1.

Miary sprawności gospodarki narodowej

Reprodukcja społeczna: proces odtwarzania produkcji i stosunków społecznych odbywający
się w każdej gospodarce narodowej. Dotyczy trwałych i obrotowych środków produkcji w celu
zastąpienia zużytych ich wielkości oraz środków konsumpcyjnych służących odtworzeniu
zużytej siły roboczej i zapewnieniu konsumpcji właścicieli czynników produkcji. Występują 3
rodzaje reprodukcji społecznej: prosta, zwężona i rozszerzona.

Ruch okrężny– model gospodarki pokazujący w sposób uproszczony przepływy zasobów

pieniężnych (finansowych) i rzeczowych między głównymi kategoriami podmiotów pełniących
jakąś rolę w gospodarce narodowej i uczestniczących w wytwarzaniu i/lub zagospodarowaniu
produktu krajowego. Istnieją różne modele, np. 1. gospodarka z gospodarstwami domowymi i
przedsiębiorstwami, bez inwestycji i oszczędności; 2. gospodarka z gospodarstwami
domowymi, przedsiębiorstwami i rządem (państwem), 3. gospodarka z gospodarstwami
domowymi, przedsiębiorstwami, rządem i zagranicą, itp.

PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB) to wartość wszystkich dóbr i usług finalnych

wyprodukowanych w danej gospodarce w przyjętym przedziale czasu (standardowo: rok). Jest
miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium
danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

METODY LICZENIA PKB:

• Metoda sumowania produktów

• Metoda sumowania dochodów
• Metoda sumowania wydatków

PRODUKT NARODOWY BRUTTO (PNB) jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych

przez obywateli danego kraju, niezależnie od miejsca (kraju) świadczenia usług przez czynniki
produkcji. PNB jest równy PKB skorygowanemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

PNB i PKB odwołują się do DÓBR FINALNYCH, przez które rozumiemy dobra nabywane przez
ostatecznego użytkownika – bez względu na to, czy mają charakter dóbr konsumpcyjnych
(gospodarstwa domowe – np. żywność), czy inwestycyjnych (przedsiębiorstwa – np. maszyny).
Nie są dobrami finalnymi DOBRA POŚREDNIE – stanowiące nakład w procesie produkcji i
zużywane w jej trakcie.

PKB obliczany jest na bazie wartości dodanej wytworzonej w danej gospodarce.

WARTOŚĆ DODANA jest to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego procesu produkcji.
Wartość dodaną danego przedsiębiorcy oblicza się odejmując od wartości wytworzonych przez
niego dóbr sumy kosztów poniesionych na rzeczowe czynniki wytwórcze zużyte do produkcji
tych dóbr – a więc od przychodów ze sprzedaży wszystkich jego dóbr odejmuje się wydatki na
zakup dóbr pośrednich. W skali gospodarki wartość dodana równa jest sumie wydatków na
dobra finalne i jest to wielkość określająca PKB oraz dochody czynników wytwórczych.

PRODUKT NARODOWY NETTO (PNN): inaczej dochód narodowy, PNN = PNB –

amortyzacja. AMORTYZACJA zwana inaczej zużyciem kapitału trwałego jest kategorią kosztu
ekonomicznego. Stanowi miarę szybkości utraty wartości istniejącego zasobu kapitału w
przyjętym okresie czasu, wskutek fizycznego lub ekonomicznego zużycia tego kapitału. Można
wyróżnić trzy rodzaje podziałów PNN:

• podział pierwotny- polega na podziale nowo wytworzonej wartości między pracowników

przedsiębiorstwa w postaci wynagrodzeń i na akumulację finansową przedsiębiorstwa.
 Dokonuje się on w miejscu wytworzenia dochodu narodowego, np. w przedsiębiorstwie.
W wyniku tego podziału pracownicy otrzymują pensje, a przedsiębiorstwo zysk.
• podział wtórny- "dochody pierwotne pracowników i przesiębiorstw podlegają, za
pośrednictwem rynku i budżetu państwa, dalszemu podziałowi, kóry nazywa się
podziałem wtórnym dochodu narodowego. Podział ten dokonuje się poprzez system cen
i system podatkowy, dzięki zakupom dóbr i usług. W wyniku tego podziału powstają
dochody właścicieli przedsiębiorstw i punktów usługowych, dochody państwa oraz
pracowników sfery nieprodukcyjnej. Ten rodzaj podziału dochodu narodowego jest
związany z koniecznością finansowania zadań gospodarczych i społecznych państwa.
• podział ostateczny- wyraża proces jego podziału na konsumpcję i akumulację. Do tego
podziału dochodzi przez podział pierwotny i wtorny, czyli przez redystrybucję
wynagrodzeń, podatków czy kredytów, tak, aby dochód narodowy mógł przyjąć postać
dóbr finalnych. Podział ten polega na konkretnym zużytkowaniu dochodu, czyli
konsumpcji i akumulacji, która jest, na przykład zużywana na przyrost rezerw i zapasów
w gospodarce.

2. Wzrost gospodarczy
Wzrost gospodarczy: powiększanie się realnej wartości produktu krajowego brutto w
gospodarce najczęściej w okresie roku. Można wyróżnić wzrost gospodarczy równomierny
(najlepszy dla gospodarki) oraz przyśpieszony (niesie ze sobą negatywne konsekwencje,
więcej przeznacza się na inwestycje niż na konsumpcję).

Rozwój gospodarczy: długofalowy proces takiej wewnętrznej ekonomicznej i społecznej

transformacji kraju, która doprowadza do powstania społeczeństwa poszukującego dróg
poprawy swojej sytuacji gospodarczej i zorganizowanego w sposób umożliwiający obywatelom
inwestowanie w kapitał materialny, ludzki i intelektualny, niezbędny do nieprzerwanej jego
akumulacji.

Wzrost gospodarczy jest kategoria ilościową. Rozwój gospodarczy jest pojęciem szerszym i
obejmuje również aspekty jakościowe.

Miary rozwoju i wzrostu gospodarczego:

• wskaźniki ilościowe:
○ syntetyczne (np. PKB, PNB), najbardziej ogólne, gospodarka postrzegana jako
całość
○ szczegółowe (np. wielkość zbiorów zboża z hektara), wg dziedzin gospodarki
○ symptomatyczne, wzrost gospodarczy wybranych dziedzin, posiadają
zdolność do zdiagnozowania całej gospodarki (np. ilość PC z Internetem na
1000 gospodarst)
• wskaźniki jakościowe
○ HDI (Human Development Index), którego wartość obliczana jest na
podstawie trzech wielkości:
 indeksu przewidywanej długości życia ludzkiego (żywotność)
 indeksu edukacji (wiedza)
 indeksu PKB (standard życia)
○ wskaźnik rozwoju względem płci GDI (Gender Development Index) – opiera się
na tych samych wskaźnikach, co HDI i pozwala uchwycić różnice w rozwoju
pomiędzy kobietami i mężczyznami
○ wskaźnik aktywności zawodowej kobiet GEM (Gender Empowerement
Measure), mierzy udział kobiet w życiu ekonomicznym i politycznym
○ Wskaźnik HPI (Human Povery Index), wskaźnik ubóstwa dla krajów
słaborozwiniętych obliczany jest na podstawie:
 prawdopodobieństwa niedożycia 40 lat,
 wskaźnika analfabetyzmu dorosłych
 procentowej liczby ludności pozbawionej bezpiecznego źródła wody
pitnej
  procentowej liczby dzieci z niedowagą w danej grupie wiekowej
○ Indeks wolności gospodarczej na podstawie następujących wolności
gospodarczych: przedsiębiorczości, handlu, monetarnej, tzw. od rządu,
fiskalnej, własności, inwestycyjnej, finansowej, od korupcji, pracy

