You are on page 1of 22

mediewistyka2013_KSIAZKA.

indb 1

2013-11-20 16:29:05

Rada Redakcyjna
Henryk Anzulewicz (Bonn)
Pavel Blaek (Praga)
Bogdan Dembiski
Juliusz Domaski
Andrzej Dumaa
Michel Fattal (Grenoble)
Wadysaw Seko
Mikhail Khorkov (Moskwa)
Agnieszka Kijewska
Krystyna Krauze-Bachowicz
Wodzimierz Zega

Redakcja
Mikoaj Olszewski (redaktor naczelny)
Zbigniew Nerczuk (zastpca redaktora naczelnego)
Dorota Zygmuntowicz (sekretarz redakcji)
Seweryn Blandzi
Dariusz Kubok
Hanna Wojtczak

Projekt ok ad ki
Alicja Szubert-Olszewska

Copyright by Instytut Filozofii i Socjologii PAN


and Instytut Filozofii Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, 2013

Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN


00-330 Warszawa, ul. Nowy wiat 72, tel. 657 28 61
Objto X ark. wyd., X ark. druk.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 2

2013-11-20 16:29:40

ARTYKUY ARTIKEL ARTICLES


Studia Antyczne i Mediewistyczne 11 [46] (2013)
PL ISSN 00393231

GORGIASZ Z LEONTINOI

OBRONA PALAMEDESA1
[1] Oskarenie i obrona 2 nie rozstrzygaj o mierci. mier bowiem natura w jawnym3 gosowaniu wszystkim uchwalia miertelnym w dniu ich narodzin4. Sprawa
1

Tumaczenie oparte na wydaniu zawartym w: H. Diels, W. Kranz, Die Fragmente der


Vorsokratiker, Griechisch und Deutsch von Hermann Diels, herausgegeben von Walther
Kranz, Zweiter Band, Dublich/Zrich 196913, s. 294303, skonfrontowanym z propozycjami
rozumienia tekstu w wydaniach T. Buchheima, D. Spatharasa i w licznych przekadach mowy
Gorgiasza.
2 Wedug M. Untersteinera (Sofisti. Testimonianze e frammenti, a cura di M. Untersteiner,
Milano 2009, s. 308) jest to pierwsze odnotowane w literaturze wystpienie terminu a )pologi/a.
3 Sowo jawny (fanero /v) wystpuje w Obronie Palamedesa dziesiciokrotnie (w par. 1; 8;
10; 12; 24; 35; 36 trzykrotnie). Ponadto, trzykrotnie pojawia si synonimiczny przymiotnik
safh /v (3; 5 dwukrotnie; 33) i raz e )mfanh /v (4). To, co jawne wystpuje w znaczeniu tego, co
atwe do zauwaenia, postrzegalne zmysowo, widoczne, oczywiste w sensie zmysowym, ale rwnie w znaczeniu tego, co oczywiste rozumowo (np. bdc konieczne ze wzgldu
na prawo natury czy stanowic wynik argumentacji), bd te znane czy pewne. Antyteza
tego, co jawne i niejawne, zaznacza si rwnie w Pochwale Heleny (B 11, 13) w odniesieniu
do sfery mniemania, ktra wizana przez Gorgiasza z filozofami przyrody (meteorologami),
dysputami sdowymi i dyskusjami filozofw dotyczy spraw okrelanych mianem niejawnych
(a ] ). Ta dominujca u Gorgiasza frazeologia widocznoci, jawnoci, oczywistoci jest
z pewnoci zalena od koncepcji wiedzy opartej na bezporednim poznaniu empirycznym (por.
przypis 21). Opozycja jawne niejawne odnosi si nie tylko do badania przyczyn rzeczy czy
te tego, co stanowio przedmiot docieka w znaczeniu fizykalnym (por. Pochwaa Heleny), ale
rwnie niejawnych zdarze rozstrzygajcych o czyjej winie lub niewinnoci (por. Obrona Palamedesa). Na temat Platoskiej polemiki z Gorgiaszow koncepcj poznania w dialogu Gorgiasz
por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Platonem,
Wrocaw 2002.
4 Wprawdzie motyw nieuchronnoci mierci jest toposem literackim, to jednak nie wydaje si
przypadkiem, e pojawia si rwnie w Obronie Sokratesa u Platona i Ksenofonta, zwaywszy
na zalenoci pomidzy Obron Palamedesa a obiema apologiami, na jakie wskazuj badacze.
Wsplnymi motywami mw s: 1) mier jest nieuchronna, zatem nie jest prawdziwym nieszczciem (Platon, Apol. 38cd; Xen., Apol. 27); 2) nieszczciem jest dopiero mier niesprawiedliwa
(Platon, Apol. 34e35c; Xen., Apol. 28). To lekcewaenie mierci jako czego nieuchronnego
odpowiada te stanowisku Sokratesa w Gorgiaszu (por. np. 522e), w ktrym Sokrates dowodzi,
e to nie lk przed mierci winien decydowa o dziaaniach, ale troska o dobro. Motyw nieuchronnoci mierci pojawia si rwnie w ywocie Sokratesa u Diogenesa Laertiosa (II 35).
Na temat wtku mierci w literaturze greckiej zob. M. E. Moran, The Consolations of Death in

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 3

2013-11-20 16:29:40

GORGIASZ Z LEONTINOI

toczy si o niesaw5 i saw, o to, czy mam umrze sprawiedliwie, czy te umrze
wskutek gwatu wrd najwikszych obelg i w wyniku oskarenia o to, co najwstrtniejsze6.
[2] Gdy dwie s moliwoci, w waszej wadzy jest jedna cao, druga w mojej:
sprawiedliwo w mojej, a gwat w waszej7. Jeli zechcecie, zabi mnie bdziecie mogli
z atwoci; wadz bowiem macie nad tym, nad czym ja adnej wadzy nie mam.

Ancient Greek Literature, Washington D.C., 1917. Problematyk podobiestw treciowych, konstrukcyjnych i leksykalnych zachodzcych midzy Gorgiaszow Obron Palamedesa a Obron
Sokratesa Platona porusza szereg prac: H. Gomperz, Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912,
s. 911, J. Morr, Die Entstehung der Platonischen Apologie, Schriften der Deutschen Wissenschaftlichen Gesellschaft in Reichenberg, Heft 5 (1929), s. 2934, A. H. Chroust, Socrates, Man
and Myth, London 1957, s. 216218, G. Calogero, Gorgias and the Socratic Principle Nemo sua
sponte peccat, Journal of Hellenic Studies 77 (1957), s. 1217, J. A. Coulter, The Relation of
the Apology of Socrates to Gorgias Defence of Palamedes and Platos Critique of Gorgianic
Rhetoric, Harvard Studies in Classical Philology, 68 (1964), s. 269303, D. D. Feaver, J. E.
Hare, The Apology as an Inverted Parody of Rhetoric, Aretusa 14 (1981), s. 205216, Z. Nerczuk, Retoryczno platoskiej Obrony Sokratesa, Studia Antyczne i Mediewistyczne, 3 [38]
(2005), s. 4348.
5 Niesawa (a )timi/a) bya jedn ze zwyczajowych kar.
6 S. Melikoff-Tolstoj (Zu Gorgias Palamedes, Hermes 64 (1929), s. 389390) zauwaa, e
zwrot dikai/wv a )poqanei n= i biai/wv a )poqanei n= s jonizmami i wyraaj przeciwstawienie mierci
naturalnej oraz mierci wskutek gwatu, czyli niesprawiedliwego wyroku (przeciw tej interpretacji por. D. Spatharas, Gorgias: an edition of the extant texts and fragments with commentary
and introduction, Glasgow 2001, s. 220). Oba wyraenia odzwierciedlaj cechy stylu typowe dla
Gorgiasza: okrelenie mierci naturalnej mianem sprawiedliwej przypomina definicj tragedii
(DK 82 B 23), gdzie w rwnie nietypowy sposb Gorgiasz posuguje si terminem sprawiedliwy. Pobrzmiewa w nich rwnie antyteza natury i kultury, tak silnie zaznaczajca si w myli
sofistw. mier z wyroku ludzkiego okrelana jest jako gwat, przemoc w przeciwiestwie
do naturalnej mierci sprawiedliwej. To podkrelenie zgodnoci z natur przy wykorzystaniu
antytezy fu /siv no /mov wystpuje u Gorgiasza rwnie w Pochwale Heleny (6) w kontekcie tego,
co nieuniknione: sabszy musi ulec silniejszemu. Zwaywszy na znaczenie tej antytezy u Gorgiasza, z pewnoci nie jest przypadkiem, e antyteza natury i kultury jest kluczowym motywem
mowy Kalliklesa w Platoskim Gorgiaszu (482c n.)
7 Tekst nie jest w tym miejscu jasny i jest uzupeniany oraz interpretowany na rne sposoby.
Prba wyjanienia, dlaczego gwat przysugiwa ma sdziom, a sprawiedliwo Palamedesowi,
przedstawiona przez D. Spatharasa (Gorgias, s. 209) wydaje mi si mao przekonujca. Bardziej
prawdopodobne byoby czytanie: w waszej wadzy jest cao, czstka w mojej sprawiedliwo
w mojej, a <sprawiedliwo> i gwat w waszej. Bez wzgldu na przyjte rozwizanie suszna
zdaje si oglna uwaga R. Turasiewicza (Sofista Gorgiasz w krgu wielkomocarstwowej polityki
Aten, Meander 25 [1970], s. 320), ktry sdzi, e s to gorzkie sowa prawdy na temat sdw
ateskich procesw o zdrad toczonych przed Zgromadzeniem Ludowym, w ktrych niejednokrotnie zapaday wyroki niesprawiedliwe.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 4

