swobodnej ekspresji wszelkich punktw widzenia, i ktra w ogle posiada priorytet w stosunku do filozofii395. Zdaniem Rortyego scjentystyczny
sownik klasycznego liberalizmu winien by zastpiony upoetycznionym, przesyconym ironi i utopi sownikiem autokreacji, ktry nie wyklucza niczego,
co wczeniej dyskredytowano jako nieracjonalne396. Taki pogld wymusza podejcie liberalne kady bowiem moe uywa takiego jzyka jakiego chce.
Jak twierdzi Rorty, yjemy w wiecie ponowoczesnym, w ktrym brak ju solidnego fundamentu prawdy. Filozof wskazuje, e trzeba porzuci tradycyjne ambiB. Smart, Postmodernizm, s. 185.
A. Szahaj, Jednostka czy wsplnota? Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Warszawa
2000, s. 119.
393
Zdaniem Ernesta Gellnera w XX wieku podjto prb wprowadzenia w ycie owieceniowych ideaw, prba ta jednak zakoczya si terrorem i dyktatur, a take zaamaniem gospodarczym. Eksperyment dobieg koca w 1989 roku, czyli dwiecie lat po zakoczeniu rewolucji francuskiej. Zob. E. Gellner, Postmodernizm..., s. 113.
394
Projekt utopii liberalnej, zaprezentowany przez Rortyego w pracy Przygodno, ironia,
solidarno, analizuje Sawomir Jzefowicz w artykule pt. Richarda Rortyego wizja utopii liberalnej, w: Wok
liberalizmu, s. 7995.
395
396
R. Rorty, Przygodno, ironia i solidarno, prze. W.J. Popowski, Warszawa 1996, s. 84.
391
392
97
98
Rozdzia IV
cje filozoficzne znalezienia czego stabilnego, co mogoby posuy jako kryterium
dla osadzania przemijajcych wytworw naszych zmiennych potrzeb i zainteresowa. Istotnym terminem u Rortyego jest przygodno, ktra odnosi si do
takich kwestii jak jzyk czy ja, ale rwnie spoeczestwo liberalne397. Pojcie
przygodnoci ma wskazywa na indywidualno, rnorodno, brak moliwoci
stworzenia jednej metafizyki, ktra by wszystko obejmowaa. Na gruncie tego terminu tworzy Rorty koncepcj liberalnej ironistki, czyli kogo, kto stawia czoo
przygodnoci, w szczeglnoci tej zawartej we wasnych przekonaniach398. Liberalna ironistka ma dystans do swej wizji wiata, gdy zdaje sobie spraw, e wizja
ta jest tylko jedn z wielu moliwych.
Wspczenie nie daj si obroni takie elementy myli owieceniowej jak
kult racjonalnoci, wiara w nieograniczony postp czy uniwersalno praw rozumu. Andrzej Szahaj nakania, by przyj do wiadomoci, e nie ma powrotu do
zaczarowanego wiata przedmodernistycznego, jak i do modernistycznych iluzji
uniwersalizmu i rzdw rozumu399. Upadek tradycji owieceniowej wie si zdaniem Johna Graya ze zmierzchem klasycznego liberalizmu, stanowicego dziecko
owieceniowego czasu. Dostrzegana jest malejca moralna legitymizacja wspczesnych spoeczestw liberalnych, krytykowana jest rwnie kanoniczna dla spoeczestwa liberalnego wizja instytucji wolnego rynku. Wbrew wielu tradycyjnym
interpretacjom wolny rynek traci swj uniwersalny, naturalny charakter tworu pojawiajcego si wycznie w sytuacji ograniczonego przymusu i reglamentacji. Wolny
rynek staje si wyjtkiem, a nie norm400. Pojawiaj si zatem pytania o przystawalno liberalnej tradycji do wspczesnej rzeczywistoci.
Liberalizm jeli nadal chce istnie, musi zosta dostosowany do wymogw
ponowoczesnoci, przemodelowany czy wrcz poprawiony. Myl postmodernistyczna utorowaa drog poszukiwaniom takich rozwiza instytucjonalnych
i typw postaw, ktre lepiej odpowiadayby naturze dzisiejszego wiata. Prby wy-
Tame, s. 19104 (cz pierwsza pt. Przygodno).

Tame, s. 108.
399
A. Szahaj, Jednostka czy wsplnota?..., s. 122.
400
K. Pieliski, John Gray i liberalizm normatywnej siy faktu, w: Wok liberalizmu, red. tene, Studia
Politologiczne 2004, t. 7, s. 98.
397
398

artykuowania liberalizmu epoki postmodernistycznej oznaczaj prby stworzenia
liberalizmu, ktry potrafiby stawi czoa sytuacji ponowoczesnej, zwaszcza ujawnianemu pluralizmowi kulturowemu wspczesnych spoeczestw401.
W kolejnych podrozdziaach omwione zostan warunki, od ktrych spenienia tak naprawd zalee bdzie by albo nie by liberalizmu w epoce ponowoczesnej. Po pierwsze, oznacza to konieczno uwiadomienia sobie radykalnego
pluralizmu caych form ycia402, otaczajcej nas rnorodnoci. Zdaniem postmodernistw rezygnacja z tradycyjnego przekonania, e konflikty wartoci mog
mie jedno prawidowe rozwizanie nie bdzie strat. Oznacza bdzie natomiast,
e wielorako sposobw ycia jest oznak ludzkiej wolnoci, a nie bdem. Ponadto w warunkach ponowoczesnoci zdemistyfikowane musz zosta zwaszcza takie
fundamenty klasycznego liberalizmu, jak jego moralny czy normatywny uniwersalizm. Odrzucone powinny zosta wszelkie uniwersalistyczne roszczenia zarwno
klasycznego, jak i nowego liberalizmu. Naley odej take od odziedziczonego
po owieceniu projektu liberalnej tolerancji, na rzecz projektu, ktry lepiej przystaje do zrnicowanej rzeczywistoci, do wiata, w ktrym na wszystkie postawy
powinno by miejsce poza nietolerancj.
Pluralizm rzeczywistoci jako fakt historyczny
Spoeczestwa wczesnonowoytne, w ktrych narodziy si idee liberalne, cechowa peen konsens w kwestiach wartoci i przekona. Nowoytno zaczyna si
zatem od postulatu jednolitoci, a nie od uznania rnorodnoci. Europejska filozofia polityczna ksztatowaa si pod wpywem wiary w moliwo osignicia harmonii wartoci. Przekonanie to znalazo odbicie w gbokiej niechci do konfliktu.
Wikszo mylicieli liberalnych przeja sokratejsk, chrzecijask i owieceniow wiar w harmoni wartoci. W praktyce przejawiao si to podejmowaniem
wszelkich prb, ktre mogy prowadzi do celu, jakim byo wyegzorcyzmowanie
konfliktu z ycia etycznego403. Porzdek i harmonia wartoci postrzegane byy
K. Pieliski, Wstp, w: Wok liberalizmu, s. 12.
403
401
402
99
100
Rozdzia IV
przez filozoficznych monistw jako idea, do ktrego naley dy za wszelk cen404. Wspczenie wiele spord uksztatowanych wwczas ideaw stracio na
wanoci. W warunkach ponowoytnych, w epoce postpujcej multikulturowoci,
masowych migracji i rozwoju nowoczesnych technologii, idee te nie s w stanie
kierowa gboko podzielonymi spoecznociami.
Idea pluralizmu wartoci eksplodowaa po drugiej wojnie wiatowej, stajc
si naczelnym nurtem umysowym i kulturowym w cywilizacji zachodniej, co nie
oznacza, e jest wynalazkiem wspczesnoci. Przekonanie, e rda wartoci s
w nieredukowalny sposb wielorakie, siga korzeniami czasw antycznych405. Pluralizm ludzkiego wiata nie istnieje wic od wczoraj, ale istnia zawsze. Przez stulecia by jednak pomijany, spychany na margines czy wrcz negowany, gdy zagraa
powszechnemu deniu do harmonii406.
Pluralizm ludzkiego wiata jest w zasadzie nieusuwalny. Czowiek realnie
yje w wiecie rnych, sprzecznych i konkurencyjnych wzgldem siebie wartoci. Sprzeczno ta cechuje zarwno indywidualny, wewntrzny system wartoci,
jak i otaczajcy nas wiat spoeczny. wiat jest nieskoczenie rnorodn rzeczywistoci, jest pluralistyczny zarwno w perspektywie globalnej, gdzie istniej oddzielone od siebie odmienne kultury, jak te jest opisem wewntrznej rzeczywistoci
wspczesnych wysokorozwinitych spoeczestw liberalnych407. Dla pluralistw
rzeczywisto nie jest harmonijna, nie ukada si samoistnie w jednorodn, organiczn cao. Jest raczej paszczyzn cierania si rnorodnych i heterogenicznych pogldw. Pluralista zawsze bdzie krytykowa tych, ktrzy przekonuj,
e maj monopol na prawd, ktrzy twierdz e mog, uzbrojeni w pewno, narzuca innym wol i prowadzi ich niczym nieme zwierzta ku lepszym wiatom. Jak susznie uj to John Stuart Mill: Ludzkie istoty nie s stadem owiec;
a nawet owce nie s zupenie jednakowe. (...) Ten sam tryb ycia jest dla jednego
czowieka zdrow podniet utrzymujc wszystkie jego zdolnoci dziaania i uyI. Berlin, Cztery eseje o wolnoci, s. 49.
Grecki politeizm jeli nawet uznawa ide najlepszego z moliwych ycia ludzkiego, to byo
to ycie powicone wielu odmiennym i niekiedy sprzecznym wartociom. Zob. J. Gray, Dwie twarze
liberalizmu, s. 11.
406
407
Tene, John Gray i liberalizm, w: Wok liberalizmu, s. 115.
404
405