Czynniki wzrostu gospodarczego:

• Kapitał : istniejące zasoby kapitału rzeczowego, inwestycje

• Praca: liczba ludności, zwiększenie udziału zatrudnionych, kapitał ludzki
• Ziemia
• Surowce, odnawialne i nieodnawialne
• Postęp techniczny

• Czynniki o charakterze ekonomicznym: Wielkość i efektywność zasobów ludzkich;

Rozmiary kapitału; Zasoby bogactw naturalnych; Poziom infrastruktury
• Czynniki o charakterze techniczno-organizacyjnym: Postęp naukowo-techniczny; Postęp
w dziedzinie organizacji pracy i produkcji; Postęp w dziedzinie rozwoju technologii
• Czynniki o charakterze społecznym: Poziom oświaty i kultury; Ochrona zdrowia i opieka
społeczna; Zabezpieczenia społeczne; Zasady podziału dochodu narodowego

Bariery wzrostu gospodarczego:

• Ilość zasobów
• Konsumpcja
• Siła robocza
• Handel zagraniczny
• Wymogi ekologiczne
• Luka technologiczna

3. Cykl koniunkturalny
Cykl koniunkturalny to wzrosty i spadki poziomu aktywności gospodarczej w stosunku do
długookresowego trendu wzrostowego w gospodarce.

Cykle koniunkturalne, w zależności od ich częstotliwości (okresu od początku do zamknięcia

cyklu) dzieli się na:

• sezonowe- trwający rok cykl, odzwierciedlający sezonowe wahania aktywności

gospodarczej, w dziedzinach takich jak turystyka i rolnictwo. Można uznać, że te cykle
są najbardziej regularne.
• krótkie (Kitchina)- cykle trwające dwa cztery lata, obejmujące wahania takich
mierników jak ceny, zapasy w przedsiębiorstwach.
• średnie- obejmujące trwające 8- 10 lat cykle Juglara, opisujące wahania bezrobocia,
PKB, bezrobocia i inflacji, oraz trwające 15- 25 lat cykle Kuznetsa, które wynikają z
akumulacji czynników wytwórczych (inwestycji, migracji).
• długie- trwające 40- 60 lat cykle Kondratiewa, będące wynikiem ważnych odkryć i
innowacji (np. maszyna parowa- elektryczność- energia słoneczna).

Podstawowe fazy cyklu koniunkturalnego:

1. Faza kryzysu:

• maleje produkcja , maleje zatrudnienie , maleją inwestycje i rośnie bezrobocie.

 • niski popyt wewnętrzny
• maleją ceny i maleje stopa zysku
• koniunkturalna obniżka cen prowadzi do bankructwa firmy produkujące po najwyższych
kosztach

1. Faza depresji.

• zmniejszają się nadmierne zapasy towarów , ustają bankructwa przedsiębiorstw.

• przywrócona zostaje stabilizacja i równowaga cen na niskim poziomie
• niski poziom cen , niska stopa zysku – zmusza firmy które przetrwały kryzys do
poprawy rentowności
• firmy muszą obniżać koszty produkcji

1. Faza ożywienia.

• wzrasta popyt na dobra inwestycyjne

• rosną ceny
• poprawia się rentowność produkcji
• następuje wzrost zatrudnienia
• maleje stopa bezrobocia
• rosną zyski
• wzrasta popyt globalny
• występuje trend wzrostu inwestycji

1. Faza rozkwitu.

• występują tendencje do wzrostu dochodu narodowego , produkcji , inwestycji , stopy

zysku , konsumpcji , zatrudnienia , cen i płac.
• okres najwyższego poziomu koniunktury

4. Bezrobocie
Bezrobotny:
• osoba w wieku produkcyjnym (M – 18-65, K – 18-60),
• zdolna i gotowa do podjęcia pracy,
• pozostaje bez pracy mimo podjęcia poszukiwań pracy

Stopa bezrobocia - stosunek liczby bezrobotnych do zasobu siły roboczej (aktywnych

zawodowo) .