2013-11-20 16:29:40

OBRONA PALAMEDESA

[3] Gdyby oskaryciel Odyseusz8 albo jasno wiedzc (safw=v e)pista/menov), e zdradziem9 Hellad10 dla barbarzycw11, albo w pewien sposb mniemajc (doca/zwn
g< a(mh=)12, e rzecz tak si ma, wnis oskarenie powodowany mioci do Hellady, byby najlepszym mem. Jak bowiem <nie>13 [miaby by nim kto], kto ratuje ojczyzn,
rodzicw, ca Hellad14, nadto mszczc si jeszcze na zbrodniarzu? Jeli jednak wnis
8 Wskazanie na Odyseusza jako oskaryciela oraz wzmianka o zasugach Palamedesa (por.
par. 30) s jedynymi elementami mowy, ktre pozwalaj rozpozna oskaronego. Pominite zostaj okolicznoci caego wydarzenia, a szczegy pojawiaj si jedynie w formie aluzji (por. np.
wzmianka o licie, ktry Odyseusz jakoby znalaz u Palamedesa [par. 6, przypis 26]). W rwnie
oglny sposb konstruowana jest obrona Heleny w Pochwale Heleny, wskutek czego badacze
wskazuj, e jest ona obron dowolnej niewiernej maonki (L. Braun, Die schne Helena, wie
Gorgias und Isokrates sie sehen, Hermes 110 [1982], s. 164). Ten uniwersalny charakter argumentacji wiadczy o tzw. modelowym charakterze obu mw.
9 W przeciwiestwie do Pochway Heleny, w ktrej w ogle nie pada sowo zdrada, a opis
caego wydarzenia prowadzony jest tak, by w aden sposb nie sugerowa winy Heleny, wysunity przez Odyseusza zarzut zdrady jest wielokrotnie w mowie przywoywany i odrzucany przez
bronicego si Palamedesa (par. 6; 8; 17; 19; 21 i inne).
10 R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz, s. 319325) wskazuje, e mowa zawiera elementy, ktre odsyaj do realiw ateskich V wieku p.n.e. S to: nawizanie do procesw o zdrad toczonych przed
Zgromadzeniem Ludowym, aluzje do panhellenizmu o zabarwieniu ateskim (3), potpienie szerzcego si w Atenach donosicielstwa, wzmianka o praktyce torturowania niewolnikw w celu wydobycia z nich zezna (11), mowa o faszywych wiadkach (23), przywoanie motywu zasug (30).
11 R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz, s. 319) pisze: Operowanie antynomi Grecy barbarzycy ukazuje pod kadym wzgldem wyszo Grekw i nawizuje niejako do myli
i idei, ktre rozwija mwca z ca moc w swych panhellenistycznych wystpieniach w Mowie
pogrzebowej i Mowie olimpijskiej. Por. ponowne uycie tej antytezy w par. 78 (przypis 28).
Przeciwstawienie Grekw i barbarzycw pojawia si rwnie w Pochwale Heleny (7).
12 Opozycja wiedzy i mniemania zawarta w tym zdaniu decyduje o strukturze logicznej
i treciowej mowy (rnej od retorycznej): oskaryciel albo wie, albo mniema. Moliwo, e
oskaryciel posiada wiedz, zostaje odparta krtko na pocztku par. 5 przy pomocy argumentu,
e jedynie Palamedes posiada wiedz, a nie moe jej posiada Odyseusz, poniewa niemoliwe
jest posiadanie wiedzy o czym, co si nie wydarzyo (przypis 22). Pozostaje, e Odyseusz kieruje
si mniemaniem: caa dalsza cz argumentacji zawarta w apodeixis zmierza do wykazania,
e mniemanie Odyseusza jest bdne (621). Antyteza wiedzy i mniemania, ktra zaznacza si
w tym miejscu, stanowi jeden z gwnych motyww twrczoci Gorgiasza. Jak twierdzi retor
w Pochwale Heleny, jest zwodnicza () i nietrwaa (a)be/b), poniewa tym,
ktrzy si na niej opieraj, nie zapewnia trwaej pomylnoci. Jednak sfera mniemania obejmuje
szeroki zakres rzeczywistoci, obejmujcy sprawy nadziemskie, stanowice przedmiot docieka meteorologw, sprawy zwizane z sdami oraz dyskusje filozoficzne (13). J. A. Coulter
(The Relation), wskazujcy na zalenoci zachodzce pomidzy Obron Palamedesa a Platosk
Obron Sokratesa, zwraca uwag rwnie na to, e przeciwstawienie wiedzy i mniemania jest
jednym z wiodcych motyww Platoskiej Obrony (np. Apol., 21de). Antyteza wiedzy i wiary
(mniemania) jest take gwnym elementem dyskusji prowadzonej przez Platona z Gorgiaszem
w dialogu Gorgiasz. Por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda.
13 Add. Stephanus Blass.
14 Warto zwrci uwag na wyliczenie trzech znaczcych wartoci, jakimi s ojczyzna, rodzice i Hellada. Rozdzielenie ojczyzny i Hellady zrozumiae jest z perspektywy dominujcych
w V w. p.n.e. w Atenach ideaw panhelleskich (por. przypisy 10 i 11). W Obronie Palamedesa

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 5

2013-11-20 16:29:40

GORGIASZ Z LEONTINOI

to oskarenie z zawici, nikczemnego zamysu czy przebiegoci15, to jak ze wzgldu na


tamte byby mem najlepszym, tak ze wzgldu na te mem najgorszym16.
[4] Od czego mam zacz mow w tej sprawie? Co powiedzie na pocztku? W ktr
stron skierowa obron? Oskarenie niepoparte dowodami wywouje jawne przeraenie17; z przeraenia musi brakn sw18, nawet gdybym uzyska nauk od samej prawdy
i biecej koniecznoci, skoro to nauczyciele bardziej niebezpieczni ni dostarczajcy
pomysw19.
takich wylicze uznanych dbr jest kilka: 1) w par. 1319 (przypis 42), gdzie wykluczone zostaj
ewentualne korzyci, ktre miaaby przynie zdrada (wadza, bogactwo, sawa, bezpieczestwo,
pomoc przyjacioom, ch uniknicia strachu); 2) w par. 13 (przypis 44), gdzie wymienia si
cnoty przodkw, pienidze, czyny wojenne, moc rozumu, wadza nad pastwami; 3) w par. 19
(przypis 64): zdrada Hellady byaby zdrad samego siebie, rodzicw, przyjaci, dobrego imienia
przodkw, ojczystych wity, grobw, ojczyzny najwikszej w Helladzie.
15 Jak mona sdzi, jest to wskazanie na trzy popularne w czasach Gorgiasza motywy oskare w sdach. Rwnie Sokrates w Obronie u Platona wskazuje na zawi tumw jako na
przyczyn swojego ewentualnego skazania (Apol., 28a).
16 Palamedes w tym miejscu sugeruje, e o ocenie Odyseusza winny decydowa intencje jego
dziaania. W dalszej czci mowy wtek zych czy dobrych intencji zostaje zmarginalizowany,
a Palamedes rozwaa raczej kwesti tego, czy Odyseusz kieruje si wiedz czy mniemaniem. Por.
przypis 84.
17 Warto zwrci uwag, e jest to ewidentne odwrcenie powszechnie przyjtego przekonania: oskarenie niepoparte dowodami, jako bezpodstawne winno by postrzegane jako atwe do
odparcia i nie powinno wywoywa przeraenia. Pod tym wzgldem Obrona Palamedesa rni
si od Pochway Heleny (8), w ktrej mwi si o tym, e nietrudno jest obroni si przed sowem,
wpojonym przez faszywe mniemanie.
18 Wyraz podobnemu stanowi ducha daje rwnie Sokrates na pocztku Platoskiej Obrony,
ktry wspomina, e sam prawie siebie zapomnia pod wpywem siy perswazji oskarycieli
(17a). To wskazanie na przeraenie wynikajce z zaistniaej sytuacji jest wyrazem przejawianego
przez Gorgiasza, a typowego dla sofistyki, zainteresowania ludzkimi stanami.
19 Tekst jest w tym miejscu bardzo niejasny. Przyjmuj, tak jak J. A. Coulter, e Palamedes
gosi tez, wedle ktrej przedstawienie prawdy nie zawsze jest pomocne w skutecznej obronie.
Wydaje si, e pojawiaj si tu motywy III tezy traktatu O niebycie: sama prawda, ktrej posiadaczem jest Palamedes, nie wystarczy do przekonania sdziw o niewinnoci (jest to zwizane
z trudnociami w przekazaniu prawdy, znanymi ju z III tezy traktatu O niebycie [por. J. A.
Coulter, The Relation, s. 281 nn.]). Wedug Palamedesa do przekonania sdziw potrzebne jest
co wicej ni sama prawda, a mianowicie umiejtna argumentacja oparta na retoryce! Palamedes
nie ma zudze, e uda mu si przekaza prawd o zdarzeniu i pouczy sdziw, pozostaje mu
tylko nadzieja, e jest w stanie wytworzy przekonanie. By moe w opozycji do tego Sokrates
rozpoczyna mow u Platona od deklaracji, e ma zamiar opiera si wycznie na samej prawdzie, a mwi retorycznie nie umie (Apol., 17b n.). Ta rnica midzy obiema mowami stanowi
punkt centralny argumentacji przedstawianej przez J. A. Coultera. Wedle tego badacza Gorgiasz
w Obronie Palamedesa sugeruje wyszo wiary (pi/stiv) nad prawd i wiedz, czemu sprzeciwia si ma Platon w Obronie Sokratesa (na temat tego problemu w dialogu Gorgiasz por.
Z. Nerczuk, Sztuka a prawda). Na marginesie warto zauway, e w obu przypadkach zarwno
mitycznym Palamedesa, jak i historycznym Sokratesa ani wiara w retoryk, ani wiara w prawd
nie przekonay sdziw: tak heros, jak i filozof zostali skazani. Do tego nawizuje Platon w Gorgiaszu w wywodach zwanych vaticinatio post eventum: Sokrates mwi tam, e nie dbaby o to,
gdyby mia zgin z powodu braku wymowy (Gorg., 486a n.).

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 6

2013-11-20 16:29:40

OBRONA PALAMEDESA

[5] e oskaryciel oskara mnie, chocia niczego jasno nie <wie>20 (ou) safw=v
<ei)dw=v>), jasno wiem (safw=v oi)=da).
To ja bowiem wiem jasno (su/noida ga\r e)maut%= safw=v), e niczego takiego nie uczyniem21, a nie wiem, w jaki sposb kto mgby wiedzie o tym, co si nie stao (o[pwv
a]n ei)dei/h tiv o]n to\ mh\ geno/menon)22.
Jeli za wnis oskarenie mniemajc (oi)o/menov), e sprawa tak si przedstawia, to
wyka na dwa sposoby, e nie mwi prawdy; albowiem ani, chobym chcia, nie miabym monoci, ani, chobym mg, nie chciaem dopuci si takich czynw23.
[6] Najpierw przystpuj do wykazania, e nie miaem monoci, by to uczyni.
Musia przecie zaistnie jaki pocztek zdrady, a pocztkiem byoby sowo (h( de\
a)rxh\ lo/gov a}n ei]h)24. Sowa bowiem z koniecznoci poprzedzaj przysze czyny25.
20

Zawarto tego paragrafu decyduje o konstrukcji mowy (por. wyej przypis 12). Palamedes, zwracajc si do sdziw, stwierdza, e Odyseusz kieruje si wiedz lub mniemaniem. Skoro
nie moe opiera si na wiedzy (zostaje to wykazane przy pomocy dwu argumentw w par. 5),
to pozostaje, e wnis oskarenie na podstawie mniemania. Nastpna cz mowy (apodeiksis,
621) ma na celu wykazanie, e mniemanie Odyseusza jest faszywe. Powrt do zagadnienia
wiedzy i mniemania nastpuje w par. 2226, gdzie Palamedes, zwracajc si do oskaryciela,
bardziej szczegowo wywodzi, e Odyseusz nie opiera si na wiedzy, tylko na mniemaniu (por.
przypis 72).
21 W Obronie Palamedesa wyranie zaznacza si koncepcja poznania sprowadzajca si do
tezy, e prawda jest wynikiem bezporedniego poznania empirycznego (por. par. 15, gdzie sdziowie wiedz, bo znaj ycie Palamedesa [przypis 51] czy rozwinicie tego w par. 22, przypis 73).
T. Buchheim pisze (Gorgias von Leontinoi, Reden, Fragmente und Testimonien, herausgegeben mit
bersetzung und Kommentar von T. Buchheim, Hamburg 1989, s. 178), e dla Gorgiasza istnieje
tylko knowledge by acquaintance (w znaczenie B. Russella), a nie ma knowledge by description. Jest to wedug T. Buchheima wynikiem przekona na temat logos, przedstawionych w III tezie traktatu O niebycie. Prymat bezporedniego dowiadczenia jest zgodny z pogldami przypisywanymi przez Platona Protagorasowi w Teajtecie i odpowiada nastawieniu wielu sofistw. Ten
sam motyw prymatu autopsji pojawia si w odniesieniu do procesw sdowych w Teajtecie, gdzie
Sokrates mwi (201b): Kiedy sdziom sprawiedliwy sd zostanie wmwiony w sprawie, o ktrej
wiedzie co moe jedynie tylko ten, ktry j widzia, i nikt inny i oni wtedy rzecz ze syszenia
rozstrzygn, wwczas uchwyc i wydadz sd prawdziwy, ale bez wiedzy (tum W. Witwicki).
22 Niemono posiadania wiedzy o czym, co nie jest (dos. uzna za bdce to, co si nie
stao), to jedno z wielu nawiza do eleatyzmu obecnych w twrczoci Gorgiasza. Problem wywodzi si od Parmenidesa, ktry gosi niemono orzekania czy posiadania wiedzy o niebycie.
Zyska on due znaczenie u Gorgiasza (por. rozwaania w traktacie O niebycie). Jest on zreszt
fundamentalny dla sofistyki, poniewa na bazie tego twierdzenia sofici gosili niemono faszu (na ten temat por. Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas, Toru 2009, s. 128134). Por. par. 23,
gdzie wtek ten zostaje rozwinity (przypis 79).
23 T. Buchheim w komentarzu do miejsca (Gorgias, s. 177, przypis 10) uwaa, e podobn
technik doppelter oder mehrfacher Widerlegung Gorgiasz stosuje take w O niebycie.
24 Na temat rozwaa dotyczcych logosu w sofistyce por. Z. Nerczuk, Koncepcja logosu
w sofistyce, [w:] Postacie i funkcje logosu w filozofii greckiej, red. naukowa D. Kubok, D. Olesiski, Bielsko-Biaa 2011, s. 1926). Chocia z pewnoci nie ma tu adnej bezporedniej zalenoci, warto zwrci uwag na podobiestwo zwrotu uytego przez Gorgiasza do sw otwierajcych IV Ewangeli e)n a)rxh\ h)=n o( lo/gov.
25 Gorgiasz nawizuje do popularnej antytezy logos ergon, goszc pierwszestwo sowa
przed czynem. Na temat tej antytezy por. W. Wrblewski, Spr o nowy idea wychowawczy na