wania w najlepszym stanie, podczas gdy dla drugiego jest nieznonym ciarem,
ktry przytacza i miady cae ycie wewntrzne408.
Rnorodno form rzeczywistoci, ktra stanowi fakt historyczny, wyjania
moe pluralizm moralno-wiatopogldowy. Wikszo ponowoytnych spoeczestw, w przeciwiestwie do jednorodnych spoeczestw wczesnonowoytnych,
daleka jest od wykazywania si powszechnym konsensem w kwestii przekona
i wartoci409. Wspczesne spoeczestwa cechuje niespotykana rnorodno wyznawanych wartoci i praktykowanych sposobw ycia, czsto niemoliwych do
pogodzenia. Ludzie s istotami nazbyt rnorodnymi, std osignicie powszechnej zgody co do prostych na pozr zasad wspycia jest trudne, przy zaoeniu, e w ogle moliwe. Konflikty wynikajce z wsplnej ludziom natury s wic
w zasadzie nieuniknione. Wynikaj one z faktu, i potrzeby poszczeglnych jednostek s sprzeczne, a zatem jednostki nieustannie ze sob rywalizuj. dania
s tym goniejsze, a konflikty bardziej gwatowne i trudniejsze do zaegnania,
im rzadszych zasobw materialnych dotycz roszczenia.
We wspczesnym wiecie konflikty wartoci stay si powszednim dowiadczeniem, s naturalnym elementem ycia etycznego. Jak twierdzi Isaiah Berlin,
lepiej jest stawi czoa intelektualnie niewygodnemu faktowi, jakim jest konflikt
wartoci, ni ignorowa go lub automatycznie przypisywa jakim naszym brakom
lub co jeszcze gorsze eliminowa jedn z konkurencyjnych wartoci cakowicie, sugerujc, e jest tosama ze swoj rywalk410. Std przekonanie o moliwoci
stworzenia bezkonfliktowych spoecznoci, ktre wyznawa bd jeden, harmonijny system wartoci brzmi jak absurd. Jak pisze Berlin: Propagowanie czego
takiego jako ideau rwna si deniu do dehumanizacji ludzi, do przeksztacenia
ich w zadowolone istoty o wypranych mzgach ze znanego totalitarnego koszmaru
Aldousa Huxleya411. Uadzone wizje wiata, tj. koncepcje totalitarne, quasi- i semitotalitarne, wieckie i religijne systemy wierze412, zdaniem Berlina s sprzeczne
J.S. Mill, O wolnoci, prze. A. Kurlandzka, wstpem opatrzy P. piewak, Warszawa 2002.
410
I. Berlin, Cztery eseje o wolnoci, s. 49.
411
Tame, s. 51.
412
Tame, s. 84.
408
409
101
102
Rozdzia IV
z rzeczywistoci, niespjne, utopijne, a przy tym niebezpieczne z uwagi na ich
represywny charakter. Za ich podstawow wad uzna mona tworzenie zudzenia
moliwoci rozstrzygania problemw na drodze bezkonfliktowej, a co za tym idzie
likwidacj alternatywnego charakteru wszelkich decyzji. Idee te s tym bardziej niebezpieczne, im bardziej implikuj niech do odmiennoci, a zwaszcza gdy uzasadniaj brutalno413.
U podstaw pluralizmu wartoci ley rnorodno form dobra i za. Isaiah
Berlin jako pluralista wartoci jest przekonany o wielorakoci dobra, a jednoczenie
o nieuniknionych konfliktach jakie zachodz midzy yciowymi dobrami. Stwierdzenie, i dobro jest wielorakie, oznacza przyznanie, e zawiera ono w sobie elementy, ktre nie maj jednego waciwego rozwizania, lecz raczej, i jest ich wiele414. Sama idea dobra zawiera bowiem w sobie problemy, ktre nie maj jednego
rozwizania, moliwego do przyjcia przez wszystkich racjonalnie mylcych. Pluralizm wartoci jest tez goszc, e w sytuacji konfliktu wartoci suszne mog
by wybory sprzeczne ze sob, czemu stanowczo sprzeciwia si klasyczna logika.
Istotnym powodem dla dokonywania odmiennych wyborw mog by potrzeby
i cele, ale rwnie dowiadczenia i okolicznoci. Te najbardziej zacieke konflikty
w ramach samego dobra nie musz wyraa adnej niepewnoci co do tego, co jest
dobre, faktycznie bowiem wykluczaj one wszelk wtpliwo415.
Pluralizm wartoci oznacza przekonanie, i uniwersalistyczne moralnoci czy
to o charakterze religijnym, czy politycznym s iluzjami. Pluralici nie neguj istnienia pewnych uniwersalnych form ludzkiego dobra i za czy uniwersalnych cnt,
przy jednoczesnym zaoeniu, e nawet one mog by rywalkami. Ich zdaniem
nie ma rwnie adnych gwarancji, e wartoci obowizujce w rnych cywilizacjach, wyznawane przez rne narody i jednostki, bd ze sob zgodne. Konflikty
moliwe s bowiem nawet midzy wartociami wyznawanymi przez dan jednostk
w rnych okresach ycia, a nawet w jednym okresie416. Dobrami powszechnymi
s na przykad pokj i sprawiedliwo, ale nie oznacza to wcale, e s tak samo
Berlin reprezentuje nurt, ktry okreli mona jako nietotalitarny wariant liberalizmu.
415
Tame, s. 15.
416
413
414

pojmowane przez rne jednostki czy grupy ludzi. Co wicej, z poszczeglnych
interpretacji wynikaj czsto rywalizujce ze sob roszczenia, ktrych pogodzenie
przysparza wiele trudnoci. aden system nie moe zatem pretendowa do penej
wiedzy o sposobach rozstrzygania konfliktw midzy wartociami uniwersalnymi.
Nie ma rwnie systemu, ktry w peni urzeczywistniaby uniwersalne wartoci
i by z tej racji modelem dla innych. Pluralizm wartoci nie wymaga denia do
przyjcia adnego okrelonego projektu politycznego, gdy z zaoenia nie moe
tego wymaga. Zasada pluralizmu wartoci traktuje zarwno wartoci liberalne,
jak i nieliberalne, jako rwnoprawne.
Pluralizm wartoci to doktryna wywrotowa, gdy podkopuje wszelkie prby
stworzenia koncepcji ycia najlepszego dla wszystkich ludzi. Oznacza akceptacj
zaoenia, i idealnego ycia nie ma, istnieje natomiast szereg najpeniejszych form
dobrego ycia. Uznaje wspwystpowanie wielu sprzecznych rodzajw ludzkiej
samorealizacji, rnych sposobw ycia, w ktrych ludzie mog si spenia. Wybr pomidzy nimi wcale nie musi by tragiczny, jeeli rne sposoby samorealizacji traktowane bd jako alternatywne, a nie antagonistyczne.
W niemal wszystkich spoeczestwach wspistnienie wielu sposobw ycia
jest dowiedzionym faktem. Codzienne dowiadczenia niezbicie dowodz, e moliwoci speniania si ludzi s rnorodne. Poszczeglne sposoby ycia wchodz
ze sob w interakcje, zatem okrelenie rnic midzy nimi jest trudne, a zupene
ich rozrnienie waciwie niemoliwe. Sposoby ycia s trudne do poznania,
nieatwo je sklasyfikowa. Poszczeglne z nich rni si do tego stopnia, e ich
znaczenia nie da si porwna, kady z nich jest bowiem wartociowy w odmienny
sposb. Zatem s one znaczce w sposb niewspmierny, czyli odmienny417. Niewspmierno wartoci nie oznacza, e wszystkie one s jednakowo wane, wartociowe, ani te e jedna z nich jest cenniejsza od drugiej. Porwnanie ich wartoci jest po prostu niemoliwe. Dobra niewspmierne nie podlegaj hierarchizacji,
a wic nie mona im przypisa adnego miejsca na drabinie wartoci. Dlatego te
idea niewspmiernoci nakazuje traktowanie wolnoci, stawianej dotychczas na
piedestale, jako wartoci niewyrnionej i rwnoprawnej z innymi wartociami,
417
103
104
Rozdzia IV
bowiem nie spotykamy si nigdzie w teorii liberalnej z przekonujcym wykazaniem wyszoci wolnoci nad innymi wartociami politycznymi418.
Niewspmierno wartoci jest powszechnym dowiadczeniem zwaszcza
wtedy, gdy sposoby ycia s ze sob zmieszane. Wartoci niewspmierne powstaj
w wyniku konwencji panujcych w wielu spoeczestwach, ktre narzucaj okrelone zasady ycia moralnego, czsto rwnie zabraniaj wymiany dbr. Mog si
rwnie pojawia w rezultacie odmiennej interpretacji tego samego dobra przez
przedstawicieli rnych kultur419. Jedno cnt jest fikcj, udowodnione jest natomiast, e bez pewnych cnt aden czowiek nie moe si w peni zrealizowa. Odwaga, rozwaga czy wspodczuwanie, s cnotami gatunku ludzkiego, ale w rnych
kulturach ucieleniane s w odmienny sposb. Niemoliwa jest zatem jakakolwiek
ocena porwnawcza odwagi przedstawicieli innych kultur420, kada ma swoj warto, ktrej nie mona porwna. Ponadto niewspmierne wartoci powstaj kiedy w rnych kulturach hoduje si odmiennym dobrom i cnotom. Poszczeglne
kultury bowiem nie tylko odmiennie interpretuj uniwersalne cnoty, ktre s im
wsplne, ale take dokonuj odmiennego wyboru cnt fundamentalnych421. To co
w ramach jednego ideau jest cnot, w innych moe by wystpkiem. Pluralizm
wartoci wynika zatem z gbokich rnic kulturowych, a nie z jakiego moralnego
czy wiatopogldowego widzimisi422. Wartoci przyjmowane przez jednostk s
zawsze cile zwizane z tradycj kultury, w ktrej yje.
Zdaniem Isaiaha Berlina pluralizm wraz z t porcj negatywnej wolnoci jakiej wymaga wydaje si suszniejszy423, gdy uznaje wielo ludzkich celw,
ich niezupen wspmierno i wieczn midzy nimi rywalizacj, a co za tym idzie
wielo pogldw i racji. Jeli, jak wierz, ludzie maj rne cele i nie wszystkie
z nich daj si w zasadzie ze sob pogodzi, to nigdy nie bdzie mona wyeliminowa cakowicie z ycia ludzkiego moliwoci konfliktu i tragedii osobistych
i spoecznych. Konieczno wyboru midzy rnymi absolutami jest zatem nieTene, Po liberalizmie, s. 45.
Tene, Dwie twarze liberalizmu, s. 63.
420
Tame, s. 6465.
421
Tame, s. 64.
422
423
I. Belin, Dwie koncepcje wolnoci, s. 190.
418
419

