Professional Documents
Culture Documents
czyli
Kurnik kociewski
Bogdan Kruszona
Lustro Kociewia
czyli
Kurnik kociewski
Teksty satyryczne wierszem pisane
dedykowane wszystkim warchoom,
urzdnikom i regionalistom
Kociewia. Epigonom Kociewia,
ktrzy nie czytali eseju Kociewie
czy kocioki.
bernardinum 2015
OD AUTORA
Wnioski kocowe
Co do lokalizacji Gociewia wrozumieniu ppk. Hurtiga, to jego meldunek do gen. Dbrowskiego zawierajcy
wnazwie Gociewie nie dotyczy waden sposb terenw
Kociewia okrelanych iwyznaczanych wdostpnych publikacjach do dnia dzisiejszego. Nazwa Gociewie w1807 r.
bya nazw samoistn, znan dowdztwu polskiej armii.
Zatem musiaa mie swoje prapochodzenie od osadnictwa
Gockiego. Uprawdopodabniaj to nowe iopisane badania
archeologiczne pod Malborkiem.
Publikacje F. Bujaka z1924 r. idwukrotnie powtrzona teoria pochodzenia nazwy Kociewia od Gotw przez
prof. T. Czekanowskiego w1927 r. daje nam obraz, e
prby podpicia nazewnictwa Kociewie pod Gociewie
mamy ju w1924 r., co wwietle dokonanej analizy dokumentu Hurtiga jest niedopuszczalne. Potwierdza to
rwnie informacja z1883 r. ogranicach Kociewia, zamieszczona wSowniku Geograficznym Krlestwa Polskiego (80 lat pniej), wktrej czytamy: Kociewie, nazywa si ziemia wPrusach Zachodnich. Zajmuje ona
mniej wicej cay powiat starogardzki icz ssiedniego
powiatu kwidzyskiego po lewym brzegu Wisy. Zatem
naley wykluczy nakadanie si terenw nazywanych
Gociewie, wrozumieniu Hurtigi, zterenami onazwie
9
10
Lustro Kociewia
czyli
Kurnik kociewski
Teksty satyryczne wierszem pisane dedykowane wszystkim warchoom, urzdnikom iregionalistom Kociewia. Epigonom Kociewia, ktrzy nie
czytali eseju Kociewie czy kocioki.
11
12
ny. Tylko czemu tak bardzo nie lubi ludzi, ktrym p rzecie cay czas stara si by pomocny? Widocznie literatura nie jedno ma oblicze inie jedn iskrniekoniecznie bopotrafi czytelnika sparzy.
Bogdan Kruszona osobie:
Autor kilkaset felietonw wlokalnej prasie. Twrca trzydziestu filmw oKociewiu, ztego trzech nagrodzonych na Oglnopolskich Przegldach Filmowych Twrcw Nieprofesjonalistw. Organizuje
systematycznie od omiu lat spotkania zstarogardzkimi czytelnikami. Na prob Europejskiego Centrum Solidarnoci przekaza na sta wystaw swoje zbiory dokumentw ifilm dokumentalny ostarogardzkiej Solidarnoci. Przekaza na sta ekspozycj swoj ksik do muzeum K.I. Gaczyskiego wLeniczwce Pranie. Autor, osobnego eseju
oGaczyskim, dotyczcego pobytu poety wStalaguXIA wlatach 1939/45 pt. Gaczyski bez cenzury. Wyda pi esejw, wtym trzy pozycje, majce wyjtkow warto dla Kociewia. Ksika
pt. Kociewie czy kocioki to analityczny esej naukowy (celowo bez przypisw), dotyczcy etymologii nazwy Kociewie igranic regionu Kociewie.
Napisany specjalnie wformule przystpnej dla
14
15
16
17
18
19
20
Regionalici zGdaska
21
Na jednym zportali opublikowano zdjcie zspotkania silnej grupy Kociewiakw wGdasku. Jak
wida na zdjciu grupka ta jest zdominowana przez
politykw.