Przyczyny bezrobocia: można je podzielić ze względu na stronę popytową i podażową:

• strona podażowa: przyczyny demograficzne -- efekt wyżu demograficznego wśród

absolwentów, przyczyny o charakterze strukturalnym jak niedopasowanie systemu
kształcenia i niska mobilność ludności
• strona popytowa: wzrost kosztów pracy, gigantyczny wzrost wydajności (poprawia
konkurencyjność gospodarki ale jednocześnie zatrudnienie się zmniejsza), w niektórych
okresach spadek wzrostu gospodarczego (spadek tempa wzrostu popytu
wewnętrznego), mało elastyczny kodeks pracy nie sprzyjający zatrudnianiu nowych
pracowników, wzrost zwolnień grupowych w restrukturyzowanych przedsiębiorstwach
np. PKP lub górnictwo.

Wyróżniamy następujące rodzaje bezrobocia:

– bezrobocie frykcyjne: niemożliwy do obniżenia poziom bezrobocia, utrzymuje się,

gdyż potrzeba czasu, aby dopasować podaż pracy do popytu na pracę, jest
generalnie krótkookresowe
 – bezrobocie strukturalne: niedopasowanie kwalifikacji lub lokalizacji, istnieje gdyż
poszukujący pracy nie mają wystarczających pracodawcy kwalifikacji lub nie
mieszkają w regionach gdzie ich umiejętności są poszukiwane, długookresowe,
jest większym problemem niż frykcyjne

– bezrobocie sezonowe: powodowane sezonowymi wahaniami na rynku pracy

– bezrobocie cykliczne: wynikające z niedostatku popytu, pojawia się gdy spadek

popytu globalnego spowodował spadek produktu i spadek zatrudnienia poniżej
poziomu dającego pełne zatrudnienie

– bezrobocie klasyczne: występuje, gdy płace są wyższe od poziomu równowagi, w

gospodarce występuje naturalna stopa bezrobocia (bezrobocie dobrowolne)

Aktywne i pasywne formy interwencji państwa na rynku pracy:

• aktywne: roboty publiczne, tanie kredyty dla absolwentów i program pierwsza

praca, szkolenia zawodowe dla osób dorosłych, aktywizacja osób
niepełnosprawnych, lepsza instytucjonalna obsługa rynku pracy, subwencje
inwestycyjne oraz ulgi podatkowe dla przedsiębiorstw;
• pasywne: zasiłki dla bezrobotnych, świadczenia emerytalne, wcześniejsze
emerytury.

5. Inflacja
Inflacja - proces wzrostu ogólnego poziomu cen.

Wskaźniki inflacyjne:
• CPI – wskaźnik cen dóbr i usług konsumpcyjnych,
• PPI – wskaźnik cen dóbr i usług produkcyjnych,
• deflator PKB – wskaźnik cen wszystkich dóbr i usług wchodzących w skład PKB.

Rodzaje inflacji wg kryterium tempa

• inflacja pełzająca do 5% w skali roku
• inflacja krocząca od 5 do 10% rocznie
• mega inflacja od 15 do 50% rocznie
• inflacja galopująca od 50 do 100% w skali roku
• hiperinflacja powyżej 100% w skali roku

