NeuronaukiiNaturaLudzka

Wodzisaw Duch, Katedra Informatyki Stosowanej UMK, Toru

Google: W. Duch
Streszczenie
Artyku omawia przyczyny powstania nowego ateizmu, zadania jakie sobie stawiaj zwizane
z nim ruchy, oraz przypomina odkrycia naukowe, ktre spowodoway rozwj naturalistycznego punktu widzenia. Poszukujc waciwej paszczyzny do dialogu ateistw i teistw wskazano na konieczno zrozumienia gbszych przyczyn, dla ktrych akceptujemy rne wyjanienia jako prawdziwe. Pokazano problemy empirycznej weryfikacji obecnoci Boga w historii na poziomie fizycznych jak i psychologicznych przejaww Jego dziaalnoci. Postpujc zgodnie z pierwszym przykazaniem: Nie bdziesz mia cudzych bogw przede Mn,
danym przez tego, ktry okrela si imieniem jestem, ktry jestem, religijni ludzie powinni
odrzuci swoje wyobraenia poszukujc zrozumienia, jaki naprawd jest wiat i natura ludzka. Tych wyjanie nie znajdziemy w Biblii, tylko da nam je nauka. Nieliczne religie zrezygnoway z rozumienia wiata w oparciu o swoje wite pisma, a praktycznie wszystkie uwaaj si za uprawnione do wyjaniania natury ludzkiej. Kognitywistyka i neuronauki poznawcze opierajc si na dobrze ugruntowanych teoriach i empirycznie zweryfikowanych faktach
ukazuj nam obraz czowieka nie przystajcy do tradycyjnych wyobrae opartych na hebrajskich mitach z Ksigi rodzaju. Krytyka odkry naukowych na podstawie analizy tekstw
biblijnych w przeszoci jest pouczajc lekcj, ktra powinna uwiadomi teologom, jak niebezpiecznie jest opiera zrozumienia natury ludzkiej na takich podstawach. Liczne przykady
wybrane z Katechizmu Kocioa Katolickiego pokazuj dominacj staroytnych idei, ktre
nie dadz si pogodzi z nauk, dotyczcych kwestii rnic midzy ludmi i zwierztami,
rozumienia pci, pochodzenia za, funkcji duszy, serca, wolnoci wyboru i wielu innych zagadnie. Omwione niektre problemy zwizane z pojciem wolnej woli wyjaniajc dlaczego dualizm nie da si utrzyma. Jako przeciwwag do skrajnie redukcjonistycznych pogldw
neurobiologw na ten temat zaproponowano rozumienie mzgu jest substratu umoliwiajcego powstanie niesubstancjalnego umysu, identyfikacj ja z caym organizmem a nie tylko
wiadomym umysem i wyobraeniami o sobie, oraz dziaania wolicjonalne jako refleksyjne
dziaania wiadomego umysu, ktry moe modyfikowa spontanicznie powstajce popdy i
myli. W tym wietle warto zwrci wiksz uwag na rol praktyki religijnych sprzyjajcych
gbszej refleksji.
Podzia pomidzy ateistami i ludmi wierzcymi moe mie podoe biologiczne, ale jego
znaczenie jest zapewne drugorzdne. Bardziej istotny jest stosunek do duchowoci rozumianej jako wyszy, przekraczajcy jednostk wymiar psychiki. Ruch nowego ateizmu moe
przyczyni si do oczyszczenia religii z elementw nieracjonalnych i pogbienia wizi
wsplnoty ludzi poszukujcych wartoci, jak to okreli arcybiskup yciski.
Sowa kluczowe:
nowy ateizm, ruch Brights, kreacjonizm, ewolucja, historia nauki, neurobiologia moralnoci,
natura ludzka, duchowo, wolna wola, mzg i umys, wiadomo, mylenie magiczne, relacje nauka- religia, Katechizm Kocioa Katolickiego, redukcjonizm neurobiologiczny.

NeuroscienceandHumanNature
Wodzisaw Duch, Department of Informatics,
Nicolaus Copernicus University, Toru, Poland
Google: W. Duch
Abstract
The reasons for the rise of new atheist movement are discussed, including its goals and scientific discoveries that contributed to the development of naturalistic world view. Searching for
the fertile ground for the atheist-theist discussions one should look at biological reasons why
explanations are acknowledged as true only by selected people. Some problems with empirical verification of Gods presence in the history at physical as well as psychological levels
have been presented. Following the first commandment You shell have no other Gods before
me given by the one who describes himself as I Am That I Am, religious people should
reject all preconceived ideas searching for understanding of the world and human nature. This
understanding will not come from analysis of Scriptures, it has to come from science. Not all
religions gave up on the authority of the Bible in explaining Nature, and virtually all religions
insist on scripture-based understanding of human nature. Cognitive sciences revealed many
facts about human nature that do not fit to traditional picture based on ancient creation myths.
Critique of scientific discoveries based on biblical texts in the past should be a humiliating
lesson for theologians who base their understanding of human nature on such grounds. A
number of examples taken from the Catechism of the Catholic Church exposes ancient ideas
that cannot be reconciled with science, including the differences between men and animals,
understanding biological sex, the origin of evil, function of the soul and heart, freedom of will
and other issues. Some problems with the concept of free will in view of understanding the
mind through neuroscience are discussed, stressing why dualism is untenable. To counterbalance reductionist views of some famous neurobiologists several proposals have been made:
brain as a substrate in which non-substantial mind may form, identification of self with the
whole organism, not just conscious mind and ideas about oneself, and volitional acts as reflexive activity of the conscious mind that modifies spontaneous impulses and thoughts. In
this light one should pay more attention to the effects of religious practices, contributing to
deeper reflection and searching for positive role models.
The differences between atheists and religious people may have biological roots, but these
differences may be of secondary importance. Attitudes toward spirituality, understood as individual, transpersonal pursuit of sense, seems to be more important. New atheism movement
may help to free religions from some non-rational elements, and create bonds between those
who belong to the community of people searching for values, as they were called by archbishop J. yciski.
Keywords:
new atheism, spirituality, human nature, creationism, evolution, history of science, religionscience relations, Brights movement, neurobiology of morality, free will, magical thinking,
Catechism of the Catholic Church, reductionism, mind-body relations, consciousness.

NeuronaukiiNaturaLudzka
Wodzisaw Duch
Katedra Informatyki Stosowanej UMK, Toru
Google: W. Duch
A. Przyczyny powstania nowego ateizmu.
A1. Z perspektywy Polski dyskusja na temat wiary i religii zawa si zwykle do wiary katolickiej, mamy wic wraenie, e krytyka religii apologetw Nowego Ateizmu, Richarda
Dawkinsa (2008), Daniela Dennetta (2006), Sama Harrisa (2006), Christophera Hitchensa
(2009) i innych to atak na Koci Katolicki. W wielu regionach i krajach wiata, w ktrych
zdarzyo mi si mieszka w Japonii, Kalifornii czy Singapurze katolicyzm jest religi do
egzotyczn, o ktrej przecitny czowiek prawie nic nie wie. Na wiecie istnieje okoo 10.000
religii i wyzna, encyklopedia religii wiata (Macmillan Reference, red. L. Jones, wyd. 2,
2004) ma 14 tomw i liczy ponad 11 tysicy stron. W obrbie samego chrzecijastwa mona
znale niesychan rnorodno wyzna, opierajcych si na odmiennych wyobraeniach o
naturze ludzkiej, od liberalnych po bardzo konserwatywne. Szczeglnie w USA pod paszczykiem religii ukrywane s bardzo dziwaczne pogldy, opaca si wic zakada organizacje
religijne ze wzgldu na liczne przywileje podatkowe i szacunek, ktrym z powodu poprawnoci politycznej obdarzane s wszystkie religie.
A2. Organizacje zwalczajce teori ewolucji, pomimo przegrania kilku procesw sdowych w
rnych stanach, uprawiaj bardzo agresywny lobbing na rzecz wprowadzenia jakiej wersji
kreacjonizmu do szk. Tendencje te pojawiaj si rwnie w Europie. W Serbii w 2004 roku
minister edukacji Ljiljana Colic podja prb wprowadzenia nauczania kreacjonizmu do programw szkolnych, ale jej decyzja zostaa zablokowana. W Polsce w 2006 minister edukacji
Roman Giertych popar kreacjonizm, a wiceminister Mirosaw Orzechowski wygasza cakowicie bzdurne opinie na temat teorii ewolucji i samego Darwina. W USA prezydent G.W.
Bush rwnie uzna, e nauczanie kreacjonizmu w szkoach powinno by rwnouprawnione.
Nawet wrd nauczycieli biologii procent tych, ktrzy uznaj ewolucj za dobre wyjanienie
pochodzenia ycia jest niewielki (Clment i inn. 2008): w Wielkiej Brytanii jest to zaledwie
15% nauczycieli, a w Niemczech 18%. Ataki kreacjonistw w dobie niesychanego rozwoju
biologii molekularnej, medycyny ewolucyjnej i innych dziedzin zwizanych z myleniem
ewolucyjnym stanowi zagroenie dla rozwoju nauki. Reakcja na takie ataki wymaga zdecydowanej postawy i taka reakcja nastpia przede wszystkim w USA, jedynym wysoce rozwinitym kraju, w ktrym symbole religijne i wpyw religii na polityk widoczny jest na co
dzie. Na stronie newatheist.org czytamy:
Tolerancja powszechnie przyjmowanych mitw i zabobonw przez nowoczesne spoeczestwo nie jest cnot. Religijny fundamentalizm ma wielki negatywny wpyw na edukacj i nauk, hamuje postp spoeczny. Jeli ludzie wyksztaceni nie zaczn tego tumaczy niewyksztaconym wszyscy staniemy si ofiarami tyranii ignorancji.
A3. W tej sytuacji nie naley si na nowy ateizm obraa tylko zdecydowanie odci od pogldw fundamentalistycznych. Najwaniejsze religie teistyczne nie uczyniy tego w dostatecznym stopniu pozostawiajc szerokie pole do popisu krytykom. Sam Harris podkrela
wielokrotnie, e jego krytyka dotyczy fundamentalistycznych postaw religijnych (Harris,

4
2006). Wok kadej religii istnieje otoczka wierze zupenie nieracjonalnych. Niektre z
nich, takie jak magia czy astrologia, byy systematycznie krytykowane przez Koci Katolicki, niezbyt jednak skutecznie, bo mylenie magiczne nadal jest powszechne. Inne nieracjonalne pogldy s przez Koci nadal yczliwie tolerowane, a przynajmniej ignorowane. Przekonanie, e wiara we wszystkie niezrozumiae i tajemnicze zjawiska (wizje, objawienia, optanie, uzdrowienia, jasnowidzenie i cudy) sprzyja religii, poszerzajc przestrze tajemnicy, ktr wypeni moe religijna wiara, jest niebezpieczne. Ateici odrzucaj w wikszoci takie
zjawiska, ludzie religijni czsto je akceptuj.
W USA prawie poowa ludnoci oczekuje w niedalekiej przyszoci sdu ostatecznego, podobnie jak irascy szyici. Istnieje realne niebezpieczestwo, e co bardziej gorliwi wyznawcy
skonni bd koniec wiata przyspieszy wywoujc konflikty na du skal. Daniel Schorr w
Los Angeles Times (3.01.1988) przypomina, e prezydent Reagan wielokrotnie wyraa w
wywiadach przekonanie o nadejciu Armagedonu, ktry zacznie si od wojny nuklearnej. W
Polsce i innych krajach wisz na billboardach plakaty zapowiadajce Sd Ostateczny na 21
maja 2011 roku. Programy radiowe Family Radio Network, ktra za tym stoi, nadawane s w
48 jzykach w wielu krajach wiata, a prywatne dotacje na kampani przekroczyy 120 milionw dolarw. Ludzie porzucili swoj prace przygotowujc si do koca wiata. W przeszoci
czonkowie niektrych grup religijnych popeniali samobjstwo na skutek podobnych przepowiedni.
Zadaniem nowego ateizmu jest walka z przesdami. Religie aspirujce do miana racjonalnych
powinny w tym pomaga.
A4. Powstanie ruchu Brights (the-brights.net) czy takich organizacji jak Koci Rzeczywistoci (Church of Reality, www.churchofreality.org) pozwolio ateistom skupi si wok wsplnej idei, jak jest naturalistyczny pogld na wiat. Jest to pogld pozbawiony elementw nadprzyrodzonych i mistycznych, majcy swoje implikacje etyczne. Jego zadaniem jest propagacja powszechnego zrozumienia postawy naturalistycznej, spoeczna akceptacja pogldw naturalistycznych, a przede wszystkim zdjcie stygmatu z ateistw, ktrzy w USA nie mog
dziaa spoecznie. aden amerykaski polityk, ktry przyzna si do ateizmu, nie ma szans u
wyborcw. Prezydent G.W. Bush stwierdzi, e ateistw nie mona uzna za obywateli, gdy
amerykanie to jeden nard i Bg nad nim (one nation under God).
Znaczny procent czonkw amerykaskiego Senatu i Kongresu zapewne wstydliwie ukrywa
swj ateizm, gdy jest mao prawdopodobne by ich procent odbiega od przecitnej wrd
ludzi z wyszym wyksztaceniem (czyli okoo 35-40%, Shermer 1999). Idea ujawnienia si,
jaka przywieca ruchowi Brights, ma wic wpyn na wiksz uczciwo postaw w yciu
publicznym. Fakt, e wrd czonkw Kongresu i Senatu USA nikt nie przyznaje si do ateizmu pokazuje, e istnieje silny nacisk ze strony rodowisk religijnych na deklarowanie i odwoywanie si do wiary w Boga. Ankieta Gallupa z 1998 roku pokazaa, e ateist na stanowisko Prezydenta USA skonnych byo poprze tylko 49% pytanych, homoseksualist 55%,
mormona 72%, latynosa 87%, kobiet 88%, yda 92%, afroamerykanina 94%, a katolika
95%. Chocia ateici maj w USA wyjtkowo z opini nic nie wiadczy o tym, by ateici
byli mniej moralni ni ludzie religijni. W wizieniach jest ich niezwykle mao, znacznie mniej
ni mona by oczekiwa na podstawie statystyki (Pinker, 2004, rozdz. 11).
A5. Czy ruch nowego ateizmu naprawd jest agresywny? Wniosek Dawkinsa Boga prawdopodobnie nie ma (God Delusion, 2006) jest raczej do ostrony. Z drugiej strony czsto
cytowany fragment Ksigi Mdroci (13, 1-9): Gupi z natury s wszyscy ludzie, ktrzy
nie poznali Boga jest wyranie agresywny i obraliwy. Prba walki ze zjawiskiem nowego
ateizmu za pomoc obraania przeciwnika zamiast podawania dobrych kontrargumentw nie
jest dobr strategi. Zgodnie z badaniami Larsona (1998) wrd wybitnych biologw z Naro-

5
dowej Akademii Nauk USA tylko 5.5% deklarowao wiar w Boga, a mamy tu do czynienia
ze starszym pokoleniem naukowcw, wychowanym w wikszoci w bardzo tradycyjnych,
religijnych rodzinach. Mona wic podejrzewa, e ten procent jeszcze si zmniejszy. Uznanie naturalnych przyczyn powstania i ewolucji wiata, a w konsekwencji odrzucenie elementw nadprzyrodzonych, na moe by traktowane jako przejaw gupoty.
A6. Nie ma gwarancji, e teista lub ateista bdzie moralnym czowiekiem, wiara lub jej brak
nie koreluje si z empati czy altruizmem (de Vignemont, Singer, 2008). Hitler z pewnoci
nie by ateist, mia poczucie boskiej misji (Murphy 1999). Ani Stalin ani Mao Tse Tung nie
jest dobrym przykadem racjonalnego naturalisty, ktry rozumie zoono przyrody. Wrd
wybitnych uczonych mona znale zarwno osoby religijne jak i ateistw. Edukacja oderwaa si na dobre od instytucji religijnych dopiero na pocztku 20 wieku. Nie znaczy to, e wiara
w Boga pocigna za sob rozwj nauki. Newton powici wikszo swojego ycia na alchemi i studia biblijne, zajmowa si proroctwami i pisa teologiczne traktaty. Jest spraw
dyskusyjn, czy religia bya motywacj dla jego bada naukowych czy te raczej zahamowaa
te badania zajmujc umys wielkiego uczonego spekulacjami na temat koca wiata.
A7. Fakt, e ludzie religijni czsto wol proste, naiwne wyjanienia zamiast znacznie bardziej
skomplikowanych, szczegowych wyjanie naukowych, oznacza jedynie oglny brak zrozumienia naukowego obrazu wiata, a nie tylko mechanizmw ewolucji. Trudno spotka ludzie kwestionujcych istnienie fal elektromagnetycznych, nie brakuje za to laikw, ktrzy
wypowiadaj swoje wtpliwoci na temat teorii ewolucji. Jeli kto nie rozumie fizyki, ktra
jest stosunkowo prosta, np. nie wie jak dziaa telefon komrkowy, nie powinien si wypowiada na temat biologii, a w szczeglnoci ewolucji, gdy s to zagadnienia znacznie bardziej
skomplikowane. Nie mona prowadzi powanej dyskusji na temat wiadomoci nic nie wiedzc o mzgu i nie dysponujc aparatem pojciowym, pozwalajcym zrozumie neurodynamik sieci neuronowych. Jednak ludzie religijni wyraaj czasem nadziej, e nie uda si naukowo wyjani natury umysu, wiadomoci, subiektywnych wrae i caego ycia wewntrznego. Maj nadziej, e za procesy podejmowania decyzji i woln wol, nie odpowiadaj mzgi, tylko jaki niematerialny pierwiastek, bdcy przy tym jakiego rodzaju substancj. Odkrycie, e taki pierwiastek istnieje byoby rwnie ekscytujce dla ateistw jak i dla
ludzi wierzcych, jednak na to si nie zanosi. Dyskusje na temat mechanizmw funkcjonowania mzgu i umysu lepiej zostawi ludziom kompetentnym.
A8. Czy mona nie wierzy w wpyw selekcji naturalnej na przetrwanie, zmian waciwoci
i powstawanie gatunkw? Ewolucja dziaa w nieludzko powolny sposb. Wikszo ras psw
powstaa w przecigu ostatnich kilku tysicy lat i wywodz si od wsplnego przodka, chocia na podstawie samego wygldu mona by je uzna za inne gatunki. Rnica ciaru pomidzy najmniejszymi i najwikszymi rasami psw znacznie przekracza 100 razy a rnice w
ich budowie i fizjologii s wiksze ni midzy czowiekiem i szympansem.
Teistyczny ewolucjonizm zamiast fundamentalistycznego kreacjonizmu jest krokiem w dobrym kierunku, ale jego gwna teza, e za ewolucj nie mog odpowiada lepe siy natury,
jest empirycznie weryfikowalna. Wiele gatunkw bardzo podobnych do czowieka wymaro.
Badania genomw neandertalczykw pokazay, e s one prawie identyczne z genomami homo sapiens, wczajc w to gen FOXP2 zwizany z mow. Porwnanie genomw pokazuje,
e kilka procent naszego genomu pochodzi od neandertalczykw, jedynie w populacji ludzi
zamieszkujcych Afryk nie ma ladw krzyowania si z nimi. Istniay te inne gatunki spokrewnione z nami (np. odkryty w 2004 roku may Homo Florensis). Gatunki te miay szans
zdominowa i wytpi konkurencj, ale przetrwa tylko jeden z nich Homo Sapiens. Masowe wymieranie ludzi w czasach pandemii pokazuje jednak, e nasze przetrwanie nie byo
nigdy pewne.

