ZY SREBRNY GLOB to tylko nocna lampa, r

do natchnie poetw i podrczny kalendarz?

Nasz niedoceniany satelita wpywa na Ziemi
i jej mieszkacw znacznie bardziej, ni mogli
bymy si spodziewa. Osiemdziesiciokrotnie lejsze
od Ziemi ciao niebieskie cz z ni nie tylko wizy
grawitacji, ale rwnie wsplne pochodzenie i ponad
4 mld lat wzajemnych oddziaywa.
Spogldajc na Ksiyc, zwracamy uwag przede
wszystkim na jego faz. Jeli na niebie wida wski,
przypominajcy odwrcon liter C sierp, po kilku
dniach zobaczymy pkole, a po okoo dwch tygo
dniach - pen, srebrn tarcz. Z czasem zamieni si
ona w sierp przypominajcy C, aby znikn na czas no
wiu. Cay cykl trwa okoo 29,5 dnia. Zmieniajce si fa
zy Ksiyca ju tysice lat temu pozwoliy na powstanie
pierwszych kalendarzy. Cho dzi waniejsz podsta
w obliczania czasu jest rok, zwizany z ruchem Zie
mi wok Soca, to wanie wczesnym kalendarzom
ksiycowym zawdziczamy pojcie miesica.
Dugo prawdziwego miesica ksiycowego nie
jest idealnie staa. Ze wzgldu na spaszczenie ksi
ycowej orbity, wynikajc z niego zmienn prdko
jego orbitalnego ruchu wok Ziemi, a take oddziay
wanie ze strony Soca, odstp czasu midzy dwoma
kolejnymi nowiami lub peniami waha si od 29 dni
6 godzin i 32 minut do 29 dni i niemal 20 godzin. Mak
symalne odchylenie od terminu peni, przewidziane
go na podstawie redniej wartoci, siga 7 godzin.
Czy jest o co kruszy kopie?

Jak wykorzysta Ksiyc do pozyskiwania

energii? Najprostsz metod jest budowa
elektrowni pywowych. Czerpi one ener
gi z wywoanego przypywami i odpywa
mi ruchu lub zmian poziomu wody morskiej.
W pierwszym przypadku wod gromadzi si za
zaporami w trakcie przypywu, aby pniej czer
pa energi z jej wypuszczania do niszego ju
oceanu.
W drugim sto
suje si podwod
ne turbiny, podobne do
tych w elektrowniach wiatrowych. Energia
pywowa jest praktycznie niewyczerpalna (cho ukad Ziemia-Ksiyc stopniowo
traci energi, jej ubytek w skali czasowej
ludzkiej cywilizacji jest praktycznie nie
zauwaalny). Elektrownie pywowe s te
mniej szkodliwe dla rodowiska od kon
wencjonalnych, ale poruszajce si pod
wod turbiny mog zagraa rybom i in
nym morskim zwierztom. Wad genera
torw pywowych jest ich okresowa pra
ca w cyklu okoo 12,5-godzinnym, utrud
niajca dopasowanie do dobowego cyklu
zapotrzebowania na energi elektryczn.
Elektrownia pywowa jest za to praktycz
nie niezalena od warunkw zewntrz
nych - pywy pojawiaj si codziennie
i daj atw do przewidzenia ilo ener
gii. Elektrownie takie dziaaj ju m.in.
w Norwegii, Francji, Chinach, Kanadzie,
Wielkiej Brytanii i Rosji.

Wyobra sobie duy glob, na

ktrym doba trwa osiem godzin,
stale wiej huraganowe wiatry
i dopiero zaczyna powstawa
prymitywne ycie. Ta egzotyczna
planeta to nie najnowsze
odkrycie poszukiwaczy planet
pozasonecznych, lecz inna wersja
naszej Ziemi - takiej, ktrej nigdy
nie towarzyszy Ksiyc.
WERONIKA LIWA

Dzi ruch Ksiyca wyznaczaj programy kom

puterowe, wydawaoby si wic, e obserwacje je
go faz nie maj praktycznego znaczenia. S jednak
kraje, w ktrych kalendarz ksiycowy nadal obo
wizuje. Zgodnie z Koranem, pocztek kolejnego
miesica nastpuje wraz z pojawieniem si nowe
go Ksiyca po nowiu. W krajach muzumaskich
wyznaczaj go potwierdzone przez wiarygodnych
wiadkw obserwacje pierwszego ksiycowego
sierpa. W czci pastw, np. w Pakistanie i Jorda
nii, regu t stosuje si bezporednio, rozpoczyna
jc kolejny miesic wieczorem w dniu, w ktrym po
zachodzie Soca pierwszy raz widoczny jest sierp
Ksiyca. Jeli 29 dnia miesica Srebrnego Globu
nie wida, miesic przedua si do 30 dni i prowa
dzi dalsze obserwacje.
W wielu innych krajach muzumaskich do te
go systemu wprowadzono nowoczesne poprawki.
W Malezji i Indonezji miesic zaczyna si w dniu,
w ktrym zgodnie z obliczeniami astronomicznymi
Ksiyc zachodzi po Socu, w Egipcie - gdy zacho
dzi po Socu co najmniej pi minut. Sam cieniut
ki ksiycowy sierp pojawia si na niebie nawet dwa
dni pniej, ale do celw cywilnych taki kalendarz,
pozwalajcy wyznaczy przysze daty, jest znacznie
wygodniejszy od kalendarza opartego na obserwa
cjach. Wci jednak do celw religijnych wielu mu
zumanw wykorzystuje kalendarz oparty na wia
dectwie godnych zaufania obserwatorw. Oznacza to,
e w pooonych bardziej na zachd krajach kolejne

