Mitologia Iranu

mitologie wiata
Maria Skadankowa
Mitologia Iranu
wydawnictwa artystyczne i filmowe
warszawa 1989
Biblioteka Instytutu Historii UAM
Okadk i ukad graficzny projektowa
Wojciech Freudenreu
Redaktor
Anna Derwojedowa
Redaktor techniczny
Halina Siwecka
Copyright by Warszawa 1989
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe.
ISBN 83-221-O5024
wstp
Kady nard i kada spoeczno ma swoje mity, ktre zdaj si
wyznacza wzorce mylenia o sprawach dla nich istotnych, mity
dochodzce do gosu przede wszystkim wtedy, gdy spoeczno
taka znajdzie si w sytuacji szczeglnej, niejako na rozstajnych
drogach histoni. Mit bowiem jest rodzajem utartej cieki; po niej
myl biegnie w sposb naturalny, kolein, w ktr raz wpadszy,
z trudem najwyszym jedynie moe si wyrwa. Te cieki i koleiny myli zostay wyobione i wytarte przez dowiadczenia pokole, a badajc je, natrafiamy na lady poj naszych bardzo odlegych przodkw. Niektre powstay tak dawno, i trudno nawet
by pewnym czy stanowi one dziedzictwo kulturalne, czy wrcz
biologiczne, czy trzeba si z nimi zapoznawa przez kontakt z innymi, czy te rodzimy si ju z owymi predyspozycjami do takiego, a nie innego widzenia zjawisk wiata i mylenia o nich.
Takim wsplnym dla ludzi (czy tylko ludzi?) sposobem dzielenia wrae i ich porzdkowania przez myl jest zasada podziau
na zjawiska przeciwstawne. wiato i ciemno, gra i d, ciepo
i zimno to najbardziej podstawowe z takich opozycji, a one
z kolei w rnych kulturach wi si z innymi zjawiskami, kojarzonymi z nimi ju na gruncie dowiadcze wynikajcych z okrelonych warunkw. Badacze rnych kultur zestawili ogromn
liiv.be przeciwstawnych poj i doszli do wniosku, e istnieje pewnu wsplna podstawa systemu opozycji, na ktre nakadaj si
opozycje ju zrnicowane, specyficzne dla okrelonych spoecznoci. Tak wic z reguy strona lewa wie si z ciemnoci
I / tym, co jest lub jest uwaane za eskie" w naturze, strona
prawa z mskimi" jej przejawami. Ale tu ju widzimy zrnir
cowanie: w chiskiej bowiem kulturze i w innych podlegajcych
jej wpywom strona lewa jest mska", prawa eska", co znajduje wyraz midzy innymi w sposobie zakadania poy sukni. Przez
Azj rodkow przebiega linia podziau obecnie ju si zacierajca midzy tymi spoecznociami, w ktrych mczyni nakadaj lew po na praw, a kobiety praw na lew (tak jak u nas),
a tymi, w ktrych postpuj odwrotnie. Tam take kolory maj1
inn symbolik: na Dalekim Wschodzie aobnicy ubieraj si nie

czarno, lecz biao.

Wydawaoby si, e takie sprawy s mao znaczce, ale to
wanie owe drobne szczegy pozwalaj uchwyci miejsca, gdzie
rozchodziy si w dawnych czasach cieki myli, by biec odmiennymi, wasnymi szlakami, z zachowaniem tego, co wsplne zasady dualnego dzielenia wiata.
Zasad bardzo star, acz ju nie tak powszechnie i wyrazicie
wystpujc, jest grupowanie zjawisk po trzy, przy czym w najstarszych znanych wiadectwach takiej koncepcji, to znaczy w naskalnych rysunkach ludzi paleolitu, wystpuje ona obok opozycji
dualnych (binarnych), wyraanych jako przeciwstawienie znakw
mskich i eskich. Triady paleolityczne maj oprcz przeciwstawionych sobie symboli mskiego i eskiego dodatkowy znak,
co, co zdaje si je czy, a zarazem przewysza niby symbol
porednika czy siy, ktra jednoczy je. Tu ju mamy do czynienia
chyba ze ladem koncepcji wyrosych z namysu nad rol spoeczn kogo, kto wie czy te godzi przeciwstawione sobie cechy
lub po prostu grupy kobiet i mczyzn, skadajce si na dan
spoeczno.
Pniej na tej podstawowej mapie ludzkiej wyobrani" pojawiay si niezliczone nowe cieki; przez tysiclecia myl tadzka
torowaa je sobie wrd wrae i dowiadcze, jakich dostarczao
ycie. Wiedza czowieka o otaczajcym wiecie i o sobie wzrasta.1
I Jedziec na koniu. Fragment dywanu z Pazyryku, koniec V[V w. p.n.e.
ak ii obecnie moemy

as nazw A"ana
8
wiadectwa tego zna^e y P
h odn
guje wic czonkom wsplnoty jzykowej indoiraskiej i w takim
znaczeniu funkcjonuje w nauce.
Ariowie przybywali na poudnie, do Indii i Iranu, kolejnymi
falami przez tysiclecia w poszukiwaniu lepszych warunkw ycia. Do niedawna uwaao si, e byli wycznie koczownikami.
Ostatnie badania archeologiczne w Azji rodkowej zachwiay tym
przekonaniem; okazuje si, e osiada ludno ya tu na dugo
przed wielkimi wdrwkami i e, podobnie jak obecnie, wspyy
tu ze sob plemiona osiade i koczownicze. W rozwoju gospodarki osiadej i rolnictwa nastpi kryzys mniej wicej w III tysicleciu p.n.e., spowodowany prawdopodobnie zmianami klimatycznymi, ktre doprowadziy do wysychania rzek, a zarazem wypdziy z pnocy cz dotd tam yjcych owcw, ktrzy
najechali enklawy rolnicze i doprowadzili do ich ostatecznego
upadku. Tak wic ludzie, ktrzy migrowali na poudnie, nieli
tradycje zarwno pasterskie, jak i rolnicze, przy czym te ostatnie
wizay si z poczuciem zagroenia ze strony tak niesprzyjajcego
klimatu, jak i najedcw pasterzy i myliwych.
Przybysze nie zajmowali pustych ziem. Na poudniu istniaa
rozwinita cywilizacja i jej elementy wzbogacay osiedlajcych si
tu Ariw. W pniejszej tradycji zwaszcza indyjskiej ludy
miejscowe traktowane s z pogard, przeciwstawiane szlachetnym" zdobywcom; tak wanie, jako szlachetny", zwyko si tumaczy sowo Aria". Badania nie potwierdzaj ani tego rodzaju
rnic w poziomie kulturalnym, ktre usprawiedliwiayby pogard dla tubylcw, ani susznoci tradycyjnego tumaczenia nazwy
przybyszw; wydaje si, e ich stosunek do ludw, ktre zastali na
poudniu, wynika z arogancji wojownikw, zwaszcza zwyciskich, w stosunku do zwykych zjadaczy chleba".

W Persji inaczej traktowano dawnych mieszkacw. Wprawdzie wadcy perskiego imperium, Achemenidzi, te okrelali siebie
zna,
jako
odwaBliskiego
imperium na
10
stronnictwo Marduka uzyskao przewag, i przejcie wadzy od
dynastii popierajcej kult Sina byy spraw do atw. Dotychczasowego krla Nabonida zdetronizowano, wojskom Cyrusa,
perskiego ksicia z rodu Achemenidw, otwarto bramy stolicy
i ofiarowano mu tron. Cyrus odprawi mody do Marduka,
zgodnie z krlewskim rytuaem, i sta si niejako reprezentantem
tego boga na ziemi. Media ju wczeniej ulega sile Persji, stajc
si jedn z prowincji szybko rosncego imperium.
Przez kilka wiekw u wadzy pozostawa rd Achemenidw.
Perskie imperium byo wielonarodowe i panowaa tam spora tolerancja w stosunku do lokalnych bstw podlegych plemion. Wydaje si, e uniwersalizm achemenidzki wynika z traktowania lokalnych kultw jako odmiennych form kultu Marduka, ktrego
utosamiano z gwnymi bstwami czczonymi przez podlege
plemiona, a take z Ahuramazd. Prawdopodobnie nie przykadano wikszej wagi do samego imienia bstwa, przyzwalajc by
uywao ono takiego, jakie znane byo w danej prowincji czy
w danej spoecznoci.
Wskazuje na to midzy innymi fakt, i ju w pierwszych napisach, jakie Achemenidzi kazali ku w kamieniu dla swej chway
i w ktrych uyto jzyka staroperskiego, gwne bstwo nosi imi
nie Marduka, lecz Ahuramazdy (w tych tekstach imi to pisane
jest cznie) co tumaczy si jako Pan Przemdry". Pewna
cz rytuau zwizanego z pastwowym kultem Ahuramazdy bya powtrzeniem form rytuau Marduka.
Imperium Achemenidw upado przede wszystkim na skutek
kolejnego kryzysu wadzy, ktrej nkana podatkami ludno
tzczerze nienawidzia, i najazdu wielonarodowej armii dowodzonej przez Aleksandra Macedoskiego. Rozdrobnion Persj rzdzili jego spadkobiercy Seleucydzi, a do czasu gdy nowa dynastia
iraska, Partowie, pocza j jednoczy. Panowie, podobnie jak
II
2 Sak vi witymi witka*
w rku Zota ptotk*
ze skarbu amudarstgo,
V_-IV w. pn=ongi Persowie, przybyli ze stepw Azji rodkowej i pocztkowo
osiedlili si we wschodnim Iranie, na obecnym pograniczu irasko-afgaskim. Wywodzili si z tych ludw iraskich, ktre dugo
zasiedlay stepy Azji rodkowej i znane byy Persom jako Sakowie. Grecy znali zachodnie plemiona Sakw i nazywali ich Scytami. Posiadoci scytyjskie sigay a po granic chisk z jednej
strony, a z drugiej ssiadoway z plemionami prasowiaskimi.
Ogromny teren, zrnicowane wpywy kulturalne (bo nie naley
zapomina o poudniowych ich ssiadach, ludach Bliskiego
Wschodu, Indii i o Grekach) oraz dua ruchliwo tej czci
wsplnoty scytyjskiej, ktra zajmowaa si pasterstwem, powodoway, i na terenach zajtych przez nich rozwijaa si na bardzo
archaicznym substracie kultura w specyficzny sposb zrnicowana. Substrat mianowicie, czyli to, co byo jej baz, charakteryzowa si du stabilnoci, poniewa warunki, w jakich yli jej
nosiciele, niewiele zmieniay si przez wieki: cz z nich zajmowa-

a si przepdzaniem stad, cz prowadzia osiady tryb ycia.

Koczownicy byli czynnikiem czcym cao wsplnoty, powizanej ju w czasach historycznych sojuszem plemion. Do federacji
tych plemion naleeli pocztkowo take Medowie: dowiadujemy
si o tym z przekazw, ktre mwi o zamaniu przez nich sojuszy i wystpieniu ze wsplnoty. Persowie w okresie achemenidzkim prowadzili ze Scytami wojny, starajc si podporzdkowa
plemiona z pogranicza persko-scytyjskiego krlowi krlw.
Partowie zasilili niejako ywio iraski, ktry rozpywa si
pocz w wieloplemiennej spoecznoci Bliskiego Wschodu. Przynieli oni nie tylko scytyjski pluralizm oraz zamiowanie do walki,
Ic i mity, legendy i kult herosw. Wielka cz perskiej tradycji
legendarnej moe by uwaana za wkad partyjski z tego wanie
okresu.
Pluralizm partyjski wyraa si midzy innymi w lunej struk1.1
wmm
mmm
k0Wana, a SP^**^stolica ta ****L niezupetaic
14
midzy innymi na genealogii wtpliwej wartoci, wywodzc swe
pochodzenie od Achemenidw. Staroytno rodu, tak jak staroytno religii, bya na Bliskim Wschodzie wartoci sam w sobie
i takie roszczenia stanowiy wany czynnik propagandowy. Fakt,
e Awesta zredagowana we wczesnym redniowieczu (przyjmuje
si tu IV w.) utosamiana bya ze wit, zaginion ksig staroytnych Persw, mg mie przede wszystkim wag polityczn,
a to skania nas do powtpiewania w prawdziwo takiej tradycji,
zbyt wygodnej dla magw.
Wtpliwoci te zwikszaj si, gdy wemiemy pod uwag dane
czerpane z bada nad samymi tekstami Awesty. Najstarsze czci
witej ksigi gathy, hymny, ktrych autorstwo przypisuje si
Zaratusztrze pisane s jzykiem wschodnioiraskim, prawdopodobnie takim, jakim posugiwali si mieszkacy dzisiejszego
Afganistanu. Jzyk to bardzo archaiczny, blisko spokrewniony
z jzykiem indyjskich Wed. Jest to wic dokument staroiraski,
ale nie staroperski. Mona przypuszcza, e rozpowszechnienie
kultu, ktry wykorzystywa je do celw rytualnych, miao miejsce
w czasach partyjskich i e zwizane byo z wczesn dominacj
ywiou wschodnioiraskiego w Persji. Nie jest to pewne, a sprawa pochodzenia zoroastryzmu, na ktry zoyo si wiele elementw przyniesionych z pnocy i miejscowych, nie jest wcale taka
oczywista. Magowie czerpali prawdopodobnie z rnych: wschodnich i zachodnich, starszych i nowszych tradycji, a spory w odniesieniu do poszczeglnych aspektw doktryny wskazuj, e ortodoksyjny zoroastryzm sasanidzki by efektem przykrawania"
istniejcych tradycji do potrzeb teokratycznego pastwa przez coiu/. to silniejsz warstw rzdzc.
W odniesieniu do drugiego zbioru tradycji powstaego
w owym czasie, Chudainamak, moemy niemal z pewnoci
twierdzi, e wikszo zawartych w nim przekazw stanowi imI*
port wschodnioiraski z czasw partyjskich. Chudainamak zagina, zachoway si fragmenty jej tumacze na arabski. W czasach ju muzumaskich, na przeomie X i XI wieku powstaa
nowa wersja tego dziea: Szahname, Krlewska ksiga, spisana tradycyjnym metrum bohaterskim" przez Abulkasema Ferdousiego z Tusu. Prcz wtkw legendarnych uwzgldnionych
w Chudainamak wczy on do epopei take te popularne opowiadania o dawnych bohaterach, ktre tam z jakich wzgldw

pominito. Oba dziea Awesta i Szahname stanowi podstawowe rdo do poznania mitycznej tradycji perskiej.
Z Awesty po okresie przeladowania starej religii w pierwszych wiekach islamizacji pozostay jedynie fragmenty. Tote
jako uzupeniajce rda zwyko si traktowa te dziea religijnej
treci, ktre powstaway gwnie w trzech pierwszych wiekach islamu i ktre miay na celu podtrzymanie tradycji rodzimej, perskiej, obron dawnych wartoci przed zaginiciem i wypaczeniem,
i oczywicie te nieliczne ksigi, poza Awest, ktre si zachoway
z czasw sasanidzkich.
Badacze zwykli ju od dawna poszukiwa wyjanienia niezrozumiaych aspektw religii i mitologii dawnych Iraczykw, porwnujc zapisy perskie z danymi na temat indyjskich wierze.
Pomocne jest to dla zrozumienia midzy innymi znaczenia archaicznych wyrae i znacze imion bstw, ktrych sens zosta ju
zapomniany na gruncie perskim. W Indiach religia aryjskich zdobywcw podlegaa wpywom miejscowym, ale wyznawcy dawnych
bstw nie przeywali takich katastrof, jak by na przykad podbj arabski caego obszaru pastwa i celowa konsekwentna polityka niszczenia zachowanych zapisw. Staroytne ksigi, Wedy,
spisane zostay na podstawie ustnych przekazw wczenie i teksty
3. picy derwisz. Miniatura, 1650
17
2 Mitologia Iranu
ich si zachoway, a take do dzi przetrwaa znajomo ich jzyka oraz kult dawnych bogw. Tote gdy w Europie zaczynano
badania nad Awesi, czono je ze studiami Wed.
Trzeci orodek indoiraskiej kultury, ogromne przestrzenie
Azji rodkowej, skd przybyli do Iranu i Indii Indoeuropejczycy
i gdzie przez wieki znajdoway si siedziby iraskich Scytw, do
niedawna rzadko uwzgldniano w indoiranistycznych badaniach
komparatystycznych. To, co o nich byo wiadomo, zawarte jest
przede wszystkim w Dziejach Herodota, do dzi podstawowym
irdle informacji na temat ich obyczajw i wierze. W ostatnich
dziesicioleciach wiedza o nich powikszya si znacznie dziki
radzieckim badaniom archeologicznym oraz studiom nad obyczajami i wierzeniami ludw obecnie tam tyjcych. Potomkami
i spadkobiercami Scytw s Tadycy i w ich kulturze mona doszuka si ladw scytyjskiego dziedzictwa. W iranistyce w miar
napywu wiadomoci o rezultatach bada na tych terenach nastpuje swoista reorientacja; stopniowo take w orodkach zachodnich ronie wiadomo ich wagi dla zrozumienia sensu dawnych
przekazw.
Zbiega si to z rozwojem teoretycznych bada nad mitologi
i doskonaleniem narzdzi tych bada. Studia nad mitycznymi
tradycjami rnych ludw pozwoliy na pewne ustalenia. Oprcz
ju wspomnianej powszechnoci wystpowania w nich podziaw
binarnych i grupowania zjawisk w triady oraz w inne ukady
powtarzalne stwierdzono poza tym kilka cech, ktre zdaj si
odgrywa rol swoistych praw rozwoju mitologu.
Stwierdzono, te mity odzwierciedlaj sposb mylenia na temat powtarzalnych zjawisk, wanych dla danej spoecznoci.
W zwizku z tym odrzuca si obecnie tzw.feuhemeryzni jako sposb racjonalnego tumaczenia genezy mitu. Euhemer, myliciel
grecki, uwaa, e bogowie to ludzie, ktrych zasugi zostay
18
w pamici potomnych i w zwizku z tym po duszym czasie
uznano ich za bogw i zaczto opowiada o nich legendy. Ten racjonalizm Euhemera wynika z jego uwarunkowanego spoecznie
wiatopogldu: dla Grekw fakt stania si bogiem" nie by ni-

czym zaskakujcym, mwiy o takich zdarzeniach liczne przekazy.

Myliciel, ktry przeciwstawia si wierze w starych bogw, czyni
to w sposb rzec mona mityczny", czerpa z tradycji, a przeciwstawia si tylko jej aspektowi nadprzyrodzonemu".
Dla wspczesnego mitoznawstwa nie jest najwaniejsz spraw, czy posta osnuta legend istniaa rzeczywicie, lecz to, w jaki
sposb powstay owe legendy (z reguy zawierajce motywy powtarzalne), jakie prawidowoci ycia odbijaj. Posta historyczna
moe co w sposb oczywisty wynika z bada sta si orodkiem krystalizacyjnym mitu i moemy zastanawia si, dlaczego
si tak stao. Istotnym przedmiotem bada jest jednak nie ona,
lecz owe mityczne szaty, w ktre j przebrano i ktre z reguy
dziedziczya po wczeniejszych bohaterach przekazw.
Podobnie jak jednostkowy bohater, tak i jednostkowe wydarzenie, czy to wielka katastrofa, czy jaka niezwyka przygoda, nie
mog by przyczyn powstania mitu. Ludzie znalazszy si w sytuacji niezwykej, stykajc si z jakim zdarzeniem, ktre wydaje
si niezrozumiae, prbuj je sklasyfikowa w kategoriach sobie
znanych.
W Iranie trwao owych paradygmatw, ktre narzucaj
wzorce mylenia i spoecznej reakcji emocjonalnej, zdaje si by
wiksza ni gdzie indziej. Take i obecnie mona obserwowa, jak
nilnie wpywaj one na ludzkie zachowania. Umiejtno sterowania spoecznymi reakcjami zdaje si tam sprowadza do zdolnoci
wykorzystywania owego mitycznego podglebia myli i uczu,
ksztatowanego przez tysiclecia, bdcego czym w rodzaju zbiorowej podwiadomoci narodu. A moe tylko wydaje si nam, e
to oni kieruj si podwiadomymi odruchami, podczas gdy my jestemy trzewi i rozsdni? Moe tylko odlego sprawia, te moemy ujrze wpyw tamtych mitw na rzeczywisto, popatrze na
ich dziaanie z zewntrz? Dla Iraczykw ich wierzenia, ich sposb mylenia jest rwnie naturalny, jak nasz dla nas. Moe spojrzawszy z boku, inaczej ujrzelibymy take siebie i te nieznane siy, ktre rzdz naszym zachowaniem. Wydaje si, e najwartociowszym aspektem bada nad mitologi i najcenniejszym ich
skutkiem jest moliwo refleksji nad naszymi wasnymi motywami postpowania i bardziej wiadomy do niego stosunek. Do
niego i do wpyww, jakie na nas wiadomie lub niewiadomie
wywieraj ludzie, ktrzy umiej zdobywa sobie posuch i mir,
wydarzenia i idee. Poznanie wasnych kolein myli, a przynajmniej uwiadomienie, e takie istniej, wydaje si jednym z celw
refleksji nad tamtymi, tak odlegymi sprawami.
duchy jasne i ciemne demony
Na pocztku byy dwa duchy Ormuzd i Aryman. Ormuzd
przebywa w grze, w nieskoczonym blasku, Aryman w dole,
w mroku nieprzeniknionym. Wszystko co dobre: mdro i prawo, jasno, pikno zawarte byo w Ormuzdzie, wszystko co
ze w Arymanie. I tak byo od nieskoczonoci.
A wydarzyo si, e promie blasku przenikn mrok i Aryman pozna, e nie jest sam, e jest jeszcze co innego. Przycignity blaskiem pody w gr i chcia ow jasno pochwyci.
Ormuzd jednak przemdry rzuci w niego sowem modlitwy, ktre
odebrao siy wadcy ciemnoci, tak e spad w przepa i przebywa tam przez trzy tysice lat.
Gdy Ormuzd odrzuci Arymana w pierwszym starciu, upad
ksi ciemnoci w mrok i lea nieprzytomny. By przygotowa
siy na drug potrzeb, ktrej nadejcie przewidywa w swej nieskoczonej mdroci, Ormuzd wyoni ze swej natury duchy niemiertelne i wite, pomocnikw najbliszych, Amszaspandw,
ktrych zw te Amesza Spontami.