Zebranie urozmaica zesp taneczny Burczybas. To towarzystwo od kilku lat dziaa wszczelnym krgu tych samych osb. Sami si spotykaj.
Sami sobie opowiadaj banay ojeciu, piciu ikociewskim kukuryku. Sami sobie bij ...brawo. Sami
sobie dzikuj. Sami si promuj. Sami suchaj kociewskich Burczybasw. Sami wysuwaj swoich
czonkw do Kociewskiego Pira, Wierzyczanki inagrody starosty powiatu starogardzkiego!
Sami decyduj co jest Kociewiem aco nie!
Spotykaj si na sympozjach przez siebie organizowanych iklepi dyrdymay oKociewiu. I nic
wtym zego! Tylko co ztym Kociewiem?
22
Tfu!-rca Kociewia!
Jaki senator mdra chopina
gdzie na zadupiu koo Pinczyna
na desce usiad myli i siedzi
i sam do siebie tak oto bredzi.
Ja sobie siedz o niczym nic nie wiem
bym si czym zaj? Eureka! Kociewiem!
Szybko wsta z deski i spuci gow
popatrzy w doek dzieo gotowe.
Jeszcze przez chwil oko napawa
co teraz zrobiem to gruba sprawa.
Popatrzy w lustro o! mdra gowa
trzeba Kociewie powoa od nowa.
Trzeba Kociewia powoa zalki
na pewno bed na to pieniki.
I by da przykad wszystkim dokoa
wyszed przed ganek i do kur woa.
Od dzisiaj wasz kogut to symbol Kociewia
a wasze jaja to symbol badziewia.
I eby podnie badziewie kultury
bdziemy docenia co robi kury.
23
24
Co ztym Kociewiem?
25
PROLOG
czyli region czy kurnik kociewski?
Mj list otwarty (opublikowany na rnych polach eksploatacji) do epigonw Kociewia istarogardzkich regionalistw mia zachci do dyskusji,
celem uzupenienia wiedzy opowiecie starogardzkim zlat 1772-1919, poniewa wtym okresie pojawiaj si wzmianki oKociewiakach jako spoecznoci. Niestety adne rodowisko kociewskich regionalistw nie wyrazio chci do naukowej dyskusji
oKociewiu. Nie ma sporu, co do istnienia ifunkcjonowania sowa Kociewie. Jest kwesti sporn czy
sowo Kociewie iwszystko, co si pod nim kryje wyczerpuje znamiona definicji regionu, kultury, gwary amoe dialektu. Merytoryczna dyskusja, dotyczca regionu Kociewie, wymaga znajomoci etymologii tego sowa. Naley odtworzy wyraz, ustali pierwotne znaczenie, wyjani rozwj semantyczny iobjani struktur morfologiczn woparciu oanaliz porwnawcz (czyli ustali pochodzenie, czas, sposb powstania wyrazu, uzasadni pierwotn budow goskow isowotwrcz). Trzeba
zna najstarsze znaczenie iwskaza kolejne zmiany
26
znaczeniowe objaniane rnymi czynnikami, ktre ksztatoway historyczny byt danej spoecznoci
jzykowej.
Etymologii sowa Kociewie nie opisali najwiksi
polscy uczeni zokresu midzywojennego tacy jak:
Aleksander Bruckner, Witold Doroszewski, Franciszek Sawski, Edward Klich, Zenon Klemensiewicz,
Franciszek Miklosicha. Nie uporali si ztym problemem uczeni etymolodzy zlat 70 tych: zWrocawia
Antoni Furdal, zKrakowa Bogusaw Dunaj, zodzi Maria Kamiska, zKatowic Wadysaw Luba
izPoznania Monika Gruchman. Wydany w1880r.
Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego, jest znany wszystkim powanym autorom ksiek oStarogardzie. Znajc mechanizm pozyskiwania informacji oterenach polskich pod zaborem pruskim (opracowania iinformacje pozyskiwane od ksiy katolickich na podstawie ksig parafialnych) przez
twrcw Sownika Geograficznego, zawarte tam
treci naley uzna za subiektywny materia naukowy iporwnawczy.
Powanym rdem wiedzy onaszym regionie
s dostpne publikacje Preussische Statistik iStastistik des Deutschen Reichs. Spisy ludnoci wpastwie pruskim przeprowadzano od 1816r. a do
1867r. wodstpach trzyletnich. Kolejny spis ludno27
30
Kurnik kociewski
Zdjcie: Edyta Lichy
31
32
33
niemieccy, po czci ewangelicy, po czci menonici. Trudni si gwnie rolnictwem ihodowl byda. yzne niziny przy ujciu Wisy nazywaj si
uawami. S one zamieszkae przez kolonistw
niemieckich, zprzewag menonitw.
Dalej na poudnie po prawym brzegu Wisy, midzy Nogatem, Wis, Oss, Dzierzgoni (Sorge)
iDruznem (Drausen-See) ley wwikszej czci
niemiecka iprotestancka Pomezania. Midzy Wis,
Oss iDrwc ley ziemia Chemiska, od pocztku polska, jak tego dowodz nazwy grodw iwsi
wymienione wprzywileju owickim z1222r. By to
kraj ju zaludniony, kiedy na mocy darowizny Konrada Mazowieckiego, zajli go Krzyacy. Dalej na
wschd ley ziemia Lubawska ana poudnie Michaowska. Jakiejkolwiek najmniejszej wzmianki
oKociewiu brak. Przeczytaem okoo 150 gazet polskich zokresu zaborw. W adnej znich nie ma
wzmianki oKociewiu.
Nie ma wzmianki oKociewiu rwnie wgazetach niemieckich zprzed 1919r. tumaczonych najzyk polski oraz polskich po 1919 r. Dziennikarstwo
polskie wP.Zach. zaczo si rozwija dopiero od
1848 r. W tym roku zaczo wychodzi drukiem inakadem Jzefa Gkowskiego wChemnie pismo tygodniowe pt. Szkoa Narodowa. Dnia 4 lipca
35
1849r.wyszed pierwszy numer tygodnika pt.Katolik diecezji chemiskiej, take drukiem inakadem Jzefa Gkowskiego, redagowany zpocztku
przez ks.Pokojskiego wKijewie, apo jego zgonie
przez ks. Krckiego, proboszcza wStarogrodzie.
W kocu wrzenia 1851r. Katolik przesta wychodzi zpowodu trudnoci wynikajcych znowego
prawa prasowego.
W 1850r. pocz tene Gkowski wydawa tygodnik Nadwilanin zdodatkiem Przyjaciel
Ludu.Pocztkowo nie mia debitu pocztowego,
pniej wychodzi trzy razy wtygodniu. Redaktorem by Ignacy Danielewski, ale podpisywa pismo
jego te Jzef Gkowski. Z Nadwilanina przeksztaci si zpocztkiem. 1867r. na jedyne codzienne czasopismo Gazet Torusk, ktr zkolei redagowali dr. Wadysaw ebiski, potem drSzymaski, Rakowicz, Glinkiewicz, Ignacy Danielewski a do 1886r., aobecnie drKarol Graff. W 1861 r.
powstao wChemie zasuone pismo ludowe Przyjaciel Ludu, wychodzce nastpnie jako osobne pismo raz na tydzie wczasie swego rozkwitu liczyo 6000-7000 abonamentw.
Jego zaoycielem iredaktorem by Ignacy Danielewski. W 1850r. wyszed Kalendarz polski
nakadem Gkowskiego. Ju przedtem wychodzi
36
miewao latem przeszo 2000, zim okoo 2500 abonentw. Dawniej wydawa jeszcze Chociszewski
Przyjaciela dla dzieci i modziey w zeszytach
a Danielewski Niak. Wydawano rwnie gazet kierowan szczeglnie dla kobiet.