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 7

2013-11-20 16:29:41

GORGIASZ Z LEONTINOI

Jak za mogyby zaistnie sowa, skoro nie byo adnego kontaktu?


A w jaki sposb kontakt mgby mie miejsce, skoro ani tamten nie przysa do mnie
nikogo, ani ode mnie <nikt> do niego nie przyby? Bez posaca nie dociera przecie
nawet przekaz na pimie26.
[7] Lecz jest to moliwe poprzez sowo (t% = lo /g%). A zatem kontaktuj si i on si
kontaktuje: on ze mn, a z nim ja 27.
W jaki sposb? Jako kto z kim? Hellen z barbarzyc28!
W jaki sposb rozumiejc i mwic? Czy sam na sam? Lecz nie bdziemy znali
swoich jzykw!
A przez tumacza? A zatem kto trzeci jest wiadkiem tego, co winno by ukryte!
[8] Lecz niech i tak bdzie, chocia tak nie byo29.
Po rozmowach trzeba byo zdoby zaufanie i samemu zawierzy.
Co miaoby by podstaw zaufania30?
Czy przysiga? Kt chcia zaufa mnie zdrajcy?
A zakadnicy? Jacy? Mgbym wyda brata (nie miaem nikogo innego)31, a barbarzyca ktrego z synw32; byaby to najpewniejsza porka dla mnie od niego i dla
niego ode mnie.
przeomie V i IV w. przed Chr. w Atenach. Pomidzy ergon i logos, Collectanea Classica Thorunensia IX, Toru 1987, s. 141170. Por. przypis 116.
26 By moe jest to aluzja do przekazu, wedle ktrego Odyseusz mia sfabrykowa list pochodzcy od Priama, z ktrego treci wynikaa zdrada Palamedesa (P. Grimal, Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocaw Warszawa Krakw 1990, s. 270). Byaby to zatem jedna z niewielu
wzmianek w mowie Gorgiasza odnoszcych si do szczegw rzekomej zdrady (por. przypis 8).
27 W tym miejscu rozpoczyna si argumentacja oparta na ustpstwach, okrelana przez B. Cassin structure de recul hypothtique (Si Parmenide. Le trait anonyme De Melisso Xenophane
Gorgia. Edition critique et commentaire, Lille 1980, s. 430), a przez T. Buchheima (Gorgias, s.
177, w przypisie 12) die stufenweise Konzession. Na tej konstrukcji oparta jest struktura traktatu
O niebycie (por. M. Migliori, La filosofia di Gorgia, Milano 1973 oraz O. Gigon, Gorgias ber
das Nichtsein, Hermes, 71 (1936), s. 186213). Kolejne ustpstwa maj miejsce w par. 8; 11; 20.
28 Tym barbarzyc jest Priam, z ktrym Palamedes wedle oskarenia Odyseusza mia si
kontaktowa. Na temat antytezy Grek barbarzyca w kontekcie panhellenizmu Gorgiasza
por. przypis 11. Gorgiasz wykorzystuje tu niewtpliwie topos: jak pisze G. B. Kerferd (Sophistic
movement, Cambridge 1981, s. 156157), Grecy mieli silne poczucie wyszoci nad barbarzycami (por. DL I 33; Pastwo Platona, 469b471c). Antyteza ta odgrywa szczeglnie du rol
w argumentacji obronnej Palamedesa, poniewa niszo barbarzycw i ich obco czyni niewiarygodnym fakt zdrady dokonanej na ich rzecz (por. par. 13; 14)
29 Drugie ustpstwo, por. przypis 27.
30 Zagadnienie wiedzy, wiary i mniemania jest centralnym tematem w twrczoci Gorgiasza
(w Obronie Palamedesa, por. wyej przypisy 12; 20; 22). Pojawia si w Pochwale Heleny (2;
1013) (por. Z. Nerczuk, Pochwaa Heleny Gorgiasza z Leontinoi, Studia Antyczne i Mediewistyczne 10 [45] 2012, s. 1736) oraz odgrywa znaczc rol w dyskusji Sokratesa z Gorgiaszem
w Platoskim Gorgiaszu, gdzie Leontyczyk przyznaje, e retoryka jest sztuk wywoywania
pistis czy peitho (453a), ktrej wynikiem jest wiara, a nie wiedza. Szeroko na temat relacji retoryki i prawdy w myli Gorgiasza oraz w Platoskim dialogu por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda.
31 Palamedes mia dwu braci: Oiaksa i Nausimedona, z ktrych pierwszy, wedle przekazw,
mia bra udzia w wojnie trojaskiej (D. Spatharas, Gorgias, s. 231232).
32 Priam mia ich pidziesiciu.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 8

2013-11-20 16:29:41

OBRONA PALAMEDESA

Gdyby za tak si stao, byoby jawne33 wam wszystkim.


[9] Powie kto, e porczylimy sobie pienidzmi, on dajc, a ja przyjmujc.
Czy niewielkimi?
Lecz nie jest prawdopodobne34, by w zamian za wielkie usugi przyjmowa niewielkie pienidze.
A duymi?
Jaki to byby orszak? Jak <jeden czowiek> mgby dostarczy? Moe wielu? Przy
wielkim orszaku byoby wielu wiadkw spisku, gdyby za jeden wiz, nie byoby tego,
co wiezione, wiele.
[10] Czy dostarczyli za dnia czy w nocy?
Lecz s przecie liczne i gste strae, przed ktrymi nie mona si ukry.
A za dnia?
Wtedy jednak wiato jest temu wrogiem.
Dobrze! Czy ja zatem przyjem idc do niego, czy te on przyszed tutaj przynoszc?
I jedno, i drugie bardzo trudne.
A gdybym wzi, jak mgbym ukry przed tymi wewntrz i tymi na zewntrz?
Gdzie umiecibym?
W jaki sposb strzegbym?
Gdybym uywa, ujawnibym si35, gdybym nie uywa, jaki miabym z nich poytek?36
[11] Lecz niech i tak bdzie, chocia tak nie byo37.
Spotkalimy si, rozmawialimy, porozumielimy si, wziem od niego pienidze,
wziem potajemnie, ukryem.
Trzeba byo jednak zrobi to, ze wzgldu na co miao to miejsce. A to jeszcze trudniejsze od tego, co powiedziaem dotychczas.
Skoro zrobiem, to czy zrobiem to sam, czy te wraz z innymi?
Lecz nie dla jednego to czyn!
Moe wraz z innymi? Z kim? Oczywicie z towarzyszami. Czy z wolnymi, czy
z niewolnikami? Spord wolnych obcuj z wami. Ktry z was wiedzia? Niech powie.
Z niewolnikami? Jak mogoby to nie by niegodne zaufania? Oskaraj albo dobrowolnie dla wolnoci, albo z koniecznoci na mkach!38
[12] Jak za czyn ten mgby si dokona? Oczywicie, trzeba by wprowadzi wrogw silniejszych od was; to jest jednak niemoliwe.

33 Por.

przypis 3.
Gorgiasz posuguje si tu pojciem prawdopodobiestwa (eikos), wywodzcym si z retoryki sycylijskiej i silnie zaznaczajcym si w jego twrczoci (por. Pochwaa Heleny [5] oraz
Obrona Palamedesa [9; 28]).
35 Kolejny przykad toposu jawnoci, otwartoci, ktrym posuguje si w mowie Gorgiasz
(por. przypis 3).
36 T. Buchheim (Gorgias, s. 177, przypis 15) uwaa t potrzeb korzystania z majtku za sofistyczny topos (por. DK 82 B 20, DK 87 B 53; 54, DK 89, 7 [1][3]. W Obronie Palamedesa kategoria zysku, poytku, bogactwa odgrywa wiodc rol w argumentacji. Por. par. 13 (przypis 41).
37 Trzecie ustpstwo.
38 Por. przypis 10 na temat ateskich realiw mowy.
34

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 9

2013-11-20 16:29:41

10

GORGIASZ Z LEONTINOI

Jak wic miabym wprowadzi?


Czy przez bramy? Ale nie ja je zamykam czy otwieram, lecz dowdcy stojcy na ich
stray.
Zatem przez mury <po> drabinach? Czy nie <zostabym wykryty>? Wszdzie peno
stray39.
A rozbijajc mury? Dla wszystkich byoby to jawne. yjemy pod broni pod goym
niebem (przecie to obz wojskowy), gdzie <wszyscy> wszystko widz i wszyscy s
widziani przez wszystkich40.
Bym zrobi to wszystko, cakowicie i w ogle nie byo moliwe.
[13] Zastanwcie si wesp i nad tym.
Z jakiego powodu miabym chcie to uczyni, nawet gdybym mg najbardziej ze
wszystkich?
Nikt nie chce za darmo naraa si na najwiksze niebezpieczestwa ani te by
najbardziej zy najwikszym zem41.
A z jakiego powodu? (zaraz do tego przejd)42.
Moe, by zosta tyranem?
Waszym czy barbarzycw?
Waszym byoby niemoliwe, skoro jest was tak wielu i tak wielkich, a naley do was
wszystko, co najwiksze: cnoty przodkw43, wielkie pienidze, znakomite czyny wojenne, moc rozumu, wadza nad pastwami44.
39 Por.

Homer, Iliada X 56 i IX 8088.


