Professional Documents
Culture Documents
PL ISSN 00393231
Mediewistyka 45_2012.indb 17
2012-12-17 12:26:57
18
ZBIGNIEW NERCZUK
9 Ch.
P. Segal, Gorgias and the Psychology of the Logos, Harvard Studies in Classical Philology 66 (1962), s. 100.
10 Por. L. Braun, Die schne Helena, wie Gorgias und Isokrates sie sehen, Hermes 110
(1982), s. 164.
11 Por. L. Braun, Die schne Helena..., s. 160161.
Mediewistyka 45_2012.indb 18
2012-12-17 12:26:57
19
Mediewistyka 45_2012.indb 19
2012-12-17 12:26:57
20
ZBIGNIEW NERCZUK
Calogero G., Gorgias and the Socratic Principle Nemo sua sponte peccat, Jour nal of
Hellenic Studies 77 (1957), s. 1217.
Cataudella Q., Sopra alcuni concetti della poetica antica, I, a )pa /th, Rivista di filologia
classica X, N. S. (1931), s. 382390.
Classen C. J., Sophistik, Darmstadt 1976.
Classen C. J., The Study of Language amongst Socrates Contemporaries, s. 215247,
w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Classen, Darmstadt 1976, s. 215247.
Consigny S., Gorgiass Use of the Epideictic, Philosophy and Rhetoric 25,3 (1992), s.
281295.
Coulter J. A., The Relation of the Apology of Socrates to Gorgias Defence of Palamedes
and Platos Critique of Gorgianic Rhetoric, Harvard Studies in Classical Philology
68 (1964), s. 269303.
Derrida J., Farmakon, prze. K. Matuszewski, w: Derrida J., Pismo filozofii, Krakw
1993, s. 4369.
Diels H., Gorgias und Empedokles, Sitzungsberichte der Kniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 1884, s. 343368; przedruk w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Classen, Darmstadt 1976, s. 351383.
Diller H., Opsis adeln ta phainomena, Hermes 67 (1932), s. 1442, przedruk w: Kleine Schriften zur antiken Literatur, Mnchen 1971.
Duncan T. S., Gorgias Theories of Art, Classical Journal 33 (1938), s. 402413.
Duprel E., Les Sophistes. Protagoras, Gorgias, Prodicus, Hippias, Neuchtel 1948.
Flashar H., Die medizinischen Grundlagen der Lehre von der Wirkung der Dichtung in
der griechischen Poetik, Hermes 84 (1956), s. 1248.
Gagarin M., Probability and persuasion: Plato and early Greek rhetoric, w: Persuasion: Greek Rhetoric in Action, ed. Ian Worthington, London and New York 1994,
s. 4668.
Gajda J., Przedplatoskie koncepcje prawdy. Gorgiasz z Leontinoi, w: J. Gajda, A. Orzechowski, D. Dembiska-Siury, Prawda, jzyk, szczcie. Studia z filozofii staroytnej
(II), Wrocaw 1992.
Gajda J., Sofici, Warszawa 1989.
Garnons-Williams B. H., The Political Mission of Gorgias to Athens in 427 B.C., Classical Quarterly 25 (1931), s. 5256.
Gercke A., Die alte r( und ihre Gegner, Hermes 32 (1897), s. 341381.
Gomperz H., Sophistik und Rhetorik, Leipzig 1912.
Gomperz T., Apologie der Heilkunst. Eine griechische Sophistenrede des 5. vorchristlichen Jahrhunderts, Leipzig 19102 .
Guthrie W. K. C., A History of Greek Philosophy, t. III, Cambridge 1971.
Halliwell S., Philosophy and Rhetoric, w: Persuasion: Greek Rhetoric in Action, edited
by Ian Worthington, London and New York 1994, s. 222243.
Harvey A. E., The Classification of Greek Lyric Poetry, Classical Quarterly, N. S. 5
(1955), s. 157175.
Heinimann F., Eine vorplatonische Theorie der TEXNH, Museum Helveticum 18
(1961), s. 127169.
Heinimann F., Mass Gewicht Zahl, Museum Helveticum 32 (1975), s. 183196.
Heinimann F., Nomos und Physis, Basel 1945.
Kennedy G., The Art of Persuasion in Greece, Princeton 1963.
Mediewistyka 45_2012.indb 20
2012-12-17 12:26:58
21
Kerferd G. B., The theory of language, w: G. B. Kerferd, The sophistic movement, Cambridge 1981, s. 6877.
Korolko M., Sztuka retoryki. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1990.
Lloyd G. E. R., Polarity and Analogy. Two Types of Argumentation in Early Greek
Thought, Cambridge 1966 (Bristol 1987).
Maass E., Untersuchungen zur Geschichte der griechischen Prosa, Hermes 22 (1887),
s. 566595.
MacDowell D., Gorgias, Alkidamas, and the Cripps and Palatine manuscripts, Classical Quarterly, N. S. 11 (1961), s. 113124.
Massagli M., Gorgia e lestetica della situazione. Contributo alla rilettura dellestetica
Gorgiana, Rivista di Filosofia Neoscolastica 73 (1981), s. 656682.
Maykowska M., Klasyczna teoria wymowy, Warszawa 1936.
Migliori M., La filosofia di Gorgia, Milano 1973.
Mutschmann H., Die lteste Definition der Rhetorik, Hermes 53 (1918), s. 440444.
Nerczuk Z., Koncepcja logosu w sofistyce, w: Postacie i funkcje logosu w filozofii greckiej, red. D. Kubok, D. Olesiski, Bielsko-Biaa 2011, s. 1926.
Nerczuk Z., Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy w platoskim Teajtecie na tle myli sofistycznej, Toru 2009.
Nerczuk Z., Sztuka a prawda. Problem sztuki w dyskusji midzy Gorgiaszem a Platonem, Wrocaw 2002.
Nestle W., Bemerkungen zu den Vorsokratikern und Sophisten, Philologus 67 (1908),
s. 552581.
Nestle W., Vom Mythos zum Logos, Stuttgart 1940.
Norden E., Die antike Kunstprosa, t. 1, LeipzigBerlin 1898.
Pfeiffer R., Die Sophisten, ihre Zeitgenossen und Schler im fnften und vierten Jahrhundert (Auszug), s. 170214, w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Classen, Darmstadt 1976.
Pohlenz M., Die Anfnge der griechischen Poetik, Nachrichten der Gttinger gel. Geselschaft 1920, s. 142178.
Pratt L. H., Lying and Poetry from Homer to Pindar. Falsehood and Deception in Archaic Greek Poetry, Ann Arbor 1993.
Puelma M., Der Dichter und die Wahrheit in der griechischen Poetik von Homer bis
Aristoteles, Museum Helveticum 46/2 (1989), s. 65100.
Romilly J. de, Gorgias et le pouvoir de la poesie, Journal of Hellenic Studies 93
(1973), s. 155162.
Romilly J. de, Magic and Rhetoric in Ancient Greece, Cambridge, Massachusetts and
London 1975.
Rosenmayer T. G., Gorgias, Aeschylus, and apate, The American Journal of Philology
76/3 (1955), s. 225260.
Schmid W., Sthlin O., Geschichte der griechischen Literatur, cz. 1: Die klassische Periode der griechischen Literatur, t. 3, Mnchen 1940.
Schupp F., Zur Geschichte der Beweistopik in der lteren griechischen Gerichtsrede,
Wiener Studien 54 (19261927), s. 1728, 173185.
Segal Ch. P., Gorgias and the Psychology of the Logos, Harvard Studies in Classical
Philology 66 (1962), s. 99155.
Sinko T., Historia literatury greckiej, t. 1/2, Krakw 1932.
Mediewistyka 45_2012.indb 21
2012-12-17 12:26:58
22
ZBIGNIEW NERCZUK
Snell B., Das Bewusstsein von eigenen Entscheidungen, Philologus (85) 1930, s. 141
158.
Sss W., Ethos. Studien zur lteren griechischen Rhetorik, Leipzig 1910.
