Ciche i niepozorne, s dzi tak popularne, e niemal

nie zwracamy na nie uwagi. Mimo to potrafi zadziwia

- na przykad plujc z szybkoci 140 mln kropel
na sekund. Wszystko dziki wyrafinowanej technologii.
MARCIN BIEKOWSKI
RAZ Z ROZWOJEM KOMPUTERW pojawia
si konieczno zbudowania urzdze umoli
wiajcych utrwalenie na papierze wynikw ich
pracy. W pierwszych komputerach z lat 40. XX
wieku do sporzdzania wydrukw wykorzystywano od
powiednio zmodyfikowane dalekopisy lub maszyny do
pisania. Dopiero w kolejnym dziesicioleciu rozpocz
to prace nad skonstruowaniem drukarki komputerowej
z prawdziwego zdarzenia. Jedn z najbardziej znanych
drukarek z tego okresu by model IBM 1403, ktry zade
biutowa w 1959 roku jako cz zestawu komputerowe
go IBM 1401. Ta pierwsza na wiecie tzw. drukarka a
cuchowa wykorzystywaa przesuwane poziomo metalo
we paski (acuchy) ze znajdujcymi si na nich literami,
cyframi i znakami.
W 1970 roku firma Digital Euipment Corporation za
prezentowaa LA30 - pierwsz igow drukark mozaikow,
ktra tworzya znak, uderzajc stalowymi igami w tam

barwic. Zalet takich drukarek bya moliwo druko

wania nie tylko liter i cyfr, lecz rwnie rysunkw i wykre
sw (zazwyczaj czarno-biaych, cho byy dostpne rw
nie modele z czterokolorowymi tamami). W1977 roku
firma Xerox przedstawia pierwsz na wiecie komputero
w drukark laserow - Xerox 9700. Jej konstrukcja wy
wodzia si wprost od kserokopiarek, z tym e wiatoczuy
bben nie by nawietlany wiatem odbitym od powiela
nego dokumentu: laserowy promie rysowa wzr strony
przekazanej bezporednio z pamici komputera.
Dzi urzdzeniami drukujcymi najczciej spotykany
mi przy komputerach, zwaszcza domowych, s drukarki
atramentowe, ze wzgldu na metod nanoszenia tuszu na
papier popularnie zwane plujkami. Mimo rozwoju tech
nologii laserowej wci pozostaj bezkonkurencyjne pod
czas drukowania wielobarwnych grafik i cyfrowych foto
grafii. Atramentowe mechanizmy drukujce s rwnie
wykorzystywane w wielu tzw. urzdzeniach wielofunk
cyjnych, czcych funkcje skanera i drukarki.

Pocisk z atramentu
Zasada dziaania drukarek atramentowych jest prosta.
Gowica drukujca, wyposaona w kilkadziesit minia
turowych dysz, wyrzuca w kierunku podoa mikrosko
pijne krople atramentu. Nad rozmiarami kropel i po
prawnym ich rozmieszeniem na kartce czuwaj elek
troniczne ukady sterujce. Przesuwajc si wzdu
papieru, gowica tworzy wydruk. Wszystkie drukarki

atramentowe korzystaj z tuszw o czterech podsta

wowych barwach: niebieskozielonej, purpurowej,
tej i czarnej. W celu zwikszenia dokadnoci odwzoro
wania barw w niektrych modelach drukarek, przezna
czonych przede wszystkim do drukowania fotografii,
stosuje si zasobniki z szecioma lub nawet omioma
kolorowymi tuszami.
Korzysta si dzi z dwch metod wystrzeliwania
tuszu z dysz: termicznej i piezoelektrycznej. W pierw
szej wykorzystuje si zjawisko parowania atramentu
pod wpywem wysokiej temperatury. Znajdujcy si
tu pod dysz ukad grzewczy w kilka mikrosekund
zamienia niewielk ilo cieczy w gaz. Gwatownie po
wikszajcy objto pcherzyk odparowanego tuszu
wywiera cinienie na otaczajcy go atrament i z du
si wyrzuca jego kropl z dyszy. Wielko i ksztat wy
strzelonej kropli oraz kierunek jej lotu zale od wy
tworzonego cinienia i ksztatu dyszy. Niestety, meto
da termiczna nie gwarantuje powtarzalnoci warun
kw powstawania kropli. Mona wprawdzie dokadnie
kontrolowa wzrost i rozkad temperatury na elemen
cie grzewczym, ale sam proces tworzenia si pcherzy
ka, jego wielko i cinienie pary s za kadym razem
nieco inne. Parametry te jednak zawsze mieszcz si
w okrelonych przez konstruktorw granicach, ktre
w kadej kolejnej generacji gowic s coraz wsze. Za
let dysz termicznych jest moliwo ich gstego upa
kowania w gowicy.
Druga metoda plucia atramentem opiera si na tzw.
odwrotnym zjawisku piezoelektrycznym: pod wpywem
pola elektrycznego przyoonego do materiau piezoelek
trycznego (zazwyczaj krysztau, np. kwarcu) ulega on od
ksztaceniu mechanicznemu, tym wikszemu, im wiksza
jest rnica potencjaw. Przykadajc napicie o rnych
wartociach do odpowiednio uksztatowanej elektrody
piezoelektrycznej, mona w cile kontrolowany sposb
zmienia cinienie tuszu w dyszy i wystrzeliwa w stron
podoa krople atramentu o danej wielkoci. Gowica
piezoelektryczna jest wic precyzyjniejsza od termicznej,