6
Twierdzenie, e celem ewolucji byo pojawienie si czowieka, e jest to cz wielkiego planu, ktry trwa miliardy lat, w wyniku ktrego prawie wszystkie gatunki ju wymary, jest
antropocentryczn megalomani na kosmiczn skal, niczego biologom nie wyjaniajc.
Mamy ponad milion gatunkw insektw, ponad 10 tysicy gatunkw miczakw i skorupiakw, 1100 gatunkw nietoperzy i ponad 400 gatunkw map naczelnych, w tym 4 antropoidy.
Ju Darwin zwrci uwag na to, e historia stworzenia to gwnie historia insektw a cykl
yciowy niektrych z nich jest niezwykle zoony i okrutny, np. gsieniczakw umieszczajcych swoje jaja w ciele ywych ofiar tak, by ich od razu nie zabi. Ludziom znajcym biologi trudno si w tym doszuka inteligentnego projektu Stwrcy, ktrego gwnym celem miao by dobro czowieka.
A9. Dotychczas niewiele wiedzielimy o zwierztach, przypisujce tylko ludziom wiadomo, moralno, poczucie sprawiedliwoci, inteligencj, zdolno do mioci i przyjani.
Wierzono, e zwierzta dziaaj w oparciu o instynkty, zachowuj si brutalnie i nie s zdolne
do wyszych uczu. Religie teistyczne nie interesoway si ich losem, chocia na przestrzeni
wiekw wszdzie mona byo znale jednostki obdarzone siln empati w stosunku do zwierzt. adne przykazanie nie zabrania skrowania ywcem zwierzt (do tej pory tak postpuje
si z modymi fokami), a tpienie kotw kojarzonych z diabem byo w wiekach rednich jedn z przyczyn szybkiego rozprzestrzeniania si dumy przenoszonej przez szczury.
Systematyczne obserwacje ycia zwierzt w ich naturalnym rodowisku zmieniy dramatycznie naiwny obraz dzikiego zwierzcia (Drscher, 1982; Hauser, 2006). Nie ma wtpliwoci,
e zwierzta wykazuj du inteligencj, zdolne s do nauki abstrakcyjnych rozrnie, rozpoznawania indywidualnych osobnikw rnych gatunkw, potrafi w celowy sposb rozwizywa problemy i uywa prostych narzdzi, gboko przeywaj mier swoich bliskich
przyjaci i czonkw rodziny. Zwierzta s wiadome swojego otoczenia, przewiduj zdarzenia i planuj swoje dziaania. Samowiadomo u zwierzt bada si za pomoc testu luster
Gordona Gallupa: w czasie snu umieszcza si bezwonn plam na ciele zwierzcia i obserwuje jego zachowanie przed lustrem po przebudzeniu. Dzieci rozpoznaj siebie w lustrze dopiero
w 18-24 miesicu ycia, czyli w okresie, w ktrym zaczynaj uywa zaimka ja i zaczynaj
uzewntrznia emocje wymagajce samowiadomoci, takie jak duma, wstyd czy poczucie
winy (Lewis, Sarni, 1993). Prbuj wtedy zetrze z siebie plam, podobnie jak robi to szympansy (zwyke i bonobo), orangutany i goryle. Zainteresowanie plam na swoim ciele wykazuj te delfiny, orki, sonie (nie wszystkie), winie, gobie, sroki, kruki, sowy i niektre
papugi. Nie wykazuj go natomiast koty, psy czy mapy poza czowiekowatymi. Makaki
przez par dni interesuj si swoim odbiciem w lustrze strojc rne miny. Inteligencja spoeczna map czowiekowatych (Goodal 1995, de Waal 1989-2010) a nawet pawianw (Droscher 1982) nie rni si zasadniczo od ludzkiej. Ich mzgi przetwarzaj informacj w podobny sposb do naszych i wykazuj podobne reakcje emocjonalne.
A10. Czy droga od bakterii do szympansa nie jest znacznie dusza ni od szympansa do
czowieka? Wikszy mzg, a szczeglnie dobrze rozwinita kora przedczoowa i kora skojarzeniowa, umoliwi naszemu gatunkowi rozwj jzyka, kultury i inteligencji, powstanie bogatego wiata wewntrznego, niedostpnego dla innych gatunkw. Nie ma jednak powodu, by
w tym procesie dopatrywa si jakiej nadprzyrodzonej interwencji. Normalnie rozwinity
czowiek jest w wikszym stopniu istot woln, odpowiedzialn i wiadom ni jakikolwiek
szympans, ale cechy te zanikaj wraz z niedorozwojem mzgu. Ludzie z mzgami wielkoci
szympansa nie wykazuj wyszej inteligencji ani bardziej zoonych form zachowania. wiat
wewntrzny, zdolno do refleksji, moe powsta tylko w bardzo zoonym substracie, takim
jak materia mzgu, ktra tworzy przestrze neuronaln dla zdarze mentalnych. Proces ten do
pewnego stopnia potrafimy obecnie symulowa za pomoc sztucznych sieci neuronowych
przy pomocy komputerw.

7
Co wic stoi za przekonaniem, e czowiek nie mg powsta na drodze ewolucji, tylko potrzebowa specjalnej interwencji Boga? Tylko przywizanie do mitu staroytnych plemion
Izraela o stworzeniu wiata. Na czym miaoby polega boskie tchnienie oywiajce czowieka? Teistyczny ewolucjonizm zamiast stopniowego rozwoju proponuje jaki skokowy proces,
dziki ktremu pra-przodek czowieka staje si istot ludzk. Czy moliwa jest istota z mzgiem czowieka, ktrej brakuje jakich ludzkich cech? Czy te pra-czowiekowi urs nagle
mzg i sta si w ten sposb zdolny do refleksji? Stwarza to wiele pyta, na ktre nie ma odpowiedzi co waciwie si zmienio? Czowiek nie jest ulepiony z prochu ziemi (materia
organiczna to zwizki wgla, a nie krzemionka), dlaczego wic si upiera, e to boskie
tchnienie oywio czowieka i pozwolio mu odrni si od zwierzt? Trudno takie pogldy
uzna za zgodne z nauk.
A11. Do niedawna Bg by pojciem przywoywanym jako odpowied na wszystkie pytania
zbyt trudne by zrozumie ich prawdziwe przyczyny: powstania wiata, klsk ywioowych
czy przyczyn epidemii. Zadawalamy si prostymi, zrozumiaymi dla laika odpowiedziami,
pseudowyjanieniami zgodnymi z naiwnym obrazem wiata. Jednak gdy stoimy w obliczu
realnych problemw mylenie magiczne jest niebezpieczne. wiatu gro liczne niebezpieczestwa: globalna zmiana klimatu, superwulkany, katastrofy ekologiczne, pandemie, asteroidy, wybuchy supernowych.
Czy mona si dziwi, e ateici boj si religijnych fundamentalistw i prbuj walczy z
naiwnym myleniem na wszystkich frontach?

B. Dyskusje z ateistami.
B1. Dlaczego argumenty za lub przeciw istnieniu Boga wysuwane i krytykowane od setek lat
wydaj si ludziom wierzcym przekonywujce, a ateistom nie? To bardzo interesujce pytanie. Dyskusje na temat istnienia Boga nie s dobr podstaw do dialogu z ateistami. Z teologicznego punktu widzenia Nikt nie moe wysuy sobie pierwszej aski, ktra znajduje si u
pocztku nawrcenia (1986, Katechizm), wiara nie jest wic decyzj, ktr mona podj
wiadomie.
Wiele naszych przewiadcze jest po prostu racjonalizacjami gbszych przekona, ktre motywuj nas do wybirczej oceny informacji. Zarwno nauka jak i religia prbuj stworzy
sensowny obraz wiata, a w szczeglnoci zrozumie miejsce czowieka w wiecie. Nauka
poszukuje odpowiedzi na konkretne pytania, takie jak budowa materii na poziomie mikro i
makroskopowym, przyczyny chorb, pochodzenie ycia na ziemi, a w ostatnich latach rwnie na pytania dotyczce natury ludzkich umysw. Stao si to moliwe dziki wielkiemu
rozwojowi nauk kognitywnych, w szczeglnoci neuronauk badajcych funkcjonowanie
ludzkiego mzgu. Po raz pierwszy w historii mamy prawdziwe, a nie tylko pozorne, odpowiedzi na pytania o rda moralnoci, empatii, altruizmu, zachowa socjopatycznych.
B2. Religie nie odpowiadaj na konkretne pytania, ale maj ambicje by odpowiedzie na pytania oglne dlaczego wiat jest taki, jaki jest. Ewolucyjne podejcie daje odpowied na wiele
pyta dlaczego, np. dlaczego u yrafy, czowieka i kreta mamy 7 krgw szyjnych, dlaczego zebry maj paski, czy dlaczego ucho rodkowe ma trzy kosteczki, moteczek, kowadeko,
strzemiczko. Religie zadaj bardziej oglne pytania: dlaczego istnieje wiat, lub jaki jest
sens ycia i mierci (Heller, 2008). Czy na takie pytania mona da rzeczywicie odpowiedzi,
ktre co wyjaniaj? Sowo tajemnica wystpuje w Katechizmie Kocioa Katolickiego
kilkaset razy, a wic wiara wyjaniajc sens ycia tylko mnoy tajemnice.

8
Samo istnienie Boga traktowane jako wyjanienie tajemnicy istnienia wiata jeszcze niczego
nie implikuje, zastpujc jedn tajemnice drug, jeszcze wiksz. Deizm nie ma obserwowalnych konsekwencji nie ma wic znaczenia, czy Wszechwiat istnia wiecznie, czy te stworzy go jaki Bg, ktry si nim nie interesuje, gdy taki Bg to tylko zbdna hipoteza. W
rzeczywistym wiecie twrca jest zawsze bardziej skomplikowany od swojego dziea. Kady
byt im bardziej jest skomplikowany tym bardziej jest zawodny. Mzg jest najbardziej skomplikowanym organem w znanym Wszechwiecie, cigle si zmienia w wyniku uczenia si,
czynnikw rodowiskowych i kultury (Dehaene, Cohen, 2007) i najczciej ulega chorobom.
Jednake teolodzy uwaaj, e Bg jest bezwzgldnie prosty i niezmienny. To bardzo dziwna
koncepcja, nic w naturze jej nie przypomina.
B3. Od wiary w istnienie abstrakcyjnego doskonaego Boga do konkretnej religii jest bardzo
daleka droga. Religie teistyczne gosz, e Bg nie tylko stworzy wiat, ale te troszczy si o
jego rozwj, a szczeglnie troszczy si o kadego czowieka. Powstaje wwczas pytanie: czy
to si w jakikolwiek obserwowalny sposb przejawia? Jeli nie, to sytuacja jest podoba jak w
przypadku deizmu: Bg staje si niepotrzebn hipotez. Jeli tak, to przejawy dziaania Boga
mona bada, czy to na poziomie zjawisk fizycznych czy psychologicznych. Religia powinna
si wwczas poddawa jakiej naukowej weryfikacji. Gdyby takie przejawy udao si wykry
mielibymy fizyczny dowd na istnienie Boga.
Zarwno z religijnego jak i naukowego punktu widzenia nie jest to jednak prawdopodobne. Z
religijnego punktu widzenia Bg pozostaje ukryty by nie umniejszy naszej wolnoci. Dlaczego wic pierwsi ludzie potrafili si Bogu sprzeciwi, chocia si przed nimi nie ukrywa
czy ich wolno bya ograniczona? Czy pewno istnienia Boga, ktr maj ludzi religijni,
zawsze wystarcza by powstrzyma ich przed czynieniem za? Czy poszukiwanie znakw, np.
wiara w autentyczno caunu Turyskiego, da si pogodzi z ide Boga ukrytego?
B4. Jedn z prb szukania przejaww dziaania Boga byo badanie skutecznoci modlitwy o
powrt do zdrowia. Przed wykonaniem eksperymentu wielu ludzi miao nadziej, e modlitwa okae si skuteczna, ale si zawiedli (Dawkins, 2006, str. 61-66). Wyniki wiadcz raczej
o negatywnym wpywie, spowodowanym zapewne dodatkowym stresem u ludzi, ktrzy wiedz o modlcych si za nich grupach. W czasach gdy na wiecie prawie nie byo ateistw powszechne pandemie dumy i innych chorb zmniejszyy populacj Europy pomidzy 550 a
700 rokiem o poow, w 14 wieku o jedn trzeci. Pandemie wywouj najmniejsze szkody w
krajach silnie zlaicyzowanych, takich jak kraje skandynawskie.
W maju 2011 roku z powodu dugotrwaej suszy i zwizanych z tym poarw gubernator
Teksasu Rick Perry wezwa mieszkacw do modlitwy o deszcz. Skuteczno tacw Indian
jak i modlitw tego rodzaju ogranicza si do zmniejszenia poczucia lku u modlcych oraz do
efektu placebo. Mechanizmy fizjologiczne za tym stojce s w znacznej mierze zrozumiae, a
ich efekty mog mie istotny wpyw na wyznawcw, nie wiadcz jednak o ingerencji si
nadprzyrodzonych. Neuroteologia jest now dyscyplin naukow, starajc si wyjani, jak
w mzgu powstaj duchowe przeycia i jak mona je indukowa sztucznie (Apfalter, 2009).
Wizje religijne maj ludzie cierpicy na padaczk skroniow, mona je te wywoa rodkami
chemicznymi lub pobudzajc mzg polem magnetycznym. Wszelkie wizje powstaj w mzgach ludzi, nie mog wic stanowi dowodu na dziaanie Boga w wiecie. Wiele objawie i
uzdrowie uznawanych jest za autentyczne, chocia da si je wytumaczy za pomoc naturalnych procesw zachodzcych w mzgu.
B5. Dawkins przyznaje, e nie mona logicznie udowodni nieistnienia Boga, ale wedug
niego mona ocenia prawdopodobiestwo jego istnienia. Dyskusje na temat istnienia Boga
absorbuj wielu ludzi, ale w rzeczywistoci mog stanowi temat zastpczy, pozwalajcy unika rzeczywistych problemw przez zagbienie si w nigdy niekoczc si argumentacj.

9
Daje to poczucie zajmowania si wanymi sprawami, walki o suszn spraw. W wielu krajach nadal prowadzi to do gwatownych konfliktw pomidzy zwolennikami rnych religii
(Indie i Pakistan s tu dobrym przykadem), jak i walki rnych wyzna w obrbie tej samej
religii (szyici i sunnici w krajach islamu).
Sport jest rwnie doskonaym tematem zastpczym: wygrana naszego zawodnika czy naszej druyny wzmacnia poczucie dumy z przynalenoci do grupy pozwalajc zapomnie o
rzeczywistych problemach. Z bada neuromarketingowych wynika, e wizerunki sportowcw
wywouj podobne reakcje emocjonalne mzgu (Lindstrom, 2009) co symbole religijne i wizerunki produktw synnych marek. Kibice druyny sportowej, wdajcy si nawzajem w
krwawe walki maj silne wraenie, e walcz o suszn spraw (Kapuciski 1978). W lipcu
2010 roku po powodzi w Pakistanie, ktra pozostawia ponad 20 milionw ludzi bez dachu
nad gow opini Pakistaczykw zaprztaa gwnie sprawa podejrze o ustawienie meczu
krykieta przez ich narodow druyn. wiatowe media, cznie z azjatyckimi kanaami wiadomoci telewizyjnych, powicay dyskusjom na ten temat wielokrotnie wicej czasu ni
milionom rannych i tysicom zabitych w wyniku powodzi.
Dodawanie magicznych skadnikw do produktw kosmetycznych znacznie wzmaga ich
atrakcyjno, tylko nieliczni racjonalnie mylcy ludzie nie daj si na to nabra. Religie maj
wiele tajemnic, ktre dziaajc na wierzcych wzmagajc ich atrakcyjno, ale u ateistw
wywouj odwrotne reakcje.
B6. Czy wiara jest podstaw moralnoci? Nie znaleziono istotnych korelacji pomidzy moralnym zachowaniem a religijnoci. Czsto powtarzane przekonanie, e bez Boga wszystko
wolno, jest sprzeczne z prost obserwacj, e w krajach o najwyszym stopniu ateizacji przestpczo jest znacznie nisza ni w krajach, w ktrych ateistw nie ma. Z samej wiary w
Boga, nawet opartej na tych samych rdach historycznych, nic konkretnego nie wynika.
Rnice pomidzy przekonaniami moralnymi ateistw i katolikw s nie wiksze ni rnice
pomidzy poszczeglnymi wyznaniami protestanckimi lub innymi religiami1.
Doszukiwanie si rda godnoci czowieka w jego specjalnej relacja z Bogiem jest dla ateistw w istocie degradacj unikalnej biologicznej natury ludzkiej. Czowiek ma najwiksze
potencjalne moliwoci rozwoju i najbardziej zoony mzgu w znanym wszechwiecie, ale
powinien zna swoje moliwoci i ograniczenia, nauczy si osiga swj peny potencja.
Nadal nie w peni rozumiemy, jak to osign, ale tu obszar zainteresowa nauki i religii jest
zbieny. Najwaniejszym tematem dyskusji powinno by zrozumienie natury ludzkiej czy
wiara prowadzi do pogldw zgodnych z odkryciami nauki, czy te opiera si na tradycji z
czasw, kiedy ludzko nie rozumiaa podstawowych praw przyrody? Na ile pewne s interpretacje neurobiologw, a na ile pewne rozwaania teologw?
B7. John Haught (2007) uwaa, e nowy ateizm nie jest dla teologw ciekawym wyzwaniem,
gdy ich argumenty s na poziomie kreacjonistw. Ateici zwalczaj gwnie fundamentalistw, nie znajc si na teologii. Te same zjawiska opisywa mona na rnym poziomie nie
przeczc sobie nawzajem. Religia moe y w zgodzie z nauk zajmujc si opisem innego
porzdku ni tylko materialny. Nowy ateizm jest wic wspania okazj do wyjanienia, czym
wiara naprawd jest a czym by nie powinna, bo w tej materii panuje ogromne pomieszanie.
Jakie s wic istotne pytania? Kim jestem i jaki jestem? Jaka jest moja natura? Co wiem o
sobie i co naprawd mog o sobie wiedzie? Jakie decyzje mog podj? Co i jak mog zrobi i jakie mam ograniczenia? Jakie s moje wartoci? W co waciwie wierz?

http://www.thearda.com/ pozwala na porwnanie pogldw rnych wyzna w USA.