Tatarkiewicz W., Historia estetyki, t. 1, Warszawa 19853.
The Blackwell Guide to Ancient Philosophy, edited by Christopher Shields, Blackwell
2003.
Thiele G., Ionischattische Studien, Hermes 36 (1901), s. 218253.
Thomas C. G./Webb E. K., From orality to rhetoric: an intellectual transformation, w:
Persuasion: Greek Rhetoric in Action, edited by Ian Worthington, London and New
York 1994, s. 325.
Turasiewicz R., Czynnik litoci w sdach ateskich, Meander 20 (1965), s. 3541.
Tuszyska-Maciejewska K., Filozofia w retoryce Gorgiasza z Leontinoi, Pozna 1987.
Tuszyska-Maciejewska K., Gorgias Rhetorik und das Bild des Rhetors aus Leontinoi
in Platons Gorgias, Eos 76 (1998), s. 250257.
Tuszyska-Maciejewska K., Retoryka sztuka przekonywania, jej pocztki i miejsce
w literaturze, Symbolae Philologorum Posnaniensium Graecae et Latinae IX, Pozna 1992, s. 1219.
Untersteiner M., I Sofisti, Torino 1949.
Untersteiner M., La fisiologa del Mito, Milano 1946.
Verdenius W. J., Gorgias Doctrine of Deception, w: G. B. Kerferd (ed.), The Sophists
and their Legacy, (Hermes Einzelschriften 44), Wiesbaden, 1981, s. 116128.
Wilamowitz-Moellendorff U. von, Aristoteles und Athen, Berlin 1893.
Wilamowitz-Moellendorff U. von, Der Glaube der Hellenen, Berlin 1931.
Wrblewski W., Pojcie arete w II poowie V wieku p.n.e. Protagoras-Gorgiasz-Demokryt, Toru 1979.
Wrblewski W., Spr o nowy idea wychowawczy na przeomie V i IV w. przed Chr.
w Atenach. Pomidzy ergon i logos, Collectanea Classica Thorunensia, IX, Toru
1987, s. 141170.
Zeller E., Die Philosophie der Griechen in ihrer geschichtlichen Entwicklung, erster
Theil, Allgemeine Einleitung. Vorsokratische Philosophie, Tbingen 18562 .
Zucker F., Der Stil des Gorgias nach seiner inneren Form, Sitzungsberichte der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin. Klasse fr Sprache, Literatur und
Kunst, Nr. 1, Berlin 1956, s. 319.
Mediewistyka 45_2012.indb 22
2012-12-17 12:26:58
GORGIASZ
POCHWAA HELENY
[1] adem1 miasta dzielni ludzie, ciaa pikno, duszy mdro, czynu cnota2, mowy
prawda; im przeciwne s bezadne. Mczyzn i kobiet, mow, dzieo, miasto i czyn
godny pochway, pochwa trzeba nagrodzi, a niegodne nagan naznaczy3. Rwn
1
Mediewistyka 45_2012.indb 23
2012-12-17 12:26:58
24
GORGIASZ
Mediewistyka 45_2012.indb 24
2012-12-17 12:26:58
POCHWAA HELENY
25
12
Mediewistyka 45_2012.indb 25
2012-12-17 12:26:59
26
GORGIASZ
[6] Albo bowiem z Losu zrzdzenia, bogw postanowienia i Koniecznoci wezwania20 zrobia to, co zrobia, albo si porwana, albo sowem przekonana21, albo <przez
mio pokonana>22.
Jeli wskutek pierwszej przyczyny, to godzien oskarajcy oskarenia; boskiego
zrzdzenia nie mona przecie powstrzyma moc ludzkiego przemylenia23. Nie jest
bowiem zgodne z natur, by sabszy sprzeciwia si mocniejszemu, lecz to mocniejszy
sabszym rzdzi i go prowadzi, a [gdy] mocniejszy przewodzi, sabszy postpuje za
nim24. Bg za silniejszy jest od czowieka moc i mdroci, i czym innym. Jeli wic
wina Losowi i bogu zostanie przypisana, Helenie niesawa bdzie odebrana.
[7] A jeli zostaa gwatem uprowadzona, wbrew prawu przymuszona i wystpnie pohabiona, to oczywiste, e to porywajcy jako habicy popeni zbrodni, a j,
uprowadzon i pohabion, spotkao nieszczcie. Barbarzyca barbarzyski wystpek
speniajcy w sowie, w prawie i w czynie zasuguje na oskarenie w sowie, na niesaw
w prawie i kar w czynie. Ona za przymuszona i ojczyzny pozbawiona, od przyjaci
osierocona, czy z wszelkim prawdopodobiestwem nie bardziej zasuguje na litociwe
zrozumienie ni potpienie25? To on przecie dopuci si wystpku, a ona doznaa cierpienia. Sprawiedliwym jest wic, by jej wspczu, a jego nienawidzi.
schne Helena, s. 160), lecz posuguje si takimi okreleniami jak: wyprawa Heleny do Troi (5),
rzekomo popeniony wystpek (15), uczynia to, co uczynia (20). Zabieg ten dostrzega
B. Snell (Das Bewusstsein von eigenen Entscheidungen, Philologus 85 (1930), s. 141158),
ktry pisze, e Gorgiasz w odniesieniu do Heleny posuguje si zawsze czasownikiem epraksen,
podczas gdy w stosunku do Parysa edrase, rozrniajc w ten sposb niewinn Helen od
winnego Parysa (s. 153). Por. przypis 8.
20 Niektrzy badacze wysuwali tez, e jest to wiadome nawizanie do koncepcji koniecznoci u Empedoklesa (DK 31 B115,1). Pojcie koniecznoci jest jednak na tyle popularnym
motywem w literaturze i filozofii, e trudno o jednoznaczne rozstrzygnicie, co jest rdem tego
motywu w mowie Gorgiasza.
21 Prawo ateskie w zakresie cudzostwa odrniao przestpstwa gwatu i uwiedzenia,
uwaajc drugie za bardziej powane, jak dowiadujemy si z mowy Lizjasza De caede Eratosthenis (1, 3233).
22 Za wydaniem Dielsa/Kranza przyjmuj uzupenienie <h)\ e]rwti a(lou=sa>.
23 Gorgiasz w swej strategii obrony Heleny nawizuje do tradycji homeryckiej, w ktrej dziaania herosw tumaczy si wol bogw (por. U. von Wilamowitz-Moellendorff, Der Glaube der
Hellenen, Berlin 1931, t. I, s. 19; t. II, s. 255, 258). Ta forma obrony Heleny obecna jest ju w Iliadzie we fragmencie, w ktrym Priam broni Heleny, wskazujc na win bogw (Il. III, 164165).
Nawizanie do wtku homeryckiego moe by wyrazem charakterystycznego dla sofistw zainteresowania egzegez dzie Homera: motyw wadztwa tyche nad ludmi gosi take Protagoras
w Platoskim dialogu (Prot., 323d).
24 Motyw prawa silniejszego, ktry pojawia si ju u Hezjoda w synnej przypowieci
o sokole i sowiku (Prace i dni, 203212), staje si szczeglnie wany w sofistyce, gdzie urasta
do rangi koncepcji prawa silniejszego, rozwinitej przez Polosa (ucznia Gorgiasza) i Kalliklesa
w synnej mowie w Platoskim Gorgiaszu (482c485d), czy Trazymacha w I ks. Pastwa. Warto
zwrci uwag, e Gorgiasz realizuje swj cel obrony Heleny przy pomocy starannego doboru
sownictwa. Caa mowy przeniknita jest leksyk zwizan z si i gwatem, wobec ktrej Helena
bya cakowicie bezwolna (por. przypisy 45 i 74).
25 Gorgiasz wzmacnia swoj argumentacj odwoujc si do szczeglnie wanej dla Grekw
antytezy barbarzyca Grek.
