Professional Documents
Culture Documents
indb 1
2013-11-20 16:29:05
Rada Redakcyjna
Henryk Anzulewicz (Bonn)
Pavel Blaek (Praga)
Bogdan Dembiski
Juliusz Domaski
Andrzej Dumaa
Michel Fattal (Grenoble)
Wadysaw Seko
Mikhail Khorkov (Moskwa)
Agnieszka Kijewska
Krystyna Krauze-Bachowicz
Wodzimierz Zega
Redakcja
Mikoaj Olszewski (redaktor naczelny)
Zbigniew Nerczuk (zastpca redaktora naczelnego)
Dorota Zygmuntowicz (sekretarz redakcji)
Seweryn Blandzi
Dariusz Kubok
Hanna Wojtczak
Projekt ok ad ki
Alicja Szubert-Olszewska
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 2
2013-11-20 16:29:40
GORGIASZ Z LEONTINOI
OBRONA PALAMEDESA1
[1] Oskarenie i obrona 2 nie rozstrzygaj o mierci. mier bowiem natura w jawnym3 gosowaniu wszystkim uchwalia miertelnym w dniu ich narodzin4. Sprawa
1
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 3
2013-11-20 16:29:40
GORGIASZ Z LEONTINOI
toczy si o niesaw5 i saw, o to, czy mam umrze sprawiedliwie, czy te umrze
wskutek gwatu wrd najwikszych obelg i w wyniku oskarenia o to, co najwstrtniejsze6.
[2] Gdy dwie s moliwoci, w waszej wadzy jest jedna cao, druga w mojej:
sprawiedliwo w mojej, a gwat w waszej7. Jeli zechcecie, zabi mnie bdziecie mogli
z atwoci; wadz bowiem macie nad tym, nad czym ja adnej wadzy nie mam.
Ancient Greek Literature, Washington D.C., 1917. Problematyk podobiestw treciowych, konstrukcyjnych i leksykalnych zachodzcych midzy Gorgiaszow Obron Palamedesa a Obron
Sokratesa Platona porusza szereg prac: H. Gomperz, Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912,
s. 911, J. Morr, Die Entstehung der Platonischen Apologie, Schriften der Deutschen Wissenschaftlichen Gesellschaft in Reichenberg, Heft 5 (1929), s. 2934, A. H. Chroust, Socrates, Man
and Myth, London 1957, s. 216218, G. Calogero, Gorgias and the Socratic Principle Nemo sua
sponte peccat, Journal of Hellenic Studies 77 (1957), s. 1217, J. A. Coulter, The Relation of
the Apology of Socrates to Gorgias Defence of Palamedes and Platos Critique of Gorgianic
Rhetoric, Harvard Studies in Classical Philology, 68 (1964), s. 269303, D. D. Feaver, J. E.
Hare, The Apology as an Inverted Parody of Rhetoric, Aretusa 14 (1981), s. 205216, Z. Nerczuk, Retoryczno platoskiej Obrony Sokratesa, Studia Antyczne i Mediewistyczne, 3 [38]
(2005), s. 4348.
5 Niesawa (a )timi/a) bya jedn ze zwyczajowych kar.
6 S. Melikoff-Tolstoj (Zu Gorgias Palamedes, Hermes 64 (1929), s. 389390) zauwaa, e
zwrot dikai/wv a )poqanei n= i biai/wv a )poqanei n= s jonizmami i wyraaj przeciwstawienie mierci
naturalnej oraz mierci wskutek gwatu, czyli niesprawiedliwego wyroku (przeciw tej interpretacji por. D. Spatharas, Gorgias: an edition of the extant texts and fragments with commentary
and introduction, Glasgow 2001, s. 220). Oba wyraenia odzwierciedlaj cechy stylu typowe dla
Gorgiasza: okrelenie mierci naturalnej mianem sprawiedliwej przypomina definicj tragedii
(DK 82 B 23), gdzie w rwnie nietypowy sposb Gorgiasz posuguje si terminem sprawiedliwy. Pobrzmiewa w nich rwnie antyteza natury i kultury, tak silnie zaznaczajca si w myli
sofistw. mier z wyroku ludzkiego okrelana jest jako gwat, przemoc w przeciwiestwie
do naturalnej mierci sprawiedliwej. To podkrelenie zgodnoci z natur przy wykorzystaniu
antytezy fu /siv no /mov wystpuje u Gorgiasza rwnie w Pochwale Heleny (6) w kontekcie tego,
co nieuniknione: sabszy musi ulec silniejszemu. Zwaywszy na znaczenie tej antytezy u Gorgiasza, z pewnoci nie jest przypadkiem, e antyteza natury i kultury jest kluczowym motywem
mowy Kalliklesa w Platoskim Gorgiaszu (482c n.)
7 Tekst nie jest w tym miejscu jasny i jest uzupeniany oraz interpretowany na rne sposoby.
Prba wyjanienia, dlaczego gwat przysugiwa ma sdziom, a sprawiedliwo Palamedesowi,
przedstawiona przez D. Spatharasa (Gorgias, s. 209) wydaje mi si mao przekonujca. Bardziej
prawdopodobne byoby czytanie: w waszej wadzy jest cao, czstka w mojej sprawiedliwo
w mojej, a <sprawiedliwo> i gwat w waszej. Bez wzgldu na przyjte rozwizanie suszna
zdaje si oglna uwaga R. Turasiewicza (Sofista Gorgiasz w krgu wielkomocarstwowej polityki
Aten, Meander 25 [1970], s. 320), ktry sdzi, e s to gorzkie sowa prawdy na temat sdw
ateskich procesw o zdrad toczonych przed Zgromadzeniem Ludowym, w ktrych niejednokrotnie zapaday wyroki niesprawiedliwe.