10

C. W poszukiwaniu natury ludzkiej.

C1. Najwaniejsz zasad medycyny jest nie szkodzi pacjentowi. Najwaniejsz zasad nauki jest nie udawa, e si na pewno co wie jeli nie mamy na to wiarygodnych dowodw.
Bg zapytany przez Mojesza o swoje imi nazywa siebie Jahwe, czyli jestem, ktry jestem. Za najwaniejsz zasad wiary chrzecijaskiej mona uzna pierwsze przykazanie:
Nie bdziesz mia cudzych bogw przede Mn.
Nie wiedzc jaki naprawd jest wiat tworzymy bezustannie kolejne idole. Jan Pawe II napisa: Nie wolno tylko czowiekowi trwa w bdzie, nie usiujc si przekona o tym, jaka jest
prawda (Przekroczy prg nadziei, str. 143). Jak moemy si o tym przekona jeli nie przez
uwan obserwacj, stawianie hipotez i prby ich falsyfikacji? Wiedza dotyczca nauk przyrodniczych nigdy nie jest cakowicie pewna, chocia w wielu przypadkach graniczy z pewnoci.
C2. Spekulacje s domen filozofw, hipotezy i teorie to domena naukowcw, a niepodwaalne prawdy s domen teologw ateistom wydaj si za to objawem wielkiej arogancji.
Jaki jest waciwy zakres kompetencji teologw i jak pewna jest ich wiedza? Jak pozby si
przesdw, ktre zamiecaj wiar, nie wylewajc jednoczenie dziecka z kpiel?
Sowa, uywane w rnych dziedzinach maj czsto cakiem odmienne znaczenie. Nauka
stara si zwykle precyzyjnie zdefiniowa pojcia, ktrymi si posuguje. Religia uywa wielu
metafor wzbudzajcych emocjonalne reakcje, ale takie sowa jak prawda, syn, ojciec, zbawienie, uywane w staroytnych tekstach religijnych maj obecnie odmienne konotacje. Anglikaski biskup D. Nineham pokaza (1993), jak odmienne byo chrzecijastwo w X wieku we
Francji, i jak bardzo musia si zmieni sens poj uywanych w Biblii przez ostatnie dwa
tysice lat, zwaszcza, e przerwana zostaa cigo kultury, w ktrej te teksty powstay. Naprawd nie wiemy co znaczyy sowa w staroytnych tekstach dla yjcych wwczas ludzi.
C3. Drog do religii byy pytania egzystencjalne, ktre zadaje w swoich Wyznaniach w.
Augustyn: Quis ego et qualis ego? Kim jestem i jaki jestem? W staroytnej Grecji na frontonie wityni Apollina w Delfach umieszczono wezwanie Poznaj samego siebie, przypisywane wielu znakomitym filozofom. W witej ksidze hinduizmu Mahabharacie, w witej
ksidze taoizmu Tao Te King (Ksiga Drogi i Cnoty) Laozi (Lao Tse), w witej ksidze
buddyzmu Dhammapadzie i innych staroytnych dziaach znajdujemy bardzo podobne wezwania. Czy to jest tylko domena religii i czy odpowiedzi dawane na takie pytania istotnie co
odkryway? Czy w ogle mona odpowiedzie na pytanie kim lub czym jestem w zadawalajcy i powszechnie zrozumiay sposb? Czy mechanizmy odpowiedzialne za nasz osobowo, wiadomo, zdolnoci poznawcze i reakcje emocjonalne s prostsze ni te, ktre pozwalaj dziaa komputerom i telefonom komrkowym? Jeli s bardziej skomplikowane (a
tak z pewnoci jest) to tylko specjalici bd zdolni je w pewnym stopniu zrozumie. Nie
naley si spodziewa, e filozofia czy teologia mog tu wiele wyjani.
Kada kultura, poszukujc odpowiedzi na fundamentalne pytania, tworzc mity o powstaniu
wiata, mity o szczeglnej roli czowieka w tym wiecie, jak i mity o szczeglnej roli narodw lub grup spoecznych, zadawalaa si wieloma pozornymi odpowiedziami przed rozwojem nauki nie mogo by inaczej. Mity przetrway przez bardzo dugi okres w wierzeniach
religijnych, nadal wywierajc wielki wpyw na ludzi w wielu krajach wiata. Niewiele osb
odwayo si myle samodzielnie, podwaajc powszechnie przyjte wierzenia. Antyczne
religie Wedyjskie, Summeryjskie czy Egipskie opieray si na mitach, ktre przetrway przez

11
tysice lat stanowic podstaw wyobrae o wiecie i nadal wywieraj wpywa na zachowania ludzi wielu krajw. Staroytne mity hebrajskie przetrway a do dnia dzisiejszego, stajc
si podstaw kilku wielkich religii. S one tylko nieco bardziej racjonalne ni mity wczeniejsze, gdy ich forma ulegaa zmianom w czasach nastawionych bardziej racjonalnie ni te, z
ktrych pochodz najstarsze mity.
C4. Kognitywistyka jest bardzo mod nauk, neuronauki poznawcze s jeszcze modsze, ale
po raz pierwszy w historii moemy wykroczy poza naiwne spekulacje oparte na powierzchownych obserwacjach, opierajc si na dobrze ugruntowanych teoriach i empirycznie zweryfikowanych faktach. Obraz, jaki si z tych bada wyania, rni si rwnie mocno od tradycyjnego rozumienia natury ludzkiej jak obraz wiata sprzed czasw Kopernika rni si od
obrazu wiata oferowanego przez wspczesn astronomi. Moemy si wic w tym obszarze
spodziewa rwnie silnych emocji i konfliktw pomidzy nauk i wszelkimi wiatopogldami
religijnymi zakorzenionymi w antycznej tradycji. Pomimo znacznego postpu w zblieniu
niektrych tradycji religijnych do nauki porzucenie prostych wyjanie oferowanych przez
mity na rzecz znacznie mniej zrozumiaych pogldw naukowych nie bdzie atwe.
C5. Jakie s podstawy teologicznej antropologii i jak si one maj do antropologii naukowej?
Z jednej strony mamy przekonanie, i cay rodzaj ludzki wywodzi si od jednej ludzkiej pary,
przekonanie oparte na hebrajskich mitach. Ksiga rodzaju, rezultat kompilacji pracy wielu
autorw, jest wyrazem panujcych w ich czasach wyobrae, w znacznej mierze pokrywajcych si z mitami innych ludw. Wnioski wycigane ze staroytnych tekstw nigdy nie okazay si prawdziwe ani nie zawieray wielkiej mdroci. Zwizek pomidzy myciem rk a
gorczk poogow, ktra zabijaa 10-35% kobiet i przyczynia si do niezliczonych cierpie
yjcych w okropnych warunkach sierot, mona byo zauway ju w staroytnoci. Udao
si to dopiero Ignacemu Semmelweisowi w drugiej poowie XIX wieku, a akceptacja tego
prostego faktu zaja lekarzom kilkadziesit lat. Zamiast prostych procedur ratujcych ycie,
takich jak mycie rk czy gotowanie wody, wite pisma wikszoci religii skupiaj si na modlitwach o uzdrowienie i cudach. Czarna ospa zabia w samym XX wieku 300-500 milionw
ludzi ale dziki szczepieniom udao si j cakowicie zwalczy.
Naukowe rozumienie czowieka jest wic nieporwnywalnie bardziej skuteczne ni pozwala
na to wiedza wyniesiona z religijnych ksig. Naukowe zrozumienie psychiki ludzkiej, cznie
z duchowymi potrzebami czowieka, jest rwnie znacznie gbsze ni jest to moliwe w
oparciu o religijne przesania.

D. Teologia i nauki przyrodnicze.

D1. Liczne przykady pozornych wyjanie teologw ze wszystkich dziedzin nauki znale
mona w dwutomowym dziele Historia Walki Nauki i Teologii w wiecie Chrzecijaskim
(History of the Warfare of Science with Theology in Christendom), ktr napisa Andrew
Dickson White w 1894 roku. White by amerykaskim historykiem (pierwszym prezesem
Amerykaskiego Towarzystwa Historycznego) i dyplomat, wsporganizatorem razem z
biznesmenem Ezr Cornell jednej z najlepszych wyszych uczelni w USA, Cornell University (1865), a take pierwszym prezydentem tej uczelni. Obaj dentelmeni zaangaowani byli
w prac na rzecz licznych instytucji chrzecijaskich, ale uznali, e ich Uniwersytet bdzie
niezaleny od instytucji politycznych i religijnych, wic ich wydzia teologiczny nie by zwizany z adnym konkretnym wyznaniem. Efektem takiego postepowania bya silna krytyka i
opozycja ze wszystkich stron, oskarenia o szerzenie ateizmu, niewiary i indyferentyzmu.
White zrozumia wwczas, e najwiksz przeszkod dla normalnego rozwoju nowoczesnego
spoeczestwa jest przywizanie do redniowiecznych form mylenia chrzecijaskiego wia-

12
ta, konflikt pomidzy myleniem w stylu teologicznym i naukowym. Wyrazi te nadzieje, e
uwolnienie religii od antycznych form mylenia pozwoli jej lepiej si rozwija i razem z nauk przyczyni si do dobra ludzkoci. John William Draper wyda ju w 1881 ksik Historia konfliktw pomidzy religi a nauk (History of the Conflict Between Religion and
Science), ale zawiera ona zbyt wiele bdw by j potraktowa jako powane dzieo historyczne. Od nazwisk obu autorw tez o nieustannej wojnie nauki i religii nazywa si tez
Drapera-Whitea.
D2. Wspczeni historycy (np. Lindberg, Numbers, 1987) pokazali, e Andrew White rwnie nie ustrzeg si wielu niecisoci, znacznie upraszczajc relacje pomidzy nauk a religi. Jednake nie zmienia to faktu, e sposb mylenia oparty na interpretacji staroytnych
tekstw prowadzi czsto do nieporozumie, a dzieo Whitea jest tego znakomit dokumentacj. Niektre z omawianych przez niego problemw s nadal przedmiotem kontrowersji
pomidzy nauk a wieloma wyznaniami chrzecijaskimi, inne to dawno przebrzmiae dyskusje. Lektura tej ksiki powinna uwiadomi wszystkim zainteresowanym relacjami pomidzy
nauk i religi do jakich bdw prowadzio opieranie si na interpretacjach Biblii jako rda
wiedzy o wiecie.
Pierwszy rozdzia dotyczy antycznych i redniowiecznych wyobrae o stworzeniu wiata,
sporw o to, czy by to akt natychmiastowy czy trwa 6 dni, czy materia istniaa wczeniej czy
powstaa z nicoci wraz z wiatem, ustalenia dokadnej daty tego wydarzenia. Jeszcze w 1778
roku Comte Buffon po opublikowaniu serii ksiek Historia przyrody (Les poques de la
nature) zmuszony zosta przez teologw z Sorbony do odwoania wszystkich rozwaa dotyczcych wieku Ziemi niezgodnych z histori Mojesza. Setki lat studiw nad Bibli pozwolio ekspertom w 18 wieku ustali dat stworzenia na rok 4004 pne. Poniewa Soce i ksiyc powstay dnia czwartego chocia wiato staa si dnia pierwszego uznawano, e
wiato dnia jest niezalene od wiata Soca i cia niebieskich, ktre tylko dodaj niebiosom
splendoru. Dopiero przy kocu 19 wieku pojawia si zaczy wypowiedzi teologw rnych
wyzna by porzuci dosowne rozumienie historii stworzenia wiata. Ogromny wysiek intelektualny powicony badaniu Pisma witego opiera si na przekonaniu, e zawarta jest w
nim prawda o czowieku, wiecie i jego pocztkach. Zadawane wwczas pytania i prowadzone dyskusje okazay si w wikszoci zupenie nieistotne i dzisiaj przynajmniej dla katolikw i dla paru innych wyzna chrzecijaskich panuje zgoda na traktowanie przynajmniej
czci z tych opowieci jako mitw.
D3. White omawia wiele innych zagadnie dotyczcych rozumienia zjawisk przyrodniczych,
dyskutowanych przez wieki w oparciu o argumenty oparte na Biblii, ktrej autorytetem podpierano wiar w rne zabobony. Ojcowie Kocioa ustalali podstawy wiary rozumujc dla
nas w sposb zadziwiajcy: mog by tylko cztery ewangelie bo s tylko 4 ywioy, pory roku, kierunki wiata, wiatry, cheruby. Kady, kto uwaa inaczej jest prnym ignorantem, pisze w. Ireneusz. Wiele uwagi powicano argumentom numerologicznym ukrytemu znaczeniu liczb 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 22, 25, 30, 40, 50, 70, 144, 153, 300, 666, 888.
Magia liczb miaa jeszcze wpyw nawet na uczonych tej miary co Arthur Eddington, ktry w
1938 roku poda numerologiczne uzasadnienie dlaczego staa struktury subtelnej jest dokadnie odwrotnoci 136, a kiedy okazao si, e jest blisza 137, zmieni swoje numerologiczne
argumenty (obecna warto to 137.036).
Dla wyjanienia zjawisk meteorologicznych wystarczyy demony wiatrw. Wadca mocarstwa powietrza (List do Efezjan 2:2) i cae zastpy diabw odpowiedzialne byy za burze i
gradobicie, a odpdzi mona je byo za pomoc bicia w ochrzczone dzwony i odprawiania
egzorcyzmw przypisywanych papieowi Grzegorzowi XIII. Pouczajca jest historia wprowadzenia piorunochronu, ktry w cigu kilkudziesiciu lat zepchn w zapomnienie liczne
teorie i ceremonie majce zapewni ochron przed tym przejawem gniewu boego. Wrd

13
rnych amuletw, majcych chroni przed diabami, szczeglnie tymi odpowiedzialnymi za
burze i grad, najwaniejszy od 14 wieku by woskowy odlew Agnus Dei z dodatkiem sproszkowanych koci, ktry wielu papiey osobicie bogosawio w pierwszym i sidmym roku
swojego pontyfikatu. Amulety te sprzedawane s do dzisiaj dla uspokojenia wiatrw, ochrony
przed zymi duchami, nag mierci, padaczk i innymi chorobami.
D4. Dziea Rogera Bacona, franciszkanina, jednego z pierwszych uczonych wykorzystujcych empiryczne metody, potpione zostay przez generaa tego zakonu, pniejszego papiea
Mikoaja IV, a on sam spdzi 14 lat w wizieniu. Poniewa Bg stworzy tcz by da Noemu znak, nie wolno jej byo traktowa jako zjawisko fizyczne. Zakon dominikanw w 1243
roku potpi badania oparte na eksperymentach i obserwacji, a kady czonek zakonu studiujcy medycyn, filozofi naturaln podlega ekskomunice. Bacon wymieni siedem grzechw
studiw teologicznych: pierwszym z nich bya dominacja spekulacji filozoficznych, drugim
ignorancja w zakresie przydatnych nauk szczegowych, w tym matematyki i nauk przyrodniczych. Czy po prawie 8 wiekach bdy te zostay na pewno usunite?
D5. Dekrety papieskie deklarujce sprzeczno podejrzanych teorii z autorytetem Pisma
witego dotyczyy szczegowych zagadnie naukowych, np. podwjnego ruchu Ziemi wok Soca i swojej osi (Pawe V). Bulle Eugeniusza IV (1437) i Innocentego VIII (1484) pisane byy niewtpliwie w dobrej wierze przeciwko czarownicom, szczeglnie sprowadzajcym choroby i klski ywioowe. Ekskomunika komety Halleya przez Kaliksta III w 1456
roku wydaje si szczeglnie zabawna. Papie ten zarzdzi modlitwy, by ten zwiastun nieszczcia odwrci si od chrzecijan przeciwko Turkom oblegajcym w tym czasie Belgrad;
Turcy zdobyli miasto dopiero 70 lat pniej, za to nieprzerwanie panuj w byym Konstantynopolu od 1453 roku a kometa Halleya powraca regularnie co 75 lat.
D6. Rozwj archeologii, astronomii, chemii, geografii, geologii, medycyny, zoologii i innych
dziedzin zderza si z redniowiecznymi wyobraeniami o wiecie, a te w znacznej mierze
zostay uksztatowane przez wierzenia religijne. Metoda dochodzenia do prawdy, oparta na
przekonaniu, e wnioski wysnute z Biblii to co wicej ni tylko przesdy ludw, ktre spisyway swoje legendy, okazaa si fatalna. Mylono si we wszystkich sprawach dotyczcych
nauk przyrodniczych. Rozumowanie oparte na prawdach wynikajcych z interpretacji Biblii
czy innych witych pism, pomimo ogromu czasu i wysiku w to woonego, nie przynioso
adnego postpu w rozumieniu wiata. Przeraajca bya (i nadal jest) arogancja ludzi uwaajcych, e znaj prawd i gotowi s za ni umrze, sprzeciwiajc si wszelkim zmianom. Tak
byo w 16 wieku w czasach reformacji w Europie, a pniej w Rosji gdy staroobrzdowcy
caymi rodzinami dokonywali samospalenia przeraeni drobnymi zmianami w liturgii wprowadzonymi przez patriarch Nikona. Tak jest nadal w krajach muzumaskich, gdzie odstpstwo od wiary lub podejrzenia o blunierstwo karane jest mierci.
Czy jest to tylko kwestia bdw przeszoci, z ktr si w peni rozliczono? Dyskusje wok
ewolucji, inteligentnego projektu, prby traktowania ewolucji homo sapiens jako niewytumaczalnego procesu, oraz ogaszane co roku daty koca wiata nadal pokazuj si mitw.
Z jednej strony mamy spekulacje oparte na staroytnych tekstach i naiwnych obserwacjach, a
z drugiej spjne teorie naukowe i systematyczne odkrycia rnych nauk, od paleoantropologii
po biologi molekularna, pokazujce rzeczywiste miejsce czowieka w wiecie.
D7. W Kociele Katolickim s to zagadnienia pozornie przebrzmiae, gdy ju w 1893 roku w
encyklice Providentissimus Deus papie Leon XIII naucza, by nie szuka wyjanienia natury
wiata w tekstach biblijnych. Cz argumentw nowego ateizmu nie odnosi si wic do doktryny katolickiej, tylko do fundamentalistycznie nastawionych wyzna chrzecijaskich i innych religii. Jednak historia Adama i Ewy nadal peni kluczow rol w zawartych w Katechizmie rozwaaniach nad natur ludzk i jest traktowana jako wyjanienie kondycji czowieka.

14
Kiedy docieramy do procesw naprawd skomplikowanych, zagadnie ktrymi zajmuj si
nauki kognitywne prbujc wyjani natur ludzk, trzeba by szczeglnie ostronym. Kwestie te dopiero w ostatnich latach staj si zrozumiae na tyle dobrze, by dostarczy konkurencyjnych wyjanie w stosunku do naiwnych wyobrae z czasw antycznych. Pojawio si
wiele popularnych ksiek na temat nauk kognitywnych, bada nad mzgiem, neuronauk spoecznych, a w nich wiele radykalnych stwierdze, ktre nie zawsze s uzasadnione. Sprbuj
najpierw skomentowa kilka stwierdze dotyczcych natury ludzkiej z katolickiego punktu
widzenia (tak jak go rozumiem), a nastpnie skupi si na perspektywie neuronauk.