Mediewistyka 45_2012.indb 26
2012-12-17 12:26:59
POCHWAA HELENY
27
[8] Jeli za to sowo przekonao i dusz oszukao26, nietrudno w tej sytuacji broni
si i uwolni si od oskarenia w taki oto sposb27. Sowo jest wielkim wadc, ktry ciaem najdrobniejszym i cakowicie niewidocznym dokonuje najbardziej boskich dzie28.
Wadne29 jest bowiem odj strach30 i usun smutek31, wzbudzi rado i wzmc lito32. A teraz poka, e tak sprawy si maj.
26 Wtek sowa, jego mocy, moliwoci przekazania prawdy przy pomocy sw odgrywa
fundamentaln rol w rozwaaniach sofistw. Na temat zainteresowa jzykowych sofistw por.
np. R. Pfeiffer, Die Sophisten, ihre Zeitgenossen und Schler im fnften und vierten Jahrhundert
(Auszug), s. 170214, w: Sophistik, herausgegeben von Carl Joachim Classen, Darmstadt 1976;
C. J. Classen, The Study of Language amongst Socrates Contemporaries, s. 215247, w: Sophistik, s. 21547; G. B. Kerferd, The theory of language, w: The sophistic movement, Cambridge
1981, s. 6877; Z. Nerczuk, Koncepcja logosu w sofistyce, w: Postacie i funkcje logosu w filozofii
greckiej, red. D. Kubok, D. Olesiski, Bielsko-Biaa 2011, s. 1926. Oba pojcia peiqw/ (namowa)
i a)pa/th (oszustwo, zuda) odgrywaj w myli Gorgiasza pierwszorzdn rol. Apate jest terminem przejtym przez Gorgiasza najprawdopodobniej od Parmenidesa (W. J. Verdenius, Gorgias
Doctrine of Deception, s. 124, w: G. B. Kerferd (ed.), The Sophists and their Legacy, (Hermes
Einzelschriften 44), Wiesbaden, s. 116128), ktry w swoim poemacie okrela przedstawian
przez siebie kosmologi sowami zwodniczy porzdek sw (DK 28 B8,52). Na temat apate
por. przypis 40.
27 To pierwsze z kilku pojawiajcych si w mowie sformuowa wskazujcych na jej dydaktyczny i modelowy charakter, ktrej argumentacja jest na tyle oglna, e moe by wykorzystana
w obronie dowolnej niewiernej kobiety czy ony (por. L. Braun, Die schne Helena, s. 164).
Kolejne: a teraz poka, e tak si sprawy maj (8), trzeba za przedstawi rzecz suchajcym
przy pomocy takiego wywodu (9), nietrudno w tej sytuacji broni si i uwolni si od oskarenie w taki oto sposb (8), Niech przejd jednak od wtku tego do innego (9), Pomijam wiele
innych przeraajcych widowisk, pomijane s bowiem podobne do wzmiankowanych (17).
28 Wielka moc sowa kontrastuje z drobnym i niewidocznym ciaem (wbrew stereotypowej
konotacji wielkiej siy z potnym ciaem). Motyw wielkiej mocy sowa pojawia si rwnie
w innych przekazach odnoszcych si do Gorgiasza: por. Platon, Gorgiasz, 452e, 456a457c;
Fileb, 58a (=DK 82 A26).
29 Zdanie to wprowadza charakterystyczne dla sofistyki zainteresowanie ludzkimi stanami
(pathe) oraz uwarunkowaniami, jakim one podlegaj, ktrych poznanie stworzy ma moliwo
ich umiejtnej modyfikacji przy pomocy sw. Obszerne wiadectwo zainteresowania sofistw
zagadnieniem ludzkich stanw daje Platoski przekaz w Teajtecie, w szczeglnoci tzw. apologia Protagorasa (Tht. 166a168c) (por. Z. Nerczuk, Miar, s. 142148). Umiejtno wzbudzania dozna odgrywaa w sofistycznej sztuce wymowy podstawow rol (por. Z. Nerczuk,
Logos, s. 2326). Warto zwrci uwag, e w tym miejscu mowy Gorgiasz wskazuje tylko
pozytywne efekty dziaania sowa na dusz. Gdy w par. 14 opisuje dwojakie dziaanie sowa
w analogii do dziaania lekarstwa czy trucizny (pharmakon), zostaj one uzupenione o efekty
negatywne: pewne sowa zasmucaj, strach wywouj, z namow dusz truj i czaruj.
Por. przypis 58.
30 Przykad przedstawia platoski Gorgiasz w dialogu Gorgiasz, ktry mwi, e niejednokrotnie przekona chorego do poddania si kuracji bd operacji, mimo e prby lekarza byy
daremne (456b; DK 82 A22 ). Por. przypis 57.
31 Por. DK 87 A6, gdzie mowa jest o specyficznej lecznicy prowadzonej przez Antyfonta,
w ktrej pacjenci poddawani byli kuracji przy pomocy sw.
32 Denie do wzbudzenia litoci w sdziach jest podstawowym zabiegiem wielu mw sdowych z tego okresu. Por. np. uwag Sokratesa o Trazymachu (Plat., Phaedr. 267c, DK 85 B6):
Mediewistyka 45_2012.indb 27
2012-12-17 12:26:59
28
GORGIASZ
[9] Trzeba za przedstawi rzecz suchajcym przy pomocy takiego wywodu 33;
wszelk poezj uwaam i nazywam mow napisan w metrum 34; tych, ktrzy jej
suchaj, przenika przeraliwa trwoga, wielozawa lito i paczliwa tsknota35,
a triumfy i klski cudzych dzie i cia dusza dziki sowom przeywa wasnym przeyciem36. Niech przejd jednak od wtku tego do innego.
Ale mistrzem w lamentach i jkach przed sdem, w artystycznym wywlekaniu staroci i ubstwa, w tym celowa ten atleta z Chalcedonu. O, ten m pysznie umia wywoywa oburzenie,
a potem je, powiada, czarem wymowy umierza. Znakomicie umia oczernia kogo bd albo
odpiera potwarze wszelkiego rodzaju (tum. W. Witwicki). wiadoma rezygnacja z tego zabiegu ma miejsce w Obronie Palamedesa Gorgiasza (33) czy Platoskiej Obronie Sokratesa (34c).
Przykady wzbudzania litoci w literaturze tego okresu przedstawia R. Turasiewicz, Czynnik
litoci w sdach ateskich, Meander 20 (1965), s. 3541.
33 Miejsce zepsute, bdce przedmiotem wielu koniektur i poprawek, bardzo rnie tumaczone: offer proof to the opinions (Dillon/Gergel), auch an einer (gelufigen) Ansicht
(Buchheim), stosownie do ich oczekiwa (Gajda). Przyjmuj lekcj do/c$ dei=cai. Por. przypis 27.
34 Jest to pierwsza definicja poezji ujmujca jej metryczny charakter (C. G. Thomas /E. K.
Webb, From orality to rhetoric: an intellectual transformation, s. 7, w: Persuasion: Greek Rhetoric in Action, edited by Ian Worthington, London and New York 1994, s. 325). Odzwierciedla
si w niej tendencja waciwa stylowi Gorgiasza, dcego do zczenia retoryki (logos) i poezji,
i realizujcego t ide w swej prozie (por. Sofisti. Testimonianze e frammenti, a cura di M. Untersteiner, Milano 2009, s. 295). Denie to jest widoczne w dalszej czci tego akapitu, w ktrej
Gorgiasz posuguje si caym szeregiem wyrae poetyckich. O zwizkach prozy Gorgiasza
z poezj wspomina Arystoteles (Retoryka, 1404 a25; DK 82 A29), ktry pisze, e styl Gorgiasza
ma charakter poetycki (por. przykady w Retoryce Arystotelesa: Gorgiasz nazywa pochlebcw
ebrw-artystami, mwi o krzywoprzysigajcych i nader-dobrze-przysigajcych (tum.