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 4
2013-11-20 16:29:40
OBRONA PALAMEDESA
[3] Gdyby oskaryciel Odyseusz8 albo jasno wiedzc (safw=v e)pista/menov), e zdradziem9 Hellad10 dla barbarzycw11, albo w pewien sposb mniemajc (doca/zwn
g< a(mh=)12, e rzecz tak si ma, wnis oskarenie powodowany mioci do Hellady, byby najlepszym mem. Jak bowiem <nie>13 [miaby by nim kto], kto ratuje ojczyzn,
rodzicw, ca Hellad14, nadto mszczc si jeszcze na zbrodniarzu? Jeli jednak wnis
8 Wskazanie na Odyseusza jako oskaryciela oraz wzmianka o zasugach Palamedesa (por.
par. 30) s jedynymi elementami mowy, ktre pozwalaj rozpozna oskaronego. Pominite zostaj okolicznoci caego wydarzenia, a szczegy pojawiaj si jedynie w formie aluzji (por. np.
wzmianka o licie, ktry Odyseusz jakoby znalaz u Palamedesa [par. 6, przypis 26]). W rwnie
oglny sposb konstruowana jest obrona Heleny w Pochwale Heleny, wskutek czego badacze
wskazuj, e jest ona obron dowolnej niewiernej maonki (L. Braun, Die schne Helena, wie
Gorgias und Isokrates sie sehen, Hermes 110 [1982], s. 164). Ten uniwersalny charakter argumentacji wiadczy o tzw. modelowym charakterze obu mw.
9 W przeciwiestwie do Pochway Heleny, w ktrej w ogle nie pada sowo zdrada, a opis
caego wydarzenia prowadzony jest tak, by w aden sposb nie sugerowa winy Heleny, wysunity przez Odyseusza zarzut zdrady jest wielokrotnie w mowie przywoywany i odrzucany przez
bronicego si Palamedesa (par. 6; 8; 17; 19; 21 i inne).
10 R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz, s. 319325) wskazuje, e mowa zawiera elementy, ktre odsyaj do realiw ateskich V wieku p.n.e. S to: nawizanie do procesw o zdrad toczonych przed
Zgromadzeniem Ludowym, aluzje do panhellenizmu o zabarwieniu ateskim (3), potpienie szerzcego si w Atenach donosicielstwa, wzmianka o praktyce torturowania niewolnikw w celu wydobycia z nich zezna (11), mowa o faszywych wiadkach (23), przywoanie motywu zasug (30).
11 R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz, s. 319) pisze: Operowanie antynomi Grecy barbarzycy ukazuje pod kadym wzgldem wyszo Grekw i nawizuje niejako do myli
i idei, ktre rozwija mwca z ca moc w swych panhellenistycznych wystpieniach w Mowie
pogrzebowej i Mowie olimpijskiej. Por. ponowne uycie tej antytezy w par. 78 (przypis 28).
Przeciwstawienie Grekw i barbarzycw pojawia si rwnie w Pochwale Heleny (7).
12 Opozycja wiedzy i mniemania zawarta w tym zdaniu decyduje o strukturze logicznej
i treciowej mowy (rnej od retorycznej): oskaryciel albo wie, albo mniema. Moliwo, e
oskaryciel posiada wiedz, zostaje odparta krtko na pocztku par. 5 przy pomocy argumentu,
e jedynie Palamedes posiada wiedz, a nie moe jej posiada Odyseusz, poniewa niemoliwe
jest posiadanie wiedzy o czym, co si nie wydarzyo (przypis 22). Pozostaje, e Odyseusz kieruje
si mniemaniem: caa dalsza cz argumentacji zawarta w apodeixis zmierza do wykazania,
e mniemanie Odyseusza jest bdne (621). Antyteza wiedzy i mniemania, ktra zaznacza si
w tym miejscu, stanowi jeden z gwnych motyww twrczoci Gorgiasza. Jak twierdzi retor
w Pochwale Heleny, jest zwodnicza () i nietrwaa (a)be/b), poniewa tym,
ktrzy si na niej opieraj, nie zapewnia trwaej pomylnoci. Jednak sfera mniemania obejmuje
szeroki zakres rzeczywistoci, obejmujcy sprawy nadziemskie, stanowice przedmiot docieka meteorologw, sprawy zwizane z sdami oraz dyskusje filozoficzne (13). J. A. Coulter
(The Relation), wskazujcy na zalenoci zachodzce pomidzy Obron Palamedesa a Platosk
Obron Sokratesa, zwraca uwag rwnie na to, e przeciwstawienie wiedzy i mniemania jest
jednym z wiodcych motyww Platoskiej Obrony (np. Apol., 21de). Antyteza wiedzy i wiary
(mniemania) jest take gwnym elementem dyskusji prowadzonej przez Platona z Gorgiaszem
w dialogu Gorgiasz. Por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda.
13 Add. Stephanus Blass.
14 Warto zwrci uwag na wyliczenie trzech znaczcych wartoci, jakimi s ojczyzna, rodzice i Hellada. Rozdzielenie ojczyzny i Hellady zrozumiae jest z perspektywy dominujcych
w V w. p.n.e. w Atenach ideaw panhelleskich (por. przypisy 10 i 11). W Obronie Palamedesa
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 5
2013-11-20 16:29:40
GORGIASZ Z LEONTINOI
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 6
2013-11-20 16:29:40
OBRONA PALAMEDESA
[5] e oskaryciel oskara mnie, chocia niczego jasno nie <wie>20 (ou) safw=v
<ei)dw=v>), jasno wiem (safw=v oi)=da).
To ja bowiem wiem jasno (su/noida ga\r e)maut%= safw=v), e niczego takiego nie uczyniem21, a nie wiem, w jaki sposb kto mgby wiedzie o tym, co si nie stao (o[pwv
a]n ei)dei/h tiv o]n to\ mh\ geno/menon)22.