Odwoujc si do tej frazeologii jawnoci, Palamedes zmierza do utrwalenia obrazu
przejrzystoci swojego dziaania (por. przypis 3).
41 Jest to kolejny przykad znaczenia kategorii korzyci i zysku w argumentacji Palamedesa
(por. przypis 36). Wedle Palamedesa: (1) Niebezpieczne dziaania podejmuje si dla jakiego
celu, wic naleaoby wskaza cel tego dziaania i zwizan z nim korzy. (2) Jeli kto staje
si wskutek dziaa zy, to podejmuje takie dziaania dla jakiej korzyci! Sugeruje to zwizane
z handlem sowo proi=ka (za darmo). Ten ewentualny zysk miaby by zwizany ze zdobyciem
wadzy, bogactwa, chway, bezpieczestwa albo wsparciem przyjaci i zaszkodzeniem wrogom
czy te z unikniciem strachu. Przekonanie, e wszelkie dziaanie podlega regule korzyci i strat,
zostaje wyraone w par. 19 (por. przypis 60). G. Calogero (Gorgias, s. 1217) uwaa, e formua,
ktr posuguje si tu Gorgiasz, odpowiada sokratejskiej zasadzie Nemo sua sponte peccat (zob.
polemik ze stanowiskiem G. Calogero w: J. A. Coulter, Relation, s. 301). Sformuowania zblione sensem do tej sokratejskiej formuy pojawiaj si w Obronie Palamedesa piciokrotnie (par.
18, przypis 58; par. 19, przypis 62; par. 20, przypis 69; par. 26, przypis 87).
42 Wszystkie motywy wymieniane przez Palamedesa w par. 1319 s realistyczne i psychologicznie zasadne: lista ewentualnych przyczyn zdrady wskazuje na zainteresowanie Gorgiasza
typowym dla sofistyki zagadnieniem motywacji ludzkich czynw (wadza, bogactwo, sawa,
bezpieczestwo, pomoc przyjacioom, ch uniknicia strachu); wyej wyliczane byy wartoci,
takie jak ojczyzna, rodzice, Hellada (por. par. 3, przypis 14).
43 Cnota jest pojciem kluczowym zarwno dla sofistw, jak i dla Sokratesa. Wystpuje w Pochwale Heleny (1) oraz czterokrotnie w Obronie Palamedesa (13; 16; 20; 32). W tym miejscu pojawia
si w znaczeniu zwyczajowym: cnota polega na dobrym pochodzeniu. Wiemy jednak, e Gorgiasz
rozwija wasn koncepcj cnoty. Na temat Gorgiaszowej koncepcji cnoty por. np. W. Wrblewski,
Pojcie arete w II poowie V wieku p.n.e. Protagoras-Gorgiasz-Demokryt, Toru 1979, s. 77133.
44 Jest to kolejne wyliczenie tradycyjnych dbr (por. przypisy 14 i 42). Wzmiankowana
w tym miejscu lista jest niemale identyczna z zestawem przedstawionym w Pochwale Heleny
40

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 10

2013-11-20 16:29:41

OBRONA PALAMEDESA

11

[14] Lecz moe <barbarzycw>?


Kt by mi wadz powierzy? Jak moc zdobyt? Hellen nad barbarzycami, sam
jeden nad tak wieloma!
Przekonujc czy si przymuszajc (pei/sav h] biasa/menov)45?
Ani oni nie chcieliby da si przekona, ani ja nie mgbym ich si przymusi.
A moe oddadz [wadz] chtnie chtnemu, wypacajc nagrod za zdrad?
Lecz gupot byoby w to uwierzy i przyj. Kto bowiem wybraby niewol zamiast
krlestwa, najgorsze zamiast najlepszego46?
[15] Mgby kto powiedzie, e dopuciem si tego z mioci do bogactwa i pienidzy.
Jednak pienidzy posiadam tyle, ile trzeba47, nie potrzebuj duo. Duo pienidzy
potrzebuj ci, ktrzy wiele wydaj: nie ci, ktrzy panuj nad naturalnymi przyjemnociami, lecz ci, ktrzy s niewolnikami przyjemnoci i usiuj zdoby zaszczyty przy
pomocy bogactwa i wystawnoci48.
(4), w ktrej wymienia si: wielkie dziea, bogactwo, chwa dawnego rodu, wasn si, potg mdroci (brakuje tam tylko wadzy nad pastwami). R. Turasiewicz (Sofista Gorgiasz,
s. 319325) wskazuje na to, e wymienione tu dobra s rwnie wzmiankowane w Mowie pogrzebowej Peryklesa u Tukidydesa, oraz rozwija znaczenie kadego z wymienionych dbr z perspektywy realiw ateskich.
45 Antyteza namowy (peiqw/) i przemocy (bi/a) jest wtkiem odgrywajcym pierwszorzdn
rol w Pochwale Heleny i w Platoskim Gorgiaszu. T. Buchheim (Gorgias, s. 178) zauwaa, e
w Pochwale Heleny nie s one dla Gorgiasza dysjunktywne, ale midzy namow a przemoc
zachodzi analogia. Wskazuje na sowo jako na wielkiego mocarza, ktre peni moe dwojak
rol: pomocn i szkodliw. To ono dokonao gwatu na Helenie, zmuszajc j do ucieczki od
ma. Sowo w swym negatywnym dziaaniu moe wic by tosame z przemoc. Inna relacja
zawarta jest w Obronie Palamedesa, gdzie oba pojcia uzyskuj charakter antynomiczny. Bia
w Obronie Palamedesa jest kojarzona z si fizyczn (przymusza si), podczas gdy peitho
zwizana jest ze sown perswazj. Oba pojcia odgrywaj fundamentaln rol w dyskusji
z Gorgiaszem w Platoskim dialogu Gorgiasz. Wie je ze sob sam Gorgiasz, wprowadzajc
wtek mistrza retoryki jako nauczyciela sztuki walki (456c n.), ktry czy namow z dobrem,
rozumianym jako korzy dla tego, kto si retoryk posuguje, silnie jednak zaznaczajc,
e uycie mocy sowa winno by powizane ze sprawiedliwoci (457bc). Chocia Gorgiasz
w dialogu wskazuje na moliwo dobrego i zego uycia sowa (jak w Pochwale Heleny), to
zdecydowanie przeciwstawia namow poprzez sowo (peiqw/) przemocy (bi/a) zarwno fizycznej, jak i sownej.
46 To jedna z najwaniejszych tez z perspektywy dyskusji Platona z Gorgiaszem! Nawizanie
do niej znajdujemy w dialogu Gorgiasz, w ktrym sofista wychwala retoryk jako rdo wadzy
nad innymi (452de). Uwielbienie wadzy, ktre przejawia Gorgiasz, nie moe by wedle Platona
bezgraniczne. W polemice z Polosem i Kalliklesem, w ktrych przekonaniu wadza urasta do rangi gwnego dobra, Sokrates dowodzi, e wadza sama w sobie nie jest adn wartoci, gdy nie
jest powizana z dobrem. Z tej perspektywy wadza nie jest tym, co najlepsze, tak jak niewola nie
jest tym, co najgorsze. Platon zarzuca zatem Gorgiaszowi oraz jego zwolennikom zapomnienie
o dobru i posugiwanie si z hierarchi wartoci.
47 Por. typowo greckie przekonanie o umiarkowaniu jako cnocie (np. Platon, Gorgiasz, 491d;
Platon, Pastwo, 430e431a; Xen., Cyr., 8.1.32).
48 Spotykamy tu opozycj dwu modeli ycia: umiarkowanego i oddanego przyjemnoci.
T. Buchheim (Gorgias, s. 178) pisze, e oddanie si przyjemnociom, skontrastowane z pano-

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 11

2013-11-20 16:29:41

12

GORGIASZ Z LEONTINOI

Mnie to jednak nie dotyczy.


e za mwi prawd, przedstawi wiarygodnego wiadka moje dotychczasowe
ycie49. wiadkami wiadka wy bdcie50, poniewa ze mn obcujecie, wic o tym
wiecie51.
[16] A takich czynw dla chway nie dopuciby si nawet czowiek umiarkowanie
mdry. Chwaa rodzi si bowiem z cnoty, a nie ze szpetoty; jak za mgby cieszy si
chwa zdrajca Hellady?
Ponadto, nie brakowao mi chway. Cieszyem si chwa wrd cieszcych si najwiksz chwa u cieszcych si najwiksz chwa u was dziki mdroci52.
[17] I nikt nie uczyniby tego dla bezpieczestwa. Zdrajca jest bowiem wrogiem
wszystkich: prawa, sprawiedliwoci, bogw, wikszoci ludzi. Przekracza prawo, gwaci sprawiedliwo, psuje tum53, nie oddaje czci bstwu54. ycie takiego czowieka pene
jest najwikszych niebezpieczestw, nie jest on bezpieczny55.

waniem nad samym sob. stanowi topos w literaturze tego okresu (por. Protagoras = DK 80 B 9
i Antyfont = DK 87 B 58 i 59). Stanowisko Palamedesa jest bliskie Sokratesowemu. Zarzut nieumiarkowania wytaczany jest przez Platona w Gorgiaszu, gdzie typowo sokratejskie umiarkowanie (bi/ov qewretiko/v) przeciwstawiane jest hedonizmowi Kalliklesa (bi/ov praktiko/v).
49 Przedstawianie wiadka (nierzadko faszywego) byo rzecz powszedni w sdach ateskich (por. R. Turasiewicz, Sofista Gorgiasz, s. 321). Wielk rol wiadkw w sdach potwierdza
Platoska Obrona Sokratesa, w ktrej filozof wielokrotnie przywouje wiadkw (np. Apol., 31c).
Warto zwrci uwag, e Sokrates w Gorgiaszu jest wyranie krytyczny w stosunku do tej praktyki (471e). Wtek dokona yciowych Palamedesa, ktre maj wiadczy o niewinnoci herosa,
rozwinity zostaje w par. 28 nn.
50 Wtek wiadectwa rozwinity zostaje w platoskiej tzw. trzeciej Akademii. Karneades
(IIIII w. p.n.e.) rozrnia trzy rosnce stopnie wiarygodnoci: zeznanie wiadka o rzeczy, zeznanie wiadkw o wiadku, zeznanie wiadkw o wiadkach (Sekstus Empiryk, Adversus Mathematicos, VII 184).
51 Por. rozumienie wiedzy w Obronie Palamedesa: par. 5 (por. przypis 21) i niej par. 2226
(por. przypis 101).
52 Palamedes wzmiankuje tu po raz pierwszy o swoich zasugach, mwic o swojej mdroci (obszerniej w par. 30 w postaci wyliczenia wynalazkw). Wtek mdroci odgrywa
fundamentaln rol rwnie w Platoskiej Obronie Sokratesa. Jednak w przeciwiestwie do
Palamedesa Sokrates zdecydowanie si jej wypiera (Apol. 20e n.) by moe w opozycji do postawy Palamedesa.
53 Por. oskarenie psucia modziey wytoczone przeciw Sokratesowi (Apol. 24c): tou\v te
ne/ouv diafqei/ronta. Mona si domyla, e zdrajca psuje tum przez dawanie zego przykadu
i osabianie morale.
54 Por. ten sam zarzut przedstawiony Sokratesowi w zblionym brzmieniu (Apol. 24b). Rwnie ten zarzut nie ma bezporedniego zwizku ze zdrad, a jest raczej przejawem moralnej
degeneracji.
55 Przekonanie, e ycie czowieka niegodziwego jest pode, pojawia si w Platoskim Gorgiaszu w opozycji do tez Polosa i Kalliklesa, ktrzy wi szczcie z posiadaniem bezwzgldnej
wadzy (por. zachwyt Polosa nad ywotem Archelaosa [471a]).

