Professional Documents
Culture Documents
Rozdzia 6
POSTMODERNIZM
I KULTURA
POPULARNA
Co to jest postmodernizm?
Wspczesna
kultura
popularna
i postmodernizm
Architektura
Kino
Telewizja
Reklama
Muzyka pop
Wyonienie si postmodernizmu
W rozdziale niniejszym zajm si analiz postmodernistycznej wspoiczesnej kultury popularnej. Jednake zrobi to nieco odmiennie ni
przednich
rycznych
w po-
na empito wiele
111
niewielka liczba rde wyjaniajcych w sposb przystpny teori postmodernistyczn. Jeszcze mniej powiedziano o postmodernizmie jako zjawisku empirycznym i historyczym.
Postmodernizm wzbudza wspczenie coraz wiksze zainteresowanie. Mona to atwo oceni choby na podstawie tytuw opublikowanych
ksiek uywajcych tego terminu bd jego odpowiednikw, czy te
wykazujcych zainteresowanie postmodernizmem. W indeksie Books in
Print w latach 1978-1981 nie ma adnego tytuu ksiki o postmodernizmie, ale jest ich ju 14 w roku 1988, 22 w 1989 i 29 w 1990. Humaniiies Index pokazuje, i nie byo adnych ksiek o postmodernizmie
w latach 1980-1983, ale pojawio si ich a 241 w latach 1987-19911.
Nie obejmuje to pozycji, ktre nie traktuj wycznie o postmodernizmie,
a jedynie do niego nawizuj; podobnie jest z artykuami w czasopismach
i najbardziej popularnymi mediami. Nawet w tym wypadku dwa gwne
pisma z zakresu nauk spoecznych, "Theory, Culture and Society" i "Screen"
powiciy specjalne numery postmodernizmowi''. W Anglii termin "postmodernizm" wszed do powszechnego uycia przede wszystkim w dyskusjach o wspczesnej architekturze''.
A jednak, niewiele powiedziano o tym, czy postmodernizm yv ogle
pojawia si we wspczesnych spoeczestwach. Caa debata zdaje si
bardziej dotyczy teorii postmodernizmu anieli stwierdzenia jego istnienia jako zjawiska empirycznego. Niewielu piszcych zadao nastpujce pytanie: czy moemy dostrzec postmodernizm w wiecie wok nas?
Zakada si wprawdzie, e jest on rozpowszechniony w spoeczestwach
zachodnich, ale powica si mao uwagi, aby wykaza, e tak wanie
jest+, Nadmiern wag przywizuje si natomiast do problemu zdefiniowania samego terminus.
W rozdziale niniejszym omwimy teori postmodernistyczn i zakres
empirycznej obecnoci postmodernizmu w spoeczestwach dzisiejszych,
w kulturze popularnej i mass mediach. Postulat empirycznej identyfikacji postmodernizmu oznacza, e rozdzia skupi si wok nastpujcych
pyta: Co to jest postmodernizm? Czy odnajdujemy jego wpyw we wspczesnej popularnej kulturze mediw? Jakie byy niektre z powodw jego
pojawienia si? Jak mona krytykowa jego twierdzenia i argumenty?
CO TO JEST POSTMODERNIZM?
W celu okrelenia postmodernizmu przedstawi nastpujc - bynajmniej nie wyczerpujc - list jego najistotniejszych cech podkrelanych przez piszcych o nim autorw". Taki zabieg powoduje, e powstaje bardzo zoony obraz, ktry jednak jest jak najbardziej adekwatny
z punktu widzenia celw tego rozdziau.
178
ZAAMANIE
SI RNICY
MIDZY KULTUR
I SPO.ECZESTWEM
Po pierwsze, postmodernizm opisuje wyonienie si porzdku spoecznego, w ktrym znaczenie i wadza mass mediw i kultury popularnej
s tak wielkie, e nadaj ksztat innym formom stosunkw spoecznych,
a nawet rzdz nimi. Ideajest taka, e znaki kultury popularnej i obrazy
w mediach coraz mocniej zdominowuj nasze rozumienie rzeczywistoci
i sposb, w jaki okrelamy samych siebie oraz otaczajcy nas wiat.