Jeli za wnis oskarenie mniemajc (oi)o/menov), e sprawa tak si przedstawia, to
wyka na dwa sposoby, e nie mwi prawdy; albowiem ani, chobym chcia, nie miabym monoci, ani, chobym mg, nie chciaem dopuci si takich czynw23.
[6] Najpierw przystpuj do wykazania, e nie miaem monoci, by to uczyni.
Musia przecie zaistnie jaki pocztek zdrady, a pocztkiem byoby sowo (h( de\
a)rxh\ lo/gov a}n ei]h)24. Sowa bowiem z koniecznoci poprzedzaj przysze czyny25.
20
Zawarto tego paragrafu decyduje o konstrukcji mowy (por. wyej przypis 12). Palamedes, zwracajc si do sdziw, stwierdza, e Odyseusz kieruje si wiedz lub mniemaniem. Skoro
nie moe opiera si na wiedzy (zostaje to wykazane przy pomocy dwu argumentw w par. 5),
to pozostaje, e wnis oskarenie na podstawie mniemania. Nastpna cz mowy (apodeiksis,
621) ma na celu wykazanie, e mniemanie Odyseusza jest faszywe. Powrt do zagadnienia
wiedzy i mniemania nastpuje w par. 2226, gdzie Palamedes, zwracajc si do oskaryciela,
bardziej szczegowo wywodzi, e Odyseusz nie opiera si na wiedzy, tylko na mniemaniu (por.
przypis 72).
21 W Obronie Palamedesa wyranie zaznacza si koncepcja poznania sprowadzajca si do
tezy, e prawda jest wynikiem bezporedniego poznania empirycznego (por. par. 15, gdzie sdziowie wiedz, bo znaj ycie Palamedesa [przypis 51] czy rozwinicie tego w par. 22, przypis 73).
T. Buchheim pisze (Gorgias von Leontinoi, Reden, Fragmente und Testimonien, herausgegeben mit
bersetzung und Kommentar von T. Buchheim, Hamburg 1989, s. 178), e dla Gorgiasza istnieje
tylko knowledge by acquaintance (w znaczenie B. Russella), a nie ma knowledge by description. Jest to wedug T. Buchheima wynikiem przekona na temat logos, przedstawionych w III tezie traktatu O niebycie. Prymat bezporedniego dowiadczenia jest zgodny z pogldami przypisywanymi przez Platona Protagorasowi w Teajtecie i odpowiada nastawieniu wielu sofistw. Ten
sam motyw prymatu autopsji pojawia si w odniesieniu do procesw sdowych w Teajtecie, gdzie
Sokrates mwi (201b): Kiedy sdziom sprawiedliwy sd zostanie wmwiony w sprawie, o ktrej
wiedzie co moe jedynie tylko ten, ktry j widzia, i nikt inny i oni wtedy rzecz ze syszenia
rozstrzygn, wwczas uchwyc i wydadz sd prawdziwy, ale bez wiedzy (tum W. Witwicki).
22 Niemono posiadania wiedzy o czym, co nie jest (dos. uzna za bdce to, co si nie
stao), to jedno z wielu nawiza do eleatyzmu obecnych w twrczoci Gorgiasza. Problem wywodzi si od Parmenidesa, ktry gosi niemono orzekania czy posiadania wiedzy o niebycie.
Zyska on due znaczenie u Gorgiasza (por. rozwaania w traktacie O niebycie). Jest on zreszt
fundamentalny dla sofistyki, poniewa na bazie tego twierdzenia sofici gosili niemono faszu (na ten temat por. Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas, Toru 2009, s. 128134). Por. par. 23,
gdzie wtek ten zostaje rozwinity (przypis 79).
23 T. Buchheim w komentarzu do miejsca (Gorgias, s. 177, przypis 10) uwaa, e podobn
technik doppelter oder mehrfacher Widerlegung Gorgiasz stosuje take w O niebycie.
24 Na temat rozwaa dotyczcych logosu w sofistyce por. Z. Nerczuk, Koncepcja logosu
w sofistyce, [w:] Postacie i funkcje logosu w filozofii greckiej, red. naukowa D. Kubok, D. Olesiski, Bielsko-Biaa 2011, s. 1926). Chocia z pewnoci nie ma tu adnej bezporedniej zalenoci, warto zwrci uwag na podobiestwo zwrotu uytego przez Gorgiasza do sw otwierajcych IV Ewangeli e)n a)rxh\ h)=n o( lo/gov.
25 Gorgiasz nawizuje do popularnej antytezy logos ergon, goszc pierwszestwo sowa
przed czynem. Na temat tej antytezy por. W. Wrblewski, Spr o nowy idea wychowawczy na
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 7
2013-11-20 16:29:41
GORGIASZ Z LEONTINOI
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 8
2013-11-20 16:29:41
OBRONA PALAMEDESA
33 Por.
przypis 3.
Gorgiasz posuguje si tu pojciem prawdopodobiestwa (eikos), wywodzcym si z retoryki sycylijskiej i silnie zaznaczajcym si w jego twrczoci (por. Pochwaa Heleny [5] oraz
Obrona Palamedesa [9; 28]).
35 Kolejny przykad toposu jawnoci, otwartoci, ktrym posuguje si w mowie Gorgiasz
(por. przypis 3).
36 T. Buchheim (Gorgias, s. 177, przypis 15) uwaa t potrzeb korzystania z majtku za sofistyczny topos (por. DK 82 B 20, DK 87 B 53; 54, DK 89, 7 [1][3]. W Obronie Palamedesa kategoria zysku, poytku, bogactwa odgrywa wiodc rol w argumentacji. Por. par. 13 (przypis 41).