Ksiyc. Odlegy o
380 tys. km - 30
ziemskich rednic
- suy nam ja
ko nocna lampa
i wskanik czasu.
Jest take dawc
energii, opiekunem
ycia i rdem in
spiracji dla wielu
pokole poetw.

i dzi opinii to w czasie peni rodzi si wicej dzieci,

na wdrwki wyruszaj lunatycy, a szpitale notuj
wyjtkowo duo przyj osb po wypadkach. Cho
nad wszystkimi tymi zjawiskami wielokrotnie pro
wadzono badania, nie wykazano midzy nimi a fa
zami Ksiyca istotnych statystycznie zwizkw.
Brak ich rwnie w przypadku miesiczki, ktr sa
ma nazwa wie z naszym satelit. Jej typowa du
go, 28 dni, jest rzeczywicie zbliona do miesica
ksiycowego. Czyby Ksiyc rzdzi wic w jaki
sposb nasz podnoci? Jeli tak, musimy by wy
jtkiem w wiecie zwierzt. Dugo okresu u map
waha si od 30 dni u orangutanw do 37 dni u na
szych najbliszych kuzynw, szympansw. Musimy
zatem przyj, e - jeli pomin romantyzm ksi
ycowych nocy - Srebrny Glob nie wpywa na nasz
cykl rozrodczy.

Ksiycowa hutawka

Czy kiedy wrci

my na Ksiyc? Od
czasu, gdy ostatni
czowiek spacero
wa po jego po
wierzchni, miny
ju niemal 34 ata.
Ksiyc kusi nie
tylko jako obiekt
bada, ale i sta
cja przesiadkowa
w drodze na Mar
sa, a take wyma
rzone miejsce do
obserwacji astro
nomicznych. Zgod
nie z dzisiejszymi
planami NASA,
najblisza wypra
wa zaogowa moe
dotrze na Srebrny
Glob w roku 2014.

Gdy nadchodzi nw
i Ksiyc znika,
niekiedy moemy
przez par minut
ledzi jego tarcz,
przesuwajc si
przed Socem. Za
mienia Soca wy
stpuj zwykle raz
na ptora roku.

miesice mog si rozpoczyna o dzie wczeniej ni

w krajach wschodnich, gdzie Ksiyc mona dostrzec
kilka godzin pniej.

W wietle peni
Aby doceni wpyw faz Ksiyca na ycie codzienne,
nie trzeba wyrusza w dalekie podre. Wystarczy si
zastanowi, kiedy w przyszym roku wypadn wi
ta wielkanocne. Regua, ktra pozwala wyznaczy ich
termin, wie si wanie z Ksiycem: zgodnie z ma
jc 2 tys. lat tradycj, Wielkanoc przypada w pierw
sz niedziel po pierwszej wiosennej peni Ksiyca.
Prby jej odpowiednio wczesnego i prawidowego
wyznaczenia (a wic wyznaczenia zarwno pocztku
wiosny, jak i przypadajcej po nim peni) przyczyni
y si w swoim czasie do reformy kalendarza i powa
nego rozwoju astronomii. [Wicej na ten te
mat mona przeczyta w numerze 04/2006
Wiedzy i ycia.]
Czy s jeszcze inne poytki z ksiycowych
faz? W wiecie zwierzt, zwaszcza prowadz
cych nocny tryb ycia, z pewnoci tak. Ich za
chowania czsto zale od zmieniajcego si na
tenia ksiycowego wiata. Ksiyc w peni
wieci ponad 400 tys. razy sabiej od Soca,
a w trakcie kwadr, gdy widoczna jest poowa je
go tarczy, jeszcze 10-krotnie sabiej. Niektre
ryby - np. lisogw Siganus guttatus - wyru
szaj na taro przy okrelonej fazie Ksiyca.
Inne zwierzta wykorzystuj ksiycow tar
cz do orientacji w terenie lub - tak jak mapy
ponocnice i niektre nietoperze - dopasowuj
swoje rytmy aktywnoci do zmieniajcego si
z nocy na noc owietlenia: ograniczaj swoj
aktywno podczas peni, aby unikn upolo
wania przez drapieniki.
A ludzie? Od niepamitnych czasw po
jawiaj si teorie wice fazy Ksiyca z na
szymi zachowaniami. Wedug popularnych

