Professional Documents
Culture Documents
ZBIGNIEW NERCZUK
H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, Griechisch und Deutsch von Hermann Diels, herausgegeben von Walther Kranz, Zweiter Band, Dublich/Zurich 196913.
2 M. Untersteiner, Sofisti. Testimonianze e frammenti, a cura di M. Untersteiner, Milano 2009.
3 K. Freeman, An Ancilla to The Pre-Socratic Philosophers: A complete translation of the
Fragments of Diels, Fragmente der Vorsokratiker, Harvard University Press 1947.
4 Gorgias von Leontinoi, Reden, Fragmente und Testimonien, herausgegeben mit bersetzung und Kommentar von T. Buchheim, Hamburg 1989.
5 D. Spatharas, Gorgias: an edition of the extant texts and fragments with commentary and
introduction, Glasgow 2001.
2014-11-22 13:18:09
ZBIGNIEW NERCZUK
czy Johna Dillona i Tani Gergel6 s wprawdzie wartociowymi tumaczeniami, opracowaniami i komentarzami do fragmentw zgromadzonych przez Dielsa i Kranza, ale nie
wzbogacaj tego skromnego zasobu. Z tej perspektywy wartociowe dla rekonstrukcji
myli Gorgiasza i w ogle sofistyki byoby podjcie bada nad tymi materiaami, ktre
zostay z jakich wzgldw pominite przez niemieckich badaczy.
Oczywisty przedmiot poszukiwa w tym zakresie stanowi dialogi platoskie. Nie
do zakwestionowania jest bowiem znaczenie dyskusji z sofistyk dla rozwoju myli Platona czy wielo odniesie i nawiza do myli sofistycznej w caej twrczoci filozofa.
W odniesieniu do bada nad Gorgiaszem najwaniejszym rdem platoskim, ktre
naleaoby podda ponownemu badaniu pod ktem historycznej wiarygodnoci wypowiedzi, jest Platoski Gorgiasz.
Chocia dialog ten, ktry w swojej pierwszej czci zawiera obszern rozmow Sokratesa z Gorgiaszem, jako rdo nie wzbudzi zaufania Dielsa i Kranza7, wiele jednak
wskazuje na to, e wypowiedzi Gorgiasza w dialogu mog stanowi wartociowe uzupenienie zbioru Dielsa/Kranza. Sam kontekst dyskusji prowadzonej przez Sokratesa
z Leontyczykiem, czyli problematyka sztuki retorycznej, jest w peni zgodny z tym, co
wiemy o zainteresowaniach historycznego Gorgiasza. Rwnie cay szereg wypowiedzi
retora z Leontinoi znajduje swoje odpowiedniki w innych przekazach powiconych
myli Gorgiasza. Z ca pewnoci staranna analiza wypowiedzi retora w dialogu w szerokim kontekcie, porwnanie ich treci z innymi przekazami dotyczcymi Gorgiasza,
podjcie prby wskazania tego, co odpowiada i co nie odpowiada naszemu wyobraeniu
Gorgiasza opartemu na zachowanych tekstach i innych przekazach, stanowiyby wartociowy wkad w badania nad Leontyczykiem.
Jedn z najbardziej interesujcych i najbogatszych w tre wypowiedzi Gorgiasza
zawartych w dialogu jest mowa, ktr Leontyczyk wygasza w odpowiedzi na pytanie
Sokratesa dotyczce mocy retoryki (456a457c). Chocia nie zostaa ona wczona do
zbioru Dielsa/Kranza, szereg przesanek decyduje o tym, e warto podda j bliszej
analizie. Wypowied Gorgiasza ma form mowy, a zatem form najblisz kompetencjom i upodobaniu retora, w swej pierwszej czci przyjmujc charakter pochway retoryki, a w drugiej jej obrony. Wprowadza ona wtki nie tylko przeomowe dla dyskusji
w dialogu, ale rwnie cile zwizane z nurtem sofistycznym, takie jak analogie retora
i lekarza czy sztuki sowa oraz sztuki walki, wtek wpywu sowa na pojedyncze osoby
i na zgromadzenia, problem odpowiedzialnoci retora za posugiwanie si sztuk wymowy w niecnych celach czy zwizany z nim problem odpowiedzialnoci nauczycieli
retoryki za swoich uczniw.