37 Trzecie ustpstwo.
38 Por. przypis 10 na temat ateskich realiw mowy.
34
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 9
2013-11-20 16:29:41
10
GORGIASZ Z LEONTINOI
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 10
2013-11-20 16:29:41
OBRONA PALAMEDESA
11
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 11
2013-11-20 16:29:41
12
GORGIASZ Z LEONTINOI
waniem nad samym sob. stanowi topos w literaturze tego okresu (por. Protagoras = DK 80 B 9
i Antyfont = DK 87 B 58 i 59). Stanowisko Palamedesa jest bliskie Sokratesowemu. Zarzut nieumiarkowania wytaczany jest przez Platona w Gorgiaszu, gdzie typowo sokratejskie umiarkowanie (bi/ov qewretiko/v) przeciwstawiane jest hedonizmowi Kalliklesa (bi/ov praktiko/v).
49 Przedstawianie wiadka (nierzadko faszywego) byo rzecz powszedni w sdach ateskich (por. R. Turasiewicz, Sofista Gorgiasz, s. 321). Wielk rol wiadkw w sdach potwierdza
Platoska Obrona Sokratesa, w ktrej filozof wielokrotnie przywouje wiadkw (np. Apol., 31c).
Warto zwrci uwag, e Sokrates w Gorgiaszu jest wyranie krytyczny w stosunku do tej praktyki (471e). Wtek dokona yciowych Palamedesa, ktre maj wiadczy o niewinnoci herosa,
rozwinity zostaje w par. 28 nn.
50 Wtek wiadectwa rozwinity zostaje w platoskiej tzw. trzeciej Akademii. Karneades
(IIIII w. p.n.e.) rozrnia trzy rosnce stopnie wiarygodnoci: zeznanie wiadka o rzeczy, zeznanie wiadkw o wiadku, zeznanie wiadkw o wiadkach (Sekstus Empiryk, Adversus Mathematicos, VII 184).
51 Por. rozumienie wiedzy w Obronie Palamedesa: par. 5 (por. przypis 21) i niej par. 2226
(por. przypis 101).
52 Palamedes wzmiankuje tu po raz pierwszy o swoich zasugach, mwic o swojej mdroci (obszerniej w par. 30 w postaci wyliczenia wynalazkw). Wtek mdroci odgrywa
fundamentaln rol rwnie w Platoskiej Obronie Sokratesa. Jednak w przeciwiestwie do
Palamedesa Sokrates zdecydowanie si jej wypiera (Apol. 20e n.) by moe w opozycji do postawy Palamedesa.
53 Por. oskarenie psucia modziey wytoczone przeciw Sokratesowi (Apol. 24c): tou\v te
ne/ouv diafqei/ronta. Mona si domyla, e zdrajca psuje tum przez dawanie zego przykadu
i osabianie morale.
54 Por. ten sam zarzut przedstawiony Sokratesowi w zblionym brzmieniu (Apol. 24b). Rwnie ten zarzut nie ma bezporedniego zwizku ze zdrad, a jest raczej przejawem moralnej
degeneracji.
55 Przekonanie, e ycie czowieka niegodziwego jest pode, pojawia si w Platoskim Gorgiaszu w opozycji do tez Polosa i Kalliklesa, ktrzy wi szczcie z posiadaniem bezwzgldnej
wadzy (por. zachwyt Polosa nad ywotem Archelaosa [471a]).
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 12
2013-11-20 16:29:41
OBRONA PALAMEDESA
13
[18] A [moe dopuciem si tego], chcc wesprze przyjaci albo zaszkodzi wrogom56? S to bowiem powody, dla ktrych mona by si dopuci zbrodni57; dla mnie
jednak wynik by przeciwny wyrzdziem krzywd przyjacioom, wrogom pomogem. Czyn wic nie przynis niczego dobrego. Nikt nie postpuje nikczemnie (panourgei=) w pragnieniu, by samemu dozna za58.
[19] Pozostaje, e uczyniem to, unikajc jakiego strachu, trudu czy zagroenia59.
Nikt jednak nie mgby powiedzie, e ktre z nich mnie dotyczy. Z dwu bowiem nastpujcych powodw wszyscy wszystko robi: albo dc do jakiego zysku (ke/rdov ti),
albo dla uniknicia straty60; a to, co z innych powodw czyni si nikczemnie (panourgei==tai)***61 nie jest niejawne, e wyrzdzibym krzywd sobie samemu, gdybym to uczyni62.
56
Pomaganie przyjacioom i szkodzenie wrogom jest dla Gorgiasza, jak pisze T. Buchheim
(Gorgias, s. 179), Rechtsprinzip (por. DK 82 B 6). Zasada ta jest poddawana pod dyskusj
u Platona. Pojawia si na pocztku rozmowy Sokratesa z Kefalosem w I ks. Pastwa (332), potem zostaje skrytykowana (np. 335e) i znowu wykorzystana (375c). Wariacje na temat tej zasady
zostaj przedstawione w Gorgiaszu w podsumowaniu dyskusji z Polosem (480b): pomoc przyjacioom polega na przyczynieniu si do tego, by ponieli zasuon kar, gdyby zrobili co zego,
podczas gdy szkodzenie wrogom polegaoby na pomocy w unikniciu kary.
57 Wedug T. Buchheima (Gorgias, s. 179) zasada wspomagania przyjaci i szkodzenia wrogom legitymizuje i tumaczy niesprawiedliwo (por. 82 DK B 21), poniewa daje prawo do dziaania niesprawiedliwego wzgldem wrogw (por. t sam myl w Dissoi logoi, 3.6).
58 Gorgiasz po raz kolejny nawizuje do wtku motyww ludzkiego dziaania (por. wyej
par. 10, przypis 36, oraz par. 13, przypis 41), posugujc si kategoriami dobra i za. Zasada w tej
postaci bardzo przypomina Sokratesow dewiz nemo sua sponte peccat.