W innych dziedzinach oddziaywanie Ksiyca na

Ziemi jest jednak olbrzymie. Nie wie si ono ze
wiatem naszego naturalnego satelity, lecz z gra
witacj.
Gdy wyjedziemy na wakacje do krajw pooo
nych nad oceanem, zauwaymy, e dwa razy na dob
- a dokadniej raz na 12 godzin i 24 minuty - poziom
wody wznosi si i opada, zmieniajc szeroko play.
Morskie pywy s wywoane poczonym oddziay
waniem grawitacyjnym Ksiyca i Soca. Dominuj
c rol odgrywa mniejszy, ale bliszy Ziemi Ksiyc.
Rnica siy przycigania, ktr dziaa on na zwr
cone ku sobie i najodleglejsze obszary naszej plane
ty, powoduje rozcignicie Ziemi w ksztat piki do
rugby i powstanie na niej dwch wypitrze. Najwy
raniej wida to w przypadku oceanw. Spitrzona
przez Ksiyc fala porusza si wok Ziemi i docie
rajc do brzegw wywouje przypyw. Wypitrzenie
na otwartej powierzchni oceanu nie jest zbyt due

- jego wysoko wynosi okoo 54 cm. Typowa ampli

tuda podobnych, powodowanych przez odlege So
ce zmian to 25 cm.
Wzajemne oddziaywanie pyww ksiycowych
i sonecznych zaley od fazy Ksiyca. Gdy Soce
i Ksiyc znajduj si w jednej linii z Ziemi, a wic
w czasie ksiycowej peni (Ziemia jest wtedy pomi
dzy Ksiycem i Socem) oraz w nowiu (Ksiyc jest
wtedy pomidzy Ziemi i Socem), oba przypywy
si nakadaj, a ich czna wysoko wynosi rednio
okoo 79 cm. W trakcie kwadr, gdy linie czce Ksi
yc z Ziemi i Ziemi ze Socem tworz kt prosty,
oddziaywania Soca i Ksiyca czciowo si zno
sz i pywy s nisze, niespena 30-centymetrowe.
Wszystkie te oszacowania dotycz jednak tylko rod
ka oceanu. Gdy fala pywu dociera do pytkich wd
przybrzenych, pitrzy si, osigajc zwykle znacz
nie wiksz wysoko, ktra zaley od warunkw
panujcych w pobliu brzegu. Rnica poziomu wo
dy w trakcie przypywu i opywu moe wwczas si
ga nawet 10 m. Rekordowe wahanie poziomu wody
w syncej z ekstremalnych przypyww zatoce Fun
dy wynosi a 16 m.
Maksymalne przypywy pojawiaj si zwykle u wy
brzey dzie-dwa dni po nowiu lub peni, gdy dotrze
do nich spitrzona na rodku oceanu fala. Aby podzi
wia to zjawisko, musimy jednak wybra si w wiat.
Przypywy ubarwiajce ycie plaowiczw w Hiszpa
nii i Wielkiej Brytanii praktycznie nie dotykaj Pol
ski, poniewa Batyk jest morzem niemal zamkni
tym i nie dociera do niego wdrujca wok Ziemi
fala oceaniczna. Mimo to i my dowiadczamy ksiy
cowych pyww. Nie wi si one jednak z ruchem
wiatowej wody. Te same siy, ktre pitrz oceany,
podnosz i opuszczaj take skorup Ziemi. Tak wic
dwa razy na dob podnosimy si ku Ksiycowi, aby
po szeciu godzinach maksymalnie si od niego od
dali. Amplituda tych ruchw siga 0,5 m. Cho nie
maj one dla nas wikszego znaczenia, musz je bra
pod uwag badacze korzystajcy z superdokadnych
pomiarw GPS oraz fizycy planujcy precyzyjne eks
perymenty wykorzystujce due urzdzenia pomia
rowe. Aby poprawnie interpretowa wyniki pomia
rw ponaddwudziestokilometrowego piercienia ak
celeratora CERN-u oraz czterokilometrowych ramion
detektora fal grawitacyjnych LIGO, wpyw Ksiyca
trzeba uwzgldni w obliczeniach.

Penia trzsie
Niewykluczone, e Srebrny Glob ma na nas rwnie
wpyw bardziej zowrogi. Trwaj badania nad ewentu
aln korelacj midzy ksiycowymi fazami a trzsie
niami ziemi i wybuchami wulkanw. Cho dane nie s
jednoznaczne, zgodnie z niektrymi analizami w trak
cie peni lub nowiu - czyli w czasie sprzyjajcym szcze
glnie silnym pywom - obserwuje si nieco wicej te
go typu katastrof. Ewentualne wyjanienie tej zale
noci wie si nie tyle z oddziaywaniem Ksiyca na
ziemskie wody czy skorup, ile z jego wpywem na oce
an pynnej magmy we wntrzu Ziemi. Efekt ten jest
widoczny zwaszcza w przypadku wyjtkowo duych