Kolejno pojawili si przed nim Bahman, Ardibeheszt, Szahriwar, Spandarmat, Chordad i Mordad. W starych pismach Awesty
nazywani s oni: Wohu Mano, czyli Dobra Myl, Arta Wahi/(a ad Naleyty, Chszatra Warija Krlewsko Zwyciska,
Spenta Aramaiti wita Cierpliwo, Haurwatat Zdrowie
oruz Ameratat Niemiertelno.
Mwi te, e jeszcze przed Amszaspandami wyoni Ormuzd
n wej natury najwaniejsz jej emanacj Ducha Mdroci
Mlnoi Chirada, i on pomaga mu we wszystkich dzieach, poczynajc od stworzenia Amszaspandw. S jednak w tym wzgldzie
21
opinie podzielone, bo niektrzy utrzymuj, i Duch Mdroci jest
tym samym, co Bahman.
Stworzy sobie w ten sposb rad pomocn tak w sprawach
wojny, jak i pokoju.
Amszaspandw byo szeciu, ale w pismach* czsto mowa
o siedmiu, bo tytu ten Niemiertelny wity dawany jest
take samemu Ormuzdowi. wita jest bowiem sidemka i tak
czy inaczej w obliczeniach owych si pojawia czy to przez wczenie Ormuzda w szereg Niemiertelnych, czy przez odrbne traktowanie Ducha Mdroci, ktry wwczas wystpowaby jako
sidmy Amszaspand, czy te nazywanie owego sidmego imieniem Sraoszy boskiego posa. Uczeni przekazujcy wiadomoci
0 zacztkach duchowego bytu starali si wpisa je we wzr siedmioczciowy.
Z tymi pomocnikami stworzy Ormuzd byty duchowe dalszego
rzdu dusze wszystkich ludzi, ktrzy kiedykolwiek si narodzin
1 jeszcze maj narodzi, Frawaszi niemiertelne; utworzy z nich
wojsko mocne, w elazo, jak mwi, zakute i elazny majce or.
elazo to byo ide, duchem elaza, tak jak wszystkie wwczas
stwarzane istoty miao natur duchow. Podobnie te byo z innymi bytami, ktre Ormuzd stwarza wwczas i przydziela im
przysze obowizki, a take miejsca w hierarchii duchw.
Kaza wic odtd Bahmanowi dobrotliwemu i potnemu rzdzi wiatem w czasie pokoju i opiekowa si ywymi stworzeniami, zwaszcza bydem, ktre za jego przyczyn moe pa si
na soczystych kach, bo Bahman dba, by paday na nie oywiajce deszcze. Gdy wybucha wojna, wadza Bahmana maleje i dlatego z reguy wojnie towarzyszy susza.
Bahman te, jako mistrz ceremonii Ormuzdowego dworu,
przyprowadza przed jego oblicze petentw, duchy dobrych ludzi,
22
gdy przychodz do nieba. Podobny jest wic do wielkiego kopia
na, ktry jako najbliszy wadcy suy mu rad i wydaje opinie
0 sprawach przedkadanych do rozsdzenia. Dlatego pewnie
mwi: Bahman w biaej szacie", bo jest to kolor, ktry przystoi
kapanom. Wielkie s Bahmanowe obowizki i potrzebuje zaufanych pomocnikw, by mg si z nich wywiza. Stworzy wic
mu Ormuzd pomocnikw: Ksiyc, Rama i Goszurwan Ducha
Gawy, pierwszej krowy. Goszurwan wyrcza go w nadzorze
1 opiece nad bydltami, Ksiyc reguluje opady przez swoj wodn natur: odmieniajc si, przynosi za kadym razem zapas wody, ktra zrasza pastwiska, Ram przyprowadza duchy sprawiedliwych z ziemi do nieba, eby Bahman nie opuszczajc dworu
Ormuzda, mg spotyka je w przedsionku sali tronowej i razem z dostarczonym przez Ksiyc rejestrem ich zasug, ktry jest
niby weksel niebiaski doprowadzi przed oblicze boskie.
Drugiemu z Niemiertelnych, Ardibehesztowi, co jest duchem
doskonaej witoci, odda pod opiek ogie. Ogie, Atar, jest
synem Ormuzda, Ardibeheszt sta si wic wychowawc krlewi-

cza, i za jego staraniem ogie przeczysty zachowuje wito. Do

pomocy Ardibehesztowi da Ormuzd Sorusza ktrego Awesta
nazywa Sraosz by przekazywa wiatu wol nieba i opiekowa
si yciem na ziemi, strzeg przed czarownikami i demonami
i skania ywe stworzenia do czenia si w pary i mnoenia.
Szczeglnie bliskie s Soruszowi psy i koguty. Gdy przelatuje nad
ziemi, psy si budz, a koguty piej.
Oprcz niego Ormuzd doda Ardibehesztowi do pomocy Bahmma (Weretragn), pogromc zych mocy, geniusza zwycistwa.
I ik jak Sorusz pokonuje czarownikw, Bahram walczy ze zymi
mocami, demonami, zwaszcza z tymi, ktre wcielaj si w postane smokw, ww i jaszczurek. Bahram pokazuje si jako czo2J
zystk0, co dz eje
bogini wd, Dajena crka Ormuzda, ktra jest opiekunk
nauk, a take nauczycielk piknych sw, oraz Aszi klucznica
niebiaskiego skarbca. Tu take, w dworskiej aptece, strzee lekw Irman geniusz leczcy, tu przebywa Mahraspand znawca i stranik modw, ktry jest jak gdyby kapelanem krlowej,
pikny Neriosang posaniec bogw na ziemi, i wreszcie Ized
Bord, ktrego zw te Wnukiem Wd Apam Napat. Ten
ostatni, razem z Hornem, geniuszem napoju niemiertelnoci, suy przede wszystkim Anahicie, ktra ma niezmiernie wysok pozycj wrd duchw. W rozdzielaniu wd jej gwnym pomocnikiem jest Ized Bord, do pomocy w dobrym poczciu potomkw Horn.
Chordad i Mordad, dwaj Niemiertelni, ktrzy wystpuj z reguy w parze, razem opiekuj si yciem i zdrowiem ywych istot.
Chordad jest nadzorc kalendarza, znawc wit i przypisanych
im obrzdw, a zarazem stranikiem wd deszczowych. Pomagaj
mu Tir Syriusz, wody deszczu noszcy, i Wat wiatr przeganiajcy chmury deszczowe tam, gdzie s potrzebne. Farwardin,
Kcniusz wiosenny, jest dowdc armii dobrych duchw ludzkich,
lego podporzdkowanie Chordadowi zdaje si wiza z tym, i
ilun/e te przynajmniej o niektrych tak mwi podania spailm na ziemi z deszczem i poprzez roliny wchodz w ciaa przyoych rodzicw.
Mordad, ostatni z Amszaspandw, opiekuje si rolinami,
fnmnyj mu Rasznu, Asztad i Zamjad geniusze sprawiedliwoci,
i u mierzonego niebieskimi obrotami i przynoszcego kolejne
nilHiiy pr roku, oraz ziemi. Mordad, czyli Ameratat Nietinpitrlnoti z rolinami jest zwizany take dlatego, e strzee
urfllmirgo napoju niemiertelnoci, ktry da na kocu wiata
liiNWirdliwym, by pili i yli wiecznie.
W lym Namym czasie, gdy powstaway dobre duchy, Aryman,
M
strcony w mroczn otcha, uksztatowa cae gromady deww,
duchw zych. Najpierw wyoni ze swej natury ducha, ktry
przepenia j od samego pocztku Fasz, ktrego zw Mitochtem. Niektrzy znawcy uwaaj, e owym gwnym zem
Arymana jest Akoman Za Myl i e to on narodzi si musia pierwszy. S tu wic kontrowersje podobne jak w przypadku
duchw dobrych, co do ktrych jedni za pierwszego uwaaj
Bahmana, czyli Dobr Mysi, inni za Ducha Mdroci. Wiadomo
w kadym razie, e szeciu Amszaspandom odpowiadaj gwne
demony, ktre wyoniy si z natury Arymana jako pierwsze:
Akoman, Andar, Sowar, Nakahew, Tairew i Zairik.
Akoman przenika w ludzkie dusze i podpowiada ze myli,
powodujc spory i walki, siejc podejrzliwo pomidzy ludmi.
Demon Andar jest przeciwnikiem dobrej religii i czystych obycza-

jw. Akoman jest gwnym przeciwnikiem Bahmana, Andar

za to gwny wrg Ardibeheszta, opiekuna czystoci rytualnej
i ognia. Demon Sowar jest przywdc armii demonw, a wic
stanowi przeciwiestwo Szahriwara, wcielenia potgi krlw,
przejawiajcej si przede wszystkim w zwyciskiej walce z wrogiem
i opartej na armii. Sowar jest duchem anarchii, bezprawia i pijastwa. Kiedy przybywa, a Szahriwar nie znajduje u ludzi posuchu,
przynosi wszystkie te klski jednoczenie.
Nakahew odbiera ludziom ch do pracy, zatruwa ich smutkiem i zniechceniem. Przeciwstawia si go Spandarmat, cierpliwej
opiekunce ludzi pracujcych i zbierajcych plony swej pracy.
Dwaj ostatni z arcydemonw to Tairew i Zairik wystpujcy czsto w parze, tak jak Amszaspandowie Chordad i Mordad, ktrych s przeciwnikami. Mwi o nich: Zairik przynoszcy smutek i Tairew truciciel". Imi Zairik tumaczy si jako ty", bo
ma on wysusza roliny, powodowa, e marniej i kn. Tairew natomiast zatruwa wody, tak e si staj niezdatne do picia.
26
W Awecie imiona ich brzmi Tauru i Zairika i wtedy mona je
przetumaczy jako Choroba" i Zgnilizna". Niekiedy zamiast
Tauru wystpuje wrd gwnych demonw Taroman Pycha;
jest ona przeciwstawiona Spandarmat Pokorze.
Oprcz szeciu (czy siedmiu, jeli wliczymy Mitochta) gwnych demonw z natury za powstao mnstwo deww pomniejszych, dziaajcych czy to oddzielnie napastujc ludzi, zwierzta i roliny, czy caymi gromadami, jak stada wilkw czy roje
much.
Pomocnikiem i towarzyszem Mitochta, Faszu, jest Roszak,
duch zawici i zych ycze. Gdy Mitochtowi uda si wkra do
ludzkiej duszy, wchodzi za nim Roszak i niby dowdca garnizonu, ktry pilnuje zdobytego miasta, pozostaje w niej na stae.
W orszaku siedmiu klsk chodzi po wiecie Charsz, zwany
w Awecie Aeszm, demon nienawici i zaciekej wciekoci. Jego
sawne imi znane jest nie tylko w Persji w Europie spotykamy
go jako Asmodeusza.
Dew Wizaresz ukazuje si duszom grzesznikw pod straszliw
postaci; przychodzi po nie i przeraa, a potem prowadzi do pieka.
Dew Akatasz napenia serca ludzi nienawici i zoci, kae
lekceway nakazy czystej religii mazdejskiej. Oudak przycza si
do jedzcych i skania ich do mwienia w czasie posikw, czego
/ukazuj dobre obyczaje.
Astowidad Mr, utosamiany niekiedy z Wai Morowym
Powietrzem, przynosi choroby i mier. Zaklinajc go i przepilrjc, wzywa si pomocy Mitry i Sorusza.
Dew Nasu, Nos, zamieszkuje trupy. Z nich przenosi si na
Moczenie i zaraa je. Gdy mucha siada na nieboszczyku, Nasu
iloniada jej, opanowuje, i pod postaci muchy niesie nieczysto
n* ludzi, najedzenie, na odzienie. Bliscy zmarego, ci, ktrzy z nim
27
przebywali i nosiciele trupw musz dokadnie, jak kae pismo,
dokona witych obrzdw oczyszczenia, zmywajc krowi uryn tak siebie, jaki i wszystkie rzeczy, w ktrych si Nasu zagniedzi. Nasu zaraa trdem. Jeli urodzi'si dziecko o biaej, jak
u trdowatego, skrze i biaych wosach, znak to, e matka
w czasie ciy zetkna si z demonem Nasu i wszed on w jej
dziecko.
W postaci starca ukazuje si dew Zurman, zwany w Awecie
Zaurwanem. Przynosi on staro, zniedonienie, zanik si i pamici. Buszasp skania ludzi do wylegiwania si rano i spania wte-

dy, gdy czowiek powinien ju zaj si poyteczn dziaalnoci.

Dew Warun skama do rozpusty, Az wywouje akomstwo i podliwo, a Panik, gdy zagniedzi si w sercu ludzkim, sprawia, e
czowiek gromadzi dobra, zamiast je spoytkowa dla dobra
wasnego lub innych.
Straszny jest dew Apaosza, ktry, jak mwi Awesta, jest pomocnikiem Arymana przynoszcym posuch i w ten sposb morzcym godem ludzi i zwierzta. Przykrywa on ziemi niby suchym paszczem, nie dopuszczajc oywczych deszczw std
te i jego imi, ktre znaczy Okrywajcy" i w czasach pniejszych brzmi Apusz. Pomaga mu Aspandarusz.
Demonw, ktre mona wyliczy po imieniu, i takich, ktrych
imion nie znamy, jest mnogo ogromna. Wszystkie nale do krlestwa za i ciemnoci, a stworzone zostay przez Arymana wtedy,
gdy powstawa wiat jasnych duchw Ormuzda. Od duchw zacza si historia stworzenia materialny wiat by wtrny w stosunku do duchowego. Jak wida z naszych wylicze geniuszw
i demonw, ich imion i cech, s to w duej czci moce duchowe", psychiczne cechy dobre i ze, cnoty i wady. Wida tu te
4. Peri i dewy. Miniatura, 15701571
28
zniszczaln
Stworzy wiato
le korzyci l-l
\
lenia
Duchowe
si i1
30
zatodta
a
i
^.^
^
^a wcicultatem
za.
U z idealipowizanie
raz
drugi stara si pochwyci boski majestat i blask, rzucajc si do
walki z zastpami duchw dobrych, a wspomagay go ju rozliczne demony. Ale wtedy te zosta pokonany i zawar umow,
ktra zmuszaa go do zawieszenia broni na trzy tysice lat. Czas
ten wykorzysta Ormuzd na stworzenie zarodkw bytu materialnego. Przekaza t wiadomo ludziom Zaratusztra. Bg ukaza
si mu i tak mwi:
Ja, Zaratusztro, stworzyem byty przez Bahmana, wszystko, co istnieje, istoty wszelkiego rodzaju. Przez trzy tysice lat
trwao moje stworzenie nie starzejc si i nie umierajc [...] Nie
cierpiao ono godu ni pragnienia, senno si go nie imaa ani
zmczenie. Nie byo staroci ani mierci, nie wiay wiatry gorce
ni zimne. Niemiertelne byo moje stworzenie [...] Alici zepsucie
nic wkrado w materialny wiat dobra, przyszo zmczenie i staro [...]
Stwarzanie wiata materialnego zaczo si od stworzenia nieIm; Ormuzd rozcign wiato pomidzy niebem a ziemi i stwo- /
i/y gwiazdy uoone w konstelacje i planety nie wchodzce w ich
*klad, a po ksiycu soce. Gwiazdy w konstelacjach byy upo-

i/pikowane niby oficerowie na paradzie i tak te peniy rol

w wojsku Ormuzda. Gwiazdy bowiem do konstelacji nie nalece
ir/ wchodziy w skad owej armii, a te z konstelacji byy ich dowdcami. W razie wojny ogaszali oni zacig i cigay ku nim
luupolitym ruszeniem wszystkie gwiazdy, cho w czasie pokoju
miay inne, cywilne obowizki. Cae to niebiaskie wojsko podzielimr /ostao na cztery armie: wschodu, zachodu, pnocy i poudni*. Wodzem naczelnym mianowa Ormuzd Rabiawina, ktrego
iMtl/iba bya na szczycie nieba, dopki nie przyszed niszczyciel
Aiymnn.
Niebo jest widzialne, ale nie moe by przez czowieka doGwiazdy maj wic natur duchw, ktre walczy mog
II
Przez
30 dni pracowaem 3a,
32
i uczyniem roliny. I obchodziem wito, i nazwaem je Ajathrima.
Przez 80 dni pracowaem ja, Ormuzd, z Amszaspandami
i uczyniem zwierzta. I obchodziem wito, i nazwaem je
Maidhjaria.
Przez 75 dni pracowaem ja, Ormuzd, z Amszaspandami
i uczyniem czowieka. I obchodziem wito, i nazwaem je Hamaspathmaedja [...]
Dziea stworzenia dokonaem w cigu 365 dni, czyli w cigu i
szeciu gahanbarw, jakie zawiera rok.
Gahanbary okresy kocz si w zoroastryjskim roku obrzdowym piciodniowymi witami, gahami, ktrych nazwy zos(ay wyej wymienione. Cykl obchodw zaczyna si na pocztku i
maja, gdy Gah Maidhioi upamitnia stworzenie nieba i obchodzi
si wito nieba, a koczy w drugiej poowie marca, przy czym
koniec gahu upamitniajcego stworzenie czowieka przypada na
wiosenne zrwnanie dnia z noc. Wtedy te waciwie zaczyna si
ml nowa proces tworzenia", bo po nim zaraz nastaje okres odpowiadajcy pracy Ormuzda z Aszaspandami nad stworzeniem
mrbtt.
Kolejno stwarzania jest nastpujca: niebo, woda, ziemia,,
iniliiiy, zwierzta, czowiek. Uderzajce s podobiestwa z biblij-]
HH hinlori stworzenia, i nie mona wykluczy w tym przypadku
IlIlNfji pomidzy obydwiema tradycjami.
l'cmki mit stworzenia wyranie w tym miejscu nawizuje do
wystpujcych stale o okrelonych porach roku, obrzpniwdopodobnie agrarnych, wystpuje tu bowiem wito
* i- < 'i|l (icilej krowy) w zimie, a rolin jesieni. Wydaje
tu
mc chodzi tu o roliny jako takie, lecz o nasiona, zarodki
Wolno nam tak sdzi nie tylko z tej przyczyny, e jesie
<Ih|c si najodpowiedniejszym momentem obchodzenia
1 '
3 Mitologia Iranu
owe Pie-ze stworze P
nasiennanature.
, zwierzat zdradz r#*
^ ^ , w m
Byt^
^
UuUst ziemia. Byt
ksizyc i gwiazdy^
co wskazuj pewne niekonsekwencje i powtrzenia w tekstach
doczony do mitu o stworzonych nasionach. Ten pierwszy okres,
czas stwarzania Amszaspandw i innych duchw, wydaje si po- /
krywa niejako z czasem stwarzania prawzorw nasion. W tych ^

wanie koncepcjach naturalistycznych wydaje si lee geneza /

pierwotnego wiatopogldu i mitu o wzorach, ideach, nasionach, j
Ze starych przekazw dowiadujemy si take, i:
j
W czasie gdy Aryman bezsilny przebywa w mroku, stwarza Ormuzd wszystko, co materialne na wiecie, kolejno: niebo,
wod, ziemi, roliny, zwierzta i ludzi. A ogie by na wszystko
rozsypany. Podzieli wszystko na sze rodzajw, a kady rodzaj
by tak do drugiego przywarty, e, rzekby, powieka pooona na
(dolnej) powiece.
wiat stworzony by nieruchomy i niejako sprasowany": ziemia, niebo, woda, zarodki istot ywych wszystko to przylegao
do siebie ciasno, nie byo pomidzy nimi wolnej przestrzeni, co
perski tekst wyraa przez okrelenie: przywarte, jak powieka do
powieki".
Nadanie ruchu, ogarnicie przestrzeni, to zdarzenia, ktre
miay miejsce dopiero po kolejnej napaci Arymana na boe stwoi /cnie. Wtedy Niebiosa sposzone odsuny si od Ziemi, gwiazdy
wprawione zostay w ruch, Ziemia, przewiercona przez zego dui ha, najpierw skulia si jak przestraszone zwierz i wypchna
wod, ktra w niej bya, potem popkaa. Aryman spad niby ogniKiy w i spali wszystko.
Dwa elementy skadowe zoroastryjskiego mitu o stworzeniu - naturalistyczny i spirytualistyczny zdaj si pochodzi j
> dwch odmiennych tradycji: pierwszy z kultw agrarnych
i t obserwacji wzrostu rolin, drugi ze starych psychologicznych i
inrwHza nad natur ludzkiej duszy, jej moliwoci i saboci. \
W odniesieniu do mitu o Amszaspanach, angelologii i demonoKaiomarsie znalazo to niewielki
:\
W owej jednoci musiaa jednak zaj jaka zmiana i podzia,
bowiem na jednym jej kracu pojawi si blask, a na drugim ciemno jakoci, ktrych przedtem nie byo. Opowiadaj o tym
przekazy stare w ten sposb:
Zurwan zapragn mie potomka. Odprawia! wic mody
i skada ofiary, a pocz go. A myl jego malowaa obraz jeszcze
nie narodzonego, nadajc mu wszystko wiato i wszystek majestat,
jaki moliwy jest do wyobraenia, i pikno i dobro tak wielkie, i
trudno to poj czowiekowi. Ale cech myli jest to, e gdy biegnie w jednym kierunku, to rwnoczenie pojawia si nawet bez
woli i wiadomoci jej przeciwiestwo myla te wic o cechach przeciwstawnych tamtym, niechcianych, a wic o mroku,
brzydocie i o zu, a obok wiary w jasn istot nie narodzonego
powstao towarzyszce jej jak cie zwtpienie. Obok mioci po
jawiy si uczucia idce zawsze w lad za ni niech i zawi.
Cho byy to tylko cienie myli i cienie uczu, wystarczyy, by poi/ drugiego syna, bdcego przeciwiestwem pierwszego, syna,
w ktrego naturze pojawiy si wszystkie te cechy, ktrych
u pierwszego nie chcia widzie i dlatego wanie, e o nich pomyla, zgromadzi je w drugiej pocztej istocie. Ten drugi by zy
11 iemny, wrogi pierwszemu, agresywny i tchrzliwy, gupi i peen
nienawici.
Zurwan nie wiedzia, e dwch synw nosi w onie, bo bdc s
irdnoci wszystko obejmujc, nie zna natury podziau, ktra
upiuwia, e oddzielajc co od czego otrzymujemy dwie rzeczy,
h nic jedn. Nie wiedzia, a wic obieca swojemu pierworodnemu panowanie nad wiatem. Ale stao si, e pierwszy, ktry,
wyoni si z Zurwana i oddzieli od niego, nie by owym jasnym,
ii|'iiignionym synem, lecz by to ciemny i brzydki, napeniony
lntriil pd zwtpienia. Dopiero jako drugi pojawi si ten
dobry. Pierwszym by mroczny, kudaty, smrodliwy