59 Jest to kolejne nawizanie do bardzo wanego w twrczoci Gorgiasza wtku, jakim jest
zagadnienie ludzkich stanw (pa q/ h), wpyw emocji na ludzkie dziaania oraz oglnie: motywacji
ludzkich dziaa. Wtek ten bardzo silnie zaznacza si w Pochwale Heleny w postaci nawiza do
moliwoci wzbudzania emocji przy pomocy sw, w szczeglnoci poezji (89), do symptomw
cielesnych powizanych z emocjami (9), wtku sympatheia (9), wpywu emocji na zachowanie na
przykadzie strasznych i przyjemnych obrazw wzrokowych (1617).
60 W paragrafie tym Gorgiasz podsumowuje rozwaania z par. 1319. Jest to rozwinicie wtku
motyww ludzkich dziaa. Wedle Gorgiasza rzeczy pode robi si tylko dla korzyci lub z obawy
przed strat. Biorc pod uwag t regu, przypisywanie zdrady Palamedesowi jest niedorzeczne,
poniewa heros, dopuszczajc si zdrady, niczego by nie zyska, a przeciwnie: wszystko by straci.
Interesujce jest uycie przez Gorgiasza frazeologii zwizanej z handlem: zysku straty i korzyci
szkody. Ju wczeniej znalaza ona wyraz w zapowiedzi celu caej argumentacji w par. 13, w ktrej
Gorgiasz udowadnia, e nikt nie podejmuje dziaa za darmo, bez zysku (proi=ka) (por. przypis 41). To przejaw nie tylko pewnej tradycji czy utartego przekonania, ale oglnie pragmatyzmu
czy utylitaryzmu sofistyki. Jest to zasada obecna rwnie w etyce Sokratesa, dla ktrego dobro jest
zwizane z zyskiem indywidualnym (tzw. egoizm etyki sokratejskiej). Rnica, jak podkrela Platon
w Gorgiaszu czy I ks. Pastwa, pomidzy Sokratesowym a sofistycznym rozumieniem tej zasady,
polega jednak na tym, e dla Polosa, Kalliklesa czy Trazymacha najwikszy zysk osiga si postpujc niegodziwie, podczas gdy zdaniem Sokratesa adne niegodziwe dziaanie zysku nie przynosi.
61 Wydaje si, e w tym miejscu konieczne jest przyjcie lacuny (wbrew opinii T. Buchheima,
Gorgias, s. 26). Tekst jest uzupeniany na rne sposoby (por. D. Spatharas, Gorgias, s. 2456).
Mona tylko przypuszcza, e nastpowao tu wyjanienie motywacji czowieka w przypadku
podjcia przez niego zych dziaa.
62 Kolejny raz pojawia si tu zasada przypominajca sokratejsk regu Nemo sua sponte
peccat (por. wyej par. 13, przypis 41).
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 13
2013-11-20 16:29:41
14
GORGIASZ Z LEONTINOI
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 14
2013-11-20 16:29:41
OBRONA PALAMEDESA
15
72
To kolejny przejaw antytezy wiedzy i mniemania (por. wyej par. 3, przypis 12). Niewiedza Odyseusza zostaa wykazana ju w par. 5 (przypis 22). Palamedes, zwracajc si do
sdziw, odrzuci tam roszczenia Odyseusza posugujc si argumentem: skoro Palamedes posiada wiedz, a twierdzenia Palamedesa i Odyseusza s sprzeczne, to teza Odyseusza nie jest
prawdziwa. Zatem nie moe on dysponowa wiedz, ale opiera si na mniemaniu. Teraz Palamedes zwraca si do samego oskaryciela, dowodzc, e opiera si on w swym oskareniu tylko
na mniemaniu (2226).
73 Rozwinity zostaje w tym miejscu wtek zaznaczony w par. 5 (przypis 21): Palamedes
wie, Odyseusz nie moe wiedzie. Warto zwrci uwag na trzy rda wiedzy wskazywane tu
przez Palamedesa: naoczno, wspudzia, informacj od wiadka. Dwa pierwsze odpowiadaj
temu, co nazwalimy wyej wiedz bezporedni (przypis 21), trzecie jest poznaniem porednim opartym na sowach osoby, ktra uczestniczya w zdarzeniu. W tym miejscu poznanie
przy pomocy sw stawiane jest przez Gorgiasza na rwni z poznaniem bezporednim, chocia
w wietle III tezy traktatu O niebycie i wywodw w Pochwale Heleny winno by to wiadectwo
niszej rangi. Dwa pierwsze sposoby czerpi swoje potwierdzenie z empirii. Por. polemik Platona z Gorgiaszem w dialogu Gorgiasz, w postaci zawartej w dialogu krytyki poznania opartego
na dowiadczeniu (Z. Nerczuk, Sztuka a prawda, s. 128139).
74 Add. Blass.
75 T. Buchheim (Gorgias, s. 180) zauwaa, e wszystkie te okrelania mog by odnalezione
wrd kategorii Arystotelesa (Cat., IV 1b nn.). Trudno jednak stwierdzi jaki jednoznaczny
zwizek, chocia warto pamita o tym, e Arystoteles cytuje Polosa, ucznia Gorgiasza, i jego
empiryczn tez na pocztku Metafizyki (981a4).
76 Przyjmuj ei) = (jeste) zamiast ei"v (jeden).
77 Por. motyw wiadectwa w par. 15 (przypis 50).
78 Jest to kolejne nawizanie do tezy Parmenidesa, wedle ktrej nie mona posiada wiedzy o niebycie, czyli o tym, co nie jest (por. przypis 22). Por. wystpowanie terminu a )ge /nhton
w przypisywanym Arystotelesowi traktacie MXG, w ktrego ostatniej czci parafrazowany
jest traktat Gorgiasza O niebycie, oraz u Sekstusa w drugiej zachowanej parafrazie traktatu
(AM VII 69).