Pierwszy obszerny utwr literacki

powicony w caoci satelicie Zie
mi powsta przed kocem I wieku n.e.
i nosi tytu 0 obliczu widniejcym na
tarczy Ksiyca". Grek Plutarch zebra
w nim rne pogldy na temat natu
ry Srebrnego Globu, zarwno filozoficz
ne, jak i mityczne, a nawet fantastyczne.
Niektre wizje byy miae i pikne: pomie
niste gry ksiycowe, rozlege purpurowe
rwniny, powierzchnie pokryte zotem i srebrem.
I egzotyczni mieszkacy. Przez nastpne 15 wiekw
nikt w tej kwestii nie dorwna Plutarchowi rozmachem.
Co wicej, zgodnie z obowizujc w staroytnoci i redniowie
czu doktryn o doskonaoci cia niebieskich, ludzko traktowaa Ksiyc raczej jako
ciao idealnie kuliste. Gdy na pocztku XIV wieku Dante podrowa przez niebiosa,
Ksiyc jawi mu si jako byszczcy, gsty, mocny, gadki, czysty, jak jasny diament
(tum. A. Kuciak). Woski poeta zna teorie uczonych islamu, wedug ktrych plamy
na tarczy Srebrnego Globu miay by wynikiem rnic w gstoci ksiycowej mate
rii, ale ich nie uznawa.
Wiara w doskonao Ksiyca odcisna swoje pitno take w sztuce: dawni mala
rze dugo nie odwayli si pokaza w realistyczny sposb plam na srebrnej tarczy.
Wydaje si, e pierwszy przeama to wiatopogldowe tabu niderlandzki artysta
Jan van Eyck na obrazie Ukrzyowanie (okoo 1420 roku; poniej). Nieco pniej
w szczegowe badanie ksiycowych wiatocieni zagbi si dociekliwy Leonar
do da Vinci. W jego notatniku z pocztku XVI
wieku zachoway si rysunki wiernie oddaj
ce wygld tarczy Ksiyca. Leonardo zapisa
rwnie: cz Ksiyca wiecca jest wod,
ktra odzwierciedla ciao soneczne i odbija
wiato ode otrzymane, [...] gdyby ta woda
bya bez fal, wygldaby may (tum. L. Staff).
Ostateczna zmiana wizerunku Srebrnego
Globu dokonaa si na pocztku XVII wieku.
U Szekspira Ksiyc jest jeszcze wiatem na
niebie, wywierajcym tajemniczy wpyw na
wariatw, kochankw i poetw, a ksiyco
we plamy - czowiekiem na Ksiycu, z kt
rego mona stroi sobie arty (Sen nocy
letniej"). U drugiego wielkiego angielskie
go poety, Johna Miltona, Ksiyc to ju cia
o, ktrego tarcz toskaski astronom oglda
przez swe optyczne szko [...], by nowe
wypatrzy ldy, rzeki, gr acuchy
na owym globie ctkami pokrytym
(tum. M. Somczyski). Dramaty Szekspi
ra oddziela od Raju utraconego Miltona lu
neta Galileusza, to
skaskiego astrono
ma. Para soczewek,
ktra pozwolia do
strzec gry na Ksi
ycu, daa Ziemia
nom nowy wiat. Wi
zje Plutarcha mogy
powrci. Wykorzy
sta to Johannes Ke
pler, piszc pierwsz
nowoytn powie
science fiction o po
dry na Ksiyc
- swj tajemniczy
Sen, wydrukowany
w 1634 roku w a
ganiu. W kolejce czekali ju Daniel Defoe, Ed
gar Allan Poe, Juliusz Verne, Herbert George
Wells i Jerzy uawski.
JAROSAW WODARCZYK

KSIYC
Masa Ksiyca wynosi zaledwie 1,2% masy Ziemi, a mimo to jest on pitym co do wielkoci satelit w Ukadzie So
necznym. W czasie peni jest najjaniejszym po Socu obiektem na naszym niebie, a jego grawitacja ma duy wpyw
na nasz planet. Ksiyc jest jednak za may, aby utrzyma znaczc atmosfer, a aktywno geologiczna dawno na
nim wygasa, przez co jest pozbawionym ycia, pokrytym pyem, martwym wiatem. Po jego powierzchni spacerowao do tej pory 12 ludzi. Zebrano ponad 389 kg ska ksiycowych, ale naukowcy wci nie s pewni, jak Ksi
yc powsta.
ORBITA

Ksiyc porusza si wok Ziemi po orbicie eliptycznej, przez co odlego pomidzy tymi dwoma cia
ami si zmienia. W najbliszym Ziemi punkcie swojej orbity (perygeum) Ksiyc jest 10% bliej,
ni gdy jest w punkcie najbardziej od Ziemi odlegym (apogeum). Obrt Ksiyca wok osi trwa
27,32 ziemskiej doby i tyle samo czasu zajmuje mu obiegnicie Ziemi po orbicie. Nazywamy
to rotacj synchroniczn (poniej), ktra jest przyczyn faktu, e Ksiyc jest zwrcony do
Ziemi zawsze t sam stron. Eliptyczno orbity Ksiyca i nachylenie jego paszczyzny rwnikowej do paszczyzny orbity
jest przyczyn libracji, ktra umoli
DZIE 1
Ziemia
ta sama strona
wia dostrzeenie niektrych obszarw
zwrcona ku Ziemi
na drugiej pkuli Ksiyca. Ruch Zie
mi wzgldem Soca powoduje, e co
29,53 ziemskiej doby Ksiyc dokonuje
penego cyklu zmian faz i wraca na na
Ksiyc obraca si przeciwnie do
ruchu wskazwek zegara
szym niebie do tego samego pooenia
wzgldem Soca. Jest to rwnie du
kierunek ruchu
go doby ksiycowej (okresu pomi
orbitalnego
dzy dwoma kolejnymi wschodami So
Ksiyca
DZIE 7
ca na Ksiycu).
ROTACJA SYNCHRONICZNA
Na kady obieg Ziemi po orbicie Ksiyc
wykonuje jeden obrt wok swojej osi,
Ksiyc obraca si
wok swojej osi raz na
27,32 doby ziemskiej

o obrotu odchylona od

co powoduje, e zawsze jest zwrcony

do Ziemi t sam stron.