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 12

2013-11-20 16:29:41

OBRONA PALAMEDESA

13

[18] A [moe dopuciem si tego], chcc wesprze przyjaci albo zaszkodzi wrogom56? S to bowiem powody, dla ktrych mona by si dopuci zbrodni57; dla mnie
jednak wynik by przeciwny wyrzdziem krzywd przyjacioom, wrogom pomogem. Czyn wic nie przynis niczego dobrego. Nikt nie postpuje nikczemnie (panourgei=) w pragnieniu, by samemu dozna za58.
[19] Pozostaje, e uczyniem to, unikajc jakiego strachu, trudu czy zagroenia59.
Nikt jednak nie mgby powiedzie, e ktre z nich mnie dotyczy. Z dwu bowiem nastpujcych powodw wszyscy wszystko robi: albo dc do jakiego zysku (ke/rdov ti),
albo dla uniknicia straty60; a to, co z innych powodw czyni si nikczemnie (panourgei==tai)***61 nie jest niejawne, e wyrzdzibym krzywd sobie samemu, gdybym to uczyni62.
56

Pomaganie przyjacioom i szkodzenie wrogom jest dla Gorgiasza, jak pisze T. Buchheim
(Gorgias, s. 179), Rechtsprinzip (por. DK 82 B 6). Zasada ta jest poddawana pod dyskusj
u Platona. Pojawia si na pocztku rozmowy Sokratesa z Kefalosem w I ks. Pastwa (332), potem zostaje skrytykowana (np. 335e) i znowu wykorzystana (375c). Wariacje na temat tej zasady
zostaj przedstawione w Gorgiaszu w podsumowaniu dyskusji z Polosem (480b): pomoc przyjacioom polega na przyczynieniu si do tego, by ponieli zasuon kar, gdyby zrobili co zego,
podczas gdy szkodzenie wrogom polegaoby na pomocy w unikniciu kary.
57 Wedug T. Buchheima (Gorgias, s. 179) zasada wspomagania przyjaci i szkodzenia wrogom legitymizuje i tumaczy niesprawiedliwo (por. 82 DK B 21), poniewa daje prawo do dziaania niesprawiedliwego wzgldem wrogw (por. t sam myl w Dissoi logoi, 3.6).
58 Gorgiasz po raz kolejny nawizuje do wtku motyww ludzkiego dziaania (por. wyej
par. 10, przypis 36, oraz par. 13, przypis 41), posugujc si kategoriami dobra i za. Zasada w tej
postaci bardzo przypomina Sokratesow dewiz nemo sua sponte peccat.
59 Jest to kolejne nawizanie do bardzo wanego w twrczoci Gorgiasza wtku, jakim jest
zagadnienie ludzkich stanw (pa q/ h), wpyw emocji na ludzkie dziaania oraz oglnie: motywacji
ludzkich dziaa. Wtek ten bardzo silnie zaznacza si w Pochwale Heleny w postaci nawiza do
moliwoci wzbudzania emocji przy pomocy sw, w szczeglnoci poezji (89), do symptomw
cielesnych powizanych z emocjami (9), wtku sympatheia (9), wpywu emocji na zachowanie na
przykadzie strasznych i przyjemnych obrazw wzrokowych (1617).
60 W paragrafie tym Gorgiasz podsumowuje rozwaania z par. 1319. Jest to rozwinicie wtku
motyww ludzkich dziaa. Wedle Gorgiasza rzeczy pode robi si tylko dla korzyci lub z obawy
przed strat. Biorc pod uwag t regu, przypisywanie zdrady Palamedesowi jest niedorzeczne,
poniewa heros, dopuszczajc si zdrady, niczego by nie zyska, a przeciwnie: wszystko by straci.
Interesujce jest uycie przez Gorgiasza frazeologii zwizanej z handlem: zysku straty i korzyci
szkody. Ju wczeniej znalaza ona wyraz w zapowiedzi celu caej argumentacji w par. 13, w ktrej
Gorgiasz udowadnia, e nikt nie podejmuje dziaa za darmo, bez zysku (proi=ka) (por. przypis 41). To przejaw nie tylko pewnej tradycji czy utartego przekonania, ale oglnie pragmatyzmu
czy utylitaryzmu sofistyki. Jest to zasada obecna rwnie w etyce Sokratesa, dla ktrego dobro jest
zwizane z zyskiem indywidualnym (tzw. egoizm etyki sokratejskiej). Rnica, jak podkrela Platon
w Gorgiaszu czy I ks. Pastwa, pomidzy Sokratesowym a sofistycznym rozumieniem tej zasady,
polega jednak na tym, e dla Polosa, Kalliklesa czy Trazymacha najwikszy zysk osiga si postpujc niegodziwie, podczas gdy zdaniem Sokratesa adne niegodziwe dziaanie zysku nie przynosi.
61 Wydaje si, e w tym miejscu konieczne jest przyjcie lacuny (wbrew opinii T. Buchheima,
Gorgias, s. 26). Tekst jest uzupeniany na rne sposoby (por. D. Spatharas, Gorgias, s. 2456).
Mona tylko przypuszcza, e nastpowao tu wyjanienie motywacji czowieka w przypadku
podjcia przez niego zych dziaa.
62 Kolejny raz pojawia si tu zasada przypominajca sokratejsk regu Nemo sua sponte
peccat (por. wyej par. 13, przypis 41).

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 13

2013-11-20 16:29:41

14

GORGIASZ Z LEONTINOI

Gdybym zdradzi Hellad, zdradzibym samego siebie63, rodzicw, przyjaci, dobre


imi przodkw, ojczyste witynie, groby, ojczyzn najwiksz w Helladzie64. To, co
wszyscy ceni najwyej, powierzybym krzywdzicielom65.
[20] Rozwacie i to! Jak bardzo nie do ycia byoby dla mnie ycie, gdybym to uczyni66.
Dokd bowiem miabym si zwrci? Czy do Hellady? Ponoszc kar z rk skrzywdzonych? Kto spord tych, ktrzy doznali za, zaniechaby zemsty na mnie67?
[Miabym] zatem pozosta wrd barbarzycw? Porzuciwszy wszystko, co najwiksze, pozbawiony najpikniejszej chway, wiodc ywot w najohydniejszej niesawie, zaprzepaszczajc wysiki, ktre podejmowaem dla cnoty wczeniej w yciu68? I to sam,
[miabym popeni to], co najwstrtniejsze dla ma: unieszczliwi siebie samego69!
[21] Jednak nie ufano by mi rwnie wrd barbarzycw. Jak bowiem [mogliby mi
zaufa] ci, ktrzy wiedzieliby, e dopuciem si tego czynu najbardziej podwaajcego
zaufanie, e wydaem przyjaci wrogom.
ycie tego, kto pozbawiony jest zaufania, niewarte ycia70!
Gdyby kto straci pienidze, <albo> zosta pozbawiony wadzy tyrana, albo uciek
z ojczyzny, mgby to odzyska. Straconego zaufania odzyska ju by nie mg!
e wic zdradzi Hellad ani nie chciaem <mogc, ani nie mogem chcc>, wynika
z wypowiedzianych przeze mnie sw.
[22] Po tych sowach chc zwrci si do oskaryciela71.
Czemu waciwie wierzc, bdc kim tak znamienitym, oskarasz kogo tak znamienitego? Warto bowiem dowiedzie si, kim bdc, mwisz takie rzeczy niczym
niegodny niegodnemu.
63 Jest

to kolejny przejaw zainteresowania stanami psychologicznymi.


Palamedes ponownie przedstawia wyliczenie dbr (por. wyej przypisy 14; 42, 44).
Wzmianka o ojczynie, najwikszej w Helladzie, jest jednym z przejaww realiw ateskich
przewijajcych si w mowie. Ojczyzna i rodzice w gronie dbr wymienieni ju zostali w par. 3
(przypis 14); ch niesienia pomocy przyjacioom jako zasada moralna w par. 18.
65 Tekst mowy jest niejasny: wbrew H. Dielsowi czy T. Buchheimowi przyjmuj toi=v a)dikh/sasin
(krzywdzcym) a nie toi=v a)dikhqei=sin (skrzywdzonym).
66 To kolejny (4. w mowie) argument oparty na schemacie ustpstwa (por. par. 7, przypis 27).
Tu i w par. 21 pojawia si zbliona konstrukcja a)bi/wtov h)=n o( bi/ov moi pra/canti tau=ta, potem (w par.
21) bi/ov de\ ou) biwto\v pi/stewv e)sterhme/n%. Konstrukcja ta przypomina zwrot, ktrym posuguje si
Sokrates w Obronie: o( de\ a)nece/tatov bi/ov ou) biwto\v a)nqrw/p% (Apol., 38a) i stanowi jedno z wielu
podobiestw zachodzcych pomidzy obiema mowami.
67 Cakowicie odmienna koncepcja sprawiedliwoci, wbrew tradycji odrzucajca zemst jako
akt sprawiedliwoci, przedstawiona zostaje w Platoskim Gorgiaszu w rozmowach z Polosem
i Kalliklesem.
68 Rwnie Sokrates odrzuca moliwo wygnania (Apol., 37ce).
69 Por. Sokratesow zasad Nemo sua sponte peccat (por. wyej par. 13, przypis 41).
70 Por. przypis 66. Podobiestwo tych zwrotw w Obronie Palamedesa i Obronie Sokratesa jest rnie interpretowane. Zarwno dla Gorgiasza, jak i Sokratesa ycie nie jest wartoci
najwysz. Jednak J. A. Coulter (The Relation, s. 294) uwaa, e w Obronie Sokratesa jest to
wyzwanie i poprawka w odniesieniu do wypowiedzi Gorgiasza. Warto zwrci uwag, e
przekonanie, i samo ycie nie jest najwysz wartoci, odgrywa wielk rol w argumentacji
Sokratesa w rozmowie z Kalliklesem w Gorgiaszu (np. 512de; 522de).
71 Zwrot do oskaryciela rwnie w: Plat., Apol., 12 nn. i Xen., Apol., 19 nn.
64

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 14

2013-11-20 16:29:41

OBRONA PALAMEDESA

15

Czy oskarasz mnie dokadnie wiedzc, czy mniemajc72?


Jeli wiedzc, to wiesz, gdy widziae albo bye wsplnikiem, albo dowiedziae
si od <wsplnika>73.
Jeli widziae, wska wszystkim <sposb>74, miejsce, czas, kiedy, gdzie, jak zobaczye75!
Jeli bye wsplnikiem, {jeden}76 podlegasz tym samym oskareniom.
Jeli syszae od wsplnika, kim on jest? Niech przybdzie, zjawi si, niech wiadczy! Powiadczone oskarenie bdzie dziki temu bardziej wiarygodne77.
Jednak aden z nas jak dotd nie przedstawi wiadka!
[23] Powiesz moe, e rwnym jest, gdy ty nie przedstawiasz wiadkw, jak mwisz,
wydarze, ktre si wydarzyy, a ja tych, ktre si nie wydarzyy. Jedno nie jest jednak
rwne drugiemu; nie mona bowiem wiadczy o tym, co si nie wydarzyo (ta\ me\n ga\r
a)ge/nhta/)78, natomiast o tym, co si wydarzyo, nie tylko nie jest niemoliwe, lecz nawet
atwo, a nie tylko atwo, lecz <i jest konieczne79.