79 Por. argumentacj w par. 5 (przypis 22). Ten argument zostaje tu powtrzony i rozwinity.
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 15
2013-11-20 16:29:41
16
GORGIASZ Z LEONTINOI
Jednak>80 ty <nie tylko>81 nie jeste w stanie znale wiadkw, lecz nawet faszywych wiadkw, podczas gdy ja w ogle nie mam moliwoci znalezienia ani jednych,
ani drugich82.
[24] Jasne jest, e nie posiadasz wiedzy o tym, o co mnie oskarasz.
Pozostaje, e mniemasz <nie>83 wiedzc84.
Dalej, najczelniejszy ze wszystkich ludzi, ufajc mniemaniu, rzeczy cakowicie niegodnej zaufania, nie znajc prawdy, masz czelno nastawa na ycie ma!?
Masz wiedz o kim, kto dopuci si takiego czynu?
Wszystkim jest wsplne mniema o wszystkim85 i w tym nie jeste mdrzejszy od
innych. Lecz ani nie naley ufa mniemajcym, lecz tym, ktrzy wiedz, ani te nie
[naley] uwaa mniemania za godniejsze zaufania od prawdy, a przeciwnie prawd
od mniemania86.
80 Add.
Diels.
Diels.
82 Odyseusz nie moe znale wiadkw prawdziwych ani faszywych, chocia twierdzi, e
zdrada miaa miejsce (a zatem znalezienie wiadka jest logicznie moliwe). Palamedes natomiast
z koniecznoci nie moe znale ani wiadka prawdziwego (bo musiaby on wiadczy o czym,
co nie miao miejsca), ani wiadka faszywego, potwierdzajcego nieprawd: mona si domyla, e ze wzgldu na to, i, zgodnie z tez Parmenidesa powtrzon przez Gorgiasza w traktacie, o czym, co si w ogle nie wydarzyo, nie mona wiadczy ani prawdziwie, ani faszywie
(por. przypisy 22; 78; 79).
83 Add. Sauppe.
84 Tak silnie zaznaczajce si w mowie przeciwstawienie wiedzy i mniemania (por. przypisy
12 i 22) znajduje teraz swoje rozwinicie w postaci krytyki doksa i dziaania podjtego na jej podstawie. Warto zwrci uwag na to, e motyw zawici czy niechci, jako rda Odyseuszowego
oskarenia, jest w Obronie Palamedesa zmarginalizowany (ze intencje Odyseusza wzmiankowane s tylko w par. 27, ale Palamedes nie chce opiera obrony na oskareniu Odyseusza). Gorgiasz przenosi dyskusj w sfer poznania, wkadajc w usta Palamedesa sugesti, e Odyseusz
przejawia dobr wol, a oskarenie jest wycznie wynikiem zawierzenia bdnemu mniemaniu!
Jest to wic zarzut nie natury moralnej, ale epistemologicznej. Warto zwrci uwag, e krytyka
mniemania przedstawiona w tym paragrafie, znajduje rozwinicie w Platoskim Gorgiaszu.
Deklaracje Gorgiasza w Obronie Palamedesa kontrastuj bowiem ze sowami wypowiadanymi
przez retora w dialogu, w ktrych chwali on retoryk jako sztuk wytwarzania wiary i mniemania. Platon zarzuca w ten sposb Gorgiaszowi odstpstwo od goszonych przez siebie regu,
a zatem odstpienie w swej praktyce retorycznej od denia do prawdy i oparcia si na wiedzy,
ktre tak silnie zaznaczaj si w Obronie Palamedesa, na rzecz wzbudzania przekonania i posugiwania si namow nie opart na wiedzy.
85 Jest to paragraf paralelny do krytyki mniemania zawartej w Pochwale Heleny (11), w ktrej
przedstawione zostaje przekonanie o ludzkich ograniczeniach poznawczych (dlatego wikszo
w wikszoci spraw przydaje duszy mniemania w roli doradcy). Radykalizm tej tezy, przypominajcy radykalizm tezy Ksenofanesa (DK 21 B 34) czy II tezy traktatu Gorgiasza O niebycie, ma
raczej wymiar retoryczny. Palamedes nie gosi przecie w mowie pogldu, e wiedza w ogle nie
jest moliwa do zdobycia (por. wyej par. 22). Wskazuje tylko na trudno przekazania prawdy
o zdarzeniu przy pomocy sowa.
86 To ogromnie wana deklaracja Gorgiasza z perspektywy dyskusji w Platoskim dialogu
Gorgiasz. Przedstawiony w Obronie Palamedesa postulat zawierzenia tym, ktrzy wiedz, a nie
tym, ktrzy tylko mniemaj, zostaje tam przytoczony przeciwko retorowi (459b c). Sokrates
sugeruje w dialogu, e koncepcja Gorgiasza dopuszcza sytuacj, w ktrej retor pozbawiony
81 Add.
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 16
2013-11-20 16:29:42
OBRONA PALAMEDESA
17
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 17
2013-11-20 16:29:42
18
GORGIASZ Z LEONTINOI
[26] A od ciebie chciabym dowiedzie si, czy ludmi mdrymi nazywasz gupcw
czy rozsdnych.
Jeli gupcw, wywd to nowy, ale nieprawdziwy; jeli za rozsdnych, to nie wypada,
by rozsdni popeniali najwiksze wystpki i wybierali zo zamiast posiadanego dobra.
Jeli wic jestem mdry, to nie popeniem wystpku, jeli popeniem, to nie jestem
mdry95.
A zatem w obydwu wypadkach myliby si96.