E. Katolicki obraz natury ludzkiej i nauki kognitywne.

Podkrela si czsto, e nauka i religia dotycz innych porzdkw i nie ma pomidzy nimi
sprzecznoci (Haught 2007). W tradycji katolickiej jest szereg koncepcji, ktre istotnie stoj
poza nauk, a wic ich dyskusja na gruncie naukowym jest bezcelowa. Jednak wszystko, co
ma dajcy si zauway wpyw na wiat materialny jak i na psychik czowieka ley w krgu
zainteresowania nauki i powinno si da wyjani w naukowy sposb, a wic bada za pomoc empirycznie weryfikowalnych hipotez. Dlatego wszelkie twierdzenia dotyczce natury
ludzkiej le w krgu zainteresowania nauki, w odrnieniu od np. wiary w zmartwychwstanie na kocu wiata, ktre jest kwesti wiary a nie procesem obserwowalnym. Nawet taka
wiara prowadzi jednak do pyta naukowych dotyczcych zachowania indywidualnej tosamoci w procesie, ktry musiaby cakowicie przemieni czowieka, tworzc z niego w cakiem odmienn istot. Naley wtpi, czy taki proces jest moliwy, a racjonalnie nastawiona
teologia moe tworzy wyobraenia takiej przemiany, ktre powinny by zgodne z naukow
wiedz o naturze ludzkiej. Nauka moe te bada rda historyczne pojawienia si takich
przekona, korelaty socjologiczne czy te mechanizmy psychologiczne i funkcje mzgu predysponujce do takiej wiary. Koniec wiata na pewno nadejdzie: astrofizycy s przekonani, e
za 5 mld lat Soce zamieni si w czerwonego kara i pochonie Ziemi, ale to bardzo odlega
perspektywa.
Postaram si krtko podsumowa te aspekty katolickiego obrazu natury ludzkiej, do ktrych
mona zastosowa rwnie rozumowanie naukowe i przedstawi zwizane z tym problemy.
Naley przy tym pamita, e posugujc si tymi samymi rdami inne wyznania chrzecijaskie uznaj cakiem odmienn interpretacj, jak np. kalwini w odniesieniu do wolnej woli.
Katechizm Kocioa Katolickiego zawiera szereg twierdze, ktre w oczywisty sposb wkraczaj na teren badany przez nauk.
E1. Czowiek zajmuje wyjtkowe miejsce w stworzeniu, w swojej wasnej naturze jednoczy
wiat duchowy i wiat materialny.
Oczywicie, e czowiek ma swj wiat duchowy, a bdc stworzeniem o najbardziej rozwinitym mzgu wiat jego przey wewntrznych jest nieskoczenie bardziej zoony ni
zwierzt. Jestemy wyjtkowi na wiele sposobw, ale kady gatunek jest na swj sposb wyjtkowy. Niezliczone badania etologw nad yciem spoecznym zwierzt pokazuj nawet u
stosunkowo prymitywnych ssakw zacztki wszystkich cech, ktre do niedawna uwaano za
wycznie ludzkie. Nie ma wtpliwoci, e rda ludzkiej inteligencji, kultury, altruizmu i
moralnoci s wynikiem ewolucji biologicznych organizmw. Szczeglnie wane s prace
nad mapami naczelnymi; podsumowujc sto lat prac nad szympansami Frans de Waal (2005)
pisze: ludzie zajmuj specjalne miejsce wrd naczelnych, ale w coraz wikszym stopniu
od sposobu korzystania z narzdzi, kulturowo uwarunkowanego uczenia si, rozwoju indywidualnego charakteru i osobowoci, samowiadomoci, empatii, wsppracy i walki o przywdztwo, do wojen midzy rnymi grupami widzimy jak due jest nasze podobiestwo.

15
Na poziomie genetycznym jak i poziomie komrkowej budowy organizmu nasze podobiestwo jest niemal doskonae. Podstawowe elementy konstrukcyjne zdolnoci afektywnopoznawczych s wsplne ludziom i wielu innym gatunkom (de Waal, Ferrari, 2010).
Rnimy si jakociowo od zwierzt, ale rne zwierzta rwnie si od siebie jakociowo
rni. Jzyk pozwala na znacznie bogatsze ycie duchowe umoliwiajc stworzenie wyrafinowanej kultury. Mapy czekoksztatne potrafi si nauczy zoonych form komunikacji za
pomoc jzyka migowego, chocia dostpne im skojarzenia s na poziomie maych dzieci.
Wikszy mzg nie oznacza po prostu nieco lepszych wynikw ale umoliwia zupenie nowe
funkcje. Nie tylko czowiek jest kim, zwierzta maj skomplikowan osobowo, nawet o
zwierztach domowych nie mylimy jako o czym. Paleoantropolodzy maj liczne dowody
na istnienie rnych wymarych gatunkw podobnych do czowieka. Mity oparte na Ksidze
Rodzaju zderzaj si tu z badaniami naukowymi na wielu paszczyznach.
E2. Czowiek jest stworzony jako mczyzna i kobieta.
Do niedawna miertelno niemowlt bya zbyt dua, by dostrzec inne formy pci, ale ju w
staroytnoci znany by hermafrodytyzm, i nie jest to z pewnoci ludzki wymys. Mona
wyrni przynajmniej 9 sposobw okrelania pci, zalenie od zewntrznych narzdw
pciowych, drugorzdnych cechy pciowych (pe fenotypowa); genetyki, rodzaju gonad, istnieje pe germinatywna (wytwarzanie gamet, komrek pciowych), pe hormonalna, pe
mzgu (wynikajca z rnic w budowie mzgu), pe psychiczna (rola i wasna identyfikacja
pciowa), wreszcie caa gama preferencji seksualnych, ktre z tego wynikaj. Ruch Hidra w
Indiach skupia ponad 5 milionw osb interseksualnych, z pozoru mczyzn o cechach kobiet. Od 2005 roku nowa kategoria pci dodana zostaa do paszportw w Indiach, a od 2011 w
Pakistanie. Transseksualizm zdarza si nawet u kotw.
Cen postpu ewolucji jest dua zmienno organizmw, dotyczy to rwnie kwestii pci.
Podzia na mczyzn i kobiety jest wic duym uproszczeniem. Zauway to ju Kinsey w
synnym raporcie z 1948 roku wprowadzajc skal ludzkiej seksualnoci i piszc: W wiecie
napotykamy kontinuum w kadym z tych aspektw.
E3. Dusza oznacza zasad duchow w czowieku. Ciao czowieka jest oywiane przez dusz duchow. Mona uwaa dusz za form ciaa; oznacza to, e dziki duszy duchowej
ciao utworzone z materii jest ciaem ywym i ludzkim; duch i materia w czowieku nie s
dwiema poczonymi naturami, ale ich zjednoczenie tworzy jedn natur.
W staroytnoci ycie utosamiano z ruchem. Pojcie duszy w prosty (cho tylko pozorny)
sposb wyjaniao, czym rni si ciao martwe od ywego (Duch 1999). Ciao czowieka,
podobnie jak ciaa wszystkich zwierzt, oywiane jest przez procesy metaboliczne zachodzce w komrkach. Nie ma jakiej szczeglnej zasady duchowej oywiajcej ciaa, stenie
pomiertne nie jest wynikiem oddzielenia si duszy od ciaa tylko dobrze znanym procesem
fizjologicznym. Badaniem formy ciaa zajmuje si topobiologia, powizana z genetyk, biologi molekularn i biologi komrki. Jeli w tym procesie jest jaka ingerencja metafizyczna,
majca jakikolwiek wpyw na obserwowalne wasnoci, to nauka powinna to zauway; jeli
nie ma ona wpywu na obserwowalne wasnoci to jest nieistotna i nie ma sensu jej rozwaa.
Sobr w Vienne (1311) uzna pogld w. Tomasza, e dusza racjonalna jest form ludzkiego
ciaa. Forma to nie substancja tylko sposb, w jaki ukonstytuowany jest organizm, abstrakcyjny schemat, a w szczeglnoci schemat struktur mzgu sterujcego caym organizmem. Co
oznacza jednak stwierdzenie, e dusza bdc form ciaa jest niemiertelna? Jak forma nie
bdca substancj moe oddzieli si od martwego ciaa? Czy ten proces ma jakiekolwiek
obserwowalne konsekwencje? Jeli nie ma, a ciao nie moe w ogle egzystowa bez duszy to
w czym si ta niemono przejawia? Jeli ma, to powinno si to da naukowo zbada.

16
Spotykamy dalej w Katechizmie stwierdzenia, e dusza jest rozumna i odpowiedzialna za
podejmowanie decyzji, w szczeglnoci decyzji moralnych. Wiemy jednak, e podejmowanie
decyzji jest jedn z funkcji mzgu, ktra wynika z jego budowy. Coraz lepiej potrafimy te
funkcje modelowa za pomoc sztucznych systemw wykazujce wasnoci zblione do swojego pierwowzoru. Funkcje te przebiegaj podobnie u wszystkich sakw, w zalenoci od
stopnia komplikacji ich mzgw. Pami, internalizacja w strukturze mzgu istotnych relacji
obserwowanych w rodowisku, umoliwia powstawanie wyobrae, subiektywnych myli,
samowiadomoci, zrozumienie swojej roli w wiecie. Specyficzne uszkodzenia mzgu powoduj zanik odczuwania empatii lub niezdolno do kontrolowania impulsywnego zachowania, a do cakowitej niepoczytalnoci. Zrozumienie zaburze mechanizmw podejmowania decyzji jest rzecz niezwykle wan ale i trudn, wymagajc integracji wiedzy na rnych poziomach opisu, od genetyki i biologii molekularnej po synchronizacj neuronw w
duych obszarach. Mwienie o duszy niczego nie wyjania, dlatego to pojcie zarzucone zostao w psychologii ju w 19 wieku (Dobroczyski, 2009; Duch, 1999), ale w dalszym cigu
dualistyczne spojrzenie na ludzk natur jest rozpowszechnione (Demertzi i inn. 2009).
Wszystkie nasze przeycia s reakcjami mzgu, a te reakcje s w znacznie wikszej mierze
wynikiem wewntrznej dynamiki ni wpyww zewntrznych. Mwic w uproszczeniu widzimy, czujemy i mylimy mzgiem, a nie oczami czy jak dusz, ktr wyobraano sobie
jako substancj prost lub form. Za kad odczuwan zmian wrae stoi zachodzcy w mzgu fizyczny proces. Wiele z tych procesw mona ledzi dziki metodom neuroobrazowania (Jakowski, 2009). Dziki niesychanej zoonoci mzg jest substratem, w ktrym moe
powsta umys. Czowiek jest istot majc w caym znanym wiecie najwiksze potencjalne
moliwoci rozwoju, bo tylko w jego mzgu jest dostatecznie duo neuronalnej przestrzeni by
mg w niej powsta wyrafinowany umys.
Czowiek jest wic niepowtarzaln jednostk, ktrej wychowanie zajmuje bardzo dugi okres
czasu. Jeli zamieni sowa duch i dusza na umys to w metaforycznym sensie mona
uzna stwierdzenie Jana Pawa II, e czowiek to duch ucieleniony, czyli dusza, ktra si
wyraa poprzez ciao za zgodne z wspczesn nauk. Damasio (2000) uywa podobnej metafory piszc o ciele jako kanwie, na ktrej mzg maluje stany emocjonalne. Umys uzna
mona za form ciaa jeli przez form rozumiemy struktur odpowiedzialn za skomplikowane funkcje kontrolowania organizmu, ekspresji emocji i sekwencji skojarze mylowych.
W swoim przesaniu do Papieskiej Akademii Nauk z 26 padziernika 1996 r. Jan Pawe II
zapewni, i ewolucyjna teoria powstania czowieka da si pogodzi z chrzecijask koncepcj stworzenia. Jednak jego synne stwierdzenie, e teoria ewolucji jest czym wicej ni
hipotez zostao wyrwane z kontekstu stwarzajc wraenie, e stanowisko Kocioa jest ju
w peni zgodne z nauk. Niestety z dalszej czci tej wypowiedzi wynika, e dusza duchowa
ma by z tej ewolucji wyczona. Tymczasem od biologii molekularnej po obserwacje etologw wida jak niewiele, w ewolucyjnym sensie, dzieli antropoidy i wiele innych ssakw yjcych w niewielkich grupach od ludzi, a jak dug drog przebya ewolucja od czasu powstania pierwotniakw.
Nadzieja na to, e nauka zaamie si nie bdc wstanie wyjani natury umysu, zagadnie
zwizanych z psychik czy wiadomoci, jest zudna. Czowiek nie stoi poza ewolucj, pene
zrozumienie zarwno budowy ludzkiego organizmu jak i ludzkiej psychiki jest moliwe tylko
w oparciu o perspektyw ewolucyjn. Umys, ktry do niedawna by czym tajemniczym i
prywatnym, to wewntrzne, subiektywne relacje pomidzy pobudzeniami mzgu, widoczne
dziki metodom neuroobrazowania, skojarzenia pomidzy tymi pobudzeniami i wynikajce z
tego dziaania. Zewntrzny obserwator moe wiedzie o czowieku wicej ni on sam (Duch

17
2010). Moliwo wiadomej obserwacji aktywacji rnych obszarw mzgu pozwala na
meta-regulacj stanw umysu (McCaig i inn, 2011).
E4. Pierwszy czowiek nie mia ani umiera, ani cierpie.
Mity wydaj si dawa zadawalajce odpowiedzi do momentu, w ktrym zaczynamy zadawa szczegowe pytania. Sposb ycia, bytowania w wiecie, wynika ze struktury organizmu, a zwaszcza struktury mzgu. Lew, ktry nie jest drapienikiem i odpoczywa obok baranka, przestaje by lwem. Trac sens jego ky, pazury, zdolno do szybkiego biegu, oczy
umieszczone z przodu a nie z boku gowy, do trawienia rolin potrzebne mu s odki krowy.
Wszelkie drastyczne zmiany, takie jak niemiertelne ciao i brak cierpienia, zamieniyby
czowieka w inny gatunek. Nasz specyficzny wygld (np. posiadanie brwi, czy rozstaw oczu),
postawa dwunona, zmysy (np. wzrok wraliwy na kolory), jak i zdolnoci poznawcze s
rezultatem ewolucyjnej adaptacji do okrelonego rodowiska. Kret nie ma prawie szyi, a yrafa ma bardzo dug, ale w obu przypadkach znajdujemy 7 krgw szyjnych tak jak u czowieka. Bez odwoania si do ewolucji nic w biologii nie ma sensu.
Gdyby pierwsi ludzie byli niemiertelni i nie odczuwali cierpienia, nie musieli polowa i zabija zwierzt, nie byliby ludmi. Ich wygld byby inny a ich mzgi musiayby dziaa w odmienny sposb ni nasze. Przez to byliby na tyle odmienni w swoim sposobie bycia w wiecie, e naleaoby ich uzna za inny gatunek czekoksztatny, a nie homo sapiens.
E5. Skd pochodzi zo?
w. Augustyn zmaga si z tym zagadnieniem i uzna, e jest ono wynikiem nieposuszestwa
wobec Boga. Na taki pomys mona byo tylko wpa w Afryce Pnocnej yjc w kraju, w
ktrym przyroda bya stabilna i przewidywalna, a zo byo wynikiem dziaania czowieka. Na
Bliskim Wschodzie sporadycznie zdarzay si trzsienia ziemi i powodzie, wyobraano wic
sobie nieustann walk Dobra (Ahura Mazdy, Pana Mdroci, ktrego najwaniejsz emanacj by Spenta Mainju, czyli Duch wity) ze Zem (Angra Mainju, Zy Duch). W Japonii i
innych krajach, gdzie przyroda bya bardzo kapryna, zakadano, e istnieje wiele duchw.
Wyobraenia religijne skorelowane byy z warunkami ycia. Rozwizanie w. Augustyna
trudno jest w dzisiejszych czasach uzna za dobre z wielu wzgldw.
Charakter czowieka zaley od jego predyspozycji. S ludzie cakowicie posuszni, w peni
zaleni od autorytetu, jak i ludzie, ktrzy ten autorytet cigle kwestionuj. Charakter nie jest
kwesti wolnego wyboru, silnie zaley od czynnikw genetycznych. Ludzie skonni do posuszestwa nie s pozbawieni wolnej woli. Charakter mitycznego Adama mg zosta po prostu
poprawiony w wyniku niewielkiej ingerencji w budow mzgu, na pewno mniejszej ni bya
potrzebna by z istoty niemiertelnej zrobi mierteln. Cay Adam mg zosta zastpiony
przez innego protoplast ludzi, bardziej posusznego. Bg musiaby si wtedy przyzna do
bdu, co wydaje si interesujcym problemem teologicznym. Ciekawo i ch poznania
wiata charakteryzujca dzieci (Gopnik, 2004; Doherty, 2008) moe pozosta w zgodzie z
przestrzeganiem polece rodzicw. Twierdzenie, e Bg nie potrafi skorygowa bdw w
swoim projekcie czowieka i jedyn droga do zbawienia ludzkoci byo skazanie miliardw
ludzi na niezmierzone cierpienia wydaje si po prostu absurdalne. Przecitny inynier genetyczny w niezbyt odlegej przyszoci bdzie w stanie zaprojektowa czowieka o dowolnym
charakterze.
Problem istnienia za ma w nauce proste rozwizanie: ewolucja musi przygotowa organizmy
do nieprzewidywalnych warunkw, zwizanych ze zmianami klimatycznymi, czy katastrofami na du skal, koniecznoci dostosowania cech organizmu do stosunkowo szybkich
zmian nisz ekologicznych, np. nadejcia epoki lodowej. W efekcie kada cecha organizmu, od
wielkoci i siy po empati i inteligencj, jest do mocno zrnicowana w wikszej populacji