pionu o 6,7

APOGEUM
PERYGEUM

405 500 km

363 300 km

rwnik Ziemi

Ksiyc obiega Ziemi

w cigu 27,32 doby ziemskiej

OBRT I ORBITA
Paszczyzna orbitalna Ksiyca jest nachylona do
paszczyzny rwnika Ziemi i pooenie tej paszczyzny
ulega zmianom w okresie 18 lat. Siy pywowe powoduj, e
Ksiyc spowalnia rotacj Ziemi i oddala si od niej w tempie
okoo 3 cm na rok.

BUDOWA

Skorupa Ksiyca zbudowana jest z bogatej w wap skay podobnej do granitu.

Ma grubo okoo 48 km na stronie zwrconej ku Ziemi i 74 km po stronie
przeciwnej. Z powodu dugotrwaego bombardowania meteorytami skoru
pa jest bardzo popkana. Spkania dochodz do gbokoci 25 km, a poni
ej skompa jest ju zestalona. Skalny paszcz Ksiyca jest bogaty w krze
miany, ale ubogi w metale, takie jak elazo. Grna cz paszcza jest staa,
sztywna i stabilna. Rozpad radioaktywny zachodzcy w niewielkiej iloci
skadnikw ska ksiycowych powoduje wzrost temperatury wraz z gbo
koci. Dolny paszcz zaczyna si okoo 1000 km poniej skorupy i od tego
miejsca skaa ulega czciowemu stopieniu. rednia gsto Ksiyca wskazu
je na moliwo istnienia maego jdra elaznego. Podczas misji Apollo dokony
wano pomiarw prdkoci fal uderzeniowych wdrujcych przez Ksiyc, ale nie
otrzymano przekonujcych rezultatw. Aby potwierdzi istnienie metalicznego
jdra, potrzebne s dalsze badania sejsmiczne.

skalny paszcz

mae metaliczne jdro

(prawdopodobnie)
skorupa ze ska
podobnych do granitu

WNTRZE KSIYCA
rednia gsto Ksiyca jest znacznie mniej
sza ni Ziemi jako caoci, natomiast zbliona
do gstoci ziemskiego paszcza.
Moliwe, e Ksiyc jest w caoci skalny i wca
le nie ma metalicznego jdra.

PODSTAWOWE DANE O KSIYCU

POWIERZCHNIA KSIYCA

Granica pomidzy widoczn a niewidoczn z Ziemi pkul Ksiyca przebiega przez rodek tego zdjcia wykonanego z Apollo
16, ktre pokazuje widok niedostpny przed epok lotw kosmicznych. Planetoidy przez co najmniej 4 mld lat bombar
dujce powierzchni Ksiyca pozostawiy na niej kratery uderzeniowe.

REDNIA ODLEGO OD ZIEMI

OKRES ROTACJI

384400 km

27,32 doby ziemskiej

TEMPERATURA POWIERZCHNI

DUGO DOBY SONECZNEJ NA KSIYCU

Od -150C do 120C

29,53 doby ziemskiej

MASA (ZIEMIA=1) 0,012

REDNICA 3476 km
OBJTO (ZIEMIA=1)

0,02

PRZYSP GRAWIT. NA RWNIKU (ZIEMIA=1) 0,165

PORWNANIE ROZMIARW

LICZBA KSIYCW 0

OBSERWACJE

Owietlona cz Ksiyca

ogldana z Ziemi zmienia si w cigu miesica,

poczynajc od cienkiego sierpa widocznego na
zachodnim niebie tu po zachodzie Soca,
a koczc na cienkim sierpie widocznym
o poranku na wschodniej stronie nieba.

ATMOSFERA

SKAD ATMOSFERY

Atmosfera Ksiyca jest bardzo rozrzedzona i jejNeon, wodr i hel s wychwy

tywane z wiatru sonecznego.
cakowita masa wynosi okoo 10 tys. kg. Dla po
Argon powstaje z rozpadu ra
rwnania - mniej wicej tyle gazu wyrzuci z sie
dioaktywnego potasu ze skal
bie podczas ldowania statek Apollo. Rnicaksiycowych.
temperatury powierzchni Ksiyca pomidzy
dniem a noc wynosi blisko 270C i ilo gazu znajdujcego si przy
powierzchni jest w chodzie nocy 20 razy wiksza ni podczas gor
cego dnia. Przyspieszenie grawitacyjne na Ksiycu jest sze razy
mniejsze ni na Ziemi, co powoduje, e atmosfera ksiycowa ucieka
w przestrze. Jest jednak uzupeniana przez wiatr soneczny.
neon 29%