Wychodzi take w Chemnie po raz drugi Katolik (r. 1869), pniej wydawany przez Karola
Miark na Grnym Szlsku. Kalendarzy wychodzio dwa w Toruniu, jeden w Pelplinie i jeden w Chemnie. Do podniesienia owiaty przyczyniaj si tak38
Starogard( Pomorze)
Zblewo (Pomorze)
41
44
45
Co wsprawie wietlicowego
ubioru kociewskiego?
Od trzech lat zajmuj si tematem ubioru kociewskiego kompleksowo. Dotyczy to okresu od 1772 do
1939 roku.
Wydaje mi si, e znam wszystkie dostpne informacje na temat ubioru na Kociewiu. Przejrzaem
setki zdj prywatnych ztego okresu. Przejrzaem
gazety polskie ipruskie dostpne warchiwach wToruniu, Gdasku iBydgoszczy. Szczegowo przejrzaem pisma, kalendarze, modlitewniki wydawane przez drukarnie polskie iniemieckie na terenach
Prus Zachodnich.
Dostpne s setki zdj sportowcw zokresu midzywojennego zdefilad ifestynw sportowych
zpublicznoci wtle.
Analizujc ubiory sportowcw iosb wtle tych
zdj nie napotkaem na aden ubir przypominajcy obecnie odtwarzane stroje kociewskie. Zdobyta wiedza na ten temat upowania mnie do stwierdzenia, e wszystkie obecnie odtwarzane przez regionalistw prymitywne ubiory kociewskie codzienne iwietlicowe s wymylone! W kocu naley postawi publicznie pytanie wjakim celu od 20 lat grup46
ka tak zwanych autorytetw iregionalistw tworzy mity na temat etnicznie wyodrbnionego kociewskiego ubioru, granic pierwotnych Kociewia iwiele
innych dotyczcych starego Kociewia.
Obecne publikowanie irozpowszechnianie informacji na ten temat wkontekcie oczywistych prawd
jest niedopuszczalne! Publikowane s abstrakcje na
temat pierwszych zapiskw ze sowem Kociewie,
strojw kociewskich ipierwotnych granic Kociewia
przez ludzi zszalestwem woczach. Jedynym powanym rdem informacji na ten iinne tematy
dotyczce Kociewia jest Sownik Geograficzny Krlestwa Polskiego. Co do ubioru wietlicowego
to takich informacji wSowniku Geograficznym
nie znajdziemy! Na ten temat nie ma adnych materiaw rdowych!
Opisw bezporednich iporednich. Nie ma adnych materiaw porwnawczych zXVII, XVIII,
iXIX wieku. Nie ma adnych prac naukowych na
podstawie ktrych mona rekonstruowa charakterystyczny kociewski ubir regionalnyitak zwany wietlicowy.
Dziadkowie moi ipradziadkowie to pomorscy
mistrzowie krawieccy. Na spotkaniach rodzinnych
oistnieniu wietlicowego stroju kociewskiego
nigdy nie wspominano.
47
48
49
Okres midzywojenny.
Rodzina polskiego oficera zPomorza
Dokument dziadka Jana Nawackiego, ktry by wPelplinie mistrzem krawieckim, krojczym cechowym zfunkcj podstarszego
cechu. Do dokumentu zaczono dokument zobszarem dziaania.
Prowadzi zakad krawiecki na ul. Kosciuszki 22 przez cay okres
wolnej Polski (19191939) oraz po wojnie.
50
52
prawdopodobnie 1912 r. W Polsce zwizek ten powsta w1909 r. Na Pomorzu zwizek ten dziaa
w Chojnicach, Grudzidzu, Sopocie Gdasku.
Starogard, Tczew i Pelplin may swoje wadze
wPoznaniu. Zwizek ten sta na stray tradycji
iwartoci chrzecijaskich.