Przyczyny inflacji:
• wadliwa struktura gospodarki
• zbyt duża emisja pieniędzy, która jest nieproporcjonalna do wzrostu gospodarczego,
• niezrównoważony budżet państwa,
• ingerencja państwa w politykę emisyjną banku centralnego, co prowadzi w rezultacie
do nadmiernej ilości pieniądza.
Skutki inflacji:
• zniekształcenie informacyjnej funkcji cen – wzrost niepewności i osłabienie aktywności
gospodarczej, spadek inwestycji oraz spowolnienie wzrostu gospodarczego, wzrost
ryzyka inwestycji długoterminowych,
• „ucieczka” od pieniądza, który nie ma już dużej wartości,
• redystrybucja dochodów,
• wzrost kosztów obsługi działalności gospodarczej tzw. menu costs,
• deficyt w bilansie płatniczym
Krzywa Phillipsa: wzrost inflacji wiąże się z malejącym bezrobociem a wzrost bezrobocia
występuje razem z niższą stopa wzrostu cen. Przy pewnej wysokości bezrobocia (stopa
bezrobocia nie podwyższająca płac) płace są stałe, stopa ich wzrostu wynosi zero, jest to
punkt równowagi na rynku pracy, czyli naturalna stopa bezrobocia.

6. Budżet państwa.
Budżet państwa: plan dochodów i wydatków państwa, projekt ustawy budżetowej jest
przedstawiany przez rząd, a potem zatwierdzany przez parlament. Jeśli budżet nie zostanie
przyjęty na czas - prezydent może zdymisjonować rząd i rozwiązać parlament.

Celem sporządzania budżetu jest racjonalizacja wydatków. Budżet stanowi podstawę

finansowego planowania przedsięwzięć oraz dostarcza najważniejszych informacji
potrzebnych do kontroli prowadzonej działalności.

Funkcje budżetu państwa:

• Polityczne: ustrojowa – budżet państwa jest przede wszystkim narzędziem zachowania

danego ustroju społeczno – gospodarczego, jest atrybutem władzy
• Ekonomiczno-polityczne:

• Kontrolno-koordynacyjna - polega na porównywaniu zaplanowanych dochodów i

wydatków ze stanem faktycznym i podejmowaniu ewentualnych środków
zaradczych
• Kredytowa - budżet informuje, czy państwo posiada zdolność kredytową
• Planowania - zestawienia dochodów i wydatków budżetowych, bez cechy planowości
nie ma budżetu.
• Administracyjna - zmiana zakresu działania organów państwowych, związaną z tym
redukcję sił pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów przez
zmianę zasad ich postępowania itd.

Dochody budżetu to przede wszystkim podatki. Największy udział mają tzw. podatki
pośrednie, przede wszystkim podatek od wartości dodanej, czyli VAT. Druga grupa podatków,
to podatki dochodowe. Inne dochody pochodzą z ceł, od instytucji należących do państwa,
czy ze sprzedaży państwowego majątku.
Klasyfikacja dochodów budżetowych:

• Bezzwrotne:
○ podatki
○ cła
○ czynsze
• Zwrotne:
○ kredyty na dowód
 ○ pożyczki
○ weksle
○ obligacje

Wydatki budżetowe: Przede wszystkim na zapewnienie podstawowych funkcji państwa:

wojsko, policję, administrację. Znaczną pozycję w budżecie stanowią wydatki na świadczenia
społeczne: emerytury, renty. Wydatki ważne z punktu widzenia społeczeństwa obejmują
przede wszystkim: szkolnictwo i służbę zdrowia. Istotne są również wydatki inwestycyjne - na
budowę ważnych projektów infrastrukturalnych

Struktura wydatków budżetowych:

• według działów:
○ rolnictwo • według przeznaczenia:
○ nauka ○ dotacje do podmiotów
○ oświata i wychowanie gospodarczych
○ szkolnictwo wyższe ○ dotacje do gospodarstw
○ ochrona zdrowia komunalnych i mieszkalnictwa
○ opieka społeczna ○ ubezpieczenia społeczne
○ administracja publiczna ○ obsługa długu krajowego
○ wymiar sprawiedliwości ○ obsługa zadłużenia
○ urzędy naczelnych organów zagranicznego
władzy ○ subwencje dla gmin
○ ubezpieczenia społeczne ○ wydatki bieżące jednostek
○ obrona narodowa budżetowych
○ bezpieczeństwo publiczne ○ wydatki inwestycyjne

Deficyt budżetowy - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami firmy, samorządu, państwa

w danym roku budżetowym stanowi odpowiednio nadwyżkę lub deficyt. Gdy mamy do
czynienia z sytuacją że wydatki przewyższają dochody możemy mówić o deficycie.