H. Podbielski, Rhet. 1405b34 = DK 82 B15). Por. nawizanie do tej definicji w dialogu Gorgiasz
(502c57 nn.) w krytyce poezji jako pewnej formy retoryki.
35 Emocje wywoywane przez poezj wizane s przez Gorgiasza z cielesnymi symptomami
takimi jak dreszcz, zy, co wskazuje na charakterystyczne dla wielu sofistw zainteresowanie
medycyn (por. np. fri/kh w: Hipp., Aph. 1, 61 i De morbis 1, 24; Eur., Trojanki, 1026; Plat.,
Pastwo, 387c; Aristot., Poet. 1453b5). Por. H. Flashar, Die medizinischen Grundlagen der Lehre
von der Wirkung der Dichtung in der griechischen Poetik, Hermes 84 (1956), s. 1248. Wtek
zwizku retoryki i medycyny jest rozwijany w dalszej czci mowy przy pomocy analogii sowa
i lekarstw (trucizn). Por. przypis 57.
36 Podjcie tematu sympatheia (wspodczuwania) to jeden z przejaww zainteresowania, jakie wrd sofistw budzi wspomniany ju w przypisie 29 temat dozna (pathos), czsto czony z obserwacjami z zakresu medycyny (por. Ch. Segal, Gorgias..., s. 105 nn.) (na temat zwizkw retoryki i medycyny por. przypis 57). Jest on obszernie omwiony w Platoskim Teajtecie
i najpewniej oddaje pogldy Protagorasa. Warto zwrci uwag, e u sofistw dominuje koncepcja indywidualnoci i niepowtarzalnoci dozna. Sztandarowym przykadem jest Protagorasowa
teza homo-mensura w jej rozwiniciu w Teajtecie, w ktrej doznania s tak uwarunkowane i indywidualne, e nawet ten sam czowiek nigdy nie odczuwa tego samego (Tht. 164b, na ten temat
por. Z. Nerczuk, Miar, s. 99110). Wtek prywatnoci dozna obecny jest take u Gorgiasza
w III tezie traktatu O niebycie, w ktrej retor wyklucza moliwo spostrzegania tego samego
w przypadku wielu ludzi, a nawet jednej osoby, a mwi o podobnym doznaniu (MXG 2425).
Na podstawie przekazw mona wysun tez, e w cakowicie zindywidualizowanym, prywatnym i zmiennym wiecie sofistw pojcie tosamoci zostaje zastpione pojciem podobiestwa
(por. Z. Nerczuk, Miar jest kady z nas. Projekt zwolennikw zmiennoci rzeczy w platoskim
Mediewistyka 45_2012.indb 28
2012-12-17 12:26:59
POCHWAA HELENY
29
[10] Przez boga natchnione sowne zaklcia37 daj przyjemno, a oddalaj smutek;
gdy bowiem z duszy mniemaniem zetknie si zaklcia moc, czaruje, przekonuje i zmienia j magicznie38. Uznaje si za dwojak sztuk czarw i magii39, a tej drugiej wynikiem s duszy przewinienia i mniemania zudzenia40.
[11] Jak wielu za jak wielu i o jak wielu przekonao i przekonuje, ukadajc faszyw
mow! Gdyby bowiem wszyscy o wszystkim mieli pami przeszoci, <rozeznanie>41
teraniejszoci i przewidywanie przyszoci, wtedy mowa nie miaaby si podobnie,
Teajtecie na tle myli sofistycznej, Toru 2009, s. 99110). To, i temat sympatheia budzi wczenie zainteresowanie filozofw, wiadcz sowa Platona (Pastwo, 605cd): Przecie i najlepsi
z nas, suchajc Homera albo ktrego innego z tragikw, jak naladuje kogo z bohaterw, pogronego w cierpieniu, i ten dugie tyrady wygasza pord ka, albo i piewaj, i bij si tam
w piersi, to wiesz, e z przyjemnoci poddajemy si temu sami, idziemy za poet, czujc razem
z nim, bierzemy go powanie i kto nas najbardziej w ten sposb nastraja, tego chwalimy, e to
dobry poeta (tum. W. Witwicki).
37 Jak pisze E. Zwolski (Platon, Biesiada, Krakw 1993, s. 140), analizujc fragment Charmidesa (156de), ciao leczy si zioami (fa/rmaka), natomiast dusz przypiewami piknymi
mowami (e)p%dai=v). Por. take Eutydem (289e): gdzie Sokrates ironicznie twierdzi, e sztuka tworzenia mw (h( tw=n logopoiw=n te/xnh) jest czstk sztuki zaklinania (th=v tw=n e)p%dw=n te/xnhv mo/rion),
ktra polega na rzucaniu czaru na we, tarantule, skorpiony i inne zwierzta, i zamawianiu chorb (tum. H. Elzenberg). Na temat magicznej mocy sowa por. J. de Romilly, Magic and Rhetoric
in Ancient Greece, Cambridge, Massachusetts and London 1975.
38 Zaklcia te s pierwszym, pozytywnym w swym dziaaniu rodzajem magii (epodai sprawiaj przyjemno, oddalaj smutek).
39 Gorgiasz wprowadza teraz drugi, zy rodzaj magii i czarw, ktrego efektem s duszy
przewinienia i mniemania zudzenia. Magia jest zatem dwojaka: dobra w postaci zakl
(epodai) i za, analogicznie do dwojakiego dziaania pharmakon i logos! W dalszych akapitach
Gorgiasz daje przykady dziaania tej zej magii, pokazujc, w jaki sposb poprzez sowa oddziaaa na Helen (por. par. 14, gdzie mowa jest o sowach, ktre z namow dusz truj i czaruj).
40 Helena pod wpywem zudnych wizji tworzonych przez mniemanie przy pomocy sw
dopucia si wystpkw duszy. Intencj Gorgiasza jest pokazanie, e ci, ktrzy ulegaj mocy
zudy bdcej wynikiem namowy (tak jak Helena ulegajca magicznej zudzie pod wpywem
sw Parysa), s niewinnymi ofiarami tej szczeglnej przemocy, a w konsekwencji zasuguj na
wybaczenie i lito! Rozrnienie to jest rozwinite w caym par. 11, w ktrym wskazuje si,
e Helena ulega takiemu magicznemu, tworzcemu pewn zud (apatema) dziaaniu sowa.
Fundamentalny dla Gorgiasza wtek apate ma w tym miejscu negatywne znaczenie jako wynik
szkodliwego dziaania czaru sowa. Znamy jednak rwnie koncepcj sprawiedliwej zudy
(apate), ktr przedstawia Gorgiasz. Wedle jego synnej definicji tragedii, sprawiedliwo
sztuki dramatycznej, innymi sowy jej warto, zaley od umiejtnego oszustwa, czyli od
wytworzenia takiej zudy, ktra jak najwierniej naladowaaby wiat realny. Znaczenie koncepcji apate u Gorgiasza omawia wielu autorw, np. T. G. Rosenmayer, Gorgias..., s. 225260;
W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. 1, Warszawa 19853, s. 104105; M. Pohlenz, Die Anfnge
der griechischen Poetik, Nachrichten der Gttinger gel. Geselschaft, 1920, s. 142178; W.
J. Verdenius, Gorgias..., s. 116127; Q. Cataudella, Sopra alcuni concetti della poetica antica, I,
a)pa/th, Rivista di filologia classica X, N. S. (1931), s. 382390. Na temat zagadnienia namowy, zudy oraz dyskusji, jak Platon prowadzi z Gorgiaszem w Gorgiaszu, por. Z. Nerczuk,
Sztuka..., s. 2326.
41 Przyjmuj propozycj uzupenienia tekstu o sowo e]nnoian przedstawion przez J. Reiske
(1773), a nastpnie przejt przez F. Blaasa.
Mediewistyka 45_2012.indb 29
2012-12-17 12:26:59
30
GORGIASZ
podobna do [mowy] tych42, ktrym nie jest atwo ani spamita przeszo, ani zbada
teraniejszo, ani przepowiedzie przyszo43. Dlatego wikszo w wikszoci spraw
przydaje duszy mniemania w roli doradcy. Mniemanie za, bdc zwodnicze i nietrwae, zwodniczej i nietrwaej pomylnoci uycza tym, ktrzy mu si poddaj44.