Postmodernizm usiuje wypracowa kategorie zdolne opisa spoeczestwa nasycone mediami. Dawniej mass media byy traktowane jako
zwierciado odbijajce spoeczn rzeczywisto. Obecnie rzeczywisto
moe by okrelona dziki zewntrznym odbiciom tego zwierciada. Spoeczestwo staje si cile powizane z mass mediami. Nie jest to ju
nawet kwestia znieksztacenia, poniewa termin ten zakada, i istnieje
jaka rzeczywisto, ktra moe zosta znieksztacona przez media, a to
wanie jest problemem zgodnie z teori postmodernistyczn.
Powysza idea pojawia si po czci w jednym z nurtw teorii mediw
i kultury. Ujmujc rzecz najprociej, stanowisko liberalne twierdzi, e
media s rodzajem zwierciada, ktre w sposb do wierny odbija spoeczn rzeczywisto. Radykalna replika na takie stanowisko podkrelaa, e to zwierciado raczej znieksztaca, a nie odbija rzeczywisto. Z kolei abstrakcyjna i wyrafinowana teoria mediw i kultury twierdzia, e
media odgrywaj pewn rol w konstruowaniu naszego potrzegania rzeczywistoci i rozumienia nas samych jako jej czci (Curran i in., 1982;
Bennett, 1982). Std ju tylko nieduy krok do twierdzenia, e jedynie
media mog tworzy nasze rozumienie rzeczywistoci. Wracajc do pierwotnej metafory, twierdzi si zatem, e zwierciado jest obecnie jedyn
rzeczywistoci, jak posiadamy.
Wie si z tym przekonanie, e postmodernistycznej sytuacji coraz
trudniej jest odrni ekonomi od kultury popularnej. Dziedzina konsumpcji - to, co kupujemy i co okrela rodzaj zakupu - jest pod nieustannym wpywem kultury popularnej. Konsumpcja nieuchronnie czy
si z kultur popularn, gdy kultura popularna okrela w coraz wikszym stopniu konsumpcj, na przykad ogldamy wicej filmw, poniewa jest coraz wicej posiadaczy odtwarzaczy wideo, podczas gdy reklama coraz czciej wykorzystujca odniesienia z kultury popularnej
odgrywa coraz waniejsz rol, decydujc o tym, co kupujemy.
Jednym z aspektw tego procesu jest to, e sztuka zostaje coraz bardziej wczana w gospodark i to zarwno dlatego, e sztuka suy zachcaniu ludzi do konsumpcji dziki ogromnej roli, jak odgrywa w reklamie, jak i dlatego, i sama przez si staje si dobrem komercyjnym.
Innym aspektem tego zjawiska jest fakt, e postmodernistyczna
kultura
popularna odmawia uznawania pretensji i odrbnoci sztuki. Std bierze
si coraz wyraniejsze zanikanie rnicy midzy sztuk a kultur popularn i tworzenie pomostw pomidzy nimi.
wouj zjawisko ideologii projektantw. Albo, jak to ujmuje Harvey: "obrazy dominuj nad narracj" (1989, s. 347-348). Twierdzi si, e w coraz
wikszym zakresie konsumujemy obrazy i znaki dla nich samych anieli
ze wzgldu na ich uyteczno albo dla gbszych wartoci, ktre mog
symbolizowa. Konsumujemy obrazy i znaki wanie dlatego, e s obrazami i znakami, nie zwaajc na ich uyteczno i warto. Jest to
oczywiste w samej kulturze popularnej, gdzie wygld zewntrzny i styl
- to, jak rzeczy wygldaj - oraz zabawa i art dominuj nad treci
i znaczeniem. W rezultacie podwaeniu ulegaj takie cechy, jak warto
artystyczna, prawo, powaga, autentyczno, realizm, gbia intelektualna i barwne narracje. Coraz czciej tworzca rzeczywisto wirtualn
grafika komputerowa umoliwia ludziom dowiadczanie rozmaitych form
rzeczywistoci pochodzcych niejako z drugiej rki. Takie powierzchniowe
kopie mog zatem potencjalnie zastpi ich realne odpowiedniki.
ZAAMANIE
SI ROZRNIENIA
ZAMIESZANIE
SZTUKI I KULTURY
POPULARNEJ
Jeli zaakceptujemy pierwsze dwa zjawiska, oznacza to, e w kulturze postmodernistycznej
wszystko da si obrci w art, odwoanie lub
cytat w eklektycznej grze stylw, symulacji i cech zewntrznych. Jeli
odbierane przez nas znaki kultury popularnej i obrazy obecne w mediach
wyznaczaj nasze poczucie rzeczywistoci i jeli to znaczy, e styl ma
przewag nad treci, trudniej okreli wyraniejsz
rnic midzy
sztuk a kultur popularn. Nie ma ju adnych ustalonych i niepodwaalnych kryteriw sucych ich odrnianiu.