W moim przekonaniu zamieszczona poniej analiza mowy wskazuje jednoznacznie,
e ze wzgldu na bogactwo odniesie do twrczoci i myli historycznego Gorgiasza
moe ona stanowi cenne uzupenienie zbioru Dielsa/Kranza.
6 The Greek Sophists, Translated and with Introduction and Notes by John Dillon and Tania
Gergel, London 2003.
7 W zbiorze Dielsa/Kranza znajdujemy siedem fragmentw zaczerpnitych z dialogu Gorgiasz (w czci A).
2014-11-22 13:18:10
2014-11-22 13:18:10
PLATON
GORGIASZ: [456a] I w przypadku jakiegokolwiek wyboru tych, o ktrych wspominae4, Sokratesie, widzisz, e retorzy s tymi, ktrzy doradzaj5, i ktrych opinie
zwyciaj w tych sprawach.
SOKRATES: Dziwic si temu, Gorgiaszu, od dawna ju pytam, jaka to moc
(du/namiv) jest tej retoryki. Jak demoniczn jawi mi si bowiem [jej] wielko, gdy tak
si jej przygldam6.
GORGIASZ: A gdyby dopiero wszystko wiedzia! Dlatego e, by tak rzec, zbierajc
w sobie wszystkie moce, ma [je] pod sob7. [456b] Przedstawi ci na to mocny dowd
(tekmh/rion)8; ja ju wiele razy z bratem i z innymi lekarzami9 byem u chorego, ktry nie
4 Chodzi
2014-11-22 13:18:10
wodzie wykonywanym przez brata nadaje mowie Gorgiasza wiarygodny rys. Zainteresowanie
samego Gorgiasza medycyn jest do dobrze potwierdzone, poczynajc od medycznych czy
paramedycznych dokona nauczyciela Gorgiasza, jakim by Empedokles, przez zwizki retoryki
z medycyn widoczne w Pochwale Heleny (analogia leku/trucizny [pharmakon] i sowa [14],
oddziaywanie przez sowo na stany psychiczne [8], zainteresowanie wspzalenoci midzy
stanami psychicznymi i cielesnymi [8], wtek wspodczuwania [9]).
10 DK 82 A 22. Gorgiasz podaje tu jako przykad typowe dla wczesnej medycyny zabiegi
cicia i wypalania. Wskazanie na najbardziej bolesne operacje stanowi argument potwierdzajcy
wielko retoryki, ktra potrafi przekona do poddania si nawet takim torturom. Wypowied
Gorgiasza ma kilka wanych implikacji. 1) Ze wspczesnej nam perspektywy retor jest niczym
psycholog, ktry poprzez sowo potrafi w pewien sposb uleczy dusz pacjenta i przekona go
do poddania si dziaaniom majcym na celu jego dobro. Jest to przejawem charakterystycznego
dla retoryki i sofistyki zainteresowania ludzkimi stanami psychicznymi oraz zwizanymi z nimi cielesnymi symptomami, ktre jest doskonale widoczne w tekstach Gorgiasza i Protagorasa
(por. Pochwaa Heleny, 9; tzw. apologia Protagorasa w Teajtecie 166a168c). Pewnego rodzaju
praktyk psychologiczn mia prowadzi inny sofista, Antyfon, ktry poddawa pacjentw
kuracji przy pomocy sw (DK 87 A6). 2) Przykad Gorgiasza przedstawia sytuacj, w ktrej
retor dziaa w zgodzie z intencjami lekarza, a zatem tego, kto wie, co jest dla pacjenta dobre.
Co jednak byoby, gdyby retor dziaa wbrew zdaniu lekarza? Platon, dostrzegajc w tym wielki
problem, stawia w dalszej czci dialogu pytanie, ktry z nich lekarz czy retor ma prawo
do wywierania wpywu, a zatem zadaje pytanie dotyczce kompetencji retora w tym zakresie,
w odniesieniu do ktrego przekonuje. Rozwija przy tym swoj wasn koncepcj sztuki opart
na pojciach dobra, mocy i wiedzy, bdc podstaw krytyki retoryki Gorgiasza. Z perspektywy Platona sama sztuka perswazji, bez oparcia w wiedzy eksperckiej, nie zasuguje na miano
umiejtnoci.