hel

25,8%

wodr 22,6%

argon

20,6%

gazy ladowe

POWSTANIE KSIYCA ZIEMI

Skay czyy si w wyniku wzajemnych

W niecentralnym zderzeniu pomidzy

Wyrzucony materia utworzy wielk

Wikszo wyrzuconego materiau

protoplanet wielkoci Marsa a Ziemi z jej

chmur gazu, pyu i ska. Obok ten

znalaza si na koowej orbicie wok

paszcza zostaa wyrzucona w przestrze

szybko chodzi si, wypromieniowujc

Ziemi, tworzc gsty, wypeniony bryami,

zdominowao dysku i nie zebrao pozostaego

ogromna ilo krzemianowej materii.

ciepo.

podobny do obwarzanka piercie.

materiau. Wtedy narodzi si Ksiyc.

zderze, dopki pojedyncze ciao nie

Fragment pochodzi z ksiki Encyklopedia Wszechwiat, Wydawnictwo Naukowe PWN 2006

HISTORIA KSIYCA

Nikt nie wie dokadnie, jak powsta Ksiyc, ale wikszo astronomw
zgadza si z hipotez wielkiego zderzenia, ktre nadao bieg wypadkom,
kiedy 4,5 mld lat temu wielki obiekt zderzy si z mod Ziemi (poniej).
Podczas pierwszych 750 min lat istnienia Ksiyc przechodzi przez okres in
tensywnego bombardowania planetoidami, ktre spowodowao popkanie sko
rupy i powstanie kraterw na caej jego powierzchni. Okoo 3,5 mld lat temu bom
bardowanie osabo, a rozpocz si okres znacznej aktywnoci wulkanicznej. La
wa wydobywajca si z gbokoci okoo 100 km przenikaa przez pknicia w skorupie
i wypeniaa wielkie, najniej pooone kratery. Nastpnie zestalia si i powstay ciemne,
paskie, bazaltowe obszary nazywane morzami. Aktywno wulkaniczna zakoczya si bli
sko 3,2 mld lat temu i od tej pory Ksiyc sta si praktycznie martwy. Wiele ze struktur powsta
ych we wczesnej historii Ksiyca zostao zniszczonych przez pniejsze uderzenia planetoid. Jednym
z najmodszych duych kraterw jest Kopernik, ktry zosta utworzony okoo 900 mln lat temu.

ciaa. Oznacza to, e czowiek o wzrocie 1,8 m roz

ciga si pod wpywem Ksiyca o 10-16 m, odlego
10-krotnie mniejsz od rednicy protonu. To efekt,
ktry trudno uzna za znaczcy.

si pywowych, ktre pojawiaj si, gdy odlego Zie

mi zarwno od Soca, jak i Ksiyca jest szczeglnie
maa. W tych warunkach nawet zwyke, oceaniczne
pywy, zamiast typowych, niespena 80-centymetrowych waha, sigaj 93 cm.
Czy jeszcze wiksze problemy pojawiayby si,
gdyby do poczonych si Ksiyca i Soca doczyy
ustawione w jednej linii planety? Na szczcie tego
zagroenia nie musimy si obawia - dziaanie tych
znacznie lejszych od Soca i bardzo odlegych cia
na Ziemi jest tak znikome, e w zauwaalny spo
sb nie wpywa na wysoko pyww. Podobnie nie
musimy si obawia przypyww w naszym ciele,
cho wielu zwolennikw New Age uwaa, e podle
gamy silnemu przypywowemu oddziaywaniu Ksi
yca. Nie bior jednak pod uwag, e amplituda py
ww zaley m.in. od rozmiarw odczuwajcego je