Mona to porwna
z obawami krytykw kultury masowej, e moe ona ostatecznie zastpi
kultur wysok. Rnica jednak ley w tym, e tamci krytycy byli pesymistami, a niektrzy, cho nie wszyscy teoretycy postmodernistyczni
s optymistami.
Dobrym przykadem, do czego moe prowadzi teoria postmodernistyczna, jest wykonana przez Andy'ego Warhola przerbka synnego obrazu
Leonarda da Vinci Mona Lisa. Ten przykad pop artu przypomina nam
o tezie Waltera Banjamina (1973) i wczeniejszej artobliwej wersji tego
samego obrazu sporzdzonej przez Marcela Ducha=pa (McShine, 1999).
Przerbka Warhola unaocznia, e niepowtarzalno
artystyczna
Mony
Lisy zostaje zniszczona przez swoj nieskoczon powtarzalno dziki
zastosowaniu techniki sitodruku. Zostaa ona zamieniona w art tytu dziea brzmi bowiem Trzydzieci to lepiej ni jedna. Trzeba jednaK
wzi pod uwag, e Warhol zasyn z powielania znanych ikon kultury
popularnej w rodzaju Marilyn Monroe i Elvisa Presleya, a ponadto codziennych przedmiotw konsumpcyjnych,
jak puszki zupy Campbella,
butelek coca-coli i banknotw dolarowych.
180
SCHYl.fK MfTANARRACJI
Zanik rozumienia historii jako staej, linearnej "opowieci", jasnej sekwencji zdarze, jest powodem twierdzenia, e w wiecie postmodernistycznym nastpi schyek metanarracji. Twierdzenie o schyku metanarracji
wynika z naszych poprzednich rozwaa. Metanarracje
w rodzaju religii, nauki, sztuki, modernizmu i marksizmu, rociy sobie pretensje do
osignicia uniwersalnej,
absolutnej i wszechstronnej
wiedzy oraz prawdy. Teoria postmodernistyczna
jest wielce sceptyczna wobec takich metanarracji i twierdzi, e s one w coraz wikszym stopniu podatne na
181
WSPOCZESNA KULTURA
POPULARNA I POSTMODERNIZM
Chciabym teraz przyjrze si nieco bliej niektrym przykadom kultury popularnej po to, by zobaczy, czy da si wykry istnienie postmodernizmu. Nie bdzie to adn miar przegld wyczerpujcy i systematyczny; jest on w sposb nieunikniony selektywny i ukierunkowany
na poszukiwanie pewnych elementw i tendencji w kulturze popularnej
majce na celu wstpne rozwaenie przedstawionych wyej problemw.
Powinien on zatem przybliy istot postmodernizmu.
ARCHITEKTURA
Jest to szczeglnie waciwy przykad, poniewa w cigu XX wieku
grupy architektw okrelay si jako "modernistyczne" i "postmodernistyczne". Terminy te odnosiy si rwnoczenie do opisu wspczesnych
budynkw". Chodzi o to, e modernizm, ktry doszed do gosu w latach
dwudziestych, opar si na radykalnym odrzuceniu dotychczasowych
form architektonicznych i zakada, e budynki i architektura musz
by tworzone w nowy sposb, zgodnie z zasadami racjonalnymi i naukowymi. Funkcjonalno i efektywno, rozmach, opywowo, szko
i betonowe struktury oraz ignorowanie przeszoci i kontekstu - to s
znamiona modernizmu. Mia on odzwierciedla, wysawia i potwierdza
dynamik przemysowej nowoczesnoci dziki racjonalnej, naukowej
i technicznej zabudowie przestrzeni.
Postmodernizm w architekturze odrzuca metanarracj. Jego symbolem s przeadowane ozdobami, szczegowo zaplanowane, usytuowane
w kontekcie kolorowe budynki, nacisk na fikcyjno i artobliwo, pomieszanie stylw z rnych okresw historycznych, przypadkowo
i eklektyczno. Postmodernizm celebruje styl i wygld zewntrzny, uywajc architektury jako formy przestrzennego artu. Przykady: budynek AT&T Philipa Johnsona w Nowym Jorku Piazza Italia Charles'a
Moore'a w Nowym Orleanie czy budynek Lloyda w londyskim City.