11 Procedura polegajca na rozmowie lekarza z pacjentem znajduje swoje potwierdzenie w literaturze, por. De vetere medicina 2; Platon, Charm. 156b; Nom. IV 720de. O tym, i przekonanie pacjenta nie zawsze byo atwe, wiadczy De arte 7 (Dalfen, Platon, Gorgias, s. 206).
12 Gorgiasz nawizuje do pierwszorzdnego wtku dialogu, jakim jest zagadnienie namowy ( peitho). Ju wczeniej w dialogu retoryka bya okrelona przez Sokratesa na podstawie twierdze Gorgiasza jako specjalistka od namowy ( peithous demiourgos) (454e455a).
Rola, jak Gorgiasz przypisuje w dialogu perswazji, odpowiada znaczeniu tej problematyki
w mowach retora. W Pochwale Heleny znajdujemy wielk pochwa mocy sowa oraz wskazanie na dwojaki uytek, dobry i zy, jaki mona z niej zrobi (814; pojcie peitho pojawia
si tam trzykrotnie w par. 12, 13, 14), a w Obronie Palamedesa w kontekcie posugiwania
si sowem podkrela si rnic midzy wiedz (prawd) a mniemaniem (3, 5, 2226) oraz
nauczaniem i zud (33).
13 W Pochwale Heleny Gorgiasz pisze, i sowo wadne jest odj strach i usun smutek,
wzbudzi rado i wzmc lito (8). Przykad pacjenta, ktrego retor skania do poddania si
operacji, moe by przykadem mocy sowa odejmujcego strach.
2014-11-22 13:18:10
PLATON
Jest to pewnie nawizanie do trybu ycia retora, ktry czsto zmienia miejsce pobytu
w poszukiwaniu nowych uczniw. Rwnie lekarze wdrowali oferujc swoje usugi w rnych
miastach (Dalfen, Platon, Gorgias, s. 206). Ta skonno do podrowania w poszukiwaniu zarobku stanowi jeszcze jeden element, ktry naprowadza na popularn wrd sofistw i retorw
analogi retora/sofisty i lekarza, ktrym tutaj si Gorgiasz posuguje (por. Pochwaa Heleny, 14;
Platon, Teajtet, 167bc). To zestawienie retora i lekarza jest dla Platona szczeglnie niepokojce,
poniewa sztuka lekarska czsto peni w dialogach rol wzoru dla innych sztuk, speniajc kryterium technicznoci i uytecznoci (dlatego Platon tak chtnie odwouje si do przykadu zdrowia
i choroby rwnie w Gorgiaszu).
15 Wtek walki, rywalizacji silnie zaznacza si w mowie Gorgiasza (ju wyej bya mowa
o zwycianiu [456a]). Ten aspekt mowy Gorgiasza odpowiada treciom oraz leksyce charakteryzujcej Pochwa Heleny (figura sowa wadcy, powizanie kategorii sowa z frazeologi siy
i przemocy) czy przekaz z Fileba (58a = DK 82 A26). Por. przypis 24.
16 Gorgiasz rozrnia tutaj mono wywarcia wpywu przy pomocy sowa zarwno na pojedyncze osoby, jak i na zgromadzenia. Podkrelenie oddziaywania sowa na tum znale mona
rwnie w Pochwale Heleny, 13 (polu\n o]xlon), a take w Obronie Palamedesa, 33 (e)n o]xl%). Por.
przypis 5.
17 Gorgiasz posuguje si tu zwrotem (ou)damou= a]n fanh=nai) zaczerpnitym ze sownictwa zwizanego z wycigami konnymi, co wspgra z jego przekonaniem o agoniczym charakterze retoryki.
18 Ta wypowied Gorgiasza inicjuje bardzo wany wtek dyskusji w Gorgiaszu: Leontyczyk
w pragnieniu wykazania wielkoci retoryki gosi wyszo mwcy nad dowolnym specjalist.