[27] Chocia mog, nie chc wystpowa z oskareniem przeciwko tobie, ktry dokonae licznych i wielkich czynw, niegdy i teraz; nie <chc> bowiem uwalnia si od
tego oskarenia wyliczaniem twoich czynw zych, lecz moich dobrych97.
Tyle chciaem ci powiedzie.
[28] Wam, sdziowie, chciabym rzec o sobie sowa budzce zawi, ale prawdziwe, ktre, chocia nie przystoj komu <nie>98 oskaranemu, stosowne [s] dla kogo
oskaranego.
Do was naley bowiem rachuba i ocena mojego dotychczasowego ycia. Prosz wic
was, gdy przypomn wam o jakim uczynionym przeze mnie dobru, by nikt [z was]
pod wpywem moich sw nie dozna uczucia zawici, lecz by uzna za konieczne99,
e, oskarony o faszywe czyny straszne, mwi o prawdziwych czynach dobrych100,
chocia je znacie101.
Tym [sprawicie] mi najwiksz przyjemno.
[29] Pierwsze, drugie i najwaniejsze [jest to, e] zawsze, od pocztku do koca,
moje minione ycie byo nienaganne, wolne od wszelkiej winy. Nikt bowiem nie mgby
prawdziwie obwini mnie wobec was o adne zo. Nawet sam oskaryciel nie przedstawi adnego dowodu na to, co powiedzia102. W ten sposb jego mowa ma moc zniewagi
nie popartej argumentacj103.
(por. Z. Nerczuk, Metoda dwu mw w wietle wiadectw przedplatoskich, Studia Antyczne
i Mediewistyczne 10 [45] 2012, s. 3750) i postrzegana jako przejaw sofistycznej amoralnoci.
W tym samym etycznym duchu krytyk takiego postpowania przedstawia Palamedes.
95 Po raz kolejny cay ten wywd budzi skojarzenia z sokratejsk dewiz Nemo sua sponte
peccat (por. par. 13 przypis 41). G. Calogero (Gorgias, s. 1415) zestawia ten fragment z Apol.,
25d i podkrela, e passage, even taken by itself, is completely Socratic in its content.
96 Por. zblione wyraenie w Platoskiej Obronie Sokratesa (Apol., 26a): w[ste su/ ge kat<
a)mfo/tera yeu/dei.
97 To jedyne miejsce w mowie, w ktrym Palamedes zdecydowanie wskazuje na ze intencje
Odyseusza (por. przypis 84).
98 Add. Blass.
99 T. Buchheim (Gorgias, s. 181) uwaa, e tak silne akcentowanie koniecznoci przez Palamedesa jest wynikiem Zwang der Lage: parou=sa a)na/gkh (4), parw/n kairo\v h)na/gkase (32) czy to\ de/on (6).
100 Jest to charakterystyczne dla Parmenidesowego i Platoskiego mylenia utosamienie
prawdziwoci z realnoci i faszu z tym, co nierzeczywiste.
101 Palamedes ju wczeniej zaznacza, e sdziowie dobrze znaj jego ycie (por. par. 15,
przypis 51).
102 Odyseusz nie przedstawi wiadkw, chocia, gdyby oskarenie byo prawdziwe, miaby
tak moliwo (por. argumentacja w par. 22 i 23).
103 Palamedes sugeruje ponownie (por. przypis 97) ze intencje Odyseusza, okrelajc oskarenie niepoparte argumentem mianem obmowy.
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 18
2013-11-20 16:29:42
OBRONA PALAMEDESA
19
[30] Mgbym powiedzie, a mwic nie kamabym, ani nie zostabym odparty, e
jestem nie tylko wolny od jakiejkolwiek winy, lecz jestem wielkim dobroczyc waszym
i Hellenw, i wszystkich ludzi, nie tylko nam wspczesnych, ale <i> potomnych104.
Kto bowiem uczyni ycie ludzkie dostatnim z niedostatniego i penym adu z bezadnego105, wynajdujc szyki wojenne najwaniejsze w odniesieniu sukcesu, spisane
prawa stranikw sprawiedliwoci106, pismo narzdzie dla pamici107, miary i wagi wygodnych porednikw w wymianach108, liczb stranika pienidzy, sygnay
104
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 19
2013-11-20 16:29:42
20
GORGIASZ Z LEONTINOI
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 20
2013-11-20 16:29:42
OBRONA PALAMEDESA
21
jestecie uwaani, nie wolno przekonywa was powoujc si na przyjaci ani baganiami czy paczem, lecz powinienem uwolni si od tego oskarenia metod w oczywisty
sposb sprawiedliw: pouczajc o prawdzie, a nie tworzc zud (dida/canta ta)lhqe/v,
ou)k a)path/santa)115.
[34] Wy za nie powinnicie baczy bardziej na sowa ni na czyny116 ani przedkada oskare nad argumenty obronne, ani uwaa krtkiego czasu za mdrzejszego
sdziego ni czas dugi117, ani obmow za wiarygodniejsz od dowiadczenia (th=v pei/rav
pistote/ran)118.
Dobrzy mowie najbardziej powinni wystrzega si popeniania bdw, a tym bardziej nieuleczalnych ni uleczalnych119; dla przezornych to wykonalne (pronoh/sasi me\n
turze tego okresu przedstawia R. Turasiewicz, Czynnik litoci w sdach ateskich, Meander,
20 (1965), s. 3541.
115 Por. Platon, Gorg. 454e455a. Platon wykorzystuje to rozrnienie w dialogu, w ktrym
Gorgiasz przystaje na zaproponowany przez Sokratesa podzia namowy (peiqw/) na dwa rodzaje: namow nauczajc (peiqw/ didaskalikh/) i namow przekonujc (peiqw/ pisteutikh/).