uniknion cech kondycji ludzkiej pisze Berlin424. Pluralizm postrzegany jest
jako bardziej ludzki ni nietolerancyjny monizm425. Pod powierzchni gadkich,
regularnych schematw dostrzega bogactwo i wielorako ludzkiej rzeczywistoci,
niewyczerpan rnorodno poszczeglnych rzeczy i osb. Oznacza poszanowanie dla odmiennoci i rnorodnoci, gdy to one mog nas wzbogaci, a nie prby
tworzenia bezkonfliktowych spoecznoci.
Klasyczna filozofia polityczna pojmuje liberalizm jako uniwersaln i praktyczn recept na system idealny426. Kluczowe wartoci liberalne s jednak matecznikiem konfliktw, ktrych zasady liberalne nie s w stanie rozstrzygn. Pluralizm
wartoci nie stanowi oparcia dla liberalnych zasad, on raczej je obala. Wspczesna liberalna myl polityczna musi uwiadomi sobie o wiele lepiej ni zdoaa to
uczyni klasyczna myl liberalna, e spoeczestwo liberalne jest pluralistyczne427,
to rodowisko nasycone pluralizmem wartoci.
Odrzucenie pespektywy uniwersalistycznej
Liberalizm, jak zauwaa Teodor Filipiak, posiada pewien uniwersalny, trway
dorobek, czyli t cz doktryny, ktra nie poddaje si upywowi czasu428. Gwne kierunki, nazwane pniej liberalizmem klasycznym, uksztatowane zostay
w epoce owiecenia, ktra w sferze umysowej stanowia triumf liberalizmu.
W kadej nieomal dziedzinie przedstawiciele liberalizmu wypracowali wwczas zasady, prawa, swobody obywatelskie, a take okrelone reguy postpowania ludzi,
ktre do dnia dzisiejszego odznaczaj si uniwersalizmem i uprawomocnieniem
w oglnoludzkiej kulturze.
wiatopogld opierajcy si na poszukiwaniu ostatecznego i jednoznacznego
sensu otaczajcego czowieka wiata przyrody i wiata spoecznego nie narodzi
si wraz z nadejciem epoki owiecenia, by bowiem charakterystyczny dla niemal
Tame, s. 357.
I. Berlin, Cztery eseje o wolnoci, s. 238.
426
427
428
T. Filipiak, Dylematy liberalizmu: wolno, wasno i wadza, w: Wok liberalizmu, s. 19.
424
425
105
106
Rozdzia IV
caej dotychczasowej historii czowieka429. U podstaw tego wiatopogldu leay
trzy formuy tworzce jedno zaoenie430. Po pierwsze, przekonanie, e istnieje
co takiego jak naturalna czy nadprzyrodzona natura ludzka. Po drugie, posiadanie
okrelonej natury rwnoznaczne byo z deniem do okrelonych celw narzuconych czy wpisanych w ni przez Boga albo przez bezosobow natur rzeczy.
Po trzecie, owe cele oraz odpowiadajce im zainteresowania i wartoci nie mogy
ze sob kolidowa, przeciwnie musiay tworzy harmonijn cao. wiat postrzegany by jako uporzdkowany bd moliwy do jednoznacznego uporzdkowania, a poszukiwanie prawdy stanowio wyraz naturalnych skonnoci czowieka.
Niszczycielskie wojny toczono o to, ktre z antagonistycznych stanowisk zgaszaj
uzasadnione pretensje do monopolu na prawd. Potrzeba znalezienia prawdy bya
wiar platonikw i stoikw, chrzecijan i ydw a do naszych czasw, mimo wielkich rnic dzielcych ich pogldy.
Owieceniowy liberalizm, w przeciwiestwie do pniejszego rozwoju ideologii, by w miar skonsolidowanym wiatopogldem. Przedstawiciele liberalizmu
podejmowali polemik z absolutyzmem, z jednostkowym suwerenem wadzy, toczono boje o wolno wyznania, rozdzia sfery religijnej od politycznej, o tolerancj tak dla wyzna, jak i dla bezwyznaniowoci. Umacnianiu ich w powszechnej
wiadomoci dodatkowo sprzyja spadek znaczenia religii, zwalczanie cywilizacji
chrzecijaskiej, jej wyszydzanie i spychanie na coraz odleglejszy margines.
Wraz z zanikiem wiary religijnej, spadkiem jej prestiu, wzrasta presti jej
rywalki nauki431. Z nastaniem owiecenia nauka zacza pretendowa do nowatorskiego, wolnego od przesdw opisu rzeczywistoci. Isaiah Berlin chwali
przedstawicieli myli owieceniowej za ich sprzeciw wobec niewiedzy, przemocy,
okruciestwa, zabobonu, a take za ich poparcie dla ideaw takich jak rozum,
wolno, ludzkie szczcie. Tym, co stanie si wspczenie przedmiotem krytyki
jest typowa dla klasycznych liberaw skonno do pokadania dogmatycznej
wiary w zaczerpnite z tradycji zaoenia, ktre bynajmniej nie byy oczywiste same
przez si. Mowa tu chociaby o przypisywaniu ludzkiemu gatunkowi wsplnej naK. Pieliski, John Gray i liberalizm, w: Wok liberalizmu, s. 96.
431
429
430

tury, jednej i zasadniczo niezmiennej, oraz cile powizana z tym wiara w istnienie
uniwersalnych wartoci432.
Prby zbudowania jednorodnego i przejrzystego obrazu wiata doprowadziy
do uksztatowania si jednolitej cywilizacji uniwersalnej, zgodnie z ktr tylko jeden system moe by prawomocny. Liberalizm sta si jedyn form posiadajc
prawomocno uniwersaln, a wszystkie poprzedzajce go porzdki byy prawomocne tylko w tym sensie, e stanowiy niezbdny etap na drodze do systemu
liberalnego. Dla klasycznego liberaa praktyka liberalna nie bya zatem jednym
z wielu dostpnych wzorcw samorealizacji posiadaa status moralnej koniecznoci433. Przekonanie o uniwersalistycznej moralnoci liberalizmu ujawnio si w tym,
e zacz on roci sobie prawa do powszechnego panowania, a przez to cay projekt uniwersalnej cywilizacji zacz pod wzgldem strukturalnym upodabnia si do
chrzecijastwa.
Klasyczny liberalizm uzasadnia istnienie spoeczestwa liberalnego jako lepszego, zgodnego z wymogami prawa naturalnego i trwaymi skonnociami natury
ludzkiej, a take tendencjami rozwoju historycznego, niezalenie od kontekstu partykularnego. Wizao si to z przekonaniem, i jednostki mog si w peni realizowa tylko w systemie liberalnym. Spoeczestwa liberalne jako realizacja pewnej naturalnej skonnoci czowieka, postrzegane byo zatem jako najbardziej obiektywna
struktura, a take jako jedyne prawomocne ucielenienie uniwersalnych wartoci434.
Inne spoeczestwa oceniano w kategoriach podobiestwa do nich. Liberalizm
w sferze postulatw politycznych stanowi wyraz nietolerancji, gdy zaprzecza prawdzie, zgodnie z ktr wiele rnych form rzdw moe przyczynia si do urzeczywistniania ludzkiego dobrobytu, a przy tym potpia spoeczestwa nieliberalne.
Tak zarysowana tradycja liberalna coraz czciej spotyka si z otwart krytyk.
Przejrzysto, konsekwencja i trwae obstawanie przy uniwersalnych zasadach, tak
cenione przez konserwatystw, uchodz dzi za objaw zudnej i nadzwyczaj niebezpiecznej tendencji. Krytyka skierowana przeciwko wszelkiemu uniwersalizmowi niweczy owieceniow, ale rwnoczenie take chrzecijask, wizj ludzkoci
J. Gray, Po liberalizmie, s. 6.
434
432
433
107
108
Rozdzia IV
zdolnej do zjednoczenia si wok jakich wsplnych wartoci i uzgodnienia raz na
zawsze regu wspycia435.
John Gray przeprowadzi szczegow analiz trzech dominujcych strategii
argumentacji legitymizujcych liberalizm, ktre miay potwierdza wyszo porzdku liberalnego nad innymi formami436. Jego zdaniem wszystkie one okazuj si
niespjne i arbitralne, a zatem caa ideologia liberalna odznacza si pewnymi zasadniczymi usterkami, ktre podwaaj cay projekt. adna ze cieek argumentacji
nie wykazuje w przekonujcy sposb priorytetu wolnoci wzgldem innych dbr
politycznych, a zatem udowadnia arbitralno podstawowych zasad liberalizmu.
Wspczenie podwaony zosta cay monolityczny obraz klasycznego liberalizmu. Maleje rola wiary, e spoeczestwo liberalne jest lepsze czy te bardziej
dostosowane do uniwersalnej natury czowieka. Jawi si ono raczej jako efekt dziaania prawa niezamierzonych rezultatw ni konsekwentnego realizowania uniwersalistycznych zasad liberalnych437. Roszczenia liberalizmu jako systemu uniwersalnych zasad nie daway si nigdy obroni, a dzi stay si wrcz szkodliwe. Perspektywa
liberalnego uniwersalizmu stanowi zagroenie dla wolnoci pojmowanej jako autentyczno, ktrej miar jest stopie zdolnoci do bycia oryginalnym. Podnoszona jest
niekoherencja mylenia liberalnego, ktre zmierza do wyniesienia lokalnej praktyki
liberalnego spoeczestwa, z jej historycznymi uwarunkowaniami, do rangi doktryny
uniwersalnej. Faszywa uniwersalno zasad liberalnych jest wynikiem samooszustwa
praktykowanego przez filozofi liberaln. Wspczeni liberaowie przedstawiaj
si jako spadkobiercy tradycji intelektualnej majcej korzenie w wiecie antycznym,
zw si dziedzicami trwaej, koherentnej i samowiadomej swej odrbnoci tradycji.
W rzeczywistoci tradycja ta stanowi co najwyej sum tendencji niecigych, rnorodnych, przypadkowych, osadzonych w rnych kontekstach miejsca i czasu438.
Uniwersalistyczne projekty polityczne, ktre stworzyo owiecenie, s sprzeczne z prawd o pluralizmie wartoci439. Teza o pluralizmie wartoci, traktowana
K. Pieliski, John Gray i liberalizm, w: Wok liberalizmu, s. 101.