Zamiast budowa zgodnie z racjonalnymi, naukowymi zasadami, architektura postmodernistyczna wynika z kontekstu i miesza zarwno style
klasyczne (np. staroytnego Rzymu czy Grecji), jak rodzime (znaki i symbole kultury popularnej). czy definicje kulturowe z nadrzdnoci stylu, spajajc w jedno idee i formy z rnych czasw i miejsc. Odrzuca
take uprzywilejowanie metanarracji; charakterystyczne dla architektury
modernistycznej oraz traktowanie architektury klasyczej i modernistycznej jako sztuki, a architektury wspczesnej jako kultury popularnej.
Dlatego dla architektury postmodernistycznej przykadem i inspiracj
stao si Las Vegas (Venturi i in., 1977).
KINO
Zaoenia postmodernizmu obejmuj sfer wizualn, zwaszcza w filmach; wyrazem postmodernizmu s te z nich, ktre skupiaj si na
stylu, przedstawieniu, efektach specjalnych i obrazach kosztem treci,
portretu bohatera, sensu, narracji i spoecznego komentarza. Przykady:
Dick Tracey [1990] lub 9 i p tygodnia (1986). Jednak branie pod uwag
tylko takich filmw, ktre z zaoenia unikaj realizmu i skupiaj si
na zewntrznych jakociach, nie pozwala dostrzec innych wanych zjawisk wspczesnego kina 10. Filmy reyserowane i produkowane przez
Stevena Spielberga i jego wsppracownikw, takie jak Indiana Jones
[1981, 1984 i 1989] oraz Powrt do przyszoci (1985, 1989 i 1990) rwnie zawieraj elementy postmodernistyczne, gdy ich gwnymi punktami odniesienia i najczciej przywoywanymi rdami s wczeniejsze
formy kultury popularnej - kreskwki, filmy science fiction klasy B,
sobotnie poranne filmy rodzinne, seriale przygodowe ogldane przez pokolenie Spielberga. Twierdzi si, e filmy te zwracaj uwag na widowisko i akcj poprzez zastosowanie wyrafinowanych technik i nieustanne
sekwencje pogoni, rezygnujc ze zoonoci, niuansw intrygi oraz por-
tretu bohatera. Niekiedy podnosi si, e wymagana przez klasyczny realizm narracja jest w kinie postmodernistycznym
coraz bardziej ignorowana. Takie filmy, jak Powrt do przyszoci, Brazil (985) i Blue
Veluet (986) traktuje si jako postmodernistyczne
z tego powodu, i
opieraj si one na pomieszaniu i czasu, i przestrzeni.
Inne, jak Kto
wrobi krlika Rogera? (1988)' mona uwaa za postmodernistyczne,
gdy z upodobaniem stosuj odmienne gatunki i techniki, np. monta
obrazkowy i powie detektywistyczn.
W jeszcze innych, jak ar ciaa
(981), wpyw postmodernizmu
wyraa si pasoytowaniu
na tradycji
~lmu, choby na kryminaach z lat czterdziestych. Tym samym angauj
si one w rodzaj retronostalgii,
bdcej inspiracj dla filmw przywracajcych do obiegu cigle te same rozwizania (formua magicznego pudeka)
- to Rocky (1976, 1979, 1982, 1985 i 1990) lub Rambo (1982, 1985 i 1988)
i wiele innych. Jest to - jak si twierdzi - tendencja postmodernistyczna,
gdy ignoruje ona wymogi artystycznej
oryginalnoci
i nowatorstwa
zwizane z modernizmem.
Mimo to jest uznawana za tendencj postmodernistyczn
gwnie dlatego, e nie wychodzi poza powtrne przywoanie nie dawnej przeszoci, robienie filmw, ktre s raczej prostymi
imitacjami innych filmw ni odbiciem spoecznej rzeczywistoci.
Czsto przywoywanym przykadem filmu postmodernistycznego
jest
owca androidw (1982) (Harvey, 1989, rozdz. 18; Instrell, 1992). Wrd
najbardziej znaczcych cech tego filmu (rzecz dzieje si w Los Angeles
na pocztku XXI wieku) moemy zauway charakterystyczne
pomieszanie stylw architektonicznych
i budynkw przemysowych z rnych
okresw. Siedziby korporacji wiec si jak wspczesne drapacze chmur,
ale oglnie maj wygld staroytnych wity, a mowa ulicy skada si
ze sw i fraz pochodzcych z najrozmaitszych
jzykw. Takie architektoniczne i jzykowe pomieszanie wpywa na wymykajce si jasnemu
zdefiniowaniu rozumienie czasu moe to by przeszo, teraniejszo i przyszo jednoczenie. Jest to film z gatunku science fiction,
ktrego przesanie wcale nie jest futurystyczne.