72

To kolejny przejaw antytezy wiedzy i mniemania (por. wyej par. 3, przypis 12). Niewiedza Odyseusza zostaa wykazana ju w par. 5 (przypis 22). Palamedes, zwracajc si do
sdziw, odrzuci tam roszczenia Odyseusza posugujc si argumentem: skoro Palamedes posiada wiedz, a twierdzenia Palamedesa i Odyseusza s sprzeczne, to teza Odyseusza nie jest
prawdziwa. Zatem nie moe on dysponowa wiedz, ale opiera si na mniemaniu. Teraz Palamedes zwraca si do samego oskaryciela, dowodzc, e opiera si on w swym oskareniu tylko
na mniemaniu (2226).
73 Rozwinity zostaje w tym miejscu wtek zaznaczony w par. 5 (przypis 21): Palamedes
wie, Odyseusz nie moe wiedzie. Warto zwrci uwag na trzy rda wiedzy wskazywane tu
przez Palamedesa: naoczno, wspudzia, informacj od wiadka. Dwa pierwsze odpowiadaj
temu, co nazwalimy wyej wiedz bezporedni (przypis 21), trzecie jest poznaniem porednim opartym na sowach osoby, ktra uczestniczya w zdarzeniu. W tym miejscu poznanie
przy pomocy sw stawiane jest przez Gorgiasza na rwni z poznaniem bezporednim, chocia
w wietle III tezy traktatu O niebycie i wywodw w Pochwale Heleny winno by to wiadectwo
niszej rangi. Dwa pierwsze sposoby czerpi swoje potwierdzenie z empirii. Por. polemik Platona z Gorgiaszem w dialogu Gorgiasz, w postaci zawartej w dialogu krytyki poznania opartego
na dowiadczeniu (Z. Nerczuk, Sztuka a prawda, s. 128139).
74 Add. Blass.
75 T. Buchheim (Gorgias, s. 180) zauwaa, e wszystkie te okrelania mog by odnalezione
wrd kategorii Arystotelesa (Cat., IV 1b nn.). Trudno jednak stwierdzi jaki jednoznaczny
zwizek, chocia warto pamita o tym, e Arystoteles cytuje Polosa, ucznia Gorgiasza, i jego
empiryczn tez na pocztku Metafizyki (981a4).
76 Przyjmuj ei) = (jeste) zamiast ei"v (jeden).
77 Por. motyw wiadectwa w par. 15 (przypis 50).
78 Jest to kolejne nawizanie do tezy Parmenidesa, wedle ktrej nie mona posiada wiedzy o niebycie, czyli o tym, co nie jest (por. przypis 22). Por. wystpowanie terminu a )ge /nhton
w przypisywanym Arystotelesowi traktacie MXG, w ktrego ostatniej czci parafrazowany
jest traktat Gorgiasza O niebycie, oraz u Sekstusa w drugiej zachowanej parafrazie traktatu
(AM VII 69).
79 Por. argumentacj w par. 5 (przypis 22). Ten argument zostaje tu powtrzony i rozwinity.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 15

2013-11-20 16:29:41

16

GORGIASZ Z LEONTINOI

Jednak>80 ty <nie tylko>81 nie jeste w stanie znale wiadkw, lecz nawet faszywych wiadkw, podczas gdy ja w ogle nie mam moliwoci znalezienia ani jednych,
ani drugich82.
[24] Jasne jest, e nie posiadasz wiedzy o tym, o co mnie oskarasz.
Pozostaje, e mniemasz <nie>83 wiedzc84.
Dalej, najczelniejszy ze wszystkich ludzi, ufajc mniemaniu, rzeczy cakowicie niegodnej zaufania, nie znajc prawdy, masz czelno nastawa na ycie ma!?
Masz wiedz o kim, kto dopuci si takiego czynu?
Wszystkim jest wsplne mniema o wszystkim85 i w tym nie jeste mdrzejszy od
innych. Lecz ani nie naley ufa mniemajcym, lecz tym, ktrzy wiedz, ani te nie
[naley] uwaa mniemania za godniejsze zaufania od prawdy, a przeciwnie prawd
od mniemania86.
80 Add.

Diels.
Diels.
82 Odyseusz nie moe znale wiadkw prawdziwych ani faszywych, chocia twierdzi, e
zdrada miaa miejsce (a zatem znalezienie wiadka jest logicznie moliwe). Palamedes natomiast
z koniecznoci nie moe znale ani wiadka prawdziwego (bo musiaby on wiadczy o czym,
co nie miao miejsca), ani wiadka faszywego, potwierdzajcego nieprawd: mona si domyla, e ze wzgldu na to, i, zgodnie z tez Parmenidesa powtrzon przez Gorgiasza w traktacie, o czym, co si w ogle nie wydarzyo, nie mona wiadczy ani prawdziwie, ani faszywie
(por. przypisy 22; 78; 79).
83 Add. Sauppe.
84 Tak silnie zaznaczajce si w mowie przeciwstawienie wiedzy i mniemania (por. przypisy
12 i 22) znajduje teraz swoje rozwinicie w postaci krytyki doksa i dziaania podjtego na jej podstawie. Warto zwrci uwag na to, e motyw zawici czy niechci, jako rda Odyseuszowego
oskarenia, jest w Obronie Palamedesa zmarginalizowany (ze intencje Odyseusza wzmiankowane s tylko w par. 27, ale Palamedes nie chce opiera obrony na oskareniu Odyseusza). Gorgiasz przenosi dyskusj w sfer poznania, wkadajc w usta Palamedesa sugesti, e Odyseusz
przejawia dobr wol, a oskarenie jest wycznie wynikiem zawierzenia bdnemu mniemaniu!
Jest to wic zarzut nie natury moralnej, ale epistemologicznej. Warto zwrci uwag, e krytyka
mniemania przedstawiona w tym paragrafie, znajduje rozwinicie w Platoskim Gorgiaszu.
Deklaracje Gorgiasza w Obronie Palamedesa kontrastuj bowiem ze sowami wypowiadanymi
przez retora w dialogu, w ktrych chwali on retoryk jako sztuk wytwarzania wiary i mniemania. Platon zarzuca w ten sposb Gorgiaszowi odstpstwo od goszonych przez siebie regu,
a zatem odstpienie w swej praktyce retorycznej od denia do prawdy i oparcia si na wiedzy,
ktre tak silnie zaznaczaj si w Obronie Palamedesa, na rzecz wzbudzania przekonania i posugiwania si namow nie opart na wiedzy.
85 Jest to paragraf paralelny do krytyki mniemania zawartej w Pochwale Heleny (11), w ktrej
przedstawione zostaje przekonanie o ludzkich ograniczeniach poznawczych (dlatego wikszo
w wikszoci spraw przydaje duszy mniemania w roli doradcy). Radykalizm tej tezy, przypominajcy radykalizm tezy Ksenofanesa (DK 21 B 34) czy II tezy traktatu Gorgiasza O niebycie, ma
raczej wymiar retoryczny. Palamedes nie gosi przecie w mowie pogldu, e wiedza w ogle nie
jest moliwa do zdobycia (por. wyej par. 22). Wskazuje tylko na trudno przekazania prawdy
o zdarzeniu przy pomocy sowa.
86 To ogromnie wana deklaracja Gorgiasza z perspektywy dyskusji w Platoskim dialogu
Gorgiasz. Przedstawiony w Obronie Palamedesa postulat zawierzenia tym, ktrzy wiedz, a nie
tym, ktrzy tylko mniemaj, zostaje tam przytoczony przeciwko retorowi (459b c). Sokrates
sugeruje w dialogu, e koncepcja Gorgiasza dopuszcza sytuacj, w ktrej retor pozbawiony
81 Add.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 16

2013-11-20 16:29:42

OBRONA PALAMEDESA

17

[25] Oskarasz za mnie wypowiedzianymi sowy o dwa najwiksze przeciwiestwa


mdro i szalestwo, ktre nie mog przysugiwa temu samemu czowiekowi87.
Gdy wic mwisz, e jestem biegy w sztukach, utalentowany i pomysowy88, stawiasz zarzut mdroci89, gdy za mwisz, e zdradziem Hellad, szalestwa; szalestwem jest bowiem zabiera si za dziea niemoliwe do realizacji90, nieprzynoszce
poytku91, szpetne, ktrymi zaszkodzi si przyjacioom, pomoe wrogom92, uczyni si
wasne ycie niegodziwym i bdnym (sfalero\n)93.
Jak zatem mona ufa czowiekowi, ktry, wygaszajc t sam mow do tych samych ludzi o tych samych sprawach, mwi rzeczy cakowicie przeciwne94?
wiedzy tworzy wraenie wikszej wiarygodnoci wypowiedzi od tych, ktrzy wiedz dysponuj. Mona si domyla, e wedle Platona praktyka retoryczna Gorgiasza sprzeciwia si
jego wasnym deklaracjom i przestrogom. Warto odnie t deklaracj do stanowiska Sokratesa
w Obronie Sokratesa. I Platon, i Gorgiasz przyznaj t sam warto prawdzie: jednak podczas
gdy Gorgiaszowy Palamedes nie wierzy w to, e sama prawda moe zapewni powodzenie
w sdzie (por. par. 4, przypis 19), to Platoski Sokrates w Obronie manifestuje swoje cakowite
oparcie si na prawdzie (Apol., 17a18a)!
87 Argument oparty na opozycji szalestwa i rozumu wystpuje rwnie w Pochwale Heleny (1519) na przykadzie szau miosnego, ktry pchn Helen do dziaania wbrew prawu
i rozumowi. Gorgiasz wskazuje tam, e szalestwo jest chorob, czym, co powoduje dziaania
niezgodne z rozumem i, co za tym idzie, wasnym dobrem. Takie rozumienie szalestwa zostaje
rwnie przedstawione w Obronie Palamedesa (par. 25, przypis 93) nie tylko jako tego, co wyklucza si z rozumem, ale prowadzi rwnie do dziaania niekorzystnego, niezgodnego z wasnym dobrem. Por. Sokratesow zasad Nemo sua sponte peccat (por. wyej par. 13, przypis 41).
88 Por. niej par. 3032, w ktrych Palamedes obszerniej przypomina sdziom o swoich dokonaniach. T. Buchheim (Gorgias, s. 180) uwaa, e epitety, ktre w tym miejscu padaj, s
szczeglnie zwizane z sofistyk, i odsya do Platoskiej Uczty (203d), gdzie odniesione zostaj
do Erosa.
89 Mona si domyla, e jest to odpowied na pojawiajcy si w oskareniu Odyseusza
zarzut mdroci czy raczej przebiegoci Palamedesa. Por. Platosk Obron Sokratesa (18b
23b), gdzie Sokrates powica duo miejsca obronie przed stawianym mu zarzutem mdroci.
90 Por. argumentacj w par. 612 (nie by w stanie, choby chcia).
91 Por. par. 1321 (mogc, nie chcia).
92 Teza ta pojawia si ju wyej w par. 18 (por. przypis 56).
93 Por. wyraenie w Pochwale Heleny (11): h( de\ do/ca sfalera\ kai\ a)be/baiov ou)=sa. Teraz w zblionym kontekcie: ycie oparte na mniemaniu jest naraone na bd, niepewne (sfalero /v). Z szalestwem (mani/a) podobnie jak w Pochwale Heleny (por. wyej przypis 87) jest zatem wizane
przez Gorgiasza dziaanie niekorzystne, generujce skutki nieprzynoszce korzyci, ale strat. Jest
to aplikacja zasady z par. 19 (przypis 60), w ktrym mowa jest o wszelkich ludzkich dziaaniach
motywowanych albo deniem do zysku, albo unikniciem straty! Zasada zysku w argumentacji
Palamedesa okazuje si zatem wyznacza dziaanie racjonalne, a postpowanie wbrew korzyci
oznacza szalestwo. Mdro racjonalno polega na dziaaniu dla wasnego dobra, podczas
gdy szalestwo prowadzi do zachowa wbrew wasnemu interesowi, czyli przeciw sobie! Jest to
teza w gruncie rzeczy sokratejska (por. przypis 95). Wtek korzyci i sukcesu jest bardzo mocno
podkrelany przez Platona w jego przedstawieniach sofistw: Polosa, Kalliklesa czy Trazymacha.
Odzwierciedla to pewnie historyczny rys myli sofistycznej zorientowanej na poytek i sukces.
94 Por. ten sam zarzut w Obronie Sokratesa (27a). Zdanie Palamedesa brzmi jak krytyka
zwizanej z sofistami metody antylogicznej, polegajcej na goszeniu dwu sprzecznych twierdze o tej samej rzeczy. Metoda ta bya bardzo mocno krytykowana w literaturze tego okresu