U
ka, czuje i myli te jak czowiek, w tym sensie, e zarwno jego
uczucia, jak i myli s jakby ambiwalentne: z wiar pojawia si
zwtpienie, gdy myli o tym, co dobrego chce przekaza potomkowi (bo on go wanie wymyla, myli o jego cechach i w ten
sposb je przekazuje), jednoczenie myli te o cechach przeciwnych, z uczuciami pozytywnymi mieszaj si ich przeciwiestwa niby negatywy tych pierwszych. Trzeba byo paru tysicy
lat, by psychologia naukowa waciwie dopiero w naszych czasach
odkrya owo dialektyczne sprzenie uczu przeciwstawnych i zasad, ktra rzdzi mylami i sprawia, e poszczeglne pojcia s
/wizane w nich w pary opozycji.
Zurwanizm zdoa przeama ograniczenia wiatopogldu perskiego, wprowadzajc jedn, naczeln si pierwotn czas.
Mamy w nim zacztki perskiej dialektyki, rozwijanej pniej
pr/.ez mylicieli nieortodoksyjnych razem z takimi zasadami, jak
/wizek wszystkich zjawisk, rozwj jako rezultat cierania si
przeciwstawnych si, zmiany zachodzce w czasie, uwarunkowane
uanem nierwnowagi. Monistyczny zurwanizm rozwija si nie-~i
mai jednoczenie ze skrajnie dualistycznym manicheizmem. Wy- I
iU|c si suszne przytoczenie tu take manichejskiego mitu o stwoi/rniu, bo dopiero te trzy wersje zurwanistyczna, zoroastryjska
i mitnichejska daj w miar peny obraz perskich wierze dotyczcych pocztkw bytu.
W manichejskich koncepcjach przejawia si najkonsekwentiilf j doktryna podwjnego pocztku".
I )obro i Zo, wiato i Ciemno byy dwoma Duchami Pier*vmi. ktre pocztkowo nie miay ze sob adnego kontaktu.
' itly i nich przebywa w swoim regionie: wiato na pnocy,
mnoi na poudniu. Kady z tych regionw mia swego wadna pnocy by nim Ojciec Wielkoci, na poudniu Ksi
'rinno&ci. Dziedzina wiata dzielia si na pi czci bdcych
41
^ p
k mia do pomocy P"V
granicy, gdf
42
sza go Pierwszy Czowiek i take odpowiedzia mu krzykiem.
Obydwa gosy poczyy si i podyy do Ducha ycia i Matki
ycia. Zostay przez nich przyodziane i razem z Duchem ycia
uday si na wojn z siami ciemnoci. Duch ycia wycign prawic, zanurzy j w ciemnoci, a Pierwszy Czowiek uchwyci j
i w ten sposb wydosta si z przepastnego mroku. Duch ycia
zwany te Mitr i piciu jego synw, rzucili si na wadcw
piciu regionw ciemnoci, obezwadnili ich i rozerwali. Obdarli
kadego ze skry i uczynili z tych skr niebo, jak namiot. Z ich
cia utworzyli ziemi. Jeden z synw Ducha ycia podtrzymuje
niebo, by nie upado, drugi ziemi. Z blasku, ktry najmniej
/osta zanieczyszczony substancj ciemnoci, uczynili gwiazdy,
uoce i ksiyc.
W tym czasie Ojciec Wielkoci wyoni z siebie trzeci emana)$ by ni Trzeci Wysannik. Trzeci Wysannik mia dwanacie
rorck, Dziewic Blasku, jak dwanacie znakw zodiaku. Uruchomi mechanizm oczyszczania drobin jasnoci z domieszek mroku
1 przesyania ich po Kolumnie Blasku na ksiyc. Gdy ksiyc jest
|n/ napeniony tym blaskiem, widzimy peni. Z ksiyca blask
mltyany jest do Kraju Jasnoci.
A potem powstaa pierwsza para ludzi. Rodzicami ich byy
ilmimiy. Pierwszy mczyzna Adam i pierwsza kobieta
L*
nie wiedzieli, e w swoich istotach, w duszach, maj

i'"vmies7.k blasku, nie znali swego boskiego pochodzenia. Zbam| wyjani Adamowi, jakie jest jego rzeczywiste pochodzeitrmoniczne ciaa i boskie duszy. Ale Adam i jego poikowic nie posuchali Zbawiciela. Rozmnaaj si i dziel
"k uwiziony w materii pochodzcej z mroku na coraz mniej #icczki. Ojciec Wielkoci jednak posya co jaki czas pro"W. klrzy nauczaj ludzi, uwiadamiajc im ich dwoist natu, i Miwmcajc na drog blasku.
41
Mam zyl ^
uczaicym
posa blasku w kady
Bo.
P
si kramy Jn^ ^^
kt6re trudno
% ]eg0 nauk
i Babilonu
wiadczema i
niezalenie od
ga, ktrego czcrf
izy
Mani za yaa - ^rapie. Wiadomo tez
kdanie rk
P w swoich ksikach rozpatrywa szczegowo problemy psychologiczne. Zajmowa si leczeniem dusz" i uwaa, e wikszo
chorb ciaa ma rdo w niedomaganiach psychicznych czy nerwowych, jakbymy dzi powiedzieli. Jest wic w jego spirytualistycznej zakadajcej pierwotno i nadrzdno ducha w stosunku do materii doktrynie swoista logika, jeli potraktujemy
j jako projekcj wiedzy o mikrokosmosie (czowieku) na makrokosmos. Jak twierdzi historyk arabski Ja'qubi, wedug Maniego
obydwie zasady pierwotne zawieray i wyoniy z siebie po pi
idei: koloru, smaku, zapachu, dotyku i dwiku, przy czym te,
ktre s dobre, pochodz od blasku, a ze od ciemnoci. Dziki
nim duchy zdolne s do zmysowego odbierania wiata. Ta koncepcja zdaje si wynika z zainteresowa Maniego psychologi
i z jego prb ustalania rde ludzkiej wraliwoci. Pomys taki
mg prorok zaczerpn z indyjskich rde, gdzie ta koncepcja
/najduje swoje odpowiedniki.
Zoroastryjskie byty duchowe" zdaj si pochodzi z obserwai |i przyrody ywej, w ktrej z nasion zawierajcych wzory" rolin rozwijaj si roliny. Ale jednoczenie s tu take elementy
o todowodzie psychologicznym, podobne do manichejskich. WyIh|c si, e nauki Maniego, cho cakowicie potpione formalnie,
wpyway na uksztatowanie si doktryny religijnej takiej, jak
<Mniny z pnych, wczesnoredniowiecznych przekazw.
Municheizm jest ideologi pokojow, zakadajc moliwo
liiiio/iimienia si ludzi pomidzy sob. Chyba najwaniejsza
Mniik perskiego proroka dotyczy etyki: czyn niemoralny nie
*iii|c by takim niezalenie od intencji i celu, w jakim go pon'>. Przykro czy krzywda wyrzdzona komukolwiek nie
i wynie dobrych skutkw, poniewa jej rezultatem jest
iMiitinoenie przemocy, osabienie blasku.
wyraa imperialn ideologi pastwa teokratyzapisali, nie w peni rozumiejc czy te walczc z ideami przez nie
wyraanymi, s dla nas bardzo cenne, umoliwiaj bowiem pewien wgld w nieortodoksyjne systemy i ludowe paradygmaty
wyobrani.
walka
Gdy upyn czas rozejmu, w dniu Ormuzda miesica Farwardin
rzuci si Aryman z armi zych duchw na boe stworzenie.
Przeciwstawiay mu si obydwa wiaty boskie duchowy i mate-

rialny. Po to Ormuzd oblk duchy w ciaa, da im materialne

ksztaty, by mogy si oprze napaci zego ducha.
Pierwsza walka odbya si pomidzy zymi mocami i niebem.
Rzuci si Aryman na niebo i wszed a na trzeci cz jego obszaru, ale wtedy stao si tak, jak bywa wtedy, gdy wrg szybkim
marszem zajmie du cz kraju i nie majc dostatecznej cznoci ze swoimi, znajdzie si w potrzasku. Duch Nieba w elaznej zbroi zatrzyma go w okreniu, nie pozwalajc mu ani posuwa si dalej, ani zawrci. Tymczasem Ormuzd umacnia way
obronne nieba, ktre nosz nazw wiadomo Wiernych. Obok
tych szacw ustawi jazd niebiask zbrojn w lance, ktre
ogldane z daleka, wyglday jak wosy na gowie, taka bya mnogo wojownikw.
Aryman miota si w okreniu, ale ze wszystkich stron otaczay go dobre duchy, tak e nie sposb byo wyrwa si i ratowa
ucieczk. Przez trzy miesice toczya si walka, a zepchnito
Arymana do pieka, ktre jest pod ziemi, w wiecznym mroku.
Gdy odchodzi, zatwierdzi musia warunki rozejmu mwice
0 tym, jaka bdzie kolejno panowania ich obu Ducha Dobra
1 Ducha Za przez dziewi tysicy lat.
W czasie tej napaci niebo odsuno si od ziemi, gwiazdy,
soce i ksiyc kry poczy po swoich drogach, a pomidzy
niebem i ziemi powstaa przestrze zwana Wai, w ktrej odbywaa si walka.
Drug walk Aryman toczy z wod.
48
Kiedy wwierci si w gb ziemi jak w, wypchn
wody, ktre przeraone uniosy si par w powietrze i znaln/y
w atmosferze. Uksztatowa z nich chmury Tir strzelec niebiu
ski, a pomagali mu w tym Bahman, Horn i Wat wiatr. Prze/
trzydzieci dni ukazywa si Tisztar kolejno w postaci czowieka,
byka i konia i powodowa, e deszcz pada przez cay miesic. Bya to taka ulewa, e paday krople deszczu wielkoci cebra. Wtedy
wyginy ze istoty przywleczone z wojskiem Arymana. Ocalay
tylko te, ktre potrafiy tak jak sam zy duch wcisn si pod powierzchni ziemi: we, aby, robaki i jaszczurki.
Po miesicu ulewnych deszczw ukaza si, jako m wysoki
i janiejcy, Duch Wiatru. Podobny on jest duszy ludzkiej, ktr
zw rawan", to znaczy poruszajca si", bo sprawia, e pki
czowiek yje, moe si porusza, a kiedy rawan wyjdzie z ciaa,
jest nieruchome. Tak i Duch Wiatru porusza powietrze. Wtedy
wic, po wielkich deszczach, duch w wszed w powietrze i poczo si ono porusza nad ziemi. Wiatr wia, a wody, ktre byy na
powierzchni, gromadziy si tworzc oceany, morza i stawy.
A wszystkie paskudztwa i nieczystoci, ktre pozostay po napaci
Arymana, wszystkie ze utopione jego stworzenia znalazy si
pukane wod w oceanach, dlatego s one sone.
Mwi, e gdy Tisztar zmywa ziemi wod, wystpi przeciwlui niemu demon Apaosza, wrg deszczw. Opiekun deszczu
I ilrinon suszy stoczyli ze sob wtedy straszliw walk, ktra pot / 41 kawo wydawaa si nie rozstrzygnita, bo Apaosza by dewem
|inic/iiym i Tisztar nie mg mu da rady. Przypomnia sobie jed ' o niezawodnej broni przeciwko demonom, o modlitewnym
,>ig, i rzuciwszy nim w Apaosz, odebra mu siy. Gdy go odil. polewa ziemi wod, kropic j z pucharu i z miski.
11 min walka toczya si midzy Arymanem i ziemi.
* *
i Mitologia Iranu
Kiedy niszczyciel zbliy si do ziemi, zatrzsa si i powstaa '
przeciwko niemu. A wtedy popkaa i z jej wntrza wyoniy si

gry, a byo ich 2244. Zanim bowiem Duch Za wyda

walk stworzeniom, w gbi ziemi przez tysic lat tworzya si
substancja gr. Kiedy ziemia popkaa, przez szczeliny wydostay
si gry niby kiekujce roliny i wyrastay coraz wiksze, jak
drzewa, ktrych korona jest coraz to wyej, a korzenie coraz niej. Bo i korzenie gr te rosy, tworzc pod ziemi sploty i wzy,
a potem, gdy spotykay si i czyy, zrastay si ze sob. Jak
w korzeniach woda si zbiera i prowadzona jest do pnia, gazi
i lici, tak i przez korzenie gr przechodzi ona w gr i odywia
wszystko, co ronie. Dlatego te z gr spywaj wody, ktre wyiryskuj tam spod powierzchni.
Caa ziemia, gdy rozmika po wielkim deszczu, rozpada si
nu siedem czci, a pomidzy nimi powstay oceany.
Czwarta walka toczya si midzy Arymanem i rolinami.
Aryman zbliy si ku pierwszej stworzonej rolinie i sprawi,
/r uscha. Ale nie udao mu si zniszczy ycia rolinnego cakowicie, bo oto Mordad wzi t uschnit rolin, pokruszy i pomie#1 / wod, ktrej Tisztar uywa do polewania ziemi. Drobiny
substancji pomieszane z kroplami deszczu spaday na
e, i z nich wyrosy roliny. Nie bya to ju jedna rolina, bez
oku, gazi i lici, tylko wiele najrozmaitszych gatunkw: mwi,
M wicdy powstao dziesi tysicy rodzajw po dziesi tysicy
(Itutkw rolin. Mordad dobroczynny da dziesiciu tysicom
lin moc zwalczania dziesiciu tysicy chorb.
Wiy roliny wyrosy i nasiona ich dojrzay, zebra je Mordad
ml / nich drzewo Bastochm, drzewo wszystkich nasion, po
iMid/i je na brzegu niebiaskiego Morza Szerokiego. Na
n>U<
projekcja walki wiata i Ciemnoci. Miniatura, po). XVI w.
tym drzewie ma gniazdo ptak Simorg. Nasiona drzewa strcane
przez Simorga opadaj do wd morza niebiaskiego i z deszczem
spadaj na ziemi.
Pit walk bya walka Arymana z bydem.
Po zniszczeniu roliny Aryman rzuci si na Pierwsz Stworzon Krow. Ormuzd wiedzc, e to nastpi, wtar w oczy krowy
sok roliny bang, czyli konopi, ktry j oszoomi tak, e nie cierpiaa i nie baa si. Krowa schuda i zdecha, a wtedy z jej ciaa
wyrosy roliny uprawne, w tym pidziesit pi gatunkw zb i
dwanacie gatunkw zi leczniczych. Te, ktre wyrosy z jej
odka, pomagaj w chorobach odka, ktre wyrosy z gowy,
pomagaj w chorobach gowy, i tak dalej. Krew krowy daa pocztek winnej ozie. Wino jest dlatego pomocne na krew, bo samo
ma natur krwi.
Nasienie krowy Mordad ponis ku ksiycowi i oczyci
w ksiycowym wietle. Pniej przynis je z powrotem na ziemi i powstay z niego zwierzta bydo, owce, kozy i inne, jakie
s poyteczne dla czowieka. Zwierzta te przez tysic dni i nocy
niczego nie jady ani nie piy. Potem dopiero zaczy pi wod,
a jeszcze pniej odywia si pokarmem staym.
Szst bya walka Arymana z czowiekiem.
Gdy Aryman zabi krow, rzuci si na Kajomarsa, a z nim
Astowidad i jego diabelscy pomocnicy. By oszczdzi Kajomarsowi strasznego widoku, w tym samym czasie Ormuzd zesa na
niego sen jako chopca pitnastoletniego. Pierwszy Czowiek zdy tylko odmwi modlitw, ktr odgoni demony, i usn. Gdy
si obudzi, zobaczy e caa ziemia staa si wielkim pogorzeliskiem, nad ktrym snu si dym, e mrok j ogarn i tylko demony, jaszczurki i we j zamieszkiway. Ale nie upad na duchu,
przey to wszystko i y jeszcze trzydzieci lat.
A kiedy Kajomars umar, z ciaa jego powstao siedem metali.
52

zoto, srebro, elazo, mied, cyna, ow, rt i stal. W zocie, kio

re jest najszlachetniejsze, zawarte byo jego ycie i nasienie. Zoto
zostao oczyszczone w blasku soca, a gdy je pogrzebano w ziemi
i dobroczynna Spandarmat je przyja, przez czterdzieci lat pozostawao nie zmienione. Po czterdziestu latach wyrosa z niego
rolina riwas, czyli rabarbar. Gdy wykiekowaa, miaa tylko jedn odyg, ale pniej odyga si rozdzielia na dwoje i rozrosa
niezmiernie. Przez pitnacie lat rosa, a potem jedna poowa roliny przeksztacia si w mczyzn, druga za w kobiet. I w ten
sposb z ziemi wyroli ludzie, prarodzice ludzkoci, Maszja i Maszjana, z nasienia Kajomarsa, ktre byo zotem, z blasku soca
zotego, za porednictwem roliny riwas.
Kiedy si rozdzielili, otrzymali dusze i byli tacy, jak wszyscy
ludzie. Ludzko wic dwukrotnie zostaa powoana do ycia:
najpierw w postaci Kajomarsa, ktry by wzorem i nasieniem ludzi, a pniej jako pierwsza para rodzicw. Tak samo byo i z
krow, ktra po raz pierwszy stworzona zostaa jako Gawa
liwodata, a po raz drugi jako zwierz z nasienia Gawy biorce pocztek.
Sidm i ostatni bya walka Arymana z ogniem.
Po stworzeniu pierwotnego bytu ogie rozsypany by na
ws/ystkie jego elementy, znajdowa si we wszystkich istotach
i rzeczach. Gdy Aryman rzuci si na ogie, sam Ormuzd wzi
udna w walce. Wtedy ogie rozdzieli si na pi rodzajw, by
sprosta potrzebom zrnicowanego bytu. S to:
Ogie Afzuni, czyli Dodajcy", Pomnaajcy". Jest to ogie
zwarty w socu i ogniach palonych na ziemi. Dobroczynne jego ciepo sprawia, e rozmnaaj si wszystkie ywe stworzeniu.
Ogie Bahfarnaftar, to znaczy Dobroczynny Blask", zwany
ic Wohufrjan, znajduje si w organizmach istot ywych, ludzi
M
y
., ,i, p,
ptteImego *!'
ktre go reprezentuj) nie stwarza; on tylko psuje to, co zostao
stworzone przez Ormuzda, atakuje nasiona bytu, ktre pochodz
od Ducha Dobra. Ju wtedy, gdy w micie mowa o stworzeniu zarodkw materialnych, dowiadujemy si, e si to stao z przyczyny
zagroenia ze strony Arymana. W pismach religijnych jest taka
scena,-w ktrej Ormuzd pyta stworzone czy wyonione z siebie
duchy, czy wol by naraone na ataki zych mocy, czy przebrawszy si w ciaa, chc wystpi do walki z nimi, o ktrej
Przemdry wiedzia, e zakoczy si zwycistwem dobra. Przyodzianie duchw w ciaa jest wic rodkiem nadania im jakby
wikszej odpornoci w walce ze zem.
Aryman, mier nioscy, zabi Kajomarsa i Krow, spowodo- s
wa uschnicie Drzewa, ale nie zniszczy tkwicych w nich zard- ]
kw ycia, ktre odpowiednimi zabiegami zostay rozbudzone j
i day nowe ycie. Walka ycia ze mierci polega nie na tym, e '
istoty s niemiertelne w swoim jednostkowym ksztacie to zarezerwowane jest dla duchw lecz na tym, e odradzaj si w coraz doskonalszej formie, e z tych, ktre ulegy mierci, odradza
nic ycie.
Anio Mordad a wic ten, ktry jest geniuszem niemiertelnoci (jego stare, awestyjskie imi Ameratat znaczy wanie Niemiertelno") nie zapewnia jej adnemu ze stworze, gdy ich
ycie jest zagroone. Wkracza dopiero wtedy, gdy trzeba dziaa
iIIm uratowania i udoskonalenia zarodkw ycia, przekazania go
tm nastpne pokolenie i formy. Tak wic Mordad jest potrzebny
ntr /yjcym, lecz umarym, by si mogli odrodzi. ycie i mier

q |kby dwiema formami, dwoma etapami acucha ycia, nim /rnie i powstawanie wzajemnie si warunkuj.
Sprzenie tych dwu si w procesach yciowych, a nawet i fizy- V
Hiiyth, wystpuje w zurwanistycznych elementach mitu:
I
(idy nieruchome i niezniszczalne stworzenie duchowe trwao J
II
"sn* ?#"o pw swoich oddzielnych rejonach, Zurwan postanowi rozdzieli
czas pomidzy swoich dwch synw. Nie mg jednak da czasu
bez dania ruchu, tak jak nie mg da jednemu z bliniakw, Ormuzdowi, czasu i ruchu, nie dajc ich drugiemu. Gdy wic czas
zacz pyn, zacz si ruch i przemiany, zaczy si dzieje stworzonego wiata.
Pisma zoroastryjskie mwi, e to Ormuzd, znuony nieruchomoci stworzonego przez siebie wiata, gdy mino trzy tysice lat, uczyni z pomoc sfer niebieskich istot zwan Zurwanem,
Czasem, ktry sprawi, e wiat Ormuzda mg si porusza niezalenie od wiata Arymana ale gdy Aryman pochwyci cz
tego czasu, poruszy si take jego mroczny wiat.
Koncepcja czasu nieruchomego czy te umieszczenia bstwa
poza jego wymiarem wydaje si trwaa w perskiej wiadomoci: w
wierszu z XIII wieku znajdujemy sformuowania, mwice e
idea-bstwo, do ktrego tskni poeta, znajduje si poza granic
dobra i za, poza granic czasu i przestrzeni". Nie ma wprawdzie,
wyranych wiadectw, ktre by dowodziy, e podobne koncepcje
znane byy te manichejczykom, mona tak jednak sdzi, zwaywszy e by to najbardziej idealistyczny kierunek perskiej myli.
Ruch i przemiany s cech raczej materii ni idei. Tote mona
przypuszcza, e wypowiedziane przez w. Augustyna twierdzenie,
e Bg stworzy wiat nie w czasie, lecz z czasem", a wic e czas
jest jednym z wymiarw bytu nie odnoszcym si do bstwa, e
zosta niejako dodany jako atrybut do stwarzanego wiata, pochodzi z orientalnych, perskich rde. Wielki Ojciec Kocioa
pobiera w modoci nauki u manichejczykw.
W zoroastryjskiej wersji mitu o stworzeniu wiat materialny
stwarza Ormuzd. Aryman jest rodzajem energii niszczcej i powodujcej przemiany. On spadajc na ziemi pali j, by ycie
mogo si odrodzi z popiow. Caa sekwencja walk ze wiatem
56
I
stworzonym obejmuje siedem atakw Ducha Za, ktry kolejno
zblia si do nieba, wody, roliny, zwierzcia, czowieka i ognia
Zauwamy, e jest to taka sama kolejno, jaka wystpowau
w przekazie o stworzeniu w czasie szeciu gahanbarw kolejnych
elementw bytu. Ale tam byo ich sze, a tu jest siedem, bo dodany zosta ogie. Uzyskano w ten sposb ow magiczn sidemk, tak wan w przekazach mitologicznych.
Sidmym elementem jest ogie. Ale przecie w tym micie siy
dobra odradzaj ycie przez polanie wod, a ogie najwyraniej
reprezentuje Arymana, bo to on uprzednio spala wiat. Ogie
wprawdzie jest podzielony na poszczeglne rodzaje energii powodujcej przemiany, energii pozytywnej i dobroczynnej, ale faktem
jest, e mamy tu pewn strukturaln niekonsekwencj zarwno
w fabule, jak i w owym podziale na pi rodzajw.
Przypomina nam ta pitka pentady wystpujce wielokrotnie
w manichejskim micie o stworzeniu. Dla manichejczykw materia I
bya demoniczna i mroczna, a jasny wiat Ducha wiatoci by {
czym w rodzaju promieniejcego rda energii, ktrej przetnie- f
szanie z cik materi dao wprawdzie pocztek bytowi, ale byo