[12] Jaka za przyczyna przeszkadza [sdzi], e gdy Helen, ju nie tak mod,
w podobny sposb dobiega pie, to jakby przez silniejsz si zostaa pochwycona45.
Imi namowy przeciwne jest bowiem imieniu koniecznoci, ale moc jej jest ta sama46.
A sowo, ktre dusz przekonao, zmusio t, ktr przekonao, by zawierzya wezwaniom i poddaa si dziaaniom. On namawiajc, czyli przymuszajc, popenia wystpek,
a ona namwiona, sowem przymuszona niesusznie doznaje niesawy47.
42
Tekst zepsuty. Trudno jest rozstrzygn, ktra wrd propozycji przedstawianych przez
wydawcw jest najlepsza. Sens fragmentu wydaje si jednak jasny: gdyby ludzie posiadali tak
rozumian doskona wiedz, to sowo nie mogoby wywoywa zudzenia. Skoro jednak jest
przeciwnie, wynikiem mocy sowa wykorzystywanej do realizacji niecnych celw mog by
duszy przewinienia i mniemania zudzenia.
43 Gorgiasz nawizuje do tezy ogromnie wanej dla swojej refleksji, a obecnej ju w tradycji
presokratejskiej, jak jest przekonanie o ograniczonoci i niedoskonaoci ludzkiej wiedzy. Leontyczyk w odrnieniu od swych poprzednikw nie mwi tu jednak o trudnoci wniknicia
w natur rzeczy, ale o ograniczonym zakresie ludzkiego dowiadczenia: niemonoci penego
poznania przeszoci, teraniejszoci i przyszoci. Z perspektywy caoci myli Gorgiasza
wydaje si, e formua ta odpowiada pogldom samego retora, u ktrego wtek ograniczonoci ludzkiego poznania, wywodzcy si pewnie z dowiadcze jurydycznych retora, zaznacza
si bardzo silnie (por. Z. Nerczuk, Sztuka, s. 7278). Warto zwrci uwag, e okrelenie
wiedzy jako znajomoci tego, co byo, jest i bdzie, jest tradycyjne. Wystpuje ju w Iliadzie
(I 70) w odniesieniu do wszechwiedzy wrbity Kalchasa, potem u Hezjoda (Teogonia, 38) dla
wskazania wszechwiedzy Muz. Interesujce jest to, i wyraenie to pojawia si rwnie w myli
chrzecijaskiej: por. Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, ks. I, XXII,1: Est enim principalis
pars prudentiae ad quam aliae duae partes ordinantur; scilicet memoria praeteritorum, et intelligentia praesentium, prout ex praeteritis memoratis, et praesentibus intellectis, conjectamus de
futuris providendis.
44 Negatywne konsekwencje w sferze etyki i polityki wynikajce z dziaania opartego na
doksa, czyli wtek nietrwaej pomylnoci i chwilowego dobra, ktre Platon wie z dziaalnoci retorw, jest mocno wyeksponowany w Gorgiaszu (por. przypis 47). Przedstawiona w dialogu krytyka retorw nieposiadajcych wiedzy, ale tylko mniemanie, i wpajajcych to mniemanie
innym ignorantom (niewiedzcy przed forum niewiedzcych jest bardziej przekonujcy od
wiedzcego, 459b) oraz opierajcych na tym swoje przekonanie o wielkoci retoryki wydaje si
stanowi bezporednie nawizanie do powyszych sw Gorgiasza, ktre Platon wykorzystuje
jako o polemiki z jego koncepcj retoryki. Omwienie znaczenia doksa z perspektywy Gorgiaszowej koncepcji poznania oraz jej platoska krytyka por. Z. Nerczuk, Sztuka
45 Ponownie wtek ulegoci wobec silniejszego. Por. przypis 24.
46 Tekst mowy zawarty w przekazach na pocztku par. 12 jest niezrozumiay, a liczne prby naprawy tylko hipotetyczne. Wybieram prost propozycj F. Blassa, za ktr idzie rwnie
J. Gajda, tumaczc: Namowa bowiem nosi nazw przeciwstawn koniecznoci, si ma jednak
t sam (Sofici, s. 237).
47 Definicja retoryki okrelanej w Gorgiaszu przez Sokratesa jako peiqou=v dhmiourgo/v (453a)
nosi wyrane lady rozwaa na temat peitho w Pochwale Heleny. Trudno rozstrzygn, czy jest
to oryginalna definicja Gorgiasza, czy sformuowanie Platona (por. H. Mutschmann, Die lteste
Definition der Rhetorik, Hermes 53 (1918), s. 440444). Warto zwrci uwag, e Gorgiasz
Mediewistyka 45_2012.indb 30
2012-12-17 12:26:59
POCHWAA HELENY
31
[13] A e namowa, pync wraz ze sowem, dusz uksztatowaa, jak chciaa, mona
si dowiedzie, suchajc, po pierwsze, sw badaczy tego, co nadziemskie48, ktrzy
mniemanie w miejsce mniemania jedno usuwajc, inne wprowadzajc, sprawiaj, e
rzeczy niewiarygodne49 i niejawne50 jawi si oczom mniemania; po drugie, agonw
w tym miejscu zdecydowanie potpia posugiwanie si namow do realizacji niecnych celw.
Skoro Parys posuy si ni wiadomie w zej intencji, to zasuguje na potpienie, podczas gdy
Helena, ktra ulega namowie, jest niewinna. Wtek etycznych konsekwencji namowy i wykorzystywania perswazji do zych celw jest podstaw zarzutu wobec Gorgiasza i Polosa w Platoskim
dialogu Gorgiasz. Moemy si domyla, e w owym czasie by to zarzut obiegowy w stosunku
do retoryki w ogle, skoro Gorgiasz sam podejmuje ten wtek w dialogu i broni si przed tym
zarzutem w swej mowie (456c457c; por. rwnie 502e503a). Rozumowanie Gorgiasza przedstawione w Platoskim dialogu jest analogiczne do tego z Pochway Heleny: moc namowy powinna by wykorzystywana wycznie sprawiedliwie (456cd). Jeli niektrzy uczniowie retorw
posuguj si namow niesprawiedliwie (tak jak Parys wedug Pochway Heleny), to winni by
potpieni (457a). Analogia sownej namowy (peitho) i przymusu (bia) czy koniecznoci (ananke)
bya bliska Gorgiaszowi i sofistom w ogle. W Platoskim Filebie (58a; DK 82 A26) mowa jest
o tym, e Gorgiasz przeciwstawia peitho i bia, pokazujc jednak, e dziki peitho bez uycia
siy fizycznej osiga si podobne cele. Moc sowa jest wedle Gorgiasza tak przemona, e
chocia rodzajowo od niej rna rwna jest w swych skutkach fizycznej przemocy (bia). To, e
jest to Gorgiaszowe porwnanie, potwierdza fakt, e pojawia si w mowie retora w Gorgiaszu,
w ktrej przyrwnuje on nauczyciela retoryki do nauczyciela sztuki walki (456c n.). Analogi
retoryki i sztuki walki posuguj si rwnie dwaj specjalici od erystyki Eutydem i Dionizodoros przedstawieni przez Platona w Eutydemie, ktrzy, jak twierdz, uprawiaj now form swej
dawnej dziaalnoci: przedtem uczyli fechtunku, podczas gdy teraz ucz walki na sowa (272a n.).
Wtek mocy sowa odgrywa wielk rol w dyskusji przedstawionej w Platoskim Gorgiaszu.
Wedle Gorgiasza moc sowa jest przyczyn wyszoci retoryki nad innymi technai, albowiem
dziki pewnego rodzaju przemocy sownej zdobywa si najwysze dobro, jakim jest umie na
ludzi przekonujco dziaa sowami, w wyniku czego uzyskuje si wadz nad ludmi (452e).