a take wyranie szybsza. Pojedyncza dysza moe wystrze

li ponad 40 tys. kropel na sekund, natomiast dysza go
wicy termicznej tylko 20 tys.
Gowica piezoelektryczna jest te bardziej od termicz
nej trwaa - jedynym niebezpieczestwem grocym me
chanizmowi drukujcemu jest zatkanie si dyszy wskutek
zaschnicia w niej atramentu. W przypadku gowic termicz
nych element grzejny z czasem si zuywa, wytwarzajc
coraz mniej ciepa w coraz bardziej niekontrolowany spo
sb. Dlatego w drukarkach termicznych (takich firm jak
HP, Lexmark, Canon) dysze s zintegrowane ze zbiorni
kami z atramentem, natomiast w drukarkach z gowicami
piezoelektrycznymi (produkowanych gwnie przez firm
Epson) wymienia si tylko pojemniki z tuszem.
Najwiksz zalet metody termicznej s nato
miast stosunkowo niskie koszty wykonania gowi
cy. Proces technologiczny sprowadza si zaledwie do
kilku krokw: naparowania elektrod, naniesienia ele
mentw grzejnych i osony gowicy oraz wytrawienia
w krzemie dysz i kanaw. Ten ostatni etap wykonu
je si metod litograficzn, w podobny sposb, w ja
ki s produkowane pprzewodnikowe ukady scalo
ne. Przy gowicach termicznych najwaniejszy jest bo-

PLUCIE W SKRCIE
Zasady dziaania i budowy drukarki atramentowej opracowa Ichiro Endo, iny
nier z firmy Canon. Prace rozpoczy si w 1976 roku, pierwsz publikacj na
ukow na ten temat przedstawiono w sierpniu 1977 roku, a ju kilka miesicy
pniej firma Siemens wyprodukowaa drukark atramentow PT 80i. Urzdze
nie zostao wyposaone w gowic o 12 dyszach, generujc krople metod pie
zoelektryczn (maksymalna szybko druku wynosia 270 znakw na sekund).
Na spopularyzowanie plujki musiay jednak czeka a do 1988 roku. Prze
amujc barier tysica dolarw, firma Hewlett-Packard wprowadzia wwczas
na rynek pierwsze urzdzenie z serii DeskJet. Trzy lata pniej zadebiutowaa
HP DeskJet 500C, pierwsza kolorowa drukarka atramentowa. Dzi takie drukar
ki stoj przy niemaf kadym domowym komputerze.

wiem ksztat dysz i odpowiednio gadkie i zaokrglone

krawdzie. Tutaj precyzja wykonania siga kilkudzie
siciu nanometrw.
Produkcja gowic piezoelektrycznych, znacznie bar
dziej zoona, wymaga od kilkunastu do kilkudziesiciu
etapw porednich przeprowadzanych z nanometrow
dokadnoci. Proces ten przypomina wieloetapowe wy
twarzanie procesorw i odbywa si w pomieszczeniach
bezpyowych (cleanroomach).

Dysza gowicy
na fotografii
mikroskopowej

Plucie precyzyjne na czas

Dokument lub zdjcie wydrukowane z zastosowa
niem technologii atramentowej skada si z milionw
uoonych obok siebie miniaturowych plamek atra
mentu, ktre pady na papier. Takie zdjcie jest tym
wyraniejsze i lepszej jakoci, im kropelki atramen
tu s mniejsze, a ich wielko w miar staa. Istot
ne s te waciwoci samego papieru i atramentu o czym za chwil.