krzywd dla tej lepszej strony, blasku. Idc tym tropem dalej,
moglibymy si dopatrze pewnego podobiestwa w opowiadaniu
<> uwizieniu Arymana w wiecie Ormuzda przez jego wojska oraz
uwizieniu Pierwszego Czowieka i jego piciu synw przez wadi V mroku.
I Aryman, i Pierwszy Czowiek utracili w starciu cho byy
lii inne sytuacje, podobiestwa s wyrane przytomno i po/uKiiiwali tak bez zmysw przez dugi czas.
Zoroastryzm by mimo wszelkie usiowania, by na pierwsze
miejsce wysun, jako pierwotne, byty duchowe religi o cha
ikit r/c materialistycznym. Cicie pomidzy wiatem dobra
* twiulcm za przebiegao poprzez zjawiska tak materialne, jak
Wielk Bogini, Mahadewi. W iraskich zoroastryjskich mitach
Aryman pali wiat na pocztku, a proces pniejszego odrodzenia
jest wyranie zarysowany. Ale jest w mitologii perskiej posta bardzo wana, ktra nawet z imienia zdaje si Durg przypomina,
a z Arymanem jest niemal identyczna. To Drauga ze staroperskich
napisw klinowych, wymieniana tam jako gwna przeciwniczka
Ahuramazdy, pniejszego Ormuzda. W Awecie imi jej brzmi
Drud i jest tumaczone jako kamstwo". Jest to demon eski,
bardzo mocny i niebezpieczny. Nazywa si j Wielk Czarownic,
ktry to epitet przysugiwa mgby take indyjskiej Durdze.
Do sprawy tej jeszcze powrcimy, gdy omawia bdziemy mity, w ktrych posta ta si pojawi. Na razie wystarczy nam musi
stwierdzenie pewnej niekonsekwencji w mitach, ktrych autorzy,
a waciwie redaktorzy, starali si zatrze pochodzenie pewnych
motyww, niezupenie pasujcych do cile dualnego podziau
wiata na moce dobre i ze. Teraz jeszcze raz przyjrzyjmy si zdarzeniom, jakie zachodziy w czasie, gdy Aryman napad wiat
stworzony przez Ormuzda.
Mwi pisma, e gdy Pierwsza Krowa zmara, upada na
prawy bok, a gdy zmar Kajomars, upad na lewy bok". Goszurwan jako Dusza Pierwszej Krowy wysza z jej ciaa, stana przed
(Irmuzdem i krzyczaa do niego wielkim gosem:
Komu oddasz opiek nad stworzeniami, ktre zostawie,
gily ziemia zostaa zrujnowana, rolina zniszczona, a woda zmi nna. Gdzie jest czowiek, o ktrym mwie stworz go, aby
mtty sprawowa opiek".
A Ormuzd na to rzek:
Jeste chora, Goszurwan, na chorob, ktr zesa na cieli* /ly duch. Gdyby byo waciwe teraz stworzy tego czowieka
m ficmi, nie krzywdziby jej zy duch.
A Goszurwan podya do strefy gwiazd i
i dotarta a
przedstawieniem mczyzny i kobiety, ktrzy pojawiaj si jako
odrbne nasiona" w tym wiecie bezruchu. Krowa to prastary
indoiraski symbol kobiety, a take tego, co uwaane jest za kobiece": wody przeciwstawionej ogniowi, chmur lub rzek. Sam
Ahura by} mem wd, czy to jako rzek, czy jako chmur, pki nie
przypisano mu na stae zwizku ze Spandarmat bogini ziemi.
Krowa bywa te symbolem ksiyca, a ten jak wiadomo ma
wodn natur i rzdzi wodami.
Jeli w ten sposb popatrzymy na ow par, Kajomarsa i Gaw, ujrzymy nieco odmienny obraz. Obydwoje s pierwszymi
ludmi" i po mierci daj ycie: mczyzna ludziom (mczyznom), a kobieta krowom (kobietom).
Oprcz tego z ciaa Kajomarsa powstaj metale, a z ciaa krowy roliny uprawne. Mamy tu przeciwstawione dwie dziedziny,
ktre s wyranie zwizane z kwalifikacjami wynikajcymi z pci:
metalurgia to zajcie cakiem mskie (nie mwic o tym, e metal

jest zawsze mski i nigdy nie jest inny", zdaniem zoroastryjskich

pisarzy), natomiast uprawa, rolnictwo typowo kobiece. Mamy
wic, oprcz klasycznego w etnografii zakwalifikowania wedug
przynalenoci do strony prawej i lewej oraz czstego w mitologii
przeciwstawienia ksiyca socu, take wyznaczniki gospodart ze", rwizane z zajciami obu pci.
I oto oboje, ktrzy s nasionami, umieraj, i wtedy ich rola
luko nasion jest najwaniejsza, bo przezwyciaj mier.
l.mlzie-nasiona to pojcie znane w historii kultury. Powiadi.i je niezliczone znaleziska grobw, w ktrych zoono niebovkw w pozycji embrionw, by odrodzili si do nowego ycia
ma matki ziemi. Tak Ziemi Matk jest w iraskich wierzeM Spandarmat. Chocia jej imi tumaczone jest jako Poko.,Cierpliwo" i weszia do grona Amszaspandw jako rei nitka tych cnt, jest to w rzeczywistoci Ara Mata
Ziemia Matka z dawnych wierze. Jest opiekunk rolnikw
i ziemi rodzcej plon. Ona to przyjmuje zote i blaskiem soca
oczyszczone nasienie Kjomarsa, z ktrego po latach wyronie
rolina pierwsi bliniacy.
Jest to jeden z trwaych, powtarzalnych motyww wielu poda
zarwno iraskiej, jak i w ogle indoeuropejskiej literatury. Z cia
pogrzebanych wyrastaj ich nastpcy: jeszcze teraz mwi si, e
z krwi jego wyronie mciciel", a na okadce wspczesnego, ju
porewolucyjnego wydania perskiej konstytucji widzimy obraz nastpujcy, z plam rozlanej krwi wyrastaj tulipany.
W micie o Kajomarsie i Gawie mamy do czynienia z dwiema
postaciami, ktre hipotetycznie zakwalifikowalimy jako reprezentacj mczyzny i kobiety. Prowadzi to na lad wierze zwizanych z pochwkiem nie tylko nieboszczyka jako nasienia
czowieka", ale take z pochwkiem podwjnym. Tak mona by
tumaczy w paralelizm odnoszcy si do stron, na ktre padali
kolejno Gawa i Kajomars, ktry umar, jak gosi tradycja, trzydzieci lat pniej ni Krowa.
Podwjne pochwki praktykowano do powszechnie na stepach azjatyckich u Scytw. W odniesieniu do tego rodzaju grobw, znajdowanych przez archeologw midzy innymi na naszych
ziemiach, wysuwa si przypuszczenie, e kobiet w czasie uroczystoci pogrzebowych zabijano, by pochowana wraz z mem,
moga mu towarzyszy na tamten wiat. Takie obyczaje Sowian
opisuje wczesne rdo arabskie. Kobiet duszono, a oboje spalano na stosie. Nie musz wic nawet w pniejszych czasach by
pochowani jako nasiona" w pochwku grzebalnym; widocznie
koncepcja duszy" niezalenej od ciaa zwyciya star wiar w
odradzanie si z ciaa pochowanego. Obyczaj zabijania i palenia
ony przetrwa w Indiach i podobno formalny zakaz nie zawsze
powstrzymuje ludzi przed jego praktykowaniem. W kadym razie
62
wspomina si go z sentymentem, jako dowd cnt niegdysiejszych
on.
Tam te, na gruncie indyjskim, znajdujemy wierzenie, ktre
jako zdaje si wiza z odmiennym traktowaniem nasion Kajomarsa i Gawy, z ktrych pierwsze oczyszczone zostao blaskiem
soca, drugie blaskiem ksiyca. Wedug indyjskich wierze dusze po wyjciu z ciaa id albo drog ksiycow, albo soneczn.
Dusze, ktre udaj si na ksiyc, s pniej rozsiewane po ziemi
i wcielaj si ponownie w ludzi ju w czasie poczcia. Natomiast
droga soneczna, zarezerwowana dla wtajemniczonych, prowadzi
do zjednoczenia z bstwem i do nirwany zatraty wasnej osobowoci. To przypomina dwuetapow podr drobin blasku,
powracajcych do swego rda poprzez ksiyc i soce w wie-

rzeniach manichejskich. W tym przypadku nie jest wykluczone, e

mamy do czynienia z wpywami buddyjskimi, bardzo wanym
skadnikiem doktryny manichejskiej.
Ksiycowym blaskiem oczyszczone i napenione zostao nasienie Krowy i odpowiada to indyjskiej ciece ksiycowej, tej,
ktra dla wszystkich jest dostpna, sonecznym blaskiem za
nasienie Kajomarsa. On wic zdaje si nalee do wtajemniczonych. W spoecznociach plemiennych wtajemniczonymi byli
mczyni, poniewa oni dostpowali wtajemniczenia, inicjacji,
klre dla kobiet stanowiy tabu.
Iraski mit o ludziach-nasionach, ktrego inne konkretyzacje
bed/iemy jeszcze rozpatrywa, wydaje si starszy ni indyjskie
wierzenie w dusze niezalene od ciaa. Notabene w Rygwedzie
znajdujemy sformuowania wiadczce, e podobne pojcia byy
(linkie jej twrcom. Wpeznij do ziemi, matki dobrotliwej" mwi
hyniii pogrzebowy i dodaje yczenie, by odrodzi si zmary
w ks/tacie najlepszym".
.Ink ju mwilimy, pne podwjne pochwki mczyzn i ko t
biet zwizane s z zabijaniem kobiet. Na pewno dziao si tak
przez dugi czas. Ale nie od tego zacz si rozwj wierze i zwizanego z nim obyczaju. 'Wrd scytyjskich grobw podwjnych
przebadanych przez archeologw stwierdzono w wikszoci przypadkw, e mczyzna by pochowany pniej niekiedy o wiele
pniej ni kobieta. Ona wic musiaa umrze pierwsza i dodawano niejako do jej grobu mczyzn. Czyli tak, jak to byo
w przypadku Gawy i Kajomarsa, ktry przey j o trzydzieci
lat. Nie mamy wprawdzie wiadomoci, by pochowano ich razem,
ale owo charakterystyczne upadanie na inne boki" zdaje si by
ladem takiej wanie tradycji, pniej zagubionej. Obserwuje si
bowiem w podwjnych grobach jeszcze i w naszych czasach regularno w uoeniu cia ma i ony.
wiadczy te o tym porednio fakt, e z grobu Kajomarsa
wyrasta podwjna rolina. W bardzo wielu pieniach i balladach,
z grobw, gdzie le pochowani nieszczliwi kochankowie, wyrastaj podwjne roliny, niekiedy dwie o rnych kwiatach, jak
czerwone i biae re. W sowiaskich pieniach s to bratki
zawierajce w sobie symbol podwjnoci i zjednoczonych przeciwiestw. Perski rabarbar take jest tak podwjn rolin.
Przeksztacenie si go w dwie istoty ludzkie, Maszj i Maszjan.
bliniacz, a zarazem maesk par, to symboliczny obraz
przemiany, a zarazem zapewne wspomnienie jakich starych obrzdw i wierze.
Rabarbar jest rolin o zocistym soku", ktry pije si na
wiosn. Jest to postpowanie racjonalne, umoliwiajce zaspokojenie wiosennego godu witamin. Ale oprcz tego jest to jedna
z tych rolin, co do ktrych badacze wysuwaj przypuszczenia, te
mogy wystpowa w roli roliny ycia i dobrego poczcia",
haomy, zwanej w pnym zoroastryzmie hom i poczytywanej /
bstwo. Takich rolin jest bardzo wiele. Jeli poprzez t wanie
64
rolin mogyby si wciela dusze bo taki by sens rnych starych wierze, o ktrych jeszcze szerzej bdziemy mwi powodujc poczcie, to pierwotnie, gdy owe dusze traktowane byy
jeszcze jako zarodki ycia zachowane w ciele zmarego, rdem
takich przekona mogo by wierzenie, e poprzez rolin wyrastajc na grobie zmarego jego dusza, czy raczej ycie, przechodzi -w nie narodzone jeszcze dziecko. Podobne wierzenia
i zwizane z nimi praktyki magiczno-obrzdowe s rozpowszechnione wrd rnych ludw i stykaj si z nimi badacze kultur

pierwotnych.
Wzmianki o oczyszczeniu nasion Gawy i Kajomarsa przez
blask ksiyca i soca take chyba nawizuj do starych obrzdw i wierze czcych kobiety z ksiycem i noc, a mczyzn
ze socem i dniem. Wszystko to jednak s jedynie lady w micie,
ktry czyni ojcem caej ludzkoci, pocztkiem tak mskiej jak
i eskiej jej poowy, samego Kajomarsa. W Awecie nosi on imi
Gajomaratan, bo jak mwi tekst, w naturze jego spotkay si
dwa duchy, duch ycia i duch mierci, i przyniosy mu jeden ycie,
drugi mier". Imi Gajomaratan stanowi zbitk dwu czci: Gajo,
co tumaczy si jako ywy", i Maratan miertelny".
W A wecie jednak lady enskoci Gawy s wyrane. Jej dusza
wychodzi z ciaa jako Gausz-rawan. Rawan" znaczy to, co poiu/.a", a wic sia, dusza poruszajca ciao, gausz" natomiast jest
dopeniaczem (lub miejscownikiem) sowa gawa" krowa"
W jc/yku Awesty. We wspczesnym perskim deklinacja rzeczowMlltw zagina, forma ta wic stara si z czasem i daa imi GoMiiwiin, postaci na tyle wanej, e wymienianej w drugim po
Ami/iittpandach szeregu boskich mocy. Mwi si o niej, e
si stadami, ale niekiedy przebyskuj jeszcze jej kobiece
Miiy.
Mv wysza z ciaa Pierwszej Stworzonej Krowy, krzyczc biegala za Ormuzdem i domagaa si opieki. Wtedy zarzuci jej
Przemdry, e jest chora, a chorob zesa na ni zy duch. Chorob, ktr zsya na kobiety zy duch, jest menstruacja, wedug
powszechnego wierzenia. I oto Gawa czy Goszurwan pojawia si
nam w zupenie innej roli: kobiety, ktra dojrzaa i chce wyj za
m, mie opiekuna. By zrozumie ssns tego przekazu, trzeba
bowiem zestawi nie tylko tekst Awesty i pniejsze teksty pahlawijskie o tym zdarzeniu mwice, ale take taki, ktry opisuje
dramatyczne wydarzenia w pastwie mroku.
Kiedy Aryman zasn dowiadujemy si z tego przekazu
powalony modlitewnym zaklciem Ormuzda, spa tak dugo i tak
gboko, e w kocu ze duchy, diaby mniejsze i wiksze si zaniepokoiy. Chciay wyruszy na pastwo Ormuzda i zniszczy jego stworzenia, ale ich ojciec i wdz spa i spa. Zebray si wok
niego i krzyczay, prbujc go obudzi, ale na prno. Wtedy
crka Arymana, Ges przeklta, podbiega do niego i strasznym
gosem zawoaa: Obud si, nasz ojcze! Chcemy wyruszy i zniszczy wiat stworze Ormuzda, spali go i zrujnowa".
Mwia o tym, jak demony bd si pastwi nad dobrymi istotami, krzyczaa to gono, ale Aryman spa. A potem podesza do
niego po raz drugi i powtrzya wszystko, ale on spa dalej. Dopiero za trzecim razem udao si jej obudzi go potnym wrzaskiem, a on by zadowolony z tego, bo sam te lubi niszczycielskie wyprawy na jasny wiat. Pocaowa wic j w czoo, a wtedy
pojawia si u niej kobieca nieczysto. Zapyta, czego by chciaa
za to, e tak si zasuya, a ona odpowiedziaa, e chce mczyzny. A wtedy da jej chopca pitnastoletniego, bardzo piknego,
ktrego wyczarowa z kody w ksztacie jaszczurki, a niektrzy
utrzymuj, e z samego siebie go wydosta, co zreszt na jedno
waciwie wychodzi, bo przecie Aryman, jak wiadomo, ukazuje
si w postaci smoka lub wa czy potwornego jaszczura.
66
Zestawmy te wiadomoci z poprzednimi opisami zdarze
w pastwie Ormuzda. Ges zachowuje si w stosunku do Arymana
tak, jak Goszurwan w stosunku do Ormuzda: biega za nim i krzyczy, starajc si zwrci na siebie jego uwag. Krzyczy i opisuje
zniszczenia, co w przypadku Goszurwan jest opisem stanu istniejcego po napaci Arymana, a w przypadku Ges nawoywa-

niem, wzywaniem do tego, by zniszczy wszelkie stworzenie. Ale

obrazy s zasadniczo zbiene. Trzy razy obie Ges i Goszurwan powtarzaj swoje tyrady. Ich wypowiedzi s widocznie
wane, bo znajdujemy je kilkakrotnie powtrzone w religijnych
pismach zoroastryjskich, a wystpowanie jednej z wersji w starej
Awecie, w jednej z gath, wiadczy o archaicznoci wzorca. W
tym wanie, najstarszym z paralelnych tekstw mamy jakby opis
obrzdu: najpierw narrator opowiada, w jakiej sytuacji si rzecz
dzieje (Skarya si Goszurwan Ormuzdowi..."), pniej podaje
in extenso sowa Goszurwan i wreszcie opisuje dalszy cig zdarze
mwic, e Ormuzd da Gausz Urwan opiekuna. Cao koczy
si sowami bogosawiestwa. Lament Duszy Krowy jest tekstem,
w ktrym mona dopatrze si opisu starego obrzdu, zawierajcego wypowiedzi jego uczestnikw.
Jaki to by obrzd? Ot to chyba wynika z tekstw pniejn/ych, ktre opowiadaj o krzykach Goszurwan i Ges. Ges jest
duchem menstruacji, zym duchem, wcieleniem owej nieczystoci", ktra si u niej pojawia, gdy pocaowa j Aryman, Arynian, zy duch, jest w wielu przekazach przedstawiany jako w
lub smok; w rozlicznych wierzeniach ludowych, w tym indoeuroItrjskich, powtarza si motyw dojrzewania dziewczt pod wpywrm zetknicia si z wem, zreszt przemiennie z motywem por,'fcia w takim przypadku. W jest wic zwizany w bardzo gbokich warstwach mitu z pojciami podnoci, reprodukcji.
Uwaany jest wprawdzie poza tym za symbol failiczny, ale to mo7
tak, jaka
^ jest te
obydwie poDziewy
^^
ma: to grzech
^
pozostay
w
dozWO.
68
domoci o bardzo wczesnych zampjciach take w dawniejszych czasach. Jeli dziewczyna bya bardzo moda i potrzebowaa
opiekuna, nie mg by nim jej rwienik, tylko mczyzna dojrzay.
W przypadku potpianej Ges i odmiennych obyczajw, ktre
widocznie uwaano za z pieka rodem", sytuacja jest inna: to Ges
dostaje pitnastoletniego chopca. Przekaz ten zdaje si mwi
0 inicjacji innego typu, zwizku, ktry nie ogranicza swobody
dziewczyny. Pewn diaboliczno, jaka cechuje opisywane wydarzenia, moemy pooy na karb obrbki redakcyjnej: mowa tu
przecie o potpianych zwyczajach praktykowanych w rejonach,
gdzie panuje Aryman. Wzory obyczajowe, z ktrymi owe obrzdy
si wizay, musiay zosta zdecydowanie potpione przez czyst
religi mazdejsk" (zoroastryzm).
W przekazie o Kajomarsie i Goszurwan razem z ich awestyjekimi odpowiednikami mamy wic zasadniczo dwa tematy:
temat mierci i odrodzenia po mierci i poprzez mier oraz temat
inicjacyjny, weselny. S one na siebie naoone i przeplecione.
1 nie jest to przypadkowe poczenie dwu zupenie odmiennych
wtkw: spoecznoci pierwotne wszelk zmian sytuacji spoecznej traktoway jako umieranie i odradzanie si do nowego ycia" i podkrelay takie momenty obrzdami, zwanymi przez antropologw obrzdami przejcia (rites de passage) lub inicjacjami
(wtajemniczeniami). Uniwersalny i oglnoludzki wzr, wedug
ktrego umieranie i odradzanie si, zmartwychwstanie, s pod-

uliiwowymi tematami w dramacie przemiany, wystpuje w mitach

pochodzcych z najrniejszych kultur i ze wszystkich kontynenIw. Wystpuje te w obrzdach paradygmatycznie z nimi powizanych. Powszechnie w takich przypadkach mist czyli wtajemniczany otrzymuje po mierci i ponownych narodzinach nowr imi, przez co podkrela si, i jest to ju nie ten sam czowiek.
We wspczesnych kulturach spotykamy mnstwo obrzdw,
ktre zachoway lady pochodzenia od obrzdw przejcia,
a waciwie mona by powiedzie s obrzdami przejcia, inicjacjami, cho na ogl tak si ich nie nazywa, bo nazwy te stosowane
bywaj raczej do obrzdw tych ludw, ktre nazywamy pierwotnymi. Jest takim chrzest i lub, bardzo wyrane lady archaicznych poj zwizanych z inicjacj zachowuje te koronacja.
Dwa zespoy poj ten zwizany z pozorn, inicjacyjn
mierci i odrodzeniem i drugi, wicy si ze mierci rzeczywist czowieka i jego pochwkiem przeplatay si ze sob, poszczeglne ich elementy przechodziy z jednego w drugi. I tak inicjacyjn mier powodowaa podobne zachowania jak mier rzeczywista, a odrodzenie inicjacyjne naladowao normalne narodziny. mier moga by spokojna lub gwatowna; tote zdarzao
si bardzo czsto, e mista zabijano", po czym opakiwano go i
lamentowano. Po jakim czasie zmartwychwstawa, czy te rodzi
si na nowo. Jeli symulowano jego narodziny, to zachowywa si
przez czas jaki jak nowo narodzony, jak dziecko.
Ten oglny schemat wypeniany by zrnicowanymi formami
obrzdowymi, ktre wynikay z warunkw, w jakich ya spoeczno. Jeli byo zwyczajem, by niemowltom tu po narodzinach dawa wod z miodem dostawali j te odrodzeni w obrzdzie. Jeli stosowano grzebanie cia pozornie zmary byi
chowany w czym, co penio funkcj grobu itp. A jednoczenie
zachowania w obrzdach przejcia przenoszono na wyobraenia
zwizane z rzeczywist mierci i wpyway one na rozbudow obrzdw pogrzebowych.
lady poj archaicznych zwizanych z obrzdami przejcia
zachowuje koronacja, objcie tronu przez wadc. Przyjmuje on
czsto nowe imi co jest bardzo charakterystycznym szczegem inicjacji. Warto te zauway, e wesele, ktre jest jej odpo70
wiednikiem, ma wiele cech objcia wadzy", koronacji w jej symbolicznych rekwizytach. Czsto pastwo modzi wystpuj w takich obrzdach w rolach krla i krlowej. W prawosawnym
obrzdzie lubnym symbolem tego s noszone nad nimi korony.
Gdy chodzi o rzeczywistego krla, to w ceremoniach towarzyszcych objciu wadzy wystpuje mnstwo ladw dawnych obrzdw przejcia. Wzorzec inicjacji przenosi si na koronacj, ale nie
kocz si na tym zwizki pojciowe pomidzy obydwiema uroczystociami i zespoami towarzyszcych im poj. Mityczne przekazy, ktrych pierwotnym tematem by obrzd przejcia, w odpowiednich warunkach przeksztacaj si w opowiadania o dawnych krlach: w Persji, gdzie silna wadza krlewska sprawiaa, e
wadca stawa si przedmiotem kultu, przekazy mityczne podlegay procesowi rojaiizacji. Polegao to na przenoszeniu dawnych
wzorcw na postacie wadcw oraz przeksztacaniu legend o bohaterach kulturowych w legendy o krlach.
Gajornaratan z Awesty, Kajomars, ktry jest nasieniem ludzi", staje si w eposie pierwszym krlem wszystkich ludzi. On
by pierwszym, co woy na gow krlewsk koron", czytamy
w Krlewskiej ksidze Iraczykw. Panowa nad caym wiatem.
On pierwszy zbudowa siedzib na grze, nauczy ludzi poytecznych zaj, jak sporzdzanie odzienia i poywienia. Panowa