Ten fakt podkrelany
jest w dwojaki sposb. Po pierwsze, "nieludzcy ludzie" w filmie nie s
mechanicznymi
robotami, ale sobowtrami, niemale doskonaymi kopiami ludzi. Po drugie, nie jest jasny gatunek filmu 11. Mwi si, e jest
to film science fiction, ale ma on cechy filmu detektywistycznego.
Jego
akcja rozwija si jako krymina, a bohater ma wiele charakterystycznych
cech, ktre zwyklimy wiza z mocnym glin lub prywatnym detektywem; jego gos w tle, relacjonujcy dochodzenie, korzysta z wyrae
i atmosfery typowej dla film noir.
TELEWIZJA
W kontekcie tego rozdziau mona rozwaa telewizj - po pierwsze - jako medium o wasnych prawach. Telewizja regularnie, dniem
184
i noc, dostarcza obrazw i informacji, czy fragmenty przekazw z caego wiata, tworzc ich sekwencje na podstawie technik kolau i powierzchniowej symulacji. Rwnie i tutaj mamy wiele instruktywnych
przykadw programw telewizyjnych o charakterze
postmodernistycznym. Dla jasnoci ogranicz si jedynie do jednego z nich, serialu policyjno-kryminalnego
Policjanci z Miami (1985-1990), cho jest ich mnstwo--.
Istnieje
wiele
innych
przykadw,
jak
kultowy
serial
surrealistyczny
Twin Peaks (1990-1991) i Wild Palms (1993).
Jednym z istotniejszych twierdze o Policjantach z Miami jest teza,
e film ten polega na stylu i warstwie powierzchniowej. Komentatorzy
zauwayli, e podkrela on wizualno i obrazowo, dochodzc do swojego wasnego stylu. Jego producent, Michael Mann, ktry jednoczenie
wyprodukowa nawet bardziej jeszcze "hiperrealistyczn"
Crime Story
(1989), zapytany o zasady tworzenia filmu, odpowiedzia: "adnej ziemskiej atmosfery"!". Serial by starannie dopracowany w kategoriach kolorystycznych oraz pod wzgldem umiejscowienia i pracy kamery. Kiedy
pojawi si po raz pierwszy w Ameryce, krytykowano go za to, e nie
nadaje si do normalnej telewizji. Pozostaje on w bliszym zwizku ze
stylistycznymi i przygodowymi konwencjami kinowymi, a nie z przytuln, intymn i bardziej "realistyczn" codziennoci telewizyjn. Rni
si on jaskrawo od realistycznego serialu policyjnego Hill Street Blues
[1981-1989]. Porwnywano go take z film noir. Przyciganie obrazem
to gwna cecha tego serialu ze strojami gwnych detektyww jakby
prosto od projektantw
mody i dziaajcymi na wyobrani obrazami
dnia i nocy w Miami. Wizualna przyjemno pynca ze stylu i wygldu
miejsc, widokw, ludzi, ubiorw, wntrz bya gwnym motywem tworzenia i podstaw oceniania tych seriali. Dodatkow przyjemnoci byo
uycie cieki dwikowej z natrtn muzyk popow i rockow reprezentujc co w rodzaju ucieczki od typowych seriali policyjno-kryminalnych. Mamy tutaj take do czynienia z parodi i stylizacj ustalonych
konwencji gatunkowych i mnogoci wiadomych odniesie do kultury
popularnej. I tak, czsto parodiuje si konwencje filmu gangsterskiego,
a jeden z epizodw jest prawie dosownym odtworzeniem westernu W sa-
mo poudnie (1952).
REKLAMA
Ten przykad jest wzity z reklamy telewizyjnej po to, by lepiej zilustrowa pojawienie si postmodernizmu
we wspczesnej kulturze popularnej. Reklama ma nam pokaza, jak wartociowy i uyteczny jest
dany produkt. Mwi ona jednak mniej o samym produkcie, a koncentruje
si bardziej na parodiowaniu samej reklamy za pomoc cytatw z innych
reklam i odniesie do kultury popularnej oraz przez wiadome ujawnianie, e mamy do czynienia wanie z reklam. Rozumowanie to u-
185
popularna moe by rozumiana jako prba stworzenia nowych i odmiennych form ze stylw dotychczasowych. Tym, co wyrniao rock and roll,
nie byo to, e opiera si on na ju istniejcych stylach, ale fakt, e
wykorzystywa te style do stworzenia nowej jakoci. Rock and roll, jak
si zwykle przyjmuje, powsta pod wpywem muzyki country i miejskiego
rhythm and bluesa. Rezultatem nie by postmodernistyczny amalgamat,
w ktrym country i rhythm and blues pozostay takie same, lecz oryginalne poczenie wspomnianych stylw nazwane rock and rollem. Podobnie byo w wypadku muzyki soul; powstaa ona z poczenia muzyki
gospel i bluesa majcych swe rdo w kulturze czarnych Amerykanw.