18
ludzi. Niewielki procent osb ma bardzo silnie rozwinit empati i pracuje dla dobra innych
nie troszczc si o siebie. Na drugim biegunie s ludzie pozbawieni cakowicie empatii, egoici oraz psychopaci (Weber i inn. 2008). Mamy te ludzi zawsze opanowanych i bardzo impulsywnych, furiatw. Rozrzut takich cech po obu stronach spektrum zwykle dobrze opisuje
krzywa dzwonowa (rozkad Gaussa), skupiona wok rednich wartoci. Znaczna cz morderstw i innych powanych przestpstw popeniana jest przez psychopatw i furiatw.
Czemu wszyscy ludzie nie s z natury dobrzy, nie odczuwaj silnej empatii i nie s opanowani? Wolna wola wcale nie wymaga by musieli istnie psychopaci, zbrodniarze zabijajcych z
zimn krwi, ani tyrani rzdzcy w systemach totalitarnych. Nie da si uzasadni tezy, e ludzie dobrzy z natury sami uczynili si zymi, zbuntowali si i czyni zo wbrew swoim wrodzonym skonnociom. Dlaczego wic istniej psychopaci? By mogli istnie wici. Rwnowaga w przyrodzie istnieje dziki przeciwnociom, jak zauwayli to chiscy taoici ju par
tysicy lat temu. Bez wiata nie ma ciemnoci, bez za nie ma dobra. Howard Bloom (1997)
nazwa to zasad Lucyfera.
Nauka nie zajmuje si wprawdzie anioami i diabami, ale podobna teza w odniesieniu do
upadych aniow wydaje si rwnie karkoomna. adna rozumna istota nie moe sta si z
tylko moc swojej wasnej woli (Sebanz, Prinz, 2006). Altruizm odwzajemniony i konformizm konieczny jest do istnienia wszystkich grup spoecznych. Bunt przeciwko Wszechmocnej Istocie i czynienie za implikuje cakowity brak zarwno rozumu jak i empatii. Obydwie
te cechy nie s kwesti wolnego wyboru, za ich brak odpowiada Stwrca. Czowiek pozbawiony rozumu i empatii jest powanie upoledzony i prbujemy go leczy, gdy nie potrafi
oceni wasnych czynw. Istnienie za jak i diagnoza kondycji ludzkiej oparta na dotychczasowych rozwaaniach teologicznych nie da si pogodzi z tym co wiemy o naturze ludzkiej.
Dla nauki nie ma tajemnicy czowieka, s tylko niesychanie skomplikowane systemy biologiczne jak i powstae na tej bazie wiaty umysu i kultury.
E6. Serce czowieka to rdo, z ktrego wypywaj uczucia. rdem wszystkich grzechw
jest serce czowieka.
Nawet jeli rozumiemy, e jest to stwierdzenie metaforyczne, po co wstawia tego typu
stwierdzenia do katechizmu? Co maj wyjania? Skojarzenia ludzi znajcych histori bd tu
cakiem jednoznaczne: to pogldy goszone jeszcze przez Galena, popularne w staroytnoci,
wic mona znale ich lady w Biblii. Prawdziw funkcj serca opisa William Harvey w
1628 roku. Uczucia wpywaj na krenie krwi, gdy to mzg steruje tymi procesami. O mzgu w czasach antycznych niewiele wiedziano, panowao przekonanie, e za uczucia i myli
odpowiedzialne jest serce. Stwarza to cakiem faszywy obraz natury ludzkiej. Mona oczywicie w sposb metaforyczny odwoywa si do serca, ale trzeba sobie jasno zdawa spraw,
e s to tylko metafory, a prawdziwym rdem grzechw jest mzg, czsto po prostu le
funkcjonujcy z powodu niedorozwoju pocze pomidzy obszarami odpowiedzialnymi za
reakcje emocjonalne i poznawcze.
E7. Wolno jest zakorzenion w rozumie i woli moliwoci dziaania lub niedziaania, czynienia tego lub czego innego, a wic podejmowania przez siebie dobrowolnych dziaa.
Dziki wolnej woli kady decyduje o sobie.
Jeli nie dziaamy pod wpywem przymusu mamy silne wraenie wolnego wyboru. Jednake
naiwne wyobraenie, e ja mog podj dowoln decyzj, uwarunkowan tylko moj wol,
okazuje si iluzj (Wegner 2002). Najpierw trzeba zdefiniowa czym jest to ja i w jaki sposb mzg podejmuje decyzje, ktre nazywam moimi, w jakim stopniu ja jest za nie odpowiedzialne. Dla zrozumienia natury ludzkiej jest to zagadnienie centralne, ktremu trzeba
powici wicej miejsca, poniej jest tylko krtkie podsumowanie (dokadniej opisaem to w

19
Duch, 2010). S to skomplikowane zagadnienia, ktre z pewnoci nale do nauki i nie jest
jasne co i na jakiej podstawie teologia miaaby tu dopowiedzie.

F. Wolna wola i magiczne wpywy.

F1. Sposb, w jaki rozumiemy natur ludzk, a w szczeglnoci granice naszej wolnoci i
odpowiedzialnoci, jest istotn cech wiatopogldu czowieka, ma wpyw na cay system
jego wartoci. W ostatnich dekadach neuronauki poznawcze (cognitive neurosciences) ujawniy wiele aspektw zwizanych z funkcjonowaniem mzgu i umysu. Wyniki te zostay zinterpretowane przez neurobiologw w do radykalny sposb. W ksice Zdumiewajca hipoteza, czyli nauka w poszukiwaniu duszy (1997) Francis Crick, wspodkrywca struktury
DNA, zajmujcy si od 1977 roku badaniami nad mzgiem i wiadomoci, napisa: Zdumiewajca hipoteza brzmi: Ty, Twoje radoci i smutki, Twoje wspomnienia i ambicje, Twoje
poczucie tosamoci i wolna wola, nie s w rzeczywistoci niczym innym ni sposobem, w
jaki zachowuje si ogromny zbir komrek nerwowych i zwizanych z nimi czsteczek ...
Jeste niczym innym jak wizk neuronw. Nikt z nas nie czuje si oczywicie wizk neuronw. Joseph LeDoux, jeden z pionierw bada nad neurobiologi emocji, w ksice Synaptic self (2003) stwierdzi krtko: Jeste swoimi synapsami, bo to wanie moje synapsy decyduj o tym, jakie pobudzenia powstan w mzgu i jakie w zwizku z tym bd mia myli i
odczucia. Takie metafory naukowe mwi nam jeszcze mniej ni religijne: same synapsy i
neurony nie wyjaniaj istnienia psychiki, dopki nie zrozumiemy jak dziaa cay system.
Biolog Anthony Cashmore (2010), czonek Narodowej Akademii Nauki USA napisa jeszcze
bardziej dosadnie: System prawny musi uzna rzeczywisto, jestemy tylko mechanicznymi
siami natury Nie mamy wicej wolnej woli ni miska cukru ... jestemy niczym wicej jak
workiem chemikaliw ... Wiara w woln wol to nic innego jak wiara w witalizm pomys,
ktry wydawao si zarzucilimy 100 lat temu! Jestem zaniepokojony, bo ten witalistyczny
sposb mylenia o ludzkim zachowaniu jedynie opnia wielki atak na problemy genetycznych i molekularny podstaw ludzkiego zachowania.
F2. Pogldy tego typu wywouj siln reakcj obronn: nie czujemy si neuronami czy synapsami, ani tym bardziej workiem chemikaliw. Jeli ja jestem tylko materi wypeniajc
czaszk, to ja w rzeczywistoci nie istnieje. Materialistyczny monizm wydaje si prowadzi
do katastrofalnych wnioskw. Jeli ja podlega deterministycznym prawom fizyki to jest
tylko automatem! Nawet jeli prawa fizyki nie s deterministyczne, tylko probabilistyczne
tak jak opisuje wiat mechanika kwantowa to i tak nie ma tu miejsca na woln wol, a poczucie kontroli mojego dziaania jest tylko zudzeniem. Prby odwoywania si do egzotycznych teorii kwantowych dla wyjanienia natury
wiadomoci (Penrose, 1995, 2000) nie przywrc
wiadomo
wolnej woli tylko dlatego, e s mniej zrozumiae.
Mzg zoony z klasycznych neuronw, przy swojej ogromnej zoonoci, jest w praktyce rwnie
nieprzewidywalny co mzg kwantowy. NieprzewiMzg
dywalny automat pozostaje jednak automatem.
Wedug biologw sytuacja przedstawia si wic tak
jak na rysunku: geny (G), rodowisko () i przypadkowe fluktuacje (F) parametrw naszego organizmu (gorczka, zmiany nastroju, procesy trawienia) okrelaj stan mzgu, ktry decyduje o zacho-

Zachowanie

20
waniu. wiadomo jest tu tylko nieistotnym dodatkiem, epifenomenem procesw biologicznych bez wpywu na zachowanie.
F3. Wielu naukowcw bardzo chciao odkry jakie obserwowalne przejawy dziaania umysu, ktrych nie da si wyjani, np. niematerialne procesy psychiczne wpywajce na mzgi.
Mielibymy wwczas dowd na istnienie metafizycznych bytw wpywajcych na wiat.
Gdybymy np. najpierw odczuwali intencj dziaania, a dopiero chwil potem obserwowali
aktywacj mzgu byaby to wskazwka, e duch kieruje materi. Wwczas stary, nigdy nie
rozwizany problem oddziaywania niematerialnego ducha na materi, jak i zrozumienie na
czym ta niematerialno miaaby polega, znalazby si w centrum zainteresowania nauki.
Niestety jest dokadnie odwrotnie (Libet i inn, 2000; Passingham i Lau, 2006; Haynes i inn.
2007), najpierw s pobudzenia mzgu, a potem odczuwamy ch dziaania, co zgodne jest z
powszechnie przyjmowanym pogldem naukowym, e to materia tworzy ducha. By moe z
teologicznego punktu widzenia rwnie nie naleaoby si spodziewa takiego odkrycia, bo
wwczas wiat niematerialny by si nam zbyt wyranie objawi. Jeli przyj za aksjomat, e
nie moemy naukowo udowodni jego istnienia to wszystko musi da si naukowo wyjani.
Ostatnim wielkim uczonym, ktry poszukiwa fizykalnego, dualistycznego rozwizania problemu ciaa i umysu by neurobiolog John Eccles, laureat Nagrody Nobla za prace nad synapsami neuronw. W ksice Jak Ja kontroluje swj mzg (1994), oraz napisanej wczeniej z Karlem Popperem ksice Mzg i Ja (t. polskie 1999), rozwaa on moliwo istnienia niematerialnego umysu, ktry steruje
dziaaniem mzgu dziki efektom kwantowym,
Wola
co nie wymaga energii. Miao to uzasadni tradycyjny punkt widzenia, wspierany przez naiwn introspekcj: niematerialny umys wydaje
polecenia, ja chc, staj si wiadomy swojej
woli dziaania, to pobudza mzg, ktry jest wywiadomo
konawc polece. Stany mzgu mog oczywicie podlega wpywom czynnikw genetycznych, rodowiskowych i przypadkowych fluktuacji, s te do pewnego stopnia uwiadamiane
Mzg
i mog modyfikowa szczegy wykonywania
polece wolicjonalnych. Pierwotnym rdem
tych polece jest jednak niematerialny umys,
mzg jest tylko ich odbiornikiem.
Geny
Niestety ta hipoteza niczego nie wyjania.
Mzg nie moe by tylko odbiornikiem niematerialnego umysu, o ktrym nic nie wiemy z
kilku powodw omwionych poniej.

Geny
rodowisko
rodowisko
Fluktuacje
Fluktuacje

Zachowanie
Zachowanie

F4. Pierwszy problem tradycyjnego ujcia to brak zrozumienia procesw spontanicznych i

zwizany z tym nieskoczony regres: jeli myl lub intencja dziaania pochodzi od zewntrznego umysu (duszy), skd si w nim bierze? Musi istnie wczeniejsza intencja intencji, a do
niej kolejna intencja, itd. Nie odczuwamy takiego wraenia, intencje wydaj si powstawa w
umyle w spontaniczny sposb, pojawiajc si samoczynnie znikd. W licznych
eksperymentach stwierdzono, e w mzgu zachodzi wiele jednoczesnych procesw
skojarzeniowych konkurujcych ze sob i tylko nieliczne z nich, wygaszajc konkurencyjne
procesy, staj si na tyle silnymi, odrnialnymi od innych pobudzeniami mzgu, by
doprowadzi do powstania wiadomego wraenia lub myli (Duch, 2005). Na zachowanie
wyrany wpyw moj procesy nieuwiadomione, nawet te pozornie nie zwizane z
podejmowaniem danej decyzji. Ja jest jednym z centralnych procesw zachodzcych w

21
mzgu, ale nie dociaraj do niego wszystkie informacje ja nie wie co si dzieje we
wasnym domu, jak to okreli Freud.
F5. Drugim problemem jest sposb oddziaywania umysu na ciao, dyskutowany ju od czasw Arystotelesa (1988). Jeli traktowa umys jako odbiornik to rozwizanie Ecclesa nadal
nie jest zadawalajce. Tosamo czowieka wie si z jego cielesnoci. Pojcia, jakie uywamy do opisu wiata ksztatuj si i maj swj sens dziki afordancjom, sposobnociom do
dziaania w wiecie. Zauway to ju M. Heidegger, M. Merleau-Ponty, J.J. Gibson, F. Varela
i liczni inni filozofowie, ktrzy w gboki sposb analizowali stany umysu, przyczyniajc si
do rozwoju wspczesnej neurofenomenologii (por. Avant, 2010). Abstrakcyjny niematerialny
umys nie pozwala nam zrozumie w jaki sposb dowiadczenie bycia w wiecie wpywa
na rozwj umysu dziecka, jakie s etapy tego procesu i dlaczego dochodzi w nim do rnych
patologii. Wraenia, ktrych doznaj dziki ciau s podstaw do formownia si poj o wiecie. Moja tosamo jest wynikiem przey, ktrych doznawaem, pamici minionych zdarze dajcej mi ukad odniesienia do rozumienia biecych przey, organicznej przynalenoci do wiata, nadajcej sens moim przeyciom. Tajemnicze niematerialne procesy, o ktrych
niczego nie wiemy niczego nie wyjaniaj. Same korelacje pomidzy stanami mzgu a subiektywnymi stanami psychicznymi rwnie nie wystarcz by pokaza, e to mzg tworzy
umys.
F6. Trzeci powd, dla ktrego mzg nie moe by tylko odbiornikiem umysu wynika z postpu komputerowych symulacji procesw poznawczych. Pozwala nam to coraz lepiej rozumie mechanizm tworzenia subiektywnych odczu jak i powstawania myli. Nawet proste
sieci neuronowe pokazuj, jak specyficzna mzgo-podobna organizacja przetwarzania informacji prowadzi do zachowa, sposobu zapamitywania i dziaania, ktry znamy z introspekcji. Materia mzgu przyjmuje takie sekwencje stanw, ktre z dochodzcej do nich z zewntrz i obecnej w nich wewntrz (dziki pamici i uczeniu si) informacji wydobywa z niej
cechy obecne w dowiadczeniu wewntrznym, tworzc subiektywne stany umysu. Dziaanie
interaktywnej konsoli do gry tworzy na ekranie sceny tej gry, reagujc na to co odbieraj sensory konsoli. Jeli dodamy do niej moliwo komentowania sytuacji, odnoszenia jej do
wczeniejszych wydarze, otrzymamy narracj przypominajc opis strumie wiadomoci.
Kiedy kilka konsol zacznie gra ze sob, a ich stany wewntrzne reprezentujce sytuacj w
grze bd coraz bardziej wyrafinowane, to rwnie ich narracja stanie si coraz bardziej podobna do naszej. Otrzymamy wic prosty model dziaania umysu. Komentarze fizycznych
stanw wewntrznych s konieczne, ale nie wystarczajce dla samowiadomoci, do tego
potrzebna jest jeszcze konstrukcja ja, reprezentacji siebie (Damasio, 2010).
Prby utrzymania specjalnego statusu umysu jako niefizycznego obiektu kontrolujcego zachowanie i podejmujcego decyzje nie maj szans powodzenia. Zbudowanie neuromorficznych, elektronicznych systemw i modeli komputerowych realizujcych funkcje umysu pomoe nam zrozumie i przywykn do tego, e zachowanie zwierzt i ludzi jest wynikiem
procesw zachodzcych w ich mzgach (Markram, 2006). Myl i materia nale do innego
porzdku, ale to wcale nie znaczy, e materia o odpowiedniej strukturze nie zrodzi myli
wida to ju po sukcesach sztucznej inteligencji nie tylko w grze w szachy, ale te wygranym
teleturnieju wymagajcym rozumienia trudnych skojarze (IBM Watson, 2011). Dopki tak
si nie stanie brak naocznych modeli bdzie powodowa trudnoci w zrozumieniu, e jest to
moliwe.
F7. Czwarty powd to wyniki rozlicznych eksperymentw pokazujcych, e racj mia T.H.
Huxley piszc w ksice O hipotezie, e zwierzta s automatami, i o jej historii w 1874
roku: Poczucie, ktre zwiemy wol, nie jest przyczyn dobrowolnego czynu, a tylko pojawiajcym si w wiadomoci symbolem tego etapu czynnoci mzgowych, ktry stanowi
bezporedni przyczyn owego uczynku. Ten symbol, a raczej stan mzg interpretowany

22
jako chc, odczuwany jako spontaniczna wola dziaania, pojawia si w wyniku dranienia
prdem obszarw ciemieniowych mzgu (Desmurget i inn, 2009), manipulacji polem magnetycznym (Brasil-Neto i inn, 1992), oraz wewntrznych pobudze w mzgu, zbyt sabych i
trudnych do odrnienia bymy je wiadomie odczuwali. Mzg przygotowany do dziaania
informuje nas wywoujc wraenie chc, interpretowane jako wola dziaania.
F8. Neurobiolodzy zajmujcy si mzgiem w cigu stosunkowo krtkiego czasu podali przekonywujce argumenty i stworzyli spjny obraz wiata, w ktrym umys ma nalene miejsce.
Trwajce znacznie duej wysiki filozofw i teologw rozumienia niefizycznej natury umysu, odwoujce si do naiwnej introspekcji, niczego konkretnego nie wyjaniy. Przyznaj to
niektrzy teolodzy (Brown i inn. 1998): Zgromadzone fakty naukowe silnie sugeruj, e
dusza pojmowana jako niematerialny umys zamieszkujcy ciaa nie istnieje. [..] Wielu
teologw przyjmuje dzisiaj cakowicie fizykaln koncepcj, w ktrej osoba jest w istocie
utosamiana z jej ciaem fizycznym. W rzeczywistoci przegld tematw dyskutowanych we
wspczesnej filozofii religii pokazuje oywione zainteresowanie pord filozofw chrzecijaskich obron idei zmartwychwstania cia bez zakadania istnienia duszy, by zagwarantowa, e przeksztacone zmartwychwstae ciao bdzie t sam osob, ktr bya osoba majca ciao organiczne przed mierci.
F9. Brak duszy nie jest wic adnym nieszczciem, chrzecijastwo podobnie jak wczeniej
buddyzm, moe si oby bez duszy duchowej. Nie to odrnia nas od zwierzt. wiat kultury, wiat wewntrznych wyobrae i wartoci, powstaje dziki wychowaniu i spoecznym
wpywom w biologicznym substracie, jakim jest uczcy si mzg. Mzgi zwierzt maj
znacznie bardziej ubogi wiat wewntrzy, zdominowany w duo wikszej mierze przez informacj dochodzc ze zmysw ni przez wewntrzne wyobraenia. Umys mona uzna za
niematerialn form osoby, bdc pewnego rodzaju odbiciem rodowiska, norm spoecznych, moralnych, kultury w ktrej ksztatowa si mzg. Informacja wydestylowana z indywidualnej historii danej osoby, jak i moliwoci poznawcze mzgu wynikajce z historii gatunku, wpywaj na struktur biologicznego substratu ograniczajc jego potencjalnie dostpne
stany, tworzc cigle zmieniajcy si program jego dziaania, sterowany w rwnej mierze
przez wewntrzny przepyw informacji co zewntrzne zdarzenia.
Program sterujcy jest form przetwarzania informacji, mona wic w takim sensie nawiza
do rozrnienia materii i formy Arystotelesa. Umys rozumiany jako forma, struktura informacyjna dostpnych stanw mzgu, nie jest materialny, chocia ma materialne podoe. Nie
mona go utosamia z materi, tak jak algorytm, w oparciu o ktry dziaa uczca si sie
neuronowa sterujca robotem nie jest materi, chocia potrzebuje sprztu (komputera i efektorw robota) by mg si aktualizowa dziaajc w fizycznym wiecie. Informacja nie istnieje bez materialnego nonika, tak jak umys nie istnieje bez mzgu, ale bdem jest utosamia
informacj z nonikiem. By moe w dalekiej przyszoci nauczymy si na tyle dokadnie
analizowa struktur mzgu by przenie informacj w nim zawart do innego, podobnego
nonika.
F10. Tradycyjny punkt widzenia zakada, e znamy swj umys dziki introspekcji. Co waciwie o sobie wiemy i skd to wiemy? Refleksje dorosych ludzi na swj temat, oparte na
introspekcji, s w znacznej mierze bdne. Mzgi nie powstay by poznawa siebie, lecz by
zapewni przetrwanie we wrogim rodowisku. Amnezja dziecica, spowodowana reorganizacj pocze w mzgu powoduje, e stopniowo zapominamy co dziao si w pierwszych
dwch latach ycia, jak rozwijay si podstawowe zdolnoci poznawcze: rozrnianie obiektw, fonemw mowy, przekonanie o cigoci istnienia przysonitych rzeczy, teoria innych
umysw i swojego wasnego, prba okrelenia swojego charakteru jaki waciwie jestem,
jak rozwija si moja ja, czy s krytyczne okresu jej rozwoju? Tylko dziki systematycznym