przez 30 lat (tu znajdujemy lad starego podania o tym, e przey

jeszcze 30 lat po ataku Arymana). Mia syna, ktrego zwano Sijamakiem.
x
Wrogiem Kajomarsa by Aryman, ktry take mia syna, penego zoci niby wilk. Gdy si ukaza, wiat pociemnia. Z tym
Czarnym Dewem walczy Sijamak i zosta przez niego zabity. Syn
SiJHmaka, Huszang, pomci ojca i zosta nastpc Kajomarsa.
W tym opowiadaniu Kajomars nie walczy z demonami sam,
lec/ czyni to jego syn, a pniej wnuk, Huszang. Imi tego ostat71
wadc wiata.
72
bliniacy
Pierwszym z krajw stworzonych przez Ahura Mazd bya Ariana, kraj Ariw na zachodzie. Ludzie yli tam szczliwi, nad dobr rzek Anuhi Daiti, zasobn w sodkie wody, u stp witej
gry Hara Berezaiti. Jedyn przykr rzecz w tym kraju bya obfito ww.
Wadc krainy by Jima Chszaeta, pasterz i opiekun sprawiedliwy ludzi i zwierzt. Pod jego opiek rozmnaay si zwierzta
i ludzi narodzio si tak wiele, e nie moga ich pomieci nadrzeczna dolina, ziemia bya dla nich za ciasna. Ahura Mazda widzc
to, wezwa do siebie Jim, dobrego pasterza, i rzek mu tak:
Jimo, dobry pasterzu! Czy chcesz gosi sowo boe w kraju, ktry stworzyem jako pierwszy, w Arianie bogosawionej?
Ale Jima nie czu w sobie powoania kapaskiego, bo interesowa go dobrobyt doczesny jego poddanych. Wic wysa Ahura
ptaka Karsziptana do Ariany i on pierwszy gosi tam sowo boe.
A Jimie da zot fujark i oprawny w zoto bat i pouczy go, jak
ma ich uywa.
Gdy w dobrej krainie, kolebce Ariw, narodzio si tak wiele
ludzi i tak wiele zwierzt, e ziemia nie moga ich ju pomieci,
wzlecia Jima Chszaeta w gr, zad w zot fujark i opuci si
w d, uderzajc ziemi batem oprawnym w zoto. A jednoczenie
modli si:
wita Aramaiti, Matko Ziemio, powiksz si, by mogy
pomieci si na tobie zwierzta due i mae, by znalazy do poywienia.
A ziemia powikszya si, speniajc prob Jimy piknego.
1 znw rozkwito na niej ycie, zwierzta due i mae rozmnaay
si i wychowyway swoje mode i rodzio si wiele ludzi. A wszys73
cv y li szczliwie pod opiek Jasnego Jimy, dobrego pasterza. Po
jakim czasie znw byo ich tyle, ze nic mogli si pomieci na
ziemi i za mao im byo poywienia. "Wic Jasny Jima, pasterz dobry, ponownie wzlatujc w gr d w zot fujark i opadajc
uderza ziemi swym batem oprawnym w zoto, proszc:
wita Aramaiti, Matko Ziemio, powiksz si, by wyywi
ludzi i zwierzta.
A wita Aramaiti, Matka Ziemia, powikszaa si i znw ludzie i zwierzta znajdowali na niej do miejsca i poywienia, by
si rozmnaa i rosn. I po raz drugi stao si tak, jak bywao
poprzednio, e zajy ca ziemi, ktra ich moga wyywi, i nie
byo miejsca dla zwierzt duych i maych, dla ludzi i dla rolin,
ktrymi wszyscy mogliby si wyywi. I po raz trzeci wzlecia ku
niebu Jima Janiejcy, dmc w zot fujark. Potem opad na
ziemi i uderzy j oprawnym w zoto batem i modli si do witej Aramaiti, Matki Ziemi, by zechciaa si powikszy i wyywi
zwierzta i ludzi. A Dobroczynna Aramaiti powikszya si i od-

daa swoje siy na podtrzymanie ycia wszystkich stworze, ktre

na niej si rodziy i rosy. Tak wic, jak mwi pismo, trzy razy
wzlatywa ku niebu dobry pasterz, Jima Chszaeta, dmc w zot
fujark, trzy razy opada na ziemi i uderza j swoim oprawnym
w zoto batem i modli si do Matki Ziemi, a ona si powikszaa.
Ale potem Ahura Przemdry przewidzia zblianie si niszczyciela. Aryman, wrg ycia, postanowi napa z demonami zimna
na dobr krain Arian i przynie do niej mier i zagad dla
rolin, zwierzt i ludzi. Wezwa wic Ahura Mazda Jasnego Jim
przed swoje oblicze i rzek mu:
Zbuduj schronienie dla ludzi i zwierzt, War podziemny,
gdzie ukry si bd mogy w czas zagady. Umie go pod ziemi,
gdzie nie dosignie ich mrz. Ten War niech bdzie dugi na ko74
ski bieg, czworoktny. Trzy pitra w nim zbuduj, a na nich korytarze i pokoje zamknite i otwarte. rodkiem pu strumie wody
sodkiej, na brzegach jego osad ptaki w wiecznej zieleni. Gdy gotowe ju bdzie podziemne schronienie, zanie tam nasiona najlepszych, najdorodniejszych ludzi, zwierzt i rolin, i nasiona ogni, i ptakw, i psw. Wybieraj starannie, by znalazy si tam tylko
nasiona zdrowe, zebrane z rolin, ktre s najlepiej wyronite,
najwonniejsze i najsmaczniejsze. Spord zwierzt wybierz najdorodniejsze, najzdrowsze i najwicej przynoszce poytku, i ich nasiona umie w podziemnym Warze. Podobnie postpisz z ludmi: wybierz nasiona z najszlachetniejszych i najpikniejszych,
zdrowych na ciele i duchu. I bacz, by nie znalazy si wrd nich
zdeformowane z przodu czy z tyu, z zbami wystajcymi i skr
skaon.
Wszystkie te nasiona rolin i zwierzt kadego gatunku i ludzi pocz w pary, by yy i zdolne byy si rozmnaa. I tak po
dwa zanie do Waru.
A na trzech pitrach Waru tak umie nasiona ludzi: na pierwszym pitrze niech bdzie ich trzydzieci, na drugim szedziesit, a na trzecim dziewidziesit.
Tak powiedzia Przemdry do Janiejcego Jimy, a ten postpi zgodnie z rozkazem boskim i zbudowa w krainie Arianem
Waedo co tumaczy si jako kolebka Ariw" War czworoktny podziemny i zgromadzi w nim nasiona rolin i zwierzt,
i ludzi, w czasie gdy spodziewa si nadejcia zimy. Gdy ju to
uczyni, nadcign do Ariany smok zimy, w straszny, wcielenie
Arymana.
Przyszed ku ziemi i zmrozi j, roliny wszystkie uschy
i przemarzy, zamarzy wszystkie zwierzta i wszyscy ludzie, ktrzy nie schronili si w Warze. Ziemia opustoszaa i wymaro na
niej wszystko, co yo. A w Warze ludzie yli i w ten sposb
75
kt6ry
czasem panowania
d0
76
przetworzeniu i brzmiao Dam lub Damszid (od imienia z przydomkiem: Jima Chszaeta), krla wiata, dobroczyc ludzkoci.
W tych wersjach nie wystpuje sprawa podziemnego Waru,
schronienia przed zim, pozostaje natomiast i jest moe bardziej
ni w znanych nam fragmentach wersji awestyjskiej wyeksponowana .jasno" dobrego opiekuna. Zdaje si, e ta cecha zawdzicza swoj trwao znaczeniu, jakie mia dla autorw przydomek Jimy, Chszaeta, rozumiany jako Jasny", a pniej czony
te z jego imieniem w formie zmienionej na szit". Spotyka si go

take w sowie perskim chorszid" soce", przy czym samo

chr" (stare chwar") moe wystpowa w tym samym znaczeniu. Obydwa sowa: chorszid" i Damszid" zostay w poezji skojarzone i powstaa zbitka Damszidchorszid" uywana przez
poetw wtedy, gdy chodzi o wprowadzenie symbolu jasnoci, ktra si pojawia, a pniej ganie, jak soce w cigu dnia i jak
chwaa Jimy. W pniejszych utworach nie mamy ladw grzechu Jimy"; utrata przez niego blasku, chwareny, czyli krlewskiego majestatu, zdaje si wynika nie z jakiego szczeglnego jego
postpowania, lecz po prostu by rezultatem przemijania, podlegania prawom czasu, podobnie jak staro. Perskie anakreontyki
wzywaj do radowania si yciem i modoci, gdy podobnie jak
Damszid przemijaj i nie mog trwa wiecznie.
Rozumiano i powszechnie si dotd rozumie przydomek
Chszaeta i pochodne od niego Szid (Szit) jako Janiejcy". W iranistyce pojawia si ostatnio koncepcja odmienna, wica je z pojciami krlewskoci i tematem wystpujcym w sowie szah"
krl. Przyjwszy j, naleaoby Jima Chszaeta" tumaczy jako
Jima Krl". Nie wydaje si to jednak suszne z paru wzgldw.
Przede wszystkim pamita naley o regule rojalizacji starych mitw, powszechnie obserwowanej w ich modszych wersjach tendencji do czynienia z bohaterw kulturowych krlw. Z jed77
nym takim bohaterem ju si zetknlimy by nim Kajomars,
praczowiek, a pniej pierwszy krl wiata. Nie wyklucza to moliwoci wizania ze sob sw chszaeta" jasny" i szah"
staroperskiego chszatrija" nawet w paszczynie etymologicznej. Tytu krlewski mg w bardzo odlegej przeszoci zawiera w sobie pojcia blasku, jasnoci, mg mie podobne znaczenie, jak polski zwrot Najjaniejszy Pan". Opozycja jasnoci
i ciemnoci jasnego pana" i czerni" ludu znana jest w perskiej tradycji i bardzo wyranie udokumentowana. Znajdujemy
nawet przekaz o tym, ie w starej Persji obchodzono wito bratania si wadcy z ludem jako potomkw dwch braci: jasnego
i ciemnego. Biao odziany szach siedzc na biaym dywanie
przyjmowa delegacj ciemno ubranego ludu, mwic: Oto jestemy jako bracia-bliniacy, od ktrych pochodzimy, ja od Huszanga, wy od Waikarda.
Nie potwierdzaj take krlewskich cech Jimy ostatnie badania nad tekstami Awesty, ktre skoniy nas do zmiany tumaczenia nazw witych przedmiotw danych Jimie przez Ahur. Przetumaczylimy je jako fujarka" i bat" wbrew przyjmowanym dotd opiniom, e chodzio o miecz lub bero i o piecz. Sowa te
oznaczaj bowiem przedmiot, w ktry si dmie", na ktrym si
gra (moe to by wic trbka, flet, fujarka, rg itp.) oraz przedmiot do uderzania". Blisze okrelenie, o jakie przedmioty chodzi,
umoliwia fakt, e s to najwyraniej takie rekwizyty, ktrymi
posugiwa si mona w czasie obrzdw (bo niewtpliwie wspomnieniem archaicznego obrzdu jest przekaz o lotach Jimy i powikszeniu przez niego ziemi), i wystpowanie w Azji rodkowej
ich reliktw w postaci przyrzdw szamaskich. S to oprawne
w metal bywa, e w zoto trbki, zrobione z koci fujarki,
piszczele (jak z polskiej nazwy wynika, suce do piszczenia),
z przymocowanym pkiem rzemieni. Razem tworzy to dyscyplin,
78
bat, jakiego opis znajdujemy w pniejszych perskich przekazach.
Takie wanie baty o wielu rzemieniach otrzymywali chopcy
przyjmowani do gminy zoroastryjskiej, jako narzdzia do walki ze
stworzeniami, w ktre wciela si zy duch: wami, muchami,
skorpionami.

Bat jako symbol krla, ktrego szczeglne zasugi w krzewieniu ycia" opisyway legendy, znajdujemy take w tradycji epickiej: Bahram Gur, peen wigoru mskiego, eni si raz po raz;
w relacji z jednego z oenkw znajdujemy opis zagrody panny
modej, a w nim wiadomo, e krl na widocznym miejscu powiesi swj bat i po nim poznali przybysze, i zazielenio si tu
mode drzewo". Wanie bat, a nie adne bero czy miecz, by
w tym przypadku symbolem krla-maonka.
Rekwizyt ten prowadzi nas na tereny dawnych iraskich siedzib, do Azji rodkowej i posiadoci Scytw. Wystpowanie
w ich tradycjach bata jako symbolu mskoci i godnoci czowieka urodzonego", wolnego, skonio niektrych badaczy do wnioskowania, e owe baty suyy do popdzania i bicia niewolnikw.
Tumaczenia takie trudno jednak przyj, bo u Scytw system
niewolniczy nigdy si nie rozwin, i tych, ktrzy by mieli bija
niewolnikw, byo o wiele wicej ni niewolnych. A poza tym, jeli przyj, e i tych nielicznych niewolnikw Scytowie olepiali,
jak pisze Herodot, eby nie kradli mietany", to obraz ten jest
ju zupenie absurdalny.
Wydaje si, e grecki tekst nazywa niewolnymi w tym przypadku tych, ktrzy nie mieli penych praw obywatelskich, nie bdc przyjtymi do zrzesze plemiennych, co odbywao si w trakcie obrzdu inicjacyjnego. To rwnie tumaczyoby przedziwn
wiadomo o lepocie scytyjskich niewolnikw: w obrzdzie inicjacji czowiek uzyskuje nowy wzrok", ktry jest jakby ekwiwalentem nowego ycia" Pojcia takie szcztkowo zachoway si
79
SiSrrSSs
NI
sowo ,jema
bra t Ducha Za. a
ktry
80
przyjtymi powszechnie przez spoeczestwo. Widocznie wic nastpio jakie ich zachwianie ju wczeniej, co sprawio, e jedno
z najbardziej podstawowych pierwotnych tabu, powszechnie wystpujce tabu kazirodztwa ustpio, i to, co byo poprzednio
grzechem i przestpstwem, stao si czynem godziwym i pochwalanym. Zmiany te dotyczyy nie tylko krlewskich paranteli; ostatecznie moglibymy zrozumie, e w przypadku krlw, traktowanych niemal jak bogowie, zakaz moe zmieni si w nakaz,
a nieczysto w wito. Tak byo przecie w Egipcie, gdzie faraonowie brali za ony swe siostry. Ale w Persji zalecenie dotyczce maestw krewniaczych dotyczyo waciwie wszystkich
czcicieli Ormuzda. Co wicej, regua ta, czy raczej poczucie, e takie wanie zwizki s waciwe, przetrwao prawie do naszych
czasw. Jeszcze na pocztku XIX wieku szach perski Fath Ali
oeni si z wasn crk, uwaajc, e w ten sposb zapewni jej
najlepszy los.
Prawo muzumaskie wyranie potpia kazirodztwo, a jednak
w muzumaskiej Persji byo moliwe takie maestwo zawarte
nie pokryjomu, lecz z ca pomp, jakiej wymagaj tego rodzaju
dworskie uroczystoci. Jeszcze i teraz powszechnie uwaa si, e
najlepszy jest zwizek pomidzy kuzynami, ktrych czy drugi
stopie pokrewiestwa a wic midzy cioteczn siostr i ciotecznym bratem. S bardzo czste i mwi si o takich parach, e
zostay poczone w niebie".
W starym micie o Damie znajdujemy jakby pierwowzr witego maestwa. Rozbudowane i wieloczonowe genealogie ich
potomkw powielaj w rnych tekstach zoroastryjskich ten sam
model: bliniacy-maonkowie maj dzieci, ktre te s blinia-

kami i staj si maestwem. Jest to wic idea bardzo trwaa na

lym gruncie, jeden z tych paradygmatw, w ktre nie tylko wpisu|r si legendarn histori, ale ktre staj si te wzorem ksztatuII
jcym przynajmniej w jakiej mierze postpowanie ludzi i ich
pojcia o tym, co godziwe i przyzwoite.
Inne byy pogldy na te sprawy w Indiach. Tu wychodcy
z Ariany", czyli aryjscy przybysze z pnocy, najblisi krewni
Iraczykw, uwaali Jam i jego siostr bliniaczk Jami za rodzestwo, ale nie za par maesk. Widocznie jednak ze
wsplnego rda zaczerpnite zostay jakie niejasne wspomnienia o moliwoci takiego zwizku, bo w Rygwedzie znajdujemy
hymn, w ktrym Jami namawia brata, by wzi j za on. On
broni si i kategorycznie odmawia, cho nie odrzuca takiej moliwoci w innych czasach i w innych warunkach. Zniechcona Jami stwierdza, e taki brat, ktry si nie chce zaopiekowa siostr,
jest waciwie nieprzydatny. Chciaaby wyj za niego, by mie
opiek, jak wynika z treci hymnu.
W spoeczestwie perskim prawnymi opiekunami kobiety s
jej ojciec, brat i m. Ojciec i brat reprezentuj j w sprawach
rozwodowych, oni te pilnuj, by nie staa si jej krzywda w mowskim domu. W praktyce rol tak powiernika i opiekuna odgrywa przede wszystkim brat lub bracia, jeli jest ich kilku.
Na krtko przed ostatni rewolucj w Iranie opublikowano
rezultaty bada przeprowadzonych w okolicach najbardziej odcitych od wielkich centrw, tam gdzie ani islamizacja, ani wspczesna modernizacja nie zdoay zniszczy zwyczajw panujcych
od zamierzchych czasw. Rezultaty zdaj si rzuca nowe wiato
na spraw perskich maestw krewniaczych w odniesieniu do
bardzo dawnych czasw. S mianowicie do dzi takie wsie i rody,
w ktrych rzeczywistym prawnym opiekunem kobiety jest jej brat
i wystpuje on w takim przypadku w roli jakby ma, bo take
i dzieci tej kobiety pozostaj pod jego sta opiek. On jest ich
ojcem", jeli pod tym okreleniem rozumiemy kogo, kto jest za
82
nie odpowiedzialny i troszczy si o nie, a si usamodzielni.
W spoecznociach tych m nie ma prawa do decydowania o losach ony i dzieci: on jest przybyszem i jego status jest niepewny zaley od tego, jak podoba si rodzinie swej ony, czy pozostanie tu na trwae, czy te dostanie rozwd i zmusz go do
odejcia. Gospodarstwo bowiem pozostaje wasnoci miejscowej
rodziny.
Mamy tu wic do czynienia z kracowym przypadkiem matrylokalnoci maestwa i z niej wanie wynikaj takie konsekwencje. Niewykluczone, e podobna struktura rodziny w wiadomoci spoecznej powodowaa atwe przyjcie wzoru mitycznego
maestwa krewniaczego jako moliwego do naladowania. Na
to mogy si naoy idee endogamii niejako stanowej", ktre
propagowali w teokratycznym pastwie kapani. Oni sami musieli, przynajmniej teoretycznie, eni si z kobietami take pochodzcymi z rodw kapaskich i takie same zasady starali si jako
suszne wpoi przedstawicielom innych grup spoecznych. Dla
pastwa byo to wygodne, bo hamowao przepyw ludzi z jednych
stanw do innych i wymuszao swoisty porzdek oraz poczucie
hierarchii.
Nie wydaje si jednak, by cay problem perskiej mitycznej endogamii sprowadza si do typu maestwa z bratem-opiekunem,
ktry w rzeczywistoci partnerem seksualnym kobiety nie by,
u ojcem jej dzieci by tylko w sensie prawnym, a nie biologicznym.