Brak pewnych ogranicze czy warunkw dla tej nieskrpowanej mocy sowa (takich jak wiedza,
dobro) stanowi dla Platona podstaw krytyki retoryki Gorgiasza i przedstawienie wasnej koncepcji (por. Z. Nerczuk, Sztuka...).
48 Trudno rozstrzygn, kogo Gorgiasz okrela mianem meteorologw. Najczciej przyjmuje si, e okrelenie to odnosi si do caego zastpu filozofw zainteresowanych sprawami kosmologicznymi, astronomicznymi i fizykalnymi, czyli tych, ktrych nazywamy obecnie filozofami
przyrody czy joskimi fizykami. Badacze w sposb do dowolny wskazuj na: Diogenesa
z Apolonii, Archelaosa, Alkidamasa, Antyfonta, Krytiasza, Demokryta (por. W. K. C. Guthrie,
A History of Greek Philosophy, Cambridge 1971, t. III, s. 422) czy Talesa, Anaksymandra albo
Anaksagorasa (G. Bona, Lo/gov e eia nell Encomio di Elena di Gorgia, Rivista di Filologia
e di Istruzione Classica 102 (1974), s. 23). Ten negatywny stosunek do tradycji fizykalnej, sytuujcy j na paszczynie doksa (nie ma ona u Gorgiasza dobrych konotacji), jest zbliony do opinii
Parmenidesa (DK 28 B 8, 5557).
49 Chocia meteorolodzy nie s pod tym wzgldem odlegli od poetw (por. np. Pind. Ol., 1,
3032), Gorgiasz nie wspomina o poezji i ogranicza si tylko do przykadw z prozy.
50 Terminy niejawne (adelon, aphanes) i jawne (phaneros) maj due znaczenie w filozofii presokratejskiej. Przeciwstawienie to pojawia si po raz pierwszy u Heraklita (22 DK
B54), a szczeglnej wagi nabiera w filozofii Empedoklesa i Anaksagorasa. Denie presokratykw do wgldu za porednictwem zjawisk w to, co niejawne, oddawane jest zazwyczaj przy
pomocy powiedzenia Anaksagorasa (DK 59 B21a) opsis adelon ta phainomena. Por. H. Diller,
Mediewistyka 45_2012.indb 31
2012-12-17 12:27:00
32
GORGIASZ
koniecznych prowadzonych przy pomocy sw51, w jakich jaka mowa umiejtnie napisana, a nie z myl o prawdzie wypowiedziana52, cay tum raduje i przekonuje53; po
trzecie, na podstawie potyczek na sowa prowadzonych przez filozofw, w ktrych pokazuj oni bystro myli, ktra z atwoci przemienia ufno mniemania54.
Opsis adeln ta phainomena, w: Kleine Schriften zur antiken Literatur, wczeniej w: Hermes
(67) 1932, s. 1442; G. E. R. Lloyd, Polarity and Analogy. Two Types of Argumentation in Early
Greek Thought, Cambridge 1966 (Bristol 1987), s. 172 n. i 342345. W przypadku Gorgiasza,
ktry szczeglnie szczyci si retoryk sdow (por. Platon, Gorgiasz, 454b, gdzie podaje definicj retoryki jako wywoywania przekona na temat tego, co sprawiedliwe i niesprawiedliwe),
opozycja jawnego i niejawnego z oczywistych wzgldw nabiera szczeglnego znaczenia. Niejawne nie odnosi si jednak do badania przyczyn rzeczy czy te tego, co stanowio przedmiot
docieka w znaczeniu fizykalnym, ale niejawnych zdarze rozstrzygajcych o czyjej winie lub
niewinnoci (por. znaczenie opozycji adelon i phaneron w Obronie Palamedesa (82 DK B 11a,
4; 35; 36), a take zwizane z tym znaczenie autopsji). O znaczeniu tego terminu w sofistyce
wiadczy to, e wystpuje take u Protagorasa na pocztku synnego traktatu O bogach (DK 80
B4) adelotes uniemoliwia uzyskanie wiedzy o bogach.
51 Powszechnie przyjmuje si, e chodzi tu o potyczki sdowe (por. np. W. Nestle, Vom Mythos
zum Logos, Stuttgart 1940, s. 311; Plat., Tht. 172e).
52 Zdanie to nawizuje do wielkiego problemu relacji midzy kunsztownoci (technicznoci) mowy a jej prawdziwoci, ktry to wtek jest gwnym rdem dyskusji prowadzonej
w Platoskim Gorgiaszu. Por. Z. Nerczuk, Sztuka...
53 Mona si domyla, e praktyka sdowa uwiadomia Gorgiaszowi, e w sferze sdownictwa prawda nie jest jedyn wartoci decydujc o wyroku winie lub niewinnoci, ale wielk
rol odgrywa forma mowy. Gorgiasz zdaje si krytycznie ocenia t sytuacj, stawiajc j na
rwni z czczymi rozwaaniami meteorologw czy potyczkami filozofw. Zarwno wtek
przyjemnoci zwizanej ze sowem (462c), jak i oddziaywania sowa na tum, znajduj swoje nawizanie w Platoskim Gorgiaszu (np. 459a). Platon usiuje wykaza, e Gorgiaszowa koncepcja
retoryki nie wyklucza sytuacji, w ktrej kunszt retoryczny mgby by wykorzystywany wbrew
prawdzie i sprawiedliwoci. Sposb, w jaki retorzy oddziauj na tumy, wedle Platona nie spenia wymogw techne: nie jest oparty na wiedzy, ale, zmierzajc do przyjemnoci, zasadza si na
namowie opartej na wierze (peiqw\ pisteutikh/). Std te retoryka zostaje okrelona jako pseudo-umiejtno sprowadzajca si do schlebiania (kolakeutikh/) (463a n.).
54 Jest to jedno z najwczeniejszych wystpie terminu filozof w zachowanej literaturze!
Warto podkreli, e nazwy o ustalonych dla nas znaczeniach, takie jak filozofia i retoryka
(na temat tej dyskusji por. np. S. Halliwell, Philosophy and Rhetoric, w: Persuasion: Greek
Rhetoric in Action, edited by Ian Worthington, London and New York 1994, s. 222243), sofista, dialektyka, antylogia byy w owym czasie przedmiotem burzliwej debaty czy nawet
walki, a ich ostateczne konotacje zostay w duej mierze wyznaczone w pniejszym okresie
przez wpyw Platona i Arystotelesa. Niejasne jest wic, kim s filozofowie, rozdzielani przez
Gorgiasza od meteorologw, ktrych identyfikujemy z filozofami przyrody. Badacze przedstawiali rne propozycje: sokratykw, erystykw, eleatw, dialektykw, ktrzy konstruuj dyskursy. Biorc pod uwag, e Gorgiasz sugeruje, i chodzi o potyczki na ywo, czyli jakie
dysputy filozoficzne prowadzone przed publicznoci, niewykluczone, e mowa jest o dysputach sofistw.
Mediewistyka 45_2012.indb 32
2012-12-17 12:27:00
POCHWAA HELENY
33
[14] A moc sowa ma si w ten sam sposb do zestroju duszy jak zestrj lekarstw do
natury cia55. Jak bowiem pewne spord lekarstw56 pewne pyny wydobywaj z ciaa
i jedne kad kres chorobie, a inne yciu, tak i pewne sowa zasmucaj, pewne rado
wzbudzaj, pewne strach wywouj, pewne w suchaczach odwag buduj57, a pewne
jak z namow dusz truj i czaruj58.