Sposoby finansowania deficytu budżetowego:

• ograniczanie wydatków
• zaciąganie kredytów bankowych, w przypadku deficytu państwowego emisja papierów
wartościowych np. obligacji.
Dodatkowo w przypadku deficytu budżetu państwowego, państwo może:
• zaciągać pożyczki u innych państw lub u międzynarodowych instytucji finansowych np.
Bank światowy
• zwiększyć dochody budżetowe poprzez lepszą ściągalność podatków bądź ich
podniesienie
• zwiększyć podaż pieniądza

Dług publiczny: To nagromadzona wielkość deficytów budżetowych z przeszłości.

Największą częścią długu publicznego są wyemitowane, oprocentowane obligacje. W skład
długu publicznego wchodzą również: być kredyty zaciągane nie tylko bezpośrednio przez
budżet centralny, ale i przez różne agencje i fundusze budżetowe zobowiązania samorządów.
7. Pieniądz i polityka fiskalna państwa
System finansowy - to niezwykle skomplikowany mechanizm i co za tym idzie, jego
zdefiniowanie nie jest zadaniem łatwym. System finansowy to mechanizm, dzięki któremu
świadczone są usługi, pozwalające na krążenie siły nabywczej w gospodarce. System
finansowy jest układem wzajemnie powiązanych instytucji finansowych, rynków finansowych
oraz elementów infrastruktury systemu finansowego; poprzez ten układ podmioty sfery
realnej (przede wszystkim gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i rząd) mogą pozyskiwać
fundusze, inwestować oszczędności oraz zaspokajać pozostałe potrzeby związane z finansową
sferą funkcjonowania.

Pieniądz - jest to powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności
za dostarczone dobra lub wywiązujemy się z zobowiązań.

Funkcje pieniądza:
• środek wymiany, czyli jest powszechnie rozpoznawalny. Pieniądz spełniający funkcję
środka wymiany znajduje zastosowanie praktycznie we wszystkich czynnościach.
Pracownicy wymieniają usługi czynnika ludzkiego, jakim jest praca na pieniądz. Ludzie
kupują lub sprzedają dobra w zamian za pieniądz. Pieniądz dzięki tej funkcji ułatwia
handel i sprzyja produkcji społecznej. Upraszcza proces wymiany w porównaniu z
transakcjami barterowymi ( towar za towar) w gospodarce bezpieniężnej.
• pieniądz jako miernik wartości, jest on wartością, którą mierzy się wartość dóbr i usług.
• pieniądz jako środek przechowywania wartości ( tezauryzacji ), można go wykorzystać
do dokonania zakupów w przyszłości. Funkcja przechowywania wartości ( tezauryzacja )
związana jest ze stabilnością pieniądza. Środkiem przechowywania wartości mogą być
domy, kolekcje znaczków pocztowych a także oprocentowane wkłady w bankach.
• Ekonomiczne: transakcyjna, miernik wartości towarów, płatnicza, tezauryzacyjna
• Społeczne: zachowawcza, motywacyjna, komunikacyjna, integrująco-instytucjonalna

Podatki są to obowiązkowe świadczenie pieniężne pobierane przez związek

publicznoprawny (państwo, jednostka samorządu terytorialnego) bez konkretnego,
bezpośredniego świadczenia wzajemnego.
•
• bezpośrednie, czyli:
– podatek dochodowy od osób fizycznych, PIT
– podatek dochodowy od osób prawnych, CIT
– podatek od spadków i darowizn,
– podatek od czynności cywilnoprawnych,
– podatek rolny,
– podatek leśny,
– podatek od nieruchomości,
– podatek od środków transportowych.
• pośrednie:
– podatek od towarów i usług, VAT
– podatek akcyzowy,
– podatek od gier.