53
Jak wyglday tradycyjne stroje czonki tego zwizku przedstawia zdjcie poniej.
54
Zachowao si jedno zdjcie z24.VI.1925 r. wStarogardzie, ktre moe dla specjalistw etnografw
posuy do odtworzenia kociewskiego stroju ludowego. Zdjcie przedstawia czysto polsk organizacj wietlicow ikatolicko-narodow Zwizek katolickich Polek wStarogardzie .
Z napisw na kartonach wynika, e organizacja
katolickich Polek przybya do Starogardu na wycieczk wdniu 24.VI. 1925 r. Jeli na Kociewiu wystpowa strj swietlicowywiteczny to prezentowane zdjcie mogo by posuy za ewentualne
rdo odtworzenia takiego stroju.
55
57
58
59
60
61
62
64
Starogard
Rynek
1927 r.
65
Ubir modych mieszkacw Starogardu wokresie midzywojennym 19191939. Starogard. Jesie 1927 r. Zawody strzeleckie.
Ubir jesienno-zimowy.
70
71
gwary kociewskiej. Tworzyli teksty zzapamitanej wiejskiej mowy, ze suchu nie posugujc si adnymi oryginalnymi tekstami pierwotnymi, ktre by
mogy suy jako punkt odniesienia czy materia
porwnawczy. Cytowane przez pani profesor Pajkowsk fragmenty listw wRydwanie zokresu midzywojennego (do lekarza Gaszkowskiego)
rni si pisowni imaj si nijak do tekstw Janowicza iGrskiego. Z przekazw osb zaprzyjanionych zGaszkowskim wiadomo mi, e lekarz nie
posugiwa si wrozmowie zpacjentami iprzyjacimi jzykiem mowy wiejskiej.
Przedstawiciele lokalnych mediw na spotkaniu Biesiada Literacka wCzarnej Wodzie. Towarzystwo politycznie poprawne.
73
publikacjach opracowaa pisowni gwary kociewskiej opartej na tekstach pisanych przez Sycht, wymylanych przez Janowicza iczciowo przeze
mnie. W duym stopniu odnosi si do tekstw Antoniego Grskiego. Autorzy tych tekstw pisali je
iodtwarzali zpamici isuchu czsto na poczekaniu wymylajc zwroty. Dziao si to przy wiadkach wredakcji Gazety Kociewskiej. W tym miejscu trzeba doda, e Bernard Janowicz iAntoni Grski ukoczyli swoj edukacj na szkole powszechnej. To znaczy, ewcelu uwiarygodnieniatezyistnienia gwary kociewskiej, pani profesor Pajakowska popenia kolejny podstawowy bd wlogice
okrelany jako idem per idem czyli to samo przez
to samo. Po 1990 roku fikcyjny byt Kociewie na
fali odnowy za spraw Sychty, Janowicza iGrskiego zaczyna y wasnym yciem wtekstach pisanych gwar wGazecie Kociewskiej. Nastpnie
suy laikom do pomnaania kociewskich bytw jzykowych. Powstaj takie nazwy jak: Kociewskie
Piro, Kociewska Karczma, Gazeta Kociewska,
Kociewska Chata, Wieci zKociewia, LOT Kociewie czy portal internetowy www.Kociewiacy.pl.
O innych obecnych powszechnie nazwach ze sowem Kociewie, pojawiajcych si po 2000 r. oraz
przyczynach nadawania wnazwach sowa Kocie75
wie, lubkociewski nie wspominam. Bez zachowanych starych dokumentw pisanych rcznie, lub
drukowanych przez ludowych twrcw np. poetw
czy autorw ksiek, wistniejcych od XVIIw. drukarniach prywatnych (np: Chemnie, lub diecezjalnych wPelplinie), mwienie ogwarze kociewskiej
jest nieporozumieniem. Tworzenie obszaru terytorialnego posugujcego si gwar kociewsk czyli tworzenie wyimaginowanej mapy regionu Kociewie to dopiero absurd iintelektualny wywijas.