Infografika ilustruje
dwa podstawowe
mechanizmy
wyrzucania kropel
atramentu z dysz
gowic drukujcych.

SCHEMAT DZIAANIA GOWICY DRUKARKI ATRAMENTOWEJ

TERMICZNEJ
dysza

atrament

PIEZOELEKTRYCZNEJ
dysza

atrament

element
grzewczy

pcherzyki
gazu

elementy
piezoelektryczne
po przyoeniu
napicia
piezoelektryk
wypycha kropl
atramentu

Precyzyjne umiejscowienie kropli nie jest proble

mem, poniewa pooeniem dyszy nad kartk (w pionie
i poziomie) atwo sterowa za pomoc silnikw kroko
wych przesuwajcych gowic i papier. Zadrukowywanie
kartki z wykorzystaniem gowicy z jedn dysz trwao
by jednak bardzo dugo. Dlatego wspczesne drukarki
maj gowice z setkami dysz; w przypadku drukarek fir
my HP ich liczba przekracza nawet 4 tys. (po 700 dysz
dla kadego koloru w systemie szeciokolorowym). Aby
zwikszy precyzj nanoszenia tuszu, pionowe rzdy
dysz czsto si wzgldem siebie nieco przesuwa. Dy
sze w obecnie sprzedawanych drukarkach maj od 10
do 20 pm rednicy, przy czym dysze dla atramentw
kolorowych maj zazwyczaj mniejsze rednice od tych
dla tuszu czarnego, ktry musi lepiej kry powierzch
ni. Objto wystrzelonej kropli w zalenoci od mo
delu drukarki moe si zmienia od okoo 1 pl (pikolitra; 1 pl = 1 10-12 l) do okoo 20 pl. Tak mae kropelki
pozwalaj uzyska przy druku fotograficznym gsto
punktw rzdu 9600x2400 dpi (dla porwnania: ko
lorowe magazyny, takie jak na przykad Wiedza i Zy
cie, s drukowane w 300 dpi). Gowice stosowane we
wspczesnych drukarkach s bardzo szybkie. Mog
bez problemu wystrzeli do 140 mln kropel atramen
tu na sekund, co pozwala drukowa nawet ponad 30
kolorowych stron na minut (wynik porwnywalny
z drukarkami laserowymi).
Aby atrament nie zlewa si na wydruku, a przejcia
tonalne byy jak najlepiej odwzorowane, krople tuszu wy
strzeliwane z gowicy maj zmienn wielko. W nowo
czesnych gowicach stosuje si cinieniowe systemy zasi
lania tuszem, ktre pozwalaj unikn bdw na wydru
ku, zwizanych z nierwnym podawaniem atramentu do
dysz. Unika si w ten sposb zapowietrzenia ukadu, a tak
e zmniejsza zuycie atramentu, gdy w trybie rewersyjnym pompka moe usun jego nadmiar. Z takiego syste
mu korzystaj np. drukarki firmy Hewlett-Packard.

Atrament atramentowi nierwny

pcherzyk
powiksza sie

kropla
pcherzyk
zapada si

kropla

Czynnikami w zasadniczy sposb wpywajcymi na ja

ko wydrukw s oczywicie atramenty i dostosowane
do nich papiery. Kady atrament jest zoony z dwch
podstawowych skadnikw: rozpuszczalnika oraz barw
nika. W przypadku drukarek atramentowych skad obu
komponentw dobiera si odpowiednio do typu go
wicy drukujcej, np. piezoelektrycznej lub termicznej.
Wanymi elementami wpywajcymi na skad tuszu s
rwnie: wielko i ksztat dysz w gowicy drukujcej,
materia, z ktrego wykonano dysze, a take rodzaj