I znowu rezultat by czym uderzajco nowym i odmiennym, a nie muzyk, ktra zachowaa wzgldnie odrbne cechy gospel i bluesa. Krtko
mwic, przejcie midzy modernizmem a postmodernizmem w muzyce
pop mona powiza z przejciem od rock and rolla pnych lat pidziesitych, popularnoci The Beatles i powstaniem wytwrni Tamla
Motown w latach szedziesitych, do zjawisk takich, jak Jive Bunny,
Musie Mixing, art rock i prosty pop lat osiemdziesitych.
MUZYKA POP
WYONIENIE SI
POSTMODERNIZMU
lBB
189
EROZJA TOSAMOCI
ZBIOROWYCH
I PRYWATNYCH
g6;:n k~estIa. ~ debatach zamlcJowanych przez teori postmodernistyczn . Twlerdzema w tym wzgldzie pozwol nam wskaza na kolein
zestaw powodo
....
d'
~ Y
t t .
.ow.pOJaWlemaSIpostmo ermzmu. Nie mwi si, e mamy
u aj do czvruerua Z prost~~ procesem zaamania si tosamoci, ale e
ust~lony l pewnv Z~lOrspjnych tosamoci zacz ulega fragmentaryzacu ~a ?dmIenne l pynne tosamoci konkurujce ze sob. Erozja daj cyc
megdy poczucie bezpieczestwa tosamoci zbiorowych BpOWOdo~aa :osn,c. fragm~ntaryz~cj tosamoci prywatnych. Twierdzi si,
ze ~estesmy SWlad~a~lI ~topmowego zanikania tradycyjnych i wysoko
c?m?n~ch r~m O~~Ieslema, w kategoriach ktrych ludzie mogli okrela
sIebIe ~ swoja ~rueJsce.w ~poeczestwie i czu si wzgldnie bezpieczni
w SWOlC~OSObI,St'ych
I zbIOrowych tosamociach. Owe tradycyjne podstawy toz~~moscI: klasa ~poeczna, rodzina rozszerzona i podstawowa,
spoecznoscI lokalne, ssIedztwo, religia, zwizki zawodowe pastwo
narodowe - .~ w ?rocesie zaamywania si jako rezultat ~ewntrznych t~ndencJI. wspoczesnego kapitalizmu, a zwaszcza gwatownego
te~p,~ I szero~lego ~asigu zmi~n spoecznych. "Ekonomiczna globalizacJ.~' tende~cJa d~ mwestowarua, produkowania, marketingu i dystrybucji odbywajca s:. na skal midzynarodow, obok pastwa narodoweg~ lub spo!ecz~oscI l?kalnej i ponad nimi postrzegana jest jako wany
powod stopruoweJerozJI tradycyjnych podstaw tosamoci. Ponadnaro?owe procesy .ekonomiczne niszcz znaczenie przemysw lokalnych
I ~arodowyc~ l przez to. tosamoci zawodowych, wsplnotowych i rodzmnych, ktore mogy megdy podtrzymywa.