Tak dugo jak retor/polityk przekonywaby w zgodzie z tezami specjalisty (przykad lekarza) czy
decydowaby o wyborze specjalisty podczas zebra publicznych, jego dziaanie nie stanowioby
niebezpieczestwa. Jednak Gorgiasz, posugujc si toposem retoryki jako umiejtnoci mwienia o wszystkim, przedstawia niebezpieczn tez, e retor przewysza kadego specjalist
i kadego z nich pokonaby w staraniach o posad. Twierdzenie to jest cakowicie niezgodne
z platoskim wymogiem kompetencji w danej dziedzinie (por. np. dialog Ion, gdzie wielokrotnie
powtarza si, e rapsod nie ma takich kompetencji jak ekspert w danej dziedzinie) i koncepcj
sztuki, zgodnie z ktr kada ma swj wasny zakres (moc i przedmiot) (por. Z. Nerczuk, Sztuka
a prawda). Ze wzgldu na ten brak kompetencji retorw w zakresie poszczeglnych dyscyplin,
a nawet, jak si okae, brak wiedzy w zakresie rzekomego przedmiotu retoryki, jakim jest wedle
Gorgiasza, sprawiedliwo, Sokrates powie, e retor-ignorant przekonuje ignorantw (459b).
19 Warto zwrci uwag na to, i jest to tryb hipotetyczny (powtrzony w 457b). W wietle
przedstawianego w dalszej czci mowy zalecenia sprawiedliwego uycia sowa Gorgiasz nie wydaje si w tym miejscu promowa walki retorw z lekarzami czy innymi specjalistami, lecz jego
celem jest raczej podkrelenie mocy perswazyjnej retoryki, ktra szczeglnie widoczna i znaczca
jest w sferze spraw publicznych (por. wyej retorzy/politycy decydujcy o budowie warsztatw,
murw i dokw). Na zwizek Gorgiasza z tradycj moraln wskazuj wypowiedzi w dalszej czci
mowy, w ktrej zastrzega konieczno sprawiedliwego (poprawnego) uycia retoryki.
20 Gorgiasz gosi, i retoryka jest umiejtnoci przekonujcego mwienia o kadej rzeczy.
Jest to i tak zagodzona wersja zapowiedzi historycznego Gorgiasza, ktry, jak wskazuj wia-
2014-11-22 13:18:10
retor nie mwiby bardziej przekonujco (piqanw /teron)21 ni jakikolwiek specjalista wobec tumu (e)n plh/qei)22. Tak wielka jest wic i taka moc tej sztuki.
Naley jednak 23, Sokratesie, posugiwa si retoryk tak jak wszelk inn sztuk
walki24. Albowiem rwnie [456d] inn sztuk walki nie naley z tego powodu posudectwa, mia nawet twierdzi, i jest w stanie odpowiedzie na kade pytanie, sugerujc tym
samym, e wie wszystko (82 DK A 1a; por. take 82 A 20). Por. niej przypis 35.
21 Przekonujcy (pithanos) jest wan kategori zwizan z perswazyjn moc sowa (peitho).
Co ciekawe, chocia retor prowadzi tak wnikliwe rozwaania na temat mocy sowa, namowy, prawdy, mniemania, opinii (pistis), prawdopodobiestwa, okrela reguy perswazyjne (np. mwienie tego,
co znane, wzbudza wprawdzie ufno, ale nie rado [Pochwaa Heleny, 5]), to jednak w zachowanych tekstach Gorgiasza czy wiadectwach termin przekonujcy nie wystpuje ani razu.
22 Por. wyej przypis 16. To podkrelenie wobec tumu jest tym, co wedug Gorgiasza wyrnia retoryk, dajc jej przewag nad innymi specjalistami. Odmienne zdanie ma Platon, ktry
obrazowi retora zdolnego do przekonywania tumu na kady temat, przeciwstawia idea specjalisty posiadajcego wiedz na temat okrelonego przedmiotu i dziaajcego zgodnie z oglnymi
zasadami sztuki, ktre okrelane s przez Platona w dialogu.
23 Gorgiasz przechodzi do nowego tematu, ktrym jest obrona retoryki przed zarzutami
zego wykorzystywania mocy sowa. Gorgiasz wyprzedza tym samym ewentualne zarzuty, na
podstawie czego mona wnosi, e oskarenia wysuwane wobec retorw musiay by w owym
czasie bardzo czste (por. Dalfen, Platon, Gorgias, s. 207). Przykady takich zarzutw zawarte s
w komedii Arystofanesa Chmury. O krytyce, z jak spotykaa si dziaalno retora, wspomina
rwnie Protagoras w Platoskim dialogu (Prot. 316d): Bo taki czowiek z obcych stron, ktry
do miast wielkich zjeda i tam namawia co najlepszych spord modziey, eby porzucili towarzystwo innych, czy to swoich, czy obcych, czy starszych, czy modszych, a obcowali z nim,
bo si przez to obcowanie z nim rozwin i udoskonal, taki si musi mie na bacznoci przy tej
pracy (tum. W. Witwicki).