437
438
Tene, John Gray i liberalizm, w: Wok liberalizmu, s. 107.
439
435
436

przede wszystkim jako uoglnienie praktyk wspczesnych spoeczestw ponowoczesnych, stanowi podstawowe narzdzie delegitymizacji dotychczasowych ideologii i praktyk liberalnych.
Postulat dostosowania tradycji liberalnej do warunkw ponowoczesnoci moe
by zrealizowany tylko poprzez zerwanie z przewaajcym kanonem mylenia liberalnego z ideologicznym i poznawczym uniwersalizmem. Konieczne jest uwiadomienie sobie przypadkowoci i partykularnoci istniejcych instytucjonalnych
ram i praktyk odziedziczonego przez nas spoeczestwa liberalnego oraz osignicie samopojmowania siebie jako osb praktykujcych historycznie przypadkowe
i specyficzne formy ycia. Zapewnienie stabilnoci spoeczestwa liberalnego moliwe bdzie jeli uwiadomimy sobie perspektywiczno wartoci liberalnych ich
czasow i przestrzenn ograniczono, brak jednego lepiej uprawnionego wzorca
spoeczestwa liberalnego, brak jednolitych procedur prawomocnoci systemw
politycznych oraz uznamy za niewystarczajce legalistyczne reguy podejmowania
decyzji440.
Wspczeni liberaowie s zgodni: konieczne jest odrzucenie zwodniczej perspektywy uniwersalistycznej, zgodnie z ktr og liberalnych zasad ujmowany jest
jako uniwersalne credo. Tradycja liberalna powinna by traktowana wycznie jako
jedna z wielu, na podstawie ktrych mona budowa ycie. Konieczne jest porzucenie przekonania o tym, e jeden sposb ycia czy jeden system spoeczny moe
by najlepszy dla wszystkich. Naley oprze si niezwykle kuszcej pokusie odkrywania nieomylnych formu czy uniwersalnych recept, bdcych w stanie rozwiza wielorakie problemy oraz zerwa z artykuowaniem jedynego normatywnego
punktu widzenia, ktremu nadaje si rang powszechnoci. Uporzdkowanie wiata w ramach jednej teorii, czy nawet rozstrzygnicie sporu midzy dwoma sprzecznymi stanowiskami w jej ramach, jest niemoliwe. W zwizku z tym adne teorie,
oczywiste zdawaoby si prawdy, nie mog przybiera form apodyktycznych, objawiajcych ostatecznie jaki jest wiat.
Zdaniem Johna Graya metod prowadzenia docieka filozoficznych w odniesieniu do naszej obecnej sytuacji, sposobem teoretyzowania, za pomoc ktrego
440
109
110
Rozdzia IV
moliwe jest obalanie dominacji panujcych w naszej erze abstrakcji powinna
sta si filozofia postpyrroska441. To szczegowa odmiana konserwatyzmu
usposobienia442, czyli postawy, ktra odrzuca wiar w moliwo uniwersalistycznego rozstrzygania problemw za pomoc rozumu, a przeciwnie zmierzajca
do formuowania twierdze pozbawionych pretensji do uniwersalizmu. Usposobienie konserwatywne skania ma przede wszystkim do dziaa dostosowawczych,
przy absolutnej akceptacji pluralizmu kulturowego i samokrytycznego spoeczestwa. Nie ma to by postawa nostalgii za przeszoci. Dla pyrronisty, w odrnieniu od liberaa, niewiele jest uniwersalnych problemw, a w ogle nie ma uniwersalnych rozwiza443. Filozofia postpyrroska ma sta si narzdziem ochrony historycznego dziedzictwa liberalnej praktyki przed ekscesami wysuwajcej nadmierne
roszczenia liberalnej ideologii.
Modus vivendi jako idea liberalnej tolerancji

Odrzucenie perspektywy uniwersalistycznej, czyli przekonania, e liberalizm
jest doktryn uniwersaln, wie si jednoczenie z koniecznoci wyrzeczenia si
wszelkich projektw zmierzajcych do stworzenia uniwersalnej cywilizacji i moralnoci. Co postmodernizm proponuje w zamian? Filozofi postliberaln, ktra
stanowi projekt dostosowania liberalizmu do wymogw wspczesnoci. Podstawow zasad, ktr zdaniem Johna Graya naley przyj, jest zasada modus vivendi,
ktra ucielenia dawniejszy nurt myli liberalnej na temat tolerancji i odnosi go
do naszych nowych warunkw.
Czyme jest to modus vivendi? To koncepcja liberalnej tolerancji dostosowana
do historycznego faktu pluralizmu444. Podstaw tej idei stanowi pluralizm wartoci,
tj. przekonanie, e istnieje wiele sprzecznych rodzajw ludzkiej samorealizacji, take takie, ktrych wartoci nie da si porwna. Nie istnieje jedna najpeniejsza dla
ludzi forma ycia jest wiele takich, w ktrych ludzie mog si spenia, ale ad-

443
444
441
442

na nie jest najlepsza. Stwierdzenie, e ludzie realizuj si na wiele rnych sposobw nie zaprzecza istnieniu uniwersalnych ludzkich wartoci. Oznacza odrzucenie
pogldu, e uniwersalne wartoci mog zosta w peni urzeczywistnione jedynie
w ramach uniwersalnego systemu. Idea modus vivendi wie si zatem z negacj przekonania, e jeden system spoeczny moe by najlepszy dla wszystkich.
We wspczesnych, gboko podzielonych spoeczestwach znalazo si miejsce dla wielu sposobw ycia. Ludzie s pomysowym gatunkiem i wymylili sobie
wielkie bogactwo rnorodnych form ycia. Wspistnienie rnych sposobw ycia jest nie tylko dowiedzione, ale faktem jest, e coraz wicej ludzi hoduje wicej
ni jednemu z nich. Dobrego ycia nie mona jednak przypisa adnemu pojedynczemu systemowi politycznemu, przeciwnie rne systemy mog w sposb prawomocny rozwizywa konflikty midzy ywotnymi prawami czowieka na rne
sposoby. Do modus vivendi mona dy w ramach sposobw ycia ludzi przyjmujcych przeciwstawne punkty widzenia na dobro.
Fakt istnienia rnych sposobw ycia, jak podkrelaj postmodernici, nie jest
wynikiem saboci rozumu. Ucielenia prawd, e ludzie maj powody, aby y
odmiennie, na rne sposoby. Odmienne wzory ycia symbolizuj niedajce si pogodzi ze sob aspekty ludzkiego dobra, konkurencyjne formy patrzenia na dobro.
Koncepcja denia do modus vivendi jest punktem widzenia, ktry traktuje wspistnienie konkurencyjnych pogldw na dobro i suszno jako uniwersaln cech ycia politycznego. Gosi, e sprawdzianem prawomocnoci kadego systemu
nie jest jego zgodno z jakkolwiek ogln koncepcj dobra, gdy tak naprawd
nie ma czego takiego. Co wicej, aden system, ktry usiuje narzuci spoeczestwu jeden punkt widzenia na dobro, nie moe w warunkach pluralizmu liczy na
prawomocno.
Ludzkie dobro, wartoci, s zbyt rnorodne by moliwe byo zsumowanie ich
w jedn, spjn uniwersaln moralno. Teoria modus vivendi nie zmierza do zalecenia zasad prawa, ktre byyby niezalene od poszczeglnych koncepcji dobra. Nie
chodzi zatem o poszukiwanie systemu idealnego, gdy sama idea takiego systemu
jest bdna, pozbawiona sensu. Idea modus vivendi oznacza rezygnacj z projektu
uniwersalnego systemu, nie stawia sobie za cel jednogonego przyjcia prawdy.
Co wicej, porzuca take przekonanie, e zgodne przyjcie prawdy przez wszyst-
111
112
Rozdzia IV
kich ludzi jest w ogle moliwe. Idea ta pozbawia rwnie faszywych nadziei,
ktre towarzysz filozofom obiecujcym kres konfliktw wartoci.
Modus vivendi jest koncepcj, ktra zakada e moliwe jest radzenie sobie
z konfliktami midzy kulturami, ktre na zawsze pozostan rne, w inny sposb
ni poprzez tworzenie uniwersalnej cywilizacji445. Powszechne konflikty pomidzy
jednostkami, grupami, narodami czy kulturami, przestay by postrzegane jako
przejawy niedoskonaoci czy ogranicze ludzkiego pojmowania. Poprzez konflikt
zachowuj wasne oblicze, ocalam dusz. Jeli wierz w jak form ycia, a ty
wierzysz w inn i form tych nie da si pogodzi to jest znacznie lepiej, e ze sob
walczymy i zginiemy, ni gdybymy mieli i na kompromis, ktry jest zdrad tego,
co wite dla kadego z nas446. Ludzie cenicy inne wartoci czy hodujcy innym
stylom ycia nie musz si wcale nie zgadza ze sob mog si po prostu od siebie
rni.
Modus vivendi jest deniem do pokoju, a nie do prawdy447. Idea ta oznacza
kontynuacj liberalnych de do pokojowej koegzystencji, ale czyni to, porzucajc
przekonanie o tym, e jeden sposb ycia czy jeden system spoeczny moe by
najlepszy dla wszystkich. Kluczowym argumentem przemawiajcym za przyjciem
i wdroeniem w ycie idei modus vivendi jest przekonanie, e zwykle ludzie pragn
jej realizacji, zarwno w systemach liberalnych, jak i nieliberalnych. Nie ma adnego dowodu na to, e wszystkie sposoby ycia musz do niej dy. Pewne jest
jednak, e w interesie wszystkich lub niemal wszystkich ludzi ley pokojowa koegzystencja. Nie rni si ona przy tym od jakiegokolwiek innego ludzkiego dobra,
nie jest zatem wartoci aprioryczn. Podana jest o tyle, o ile suy ludzkim celom
i potrzebom.
Pnonowoczesnym spoeczestwom nie jest potrzebny konsens wartoci,
konieczne jest natomiast okrelenie warunkw sprzyjajcych wspistnieniu odmiennych stylw ycia. Celem modus vivendi jest zatem przystosowanie ludzi i ich
sposobw ycia, hodujcych sprzecznym wartociom, do wsplnej egzystencji,
Koncepcja modus vivendi analizowana jest szeroko w literaturze obcojzycznej. Patrz

np. D. McCabe, Modus Vivendi Liberalism. Theory and Practice, Cambridge 2010.
446
447
445