23
obserwacjom i eksperymentom prowadzonym przez psychologw rozwojowych dowiadujemy si jak te procesy przebiegaj.
Samooszukiwanie si jest do powszechne nie tylko u osb uzalenionych, ktre s przekonane, e nadal kontroluj swoje zachowanie i jak tylko bd chciay to odrzuc hazard czy
uywki (Lewis, Saarni 1993). Oszukujemy siebie w yciu codziennym, gdy potrzebne to jest
do stabilizacji poczucia tosamoci (Greve, Wentura 2010). Osobowo i ja musi by stabilna, a jednoczenie powinna dostosowa si do rzeczywistoci. Czy powinienem zmieni
swoj opini pod wpywem krytyki jednej osoby? A jeli krytykuj mnie wszyscy? Czy nie
lepiej si na nich obrazi i zachowa swoj opini, w tym swoje wyobraenie o sobie? Zmiany w mzgu s kosztowne, wymagaj wiele energii i zachodz stopniowo.
F11. W mzgu nie ma obrazw, dwikw czy zapachw, wszystko jest impulsami elektrycznymi skd wiemy, e to wraenia dwikowe a nie wzrokowe? Zaskakujca odpowied jest taka, e nauczylimy si korelowa pewne powtarzajce si stany mzgu ze sposobem wykorzystywania swoich zmysw i struktur informacji, ktra do nich dochodzi. Mona
jednak pomyli si co do natury swoich wrae (Duch, 2011), jeli nie wywouj one typowych stanw mzgu, podobnych do czsto doznawanych. Dzieje si tak np. we nie, przy
pobudzeniu mzgu za pomoc pola magnetycznego (TMS, przezczaszkowa stymulacja magnetyczna; Lau, 2007), czy przy prbach wykorzystania silnie maskowanej informacji, jak to
ma miejsce np. przy uyciu suchu do orientacji w przestrzeni za pomoc echolokacji
(Schwitzgebel 2011).
F12. Racjonalizacja i konfabulacja, majca na celu wyjanienie przyczyn swojego zachowania, jest powszechna. Zaskakujcym przykadem moe by analiza ponad 1000 decyzji omiu
sdziw izraelskich z 20-letnim staem pracy (Danziger, 2011). Gdy byli krtko po posiku
przyznawali przepustki 65% winiw, ale kiedy robili si godni procent ten spada do zera!
Sdziowie nie zdawali sobie sprawy z tej zalenoci, uwaajc, e podejmuj obiektywne
decyzje zgodne z prawem. Bardzo dobrze radzimy sobie z racjonalizacj swoich decyzji, na
ktre moe wpyn nie tylko odek, ale i bardzo wiele innych czynnikw. Przypadkowe
osoby pytane, gdzie jest ulica Walentynkowa okazay si dwa razy bardziej skonne do udzielenia pomocy minut po zadaniu tego pytania, ni osoby pytanie o ulic Martina. Pozytywne
skojarzenia maj rwnie silny wpyw co negatywne (Baumeister i inn, 2009). To, e nie zdajemy sobie sprawy z rzeczywistych przyczyn swojego zachowania, nie oznacza wcale, e
podejmujemy niczym nieuwarunkowane decyzje.
Setki eksperymentw zwizanych z neuromarketingiem dowiody, e deklarowane preferencje, czy to na temat zakupw czy polityki, nie maj wielkiego zwizku z rzeczywistymi wyborami. Wiele spontanicznie zachodzcych procesw w mzgu jest nieuwiadamianych, chocia wpywa na nasze decyzje. Nie zawsze potrafimy uzasadni swoje postpowanie przyznajc, e co mnie podkusio, to byo silniejsze ode mnie. Jak naley to rozumie? Mj mzg
mnie do tego zmusi, ja tego nie chciaem? Ja jest pewnym zbiorem przekona i wynikajcych z nich oczekiwa, modelem lub wyobraeniem o sobie, nie w peni zintegrowanym
z dziaaniami caego mzgu. Integracja wymaga nauczenia si interpretacji stanw mzgu, a
tego nie jest atwo si nauczy. Prawa pkula mzgu ma rwnie duy wpyw na zachowanie
co lewa, ale nie potrafi tego zwerbalizowa. Dokonuje oglnej analizy sytuacji w emocjonalnym kontekcie, a lewa pkula prbuje dociec o co chodzi pkuli prawej. Interpretacja takich niejasnych odczu zaley oczywicie od nastawienia, systemu wierze. Ludzi religijni
maj skonnoci by doszukiwa si w takich sytuacjach nieczystych mocy.
F13. Niepokj emocjonalny moe wynika z trudnoci prawej pkuli, ktra postrzega, e
co jest nie tak, chocia nie potrafi precyzyjnie okreli o co chodzi. Jeli jednak stany lkowe trwaj duej moe doj do nerwicy. Zwykle aktywno intelektualna, koncentracja,

24
praktyki religijne polegajce na powtarzaniu tej samej frazy (mantry lub krtkiej modlitwy), a
nawet cakiem bdna identyfikacja poczona z nadaniem nazwy moe zmniejszy niepokj,
tymczasowo obniajc poziom lku. Czsto stosowan technik jest wywoywanie poczucia
zagroenia, a nastpnie ukojenie poprzez rytuay i modlitwy. Podobne techniki stosowane
byy od niepamitnych czasw przez rne grupy religijne, w propagandzie politycznej, a
ostatnio stosowane s rwnie w marketingu (Lindstrom 2011). Oczywicie efekty takich
praktyk przypisywano tradycyjnie czynnikom magicznym, wpywom kuszcych demonw i
opiekuczych aniow.
F14. Dopki mylimy ja mam mzg, a nie mzg ma mnie, napotkamy na liczne problemy, a wyjanienia w stylu teorii spiskowych co mnie podkusio bd si wydawa przekonywujce. Teoretyzowanie na temat przyczyn swojego zachowania prowadzi do konfabulacji i racjonalizacji, a nie do odkrywania prawdy. Orodki mzgu zaangaowane w rozumienie i generowanie mowy kategoryzuj stany mzgu i przypisuj im etykiety sowne, ktre
umoliwiaj komunikacj. Interpretator to zachodzcy w mzgu proces, ktry usiuje stworzy racjonalny model zachowania, przypisujc komentarze sowne do serii powizanych ze
sob stanw mzgu (Gazzaniga, 1997). Wan rol gra tu z pewnoci orodek Wernickiego,
znajdujcy si w tylnej czci zakrtu skroniowego (grny pat skroniowy) kory mzgu. Interpretator ma jednak ograniczony dostp do informacji, nie wszystko co dzieje si w mzgu
do niego dociera, a jego moliwoci skojarzenia danej kategorii stanw z reprezentacjami
fonologicznymi poj je okrelajcych s dalekie od doskonaoci, dlatego tak trudno jest
czasem opisa swoje uczucia czy pragnienia. Przekonanie, e jest tak jak mi si wydaje moe
by silne, ale nie ma nic wsplnego z rzeczywistoci. Narracyjny model w peni opisujcy
zachowanie, ktre jest wynikiem dziaania caego mzgu, nie istnieje i nie moe istnie! Ja
nie moe w peni kontrolowa stanw umysu, bo nie ma wszystkich informacji na temat procesw zachodzcych w mzgu. Mona jedynie stara si kontrolowa swoje zachowanie blokujc fizyczne dziaania niezgodne z wasnymi przekonaniami.
F15. Dylemat stabilnoci i plastycznoci widoczny jest na wielu poziomach: synapsa, neuron,
mzg, czowiek, cae spoeczestwa nie powinny zmienia si ani zbyt szybko brak stabilnoci prowadzi do zapominania uytecznych umiejtnoci ani zbyt wolno zbytnia stabilno to niezdolno do nauki i przystosowania si do zmieniajcych si warunkw.
Jednym z przejaww tego dylematu jest konieczno kompromisu pomidzy opieraniem si
na wasnym dowiadczeniu a opieraniem si na wskazwkach i informacjach z drugiej rki
(Doll, 2011). Dlaczego jedni ludzie wierz, chocia nie widzieli, a inni s sceptyczni? Oczywicie nie mona wszystkiego samemu odkrywa, szczeglnie w dziecistwie suchanie autorytetw (dorosych) zwiksza szanse przeycia. Jednake w okresie dorastania cz ludzi
rwnie odrzuca autorytety poszukujc wasnej drogi, dziki czemu moliwe s zmiany. Takie osoby robi mniej systematycznych bdw konfirmacji, czyli nie maj silnych tendencji do oceny rzeczywistoci przez pryzmat swoich wczeniejszych przekona. Bdy konfirmacji prowadz do ignorowania informacji sprzecznych z ustalonymi przekonaniami i do
trudnoci formowania si nowych przekona, bardziej zgodnych z rzeczywistoci.
Kora przedczoowa mzgu peni kluczow rol w pamitaniu wskazwek, a prkowie (dua
struktura podkorowa) w uczeniu si na podstawie obserwacji. W obu przypadkach kluczow
rol peni neuroprzekanik zwany dopamin. Gen COMT, ktry wpywa na reakcje kory
przedczoowej na dopamin, ma dwa warianty. Kiedy w eksperymentach podawano bdn
wskazwk osoby z pierwszym wariantem tego genu nadal trzymay si jej w 50% przypadkw, a z drugim wariantem tylko w 30%. Inny gen, nazywany DARPP-32, reguluje sposb
reakcji prkowia na dopamin. Gen ten ma wariant, ktry sprzyja szybkiemu uczeniu si na
podstawie samych obserwacji bez adnych wskazwek, ale osoby, ktre go posiadaj trzyma-

25
j si zych wskazwek w 65% przypadkw. Wolniej uczce si osoby z innym wariantem
tego genu trzymay si zych wskazwek tylko w 40% przypadkw.
Tendencja do wiary bez dowodw jest wic przynajmniej czciowo zwizana z genetyk i
reakcj na dopamin. W czasie pisania tego artykuu pojawiy si dopiero pierwsze doniesienia na temat roli obu wspominanych genw, jest jednak rzecz cakiem prawdopodobn, e
ich warianty skorelowane s rwnie z religijnoci. Predyspozycja do wiary moe by obecna w naszych genach.
F16. Magiczne elementy, nadal obecne w wikszoci religii, nie daj si pogodzi z nauk.
Prba znalezienia prostych odpowiedzi na rozliczne pytania dotyczce pochodzenia czowieka w naturalny sposb prowadzia do powstania mitw. Kilka mitw ze Starego Testamentu
mogo powsta na skutek inspiracji rzeczywistymi zdarzeniami, takimi jak trzsienia ziemi
czy wielkie powodzie, ale wikszo to czysta fantazja. Nie mona zatrzyma soca na niebie, ani przey kilka dni we wntrzu wielkiej ryby, nie byo nigdy na ziemi jednego wsplnego jzyka, ani sigajcej do nieba wiey Babel, ani Adama z Ew, nie jestemy potomkami
kazirodczych stosunkw ich potomkw. Historia relacji nauki i religii pokazuje, e doszukiwanie si cudw i znakw w kadym naturalnym zdarzeniu, ktrego nie rozumiemy, le si
dla religii koczy. Teoria ewolucja radzi sobie cakiem dobrze z pochodzeniem czowieka i
niepotrzebna jest tu wiara w bosk interwencj. Moralno ma biologiczne podoe zarwno u
ludzi jak i u zwierzt. Spoeczestwa, ktre nigdy o 10 przykazaniach nie syszay maj podobne normy spoeczne co ydzi czy chrzecijanie. Historia ludzkoci pena jest epidemii i
katastrof na wielk skal, trudno si w niej dopatrze ingerencji boskiej opatrznoci.
Cudowne uzdrowienia mog by jeszcze jaki czas atrakcyjne, ale ich liczba wraz z postpem
medycyny bdzie male do zera ju teraz w Lourdes jedno uznane uzdrowienie przypada na
ponad dwa miliony odwiedzajcych. Wkrtce zagadnienia dotyczce wiadomoci przestan
by rwnie uwaane za niezgbion tajemnic, a pojcie duszy bdzie miao tylko sens metaforyczny. Nauka nie moe zgodzi si na cuda. Skoro mona uzna erotyczn Pie nad
pieniami za alegori, powinna te by moliwa symboliczna interpretacja opisanych w Biblii zdarze, ktre s sprzeczne z nauk. S to wszystko sprawy drugorzdne, nie dotykajce
istoty wiary, ktre mona traktowa jako historyczne zaszoci.
F17. Krytyka religii, goszona przez nowy ateizm, dotyczy przede wszystkim mylenia magicznego. Ewolucjonici i socjobiolodzy zdaj sobie doskonale spraw z tego, e wszystkie
zachowania czowieka, w tym praktyki religijne, ktre przetrway przez dugi okres czasu,
maj jak warto przystosowawcz. Religia bya i jest istotn czci spoecznych systemw normatywnych, ale pragmatyczne znaczenie praktyk religijnych nie zostao dogbnie
poznane ani przez psychologi, ani socjologi religii. W efekcie nowym ateistom mona wic
zarzuci zbyt krytyczne spojrzenie na wierzenia religijne, w ktrych nie dostrzegaj istotnych
wartoci, a wyznawcom religii naiwne doszukiwanie si elementw magicznych tam, gdzie
mamy coraz lepsze wyjanienia naukowe, odpowiadajce na konkretne pytania. Nauka szybko rozprasza ostatnie mroki niewiedzy na temat natury ludzkiej.

G. Nowy obraz natury ludzkiej i jego konsekwencje.

G1. Zrozumienie rzeczywistych mechanizmw psychologicznych rzdzcych ludzkim zachowaniem powinno pomc w zrozumieniu natury ludzkiej, pomc zbudowa wsplnot
ludzi poszukujcych wartoci, jak to okreli arcybiskup yciski. Zarwno tradycje religijne jak i wieckie robiy to dotychczas po omacku, przypisujc psychologiczne efekty dziaania cudownym czynnikom wynikajcym z zalecanych praktyk. Badania nad mzgiem robi

26
jednak wielkie postpy i nie da si ju dalej utrzyma staroytnych pogldw dotyczcych
natury ludzkiej. Religie, ktrym zaley na dobru czowieka, na penym rozwoju jego potencjau do czynienia dobra, a nie tylko na lepym posuszestwie swoich zwolennikw, maj
wsplne cele z ateistami, ktrzy krytykujc wynaturzenia religijne rwnie poszukuj wartoci. Kompromis jest moliwy, ale nie bdzie na pewno atwy, gdy wymaga ustpstw z obu
stron.
G2. Z eksperymentw pokazujcych, i aktywno mzgu poprzedza pojawienie si woli
dziaania Libet wycign wnioski dotyczce poczucia winy (Libet i inn, 2000; Jakowski
2009): skoro pojawienie si intencji, np. grzesznych myli, nie jest inicjowane w wiadomy
sposb, nie powinnimy mie poczucia winy z tego powodu. Jedynie dziaanie, ktre moglimy wiadomie zablokowa, lecz tego nie zrobilimy, powinno by powodem do poczucia
winy.
Jest to jednak do powierzchowne rozumienie funkcji poznawczo-emocjonalnych winy i jej
roli w inicjowaniu zmian neurodynamiki mzgu. ycie spoeczne spowodowao rozwinicie
wielu mechanizmw majcych na celu kontrolowanie, korygowanie i pomaganie w podejmowaniu decyzji korzystnych nie dla jednostki ale caej spoecznoci. Wstyd i poczucie winy
rwnie do nich nale, to miedzy innymi dziki takim uczuciom moliwy sta si konformizm spoeczny. Jestemy odpowiedzialni za swoje zachowanie, to co o sobie sami mylimy,
nasze zudne wyobraenia o sobie czy dobre intencje, maj niewielkie znaczenie. Dopki
czowiek nie utraci cakowicie pamici i zdolnoci do samokontroli reguy okrelajce spoecznie akceptowalne zachowania pomagaj je korygowa (Brass, Haggard, 2007; Khn i inn.
2009).
G3. Warto rozrni zachowania instynktowne, wymagajce tak szybkiej reakcji, e niemoliwa jest refleksja i ocena skutku podjtego dziaania, od zachowa na podstawie przemylanych decyzji. Systemy prawne odrniaj dziaania z premedytacj od dziaa w afekcie, ale
pomidzy tymi dwoma skrajnociami jest cae spektrum sytuacji porednich. Nie tylko emocje, ale i czas, w ktrym trzeba podj decyzj, jest jednym z kluczowych parametrw. Grajc
w ping-ponga nie mamy poczucia intencji dziaania przy kadym odbiciu pieczki, nie ma na
to czasu. Nie mamy te takiego poczucia wykonujc normalne czynnoci, intencje dotycz
raczej oglnego kierunku dziaania, ustalenia celu i sekwencji dziaa, ktrych szczegy kontrolowane s w niewiadomy sposb lepiej ni w wiadomy (Dijksterhuis i inn. 2006). Uczc
si gry zwracamy w wiadomy sposb uwag na szczegy, a intencje dotycz sposobu
uchwytu paletki, kta jej ustawienia przy odbijaniu i innych elementw. Dowiadczony gracz
przestaje ju na takie rzeczy zwraca uwag. Procesy uwagi, uwiadamianie sobie czynnoci i
intencji, s ze sob nierozerwalnie zwizane i konieczne by sprawnie uczy si nowych umiejtnoci. Uczenie utajone jest co prawda moliwe na poziomie niewiadomym, ale jest znacznie mniej efektywne i uniemoliwia generalizacj tego, czego si nauczymy (Schacter, 2003).
G4. Jeli wymagany czas reakcji jest krtki niemoliwe staje si rozwaenie skutkw dziaania i alternatywnych planw, a jedynie uruchomienie sekwencji wyuczonych czynnoci. Jeli
jednak na podjcie decyzji jest dostatecznie duo czasu jej skutki mona oceni odwoujc si
do nabytych przekona, mona rozway rwnie skutki alternatywnych dziaa, a podjta
decyzja staje si odbiciem przekona i wartoci, ktrymi kieruje si dana osoba. wiadomo
jest potrzebna na etapie uczenia si, planowania, rozwaania, gdy to czego jestemy wiadomi jest dostpne wielu procesom w mzgu, umoliwiajc im waciwe zmiany. Chocia nie
mamy bezporedniego wpywu na to, co spontanicznie pojawia si w naszym umyle, to po
uwiadomieniu moemy to albo przyj, albo odrzuci.
W tym ujciu mzg (niewiadome procesy) dostarcza propozycji, woli dziaania, ktre pojawiaj si w treci wiadomoci (Soon i inn, 2008), ale wykonanie jakichkolwiek dziaa jest