24 Analogia retoryki i sztuki walki czy te analogia namowy i siy (peitho i bia) pojawia si
wielokrotnie w tekstach Gorgiasza i wiadectwach dotyczcych sofistw. Silnie zaznacza si
w Pochwale Heleny (814), w ktrej namowa i przemoc zostaj ze sob zrwnane: sowo moe
wywiera dwojaki wpyw: pomocny i szkodliwy. To ono dokonao gwatu na Helenie, zmuszajc
j do ucieczki od ma. Sowo, z ktrego robi si zy uytek, moe wic by tosame z przemoc.
Oba pojcia s rwnie zestawiane w Obronie Palamedesa trudno jest jednak jednoznacznie
okreli, czy s ze sob zrwnane, czy s przeciwstawiane (14: pei/sav h ] biasa /menov). Z kolei
w Platoskim Filebie (58a = DK 82 A 26) wspomina si, e Gorgiasz przeciwstawia peitho i bia,
wykazujc wyszo retoryki nad innymi umiejtnociami i twierdzc, e dziki retorycznej
peitho bez uycia siy fizycznej mona doprowadzi ludzi do pewnego rodzaju dobrowolnego
zniewolenia (pa/nta ga\r u(f< au(t$= dou=la di< e(ko/ntwn, a)ll< ou) dia\ bi/av). Analogi retoryki i sztuki
walki posuguj si rwnie dwaj specjalici od erystyki Eutydem i Dionizodoros przedstawieni
przez Platona w Eutydemie, ktrzy, jak twierdz, uprawiaj now form swej dawnej dziaalnoci: przedtem uczyli fechtunku, podczas gdy teraz ucz walki na sowa (272a n.) (por. rwnie
tytu dziea Protagorasa O zapasach, wzmiankowany przez Platona w Soficie [232d-e = DK 80
B 8], oraz tytu dziea, rozpoczynajcego si synn tez homo-mensura, jako Kataba/llontev
[sc. lo/goi], czyli dosownie mowy powalajce na opatki [DK 80 B 1]). Nawizanie do analogii
retoryki i sztuki walki w mowie Gorgiasza w dialogu wydaje si zatem by charakterystyczne
dla sofistyki i odzwierciedla stanowisko historycznego Gorgiasza. Retor, wprowadzajc wtek
mistrza retoryki jako nauczyciela sztuki walki (456c n.), czy namow z dobrem, rozumianym
jako korzy tego, kto si retoryk posuguje, silnie jednak zaznacza, e moc sowa winno si
posugiwa sprawiedliwie, przez co rozumie zgodnie z tradycj moraln (457bc).
2014-11-22 13:18:10
10
PLATON
by rodzajem walki stanowicej poczenie zapasw i walki na pici, wprowadzonym na igrzyska w Olimpii w roku 6487 p.n.e.
26 Walka w zbroi bya skadow wyksztacenia efebw.
27 Wyrzdzanie krzywdy przyjacioom motyw, ktrym jako przykadem posuguje si Gorgiasz jest niezgodne z tradycyjn zasad pomagania przyjacioom i wyrzdzania krzywdy
wrogom (por. niej przypis 29). Zasada ta pojawia si rwnie dwukrotnie w argumentacji herosa w Gorgiaszowej Obronie Palamedesa (18): A [moe dopuciem si tego], chcc wesprze
przyjaci albo zaszkodzi wrogom? S to bowiem powody, dla ktrych mona by si dopuci
zbrodni; dla mnie jednak wynik by przeciwny wyrzdziem krzywd przyjacioom, wrogom
pomogem oraz (25): szalestwem jest bowiem zabiera si za dziea niemoliwe do realizacji,
nieprzynoszce poytku, szpetne, wskutek ktrych zaszkodzi si przyjacioom, pomoe wrogom, uczyni si wasne ycie niegodziwym i bdnym. Do tej zasady w sposb paradoksalny
nawizuje Platon w dalszej czci dialogu, gdy w podsumowaniu dyskusji z Polosem (480b) na
podstawie przeprowadzonych argumentacji Sokrates stwierdza, e pomoc przyjacioom polega
na przyczynieniu si do tego, by ponieli zasuon kar, gdyby zrobili co zego, podczas gdy
szkodzenie wrogom polegaoby na pomocy w unikniciu kary.