Gorgiasz przyznaje w dialogu, e retoryka posuguje si namow prowadzc do wytworzenia
wiary, a zatem mniemania, ktre moe by prawdziwe lub faszywe. Mimo pewnej odpowiednioci obu rozrnie zgoda Gorgiasza w Platoskim dialogu na to, e jego retoryka sprzyja wywoywaniu peiqw/ pisteutikh/, a nie peiqw/ didaskalikh/, nie jest zgodna z deklaracj Palamedesa,
optujcego za prawdziwoci mowy. Racj wydaje si mie tutaj J. A. Coulter (The Relation,
s. 287), ktry okrela to jako nadmierne uproszczenie rozrnienia, ktre znajdujemy w Obronie Palamedesa and a consequent misrepresentation of his attitude toward the use of the truth
itself (por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda, s. 7278). Do rozrnienia pomidzy nauczaniem
a wytwarzaniem przekona dajcych wiar Platon powraca w Fajdrosie (277e89), w ktrym
Sokrates mwi o mowach napisanych bez rozgarnienia i bez nauki, byle tylko dziaa na dusze
(a]neu a)nakri/sewv kai\ didaxh=v peiqou=v e[neka). W Teajtecie (201a8) ponadto czytamy, e mwcy
wywouj sdy ludzkie a nie ucz nikogo. Wywouj sdy, jakie chc (pei/qousin ou) dida/skontev
a)lla\ doca/zein poiou=ntev a[ a]n bou/lwntai, prze. W. Witwicki). Rozrnienie midzy nauczaniem
a przekonywaniem ponownie pojawia si w Polityku (304c10), gdzie Obcy z Elei okrela sfer
retoryki jako zdolno nakaniania mas i tumw z pomoc opowiadania bani, ale nie z pomoc nauczania (to\ peistiko\n ... plh/qouv te kai\ o]xlon dia\ muqologi/av a)lla\ mh/ dia\ didaxh=v, prze.
W. Witwicki).
116 Przeciwstawienie czynw i sw wystpuje ju na pocztku mowy (przypis 25). Odyseusz moe opiera si tylko na sowach, podczas gdy za Palamedesem wiadcz czyny (por. par.
2932). Argument z erga przeciwstawianych logoi, bardzo popularny w literaturze tego okresu,
pojawia si rwnie w Platoskiej Obronie Sokratesa (Apol., 32a e).
117 Zarzut popiechu i niemonoci rzetelnego omwienia problemu (problem krtkiego czasu) jest wielokrotnie podnoszony przez Platona w odniesieniu do retoryki sdowej, ktrej Platon
przeciwstawia woln od popiechu i zmierzajc do gruntownego rozpatrzenia problemu metod
dialektyczn (por. Gorgiasz, 455a; Teajtet, 172d; Obrona Sokratesa, 19 i 37ab).
118 Obmowie (diabolh/), ktra oznacza tylko sowa oskarenia pozbawione dowodu, przeciwstawiane jest dowiadczenie (pei=ra), bliskie czy tosame wiedzy, ktrej rdem jest autopsja
lub wiadectwo innych, jak to definiuje Palamedes (w par. 22). To zaufanie do zmysw wyranie
zaznacza si u Gorgiasza i sofistw w ogle (por. przypis 21), czego dowodem jest krytyka tej
koncepcji poznania w Platoskim Gorgiaszu oraz Teajtecie.
119 Kategorie chorb uleczalnych i nieuleczalnych mog stanowi nawizanie do medycznych
zainteresowa Gorgiasza, ktre widoczne s w Pochwale Heleny (9; 14). Por. Z. Nerczuk, Pochwaa Heleny, s. 33, przypis 57.
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 21
2013-11-20 16:29:42
22
GORGIASZ Z LEONTINOI
dunata/), ale dla myl spnionych nieodwracalne (metanoh/sasi de\ a)ni/ata)120. Do takich
za naley, gdy mowie o ma yciu i mierci rozstrzygaj, jak to teraz ma miejsce.
[35] Gdyby wic prawda o czynach poprzez sowa stawaa si dla suchajcych przejrzysta <i> jawna, atwo byoby wyda wyrok na podstawie tego, co powiedziano121.
Skoro jednak tak nie jest, otoczcie moje ciao opiek, powicie wicej czasu122,
wydajcie wyrok zgodny z prawd!
Przed wami bowiem wielkie niebezpieczestwo, jeli okaecie si niesprawiedliwi,
stracicie jedno miano, a zyskacie inne. Dla dobrych mw bardziej godna wyboru
mier od zego imienia123. Jest ona bowiem kresem ycia, to drugie ycia chorob.
[36] Jeli za zabijecie mnie niesprawiedliwie, to wszystkim bdzie to jawne. <Nie>
jestem bowiem kim nieznanym, wasza niegodziwo bdzie znana i jawna wszystkim
Hellenom. To wy cigniecie na siebie zewszd jawny zarzut niesprawiedliwoci nie
oskaryciel; od was bowiem zaley wynik procesu. Nie moe by wikszego bdu od
tego!
Wydajc niesprawiedliwy wyrok, skrzywdzicie nie tylko mnie i moich rodzicw,
lecz zrozumiecie sami, e popenilicie straszny, bezbony, niesprawiedliwy, gwaccy
prawo czyn, zabijajc wsptowarzysza broni, potrzebnego wam, dobroczyc Hellady,
Hellenowie Hellena, nie udowodniwszy adnej jawnej niesprawiedliwoci ani wiarygodnej winy124!
[37] Powiedziaem tyle, teraz skocz. Przypominanie pokrtce tego, co zostao powiedziane w dugiej mowie, ma sens wobec marnych sdziw; niegodne jest za sdzi,
e pierwsi Hellenowie z pierwszych Hellenw125 nie suchaj bacznie ani nie pamitaj
wypowiedzianych sw.
Przeoy Zbigniew Nerczuk
mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 22
2013-11-20 16:29:42