a nie umierzenie konfliktu wartoci. Aby y w pokoju wcale nie musimy mie
wsplnych wartoci. Trwae modus vivendi wymaga ustawicznego renegocjowania
interesw i wartoci.
Modus vivendi jest projektem politycznym, a nie moralnym448. Nie zaleca kompromisu jako ideau, do ktrego wszyscy maj dy. Nie zmierza te do nawrcenia
wiata na pluralizm wartoci. Oznacza poparcie dla wsplnych instytucji, w ramach
ktrych roszczenia konkurencyjnych wartoci mog zosta pojednane. Idea modus
vivendi nie jest oparty na prnej nadziei, i istoty ludzkie zaprzestan wizania
ze swymi sposobami ycia uniwersalistycznych roszcze. Traktuje on takie roszczenia obojtnie poza sytuacj, gdy zagraaj pokojowej koegzystencji. Idea modus
vivendi kci si zatem z roszczeniami liberalnych wartoci do powszechnego panowania, dlatego te skazana jest na konflikt z dominujc filozofi liberaln.
448
113
Zakoczenie
Liberalizm nigdy nie by doktryn jednolit. Skadaj si na niego dwie tradycje, dwa sposoby mylenia waciwie od pocztku towarzyszce myli liberalnej.
Nie mona powiedzie, e ktra z tych tradycji stanowi kwintesencj liberalizmu,
gdy z zasady adna z tych filozofii nie moe roci sobie prawa do bycia wyrazicielem jedynego susznego liberalizmu. Zarwno jedn, jak i drug, spotykamy
u wielu liberalnych mylicieli, a nawet elementy obu z nich u jednego filozofa449.
W tradycjach tych nie naley doszukiwa si zatem podobiestw, a raczej zaakceptowa fakt, e s to filozofie konkurencyjne, w aden sposb niedajce si ze sob
pogodzi. Kada z nich tworzy odmienny projekt wizji dobrego pastwa.
Osigniciem, ktre konstytuuje dwoiste oblicze liberalizmu, jest idea liberalnej tolerancji450. Zdaniem Johna Graya dwa uzasadnienia zasady tolerancji, bdce w konsekwencji dwoma uzasadnieniami natury spoeczestwa liberalnego,
od dawna wspegzystoway w porzdku historycznym. W ramach tradycji dcej
do osignicia racjonalnego konsensu tolerancja postrzegana jest jako rodek wiodcy do poznania prawdy, ktry w konsekwencji doprowadzi ma do ostatecznej
homogenizacji wartoci. Jest to zatem model tolerancji dla rzeczy z gry uznawanych za ze lub bdne. W myl tej tradycji tolerancja stanowi faktycznie jedynie
narzdzie, instrument, za pomoc ktrego moliwe jest osignicie racjonalnego
konsensu. U podoa tej tradycji ley przekonanie, e istnieje idealna forma ycia.
Nawet jeli jest ona nieosigalna, to i tak jest taka sama dla wszystkich.
Charakterystyczne dla tradycji zwizanej z deniem do osignicia racjonalnego konsensu jest postrzeganie konfliktw wartoci jako oznak bdw. Istot
takiego postrzegania rzeczywistoci jest zgodna z dominujcym kanonem tradycji
europejskiej wiara w harmoni wartoci, ktra bya ideaem w miecie tak jak
i w duszy451. Tradycja ta pomija zatem konflikty wartoci, gdy z gry zakada,
e w spoeczestwie dominuje jeden sposb ycia. Zdaniem przedstawicieli tej
John Gray dowodzi, e filozofem, u ktrego doszuka si mona elementw obu tradycji jest
John Stuart Mill. Zob. J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, s. 220.
450
Tame, s. 7 i n.
451
Tame, s. 12.
449
116
Zakoczenie
liberalnej tradycji rnorodno sposobw ycia skazana jest na zniknicie. Myliciele zwizani z tym nurtem liberalizmu zaprzeczaj, by pord rnorodnych
form sprawowania wadzy i ycia spoecznego mg istnie szereg rnych prawomocnych ram452. aden rwnie nie zgodzi si z tez, e liberalna praktyka jest
jednym z wielu, czsto pozostajcych ze sob w konflikcie, wzorcw samorealizacji. Liberalizm postrzegany jest jako recepta na system uniwersalny. Spoeczestwo
liberalne, niezalenie od partykularnego kontekstu, uwaane jest za oczywicie lepsze, zgodne z wymogami prawa naturalnego, trwaymi skonnociami natury ludzkiej czy tendencjami rozwoju historycznego. Nie jest wycznie jedn z dostpnych
opcji to moralna konieczno.
Filozofia Johna Lockea jest doskonaym przykadem liberalnego projektu systemu uniwersalnego. Ten wybitny angielski filozof sformuowa idea tego projektu, czyli przekonanie, e tolerancja jest rodkiem sucym odnalezieniu prawdy.
Pojmowa tolerancj jako drog wiodc do jedynej prawdziwej religii. Locke, podobnie jak wielu innych mylicieli liberalnych, stara si okreli takie zasady prawa
i sprawiedliwoci, ktre stayby z dala od konfliktw midzy kolidujcymi ze sob
yciowymi dobrami.
Lockeowska obrona tolerancji oparta bya na zaoeniu, i umoliwia ona
odkrycie najlepszego dla ludzi sposobu ycia. Locke nie wtpi bowiem, e co
takiego istnieje. Jak zauwaa John Gray w ujciu Lockea tolerancja daleka bya od
sceptycyzmu w kwestii prawdy w religii czy w moralnoci453. Locke odrzuca jakkolwiek wtpliwo, zakadajc, e prawda zostaa odnaleziona. Wobec ogranicze
ludzkiego pojmowania na wadz nakada Locke obowizek krzewienia tej prawdy. Liberalne instytucje postrzega filozof jako ucielenienie uniwersalnych zasad.
Od samych pocztkw w myli liberalnej tolerancj pojmowano take w inny
sposb. Druga tradycja w ramach liberalizmu jest projektem koegzystencji, do
ktrego mona dy w wielu systemach. Wie si z poszukiwaniem warunkw
umoliwiajcych pokojow koegzystencj odmiennych sposobw ycia deniem
do modus vivendi. W tradycji tej tolerancja ceniona jest jako warunek pokoju. Podsta-
452
453
Zob. tene, Dwie twarze liberalizmu, s. 9.
Zakoczenie
w tego projektu jest zaoenie, e ludzie mog realizowa si na wiele sposobw,
zatem rnorodno sposobw ycia witana jest z radoci jako oznaka wielorakoci dobrego ycia. To wersja myli liberalnej, w ktrej na ide uniwersalnej cywilizacji po prostu nie ma miejsca.
Protoplast liberalizmu pokojowej koegzystencji jest Thomas Hobbes. W jego
projekcie pastwa celem nie jest konsens, ale wanie koegzystencja. Z pism Hobbesa wyranie wynika, i nie postrzega on tolerancji jako cieki prowadzcej
ku prawdziwej wierze. Tolerancja bya dla niego wycznie strategi osigania pokoju.
Twierdzi, e tam gdzie konkuruj ze sob rne sposoby ycia aden z nich nie jest
najlepszy. Wydaje si, e Hobbes lepiej ni wielu mylicieli liberalnych rozumia na
czym polega problem koegzystencji oraz w jaki sposb moe zosta rozwizany.
Hobbes uwaa, e celem kadej jednostki jest samo ycie. Denie do zachowania ycia, do utrzymania go za wszelk cen, traktowa jako priorytet. U Lockea
celem jest natomiast dobre ycie. W filozofii Hobbesa odnale mona bardzo
wyrane stwierdzenie braku obiektywnych kryteriw dobra i za, ktre wynika
z raczej niekwestionowanego ateizmu filozofa. Tymczasem Locke, niewtpliwie
teista, uznawa istnienie obiektywnych kryteriw dobra i za.
Dwie tradycje liberalne rni si take w kwestii postrzegania koncepcji natury ludzkiej. Koncepcja Hobbesa jest wyranie antyperfekcjonistyczna, twierdzi
on, e jednostki wcale nie musz dy do doskonaoci. Z kolei spoeczestwo
Lockea skada si miao wanie z samodoskonalcych si jednostek. Pokojowa koegzystencja w pastwie Hobbesa wymaga zatem wadzy absolutnej. Tylko
wwczas bowiem, gdy wadza moe robi wszystko, moliwe jest wsplne ycie.
Hobbesowska wadza, w sytuacji gdy tak naprawd nie wiadomo co jest dobre,
a co ze, ma charakter czysto proceduralny. Stanowi mechanizm formalny, dziki
ktremu moliwe staje si pokojowe wspistnienie wielu odmiennych sposobw
ycia. Pastwo jest dla Hobbesa rodkiem, za pomoc ktrego urzeczywistniaj si
najgbsze pragnienia jednostek bezpieczestwo i pokj.
Hobbesowska wizja, odrzucajc perfekcjonizm, opiera si przede wszystkim
na idei neutralnoci. Neutralno zakada brak rozrnienia miedzy tymi, ktrzy
poszukuj doskonaoci, a tymi, ktrzy tego nie czyni454. Dla prywatnych prze454
117
118
Zakoczenie
kona hobbesowskie pastwo ma zatem bezgraniczn tolerancj obojtnoci. Interweniuje tylko w sytuacji, gdy pogldy te zagraaj pokojowej egzystencji. Obojtna na kwestie wiary wadza, jak uwaa Hobbes, miaa zajmowa si wycznie
praktyk, dc do pokojowego zaspokojenia konkurujcych ludzkich interesw.
Dla Lockea wsplne ycie moliwe jest tylko wwczas, gdy gwarantuje ono
dobre ycie, czyli moliwo samodoskonalenia si jednostek. Rozwj indywidualny nie jest jednak zjawiskiem czysto indywidualnym, z czasem bowiem nabiera
wymiaru spoecznego. Zdaniem Lockea jednostki mog samodoskonali si wycznie w porzdku liberalnym. Liberalny ad stanowi zatem nie tylko najlepsz,
ale i jedyn form dobrego ycia. Pastwo, by umoliwi rozwj wasny obywatelom, musi odgrywa bardzo ograniczon rol455. Wadza pastwowa powinna pogodzi si z faktem, e kady obywatel jest wolny do tego, aby dba o swj wasny,
unikalny kierunek rozwoju.
Dominujcym punktem widzenia na tolerancj we wspczesnej myli politycznej jest ten, ktry upatruje w niej rodek wiodcy do stworzenia cywilizacji
uniwersalnej. Wartoci liberalne postrzegane s jako powszechnie podane przez
wszystkich yjcych ludzi, a liberalne ustroje jako jedyne prawomocne. Roszczenie
do powszechnej legitymizacji gboko wnikno w samoocen kultur liberalnych.
Spoeczestwa liberalne twierdz, e s jedynym prawomocnym ucielenieniem
uniwersalnych wartoci. Wszystkie inne spoeczestwa oceniane s w kategoriach
podobiestwa do nich. Systemy liberalne, formalnie opowiadajce si przeciwko wszelkim fundamentalizmom, gosz, e pewien zestaw swobd i wartoci
naszych wartoci jest uniwersalnie prawomocny. Faktycznie przyjmuj wic
dokadnie taki sam punkt widzenia jak fundamentalici, staj si pewn odmian
fundamentalizmu. Tradycja liberalna dca do osignicia racjonalnego konsensu
w kwestii wartoci w sferze postulatw politycznych stanowi wyraz nietolerancji,
potpia bowiem wszystkie nieliberalne spoeczestwa.
Pod wpywem myli postmodernistw zanika wspczenie przekonanie, charakterystyczne dla spoeczestw o rodowodzie owieceniowym, mwice, i jestemy predestynowani do ycia w ramach uniwersalnej cywilizacji. Okazuje si,
455
Tame, s. 27.
Zakoczenie
e koncepcja idealnego systemu liberalnego, w ktrym roszczenia wszystkich
istotnych swobd zostayby pogodzone, jest niespjna. Powszechne w XIX wieku przekonanie, i krok po kroku dokonywa si musi konwergencja w kwestii
przyjmowania wartoci liberalnych, nie sprawdzio si w praktyce. Dzi nie sposb
wcale dowie, e liberalizm jest doktryn uniwersaln, e jest najdoskonalszym
sposobem ycia. Niewtpliwie jest szczeglnym, wyjtkowym wytworem kultury
europejskiej. To historyczne przeznaczenie, nie ma ju bowiem powrotu do przedliberalnych nieindywidualistycznych form ycia moralnego. Liberalizm odpowiada
zatem naszemu sposobowi ycia, naszej kulturze. Nieprawd jest rwnie pogld,
e tylko jeden system ekonomiczny jest zgodny z wymogami nowoczesnoci. Powstanie powszechnego systemu ekonomicznego nie tylko nie wydaje si przesdzone, co wrcz wtpliwe. Faktycznie bowiem rozmaite spoeczestwa rozwijaj
i praktykuj rne odmiany ycia gospodarczego, wyraajce ich odmienne sposoby ycie. Zatem koncepcja mwica, e wszystkie nowoczesne gospodarki zorganizowane bd w jeden model, jest niezgodna z histori.
Z punktu widzenia pluralizmu wartoci obrona instytucji wolnego rynku jest
moliwa, faktem jest bowiem, e instytucje rynku sprzyjaj jednostkowej autonomii
i spoecznemu pluralizmowi, umoliwiajc spoecznociom zastpienie destrukcyjnego konfliktu dobroczynn konkurencj. Nie moe by jednak mowy o jednej
najlepszej odmianie owych rynkowych instytucji. Denie do neutralizmu w filozofii wolnego rynku moe si odbywa, zdaniem Zbigniewa Raua, na dwa najwaniejsze sposoby: poprzez maksymalne rozszerzanie rnorodnoci, czyli tworzenie
spoeczestwa maksymalnie otwartego, lub poprzez kontraktualizm456. To wanie
po rozwoju kontraktualizmu, jak uwaa John Gray, naley si spodziewa najbardziej obiecujcych rozwiza fundamentalnych problemw liberalizmu457.
Obecnie prby zachowania liberalnego projektu tolerancji jako rodka osigania racjonalnego konsensu, jak twierdz postmodernici, s nie tylko niepodane, co wrcz szkodliwe. Spoeczne konwencje i wiatopogldy pretendujce do
uniwersalizmu, postrzegane s jako gwny podmiot zagraajcy wolnoci czo-
456
457
Tame, s. 19.
119
120
Zakoczenie
wieka. Wbrew temu co si czsto syszy nasze czasy nie wymagaj bynajmniej
mocniejszej wiary, silniejszego przywdztwa, ani bardziej naukowej organizacji. Raczej przeciwnie przydaoby si mniej mesjanistycznej arliwoci, wicej wiatego
sceptycyzmu, wicej tolerancji dla odmiennoci (), wicej miejsca dla wasnych
de jednostek i mniejszoci, ktrych upodobania i przekonania nie znajduj ()
rezonansu wrd wikszoci458. Tradycja liberalna zwizana z deniem do osignicia racjonalnego konsensu musi zosta odrzucona.
W epoce ponowoczesnej konieczne jest okrelenie warunkw sprzyjajcych
pomylnemu wspistnieniu odmiennych sposobw ycia. O pokojowej koegzystencji nie moe by jednake mowy bez instytucji, w ramach ktrych odmienne
sposoby ycia traktowane s z szacunkiem. Instytucje stanowi maj forum, na ktrym konflikty interesw i wartoci mog by otwarcie negocjowane, jednoczenie
bdc rodkami, za pomoc ktrych konflikty te mog by opanowane. Jak uwaa
Zbigniew Rau, podstawowym metodologicznym punktem wyjcia wspczesnej liberalnej myli politycznej jest podobnie jak w przypadku klasycznego liberalizmu
neutralno pastwa459. Wspczesna liberalna myl polityczna musi uwiadomi
sobie, e liberalne spoeczestwo jest pluralistyczne. Konieczne jest zaakceptowanie
faktu, i dobre ycie przybiera wiele form. Istnieje wiele sposobw ycia, take takie,
ktre dopiero trzeba wynale. Jeli bowiem istnieje co charakterystycznego dla gatunku ludzkiego to jest to niewtpliwie moliwo samorealizacji na wiele sposobw.
Wie si to z ide autonomicznej jednostki wybierajcej okrelony styl ycia. Kady
ma absolutne prawo, by wsptworzy swoje ycie, a nie przyjmowa wartoci narzucane z gry. Styl ycia kadego czowieka jest jego indywidualn spraw. W tej materii nikt nie powinien by pouczany ani na si przekonywany do wartoci, ktre go