nonikw, na ktrych bdziemy drukowali (papier fo

tograficzny lub zwyky). Atrament musi te by odpor
ny, aby wydruk pozostawiony na przykad na socu
zbyt szybko nie powia.
Wikszo obecnych na rynku tuszw mona podzie
li na dwa rodzaje: pigmentowe i barwnikowe. W atramen
tach barwnikowych wielko czstek barwnika nie prze
kracza 10 nm; jest to zatem roztwr barwnika w rozpusz
czalniku. Tusze pigmentowe zawieraj agregaty zoone
z wielu czsteczek barwnika, nazywane pigmentami. Ich
rozmiary wahaj si od 20 do 200 nm. Pigmenty nie s
rozpuszczone, lecz tworz zawiesin.
Atramenty pigmentowe naniesione na papier po
zostaj na jego powierzchni, mona wic stosowa do
nich papier gorszej jakoci. Tusze tego typu daj gbok,
ciemn barw i ostre kontury wydruku. Atramenty barw
nikowe wnikaj w gb struktury papieru, nasczajc je
go wkna. Do uzyskania odpowiedniego efektu wyma
gaj znacznie lepszego papieru, choncego rozpuszczal
nik tylko w okrelonych granicach (w przeciwnym razie
tusz by si rozlewa).
Atramenty barwnikowe daj si atwo ze sob miesza,
dziki czemu wydruk ma wiksz przestrze barwn. Tu
sze pigmentowe mieszaj si znacznie gorzej. Aby dao si
uzyska prawidowe przejcia tonalne, agregaty barwni
kw o rnym kolorze musz by mniej wicej tej samej
wielkoci - w przeciwnym razie mniejsze pigmenty uto
n w wikszych, a rezultatem tego procesu bdzie
niekontrolowane rozmywanie si barw. Poniewa
dla tuszw o barwach podstawowych trudno uzy
ska agregaty barwnika podobnych rozmiarw,
wikszo atramentw stosowanych w drukar
kach to atramenty barwnikowe.
Ciekawym atramentem, ktry pojawi si kil
ka lat temu, jest tusz DURABrite firmy Epson. Agre
gat barwnika zosta tu otoczony specjaln polimerow
otoczk. W rezultacie nawet na zwykym papierze mo
na otrzyma wydruk fotograficznej jakoci. Co wicej,
po wyschniciu polimer zapewnia trwa ochro
n wydruku, ktry mona nawet zanurzy w wo
dzie. Trwao takiego dokumentu jest szacowa
na na ponad 80 lat.

Warstwa na warstwie
Ostatnim czynnikiem wpywajcym na jako
wydruku atramentowego jest papier. Tzw. pa
pier fotograficzny to specjalnie zaprojektowa
na,
wielowarstwowa
struktura,
uatwiajca
schnicie i wchanianie atramentu barwnikowego

W drukarkach
termicznych dysze
s zintegrowane
ze zbiornikami
z atramentem.

Zazwyczaj taki papier jest projektowany z myl o kon

kretnym typie atramentu.
Wspczesny papier fotograficzny to polimerowo-kompozytowa kartka zbudowana z kilku warstw. War
stwa zewntrzna, nazywana warstw obrazu, skada
si z co najmniej trzech powok. Pierwsz jest wie
lofunkcyjny polimer, umoliwiajcy szybkie i rw
nomierne przyjmowanie tuszu; jego zadaniem jest
rwnie ochrona wydruku przed uszkodzeniami, wo
d i blakniciem. Druga powoka, warstwa kapilar
na, wie barwniki. Ma ona kilka funkcji: skraca czas
schnicia atramentu, zapewnia odpowiedni ostro
punktow obrazu i zabezpiecza wydruk przed czyn
nikami zewntrznymi, takimi jak powietrze i jego za
nieczyszczenia. Ostatnim, trzecim elementem war
stwy obrazu jest powoka izolacyjna, najczciej z po
lietylenu. Uniemoliwia ona wniknicie tuszu w gb
podoa. Opisane powoki bezporednio odpowiada
j za jako wydruku.
Po warstwie obrazowej mamy najgrubsz warstw
papieru fotograficznego: podoe z celulozy lub
polimeru. Zapewnia ono caej kartce odpowied
ni sztywno. Grubo i gramatura podoa ma
j wpyw na przeznaczenie danego papieru foto
graficznego; papieru innej gruboci uywa si do
wydrukw plakatw, innej do prezentacji, a jesz
cze innej do zdj do rodzinnego albumu.
Ostatnia warstwa papieru fotograficznego, tzw.
powoka spodnia, zapobiega zwijaniu si papieru
i umoliwia uzyskanie gadkiego, paskiego arkusza.
Powoka spodnia najczciej jest sztywnym polime
rem lub warstw celulozy z wknami uoonymi w in
nym kierunku ni wkna w warstwie podoa. Niektre
papiery od spodu s pokryte dodatkowo warstw bazow,
czyli wodoodpornym polimerem (najczciej na bazie te
flonu) zabezpieczajcym papier od spodu przed dziaa
niem wilgoci. Jego zadaniem jest rwnie niedopusz
czenie do sklejenia si ze sob dwch fotografii.
Obok drukarek atramentowych du popularno
ci - zwaszcza w zastosowaniach biurowych - cie
sz si drukarki laserowe. O nich za miesic.
DR IN. MARCIN BIEKOWSKI jest dziennikarzem zajmujcym si
popularyzacj nauki i techniki.