Mit o Jimie i parze bliniakw-maonkw jest jednym z najtarszych w iraskiej tradycji, jak wynika choby z paralelizmu
zachodzcego pomidzy iraskim Jim i indyjskim Jam. Jego
prawzorzec musia wystpowa w kulturze wsplnej, indoirakiej. Na podstawie pewnych zbienoci z mitami innych narodw
nidoeuropejskich mona wnosi, e nalea on do mitw wsplnych przodkw indoeuropejskiej rodziny narodw.
8. Bogini ksiycowa i dostoj
z 11/III w.
Jski-ReUef terakotowy, odcis
Jama i Jami s indyjskimi bstwami, opiekunami wiata zmarych. Mieli by pierwszymi zmarymi", tymi, ktrzy sami przeszli
drog na tamten wiat" i osiedliwszy si w nim, stali si jego
wadcami. Na subie Jamy pozostaj czworookie psy, ktre wcigaj zmarych do jego krlestwa. W perskiej tradycji odpowiadaj im nie tylko owe psy, ktre wymieniane s w Awecie jako
przebywajce w podziemnym Warze Jimy, ale take psy, ktre
prowadzono do zmarych, by zgodnie z zoroastryjskimi przepisami odpdzay od nich demony. Te psy powinny te by czworookie" czyli w rzeczywistoci takie, ktre miay jasne plamki
nad oczami, drug par oczu suc do obserwowania zjawisk
dla normalnych oczu niezauwaalnych. Wydaje si, e wierzenia
zwizane z psami i te, ktre wyraaj si w obrzdzie sag-did
(psiego oka", ogldania nieboszczyka przez psa), i te o mitycznej
proweniencji zawarte w przekazach o iraskim Jimie i indyjskim
Jamie, a take o greckim Hadesie, odpowiedniku Jamy, przyniesione zostay z dawnych siedzib indoiraskich, z Azji rodkowej.
Na tym terenie zachoway si do III wieku p.n.e. relikty prastarego obyczaju, pozwalajcego zrozumie wiele mitycznych przekazw, ktrych sens ju teraz jest dla nas nieuchwytny i by takim
prawdopodobnie dla twrcw znanych nam wersji mitw o wiecie zmarych, jego wadcach i ich pomocnikach psach. Tam
wanie, jak podaje Herodot, zmarych wynoszono na step, oddalano si i czekano: jeli zlatyway si ptaki i rozszarpyway ciao,
cieszyli si krewni nieboszczyka, bo wryo mu to najlepszy los.
Jeli nie ptaki, lecz psy je rozryway, to uwaano take za dobr
wrb. Najbardziej martwiono si, jeli nie chciao go tkn adne ywe stworzenie. Litowano si wtedy nad nim uwaajc, e
upotkao go wielkie nieszczcie.
Informacja, jak przekazuje Herodot, nie tumaczy dlaczego,
w imi jakich wierze tak czyniono. Dowiadujemy si tylko, e
S
I
ptaki i psy byy zwierztami pochowkowymi na terenach, skd
przybyway do Persji fale ludw iraskich. O wierzeniach zwizanych z ptakami wolno nam wnosi ze zwyczaju trackiego, take
przez Herodota zapisanego: gdy Trakowie a byli to ssiedzi
i krewniacy iraskich Scytw chcieli wysa do nieba posa
w wanej sprawie, zabijali go i ciao jego wyrzucali w gr, wierzc, e pomagaj mu w ten sposb dosta si do wadcy nieba. To
symboliczne podrzucanie w gr wykazuje wyrane pokrewiestwo z oddawaniem ciaa zmarego na er ptakom, ktre odryway
z niego kawaki i te unosiy pod niebo. Ptaki najlepiej mogy
unie do nieba ciao, a z nim zapewne i dusz nieboszczyka,
z ciaem widocznie jeszcze w jaki sposb zwizan. Obyczaj ten
moemy w tych kategoriach zrozumie, a wierzenia zwizane
z nim rozpozna jako bliskie tym, ktre ywe s do dzi.
Zoroastryjczycy praktykowali (a w Indiach podobno czyni to
do dzi) niezwyky obrzd pogrzebowy: ciao zmarego wystawiano na er ptakom w specjalnych wieach milczenia", otwartych

od gry budowlach, stawianych zwyke w grach. Jako gwn

przyczyn zastosowania tak niezwykych form pochwku podaje
si zwykle ch uchronienia witych ywiow: ziemi, wody i ognia przed zetkniciem z nieczystoci, ktrej rdem jest martwe
ciao. mier bowiem jest zwycistwem Arymana; opanowuje on
ciao tak, e staje si rozsadnikiem zych mocy, przez ktre rozumie si wszelkie choroby. Nie jest to pozbawione racji, zwaszcza w ciepym klimacie poudnia. Dlatego tam wanie przepisy
dotyczce pochwku i nastpujcych po nim oczyszcze s tak
rygorystyczne, nie tylko zreszt w zoroastryzmie podobnie
wyglda to w judaizmie i w islamie.
Ale zoroastryzm pna forma kultu Przemdrego Pana
sposb chowania zmarych, niespotykany w innych kulturach
Orientu, zawdzicza nie wpywom miejscowym, lecz prastarym
86
tradycjom, przyniesionym z Azji rodkowej i podniesionym przez
panujc religi do rangi oglnie obowizujcego przepisu. Wie
si on nie tyle z lkiem przed zaraz, co z caym zespoem poj
na temat losw zmarego, wyrosych w innych warunkach i gdzie
indziej, tam gdzie zwierztami pochwku byy ptaki i psy. Oddajc zmarego na poarcie ptakom, chciano mu zapewni najlepszy byt", jak nazywano raj beheszt. A ten umieszczony by
w grze. Psy w co wierzono prawdopodobnie tam, gdzie peniy rol grabarzy zacigay zmarego pod ziemi, tak jak te,
ktre suyy Jamie, indyjskiemu wadcy podziemnej siedziby
zmarych. Jama, ktry sznurem pta dusze, mg je wypuci na
wiat z powrotem, by si ponownie wcieliy. By on wic czym
w rodzaju stranika nasion ludzi", gdy owe nasiona potraktujemy tak, jak to uczynilimy w odniesieniu do mitu o Kajomarsie
i Gawie. Poniewa zoroastryzm umieci pod ziemi pieko
siedzib Arymana logicznym by to, e z psw jako zwierzt pochwku zrezygnowano (tylko ceremonia psiego oka" jest ladem
tej funkcji psa), a pozostano przy ptakach, zwierztach grnego
szeregu". Wiee milczenia budowano po to wanie, by psy nie
mogy szarpa cia, a dostp do nich by miay tylko ptaki.
Omwione tu pojcia moemy teraz zastosowa do analizy mitu o Warze Jimy, w ktrym rol odmienn od innych stworze
odgryway ptaki i psy, wymieniane osobno. W Warze jak mwi pisma nieco pniejsze nie byo soca ani ksiyca, ale
wszyscy yli najlepszym yciem" to ostatnie okrelenie stosowane bywa, gdy mowa o raju. War by schronieniem podziemnym, w ktrym przechowywano nasiona ludzi" obok nasion
zwierzt" i nasion rolin poytecznych. Nasiona ludzi to jak ju
poprzednio mwilimy ciaa zmarych, z ktrych ma si odrodzi nowe ycie. Naley je w tym celu zasia", tak jak si sieje
ziarna rolin, czyli pochowa do ziemi. Podobnie postpowano
87
9 Lecy wilk Brzowa plakietka scytyjska z Kotliny Mimisiskiej (Syberia)
- "/kiciami upolowanych i
i te jak wiadcz znaleziska z czciami upolowanych zwie\ rzt. Sprawiano im pogrzeb, podobnie jak ludziom, by si mogy
i odrodzi. Postpowanie takie z nasionami rolin byo oczywiste
* i racjonalne, a zwizane z nim pojcia przenoszono, na zasadzie
analogii, na ludzi i zwierzta. Std wniosek do oczywisty, e
wynikay one z systemu wyobrae spoecznoci rolniczych.
War Jimy by czworoktny. T jego cech podkrela stary za
pis. Ona take wie si z pojciem grobu, pochwku ziemnego.
Ziemia bowiem, wedug archaicznych indoeuropejskich wyobrae,
bya kwadratowa i przeciwstawiano j okrgemu niebu. Ziemia
stanowia element macierzyski kosmosu, ono, z ktrego wszyst-

ko si rodzi. Czworoktne byy groby Indoeuropejczykw. Czworoktne niebiaskie paace wystpujce niekiedy w mitach; podkrelenie takiego ksztatu przy opisach miejsc witych czy tych,
w ktrych dzieje si akcja mitu, wskazuj, e mamy do czynienia
z pojciem przestrzeni mitycznej, e opisywane wydarzenia nale
do kategorii wzorcowych niejako historii symbolicznych, mitycznych.
n
Mit ksztatuje si jednak pod wpywem realiw ycia, symbole
musz przynajmniej na pocztku, gdy powstaj mie z nim
zwizki. Dlatego i czworoktny War musi mie jakie odpowiedniki w dawnych, realnych ziemskich zjawiskach. Oczywicie sprawa grobu tumaczy wiele, nawet znane s scytyjskie groby podziemne domy wyposaone tak, by mona w nich y najlepszym yciem" wedug wyobrae ludzi sprzed tysicy lat. Ale
przecie samo wyobraenie o tym, jakie byo najlepsze ycie",
w yciu ziemskim si musiao ksztatowa; nawet jeli bya to
projekcja marze (czsto tak bywa traktowany mit), to i one nie
byy cakowicie oderwane od realiw normalnego bytowania.
Waru Jimy i kolebki Ariw dobrej krainy Ariany, w ktrej
si mia znajdowa poszukiwano na podstawie mitw w rnych stronach. Mia ten kraj lee na zachodzie. Pisma podaj, e
byy tam dwie pory roku: lato, ktre trwao siedem miesicy, i zima trwajca pi miesicy. Gra wznoszca si w nim, rzeka
sodkiej wody i ziemia dajca obfity plon to wskazwki, ktre
brano pod uwag w poszukiwaniach. Zgadzano si, e musia to by
kraj o ostrym klimacie, gdzie zimy stanowiy najwiksze zagroenie ycia, a wic pooony na pnocy. Jeli gr uwaano za wany element, wnioskowano, e chodzi o dolin w grskim terenie,
a w takim przypadku ostry klimat mg wystpowa take i na
ziemiach lecych na mniejszych szerokociach geograficznych.
Std hipoteza, e Ariana znajdowaa si pod Kaukazem. Zreszt
byo takich lokalizacji mnstwo, bo take wiadomo, e w Warze
byo wiele wy, brano pod uwag jako realne wspomnienie
z dawnych czasw.
W ostatnich czasach wielk popularno zyskaa teoria radzieckiego uczonego, archeologa S. P. Tostowa. Uwaa on, e
War Jimy ogromnie przypomma osady spoecznoci pkoczowniczych, wznoszcych na stepach wielkie murowane zagrody,
89
ktrych ciany zawieray w sobie mieszkania dla ludzi. Budowane na planie prostokta owe mury mieszkalne" mieway po trzy
pitra, podobnie jak "War Jimy, a zamknita przez nie przestrze,
dziedziniec, by miejscem, gdzie spdzano zwierzta na okres zimy. Ten typ budownictwa charakterystyczny by dla kultury datowanej na VI wiek. Tostow uwaa, e ono wanie byo wzorem
dla twrcw przekazu o Warze Jimy.
Niezmiernie ciekawa teza, ktrej najwikszym walorem jest to,
e bierze pod uwag realne warunki powstania mitu, ma jednak
i sabe strony. Nie uwzgldnia aspektu podziemnoci Waru. Traktuje War jedynie jako schronienie ywych ludzi, co znajduje te
uzasadnienie w pniejszych wersjach mitu, gdzie mwi si nawet
o tym, e w Warze yli i rozmnaali si, natomiast nie bierze pod
uwag, e Jima znosi tam nasiona" istot ywych. Cay ten zesp
poj eschatologicznych zawarty w micie o Warze cznie
z powizaniami, jakie ma Jima z indyjskim bogiem Jam
umyka uwadze Tostowa. Std te jego wyjanienie nie uwzgldnia tego, e mamy tu do czynienia z mitem archaicznym, i wie
go z realiami pnego okresu. I to jest najsabszy punkt teorii
Tostowa.

Mit o bliniakach jest bardzo archaiczny, wystpuje w licznych wersjach waciwie na caym wiecie. Podziemno Waru
nie wydaje si cech wtrn, lecz pierwotn, niejako czc
gwne wersje indoiraskiej mitologii, mwice o Jamie i Jimie.
Tote datowa jaki hipotetyczny prawzorzee wsplny dla obu
kultur musimy na bardzo odlege czasy, sprzed rozpadu wsplnoty indoiraskiej. Wystpujcy w iraskim micie motyw nasion
wskazuje, e mamy do czynienia z mitem agrarnym a wiec jest
to wskazwka, i jego twrcy nie byli koczownikami, lecz zajmowali si upraw roli, cho hodowla inwentarza bya im take znana.
,.
Zanim wsplnota indoiraska si rozpada, na ogromnych obszarach Azji rodkow i czci Europy Wschodniej yli ludzie,
ktrych tryb ycia, zajcia, a nawet sposb budowania odpowiada warunkom, jakie zgodnie z tym, co wyej zostao powiedziane powinny wystpowa, by powsta mit o Jimie. Osiedlali
si w dolinach rzek, i tam, gdzie ziemie byy yniejsze, uprawiali
zboe, jarzyny i drzewa, pszenic, yto i proso, groch i soczewic.
Hodowali zwierzta: krowy, kozy i winie, ktre latem wypdzali
na pastwiska pooone za polami uprawnymi. Ich osady byy to
wielkie wsplne ziemianki wydrone w ziemi, przykryte dachami
wspartymi na palach. Tam wszyscy mieszkacy osady przebywali
zim. Tam te wprowadzano wtedy hodowane zwierzta, by
przetrway okres najwikszych mrozw. Tego typu osady wie
si z kultur andronowsk, nazywan tak od wsi Andronowo
w poudniowej Syberii, gdzie archeologowie odkryli pierwsz
osad. Pniej okazao si, e taki typ osadnictwa i gospodarki
by charakterystyczny dla ludw epoki brzu na duych obszarach stepowych Azji. Wanie step, z mikkimi lessami, w ktrych
mona byo kopa wielkie doy, uywajc prymitywnych narzdzi,
stwarza warunki do budowy takich osad. Zmierzch kultury
mieszkacw tych podziemnych osad datuje si na II tysiclecie
p.n.e., co wizao si zapewne ze zmianami klimatycznymi i wysychaniem stepu. Wtedy te prawdopodobnie ludy z pnocy, ktrym brakowao zwierzyny na terenach myliwskich i owiskach,
migroway na poudnie za stadami i przyspieszay proces rozkadu
dotychczasowych form ycia. Rolnictwo upadao, zwierzta hodowlane wybijano.
Przetrway tylko rolnicze osady na poudniu, pooone w dolinach wielkich rzek, skd wod zaczto doprowadza na pola kanaami, rozwijajc system sztucznej irygacji, podobny do tego,
ktry znamy z Mezopotamii.
91
Ludzie z podziemnych warw", wrd ktrych byli zapewne
i nasi przodkowie, musieli zmieni tryb tycia, wielu opucio dotychczasowe siedziby. Ale tradycja budowania ziemianek niekiedy tylko czciowo zagbionych w ziemi przetrwaa, i spotykamy ich pozostaoci take w pniejszych osadach scytyjskich. We wspczesnej Persji wystpuje lad tradycji takiego budownictwa w postaci zir-zaminw, pomieszcze pod domami
mieszkalnymi. Su jako schronienie w najwiksze upay. Coraz
ich mniej od czasu rozpowszechnienia klimatyzacji.
Jeli mieszkacy podziemnych siedzib wprowadzali do nich na
zim zwierzta, a miejsce byo ograniczone, jesieni musieli przeprowadza selekcj; naleao przez zim przetrzyma te, ktre
mogy si w nastpnym roku rozmnoy, dajc zdrowe potomstwo. Eliminacja osobnikw zdeformowanych z przodu i z tyu,
parszywych i majcych krzywe zby" bya wic zasad, do ktrej
musieli si stosowa przy wyborze przyszych matek i zarodowych

samcw. I byo te oczywiste, e musiay tam si znale zwierzta

obydwu pci przynajmniej po parze. Gdy gromadzono zapasy
ziarna siewnego, trzeba byo si stara, by pochodzio ono z najlepszych rolin najbardziej wyronitych, najdorodniejszych,
najwonniejszych, o najlepszym zapachu i smaku". Takiemu postpowaniu zawdziczamy wyhodowanie przez naszych odlegych
przodkw rolin uprawnych z rolin dziko rosncych i zwierzt
domowych. Zasady takie musiay jednak obowizywa przez tysice lat. Znajdujc je sformuowane w awestyjskim tekcie, czujemy, jak bliscy nam byli ci, o ktrych yciu mwi mit.
czenie w pary nasion rolin nie przemawia nam do przekonania by to prawdopodobnie zabieg magiczny, w tamtych odlegych czasach uwaany za racjonalny; niewykluczone, e przez
analogi uwaano, e tak jak dopiero pary zwierzt i ludzi s
zdolne do rozmnaania, tak i roliny, by wyrosy, powinny mie
92
pary". Motyw czenia w pary ludzi schodzcych na zim do Waru take mg by warunkowany realiami: jeli hodowl zwierzt,
wypdzaniem na redyk", zajmowali si mczyni jak to dzieje
si w innych spoecznociach o mieszanej, rolniczo-hodowlanej
gospodarce a kobiety upraw pl, to dopiero po zakoczeniu
sezonu pasterskiego mogy si, wanie na zim, czy we wsplnych siedzibach pary, ktre nazwalibymy maeskimi" (w cudzysowie, gdy nie wiemy, jaka bya wwczas forma rodziny),
ktre miay wsplne dzieci.
Wydaje si, e zdawano sobie w jakiej mierze spraw z niezbdnoci kontaktw pomidzy pciami odmiennymi w celu reprodukcji, ale nie uwaano ich za warunek jedyny i wystarczajcy.
Jima bowiem narodzi si w wyniku modw i skadania ofiar
haomy a wic czynnoci magicznych przez swojego ojca,
Wiwanhanta. Ojcem indyjskiego Jamy by Wiwaswat. Pararelizm
imion ojcw potwierdza pierwotn tosamo indyjskich i iraskich bliniakw. Wedug niektrych indologw na przykad
polskiego uczonego Franciszka Michalskiego podanie o Jamie
i Jami zawiera wewntrzn sprzeczno: w Wedach wystpuj oni
jako prarodzice ludzkoci, od ktrych wywodz si nastpne pokolenia, a tymczasem wiadomo, e mieli ojca, zdaje si temu
przeczy. Trudno w rozumieniu takiego zestawu informacji znika, jeli porwnamy to z danymi wystpujcymi w mitologii iraskiej. Wiwanhant w swoich czynnociach poprzedzajcych urodzenie bliniakw przypomina Zurwana, o ktrym mwilimy, e
jest prawdopodobnie przetworzon postaci Wielkiej Matki.
Pierwotne kulty Wielkiej Matki, Wielkiej Bogini, rozpow
szechnione w caym starym wiecie w epoce neolitu (w czasie
zbiegaj si z kultur megalityczn), wizay si z koncepcj pocztku z jednego" (bstwa) po prostu z tej przyczyny, e nie wiedziano o roli mczyzn w reprodukcji: w wiadomoci wczesnych
93
ludzi bya ona domen kobiet. Dlatego te traktujc wiat jako
zrodzony (wyoniony) przez bstwo, musiano u jego pocztku widzie jako si sprawcz posta esk t, ktra go z siebie wyonia, Matk.
Poczcie byo rezultatem dobrze odprawionego obrzdu. Tak
postpi! jeszcze Wiwanhant, ale ju jego dzieci, rnopciowa para bliniakw, s prarodzicami i to nie dlatego, by mieli wsplne
dzieci, lecz z tego powodu, e pochowani, stali si nasionami"
ludzi. Wydaje si, e ta koncepcja zbiega si z kultem grobw
przodkw, z ktrymi wizano nadziej na trwao i powodzenie
plemienia. Jak pisze Herodot, Scytowie nie bali si klski i mierci
w czasie wojny, mwic, e dopki maj groby przodkw, nic nie

moe im zagrozi. Im" znaczyo w tym przypadku chyba plemieniu, wsplnocie, ktra zawsze odradzaa si, jeli te groby byy
zachowane.
Wystpowanie w micie o Jimie motywu haomy, cudownego
napoju ycia (poczcia), potwierdza nasze wczeniej ju wyraone przy omawianiu mitu o Maszji i Maszjanie przypuszczenie, e zabiegi magiczne sprzyjajce poczciu polegay na piciu
napoju rolinnego, prawdopodobnie z rolin rosncych na grobach bliniakw" grobach podwjnych. W pieni sowiaskiej
piewanej na Kupa ktra bya obrzdem podnoci wystpuje temat kazirodczej mioci brata i siostry, na ktrych wsplnym grobie rosn bratki. Zdaje si ta pie wspomnieniem podobnych, moe kiedy wsplnych, poj o odradzaniu si z grobu
za porednictwem rolin.
Ilustracj takich poj o cyklicznym powtarzaniu si ycia jest
prawdopodobnie wzr, jaki mona oglda na zotym naczyniu
znalezionym w Gilanie, nadkaspijskiej prowincji Iranu. Na cia10. Ztoty kubek z Mailik (Gilan), koniec U lub pocztek I tysiclecia p.n.e.
94
nach naczynia wytoczone s w czterech pasach poziomych sceny
nastpujce: w dolnym pasie anie karmi kolta; nad nimi dwa
kozy (ten motyw, jak i inne, powtarza si) obgryzaj gazki
drzewa ycia; w pasie trzecim od dou widzimy idce szeregiem
dziki i unoszce si nad nimi spy: czwarty przedstawia spy poerajce martwe kozy. W pasie z spami, ale na nieco wyszym
poziomie znajdujemy posta o zwierzcym, chyba kolim ciele
i ludzkiej gowie. Jest to prawdopodobnie kobieta, na co wskazywayby jej dugie wosy. Istota ta siga do maego drzewa ycia,
wygldajcego jak mody pd tej samej roliny, ktra jest przedstawiona niej, pomidzy dwoma kozami.
Symbolika tego przekazu ikonograficznego wydaje si jasna:
przedstawia on cig yciowych wydarze od dziecistwa (koltko) przez obgryzanie drzewa ycia" po mier, ktr symbolizuj
dziki, zwierzta chtoniczne. Dziki wystpuj w inicjacyjnych sekwencjach mitw jako symbol zagroenia mierci, zreszt jest to
symbol spotykany nie tylko w perskich mitach; jak wiemy, dzik
zabi Adonisa, modzieczego boga, zmartwychwstajcego corocznie w obrzdach bliskowschodnich. W pasie nad dzikami jeli ten ikonograficzny zapis odczytujemy z dou do gry spy
unosz si nad martwymi kozami; tu mamy wyrany obraz pogrzebu" poarcia przez ptaki. Objadajca pczki ania" symbolizuje poczcie, przejcie nasienia ycia" ze zmarego poprzez
ptaki i rolin w nie narodzon jeszcze istot. Zanim znajdzie si
ono w niej, jest wynoszone w gr jak nasiona Kajomarsa
i Gawy do strefy soca i ksiyca. Wynikaoby z tego, e tu nie
bezporednio z grobu wyrasta rolina powodujca poczcie, lecz
z nasion ycia, nasion ludzi, rozsiewanych przez ptaki, jak nasiona drzewa Bastochm.
Symbolika zotego naczynia mwi o kole przemian i wcieleniach wielokrotnych, wskazuje na biologiczn koncepcj niemier\, Zota misa z Hasaniu, XIIX w. p.n.e.
II. Bogini na tronie.
Ul Walka gryfa z baranem (Simorga z Gurem?). Fragment czapraka z Pazyryku,
fcntiiec VIV w. p.n.e.
IV Jedcy na wielWadach i Ptaki. Fragment
(Samarkanda), VII w.
malowidel ciennych z Afras.jab,,
V. Modzieniec i dziewczyna na koniach. Malowido cienne z Pend*ykentu,
VIIVIII w.
/
'