55 Termin taksis (porzdek) jest rwnoznaczny z kosmos (na temat kosmos por. przypis 1):
pojawia si u pitagorejczykw (DK 58 B22), Anaksymandra (DK 12 B9), Demokryta (DK 68 A38;
45;125). Platon, rozwijajc wtek kosmos i taksis w Gorgiaszu, wydaje si realizowa strategi polemiki z Gorgiaszem, polegajc na wykazywaniu sprzecznoci w sowach samego retora: wedle
Platona Gorgiasz, chocia, jak dowodz powysze sowa, zgadza si na przyjcie pewnego kosmos
duszy, nie wyciga z tego konsekwencji, goszc bdn koncepcj retoryki (504a n.). Tradycyjne
przekonanie o tym, e czowiek skada si z ciaa i duszy, wydaje si szczeglnie silnie podkrelane w Pochwale Heleny, by moe pod wpywem zainteresowania Gorgiasza medycyn. Mona
sdzi, e Platon nieprzypadkowo tak mocno zaznacza to rozrnienie w polemice z Gorgiaszem
w dialogu (por. np. Gorg. 463e, gdzie na pytanie Sokratesa Ciaem chyba nazywasz co i dusz?
Gorgiasz odpowiada: Jakeby nie?). Dominuje ono rwnie w podziale sztuk w dialogu na te,
ktre zajmuj si ciaem i dusz (464b n.). Retoryka, uznawana przez Gorgiasza za odpowiednik
medycyny w sferze duszy, jest co najwyej odpowiednikiem kucharstwa w sferze ciaa (465d).
56 Dwuznaczne uycie pharmakon znajdujemy ju u Homera (por. np. Od. 4, 230). Sens
metaforyczny w odniesieniu do pisma wystpuje u Eurypidesa (fr. 578 Nauck 2), a swoje synne
rozwinicie znajduje w Platoskim Fajdrosie (274e275a). Na temat dwuznacznoci pharmakon
w kontekcie dyskusji Platona z sofistami por. J. Derrida, Farmakon, w: J. Derrida, Pismo filozofii, Krakw 1993, s. 4369.
57 Zainteresowania medyczne Gorgiasza widoczne s zarwno w Pochwale Heleny, jak i w innych tekstach zwizanych z samym retorem i sofistyk (por. przypis 35). Ch. P. Segal (Gorgias...,
s. 133) uwaa, e wie si to z koncepcj oddziaywania na dusz, w pewien sposb wzorowan
na koncepcjach medycznych. Analogia retor lekarz bya z pewnoci popularna wrd sofistw.
Znajdujemy j w tzw. apologii Protagorasa w Teajtecie (167bc) czy w Gorgiaszu, gdzie Gorgiasz
w swej mowie porwnuje si z lekarzem, ktrego we wasnym mniemaniu nawet przewysza,
przekonujc opornych pacjentw do poddania si kuracji (456b): Bo ja ju nieraz, bywao, z bratem albo z innym jakim lekarzem przyszedem do kogo chorego, ktry nie chcia albo mikstury
pi, albo pozwoli lekarzowi, eby mu co uci albo wypali, i kiedy lekarz nie mg go nakoni,
ja go, bywao, nakoniem; nie za pomoc innej sztuki, tylko z pomoc wymowy (tum. W.
Witwicki). Sofista Antyfont zaoy specyficzn klinik, w ktrej leczy sowami (DK 87 A6).
Retor jest zatem w opinii samych sofistw odpowiednikiem lekarza w odniesieniu do duszy, ktry
dziki umiejtnoci wzbudzania dozna czy zmiany stanw przy pomocy sowa moe pomaga
lub szkodzi. Ta sofistyczna analogia odgrywa wielk rol w Platoskiej polemice z Gorgiaszem
w Gorgiaszu, gdzie Platon krytykuje Gorgiaszowe rozumienie techne rhetorike, dopuszczajce
moliwo dwojakiego, dobrego lub zego, uycia mocy sowa. W wietle koncepcji platoskiej,
skoro retor jest lekarzem uprawiajcym sztuk, to nie jest moliwe, by szkodzi przy pomocy
sztuki sw. Dlatego te przeciwko tej analogii retora i lekarza Platon zwraca si w mowie
w Gorgiaszu, w ktrej odrzuca podobiestwo retoryki i medycyny, wykluczajc, by troszczya
si ona o dusz, a uznaje j za pozr (eidolon) sprawiedliwoci, za rodzaj pochlebstwa nakierowanego na dusz, odpowiednik tego, czym jest kucharstwo w odniesieniu do ciaa (por. przypis 55).
58 Zestaw dozna wzbudzanych przez sowo (wczeniej przedstawiony w par. 9), zostaje rozszerzony o te, ktre (odpowiednio do pharmakon w znaczeniu trucizna) nios z sob element
negatywny: sowo zasmuca, straszy, truje i czaruje dusze (por. wyej przypis 29). Niektrzy badacze (Suess, Pohlenz, Segal) uwaaj, e zestaw wzbudzanych dozna pozwala na stwierdzenie,
Mediewistyka 45_2012.indb 33
2012-12-17 12:27:00
34
GORGIASZ
[15] Stwierdzone zatem zostao, e jeli sowu ulega, to wystpku nie popenia, lecz
krzywdy dowiadczya59.
Czwart przyczyn przedstawi w czwartej czci argumentacji60. Jeli bowiem mio bya tym, co wszystko to sprawio, nietrudno bdzie oddali oskarenie o rzekomo
popeniony wystpek61. To bowiem, co widzimy, ma natur nie tak, jak my chcemy,
ale tak, jaka kadej rzeczy przypada w udziale62. Przez wzrok dusza cakowicie poddaje si wraeniom63. [16] Na przykad, gdy wzrok spostrzee wrogie ciaa i wrog na
e Gorgiasz antycypuje w tym fragmencie arystotelejsk koncepcj katharsis. Tez t odrzuca
jednak W. J. Verdenius, (Gorgias..., s. 121 w przypisie).
59 Platon wydaje si w Gorgiaszu polemizowa z tym twierdzeniem retora w rozmowie z Polosem. Sokrates argumentuje tam bowiem, e lepiej jest krzywd dozna, ni narazi dusz na
zo. W wietle platoskich wywodw, adna sytuacja nie uwalnia od odpowiedzialnoci: nawet
poddanie si przymusowi nie usprawiedliwia popenienia zego uczynku.
60 Kolejna wypowied wskazujca na modelowy charakter mowy (por. przypis 27), przejawiajcy si w jej uporzdkowanej strukturze (taksis).
61 Por. przypis 19.
62 Zdanie to jest interesujce ze wzgldu na zawarte w nim nawizanie do procesu postrzeeniowego, jak i sofistycznej antytezy nomos physis. Problem postrzegania wzrokowego jest blisko
zwizany z Gorgiaszem, ktry przedstawia koncepcj procesu postrzegania (por. Platon, Menon,
76a n. = DK 82 B4), kontynuujc rozwaania Empedoklesa (por. H. Diels, Gorgias und Empedokles, Sitzungsberichte der Kniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, 1884,
s. 343368; przedruk w: Sophistik, ed. C. J. Classen, Darmstadt, 1976, s. 351383). Wedle Gorgiasza od rzeczy odrywaj si wypywy, ktre poprzez kanaliki wnikaj do organw zmysowych
(J. I. Beare, Greek Theories of Elementary Cognition, Oxford 1906, s. 21). Trudno rozstrzygn,
czy przedstawiona w tym miejscu Pochway Heleny teza przemocy wzrokowej odzwierciedla
stanowisko filozoficzne retora, czy stanowi tylko kolejny element strategii argumentacyjnej. Z ca
pewnoci Gorgiasz, usprawiedliwiajc Helen, czyni wzrok odpowiedzialnym za to, co si stao.
Wzrok jest w tym ujciu rodkiem przymusu, przekazujcym natur rzeczy, nawet wbrew woli.
Pikno Parysa narzucio si Helenie samo poprzez wzrok i rozpalio w niej mio. Ponadto, zawarta w tym zdaniu implicite antyteza nomos physis nawizuje do wielkiej dyskusji filozoficznej,
ogromnie wanej dla sofistw (por. F. Heinimann, Nomos und physis, Basel 1945). Jeli uznamy,
e zdanie to nie jest jedynie elementem strategii obrony przyjtej przez Gorgiasza, to wynikaoby
z niego, e Gorgiasz gosi tez obiektywnoci rzeczy oraz obiektywnoci poznania wzrokowego.