Posiadam szczegowe mapy Pomorza od XVII w.
zzaznaczonymi obszarami starostw czyli powiatw
wchodzcych wskad okrgw. Posiadam polskie
gospodarcze roczniki statystyczne zokresu midzywojennego. Posiadam oryginalne Roczniki Towarzystwa Naukowego wToruniu z1900r.
Oryginalne gazety zPomorza zlat 19001919.
W adnym ztych dokumentw nie wystpuje pojcie gwary kociewskiej czy regionu kociewskiego.
Od 1772 r. powiat starogardzki a przez 147 lat by
administracyjnie zwizany zKwidzynem. Posiadam
pruskie mapy okrgu StarogardKwidzyn. To
wszystko iwiele innych tez, anty tez isyntez jest
wmojej ksice oStarogardzie jako fikcyjnej stolicy
Kociewia. Po wydaniu tej ksiki na nagrod Kociewskie Piro wdziedzinie kultury nie licz. Mam
76
77
Centrum Kociewia
Raz wtrzeciej klasie liczna pani Czesia
zadaa pytanie patrzc na Grzesia.
Zadaj pytanie odpowied mam wgowie
gdzie centrum Kociewia niech kady odpowie.
Kochane dzieci paluszki wgr
kto nie wie jedynk dostanie ibur.
Cisza zapada pospuszczali nosy
co drugi wklasie to Antek bosy.
Na to Jasiu mwi wierka mi wrbelek
e centrum Starogardu to may kibelek.
Stoi przy Poczcie, turyci go znaj
chtnie do kibelka cigle zagldaj.
A pani na to ty wstrtny obuzie
zamilcz ty Jasiu izamknij buzi.
Jasiu co owszem wyglda na gap
wdomu wzi cyrkiel iKociewia map.
Po chwili Jasiu zaszczute pachole
potwierdzi empirycznie oczym mwi wszkole.
Krzykn senator to si nie godzi
kibel rodkiem Kociewia? To nam zaszkodzi!
78
79
80
EPILOG
Ksika powysza jest napisana wformule satyrydla uleczenia anie bezmylnego niszczenia czy
zniszczenia Kociewia. Od kilku lat staram si zainteresowa izainspirowa rzeczow dyskusj na
temat etymologii, granic pierwotnych Kociewia,
ubiorw regionalnych idialektu tej czci Pomorza,
ktr obecnie nazywamy Kociewiem. Bez rezultatu!
I miech niekiedy moe bynauk,
Kiedy sizprzywar, niezosb natrzsa;
I art dowcipn przyprawiony sztuk
Zbawienny, kiedy szczypie, anie ksa (...),
Szanujmy mdrych, przykadnych, chwalebnych,
miejmy sizgupich, cho iprzewielebnych
Ignacy Krasicki
Nie wtpi winteligencj czytelnika. Mimo to jasno zaznaczam mora pyncy zpowyszej satyry.
Utwr, ktry bypozosta niezrozumiany dla czytelnika straciby racje bytu. Byy by to jedynie sowa.
Jeli znich zdatna nauka niepynie,
Natenczas blaskiem czczym tylko janiej,
I naksztat prchna wiec, anie grzej.
81
Spis treci
OD AUTORA ........................................................................... 5
Lustro Kociewia czyli Kurnik kociewski ...........................
Kto to jest Kruszona? Pyta na FB Marek Biegalski...............
Gdzie szuka kociewskiego warchoa?....................................
Kociewskiego warchoa wspieraj swoim autorytetem
Epigoni Kociewia .......................................................
Tfu!-rca Kociewia!........................................................................
Co ztym Kociewiem? Regionalici ze Skrcza iPinczyna .......
11
13
16
18
23
25
31
34
46
59
61
62
66
72
78
EPILOG...................................................................................... 81