28 Interpretatorzy s podzieleni, czy chodzi tu o wrodzone predyspozycje cielesne (physei),
czy efekt wicze i nauki. Bardziej przekonujca wydaje mi si jednak ta druga interpretacja.
29 Wyrzdzenie krzywdy rodzicom, bliskim i przyjacioom musiao stanowi w powszechnym
odczuciu przejaw najgorszej demoralizacji wizanej z retoryk i sofistyk (por. wyej przypis 27).
Wykorzystuje to np. Arystofanes w Chmurach przeciwko Sokratesowi, przedstawiajc modego
Strepsjadesa, ktry, poddany demoralizujcemu wpywowi nauk Sokratesa, bije ojca (1321 nn.).
30 Gorgiasz, przedstawiajc t ogln zasad, sugeruje nierwne traktowanie nauczycieli
sztuk walki i nauczycieli retoryki. Mona si domyla, e w powszechnym odczuciu ci pierwsi
nie ponosili odpowiedzialnoci za wystpki swych uczniw. Na temat zej sawy retorw por. wyej przypis 23. Bardzo podobnym przykadem posuguje si Isokrates w Antidosis, ktry rwnie
uwalnia od odpowiedzialnoci nauczycieli sztuk walki za ze czyny uczniw (15, 252).
31 Gorgiasz odwouje si tu do tradycyjnej zasady przypisujcej win temu, kto rozpocz
dziaania nieprzyjazne. Dalfen (Platon, Gorgias, s. 210) wskazuje na jej obecno u Homera
(Il. XXIV, 369), Herodota (Dzieje, 1, 5, 3) i Tukidydesa (Wojna Peloponeska, 1, 144, 2), a take
w mowach Antyfonta, Lizjasza i Demostenesa. Kontekst sw Gorgiasza wskazuje, e to posugiwanie si sprawiedliwe oznacza dla niego przestrzeganie podstawowych zasad tradycji
moralnej, takich jak wspomaganie przyjaci i krzywdzenie wrogw (por. przypisy 27 i 29) oraz
prawo do obrony.
32 Niesprawiedliwe i sprawiedliwe posugiwanie si sowem jest okrelane jako poprawne (orthos) oraz niepoprawne (ouk orthos). Terminy orthos (poprawny) i orthotes (poprawno) nale do wanych kategorii sofistycznych, w szczeglnoci odnoszcych si do rozwaa
2014-11-22 13:18:10
11
A zatem nie ci, ktrzy nauczyli, s niegodziwi33, ani te sztuka winna ani niegodziwa
z tego powodu nie jest34, ale ci, ktrzy nie posuguj si [ni], jak sdz, prawidowo.
Ten sam argument [odnosi si] do retoryki. Retor jest bowiem w stanie mwi wobec
wszystkich i o wszystkim35, tak i jest bardziej przekonujcy podczas tumnych zebra
(e)n toi=v plh/qesin)36 [457b] i, krtko mwic, [jest w stanie przekona], o czym by zechcia; ale z tego powodu wcale nie ma potrzeby, by lekarze byli pozbawiani chway,
poniewa [retor] mgby to zrobi, ani te inni specjalici, ale [naley] posugiwa si
rwnie retoryk sprawiedliwie tak jak sztuk walki37.
jzykowych. U Gorgiasza termin ten wystpuje w Pochwale Heleny (2). Na ten temat por. np.
M. Gagarin, Kata ton orthotaton logon: Correct Argument in the Sophists and Early Orators,
Rethymno, October 29, 2004 http://www.fks.uoc.gr/conferences/InterfaceOct2004/Gagarin.pdf
(dostp 21.09.2014); R. Pfeiffer, Die Sophisten, ihre Zeitgenossen und Schler im fnften und
vierten Jahrhundert (Auszug), s. 170214, w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Classen, Darmstadt 1976; C. J. Classen, The Study of Language amongst Socrates Contemporaries,
s. 215247, w: Sophistik, s. 21547; G. B. Kerferd, The theory of language, w: The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 6877.