Sugerowaoby ono zatem, e istnieje pewna natura rzeczy (w tym przypadku obiektywne pikno
ciaa Parysa), ktra determinuje wraenia wzrokowe i przez nie zniewala dusz (Helena nie moga go nie dostrzec). Kolejne wypowiedzi potwierdzaj tak interpretacj: dusza jest formowana
przez wraenia wzrokowe (15), wzrok doznaje wstrzsu i wstrzsa dusz (16), wzrok wpisuje
w umysy obrazy rzeczy (17), a w podsumowaniu caego wtku opsis: rzeczy skaniaj przez
wzrok do smutku etc. (18). W tej koncepcji rzeczy, majce rol imperatywn za porednictwem
wzroku, bezwzgldnie ksztatuj dusz, bdc czym wobec nich biernym. Wzrok jest zatem
tym, co wypisuje w duszy rzeczy, a dusza jest niczym tablica zapisywana przez nieodparte obrazy.
Jeli ta interpretacja jest suszna, to z perspektywy innych przekazw odnoszcych si do sofistw
jest izolowana i nietypowa. Trudno jest bowiem znale wrd przekazw tezy sofistw goszce
obiektywno rzeczy i postrzeenia zmysowego, chocia wskaza mona wielu zwolennikw physis na paszczynie etycznej. W przypadku Gorgiasza jest to niezgodne z uwagami z III tezy traktatu
O niebycie, gdzie Gorgiasz podkrela znaczenie elementu subiektywnego w poznaniu.
63 Tekst zawarty w przekazach toi=v tro/poiv tupou=tai nie jest jasny. Tumacze najczciej
przyjmuj, e tropoi oznacza cechy charakteru (die Seele bis in ihre Charakterzge geprgt;
Mediewistyka 45_2012.indb 34
2012-12-17 12:27:00
POCHWAA HELENY
35
wrogiej zbroi ozdob brzu i elaza64, jednego jako zaczepki, drugiego jako obrony65, doznaje wstrzsu i wstrzsa dusz, tak i poraeni niejednokrotnie uciekaj przed
niebezpieczestwem zagraajcym niczym przed istniejcym66. Albowiem strach, pochodzcy od wzroku, wypdza silne przywizanie do prawa, a widok, ktry si jawi,
powoduje zapomnienie o piknie przez prawo ustanowionym i dobru ze zwycistwa
zrodzonym67.
[17] A niektrzy, gdy raz zobaczyli rzeczy straszne, nawet teraz odchodz od rozumu: tak bardzo strach zgasi i wypdzi myl68. Wielu za pado ofiar prnych trudw,
strasznych chorb i nieuleczalnych szalestw69. W ten sposb wzrok wpisa w umysy
obrazy widzianych rzeczy. Pomijam wiele innych przeraajcych widowisk, pomijane s
bowiem podobne do wzmiankowanych.
[18] A malarze, gdy w sposb celowy tworz jedno ciao i posta z wielu barw i cia70,
raduj wzrok; tworzenie rzeb i sporzdzanie wizerunkw dostarcza oczom przyjemnego widoku71. W ten sposb pewne rzeczy przez wzrok skaniaj do zasmucenia, inne do
pragnienia. Z nich wiele wzbudza w wielu mio i pragnienie wielu dzie i cia.
[19] C dziwnego zatem, gdyby oczy Heleny, upojone ciaem Aleksandra, wywoay w duszy dz i bj z Erosem72? Jeli <ma> on, bogiem <bdc>, bosk bogw
viene modellata anche nel carattere; is impressed even to its core). Przyjmuj w tym miejscu
koniektur toi=v tu/poiv tupou=tai.
64 Pierwsze wersy paragrafu 16. sprawiaj ogromne trudnoci, a wszelka ich rekonstrukcja
jest hipotetyczna.
65 Lekcja tekstu jest bardzo niepewna, a tumaczenie, chocia zgodne z duchem wikszoci
przekadw tego fragmentu, tylko hipotetyczne.
66 Czytam za H. Dielsem me/llontov <w(v> o]ntov.
67 Tekst zepsuty. Przyjmuj wersj z wydania u DK. Gorgiasz zdaje si kontynuowa wtek
widoku, ktry obezwadnia i przymusza. Tak jak widok Parysa zniewoli Helen i doprowadzi
do zapomnienia o prawu i obowizkach, tak teraz widok wrogw zniewala dusze i prowadzi do
zapomnienia o piknie i dobru.
68 Przykadw przeraajcych efektw dziaania obrazu dostarczaa tragedia.
69 To kolejny przejaw wspominanego ju (w przypisach 29 i 36) zainteresowania, jakie budziy wrd sofistw stany psychiczne i fizyczne, ktrym podlega czowiek. Rozwinicie wtku
mioci jako szau por. Fajdros Platona (265ae).
70 T. Buchheim (Maler, Sprachbildner: zur Verwandtschaft des Gorgias mit Empedokles, Hermes 113 (1985), s. 424) dostrzega tu inspiracj myl Empedoklesa (DK 31 B23), ktry wprowadza
obraz dziaalnoci malarzy w tym celu, by wyjani, w jaki sposb z czterech elementw powstaj
istoty ywe w okresie dominacji mioci. Wedug O. Immischa (Gorgiae Helena, s. 50) odnajdujemy tu echa anegdoty o Zeuksisie, ktry wybra pi dziewczt, by stworzy z nich idealn Helen
(por. Cic., De invent. 2, 1, 3; Dion. Hal., De imitatione, epitome 1; Plin. Nat. hist. 35, 64).
71 Zagadnienie celu sztuki byo przedmiotem wielkiej dyskusji w owym okresie. Znaczeniu
przyjemnoci, jako celu mowy i sztuki u Gorgiasza, sprzeciwia si Platon, ktry dowodzi w Gorgiaszu w polemice z retorem, e celem dziaania umiejtnego musi by dobro, przeciwstawiajc
sztuki schlebiajce sztukom prawdziwym (por. Z. Nerczuk, Sztuka...). Oglnie na temat dyskusji dotyczcej tego problemu por. W. Tatarkiewicz, Historia estetyki, t. I, Warszawa 1985, s. 101105.
72 Trudno jednoznacznie rozstrzygn, co ma na myli Gorgiasz piszc o a[millan e]rwtov.
Przyjmuj, e chodzi o przegran przez Helen walk z Erosem, ktr heroina stoczya rozdarta
midzy przywizaniem do prawa i dobra, a z drugiej zniewolona potg opsis, wywoujc nieprzepart mio.
Mediewistyka 45_2012.indb 35
2012-12-17 12:27:00
36
GORGIASZ
moc73, to jak kto sabszy mgby go odepchn i odeprze74? Jeli za [mio] jest
ludzk chorob i niewiedz duszy75, niczym wystpek nie powinna by potpiana, lecz
za nieszczcie uznana. Nadchodzi bowiem, gdy nadchodzi, bdc upem losu76, a nie
rozumu zamiarem, w wyniku przymusu miosnego77, a nie dziaania umiejtnego78.
[20] Jak wic mona uwaa za suszn Heleny nagan, ktra, skoro uczynia to,
co uczynia, albo rozkochana, albo sowem przekonana, albo si porwana, albo bosk
koniecznoci wezwana, z pewnoci jest wolna od winy?
[21] Zdjem sw mow niesaw z kobiety, wytrwaem wierny prawu, ktre przyjem na pocztku mowy79. Sprbowaem usun oszczerstwa niegodziwo i mniemania
bezmylno, chciaem napisa mow: dla Heleny pochwa, dla mnie zabaw80.
Przeoy Zbigniew Nerczuk
73 Przyjmuj
Mediewistyka 45_2012.indb 36
2012-12-17 12:27:01