nie interesuj. Wspczenie wolno przestaje by postrzegana jako brak zagroenia
przymusem, a pastwo jako pierwszy podmiot zagraajcy wolnoci.
Wspczeni liberaowie proponuj zatem powrci do filozofii Thomasa
Hobbesa. Do filozofa tego niejednokrotnie odwouje si John Gray460, nie jest
P. piewak, Isaiaha Berlina liberalny liberalizm, w: I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci, s. 367.
Wspczeni liberaowie rni si wyranie w stosunku do tego, jakie zasady najlepiej zagwarantuj
wymagane przez neutralno pastwa rwno i szacunek. Z. Rau, Zapomniana wolno, s. 33.
460
458
459
Zakoczenie
jednak bezkrytyczny wobec jego pogldw, w jego myli dostrzega wiele bdw
i anachronizmw. Uwaa jednak, e pomimo faktu, e Hobbes by zupenym przeciwiestwem pluralisty w jakimkolwiek sensie jego koncepcja polityki moe zosta
przeformuowana w pluralistycznych kategoriach. Z poprawionej myli Hobbesa
wynika, e najistotniejsz cech kadego systemu nie jest to, jak dalece udaje mu si
sprzyja pewnej konkretnej wartoci. Jest ni to, jak skuteczny jest w negocjowaniu
konfliktw wartoci. Wedle neohobbesowskiego punktu widzenia jeden system jest
bardziej prawomocny ni inny, jeli odnosi wiksze sukcesy w uatwianiu osigania
kompromisw i ich dostarczaniu. aden system czy to liberalny, czy nie nie
wydaje si lepszy pod tym wzgldem od pozostaych.
Dogodnymi warunkami pokoju we wspczesnym wiecie, dziki ktrym jednostki i spoecznoci mog koegzystowa, s prawa czowieka. Pierwszym gwarantem ochrony praw czowieka powinno by natomiast skuteczne nowoczesne pastwo. Wspczenie bowiem dla wielu ludzi zagroeniem wolnoci nie jest wcale
zbyt potne pastwo, ale podobnie jak dla Hobbesa anarchia. Jak si bowiem
okazuje wolno ogranicza mog nie tylko przepisy, ale rwnie baagan i chaotyczne zachowanie w tumie. Wszelkie przepisy ograniczajce wolno okazuj
si zatem funkcjonalne, anawet sprzyjaj wolnoci, jeli minimalizuj liczb konfliktw midzy swobodnie dziaajcymi jednostkami. Wobec zaniku nielegalistycznych sposobw rozstrzygania konfliktw najwaniejszym gwarantem adu staje si
pastwo461. Procesy zachodzce we wspczesnych spoeczestwach postpujca
homogenizacja, uleganie powierzchownym uniwersalistycznym ideologiom odradzaj zapotrzebowanie na hobbesowskiego Lewiatana. Racj istnienia Lewiatana
byo wszak nadanie pokojowego charakteru stosunkom midzy czonkami spoeczestwa.
Jaki powinien by zatem liberalizm epoki postmodernistycznej? To liberalizm
akceptujcy pluralizm wspczesnej rzeczywistoci, odrzucajcy wszelkie prby
stworzenia uniwersalnej cywilizacji. We wspczesnych czasach cieszce si uzasadnion prawomocnoci systemy wymagaj rzdw prawa i zdolnoci do zachowania pokoju, skutecznie dziaajcych instytucji przedstawicielskich i wadz, kt-
461
R. Legutko, Spory o kapitalizm, Krakw 1994, s. 370.
121
122
Zakoczenie
re s usuwalne przez obywateli, bez koniecznoci odwoywania si do przemocy.
Musz odzwierciedla sposoby ycia swych obywateli. Liberalizm ma tylko jeden
cel nadrzdny: stworzy polityczne warunki konieczne do korzystania z osobistej
wolnoci. Kada dorosa jednostka powinna mie mono podjcia tak wielu decyzji bez lku i bez liczenia na uznanie w odniesieniu do wszystkich aspektw
jej ycia i w przekonaniu, e w ich realizacji nikt jej nie przeszkodzi, ile tylko da si
pogodzi z podobnym uprawnieniem innych dorosych jednostek.
Zamiast postrzega system liberalny jako system uniwersalnych zasad, moemy
pomyle o nim jako o prbie wypracowania sposobw koegzystencji odmiennych
sposobw ycia. Zamiast myle o wartociach liberalnych jako o powszechnie obowizujcych, moemy myle o liberalizmie jako o projekcie pogodzenia roszcze
wartoci pozostajcych ze sob w konflikcie. Naley uzna fakt, e istnieje wiele
obiektywnych, wyranie liberalnych bd nieliberalnych wartoci, z ktrych cz
jest zawsze niekompatybilna z pozostaymi, a ktre s realizowane przez odmienne spoeczestwa w rnych czasach. Jeli bdziemy myle o liberalizmie w tych
kategoriach, unikniemy sprzecznoci trapicej liberalizm na przestrzeni dziejw.
Czerpanie z filozofii Hobbesa umoliwi natomiast zachowanie fundamentalnego
dziedzictwa liberalizmu: ideau wsplnego ycia, ktre nie opiera si na wsplnych
przekonaniach.
Jedyn uprawnion i dajc si zaakceptowa wizj liberalizmu w wiecie,
w ktrym brakuje jakiegokolwiek szerokiego moralnego konsensu, jest ta, ktra
traktuje odmienne wartoci i projekty rnych ludzi w ten sam sposb. Neohobbesowska filozofia modus vivendi niewtpliwie dobrze pasuje do wspczesnych
i przyszych spoeczestw, w ktrych yje si na wiele sposobw. Wsplne ycie
nie moe by utosamiane z yciem w spoeczestwie zjednoczonym przez wsplne wartoci. Powinno raczej oznacza denie do utrzymania i rozwijania liberalnego dziedzictwa praktyk i instytucji, by przekaza je nastpnym pokoleniom.
123
BIBLIOGRAFIA
Czasopisma
Wok liberalizmu, red. Krzysztof Pieliski, Studia Politologiczne 2004, t. 7, Instytut Nauk
Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Dom Wydawniczy ELIPSA.
Monografie
Bartyzel Jacek, W gszczu liberalizmw. Prba periodyzacji i klasyfikacji, Fundacja Servire Veritati,
Instytut Edukacji Narodowej, Lublin 2004.
Beiner Ronald, Whats the Matter with Liberalism?, University of California Press, Berkeley 1992.
Berlin Isaiah, Cztery eseje o wolnoci, prze. Daniel Grinberg, Dorota Lachowska, Jerzy oziski, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna 2000.
Berlin Isaiah, Dwie koncepcje wolnoci i inne eseje, wyb. i oprac. Jerzy Jedlicki, prze. Hanna Bartoszewicz i in., Res Publica, Warszawa 1991.
Berlin Isaiah, Korzenie romantyzmu. Wykady mellonowskie w zakresie sztuk piknych wygoszone
w Narodowej Galerii Sztuki w Waszyngtonie, red. Henry Hardy, prze. Anna Bartkowicz,
Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna 2004.
Berlin Isaiah, Zmys rzeczywistoci. Studia z historii idei, red. Henry Hardy, prze. Micha Filipczuk, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna 2002.
Copleston Frederick, Historia filozofii, t. 5: Od Hobbesa do Humea, prze. Jarosaw Pasek,
Joanna Pasek, Pawe Jzefowicz, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2005.
Doktryny polityczne XIX i XX wieku. Liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, doktryna socjaldemokracji, nauczanie spoeczne Kocioa, totalitaryzm, red. Krystyna Chojnicka, Wiesaw KozubCiembroniewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2000.
Eseje polityczne federalistw, wyb., wstp i opr. Frederic Quinn, prze. Barbara Czarska, Spoeczny
Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego, KrakwWarszawa 1999.
Gellner Ernest, Postmodernizm, rozum i religia, prze. Maciej Kowalczuk, Pastwowy Instytut
Wydawniczy, Warszawa 1997.
Gray John, Dwie twarze liberalizmu, prze. Piotr Rymarczyk, Fundacja Aletheia, Warszawa 2001.
Gray John, Liberalizm, prze. Radosawa Dziubecka, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak,
Fundacja im. Stefana Batorego, Krakw 1994.
124
Bibliografia
Gray John, Po liberalizmie Eseje wybrane, prze. Pawe Maciejko, Piotr Rymarczyk, Fundacja
Aletheia, Warszawa 2001.
Hindess Barry, Filozofie wadzy. Od Hobbesa do Foucaulta, prze. Damian Leszczyski, Lotar
Rasiski, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaWrocaw 1999.
Historia filozofii politycznej. Podrcznik, red. Leo Strauss, Joseph Cropsey, przedm. do wyd. pol.
Piotr Nowak, Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Fronda, Warszawa 2010.
Historia idei politycznych. Wybr tekstw, red. Stanisaw Filipowicz, Adam Mielczarek,
Krzysztof Pieliski, Maciej Taski, t. 2, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Warszawa 1998.
Hobbes Thomas, Elementy filozofii, t. 1, prze. Czesaw Znamierowski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956.
Hobbes Thomas, Elementy filozofii, t. 2, prze. Czesaw Znamierowski, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956.
Hobbes Thomas, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, prze.
Czesaw Znamierowski, Fundacja Aletheia, Warszawa 2005.
Kelly Paul, Liberalism, Polity Press, Cambridge 2005.
Kelly Paul, Liberalizm, prze. Sawomir Krlak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007.
Kuderowicz Zbigniew, Filozofia dziejw. Rozwj problemw i stanowisk, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1973.
Legutko Ryszard, Spory o kapitalizm, Wydawnictwo Znak, Orodek Myli Politycznej, Krakw 1994.
Locke John, Dwa traktaty o rzdzie, prze., wstpem i koment. opatrzy Zbigniew Rau, przek.
przejrza Adam Czarnota, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992.
Locke John, List o tolerancji, prze. Leon Joachimowicz, red. wyd. pol. Zbigniew Ogonowski,
Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963.
Locke John, Myli o wychowaniu, prze. i wstpem opatrzy Marian Heitzman, Wydawnictwo
Akademickie ak, Warszawa 2002.
Locke John, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 1, prze. Bolesaw J. Gawecki, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955.
Bibliografia
Locke John, Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego, t. 2, prze. Bolesaw J. Gawecki, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1955.
Manent Pierre, Intelektualna historia liberalizmu, prze. Marian Miszalski, ARCANA, Krakw 1994.
McCabe David, Modus Vivendi Liberalism. Theory and Practice, Cambridge University Press,
Cambridge 2010.
Mill John Stuart, O wolnoci, prze. Amelia Kurlandzka, wstpem opatrzy Pawe piewak,
Akme, Warszawa 2002.
Myliciele polityczni. Od Sokratesa do wspczesnoci, red. David Boucher, Paul Kelly, prze. Alicja Dbrowska, Tomasz Sieczkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008.
Ogonowski Zbigniew, Locke, Ksika i Wiedza, Warszawa 1972.
Porbski Czesaw, Umowa spoeczna. Renesans idei, Wydawnictwo Znak, Krakw 1999.
Rau Zbigniew, Liberalizm. Zarys myli politycznej XIX i XX wieku, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000.
Rau Zbigniew, Zapomniana wolno. W poszukiwaniu historycznych podstaw liberalizmu, prze. Marek Przychodze, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2008.
Rorty Richard, Przygodno, ironia i solidarno, prze. Wacaw Jan Popowski, Wydawnictwo
Spacja, Warszawa 1996.
Secher Reynald, Ludobjstwo francusko-francuskie. Wandea departament zemsty, prze. Marian
Miszalski, Iskry, Warszawa 2003.
Smart Barry, Postmodernizm, prze. Maciej Wasilewski, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Pozna 1998.
Sobolewska Barbara, Sobolewski Marek, Myl polityczna XIX i XX wieku. Liberalizm, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
Strauss Leo, Prawo naturalne w wietle historii, prze. Tomasz Grski, Instytut Wydawniczy
PAX, Warszawa 1969.
Szacki Jerzy, Liberalizm po komunizmie, Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja
im. Stefana Batorego, Krakw 1994.
Szacki Jerzy, Tradycja. Przegld problematyki, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971.
125
126
Bibliografia
Szahaj Andrzej, Jednostka czy wsplnota? Spr liberaw z komunitarystami a sprawa polska, Fundacja Aletheia, Warszawa 2000.
Tukidydes, Wojna peloponeska, wyd. 3, prze., przedm. i przypisami opatrzy Kazimierz Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa 1988.
Wudel Witold, Filozofia strachu i nadziei. Teoria spoeczna Tomasza Hobbesa, Ksika i Wiedza,
Warszawa 1971.
Rozdziay w monografiach
Baumgold Deborah, Hobbes, w: Myliciele polityczni. Od Sokratesa do wspczesnoci, red. David
Boucher, Paul Kelly, prze. Alicja Dbrowska, Tomasz Sieczkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008.
Berns Laurence, Thomas Hobbes 15881679, prze. A. Grnisiewicz, w: Historia filozofii politycznej. Podrcznik, red. Leo Strauss, Joseph Cropsey, przedm. do wyd. pol. Piotr Nowak,
Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Fronda, Warszawa 2010.
Filipiak Teodor, Dylematy liberalizmu: wolno, wasno i wadza, w: Wok liberalizmu, red.
Krzysztof Pieliski, Studia Politologiczne 2004, t. 7, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, Dom Wydawniczy ELIPSA.
Jzefowicz Sawomir, Richarda Rortyego wizja utopii liberalnej, w: Wok liberalizmu, red.
Leszczyski Damian, Rasiski Lotar, Nowy Lewiatan, w: Barry Hindess, Filozofie wadzy.
Od Hobbesa do Foucaulta, prze. Damian Leszczyski, Lotar Rasiski, Wydawnictwo Naukowe PWN, WarszawaWrocaw 1999.
Nowak Piotr, Przedmowa do wydania polskiego, w: Historia filozofii politycznej. Podrcznik, red. Leo
Strauss, Joseph Cropsey, Fundacja Augusta hr. Cieszkowskiego, Fronda, Warszawa 2010.
Pieliski Krzysztof, John Gray i liberalizm normatywnej siy faktu, w: Wok liberalizmu, red.
piewak Pawe, Isaiaha Berlina liberalny liberalizm, w: Isaiah Berlin, Dwie koncepcje wolnoci i inne eseje,
wyb. i oprac. Jerzy Jedlicki, prze. Hanna Bartoszewicz i in., Res Publica, Warszawa 1991.
Bibliografia
Waldron Jeremy, John Locke, w: Myliciele polityczni. Od Sokratesa do wspczesnoci, red. David
Boucher, Paul Kelly, prze. Alicja Dbrowska, Tomasz Sieczkowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2008.
rda internetowe
Encyklopedia PWN, www.encyklopedia.pwn.pl.
127
129
Indeks osb
Strony, na ktrych nazwisko danej osoby pojawia si wycznie w przypisach, oznaczono
liter p.
Alkidamas 16
Althusius Johannes 20
Arystoteles 1618, 20
Bartyzel Jacek 10
Beiner Ronald 9p
Bentham Jeremy 31, 34
Berlin Isaiah 24p, 29, 38, 39, 101, 102,
104106
Bonaparte Napoleon 15
Condorcet Jean Antoine Nicolas
de Caritat 16, 28
Constant Benjamin 16, 25, 3133
Cyceron 16, 18
Grocjusz, zob. Groot Hugo de