33 Gorgiasz optuje za indywidualn odpowiedzialnoci osoby w sposb wystpny posugujcej si jak nabyt umiejtnoci, odrzucajc win nauczycieli danej sztuki i nie podwaajc
zasadnoci uprawiania samej sztuki (zgodnie z zasad abusus non tollit usum).
34 lady polemiki prowadzonej przez sofistw i retorw z krytykami ich dziaalnoci zawarte
s w kilku pismach tego okresu, takich jak mowa Protagorasa w dialogu Platona Protagoras
(320c328d), tzw. apologia Protagorasa w Teajtecie (166d167d), fragmenty Hippiasza (DK 86
A 9; B 5) i opowiastka Prodikosa Herakles na rozstaju drg (DK 84 B 2).
35 Gorgiasz powtarza myl z 456c (por. wyej przypis 20).
36 Por. wyej przypis 22.
37 Temat sowa i zwizane z nim zagadnienia takie jak: (1) moliwoci przekazania prawdy
przy pomocy sowa, (2) wiedzy, niewiedzy czy mniemania lecego u podstaw wypowiedzi, (3)
efektu w postaci wiedzy czy mniemania wytwarzanego przez sowo w suchaczu, (4) sprawiedliwego lub niesprawiedliwego uycia sowa, a take (5) odpowiedzialnoci za posugiwanie si
niesprawiedliwym sowem, stanowi wiodce problemy zawarte w tekstach Gorgiasza. Moliwo niesprawiedliwego uycia sowa jest silnie podkrelana w obu zachowanych mowach.
W Pochwale Heleny obwinia si Parysa za wiadome dokonanie gwatu i zniewolenie Heleny
przy pomocy sowa (12). Gorgiasz, w ekskursie o bardziej oglnym charakterze, zwraca rwnie
w mowie uwag na realia ateskie, piszc: A e namowa, pync wraz ze sowem, dusz uksztatowaa, jak chciaa, mona si dowiedzie, suchajc [] agonw koniecznych prowadzonych
przy pomocy sw, w jakich jaka mowa umiejtnie napisana, a nie z myl o prawdzie wypowiedziana, cay tum raduje i przekonuje (13). Problem niesprawiedliwego posugiwania si
sowem odgrywa pierwszorzdn rol rwnie w Obronie Palamedesa, w ktrej mityczny heros
musi broni si przed niesprawiedliwym oskareniem wysunitym przez Odyseusza. Wprawdzie w swej strategii obronnej Palamedes unika bezporedniego oskarenia Odyseusza o ze
intencje i faszywe postawienie zarzutu, a rozwaa raczej kwesti tego, czy Odyseusz kieruje si
wiedz czy mniemaniem, to jednak problematyka faszywego wiadectwa, niesprawiedliwego
czy faszywego posugiwania si sowem przejawia si w mowie wielokrotnie w nawizaniu do
realiw ateskich. Jak pisze R. R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz w krgu wielkomocarstwowej
polityki Aten, Meander 25 [1970], s. 320), w Obronie Palamedesa spotka mona odniesienia
do szerzcego si w Atenach donosicielstwa, wzmiank o praktyce torturowania niewolnikw
w celu wydobycia z nich zezna (11) czy mow o wielokrotnym wykorzystywaniu w procesach
faszywych wiadkw (23).
2014-11-22 13:18:11
12
PLATON
A jeli, jak sdz, kto, gdy stanie si retorem, nastpnie postpuje niesprawiedliwie
posugujc si t moc i sztuk, to nie naley nienawidzi tego, kto nauczy, i wypdza
z miasta. On bowiem przekaza dla sprawiedliwego uytku [457c], a tamten uywa na
opak. Sprawiedliwe jest nienawidzi tego, kto nie posuguje si prawidowo (ou )k o )rqw =v),
i [jego] wypdzi i zabi, a nie tego, kto uczy38.
Przeoy Zbigniew Nerczuk
38 Stanowisko
2014-11-22 13:18:11