VI. Tahmui
ras walczy z dewami. Miniatura, 15271528
VII. Huszang ustanawia kult ognia i obchodzi po raz pierwszy wito Sade.
Miniatura, 15271528
VIII
. Chosrow spotyka kpic si Sririn. Miniatura, 1470
telnoci. Znalezisko to datowane jest na koniec II lub pocztek
I tysiclecia p.n.e. W tym czasie tereny obecnego pnocnego
Iranu mogy by ju zasiedlone przez ludno iraskiego pochodzenia.
Reliefy na naczyniu przypominaj wzory babiloskie. Z terenu
Mezopotamii pochodz liczne wyobraenia drzewa ycia z dwoma zwierztami po bokach, a drzewo to niekiedy zamienia si
w posta kobiec posta bogini. Wpywy sztuki i poj Midzyrzecza na iraskich przybyszw z pnocnych stepw byy
niewtpliwe. Zauwaa si tu pewn prawidowo w ich nasileniu
w zalenoci od tego, jak daleko pooone byy orodki iraskie
od Mezopotamii i o jak grup spoeczn chodzio: im dalej, tym
wpywy te byy sabsze, im bliej silniejsze; ale take im blisze
dana grupa miaa stosunki z dworem krla krlw, tym silniejszej
podlegaa orientalizacji" jeli to tak mona okreli. Dwr
bowiem perski, zachowanie wadcy, ceremonia i obrzdy przejte
zostay od poprzednikw, wadcw Babilonii. Lud natomiast kultywowa swoje stare, przyniesione z dalekich stron obyczaje
i wierny by archaicznym pojciom.
Mity przyniesione z pnocy nakaday si na te, ktre spotykano w nowych siedzibach. Zmieniajce si take ze wzgldu
na odmienno warunkw ycia pojcia wtapiay si w star
osnow mitycznych przekazw, a paralelne podania wyraajce
podobne idee, uwaano za odmienne wersje relacji o tych samych
zdarzeniach. W ten sposb mit o wielkiej zimie, ktra panowaa
za czasw Janiejcego Jimy, zosta utosamiony z mitem o potopie. Obydwa wyraaj podobn ide wielka klska, ktra niszczy ycie na ziemi, sprawia jednoczenie, e odradza si po niej
ycie lepsze, bo wyeliminowane zostaj wszystkie nieudane, ze
stworzenia. Dam jest w takim ujciu odpowiednikiem Noego,
ktry tak samo po parze zwierzt wprowadza do arki, by potem
yf
t
7 Mitologia Iranu
mogy si rozmnoy. S tu take ciekawe zbienoci w budowie
arki i Waru: maj po trzy pitra, s czworoktne; w przypadku
arki wyglda to jak jaka na tratwie umieszczona wielka budowla.
W obydwu schronieniach s tylko jedne drzwi.
Podobiestwa te uderzay badaczy, ktrzy do niedawna uwaali, e perska wersja powinna by wtrna, a przynajmniej zalena
w tych szczegach od biblijnej, zakadajc pierwotno i prawdziwo tej drugiej. Odkrycie starej sumeryjskiej wersji mitu o potopie musiao zmieni nieco podejcie do mitu w ogle. Zaczto
zastanawia si nad mitycznymi (a wic zwizanymi z powtarzalnymi zjawiskami, z prawami oglnymi, a nie z jednorazowym wydarzeniem) rdami przekazu sumeryjskiego. Wysunito hipotez
0 moliwym zwizku tego mitu z obrzdami pochwku i pojciami na temat losw czowieka po mierci. Ziusiudra (sumeryjski
odpowiednik Noego) i jego ona po uratowaniu z potopu mieli
zyska ycie wieczne". Te koncepcje Samuela N. Kramera, wielkiego znawcy kultur staroytnego Wschodu, czce mit o klsce
1 odrodzeniu z archaicznymi pojciami o mierci, niezmiernie s
ciekawe z naszego, iranistycznego punktu widzenia. Mona by
wtedy widzie przenikanie si dwch paralelnych mitw nieco
odmiennie i wnioskowa nawet o pierwotnej tosamoci wyraa-

nych przez nie idei. Sumerowie byli na terenie Mezopotamii przybyszami jak uwaaj niektrzy z Azji. Mona wic sdzi
nawet cho ryzykowna to hipoteza e obydwa mity, ten
o potopie i ten o wielkiej zimie, oparte byy na jednym prawzorze.
Niewtpliwa jest archaiczno perskiego mitu i jego zgodno
z realiami, ktre mieszkacom Persji byy ju obce. Kae nam to
uzna go za najwierniejszy istniejcy przekaz poj o odradzaniu
si ycia, jakie panoway na stepach azjatyckich przed wielkimi
wdrwkami na poudnie.
98
Sdz niektrzy, i wanie o tych wdrwkach mwi ta czci
legendy o Jimie, ktra opowiada o jego unoszeniu si w niebo
i powikszaniu ziemi. Niezbyt to przekonuje, zwaszcza gdy
uwzgldnimy nie tylko awestyjskie, ale take inne przekazy, ktre,
cho pniejsze, zdaj si zawiera cz starych poj, z postaci
tego bohatera zwizanych. Wystpujcy w nich Damszid jest
krlem wiata, wadc ludzi i demonw. Pod jego opiek rozkwitao ycie. Nauczy ludzi mnstwa poytecznych umiejtnoci:
sporzdzania odziey i prania, przygotowywania wielu potraw,
wyciskania soku z winogron i robienia wina; zapozna ludzi
z waciwociami kamieni i rud, metali, z ktrych wyrabia si
przedmioty poyteczne i pikne. Dewy suce mu zmusi, by wykonyway najcisze prace budoway zamki i anie. Zaprowadzi porzdek wrd ludzi, dzielc ich na cztery stany; odtd jedni
zajmowali si rozmaitymi rzemiosami, inni uprawiali ziemi.
Z grupy mczyzn zorganizowa wojsko, a najmdrzejszych i najpoboniejszych wybra do suby boej i ycia na wyynach. Nie
byo w jego krlestwie nieszcz i chorb, bo wynalezione przez
niego leki szybko skutkoway. Ludzie byli szczliwi i wychwalali
mdro Damszida.
A wtedy kaza zbudowa latajcy zocisty tron, na ktrym dewy uniosy go pod niebo, a ludziom si wydawao, e to drugie
soce wieci w grze. I radowali si, taczyli i wychwalali go, gdy
powrci na ziemi. Na pamitk tego wydarzenia obchodzi si co
roku na wiosn wito Nowego Dnia Nouruz kiedy ludzie
przebieraj si w nowe szaty, tacz i pij wino.
Wskutek wszystkich tych pochwa i nadmiaru powodzenia
Damowi si wydawao, e nikt nad nim nie ma wadzy i nie bdzie koca jego panowaniu. Ogosi wtedy, e on i tylko on jest
twrc i dawc wszelkiego dobra. Gdy wypowiedzia te sowa
bluzniercze, oddzielia si od niego krlewska chwaa, blask maje99
statu, i nic nie pozostao z jego mocy czynienia dobrze. Wtedy
opucili go poddani i zwrcili si do wadcy poudnia, smoczoksztatnego Zahaka, i jego wybrali na krla. Dam uszed w dalekie strony, a wysannicy Zahaka poszukiwali go, a znaleli ukrytego w pniu drzewa, daleko nad Morzem Chiskim. Spitura,
krewniak Damszida, prowadzi t wypraw i on te kazai go
przepiowa na p z drzewem, w ktrym si schroni.
Taki by aosny koniec krla obdarzonego niegdy najwiksz chwa. Po szczliwym jego panowaniu nastpiy straszne
czasy rzdw Zahaka, gdy wszystko, co yo na ziemi, marniao,
ludzie godowali i umierali, bo wskutek suszy ziemia nie dawaa
plonw.
Tak wygldaj w streszczeniu dzieje Damszida wedug Krlewskiej ksigi. Oprcz niej mwi o nim liczne wiersze ale na
og s to wzmianki do krtkie, poniewa jako najbardziej chyba znany legendarny krl Iranu jest powszechnie uznanym symbolem wadzy dobroczynnego pana czasw szczliwoci",

i w takiej wanie roli symbolu bywa na og wspominany.

Najczciej powtarzaj si motywy podniebnego lotu i wina, czy
te pucharu Damszida, w ktrego cudownym wntrzu mona ujrze wszystkie tajemnice wiata. Puchar Dama dame
Dam konkuruje w tym wzgldzie z piercieniem Sulejmana,
biblijnego Salomona, o takich samych waciwociach. Te dwie
postacie Damszid z pnych przekazw i Sulejman s na
tyle podobne, e niekiedy uwaane za tosame, cho inaczej nazywane. Odnosi si to nie tyle do biblijnej wersji opowieci o Salomonie, co koranicznej i tych, ktre maj motywy wsplne z koraniczn, a wic mwi o nim jako o wielkim mdrcu-czarodzieju, co zna mow ptakw, suchay go zwierzta i diny (ktrym
odpowiadaj perskie dewy). Jak opowiadaj Persowie, wysikiem
deww, zmuszanych do pracy wedug jednych przez Damszida,
100
II. Kogut. Skrzana
wycinanka scytyjska
i Pazyryku,
VIV w. p.D.c.
wedug innych przez Sulejmana, wzniesione zostay wielkie budowie, ktrych ruiny mona do dzi oglda.
Lot Damszida na janiejcym tronie wizany jest z Nouruzem witem wiosny, przypadajcym na wiosenne zrwnanie
dnia z noc. Persowie obchodz je jako pocztek roku. Wyznaczenie Nowego Roku na ten moment datuje si od czasw staroperskich, ale nie jest to obyczaj przyniesiony z pnocy, lecz babiloski. Tu w czasie takich wit odgrywano historie pokonania
kosmicznego smoka i stworzenia wiata. Wedug perskiej tradycji
nazywane byo takie datowanie krlewskim" (chosrowi) i zachowaa si pami, e kiedy rok zaczynano w innym czasie. T
dat stworzenia przejli Persowie take w swej kosmogonii: dzie
Ormuzda miesica Farwardin, w ktrym Aryman napad na
101
12. Wojokowe figurki abdzi z Pazytyku, koniec VIV w. p.n.e.
stworzenie, to wanie pierwszy dzie nowego roku Nouruz.
W powszechnej wiadomoci jednak i to chyba nie dopiero po
islamizacji Iranu jest to dzie zwizany z Damszidem.
Pomimo bardzo wyranych ladw babiloskiego pochodzenia wita trudno przyj argumenty zwolennikw tezy o zapoyczeniu tematu podniebnego lotu w perskiej mitologii (nie tylko
Damowi si to bowiem zdarzyo) z poda bliskowschodnich
o Etannie. Jest on bowiem odpowiednikiem unoszenia si
w niebo" Jimy, ktry to motyw w micie o bliniakach wydaje si^
102
zarwno bardzo archaiczny, jak i osadzony logicznie w jego tekcie, wchodzi mona rzec w jego struktur. Cay bowiem
mit jest zbudowany na zasadzie opozycji o prawidowym rozkadzie wystpujcym w wielu przekazach. Bliniacy reprezentowa
winni swe przeciwiestwa, a fakt, i o siostrze Dama niczego
prawie nie wiemy, nie zmienia tej zasady. Pomidzy Damem i jego siostr wystpuje tylko jedna opozycja on jest mczyzn,
ona kobiet. Ale wanie ona skupia na przeciwlegych biegunach
przeciwstawione sobie jakoci. W etnografii znana jest prawidowo, z jak pojcia gry, blasku, lata, nieba skupiaj si wok
mskoci", a bdce ich przeciwiestwami pojcia dou, mroku,
zimy i ziemi wok eskoci". Dodajmy, e pierwsze s z reguy wartociowane dodatnio, drugie ujemnie, i tam, gdzie
mowa o synach Zurwana, mamy podobny rozkad Cech i wartoci: Ormuzdowi przysuguj mskie", Arymanowi eskie".
W indyjskiej wersji mitu oboje Jama i Jami s wadcami

podziemnego pastwa zmarych. W perskiej wersji nie ma mowy

o siostrze Jimy. e bya, wnosi moemy z pnych przekazw.
Ale zwaywszy na macierzyski charakter ziemi traktowanej
jako odradzajce ono trudno nie przypuszcza, e pierwotnie
wadczyni podziemia bya w tej parze kobieta, nie mczyzna.
Zreszt mit o Gawie i obyczaj kadzenia zmarego mczyzny do
kobiecego grobu take nasuwaj takie przypuszczenie. Zejcie
pod ziemi zwizane byo z zagroeniem przez zim. To drugi kobiecy symbol zreszt pojciowo w indoeuropejskich mitach
zwizany z pierwszym: asocjacja zimy i ziemi wystpuje w starych
przekazach. Zima jest odpowiednikiem mierci, a o niej mona
powiedzie to samo; nawet i w Polsce mier widywano jako
czowieka nagiego przyrodzenia niewieciego". Jest to cay
kompleks poj, wyraany w symbolach Strasznej Matki, budzcej groz greckiej Hekate czy indyjskiej Durgi.
103
Latanie pod niebo wydaje si logicznie powizane z dominacj
sil mskich", ktra zaczynaa si na wiosn: lato uwaane byo za
czas mczyzn", zima za czas kobiet". A wic datowanie lotu
Dama na pocztek wiosny nie wiadczy o zapoyczeniu tego tematu z babiloskich wierze, lecz przeciwnie, jest dowodem
iraskiego pochodzenia take tego fragmentu mitu. Nie musiao
to by w dawnych warunkach datowanie tak precyzyjne chodzio raczej o pocztek pory ciepej, wypdzanie stad na pastwiska, a nie o moment cile obliczony przez astronomw. Dotd
w rozmaitych enklawach iraskich na terenie Azji rodkowej zaczyna si te wita nie wedug kalendarza, lecz wedug innych objaww nadejcia wiosny.
W dobrym kraju Jimy byy, jak wiemy, dwie pory roku: lato
i zima. Lato trwao siedem miesicy, zima pi. Pomijajc ju fakt,
te nie jest to precyzyjne obliczenie w warunkach, gdy liczono miesice ksiycowe, musimy przyj, e albo wiosn, albo jesieni
a najprawdopodobniej w obydwu porach momenty przeomowe pomidzy latem i zim nie mogy przypada na astronomiczne
zrwnanie dnia z noc, bo wtedy wypadaoby po sze miesicy
zimy i lata. Moemy uzna, e czas lotu Jimy, moe nie tak dokadny, jak to pniej sdzono, gdy obchodzono jego rocznic na
Nouruz, to pocztek wiosny. Wtedy Jima, dobry pasterz, grajc
na fujarce i strzelajc z bata mg wyprowadza stada, a unoszenie
si w gr mogo po prostu oznacza wychodzenie na wyej pooone ki.
Ale jest take inna moliwo, a mianowicie, e ten lot by
symbolizowany przez jaki obrzdowy taniec: na jego pamitk
jak mwi stary zapis, ludzie tacz na Nouruz. Przypominaj si
tu nasze gralskie tace mczyzn, zbjnickie, majce prawdopodobnie stary obrzdowy rodowd. Etnograficzne materiay z terenw dawnych siedzib scytyjskich nasuwaj take inne jeszcze wy104
tumaczenie. Ot u jednego z plemion pnocnych zachowa nic,
i to niemal do naszych czasw, obyczaj wiosennego pomnaMnin
ycia w ten sposb, e mczyni hutaj si na zawieszonych nu
drzewach hutawkach, wzlatujc w niebo", a kobiety si krc na
karuzelach umieszczonych na pniach. I jedno, i drugie jest zwizane z symbolik pci pierwsze wie si z pojciem gry, lotu.
a drugie z bliskoci ziemi i dodatkowo ze starym kobiecym
symbolem wa.
Awesta mwi o nadejciu wielkiej zimy do kraju rzdzonego
przez Jim Chszaet jako o napaci smoka zimy" czy wa"
Ai. Ten zowrogi wrg ycia, Ai Dahaka, nazywany jest te*
Drud najstraszliwsz", czarownic". S wiec tu jeszcze lady jego

eskiej natury. W pniejszych wersjach Ai Dahaka wystpuje

pod zmienionym przez czas imieniem Zahak. Jest to krl smoczoksztatny, niekiedy zwany po prostu smokiem (adaha). Jego
panowanie trwa tysic lat, ale pierwotnie, gdy by smokiem zimy,
trwao pi miesicy. Wiosn przeganiano go co praktykuje si
do" dzi tak na Bakanach, jak i wrd iraskich Tadykw. Na
Bakanach dzieje si to wtedy, gdy wypdza si owce na redyk
pasterze krzycz wtedy, strzelaj z batw i gwid. W Tadykistanie chopcy dostaj na Nouruz fujarki z wizerunkami wowego Zahaka, na ktrych wygrywaj, a potem je tuk na znak, e
panowanie smoka si skoczyo.
Biorc pod uwag rysujce si tu szeregi opozycji, moemy
uzna, e para z bliniaczego mitu iraskiego, Jima i Jimaka, reprezentuje lato i zim, niebo i ziemi, jasno i ciemno, a wic
tak samo, jak w przypadku Ormuzda i Arymana. Jest to niewtpliwie starsza wersja mitu ni zoroastryjska, wersja blisza pochodzcej z czasw, gdy wsplnota indoiraska jeszcze si nie
rozpada.
Ten najstarszy chyba z zachowanych wzorcw mitycznych
105
utrzyma do dzi sil budzenia emocji: w pocztkowym okresie
rewolucji iraskiej byego szacha nazywano we wrogich mu publikacjach Zahakiem; jest to bowiem symbol tyranii. Pozwalano
mniema, e oto zaczyna si epoka szczliwa, bo smok uszed
z kraju. Poniewa jednak cykliczno przemian ju si zatara,
a historia uszeregowaa mitycznych wadcw w cykle dynastyczne,
nie spodziewano si powrotu Damszida (myl o nastpstwie
Damszid Zahak Damszid itd. wyraa jeszcze redniowieczna poezja perska), lecz bohatera wyzwoliciela, ktry wedug
Krlewskiej ksigi mia pokona smoka Feriduna.
Czas, gdy ludzie parami przebywali w podziemnych schronieniach to czas zimy i mierci, ktr zima niosa i ktrej bya
jakby odpowiednikiem. W mitach takie odpowiedniki mog by
wymieniane powstaje w ten sposb system ekwiwalencji, ktry
powoduje, e w rozmaitych konkretyzacjach tego samego wzorca
mitycznego raz mamy jedn, raz drug form. Zreszt moe by
ich wicej. Tworzy si w ten sposb swoista gbia perspektywy",
wielopaszczyznowo mitu, moliwo odnoszenia go do rozmaitych dziedzin ycia. Obserwujemy to w odniesieniu do pojcia par
nasion ludzi", zastpowanego nawet w tych samych tekstach pojciem pary ludzi". Pierwsze wprowadza nas w temat pochwku
i odrodzenia, drugie schodzenia ywych ludzi do podziemnych
schronie parami i ich reprodukcji. Rozumie poszczeglne elementy mitu mona rnie na rnych paszczyznach, ale nie zawsze maj one sens na wszystkich. Zrodzona w jednej rzeczywistoci" forma przenoszona do drugiej nieraz nie daje si wytumaczy albo tumaczona jest sztucznie.
Takim elementem mitw bliniaczych jest to wanie, co
wystpuje w tak wielu wersjach i stanowi niemal ich podstaw:
twierdzenie, e owi pierwsi" byli bliniakami. W realnym yciu
bliniacy nie zdarzaj si czsto. Ich popularno w mitach tuma106
czy si tym, e ludzie uwaa mogli urodzenie bliniakw za dowd szczeglnej hojnoci natury, a ich samych za nosicieli tej cechy. W niektrych kulturach wystpuje wierzenie, e jest to rezultat wcielenia si w ciao matki dwch duchw: drugi miaby by
duchem zym.
W przypadku indoiraskich bliniakw mona zaryzykowa
hipotez, e nie chodzi tu o ludzi, ktrzy byli bliniakami w tym
sensie, e razem zrodzia ich matka, ywa kobieta, lecz e stawali

si nimi jako pochowani we wsplnym grobie onie matki ziemi, z ktrego si mieli odrodzi. Bliniakami mogli nazywa
czonkowie danej spoecznoci swych przodkw, ktrych grb
czcili jako rdo ycia plemienia, a moe te i innych pochowanych w takiche grobach na cmentarzach plemiennych. Rozwj
mitw opartych na tym paradygmacie mg doprowadzi do powstania rozmaitych form, rwnie i takich, ktre nazwa mona ju
teoiogicznymi, jak mit o Ormuzdzie i Arymanie. Wyraaj one
idee moralizatorskiego dualizmu perskiego, w ktrym zasada porzdkujca szeregi opozycji polega na zakwalifikowaniu zjawisk
albo jako dobrych, albo jako zych. Moralna wyszo" dnia nad
noc, ciepa nad zimnem, gry nad doem nie zawsze sprawdzaa
si w praktyce, gdy przykadano do tego ludzkie, konkretne potrzeby i oceny. Std pewne niekonsekwencje w zoroastryjskich
doktrynach. Ludzie mieli swoich bohaterw, z ktrych kultu zrezygnowa nie chcieli. Damszid by jednym z nich.
Zoroastryzm potpia wszystko, co wizao si z wiar w ciemne moce podziemne odradzajce ycie. Jima jako pan podziemia nie mg by jak w Indiach bstwem zmarych. Sprawia kopot redaktorom Awesty, a lady tego pozostay w potpieniu jego czynw, narastajcym z czasem. Jima nie jest ju
ideaem zarzuca mu si grzech zabicia krowy. Ten sam czyn
przypisuje si Arymanowi (w czasie napadu na stworzenie), a p107
-:wm
iniej w epickiej wersji Zahakowi. Zahak mia by pierwszym czowiekiem, ktry jad miso krowy.
Jedzenie woowiny peni w perskich pismach rol podobn do
grzechu pierworodnego. Pierwsza para ludzi, tych, ktrzy wyroli
z podwjnego rabarbaru Maszja i Maszjana take jest o to
oskarana: gdy zaczli je miso, mzgi im si popsuy" i zaczli
bluni, wychwalajc demony. Wydaje si, e znaczenie tego zabjstwa" krowy tumaczy fragment Awesty, w ktrym znajdujemy
informacj, i Ahura w zamian za (ofiar) krowy da ycie rolinom".
Awesta bardzo kategorycznie potpia krwawe ofiary i zabijanie krw. Skd wic takie stwierdzenie? Chyba zapltao si"
w czasie oczyszczania starych tekstw z wszelkiej treci dajwicznej" (zwizanej z kultem deww) i nie zostao usunite. Prawdopodobnie ofiary z byda trudno byo zwalczy i praktykowano je
mimo zakazw. wiadcz o tym jeszcze dokumenty z czasw muzumaskich (dane z Azji rodkowej), a nawet... wspczesne badania kultury ludowej (dane sprzed kilkunastu lat). Wiara w oywiajc ycie rolinne moc krowiej ofiary nie zagina mimo usiowa magwkapanw zoroastryjskich.
Adresatami takich ofiar byy duchy podziemia, opiekujce si
nasionami. Utwierdza nas w tym przekonaniu zbieno, jaka zachodzi pomidzy wzmiankami o zabiciu krowy i o blunierstwach". Kryj si pod nimi zapewne mody do duchw ciemnych
si, rzdzcych yciem, potpianych przez wyznawcw Ormuzda
deww.
Zwizek ofiar z bydlt z mitem o bliniakach wskazuje prawdopodobnie na skadanie tych ofiar w okolicznociach, gdy ludzie schodzili do Waru lub byli chowani. Przy pochwku miao to
zapewne form ofiary i stypy. ladem takiego powizania ofiary
z krowy z tematem eschatologicznym jest wierzenie, e przy kon108
cu wiata odbdzie si uczta wiernych, na ktrej spoywa bd
miso Pierwszej Krowy. Moemy bez obawy popenienia bdu
uwaa, e uczty z zabijanych zwierzt towarzyszyy te mo-