27
wynikiem zoonego procesu, w ktrym Ja, jeden z centralnych procesw zachodzcych w
mzgu, gra decydujca rol blokujc, modyfikujc lub umoliwiajc podjcie jakiego dziaania, a wic ruchu, wypowiedzi bd pojawienia si myli. Procesy skojarzeniowe w mzgu
opisywa mona zarwno na poziomie neurodynamiki jak i psychologii, procesw fizycznych
jak i abstrakcyjnych poj odwoujcych si do zapamitanych informacji, a wic czynnikw
niematerialnych.
G5. Osoby wykraczajce zbyt daleko poza spoecznie akceptowalne zachowania i akceptowalne wartoci s przez to spoeczestwo karane by wymusi na nich zachowania zgodne z
obowizujc norm, ktra zwykle zostawia szeroki margines wolnoci. Oczywicie powane
zaburzenia normalnego funkcjonowania mzgu mog uniemoliwi resocjalizacj i radykalnie zmieni charakter czowieka. Skonnoci przestpcze mog by rezultatem braku empatii,
jak to si dzieje w przypadku psychopatycznych mordercw (por. przykady w Duch, 2010;
Preston, de Waal 2002).
Rozwizanie problemu osobistej odpowiedzialnoci pomimo braku wolnej woli jest do proste: nie
powinienem si identyfikowa ze swoim ego, z
ja ktre jest tylko niepenym, abstrakcyjnym modelem wiedzy o sobie, realizowanym przez niewielk cz mzgu. Jestem ca osob, caym mzgiem i caym organizmem, a to znacznie wicej
ni ja. Ograniczenia mzgu (brak pamici czy
uwagi) nie mog by wymwk dla popenionych
bdw. Jedynie uznanie penej odpowiedzialnoci
i nieuchronno dostatecznie dotkliwiej kary moe
wpyn na zmian zachowania w przyszoci. W
niektrych kulturach kara za nawet niewielkie bdy bya bardzo powana japoscy sdziowie sumo (nazywani shimpan) nadal nosz krtki miecz
przypominajcy, e jeli zrobi bd powinni popeni samobjstwo (harakiri). Sensem karania jest
resocjalizacja, nauka odpowiedzialnoci. Uznanie
centralnej roli mzgu niczego tu nie zmienia.

Wola

wiadomo+Ja

Mzg
G

Zachowanie

G6. Pena integracja zachowa instynktownych i refleksyjnych (id, ego i superego w terminologii Freuda) tak, by rwnie zachowania instynktowne byy odbiciem hierarchii wartoci
czowieka jest trudna, a poczucie winy i skrucha s istotn czci takiego procesu. Taka integracja nigdy nie jest pena ale denie do niej jest szlachetnym celem rozwoju duchowego
czowieka, istotn czci jego samorealizacji. Niektrzy ateici nie rni si w tym zakresie
od osb religijnych odczuwajc potrzeb samorealizacji. Poznajemy siebie, swoje reakcje,
sprawdzajc si w rnych sytuacjach. Rzeczywicie tyle o sobie wiemy, ile nas sprawdzono, jak napisaa Wisawa Szymborska. Nie mamy jednak dobrych metod uczenia si, jak
poznawa siebie.
Czy mona w peni zintegrowa swj model ja, tak by pozna siebie? Poznawanie siebie
oznacza poznawanie moliwoci swojego mzgu, caego organizmu, jego reakcji. Jest to zadanie niemoliwe w peni do wykonania, gdy znaczna cz zachodzcych w mzgu procesw jest wynikiem przetwarzania informacji za pomoc wzorcw pobudze o sabej aktywacji, ktrych nie mona bezporednio dowiadczy, dopiero ich kocowy wynik moe mie
wpyw na dziaanie i bdzie uwiadomiony. W wyniku uczenia si mzg si zmienia i cigle
mona w sobie odkrywa nowe moliwoci, a ich granice si przesuwaj. Moemy jednak
stara si by bardziej wiadomi wasnych reakcji i myli, rozwija zdolnoci uwagi i przy-

28
tomnoci umysu, pozytywne emocje. Jeli mamy jasno wytyczony wzorzec, jeli wiemy, co
chcemy osign, jakie cechy w sobie rozwija i jakie wartoci kultywowa, to proces doskonalenia siebie jest moliwy, chocia wymaga dugotrwaego treningu umysu tak, by mzg
reagowa w podany sposb nawet w sytuacjach, w ktrych nie ma czasu na refleksj.
G7. Psychoterapia nie jest zwykle alternatyw dla rozwoju duchowego, bo jej celem jest
uwolnienie czowieka od powanych problemw psychicznych, a nie jego peny rozwj. Niektre szkoy psychoterapii zmierzaj do integracji osobowoci, powoujc si np. na wywodzce si od Junga idee dotyczce procesu indywiduacji, scalania jani. Jung sdzi, e alchemia zajmowaa si takim symbolicznym procesem przemiany osobowoci. Niektre tradycje religijne mieszaj si z formami psychoterapii, jednake mona odnie wraenie, e nadal
robi to po omacku, nie rozumiejc w peni na czym ten proces ma polega. Powizanie psychoterapii z neuronaukami dopiero si zaczyna (Cozolino, 2004), s prby poczenia psychoterapii tradycjami duchowymi (Genpo, 2010).
G8. Umys stawiajcy sobie cele duchowe pokazuje swoj autonomi, porwnujc si do ideau stara si zmieni przez trening mentalny powstajce w mzgu odczucia, w peni je zintegrowa ze swoimi wyobraeniami i celami. Integracja osobowoci wok jakiego ideau czy
symbolu jest celem wielu tradycji duchowych, chocia zwykle wyraanym w bardzo zawoalowany sposb. Dla ludzi religijnych Bg, Jezus, Prorok, Budda, awatar, czy wici s takim
przykadem.
C ci przyjdzie ze wzniosej dysputy o Trjcy witej, jeli nie masz wspczucia dla ludzi, pisze Tomasz a Kempis w O naladowaniu Chrystusa, drugiej po Biblii najbardziej
popularnej ksice chrzecijastwa. Cz tej ksiki pena jest uniwersalnej mdroci, zachca do gbszej refleksji, wspczucia i pokory, wykorzeniania wasnych wad, moe by
wic akceptowana przez wszystkich, ale cz trudna jest w dzisiejszych czasach do zaakceptowania nie tylko przez ateistw. Kultywowanie gbokiego zrozumienia umysu jest czstym
tematem nauczania rwnie w tradycjach buddyjskich (Thich Nhat Hahn, 2008; Merton
2003). Chocia metafory uywane na Dalekim Wschodzie s zupenie inne podobiestwo
tradycji kontemplacyjnych jest oczywiste. Merton (2003, str. 7) pisze o rodzinie duchowej
czowieka poszukujcego sensu ycia, ponad podziaami wewntrz religii czy nawet pomidzy religiami a ateistami.
G9. Podstawow tez socjobiologii (Alcock, 2001) jest to, e stabilne formy zachowa spoecznych maj zawsze swoje rdo w potrzebach biologicznych. Spoeczne mechanizmy
wymuszajce podane zachowania przyczyniay si do spjnoci i stabilnoci grupy. Naleay do nich normy obyczajowe, moralne, strach przed ostracyzmem i opini spoeczn, wierzenia religijne. Wolno to uwiadomiona konieczno, jak pisa Hegel, a wic wolno w
pewnych ramach, w ktrych konieczno rozumiana jest jako dobro oglne. Legendy, mity,
a pniej dramaty i literatura czsto przedstawiay trudne problemy moralne i pozytywne jak i
negatywne skutki wyborw, pozwalajc przemyle skutki decyzji, dajc wzorce zachowania.
Kultura Egiptu, Imperium Rzymskiego, Indii, czy Chin przesiknita bya odnonikami do
takich wzorcw (Stafford, Herrin, 2005). Cechy doskonaego charakteru uosabiane byy w
staroytnych kulturach przez rne bstwa, a w redniowieczu przez ywoty witych (Duch,
2010). W rnych epokach doszuka si mona kilku dominujcych wzorcw godnych naladowania. Wspczenie najsilniej oddziauje na nas film, ktry czsto kreuje bohaterw wtpliwej jakoci. Wytworzyy si liczne subkultury o rnych systemach wartoci.
Ankiety wrd nauczycieli w Wielkiej Brytanii pokazay, e wzorami s jedynie sportowcy,
aktorzy, modelki i inni celebryci. Brakuje pozytywnych, powszechnie akceptowanych wzorcw. W ostatnich dziesicioleciach Jan Pawe II mia najsilniejszy wpyw na ksztatowanie
pozytywnych postaw, ale by to wpyw ograniczony jedynie do czci wiata chrzecijaskie-

29
go. Niestety szkoy nie realizuj znanego w staroytnej Grecji ideau paideia, czyli penego
system edukacji, zmierzajcego do uksztatowania dobrego i szlachetnego czowieka.

H. Konkluzje: faszywe podziay.

H1. Pene zrozumienie siebie od czasw staroytnych do dzisiaj byo i jest wielkim wyzwaniem ludzkoci. We wszystkich kulturach powstay mity i naiwne wierzenia dajce pozornie
zadawalajce odpowiedzi. Chocia w dalszym cigu nie brakuje ludzi uznajcych rne mity
za fakty nauka dostarcza nam dzisiaj wiarygodne informacje o wiecie i nas samych. Znaczenie mitw bdzie powoli przemija, w wielu krajach rozwinitych znaczenie religii drastycznie zmalao w cigu krtkiego czasu (Hiszpania, Wielka Brytania, Urugwaj). Stawia to przed
nami wyzwanie, jak zbudowa obraz wiata, ktry bdzie zgodny z nauk a jednoczenie bdzie odpowiada duchowym inspiracjom czowieka, ktre wyraaj religie. Co jest w nim
niezbdne a co mona odrzuci? Co jest naprawd potrzebne by w peni rozwija ludzki potencja, a co jest tylko potrzeb wmwion, faszywym stereotypem, wywoujcym strachu po
to, by skupienie na rytuaach dawao silniejszy efekt wyzwolenia?
Przykadw straszenia faszywymi wizjami jest wiele, np. czsto powtarzane zdanie Dostojewskiego, jeli Boga nie ma to wszystko wolno. Tak by byo, gdyby moralno nie miaa
korzeni biologicznych, ale co do tego nie mamy obecnie wtpliwoci. Wrd krajw rozwinitych najwyszy wskanik przestpczoci maj kraje o najmniejszej liczbie ateistw, np.
USA w porwnaniu z Kanad czy Wielk Brytani, lub Paragwaj w porwnaniu z Urugwajem. W Hondurasie jest 100% chrzecijan i procentowo ponad 100 razy wicej morderstw ni
w Danii, gdzie tylko 30% pytanych zadeklarowao wiar w Boga. Potrafimy obecnie zrozumie duo wicej i pomc ludziom bardziej ni tylko uznajc zo za wynik podszeptw szatana (Gazzaniga, 2008). Psychopata i wity to dwie strony tego samego medalu (Mobbs i inn
2007). Podobnie twierdzenie, e jedynie dusza pochodzca od Boga moe by fundamentem
ludzkiej godnoci nie da si utrzyma. Czy 500 milionw ludzi wyznajcych buddyzm, odrzucajc wiar w dusz, czuje si mniej godnie? Czy ateici czuj si mniej godnie?
Uporczywe powtarzanie faszywych twierdze pokazuje si mechanizmu przestraszy i wyzwoli. Biologiczna i psychologiczna strona pragmatyki wiary bya lekcewaona przez teologw, ale to wanie w tych obszarach nastpi najwikszy postp.
H2. Niezalenie od oceny prawdy czy faszu konkretnych doktryn religijnych moemy bada,
czy predyspozycje do wiary s wrodzone, czy wi si ze specyficzn budow mzgu. Oglne przekonania o akceptacji bd odrzuceniu stwierdze o charakterze religijnym lub innym
prowadz do podobnych aktywacji mzgu, niezalenie od ich treci (Harris i inn, 2009). Neuroanatomiczne rnice, predysponujce ludzi do wierze religijnych zwizane s z systemem
poj, okrelanych w psychologii jako teoria umysu (Doherty, 2008), sieciami funkcjonalnych pobudze obszarw mzgu odpowiedzialnych za emocje, wyobrani, rozumienie abstrakcyjnych poj. Z aktywnoci tych sieci wi si trzy aspekty religijnej wiary: dopatrywanie si dziaania Boga w wiecie, emocjonalne reakcje na religijne symbole, oraz wiedza
doktrynalna i wasne dowiadczenie religijne (Kapogiannis i inn. 2009). W tym przypadku,
podobnie jak dla przekonania, e warto trzyma si bdnych wskazwek chocia nie przystaj do rzeczywistoci (Doll, 2011), zapewne rwnie uda si znale genetyczne podoe.
Oczywicie korelacje obserwowane w takich eksperymentach nigdy nie s doskonae, ale to
tylko wskazuje na bardziej ukryte, jeszcze nie poznane mechanizmy, a nie na wolno wyboru. Wiara wydaje si neurobiologom ask posiadania odpowiednich genw.

30
H3. Wszystkie docierajce do nas informacje zamieniane s na impulsy wysyane przez neurony, a wic mzg musi si nauczy kategoryzowa swoje stany analizujc gdzie i w jakiej
kolejnoci doszo do pobudzenia rnych obszarw. Nawet to, czy informacja pomagajca w
orientacji dociera do nas jako sygna akustyczny czy wzrokowy wymaga nauczenia si korelacji pomidzy struktur tej informacji a dziaaniem zmysw. Nasze przekonania, wszystko
co wiemy o sobie i o wiecie, s wynikiem utrwalonych skojarze, neuronalnego determinizmu. Wynika on czciowo z tego, jak genetyka uksztatowaa nasze mzgi ograniczajc
moliwoci mylenia (np. pojemno pamici roboczej), a czciowo z tego, jak w ramach
tych moliwoci rodowisko uksztatowao konkretne cieki pobudze w mzgu.
Psychoterapia nie zawsze jest skuteczna, podobnie jak edukacja, wpywy religii czy naciski
spoeczne. Jedni ludzie atwo si uzaleniaj, inni s bardziej odporni. Jedynie nauka daje
szans na znalezienie przyczyn patologicznych zachowa i ich uleczenie, przypadki w ktrych sama presja spoeczna, psychoterapia bd religia si do tego przyczynia s bardzo rzadkie i maj zapewne rwnie biologiczne przyczyny.
H4. Pogldy, ktre wydaj si nam oczywiste i naturalne, s wynikiem ukrytych potrzeb, gboko zakorzenionych skojarze, antycznych form mylenia obecnych w naszej kulturze, ktre
racjonalizujemy w do pytki sposb. Odkrycia naukowe mog wywoa przeraenie, gdy
podwaaj dobrze ustalone antropocentryczne pogldy, ktre uznawano za podstaw porzdku spoecznego: najpierw wielki Wszechwiat w systemie heliocentrycznym Kopernika, potem przynaleno czowieka do wiata zwierzcego wynikajca z teorii ewolucji, a teraz
ograniczenia umysu, ktry zosta sprowadzony do funkcji mzgu. Jedynie wiedza zweryfikowana w systematyczny sposb przez nauk jest trwa podstaw, na ktrej mona budowa
obraz wiata. Zamiast broni antycznych wyobrae trzeba poszukiwa nowego, spjnego,
pozytywnego obrazu rzeczywistoci. Musimy nauczy si wykorzysta w pozytywny sposb
wyniki tych odkry zamiast si od nich ze strachem odwraca.
By tak si stao trzeba si zastanowi dlaczego argumenty, ktre wydaj si jednym ludziom
rozsdne odrzucane s przez innych. Dlaczego uznanie, e wiat stworzy Bg, ktry istnia
wiecznie, uwaane jest przez ludzi religijnych za wystarczajce wyjanienie, podczas gdy
Wszechwiat istniejcy wiecznie zachca ich do dalszych pyta? S tu zapewne gbsze, nieuwiadomione, biologicznie uwarunkowane przyczyny formowania si przekona i dlatego
dyskusja teistw i ateistw na poziomie tego typu argumentw nigdzie nie prowadzi. Nauki
kognitywne wskazuj tu na konieczno przeniesienia czci dyskusji na meta-poziom.
Prby stworzenia racjonalnej teologii maj oczywicie dug tradycj. Ju John Locke w swoich pismach na temat religii wskazywa, e wiara bez racji by wierzy to tylko fantazje, rezygnacja z poszukiwania prawdy, nieposuszestwo Stwrcy, ktry po to nam da zdolnoci
poznawcze bymy unikali zudze i bdw (Locke, 2002, str. 199). Mamy obecnie znacznie
wicej powodw ni kiedykolwiek by poszukiwa takiej racjonalnej wiary.
H5. Gbsze zrozumienie natury ludzkiej nie oznacza koca uksztatowanej przez tysiclecia
ludzkiej cywilizacji. Czowiek jest jedynym zwierzciem, ktre ma na tyle duy i skomplikowany mzg, by jego ycie wewntrzne mogo przebiega w cakiem odmienny sposb od
innych gatunkw, skupiajc si na wiecie kultury i wartociach duchowych zamiast biecych potrzeb zwizanych z przetrwaniem, reakcjami na dane zmysowe. Mzg jest najbardziej
zoonym obiektem w znanym nam Wszechwiecie, ale atwo go zniszczy nie tylko przez
fizyczne uszkodzenia z powodu chorb, uszkodze mechanicznych czy uzalenie, lecz rwnie ogupienie kultur masow, skaenie teoriami spiskowymi i niedobrymi wzorcami
zachowa. Fizyczne zmiany, zachodzce w mzgach nieatwo jest odwrci, tak jak nieatwo
jest leczy uzalenienia. Musimy lepiej zrozumie jak rodowisko ksztatuje nasze umysy i
jak si broni przed manipulacj, co jest prawd a co tylko jej pozorem.