Groot Hugo de (Grocjusz) 20
Hayek Friedrich August von 18, 37,
40
Hippiasz z Elidy 16
Hobbes Thomas 1113, 17, 1923,
34, 3965, 72, 76, 77, 83, 84, 90,
117, 118, 120122
Hobhouse Leonard Trelawny 34
Hume David 26, 27
Huxley Aldous 101
Jzefowicz Sawomir 97p
Kelly Paul 9p
Demokryt 17
Filipiak Teodor 105
Filmer Robert 67, 68
Friedman Milton 37p
Gellner Ernest 97p
Glaukon 17
Gorgiasz z Leontinoi 16
Gough John Wiedhofft 84
Gray John 12, 29, 33, 35, 94, 98,
108110, 115, 116, 119, 120
Lande Jerzy 64
Likofron 17
Liwiusz 18
Locke John 1113, 17, 20, 22, 23, 26,
27, 39, 40, 62, 6792, 116118
Macfarlane Alan 20p
Machiavelli Niccol 12p, 21
Manent Pierre 16, 62
Marcuse George 94
Marek Aureliusz 18
130
Indeks osb
Michnik Adam 40
Mill James 31, 33, 34
Mill John Stuart 9, 3335, 40, 100,
115p
Monteskiusz, zob. Montesquieu
Charles Louis de Secondat
Montesquieu Charles Louis de Secondat (Monteskiusz) 25, 26
Nozick Robert 40
Oakeshott Michael 64
Perykles 17
Platon 17, 18
Polin Raymond 83p
Popper Karl 37, 38
Protagoras z Abdery 16, 17
Pufendorf Samuel 20
Rau Zbigniew 119, 120
Rawls John 39, 40
Rorty Richard 97, 98
Rousseau Jean-Jacques 12, 26, 28p,
31, 39
Secher Reynald 24p
Smith Adam 27, 28
Spencer Herbert 35
Spinoza Benedykt 1923
Strauss Leo 18
Stuart, dynastia 67
Szacki Jerzy 36
Szahaj Andrzej 98
Tacyt 18
Taylor Alan John Percivale 30, 36
Tocqueville Alexis de 33, 40
131
Hobbes and Locke Dual Aspects of Liberalism
Abstract1*
Liberalism is one of the most important heritages of European history and
philosophy. It is a long lasting and influencing ideological stream as well as sociopolitical and economic ideology: heterogeneous and thus often understood differently. It can not be denied that during several hundred years of its existence,
liberalism has created so many different forms that in reality there exists certain
liberalisms, often quite loosely connected with each other.
In search of sources of the liberal tradition it has been decided to refer
to the philosophy of two leading, English political philosophers who, according to
the common agreed opinion of researches, significantly influenced the development of the liberal ideology and the formation of its basic concepts. The purpose
of this thesis is to present philosophers, who can be recognized as protoplasts of
a tradition forming dual aspects of liberalism. A statement that Thomas Hobbes
and John Locke are fathers of two competitive traditions of liberalism is the main
argument of this thesis. These traditions are based on two different interpretations
of the liberal tradition concept, on the one hand perceived as desire of reaching
rational consensus regarding the best way of life. On the other hand, it is perceived
as striving for peaceful coexistence of different ways of life. Both philosophers
contributed towards formation of traditions, which by no means belong to the
past. The two competitive liberal ideologies are nowadays not only clearly visible
but simply help us notice new aspects of our present situation.
Considering longevity of existence of a phenomenon called liberalism, the
first chapter of this thesis is an attempt of demonstrating in what way the liberal
doctrine was shaped and what factors influenced its diversified development. It is
an attempt of drafting the base of political liberalism, its enlightenment sources
and further ramifications. The second chapter presents foundations of philosophy
of historically the first philosopher Thomas Hobbes. The third chapter refers
Tumaczenie: Anna Toerien.
132
Abstract in English
to the second philosopher John Locke, considered the most prominent representative of liberal philosophy. The fourth chapter is a postmodernist interpretation
of liberal achievements. It is an attempt to look at the liberal tradition from present
times perspective, taking into account all achievements of liberal ideology, collected over several centuries.
The tradition of liberal ideology has undoubtedly deeply buried itself into the
life structure of the modern world. Therefore, we return to the wisdom of great
philosophers, to views of old liberals and their concepts are implemented in many
fields of political life. It turns out that in works carried out by classical liberal philosophers one can find the deepest and the most prudent answer to threats and
opportunities of the present days. Therefore, this thesis is an attempt to answer
the question, what liberalism should look like to be able to face the challenges of
our times.
133
Hobbes und Locke das doppelte Gesicht des Liberalismus
Zusammenfassung2**
Der Liberalismus ist ein aus den wichtigsten europischen Geschichten und
Philosophieserbe, er ist eine dauernde und einflussreiche geistige Strmung und
eine sozial-politische und konomische Ideologie, die ungleichartig, heterogen,
und deshalb mehrfach anders verstanden ist. Es lsst sich nicht bestreiten, dass der
Liberalismus innerhalb einiger hundert Jahre seiner Existenz so viele verschiede
Variante schuf, dass man in Wirklichkeit die konkreten Liberalismen trifft, die
manchmal ziemlich lose miteinander verbunden sind.
Auf der Suche der Quellen der liberalen Tradition wurde es beschlossen, auf
Gedanken der zwei hervorragenden, englischen Philosophen der Politik zu rekurrieren, die, nach bereinstimmender Forscherauffassung, prinzipiell die Entwicklung des liberalen Gedenkens und die Formgebung ihrer Grundbegriffen beeinflussten. Das Ziel des vorliegenden Werks ist eine Darstellung der Philosophen,
die man fr die Stammvter der konstitutionellen Traditionen erklrt. Die These
stellte eine Feststellung dar, dass Thomas Hobbes und John Locke die Vter der
zwei konkurrenzfhigen liberalen Traditionen sind. Die Traditionen grnden sich
auf die unterschiedlichen Interpretationen des Begriffs der liberalen Toleranz, die
einerseits als die Absicht in der Frage der besten Lebensweise einen rationellen
Konsens zu erzielen, andererseits als nach der Friedenskoexistenz der unterschiedlichen Lebensweisen, beurteilt wird. Die beiden Philosophen leisteten einen Beitrag zu einer Einstellung der Traditionen, die der Vergangenheit nicht gehren.
Heute sind die zwei konkurrenzfhigen liberalen Philosophien nicht nur sichtbar,
sondern auch helfen sie uns erblicken, was es neues in unserer gegenwrtigen Situation gibt.
In Anbetracht der langen Dauer des Vorkommen des Phnomen des Liberalismus ist das erste Kapital eine Probe der Darstellung, wie eine liberale Doktrin bildete und welche Faktoren es wollte, dass sie sich auf eine ungleichartige
**
Tumaczenie: Adriana Szczepaska.
134
Zusammenfassung im Deutschen
Weise entwickelte. Das ist eine Probe des Umrisses des Grundes des politischen
Liberalismus und seiner Aufklrungsquellen und der spteren Verzweigungen. Im
zweiten Kapitel wurden die Philosophiegrnde von Thomas Hobbes dargestellt.
Das dritte Kapitel betrifft den zweiten bekannten Philosoph John Locke, der als
einer von den besten Vertretern des liberalen Gedankens gilt. Das vierte Kapitel ist
eine Interpretation des liberalen Gutes im Gedanken der Postmodernisten. Das ist
eine Probe des Blickes fr die liberale Tradition aus heutiger Sicht, unter Bercksichtigung des ganzen Gutes des liberalen Gedankens, das im Verlauf der einigen
Jahrhunderte angesammelt wurde.
Die Tradition des liberalen Gedankens drang tief in der Struktur des Lebens
der gegenwrtigen Welt ein. Man kehrt also zu der Weisheit der groen Philosophen, zu der Meinungen der alten Liberalen zurck und in viele Gebiete des politischen Lebens realisiert man die Konzeptionen der Philosophen. Es zeigt sich,
dass man die tiefste und berlegteste Antwort auf Bedrohungen und Chancen in
den Werken der klassischen Denker des Liberalismus finden kann. Der Werk ist ein
Versuch eine Frage zu beantworten, wie der Liberalismus aussehen sollte, um sich
der Herausforderungen unserer Zeiten stellen zu knnen.