. P~w~sze twierdzen!e czy si~ z ~ez,.e wspomniane problemy przy~IeraJJask~aw. postac, pomewaz me pOjawiaj si adne porwnywalne
l zdoln~ do z~cI.afo.rmy, ktre mogyby zaj miejsce tradycyjnych pods~aw tO,zsamoscl.NIe ~owstay jakiekolwiek nowe instytucje czy wierzema, ktore dayby !U?ZI~~ bez~i~czn i spjn koncepcj samych siebie,
czasu, w ktorym :YJ, l Ich mIejSCa w spoeczestwie. Te cechy wspczesnyc~ spoeczen~tw,. ktre s nowoci albo ktre s zyskujcymi na
~naczenn~ tende~cJ.~mI. poprzednio drugorzdnymi, jak konsumeryzm
l ?gl~d~me t~le":'IZJI,me s uwaane za adn alternatyw. W rzeczyWIStOSCIwspieraj one cechy zwizane z postmodernizmem. Konsumeryz~. ze ~':~J n~tu~y sprzyja skrajnemu indywidualizmowi, ktry niszczy
mozhwoscIlstrueru~ mo~~ych i stabilnych tosamoci. Telewizja przynosi
podobny efekt, ~omewaz jest o?a za~wno indYWidualistyczna, jak i uniwersalna. Lud~Ie. ogldaj J Jako Jednostki odcite od szerszych i auten~yc~nych WIZI s.poecznych, a sama telewizja zwraca si do ludzi
~akz~ Jako do. anommowych i indywidualnych czonkw abstrakcyjnej
I ~m~ersal?eJ publicznoci. W obu wypadkach szersza zbiorowo, do
ktore] moglIby przynalee ludzie oraz prawomocne idee, w ktre mo190
GRANICE POSTMODERNIZMU
Oceniajc pojawienie si postmodernizmu we wspczesnej kultu~ze
popularnej, nie mogem zaprezentowa sz~r~ki.e~o prze?"ldu t~go zJ~~
wiska. atwo jednak znale przykady wyjasmajce twierdzenia teoru
postmodernistycznej. Obecnie chc te twierdzenia P?da .w wtp.liwo.
Zrobi to w dwojaki sposb: poprzez krytyczne spojrzenie na mekt~e
gwne argumenty teorii postmodernistycznej oraz ?oprzez poddame
analizie jej twierdze dotyczcych kultury popularne].
Przede wszystkim twierdzenie, e mass media przejmuj rol rzeczywistoci znacznie przecenia ich znaczenie. Mass media s istotne, ale
nie w takim stopniu. Czasami twierdzenie to niekiedy wydaje si wypywa z ideologii samych mediw, wyrosej z interesw tych, ktrzy
w mediach pracuj i je kontroluj. Twierdzenie to ni~kiedy nie ~a powanych podstaw empirycznych i jest mao precyz~Jne. Ignoruje ono
ponadto inne czynniki, jak praca i rodzina, ktre maj ogromny wkad
w konstrukcj rzeczywistoci. Zwizana z powyszym i.dea, e pop~larna
kultura mediw reguluje konsumpcj, opiera si na me udowodmonych
zaoeniach o tym, jak ludzie zachowuj si w roli konsumen~w. R~noczenie nie docenia ona, jak uyteczne s towary, ktre ludzie kupuj
i nie uwzgldnia faktu, e moliwoci konsumpcji s ograniczane. pr~~:
nierwnoci ekonomiczne i klasowe. Co wicej, pogld, e "rzeczywlstosc
staa si jedynie czci mediw i moe by .tylko przez media o~re.,lana,
jest cakowicie niesuszny. Wikszo ludzi nadal potrafi Od~OZ~IC
rZ,e~
czywisto kreowan przez media i to, co istnieje poza medI~ml: J~sh
rzeczywisto staa si istotnie czci mediw, skd o tym wledzlehb~my? Moemy tylko polega na mediach, ktre mwi nam, e tak SI
stao ale dlaczego mamy im ufa?
.
teoretycy, ktrzy uwaaj, e postmodernizm jest faktem, zdaj
si powtarza obawy wyraone duo wczeniej przez krytyk.w kul~ury
masowej i szko frankfurck": Jest to wyrane w ,:ielu tWIer~~em.ach
teorii postmodernistycznej. Przykadowo, idee ~wIce .0. erozJ,I t?ZS~moci zbiorowych i prywatnych, o kulturze wspczesnej Jako .smletmsku, o tym, e sztuka jest w niebezpieczestwie i. o tym,. e ZWIkszona
rola mass mediw pozwala im wywiera potny IdeOlogIczny.wp~ ~a
swoj publiczno, byy ju wyraane; take kulturowy pesymizm I zam-
ci
193
nie okazuje si to a tak no-watorskie i le ujmuje histori kina. Powtrzenie i sek-wencja s elementami, ktrymi kino posuguje si od swego
zarania. Pierwotnie wykorzystywao ono inne formy kultury popularnej,
jak scen, gazet i powie, i wkrtce ju media te ywiy si wzajemnie
swoimi pomysami. Kiedy ju doroso, kino robio powtrnie filmy zrobione poprzednio. Na przykad model narracyjnego realizmu w Sokole
Maltaskim (1941) by w istocie trzeci ju ekranizacj powieci Hammetta, a w latach 1908-1920 nakrcono sze wersji powieci Stevensona Dr Jekyll i u- Hyde (Maltin, 1991j woea, 1988). Historia kina
pokazuje w'ie.leprzykadw dalszego cigu jednego filmu, cznie z tymi,
ktre zawieraj ca seri powtrek: Sherlock Holmes (1922-1985), Tarzan (1918-1989) i Thin Man (1934-1947) oraz wiole innych (Maltin,
1991). Podobnie: King Kong (1933) zrodzi Son of Kong (1933) i Mighty
Joe Young (1949). Ponadto mona przywoa przykady filmw wiadomie podkrelajcych wasny status jako wytworu kulturowego poprzez
sposb, w jaki bezporednio odnosi si do robienia filmw i spektakli
(Kawin, 1986).