31
H6. Podzia pomidzy ludmi religijnymi i ateistami jest mao istotny, bo zarwno jedni jak i
drudzy mog sobie stawia cele duchowe i doskonali swj charakter. Znacznie bardziej
istotny jest podzia oparty o biologiczne podstawy, wynikajcy z trudnoci w nauczeniu si
kontrolowania wasnego zachowania i braku poczucia empatii. Jeli naprawd poszukujemy
prawdy powinnimy przyzna si do niewiedzy. Czy religijno to to samo co duchowo?
Czy wyszy, duchowy wymiar psychiki musi opiera si na wierze w siy nadprzyrodzone?
Problemem jest definicja duchowoci, ktr wiele ruchw parareligijnych (np. new age)
czsto myli z wiar w zabobony, a zorganizowane zwizki religijne utosamiaj z wiar w
Boga lub swoich bogw. Nie ma to wiele wsplnego z duchowoci zwizan ze stawianiem
sobie wzniosych celw, poszukiwaniem sensu i prawdy, prac nad swoim charakterem.
Wrd naukowcw, ktrzy nie wierz w istnienie Boga jest okoo 20% okrelajcych siebie
jako uduchowieni ateici (spiritual atheists). Socjolodzy religii po raz pierwszy wyrnili
tak kategori dopiero w 2011 roku (Ecklund, Long, 2011) na podstawie okoo 2200 ankiet z
21 najlepszych amerykaskich uniwersytetw. Grupa ta uwaa, e nauka da si pogodzi z
duchowoci, rozumian jako indywidualna postawa poszukiwania wartoci dajcych si
zweryfikowa jako przyczyniajcych si do szczcia ogu, ale nie zorganizowan religi
opart na nieweryfikowalnej wierze. Ich osobiste dowiadczenie nie pozwala im zaakceptowa takich stwierdze jak bogosawieni, ktrzy nie widzieli a uwierzyli, bo potrzebuj
jasnego kryterium, pozwalajcego co uzna za prawd. Nie przeszkadza im to w uznaniu
penego rozwoju potencjau ludzkiego (cznie z potencjaem duchowym), refleksji i kontroli
nad wasnym postpowaniem, rozwoju moralnego, denia do stabilnoci i szczcia (Ricard,
2005), ekologii umysu, poszerzania marginesu wolnoci w bezpiecznych granicach, tworzenia dobrych wzorcw postpowania, za wyrany cel, w ktrego realizacji mog pomaga zarwno instytucje publicznej edukacji jak i religijne. Samorealizacja, pena integracja wyznawanych wartoci z codziennym zachowaniem, jest naszym moralnym obowizkiem. Warto
podkrela wsplne cele ludzi dobrej woli, odrzucajc mylenie magiczne. Nowy obraz wiata, zgodny z nauk i uznawanymi oglnoludzkimi wartociami, dopiero si tworzy.
H7. Pozbycie si egoizmu i dziaanie dla dobra wszystkich istot jest wsplnym celem wielu
religii: cakowite poddanie si woli Allaha, nie ja yj, lecz yje we mnie Chrystus (Ga
2,20), osignicie natury Buddy, stanu umysu w ktrym nie ma oddzielenia pomidzy ja i
innymi istotami. Ateistom brakuje takiego ideau, mog jedynie szuka inspiracji w yciorysach niektrych ludzi, np. Marii Curie-Skodowskiej, czy takich wspczesnych filantropw
jak Bill Gates i Warren Buffet. Nie s to jednak bohaterzy dorastajcych pokole zapatrzonych w celebrytw. Bardzo potrzebne s nowe, powszechnie akceptowane przykady yciorysw wartych naladowania.
H8. Nie moemy by zbyt pewni wielu swoich pogldw, zarwno naukowych jak i religijnych. Nauka to zbir pogldw o rnym stopniu prawdopodobiestwa, jednak daje nam
spjny, coraz lepiej zweryfikowany i coraz bardziej szczegowy obraz natury ludzkiej. Wyobraenia religijne s bardzo zrnicowane, niespjne, bez adnej weryfikacji, nie daj si w
wielu miejscach pogodzi z wspczesn wiedz naukow. Nauka zmienia si bardzo szybko,
powikszajc, korygujc i ucilajc swoj wiedz. Pogldy religijne trwaj pomimo narastajcych sprzecznoci. Nie wolno czowiekowi trwa w bdzie, jest to wbrew pierwszemu
przykazaniu.
Niestety w Polsce niewielu ludzi ma odwag wdawa si w krytyczne dyskusje o relacji nauki
i wiary. Naukowcy czuj si oniemieleni wyczajc krytyczne mylenie, jak napisa dr Tadeusz Barto OP, wierz, wic nie myl2, a dalej: brak krytycznej refleksji nad wiar,
2

http://tygodnik2003-2007.onet.pl/1546,1308759,0,dzial.html

32
brak konfrontacji ze wspczesn wiedz o wiecie i czowieku jest dla przekazu autentycznego ducha chrzecijastwa zagroeniem miertelnym. Wiara oderwana od ycia, od istotnych elementw ludzkiego dowiadczenia, zatraca si i staje swoim przeciwiestwem: ideologi udajc wiedz, zawajc horyzont, rodzc niech do obcych, inaczej mylcych,
drtw struktur rnorakich interesw i wpyww.
adna z habilitacji polskich teologw nie ociera si nawet o nauki przyrodnicze, o neuronaukach nie wspominajc. Ks. prof. M. Heller napisa3, e istnieje ogromna rnica mentalnoci
teologw i przedstawicieli nauk empirycznych. Chocia teologia jest na uniwersytetach i nieraz z wydziaami fizyki czy biologii graniczy przez cian, ale oddziela j od nich przepa
stuleci. Postulatu przyblienia wiary i rozumu, wyraony w encyklice Fides et ratio nie da
si speni bez dogbnej dyskusji i wzajemnego przygotowania, zarwno po stronie nauki jak
i teologii. Paradoksalnie, to wanie ruch nowego ateizmu moe da impuls do rozpoczcia
powanej dyskusji, moe by sprzymierzecem tych religii, ktre bd zdolne do reformacji,
odrzucajc nieracjonalne elementy i podkrelajc metaforyczne interpretacje.
Wielk zasug arcybiskupa J. yciskiego bya organizacja konferencji Wspczesna nauka
a nowy ateizm, Katolicki Uniwersytet Lubelski, 16-17 listopada 2010 roku. Artyku ten napisany zosta do ksiki planowanej po tej konferencji.

Literatura
Alcock J. (2001) The triumph of sociobiology. Oxford University Press.
Apfalter, W. (2009). "Neurotheology: What Can We Expect from a (Future) Catholic Version?". Theology and Science 7: 163174.
Arystoteles (1988) O duszy. PWN, Warszawa.
Avant, Pismo Awangardy Filozoficzno-Naukowej (2010) Tom 1(1): Tryptyk neurofenomenologiczny.
Baumeister R.F, Masicampo E.J, de Waal C.N. (2009) Prosocial Benefits of Feeling Free:
Disbelief in Free Will Increases Aggression and Reduces Helpfulness. Personality and
Social Psychology Bulletin, 35, 260-268.
Bloom H. (1997) The Lucifer Principle: A Scientific Expedition Into The Forces of History. Atlantic Monthly Press.

Brasil-Neto J.P, Pascual-Leone A, Valls-Sol J, Cohen L.G, Hallett M. (1992) Focal transcranial magnetic stimulation and response bias in a forced-choice task. Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry 55:964-966
Brass M, Haggard P. (2007) To Do or Not to Do: The Neural Signature of Self-Control. The
Journal of Neuroscience 27(34):91419145
Brown W.S, Murphy N, Malony H.N, red. (1998) Whatever Happened to the Soul? Scientific
and Theological Portraits of Human Nature. Minneapolis: Fortress Press.
Cashmore A.R. (2010) The Lucretian swerve: The biological basis of human behavior and the
criminal justice system. Proc. of National Academy of Science 107: 4499-4504.

http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TI/TIN/popyt.html

33
Clment, Pierre, Quessada M-P, Laurent C, Carvalho G. (2008) Science and Religion: Evolutionism and Creationism in Education: A Survey of Teachers Conceptions in 14 Countries. XIII IOSTE Symposium, Izmir, Turkey, 21-26.09.2008.
Cozolino L.J. (2004), Neuronauka w psychoterapii. Budowa i przebudowa ludzkiego mzgu.
Zysk i Ska, Pozna 2004.
Crick F. (1997) Zdumiewajca hipoteza czyli nauka w poszukiwaniu duszy. Prszyski i Ska, Warszawa.
Damasio A.S. (2000). Tajemnica wiadomoci. Jak ciao i emocje wsptworz wiadomo.
Rebis, Pozna.
Damasio A.S. (2010). Self Comes to Mind. Constructing the Conscious Brain. Pantheon
Books.
Danziger S, Levav J, Avnaim-Pesso L. (2011) Extraneous factors in judicial decisions. Proceedings of the National Academy of Sciences, DOI: 10.1073/pnas.1018033108
Dawkins R. (2008) The God Delusion. Mariner Books.
de Waal F. (1989) The age of empathy. Cambridge, MA: Harvard University Press.
de Waal F. (1996) Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals. Cambridge, MA: Harvard University Press.
de Waal F. (2005). Our Inner Ape, Granta Books, London 2005.
de Waal F, Ferrari P.F. (2010) Towards a bottom-up perspective on animal and human cognition", Trends in Cognitive Sciences 14: 201-207
Dehaene S, Cohen L. (2007). Cultural recycling of cortical maps. Neuron, 56(2):384-398.
Demertzi A, Liew C, Ledoux D, Bruno M.A, Sharpe M, Laureys S, Zeman A. (2009) Dualism
persists in the science of mind. Annals of the New York Academy of Sciences 1157: 1-9
Dennett, D. C. (2006) Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon. Viking Adult.
Desmurget M, Reilly K.T, Richard N, Szathmari A, Mottolese C, Sirigu A. (2009) Movement
Intention After Parietal Cortex Stimulation in Humans. Science 324: 811-813.
Dijksterhuis, A, Bos, M.W, Nordgren, L.F, van Baaren R.B. (2006) Complex choices better
made unconsciously? Science 313: 760-761.
Doherty M.J. (2008) Theory of Mind. How Children Understand Others' Thoughts and Feelings. Psychology Press.
Doll B.B, Hutchison K.E, Frank M.J. (2011) Dopaminergic Genes Predict Individual Differences in Susceptibility to Confirmation Bias. Journal of Neuroscience online,
20.04.2011. DOI: 10.1523/JNEUROSCI.6486-10.2011
Dobroczyski B. (2009) Szlachetny banita na wygnaniu. Czy jest miejsce dla duszy w psychologii? Znak 1: 11-18
Draper J.W. (1881) History of the Conflict Between Religion and Science, D. Appleton & Co.
Drscher V. B. (1982) Regua przetrwania. Warszawa: PIW
Duch W. (1999) Duch i dusza, czyli prehistoria kognitywistyki. Kognitywistyka i Media w
Edukacji 1: 7-38.
Duch, W. (2005) Brain-inspired conscious computing architecture. Journal of Mind and Behavior, Vol. 26(1-2), 1-22.

34
Duch W, (2010) Czy jestemy automatami? Mzgi, wolna wola i odpowiedzialno. Rozdz.
8, str. 219-264, Na ciekach neuronauki. red. P. Francuz, Lublin: Wydawnictwo KUL.
Eccles, J. C. (1994) How the Self Controls Its Brain. Berlin/New York: Springer.
Ecklund E. H, Long E. (2011) Scientists and Spirituality. Sociology of Religion; DOI:
10.1093/socrel/srr003
Gazzaniga M. (1997) O tajemnicach ludzkiego umysu. Biologiczne korzenie mylenia, emocji, seksualnoci, jzyka i inteligencji. Ksika i Wiedza, Warszawa.
Gazzaniga M. (2008) The Law and Neuroscience. Neuron 60(3): 412-415.
Genpo R. (2010) Wielki Umys Wielkie Serce. Instrukcja Obsugi Umysu i Podrcznik
Owiecenia. Wyd. Czarna Owca.
Gopnik A, Meltzoff A.N, Kuhl P.K. (2004) Naukowiec w koysce. Media Rodzina.
Greve W, Wentura D. (2010) True lies: Self-stabilization without self-deception, Consciousness and Cognition 19(3): 721-730
Haggard P. (2009) The sources of human volition. Science 324: 731733.
Harris S. (2006) Letter to a Christian nation (List do chrzecijaskiego narodu, t. Sienx A).
Random House.
Harris S, Kaplan JT, Curiel A, Bookheimer SY, Iacoboni M, i inn. (2009) The Neural Correlates of Religious and Nonreligious Belief. PLoS ONE 4(10): e0007272.
doi:10.1371/journal.pone.0007272
Haught J.F. (2007) God and the New Atheism: A Critical Response to Dawkins, Harris, and
Hitchens (Westminster: John Knox Press).
Hauser M. (2006) Moral Minds. The Nature of Right and Wrong. Harper-Collins.
Haynes, J.-D., Sakai, K., Rees, G., Gilbert, S., Frith, C., & Passingham, R. E. (2007). Reading
hidden intentions in the human brain. Current Biology, 17(4), 323-328.
Heller M. (2008) Sens ycia i sens wszechwiata. Tarnw: Biblos Wyd. 2
Hitchens C. (2009) God Is Not Great: How Religion Poisons Everything. Twelve.
Jakowski P. (2009) Neuronauka poznawcza. Jak mzg tworzy umys. Wydawnictwo: Vizja
Press & IT.
Kapogiannis D, Barbey AK, Su M, Zamboni G, Krueger F, Grafman J. (2009). Cognitive and
neural foundations of religious belief. Proc. of the National Academy of Sciences of the
USA, 106, 4876-4881.
Khn S, Haggard P, Brass M. (2009) Intentional Inhibition: How the Veto-Area Exerts
Control. Human Brain Mapping 30:2834-2843
Larson, E.J, Witham L. (1998) Leading scientists still reject God. Nature 394 (6691): 313.
Lau H.C, Rogers R.D, Passingham R.E. (2007) Manipulating the Experienced Onset of Intention after Action. Execution Journal of Cognitive Neuroscience, 19: 81-90
LeDoux, J. (2003) Synaptic self: how our brains become who we are. New York: Penguin.
Lewis M, Saarni C, red. (2003) Lying and deception in everyday life. Guilford Press.
Libet B, Freeman A, Sutherland K, red. (2000) The Volitional Brain: Towards a Neuroscience
of Free Will. Imprint Academic, Exeter, UK.

35
Lindberg D.C., Numbers R.L. (1987) Beyond War and Peace: A Reappraisal of the Encounter
between Christianity and Science. Perspectives on Science and Christian Faith
39.3:140-149
Lindstrom M. (2009) Zakupologia. Prawdy i kamstwa o tym, dlaczego kupujemy. Krakw:
Znak
Locke J. (2002) Writings on Religion, red. Nuovo V, Clarendon Press, Oxford.
McCaig, R.G, Dixon, M.L, Keramatian, K, Liu, I, Christoff, K, (2011) Improved modulation
of rostrolateral prefrontal cortex using real-time fMRI training and meta-cognitive
awareness. Neuroimage, 55. 1298-1305.
Markram, H. (2006) The blue brain project. Nature Reviews Neuroscience 7, 153-160
Merton T. (2003) Mistycy i mistrzowie Zen. Zysk i Ska.
Mobbs D, Lau H.C, Jones O.D, Frith C.D. (2007) Law, Responsibility, and the Brain. PLoS
Biol 5(4): e103
Murphy, I.P.M. 1999. Hitler was not an atheist. Free Inquiry, Spring, 9
Nineham D. (1993) Christianity Medieval and Modern. A Study in Religious Change. SCM
Press.
Passingham R.E, Lau HC (2006) Free Choice and the Human Brain. W: Does Consciousness
Cause Behavior? An Investigation of the Nature of Volition. Red. S. Pockett, W. Banks
i S. Gallgher. MIT Press, Cambridge MA.
Pascal B (2008). Penses, tum. T. eleski-Boy: Myli. Krakw: Hachette.
Penrose R. (1995). Nowy umys cesarza: o komputerach, umyle i prawach fizyki, Warszawa:
PWN.
Penrose R. (2000). Cienie umysu. Poszukiwanie naukowej teorii wiadomoci. Pozna: Zysk
i S-ka.
Pinker, S. (2004) Tabula rasa. Spory o natur ludzk, Gdaskie Wyd. Psychologiczne.
Popper K, Eccles J.C. (1999). Mzg i Ja, Pozna: wyd. Protext.
Preston, S. D., & de Waal, F.B.M. (2002). Empathy: Its ultimate and proximate bases. Behavioral and Brain Sciences, 25, 1-72.
Ricard M. (2005) W obronie szczcia. Warszawa: Czarna Owca.
Schacter D.L. (2003) Siedem grzechw pamici. PIW.
Sebanz N, Prinz W (red.) (2006) Disorders of Volition, MIT Press, Cambridge, MA.
Shermer M. How We Believe: Science, Skepticism, and the Search for God. (New York: William H Freeman, 1999).
Soon, C.S, Brass M, Hans-Jochen H, Haynes J-D. (2008) Unconscious determinants of free
decisions in the human brain. Nature Neuroscience 11: 543-545.
Stapp H.P, (1993). Mind, matter and quantum mechanics. Springer Verlag, Heidelberg.
Stafford E, Herrin J. (2005), Personification in the Greek World: from Antiquity to Byzantium. Centre for Hellenic Studies, Aldershot: Ashgate.
Thich Nhat Hanh (2007) Zrozumie nasz umys. Wyd. Santorski & Co.

36
de Vignemont, F, Singer T. (2008) Empatyczny mzg: jak, kiedy i dlaczego? Wiadomoci
Psychiatryczne 11(1): 58-67
Weber S, Habel U, Amnuts K, Schnider F (2008) Structural Brain Abnormalities in Psychopaths - A Review. Behavioral Sciences and the Law, 26:7-28.
Wegner D.M. (2002) The illusion of conscious will. MIT Press.
White A.D, A History of the Warfare of Science with Theology in Christendom, 2 vols.
(1896), dostpne w projekcie Gutenberg http://www.gutenberg.org