Krawczyk. Hobbes

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Krawczyk. Hobbes

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Hobbes i Locke

dwoiste oblicze liberalizmu

Ludzko zyskuje wicej,

Pojcie tradycja, podobnie jak i dziedzictwo, odnosi si do zwizkw teraniejszoci

J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw. Prba periodyzacji i klasyfikacji, Lublin 2004, s. 11.

J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 11.

Historia tradycji liberalnej

J. Gray, Liberalizm, s. 14.

Historia tradycji liberalnej

Historia tradycji liberalnej

J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 14.

J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 15.

Historia tradycji liberalnej

Z. Rau, Zapomniana wolno. W poszukiwaniu historycznych podstaw liberalizmu, prze. M. Przychodze,

Historia tradycji liberalnej

B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 16.

J. Gray, Liberalizm, s. 31.

Historia tradycji liberalnej

J. Gray, Liberalizm, s. 38.

Historia tradycji liberalnej

Proces ten uleg opnieniu w Europie rodkowo-Wschodniej, gdzie a do pierwszej wojny

Historia tradycji liberalnej

Z. Rau, Liberalizm, s. 22.

Historia tradycji liberalnej

Tene, Liberalizm, s. 45.

Historia tradycji liberalnej

Z. Rau, Liberalizm, s. 107.

Historia tradycji liberalnej

Z. Rau, Zapomniana wolno, s. 34.

J. Gray, Liberalizm, s. 52.

Historia tradycji liberalnej

Wszyscy klasyczni liberaowie byli wyrazicielami negatywnej koncepcji wolnoci. Wspczeni

J. Gray, Liberalizm, s. 73.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

J. Gaskin, Wprowadzenie, w: T. Hobbes, Lewiatan, s. 35.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 61.

I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci, s. 116.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 153.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 161.

T. Hobbes, Lewiatan, s. 210.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

P. Manent, Intelektualna historia, s. 45.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 54.

P. Manent, Intelektualna historia, s. 66.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

D. Leszczyski, L. Rasiski, Nowy Lewiatan, w: B. Hindess, Filozofie wadzy, s. 11.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

P. Manent, Intelektualna historia, s. 64.

T. Hobbes, Lewiatan, s. 165.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 67.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym...

W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 246.

John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki...

John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki...

John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki...

C. Porbski, Umowa spoeczna, s. 65.

John Locke, czyli samodoskonalenie jednostki...