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 17

2013-11-20 16:29:42

18

GORGIASZ Z LEONTINOI

[26] A od ciebie chciabym dowiedzie si, czy ludmi mdrymi nazywasz gupcw
czy rozsdnych.
Jeli gupcw, wywd to nowy, ale nieprawdziwy; jeli za rozsdnych, to nie wypada,
by rozsdni popeniali najwiksze wystpki i wybierali zo zamiast posiadanego dobra.
Jeli wic jestem mdry, to nie popeniem wystpku, jeli popeniem, to nie jestem
mdry95.
A zatem w obydwu wypadkach myliby si96.
[27] Chocia mog, nie chc wystpowa z oskareniem przeciwko tobie, ktry dokonae licznych i wielkich czynw, niegdy i teraz; nie <chc> bowiem uwalnia si od
tego oskarenia wyliczaniem twoich czynw zych, lecz moich dobrych97.
Tyle chciaem ci powiedzie.
[28] Wam, sdziowie, chciabym rzec o sobie sowa budzce zawi, ale prawdziwe, ktre, chocia nie przystoj komu <nie>98 oskaranemu, stosowne [s] dla kogo
oskaranego.
Do was naley bowiem rachuba i ocena mojego dotychczasowego ycia. Prosz wic
was, gdy przypomn wam o jakim uczynionym przeze mnie dobru, by nikt [z was]
pod wpywem moich sw nie dozna uczucia zawici, lecz by uzna za konieczne99,
e, oskarony o faszywe czyny straszne, mwi o prawdziwych czynach dobrych100,
chocia je znacie101.
Tym [sprawicie] mi najwiksz przyjemno.
[29] Pierwsze, drugie i najwaniejsze [jest to, e] zawsze, od pocztku do koca,
moje minione ycie byo nienaganne, wolne od wszelkiej winy. Nikt bowiem nie mgby
prawdziwie obwini mnie wobec was o adne zo. Nawet sam oskaryciel nie przedstawi adnego dowodu na to, co powiedzia102. W ten sposb jego mowa ma moc zniewagi
nie popartej argumentacj103.
(por. Z. Nerczuk, Metoda dwu mw w wietle wiadectw przedplatoskich, Studia Antyczne
i Mediewistyczne 10 [45] 2012, s. 3750) i postrzegana jako przejaw sofistycznej amoralnoci.
W tym samym etycznym duchu krytyk takiego postpowania przedstawia Palamedes.
95 Po raz kolejny cay ten wywd budzi skojarzenia z sokratejsk dewiz Nemo sua sponte
peccat (por. par. 13 przypis 41). G. Calogero (Gorgias, s. 1415) zestawia ten fragment z Apol.,
25d i podkrela, e passage, even taken by itself, is completely Socratic in its content.
96 Por. zblione wyraenie w Platoskiej Obronie Sokratesa (Apol., 26a): w[ste su/ ge kat<
a)mfo/tera yeu/dei.
97 To jedyne miejsce w mowie, w ktrym Palamedes zdecydowanie wskazuje na ze intencje
Odyseusza (por. przypis 84).
98 Add. Blass.
99 T. Buchheim (Gorgias, s. 181) uwaa, e tak silne akcentowanie koniecznoci przez Palamedesa jest wynikiem Zwang der Lage: parou=sa a)na/gkh (4), parw/n kairo\v h)na/gkase (32) czy to\ de/on (6).
100 Jest to charakterystyczne dla Parmenidesowego i Platoskiego mylenia utosamienie
prawdziwoci z realnoci i faszu z tym, co nierzeczywiste.
101 Palamedes ju wczeniej zaznacza, e sdziowie dobrze znaj jego ycie (por. par. 15,
przypis 51).
102 Odyseusz nie przedstawi wiadkw, chocia, gdyby oskarenie byo prawdziwe, miaby
tak moliwo (por. argumentacja w par. 22 i 23).
103 Palamedes sugeruje ponownie (por. przypis 97) ze intencje Odyseusza, okrelajc oskarenie niepoparte argumentem mianem obmowy.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 18

2013-11-20 16:29:42

OBRONA PALAMEDESA

19

[30] Mgbym powiedzie, a mwic nie kamabym, ani nie zostabym odparty, e
jestem nie tylko wolny od jakiejkolwiek winy, lecz jestem wielkim dobroczyc waszym
i Hellenw, i wszystkich ludzi, nie tylko nam wspczesnych, ale <i> potomnych104.
Kto bowiem uczyni ycie ludzkie dostatnim z niedostatniego i penym adu z bezadnego105, wynajdujc szyki wojenne najwaniejsze w odniesieniu sukcesu, spisane
prawa stranikw sprawiedliwoci106, pismo narzdzie dla pamici107, miary i wagi wygodnych porednikw w wymianach108, liczb stranika pienidzy, sygnay
104

Palamedes siga tu po argument wykraczajcy ponad zwyczajowy podzia na Grekw


i barbarzycw i oznajmia, e jest dobroczyc wszystkich ludzi. Por. Obron Sokratesa (30c),
w ktrej Sokrates twierdzi, e jest dobroczyc Ateczykw. Na temat motywu przywoywania
przez mwc zasug por. R. Turasiewicz, Uwagi nad topos eugeneias u mwcw attyckich, Eos
LV (1965), s. 260270.
105 Wyliczone w tym miejscu wynalazki Palamedesa s szczeglnie wane w dziaalnoci
sofistw, zakrelajc szerokie pole ich zainteresowa od zagadnienia rozwoju kultury, przez
prawodawstwo, strategi, literatur (pismo) po problem techne (wraz z podstawow dla niego
kwesti liczby, miary i wagi). Palamedes wskazuje na dostatek i porzdek jako na dwa gwne
elementy zmiany zwizanej z rozwojem kultury. Dostatek powizany jest z kategori zysku
i korzyci, tak silnie obecn w mowie Palamedesa. Drugi z terminw, ko/smov (porzdek, ad),
pojawia si w Pochwale Heleny (1) w znaczeniu tego, co stanowi ozdob ludzi, ciaa, duszy,
czynu i mowy. Sam termin jest w tym okresie kojarzony z postpem i rozwojem, ktry dokonuje
si poprzez przejcie od tego, co bezadne, do tego, co uporzdkowane. Z pojciem tym blisko
zwizany jest wtek techne (wraz z nieodzownymi dla technai kategoriami liczby, miary i wagi)
jako elementu kulturotwrczego (por. przypis 108). Termin kosmos oraz jego przeciwiestwo,
akosmia, odgrywa wan rol w argumentacji Platoskiej, zawartej w dyskusji toczcej si midzy Sokratesem a Kalliklesem w dialogu Gorgiasz (504a507a; 507e508a). Przywoanie tego
terminu jest z jednej strony wynikiem obecnoci wpyww pitagorejskich w myli Platona, ale
z drugiej, jak mona sdzi, polemicznym nawizaniem do sw Gorgiasza z Pochway Heleny
oraz Obrony Palamedesa.
106 wiadectwem zainteresowania sofistw prawodawstwem jest powierzenie Protagorasowi
przez Peryklesa zadania uoenia praw dla zakadanej kolonii Thurioi (DK 80 A 1). Ze wzgldu
na t aktywno prawodawcz sofistw Sokrates w Gorgiaszu okrela ironicznie sofistyk jako
eidolon prawodawstwa (465c).
107 Platon nawizuje do tego zdania w opowieci o Teucie i Tamuzie w dialogu Fajdros (274c
275b), przedstawiajc krytyk pisma (na ten temat por. J. Derrida, Farmakon, w: Pismo filozofii,
prze. K. Matuszewski, Krakw 1993, s. 4369). Uwaa si, e wtek Platoskiej krytyki pisma
stanowi reakcj na zmian kulturow w postaci przejcia od oralnoci do retoryki, ktra dokonaa
si w tym czasie (Por. E. Havelock, Preface to Plato, Oxford 1963; krytyka pogldw E. Havelocka w: J. Halverson, Havelock on Greek Orality and Literacy, Journal of the History of Ideas, 53,
1 (1992), s. 148163 oraz: C. G. Thomas and E. K. Webb, From orality to rhetoric: an intellectual
transformation, w: Persuasion: Greek Rhetoric in Action, edited by Ian Worthington, London and
New York 1994, s. 325.
108 Kategorie miary i wagi (wraz z wymienion poniej kategori liczby) zwizane s
z ogromnie wanym dla sofistyki zagadnieniem techne (por. R. Heinimann, Mass-Gewicht-Zahl,
Museum Helveticum 32 [1975], s. 183196 oraz Eine vorplatonische Theorie der TEXNH, Museum Helveticum 18 [1961], s. 127169). Element wymiany, zwizany z zyskiem i korzyci,
ktry stanowi dla sofistw jeden z elementw postpu cywilizacyjnego, dla Platona jest jednym
z motyww krytyki, jakiej poddaje sofistyk (por. np. podziay w Soficie, w ktrych wielokrotnie wie si sofistyk z zarobkiem, handlem, sprzeda etc.).