Tak dalece, jak mona uoglnia, mona powiedzie, e gatunki filmu
opieraj si na delikatnej mieszance powtrzenia i niespodzianki. Jak
twierdzi Neale, historycznie zmienny charakter gatunkw, ich wzajemne pomieszanie, trudnoci z przypisaniem danego filmu do konkretnego
gatunku, W poczeniu z hybrydyczn natur gatunkw jako caoci,
wszystko to znajdziemy ju w historii kina i nie jest to cecha filmw
wspczesnych (Neale, 1990). Tak samo parodia gatunkw ma o wiele
dusz histori, ni to przyjmuje postmodernizm, podobnie jak "film
z epoki" starajcy sie zrekonstruowa wczeniejszy okres historii w bardzo wystylizowany sposb. Przychodz na myl zwaszcza westerny i filmy gangsterskie. Rwnie nieprzekonujce jest to, co teoria postmodernistyczna ma do powiedzenia o filmach nostalgicznych, twierdzc e
takie filmy pasoytuj na historii kina'". S, rzecz jasna, filmy, ktre
mona nazwa nostalgicznymi. Jednak wiele innych, ocenianych w ten
sposb, w wikszym stopniu interesuje si odnowieniem gatunkw i wypracowaniem ich wspczesnych postaci, anieli powtarzaniem tego, co
mino. ar ciaa (1981) jest czasami uwaany za film nostalgiczny, ale
wydaje si on dy do uwspczenienia obrazu kinowego i motyww
seksu, podania i mierci.
Staraem si pokaza niektre trudnoci, na jakie napotyka postmodernizm w swoich interpretacjach wspczesnego kina. Oznaki postmodernizmu odnajdywane w pewnych dziedzinach wspczesnej kultury
popularnej mog by zarazem ledwie czciowe i specyficzne. Mona
sdzi, e podobne problemy pojawi si rwnie w innych sferach kultury popularnej. Postmodernizmu nie mona pomija cakowicie, ale wydaje si on mie rne teoretyczne i empiryczne ograniczenia. Jest on
z pewnoci niedostateczn podstaw dla rozwijania socjologii kultury
popularnej.
194
DALSZE LEKTURY
Boyne, R. i Rattansi, A. (1990) (red.) Postmodernism. and Society , Basingstoke, Macmillan.
Collins, J. (1992) Postmodernism and television, w: R. Allen (red.), Channels
of Discourse, Reassembled, London, Routledge.
Connor, S. (1989) Postmodernist Culture, Oxford, Basil Blackwell.
Featherstone, M. (1991) Consumer Culture and Postmodernism; London,
Saga.
Piske, J. (1991) Postmodernism and teleuision , w: J. Curran iM. Gurevitch
(red.), Mass Media and Society, London, Edward Arnold.
Gitlin, T. (1989) Posimodernism: roots and polities, w: l. Angus i S. Jhally
(red.), Cultural Politics in Contemporary America, New York i London,
Routledge.
Harvey, D. (1989) The Condition of Postmodernity , Oxford, Basil Blackwell.
Hebdige, D. (1988) Hiding in the Light: On Images and Things, London,
Rout1edge(cz 4).
Jameson, F. (1991) Postmodernism, London i New York, Verso.
Lash, S. (1990) The Sociology of Postmodernism, London and New York,
Routledge.
- i Urry, J. (1987) The End of Organized Capitalism, Cambridge, Polity
Press (s. 285-300).
Strinati, D. (1993) The big nothing?: contemporary culture and the emergence of postmodernism, "Innovation", vol. 6, nr 3.
"
,
.>