Ksiycowa pogoda

Kult lunarny uksztatowa si w okre

sie matriarchatu. Uwaany jest za jeden
z najstarszych w historii religii, czsto
wiza si z astrolatri (kultem gwiazd
i planet) oraz bstwami astralnymi. Jego
powszechno sprawia, e cz naukow
cw uznaa mity lunarne za podstaw wszel
kiej mitologii i religii (panlunaryzm).
W mitologii lunarnej Ksiyc symbolizowaa Wiel
ka Bogini, przedstawiana jako trzy postaci kobie
ce: dziewica-kapanka (Penia), kobieta-matka, czsto
ukazywana jako ciarna (Kwadra), dojrzaa, mdra kobieta
(Nw), wiedma (czyli wiedzca matka - dopiero w redniowieczu Koci katolicki
nada tej nazwie znaczenie pejoratywne). Obserwujc zmienno faz Ksiyca, wie
rzono, e tak jak zmienia on swoj posta, tak Wielka Bogini ulega cyklicznym prze
mianom. T matriarchaln trjc zaanektoway nastpnie patriarchalne systemy wie
rze, w tym chrzecijastwo.
Najstarsze lady archeologiczne kultu Wielkiej Bogini pochodz z VII wieku p.n.e, z te
renw staroytnej Anatolii (Turcja). Wielk Bogini widziano jako jedn, ale objawiaj
c si w rnych formach posta bosk - bya zmienna w swej niezmiennoci. Zwiza
na nie tylko z Ksiycem, ale te z podnoci i rolinnoci (te powizania pojawiaj
si take w pniejszych wierzeniach ludowych), symbolizowaa cao, panowanie nad
kad faz ycia oraz nad misterium umierania i odradzania.
Bstwa lunarne to personifikacje Ksiyca, jego faz, funkcji i stanw. Mona by wy
mieni takie jak: aztecki Teciztekatl, babiloski Sin, egipscy Toth i Chonsu, greckie
Artemida i Selene, indyjscy Candra i Soma, rzymskie Diana i Luna, sumeryjska Nanna
czy syryjska Astarte, Iwiogowa bogini, czczona w Egipcie jako pani Ksiyca. e
skim bstwom Ksiyca przypisywano tak dziewictwo, jak i podno (np. Artemida),
a mskie byy symbolami potencji i podnoci (Sin jako byk), cho byway te przed
stawiane jako starcy. W licznych religiach plemiennych bstwa lunarne uznawano
za stwrcw wiata i ludzi (np. bogini Ataentsic u Irokezw) lub za bstwa naczelne
(bg Alignak u Eskimosw).
Wiele mitw zwizanych z kultem lunarnym wyjania cykliczne zmiany Ksiyca - je
go umieranie i odradzanie si (motyw boga umierajcego i zmartwychwstajcego ma
wanie lunarne korzenie). Zjawisko nowiu i zamie Ksiyca czsto wie si w mi
tach z istnieniem poerajcych go potworw (jak nordycki wilk Fenrir).
Terminy kultowych obrzdw byy rwnie wyznaczane przez fazy Ksiyca. Nawet
chrzecijanie obchodz wita, w ktrych noc jest waniejsza od dnia - to Boe Na
rodzenie i Wielkanoc. Przy wyznaczaniu niektrych wit nadal uwzgldnia si fazy
Ksiyca (np. Wielkanoc i zalene od niej wita ruchome). Z fazami Ksiyca wi
si te najwaniejsze wita hinduizmu.
Pojawiajcym si w wielu wierzeniach motywem jest przekonanie, e Ksiyc i Soce
s oczyma bstwa nieba (w mitologii japoskiej Soce to bogini Amaterasu, a Ksi
yc to bg Tsukiyomi). Ksiyc i Soce wizano najczciej pokrewiestwem typu
rodzic-dziecko (np. egipski Chonsu jest synem Amona), m-ona czy te brat-siostra lub blinita.

PIOTR HAYDER

Pywom podlega te ziemska atmosfera, nie jest to jed

nak efekt spektakularny. Wskutek przechodzcej fali
przypywu cinienie na powierzchni Ziemi waha si
o zaledwie kilka paskali, czyli kilka dziesiciotysicznych normalnego cinienia atmosferycznego. Rola przy
pyww nie ogranicza si jednak do spitrzania ziem
skich wd, ldw i atmosfery. To dziki nim doba ma
24, a nie 8 godzin. Wskutek tarcia o dno i brzegi oce
anw masa podnoszonej przez Ksiyc wody porusza
si wraz z obracajc si Ziemi i nie wznosi dokad
nie na linii czcej rodki naszej planety i jej satelity.
Oddziaywanie grawitacyjne midzy odchylonym od
tej linii nadmiarem wody a Ksiycem wywouje zmia
ny okresu ruchu obrotowego Ziemi.
Doba wydua si o okoo 15 ms na stulecie. Tem
po tej zmiany nie jest jednak stae. Aby obliczy jej nie
gdysiejsz wielko, trzeba uwzgldni ruch ziemskich
kontynentw. Zmieniajc pooenie na powierzchni Zie
mi, zwikszay one (lub zmniejszay) si tarcia pyww
o dno morza, tym samym modyfikujc tempo wydu
ania doby. Niewykluczone, e tu po powstaniu Zie
mia obracaa si wok osi w cigu zaledwie 8 godzin,
a rok trwa ponad tysic takich dni.
Ksiyc sprawi z czasem, e w cigu dnia bdzie
my mieli do dyspozycji nawet 25 godzin. Na dodatko
w godzin musimy jednak poczeka ponad 100 mln
lat. Przyjemno duszego dnia okupimy brakiem
jednego z najpikniejszych zdarze astronomicznych
- cakowitych zamie Soca. Mniej wicej raz w ro
ku ksiycowa tarcza przechodzca pomidzy Ziemi
a Socem cakowicie zasania nasz gwiazd. To nie
zwyke zjawisko moe si powtarza dziki wyjtko
wemu zbiegowi okolicznoci, ktry sprawi, e 400 ra
zy wiksze od Ksiyca Soce jest od nas okoo 400-krotnie dalej, dziki czemu rozmiary ktowe obu cia
na niebie s zblione.
Niestety, ta sama przyczyna, z powodu ktrej Ziemia
zwalnia swj obrt, sprawia, e odlego do Ksiyca
ronie w tempie 3,8 cm/rok. Za 600 mln lat jego obser
wowane rozmiary zmalej na tyle, e cakowite zamie
nia odejd do historii. Jeli na Ziemi znajd si wtedy ja
cy inteligentni obserwatorzy, bd si musieli zadowo
li zamieniami obrczkowymi lub wrcz czciowymi.
Gdyby Ksiyc stale oddala si od Ziemi w podobnym
tempie, a nasz Ukad Soneczny utrzyma si w obecnym
ksztacie, za 15 mld lat okresy obrotu Ksiyca i Ziemi
wyrwnayby si, osigajc dugo 55 dni. Ksiyc by
by wwczas 1,6 razy dalej od Ziemi ni dzi, a oba cia
a obiegayby si zwrcone do siebie tymi samymi stro
nami, podobnie jak dzi Pluton i Charon.
Na tak ewolucj nie moemy jednak liczy: ju za
2 mld lat Soce rozgrzeje si tak bardzo, e ziemskie
oceany wyparuj i sia hamowania pywowego Ziemi
znacznie si zmniejszy. Po kolejnych 4 mld lat ukad
Ziemia-Ksiyc moe znale si pod powierzchni