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 19

2013-11-20 16:29:42

20

GORGIASZ Z LEONTINOI

ogniowe najwspanialszych i najszybszych posacw, warcaby beztrosk rozrywk


wolnego czasu?
Po co jednak przypominam wam o tym wszystkim?
[31] Wyjaniam, e wspominam o tych rzeczach, przedstawiajc je jako znak, e nie
mam nic wsplnego z czynami wstrtnymi i zymi. Kto bowiem oddaje si pierwszym,
nie moe oddawa si drugim109.
Sdz za, e jeli sam w aden sposb was nie krzywdz, to i przez was nie powinienem zosta skrzywdzony110.
[32] Ani te z powodu innych zaj nie zasuguj na nic zego, czy to ze strony modszych, czy to starszych.
Starszym bowiem nie przysparzam trosk, modszym jestem pomocny, nie zazdroszczc tym, ktrym si powodzi, wspczujc tym, ktrym si nie powiodo. Nie pogardzam ubstwem, nie przedkadam bogactwa nad cnot, lecz cnot nad bogactwo111.
Nie jestem nieprzydatny w radzie ani gnuny w bitwach, speniajc rozkazy, bdc
posuszny dowdcom112.
Lecz nie moja to rzecz chwali siebie samego; obecna sytuacja (parw\n kairo\v)113
zmusia, bym broni si na rne sposoby, skoro jestem oskarany o takie rzeczy.
[33] Pozostaje, bym skierowa mow o was do was, a gdy j wypowiem, zakocz
obron.
Pacz i bagania, i przywoywanie przyjaci [jest] przydatne, gdy tum wydaje
wyrok114. Gdy staje si przed wami, ktrzy pierwszymi jestecie z Hellenw i za takich
109 Wtek

rozcznoci dobra i za brzmi bardzo sokratejsko.


to kolejna zasada etyczna o charakterze oglnym przedstawiana przez Palamedesa. T.
Buchheim (Gorgias, s. 181) uwaa, e to kolejny przejaw Universalgesetzes der Entsprechung,
i wskazuje na krytyk tej zasady u Platona (np. Pastwo, 359 nn). D. Spatharas (Gorgias, s. 261)
wskazuje na obecno tej zasady w Pochwale Heleny (7) i w Mowie pogrzebowej (DK 82 B 6).
111 Wtek cnoty, o ktrym wiemy, e stanowi wany przedmiot zainteresowa Gorgiasza
(por. przypis 43), nie jest rozwijany szerzej w Obronie Palamedesa.
112 Palamedes wskazuje tu na swoje zalety, ktre mog stanowi zaprzeczenie gwnych wad
wizanych z sofistami. Przypisuje sobie szacunek dla tradycji moralnej (szacunek dla starszych,
pomoc modszym, wyszo cnoty nad pienidzmi, troska o mstwo), a unika wizanej z now
mod zniewieciaoci i przeintelektualizowania (por. ideay tzw. nowej paidei i zarzuty wobec
niej, jakie przedstawia Arystofanes w Chmurach (985 nn.). Zestaw zalet wyliczanych przez Palamedesa w pewnej mierze pokrywa si rwnie z opisem zalet Ateczykw z Mowy Peryklesa
w II ks. Wojny peloponeskiej Tukidydesa (II 3546).
113 Kairos jest kategori retoryczn, przypisywan Gorgiaszowi, oznaczajc umiejtno
dostosowania mowy do okolicznoci. D. Spatharas (Gorgias, s. 216) uwaa za prawdopodobne, e
Gorgiasz napisa traktat kategorii tej powicony.
114 Denie do wzbudzenia litoci w sdziach jest podstawowym zabiegiem wielu mw sdowych tego okresu. W Pochwale Heleny (8) Gorgiasz wskazuje na zabieg wzmagania litoci jako
na jeden z najwaniejszych argumentw za wielk moc sowa. O popularnoci tego zabiegu
wiadczy uwaga Platona o Trazymachu (Plat., Phaedr. 267c, DK 85 B 6): Ale mistrzem w lamentach i jkach przed sdem, w artystycznym wywlekaniu staroci i ubstwa, w tym celowa
ten atleta z Chaldedonu. O, ten m pysznie umia wywoywa oburzenie, a potem je, powiada,
czarem wymowy umierza. Znakomicie umia oczernia kogo bd albo odpiera potwarze
wszelkiego rodzaju (tum. W. Witwicki, s. 107108). wiadoma rezygnacja z tego zabiegu ma
miejsce rwnie w Platoskiej Obronie Sokratesa (34c). Przykady wzbudzania litoci w litera110 Jest

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 20

2013-11-20 16:29:42

OBRONA PALAMEDESA

21

jestecie uwaani, nie wolno przekonywa was powoujc si na przyjaci ani baganiami czy paczem, lecz powinienem uwolni si od tego oskarenia metod w oczywisty
sposb sprawiedliw: pouczajc o prawdzie, a nie tworzc zud (dida/canta ta)lhqe/v,
ou)k a)path/santa)115.
[34] Wy za nie powinnicie baczy bardziej na sowa ni na czyny116 ani przedkada oskare nad argumenty obronne, ani uwaa krtkiego czasu za mdrzejszego
sdziego ni czas dugi117, ani obmow za wiarygodniejsz od dowiadczenia (th=v pei/rav
pistote/ran)118.
Dobrzy mowie najbardziej powinni wystrzega si popeniania bdw, a tym bardziej nieuleczalnych ni uleczalnych119; dla przezornych to wykonalne (pronoh/sasi me\n
turze tego okresu przedstawia R. Turasiewicz, Czynnik litoci w sdach ateskich, Meander,
20 (1965), s. 3541.
115 Por. Platon, Gorg. 454e455a. Platon wykorzystuje to rozrnienie w dialogu, w ktrym
Gorgiasz przystaje na zaproponowany przez Sokratesa podzia namowy (peiqw/) na dwa rodzaje: namow nauczajc (peiqw/ didaskalikh/) i namow przekonujc (peiqw/ pisteutikh/).
Gorgiasz przyznaje w dialogu, e retoryka posuguje si namow prowadzc do wytworzenia
wiary, a zatem mniemania, ktre moe by prawdziwe lub faszywe. Mimo pewnej odpowiednioci obu rozrnie zgoda Gorgiasza w Platoskim dialogu na to, e jego retoryka sprzyja wywoywaniu peiqw/ pisteutikh/, a nie peiqw/ didaskalikh/, nie jest zgodna z deklaracj Palamedesa,
optujcego za prawdziwoci mowy. Racj wydaje si mie tutaj J. A. Coulter (The Relation,
s. 287), ktry okrela to jako nadmierne uproszczenie rozrnienia, ktre znajdujemy w Obronie Palamedesa and a consequent misrepresentation of his attitude toward the use of the truth
itself (por. Z. Nerczuk, Sztuka a prawda, s. 7278). Do rozrnienia pomidzy nauczaniem
a wytwarzaniem przekona dajcych wiar Platon powraca w Fajdrosie (277e89), w ktrym
Sokrates mwi o mowach napisanych bez rozgarnienia i bez nauki, byle tylko dziaa na dusze
(a]neu a)nakri/sewv kai\ didaxh=v peiqou=v e[neka). W Teajtecie (201a8) ponadto czytamy, e mwcy
wywouj sdy ludzkie a nie ucz nikogo. Wywouj sdy, jakie chc (pei/qousin ou) dida/skontev
a)lla\ doca/zein poiou=ntev a[ a]n bou/lwntai, prze. W. Witwicki). Rozrnienie midzy nauczaniem
a przekonywaniem ponownie pojawia si w Polityku (304c10), gdzie Obcy z Elei okrela sfer
retoryki jako zdolno nakaniania mas i tumw z pomoc opowiadania bani, ale nie z pomoc nauczania (to\ peistiko\n ... plh/qouv te kai\ o]xlon dia\ muqologi/av a)lla\ mh/ dia\ didaxh=v, prze.
W. Witwicki).
116 Przeciwstawienie czynw i sw wystpuje ju na pocztku mowy (przypis 25). Odyseusz moe opiera si tylko na sowach, podczas gdy za Palamedesem wiadcz czyny (por. par.
2932). Argument z erga przeciwstawianych logoi, bardzo popularny w literaturze tego okresu,
pojawia si rwnie w Platoskiej Obronie Sokratesa (Apol., 32a e).
117 Zarzut popiechu i niemonoci rzetelnego omwienia problemu (problem krtkiego czasu) jest wielokrotnie podnoszony przez Platona w odniesieniu do retoryki sdowej, ktrej Platon
przeciwstawia woln od popiechu i zmierzajc do gruntownego rozpatrzenia problemu metod
dialektyczn (por. Gorgiasz, 455a; Teajtet, 172d; Obrona Sokratesa, 19 i 37ab).
118 Obmowie (diabolh/), ktra oznacza tylko sowa oskarenia pozbawione dowodu, przeciwstawiane jest dowiadczenie (pei=ra), bliskie czy tosame wiedzy, ktrej rdem jest autopsja
lub wiadectwo innych, jak to definiuje Palamedes (w par. 22). To zaufanie do zmysw wyranie
zaznacza si u Gorgiasza i sofistw w ogle (por. przypis 21), czego dowodem jest krytyka tej
koncepcji poznania w Platoskim Gorgiaszu oraz Teajtecie.
119 Kategorie chorb uleczalnych i nieuleczalnych mog stanowi nawizanie do medycznych
zainteresowa Gorgiasza, ktre widoczne s w Pochwale Heleny (9; 14). Por. Z. Nerczuk, Pochwaa Heleny, s. 33, przypis 57.

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 21

2013-11-20 16:29:42

22

GORGIASZ Z LEONTINOI

dunata/), ale dla myl spnionych nieodwracalne (metanoh/sasi de\ a)ni/ata)120. Do takich
za naley, gdy mowie o ma yciu i mierci rozstrzygaj, jak to teraz ma miejsce.
[35] Gdyby wic prawda o czynach poprzez sowa stawaa si dla suchajcych przejrzysta <i> jawna, atwo byoby wyda wyrok na podstawie tego, co powiedziano121.
Skoro jednak tak nie jest, otoczcie moje ciao opiek, powicie wicej czasu122,
wydajcie wyrok zgodny z prawd!
Przed wami bowiem wielkie niebezpieczestwo, jeli okaecie si niesprawiedliwi,
stracicie jedno miano, a zyskacie inne. Dla dobrych mw bardziej godna wyboru
mier od zego imienia123. Jest ona bowiem kresem ycia, to drugie ycia chorob.
[36] Jeli za zabijecie mnie niesprawiedliwie, to wszystkim bdzie to jawne. <Nie>
jestem bowiem kim nieznanym, wasza niegodziwo bdzie znana i jawna wszystkim
Hellenom. To wy cigniecie na siebie zewszd jawny zarzut niesprawiedliwoci nie
oskaryciel; od was bowiem zaley wynik procesu. Nie moe by wikszego bdu od
tego!
Wydajc niesprawiedliwy wyrok, skrzywdzicie nie tylko mnie i moich rodzicw,
lecz zrozumiecie sami, e popenilicie straszny, bezbony, niesprawiedliwy, gwaccy
prawo czyn, zabijajc wsptowarzysza broni, potrzebnego wam, dobroczyc Hellady,
Hellenowie Hellena, nie udowodniwszy adnej jawnej niesprawiedliwoci ani wiarygodnej winy124!
[37] Powiedziaem tyle, teraz skocz. Przypominanie pokrtce tego, co zostao powiedziane w dugiej mowie, ma sens wobec marnych sdziw; niegodne jest za sdzi,
e pierwsi Hellenowie z pierwszych Hellenw125 nie suchaj bacznie ani nie pamitaj
wypowiedzianych sw.
Przeoy Zbigniew Nerczuk

120 Dobr sw (pronoh/sasi . metanoh/sasi) budzi skojarzenia z imionami Prometeusza


i Epimeteusza z mowy Protagorasa w Platoskim dialogu Protagoras (320d i nn.).
121 Palamedes ma na myli swoje precyzyjne argumentacje, przeciwstawione pozbawionej
dowodw obmowie Odyseusza. Zdanie to zawiera sedno myli Gorgiasza na temat relacji
pomidzy sowem a bytem (antynomia ergon i logos). Wida tu wyranie echa III tezy traktatu
O niebycie, goszcej niemono przekazania prawdy o bytach przy pomocy sw.
122 Por. wyej par. 34, przypis 117.
123 Ta sama myl rwnie w Apol. (38e39b) oraz w mowie Peryklesa u Tukidydesa (Wojna
peloponeska, II 43): Dla ma dumnego boleniejsza jest przecie niesawa ni mier.
124 Por. Platon, Apol., 38, gdzie Sokrates rwnie ostrzega, e w wypadku skazania i mierci
niesawa spadnie na tych, ktrzy do tego dopucili.
125 Podobny zwrot pojawia si w Pochwale Heleny (3).

mediewistyka2013_KSIAZKA.indb 22

2013-11-20 16:29:42

You might also like