Podnoszca
si i opadajca
regularnie wo
da sprawia, e
wiele obszarw
pooonych na
oceanicznym wy
brzeu zmienia
si okresowo
w wyspy, aby po
kilkunastu go
dzinach poczy
si ze staym l
dem. Na takich
niby-wyspach
od stuleci budo
wano klasztory,
zamki obronne
i forty, takie jak
ten wieczcy
Wysp w. Kata
rzyny w walijskim
Tenby.

gwatownie rozdtego Soca. Taki bdzie zapewne

koniec tego niezwykego ukadu, niekiedy uznawane
go przez astronomw wrcz za planet podwjn. Ten
gorcy kres nie bdzie jednak gwatowniejszy od kata
strofy, ktra daa mu pocztek.

yciodajne zderzenie
Historia niezwykego ukadu Ziemia-Ksiyc rozpocz
a si zapewne zaledwie kilkanacie milionw lat po po
wstaniu Ukadu Sonecznego. To wtedy w nasz, wik
sz ni dzi - lecz wci samotn - planet uderzyo
ciao wielkoci zblionej do Marsa. Wyrzucone podczas
tej katastrofy odamki Ziemi utworzyy wok niej wi
rujcy dysk, z ktrego z czasem powsta Ksiyc. Za t
zderzeniow teori przemawia skad ksiycowej ma
terii i niewielka gsto naszego satelity wskazujca,
e powsta on z zewntrznych, lejszych ska Ziemi.
Nowy glob uformowa si najprawdopodobniej w od
legoci 3-5 ziemskich promieni. Szcztki okrajce
Ziemi na niszych orbitach nie mogyby si poczy
w wiksze ciao, a na wiksz wysoko odamki z ka
tastrofy nie zdoayby po prostu dolecie.
Niewielka odlego, ktra pocztkowo dzielia Ksi
yc od Ziemi, sprawiaa, e mod planet nawiedza
y znacznie silniejsze ni dzi przypywy. Gigantyczne
fale pierwotnego oceanu, uderzajce co kilka godzin

o brzegi prakontynentw, zmyway z nich ol

brzymie iloci substancji chemicznych, wzboga
cajc w nie rodowisko, w ktrym powstawao
pierwotne ycie. Prawdopodobnie bez Ksiyca
ENCYKLOPEDIA. WSZECHWIAT
pojawioby si wic ono znacznie pniej.
yciodajna rola naszego satelity nie zako Ilustrowana encyklopedia opracowa
czya si na przypywach. Od miliardw lat Ksi na pod kierunkiem wybitnego astro
yc peni funkcj olbrzymiego stabilizatora: to noma, profesora Uniwersytetu w
dziki niemu kt nachylenia osi ziemskiej w prze Cambridge, Martina Reesa. Omawia
strzeni niemal si nie zmienia. Nachylenie osi histori astronomii i jej najnowsze
obrotu Ziemi do paszczyzny jej orbity sprawia, odkrycia, pokazuje ogrom Wszech
e moemy przeywa coroczny rytua zmian pr wiata: od Ziemi poprzez Ukad So
roku - przez p roku ku Socu wystawia si neczny, galaktyk Drogi Mlecznej do
silniej pnocna, a przez p roku poudniowa odlegych gwiazd i galaktyk a po
pkula planety. Gdyby jednak nachylenie Zie wielkie poza. Zawiera najnowsze
mi byo silniejsze, a zwaszcza gdyby si gwa zdjcia wykonane przez sondy ko
townie zmieniao, szanse na stabilny, przyjazny smiczne i teleskopy oraz trjwymia
yciu klimat byyby minimalne. Ziemi chroni rowe schematy i diagramy. Ksika
przed takim katastrofalnym losem kosmiczny ukae si we wrzeniu.
ciarek, czyli okrajcy j Ksiyc.
Jak wida, bez naszego srebrnego ssiada
nie mielibymy nie tylko kalendarza, ale i dugiego
dnia, i spokojnego klimatu. A moe te problemy mia
yby wwczas zupenie inne ni my istoty?
WERONIKA LIWA jest dziennikark Wiedzy i ycia".