mentom zejcia do Waru: wtedy bowiem trzeba byo ostatecznie

zdecydowa, ktre z nich maj by przetrzymane przez zim
w podziemiu, a ktre trzeba wyeliminowa i zabi. Obroso to
postpowanie w formy obrzdowe i asocjacje religijne, a gdy
zmieniy si warunki, w mitach i obrzdach pozostay lady tych
form i skojarze, cho utraciy sens praktyczny.
-**.
smok pokonany
Zahak, ktry po Damszidzie obj panowanie, nazywany jest
krlem o smoczym ciele", czarownikiem, chmuroramiennym",
a wreszcie Zahakiem z dwoma wami". Ta ostatnia nazwa
wie si z pn, epick wersj jego dziejw, opowiedzianych
w Krlewskiej ksidze. Zahak mia, wedug niej, by synem wadcy poudnia, ktry nie mogc doczeka si mierci ojca i objcia
po nim sukcesji, mier jego przyspieszy za namow zego ducha.
A ten towarzyszy mu pniej, pojawiwszy si na dworze krla
w roli kucharza; nauczy go je miso, podajc kolejno na st
krlewski jaja, potrawy przyrzdzone z maych zwierzt i wreszcie
z woowiny. Zachwycony jej smakiem, Zahak pragn go wynagrodzi. Demon poprosi o zaszczyt ucaowania ramion wadcy.
Krl przysta na to, a gdy dotkny go usta Iblisa, z ramion wyrosy mu dwa czarne we. Diabelski kucharz znikn, a Zahak
przeraony swoj dziwn chorob poszukiwa po caym wiecie
lekarza, ktry by go mg z niej wyleczy. Wtedy znw Iblis si
pojawi na dworze, udajc sawnego lekarza, i rzek:
Wyleczy cakiem choroby tej si nie da. Moliwe jest tylko
zagodzenie zwizanych z ni dokuczliwoci i cierpie. By we
nie atakoway gowy krla, trzeba karmi je ludzkimi mzgami.
Od tego czasu poddani codziennie musieli dostarcza do krlewskiej kuchni dwch chopcw, ktrych mzgi miay suy za
pokarm dla Zahakowych ww.
W czasie gdy Zahak zosta opanowany przez zego ducha, w
Iranie, gdzie bya stolica wiata, le si poczo dzia. Damszid
wanie utraci by swoj chwa, a poddam orzekli, e niezdolny
110
si sta do sprawowania rzdw. Gdy dowiedziano si tam, e nn
poudniu yje dzielny Zahak o ciele smoka, postanowiono wprowadzi go na tron. W ten sposb obj wadz nad wiatem krl-smok.
Przeklestwo cice na krlu krlw sprawiao, e pod jego
panowaniem ludzi spotykay nieszczcia. Ale wadca domaga
si, by wychwalano jego askawo i sprawiedliwo, by czczono
go niemal jak Boga. W manifecie, ktry kaza podpisa swej radzie, ogosi si dawc wszelkiego dobra i stworzycielem; ale nawet on sam nie ufa, e ludzie uwierz sowom manifestu i uznaj
w nim dobrego wadc. Ba si buntu i jego szpiedzy wypatrywali
tych, co omielali si szemra przeciw wadcy.
Wiedzia, e jedynie czowiek krlewskiej krwi mgby stan
na czele buntownikw i sign po koron. Tote gdy dowiedzia
si, e yje jeszcze kto wywodzcy si z rodu Kajomarsa, kaza
go zabi, a dom jego zburzy i spali. Spodobao si jednak Bogu
ocali rd krlewski; ona owego dostojnego, ktry zwa si
Atbin, ocalaa, a z ni ich trzej synowie: Kejanusz, Purmaje i
najmodszy Feridun. Tego najmodszego wykarmia cudowna
krowa Barmaje. Barmaje take staa si ofiar Zahakowych
wysannikw-zabjcw.
U pobonego pustelnika w grach ukrya matka Feriduna
i tam dorasta, pobierajc nauki. Gdy dojrza, matka opowiedziaa mu, jakich mia przodkw i jaki by los jego ojca. Modzieniec
zdecydowa si walczy z Zahakiem i odebra mu zagarnit wa-

dz, ktra naleaa si jemu, jako synowi Atbina z krlewskiego

rodu. Starsi bracia, cho uznawali jego prawa, prbowali go zabi
z zazdroci.
Gdy nadszed czas walki, wyruszy Feridun na Zahaka-smoka
z elazn buaw w ksztacie gowy bydlcia. Przeby szerok rzek, poszed do krlewskiego paacu, a tu okazao si, e krl kr111
<. ->->* I
13-Zahak i lekai
Miniatura, 1527lw wyjecha. Kondrow, marszaek dworu, przyj przybysza jak
gocia, ale gdy go wszed do krlewskiego haremu, uzna, e to
przekracza zasady obyczajnoci, i wysa posw do Zahaka,
wzywajc go do powrotu.
Spotkali si przeciwnicy: krl-smok i mody ksi, na drodze
prowadzcej do paacu. Feridun mia tak znaczn przewag, e
Zahak nawet nie bardzo prbowa si broni. Ale bohater nie zabi krla, gdy Bg chcia go uchroni przed takim grzechem i
przysa anioa, by mu poradzi, jak ma postpi. Kaza mu zwiza tyrana, zawie na gr Demawand i tam powiesi przykutego, by cierpia przez wieki. Feridun a do koca wiata zapewni
mu w ten sposb bolesn niemiertelno.
A potem miody wadca wrci i przej panowanie i wszystek
dobytek Zahakowy i jego harem, w ktrym yy siostry Damszida, najpikniejsze z kobiet: Szahrnaz i Arnawaz. Kondrow take
przeszed na jego sub.
Na pamitk zwycistwa Feriduna i wyzwolenia wiata od
krla-smoka obchodzi si co roku jesieni wito Mehrgan.
W epickiej tradycji zrojalizowanej Zahak i Feridun s uwaani
za kolejnych krlw Iranu i wiata, cho w opowiadaniach o nich
wystpuj lady ich symboliczno-mitycznej natury. W Awecie
jest ona wyraniejsza, zwaszcza w odniesieniu do krla-smoka.
Tam jest on wem Ai, ktry pragnie pochwyci majestat krlewski, chwaren, co opucia Jim. W kraju Bawri skada on
ofiary Anahicie, dawa jej ogiery, barany i byki, mwic:
Oka mi ask, dobroczynna Anahito, bym mg wyludni
wszystkie kraje ziemi, ktrych jest siedem.
Ale ani Anahita, ani potny Waju, bg przestrzeni, ktrego
te prosi Ai Dahaka z trzema gowami, z trzema paszczami, o
pomoc w zniszczeniu ycia, nie zgodzili si mu pomc. Ani w
tym, ani w przejciu chway, ktra opucia Damszida.
113
8 Mitologia Iranu
Te mody i proby Ai Dahaki odpowiadaj wydarzeniom,
opowiedzianym w pniejszych przekazach: przejciu tronu Dama przez Zahaka i jego tyraskiemu panowaniu, ktre jednak nie
doprowadzio do zniszczenia ycia, a take napaci wa demona zimy na kraj Jimy i ukryciu przez dobrego pasterza nasion istot ywych w podziemnym Warze. Uwaano, e po okresie
zagady odradza si ycie, i w kraju opanowanym przez zo czyniono wszystko, by si wyzwoli. Poniewa zo miao charakter
demona, naleao walczy z nim tak, jak z demonami. Mg to
zrobi bohater, majcy odpowiednie kwalifikacje. Zahaka ktremu bogowie nie pomogli, gdy jako Ai prosi o pomoc w zdobyciu chway krlewskiej uwaa si za uzurpatora, cho osign tron decyzj rady. Nie mia praw do tronu i krlewskiej tiary,
bo nie pochodzi z krlewskiego rodu i nie mia majestatu chwareny. Pokona go mg bohater pochodzcy z rodu krlw.
Szlachetny rd Atwija wywodzi si od Kajomarsa i w jego rodzinie narodzi si wyzwoliciel.
Atwija, szlachetny m, skada ofiary z haomy i modli si

o syna, ktry by czynami sprosta wielkoci rodu. I narodzi si

mu syn, Traetona. Udao si Traetonie pochwyci ptaka chway,
ktry odlecia od Jimy. Chcia walczy z trjgowym smokiem,
wic potrzebna mu bya pomoc bogw.
W Warenie czworoktnej na zotym siedzc siedzisku, na zotym dywanie, ze witymi zielonymi witkami w rku skada ofiary Waju przemocnemu i spenia libacje, mwic:
Daj roi t ask, Waju o najwyszej mocy, bym pokona
Ai Dahak z trzema gowami, z trzema paszczami, z szeciorgiem oczu, Drud diabelsk stworzon przez Arymana na zagad ycia, dla zniszczenia dobrego stworzenia. I spraw, bym
mg wyzwoli i zdoby dwie jego kobiety, Sahanhawacz i Erenawacz, najpikniejsze z kobiet, te, ktre s cudem wiata.
114
Waju popar jego walk. A potem Traetona tak samo skada
ofiary w Warenie czworoktnej i prosi o pomoc Anahit i Drwasp, potne boginie.
W ten sposb Traetona z rodu Atwija zdoby pomoc nieba i
pokona Ai Dahak, Drud diabelsk przemocn, smoka o
trzech gowach, trzech paszczach, z szeciorgiem oczu, ktrego
stworzy Aryman, by zniszczy wiat dobra.
W awestyjskiej wersji uderza nas to, e obydwie strony, tak
smok, jak Traetona, skadaj ofiary bogom i boginiom. Obydwaj
czyni to siedzc na zotym siedzisku, na zotym dywanie, z zielonymi witkami w rkach, skadajc ofiary i speniajc libacje. To
bstwa zdecydoway, komu bd pomaga. Ai Dahaka skada
ofiary w kraju Bawri" i Kwiryncie niedostpnej", ktre byy
prawdopodobnie jego siedzib. Bawri tumaczy si jako Babilon", Kwirynta jako zamek na grze". Nie s to jednak wyjanienia pewne. Traetona swoje mody odprawia w Warenie
czworoktnej" trudno nie przypuci, e ta Warena to War, w
ktrym ycie cia" trwao w czasie panowania na ziemi zych mocy zimy.
Udao si Traetonie zyska ask bogw i speniy si jego
zamiary zdoby chwaren Jimy, pokona smoka, odebra mu
uwizione kobiety, Sahanhawacz i Erenawacz. W wersjach pniejszych nosz one imiona Szahrnaz i Arnawaz. W rdach nazywane bywaj siostrami lub crkami Damszida.
Z Traetona wchodzimy w krg poj, ktre nazwa moemy
rodowymi, rodzinnymi. Jima by synem Wiwanhanta, ale o jego
matce jeszcze nic nie wiadomo historia poczcia i narodzin Jimy powiela wzorzec zurwanistyczny, wywodzcy si z dalekiej
przeszoci. Ojciec Traetony-Feriduna take doczeka si syna po
zoeniu ofiar z haomy, ale tym razem nie narodzili si bliniacy,
lecz jeden syn peen blasku.
115
Atwija to nazwa rodu, a wic nazwisko, pniej przeksztacone na Aspian i imi Atbin. By to rd bogaty w bydo"; zwizki takie potwierdza te legendarna genealogia Feriduna: imiona
jego przodkw Purtora, Soktora itp. zawieraj czsteczk
tora" tumaczon w". Badacze wnosz std, e mit pochodzi
ze spoecznoci hodowcw byda. Nie wydaje si to cakiem suszne; woy potrzebne s do pracy na roli i Feridun zdaje si raczej
reprezentowa rolnika, i to w okresie, gdy od rcznej, motykowej
uprawy pl ludzie przeszli do bardziej wydajnej uprawy ornej.
Oznaczao to wielk rewolucj nie tylko w dziedzinie techniki
i ekonomiki, ale take w stosunkach spoecznych.
Dopki ziemi uprawiano rcznie, zajmoway si tym kobiety
jako nosicielki mocy reprodukcyjnej". W spoecznociach, ktre
nie znaj innych sposobw uprawy, zachowao si tabu ziemi dla

mczyzn. Mczyni polowali, pali zwierzta, brali udzia

w walkach, ale nie zbierali podw ziemi, rolin, z ktrych przyrzdzano jedzenie. Z ciaa Gawy o kobiecej naturze wyrosy roliny uprawne, z ciaa Kajomarsa powstay metale. Widocznie
u twrcw mitu metalurgi parali si mczyni, a kobiety upraw
roli. Wynikaoby std, e tradycje rolnictwa jako domeny kobiet
przetrway jeszcze do czasw, gdy obrbka metali nabraa powanego znaczenia gospodarczego i staa si zajciem duej czci
populacji.
Prawdopodobnie mit o Ai Dahace i Traetonie jest starszy ni
mit o Gajomaratanie. Wskazuje na to wystpowanie odpowiednikw bohaterw tego pierwszego w mitologii indyjskiej. Ai Da-*
haka jest w niej wem Ahi, pokonanym przez Trit Aptj.
Indyjski w Ahi uwaany jest za smoka kosmicznego. Walka
Trity z nim odbywa si ma w niebie, a waciwie na niebie, i stanowi projekcj wyobrae o burzy i czarnej chmurze. ladem takich samych powiza iraskiego Ai jest dawany Zahakowi
116
przydomek abr-ketf' chmuroramienny". We, ktre wyrosy
mu z ramion, mog te by chmurami, podobnie jak we zapewne czarnymi. Ahi w Wedach porywa niebiask dziewic i zabija
krow te jego cechy wystpuj take w historii smoka iraskiego. Analiza obydwu wersji indyjskiej i iraskiej mitu
0 pokonaniu wa Ahi czy Ai, przeprowadzona przez znawc
Awesty Jamesa Darmestetera przeszo p wieku temu, doprowadzia go do wniosku, e chodzi tu o smoka kosmicznego i walk
si kosmicznych. Czworoktn Waren uwaa Darmesteter za
niebo (grecki Uranos). Ale temat niebiaski wydaje si tu wtrny,
naoony niejako na temat chtoniczny, podziemny. Przejcie od
chtonicznoci do uranicznoci obserwujemy w kulturze indoeuropejskiej najpierw na przykadach grobw (zwizanych z ziemi
kwadratow"), a pniej mitycznych budowli z tamtego wiata".
Tamten wiat" przeniesiony zosta przynajmniej dla sprawiedliwych, jako niebo w strefy grne, ale z pierwotnej koncepcji
pozosta element odnoszcy si do jego czworoktnego" ksztatu.
Niewtpliwie Darmesteter ma racj, e walka ze smokiem
kosmicznym odbywaa si w powietrzu, na niebie, bo wnioski takie daj si wyprowadzi z pnych znanych nam wersji mitu; jedyne zastrzeenie, jakie si tu nasuwa, dotyczy absolutyzacji tego
punktu widzenia. Pierwotnie Warem, miejscem, gdzie przebywali
zmarli, byo podziemie.
W tradycji sowiaskiej zachoway si pojcia pokrewne tym,
ktre wi smoka z niebem i powietrzem. Smok taki zwany by
mijem. O mijach tak pisze Kazimierz Moszyski:
Mityczni mijowie mieszaj si przy tym z meteorytami
1 z wielkimi, rwnie mitycznymi wami [...] a w niektrych okolicach z demonicznymi czarownicami odbierajcymi mleko [...]
Smoki utosamiane z wichrem, chmur, rwnoczenie maj y
w wodach, rzekach, wielkich jeziorach". mij jest, wedug niego,
117
nazywany na terenach poudniowej Sowiaszczyzny adah. Maj adahy porywa bydo, konie i ludzi, zwaszcza dziewczta, powodowa zamienie soca itp. Huculi rzebili gwki swych lasek
w ksztat mijw. Wierzenia takie s znane mieszkacom Europy
Wschodniej oraz Azji rodkowej i Pnocnej.
Sowiaskie paralele indoiraskich mitw o wielkich smokach
s na og nieznane i pomijane przy ich analizach. A zdaj si one
dawa materia bardzo archaiczny i jeli nawet upatrywalibymy
tu wpywy iraskie, to raczej nie pne perskie przekazy byyby
ich rdem, lecz rozpowszechnione na azjatyckich stepach acz

mao znane wierzenia irasko-scytyjskie.

Bardzo wanym elementem mitu wielkiego smoka jest motyw
porywania przez niego ludzi, zwaszcza kobiet i krw. Zarwno
w iraskich, jak i w indyjskich przekazach wystpuje wymienno
krw i kobiet w rozmaitych wersjach mitw. Feridun, jak pamitamy, wyzwoli kobiety, siostry Dama wizione przez smoka. To
wyzwolenie upamitniao obchodzone co roku wito Mehrgan.
W tradycjach ludowych byo to jednak wito ustanowione na
pamitk wyzwolenia nie kobiet, lecz krw. Jak pisze Abu Rejhan
Biruni (XI w.), wierzono, e gdy Feridun usuwa Bewaraspa [Zahaka], pozwoli, by krowy Asfijana pozostay w czasie oblenia
[zamku smoka] w pewnym miejscu. Teraz wracay do domw.
Asfijan by szlachetny i szczodrobliwy [...] Gdy Feridun wyzwoli
jego dobytek, ludzie witowali, bo mieli nadziej, e ich obdarzy". Inna podawana te przez Biruniego geneza wita Mehrgan
wyglda nastpujco: Noc ta jest wspomnieniem o tym, jak
Eranszahr [Iran] zosta wyzwolony i oddzielony od kraju Turkw,
a ludzie pdzili wtedy swoje krowy, ktre porwa nieprzyjaciel,
z powrotem do domw".
W obydwu wersjach przytaczanych przez Biruniego mamy
wsplny element wyzwolenie krw po zwycistwie nad wro118
giem. W pierwszej Feridun wystpuje jako wyzwoliciel, obok
dobroczynnego Asfijana", co jest oczywicie jeszcze jedn form
nazwy Feridunowego rodu Atwija i odpowiada imieniu nadawanemu przez twrc Krlewskiej ksigi ojcu Feriduna Atbin.
Ten, o ktrym tu mowa, Asfijan, jest bogaty w krowy", jak rd
Atwija wedug Awesty. W drugiej wersji wyzwolenia nie ma ju
wzmianki o Feridunie, tylko o pdzeniu krw do domu po wyzwoleniu i o Turkach, co wskazuje na przetworzenie podania
w czasach pnych, gdy Turcy zajmujc stepy, coraz bardziej zagraali miejscowej, iraskiej ludnoci Azji rodkowej (skd pochodzi ten przekaz). Obydwie jednak wie wito Mehrgan, ktre obchodzi mia jako pierwszy Feridun po pokonaniu Zahaka.
Od tego wita liczono pocztek wielkiej zimy", prawie procznego okresu chodw. By to obok wiosennego Nouruzu przeomowy moment w yciu plemion pastersko-rolniczych. Koczyy
si wtedy wypasy stad, przygamano je na zimowiska. Z tym moe
si te wiza wspomnienie o pdzeniu krw do domu. Tylko dlaczego dzieje si to po wyzwoleniu i dlaczego w pierwszej wersji s
one ukryte w czasie walki z Zahakiem, jeli walka przypada na
koniec lata? Wypdzanie byda na pastwisko z zamknicia po pokonaniu Zahaka tumaczyoby si jasno w razie przyjcia ju
omwionych zaoe, e jest on smokiem zimy, a przeciwstawiony
mu bohater opiekunem czasu dobrobytu, lata. Tak byo, gdy
bralimy pod uwag sekwencj mitycznej historii mwic
o Damszidzie-Jimie i o Zahaku, jego demonicznym przeciwniku.
Tylko e wtedy musielibymy uzna, e koniec panowania smoka
przypada na wiosn, na Nouruz, a nie MehTgan. Skomplikowaa
si, jak wida, natura smoka i jego przeciwnika, z czego wynika
do prosty wniosek, e musiao take zmieni si i skomplikowa
ycie, ktrego prawidowoci odzwierciedla mit. To, z czym mamy teraz do czynienia, jest tworem zoonym, niejednorodnym,
119
i prawdopodobnie bdcym rezultatem kontaminacji kilku paradygmatw mitycznych, czerpanych z rnych przekazw. Naoyy si na siebie i trudno je oddzieli.
Feridun nie jest nastpnym wcieleniem bliniaka, Jimy. Tamten by dobrym pasterzem z fujark i batem, ten wystpuje z krlewsk buaw, w ksztat krowiej gowy ulan z elaza. Pomijajc

motyw elaza, ktrym osobno i szerzej si jeszcze zajmiemy, symbol krowi jest wany, bo zsynchronizowany z wiadomoci o bogatym w bydo rodzie Atwija, z ktrego pochodzi Feridun,
i z motywami bydlcymi wystpujcymi w jego legendzie. Jednym
z nich jest motyw cudownej krowy Barmaje, ktra wykarmia bohatera. W zwizkach jego rodu z woami mona si dopatrze
symboliki agrarnej z czasw wprowadzenia sprzaju i pocztkw
uprawy roli przez mczyzn. Nie oznacza to jeszcze cakowitego
odrzucenia wiary w esk" natur tych zaj. Cigle opiek nad
nimi sprawowaa i zarzdzaa sprawami ycia Wielka Matka, bogini, ktrej pna forma to Aramaiti Matka Ziemia i opiekunka rolnikw. Ahura si z ni oeni i przej w ten sposb
zwierzchno tak nad ni, jak nad jej krlestwem; ale to stao si
pniej. W czasach symboliki wou" bya ona jeszcze chyba pani ycia o nie kwestionowanej zwierzchniej wadzy.
"Wiele wiekw pniej owa matka wszystkich stworze pod
imieniem Izydy czczona bya nad Morzem rdziemnym, a relacj z procesji bogini przekaza nam pisarz rzymski Apulejusz. Pisze on, e szed w niej w, bdcy symbolem podorodnych si
Wielkiej Matki. W jako symbol podnoci do dla nas
szczeglne to stwierdzenie. Ale ten w by zarazem pomocnikiem
bogini jako ten, ktry orze, bo o wou orzcego tam chodzio,
a take o mczyzn, kapana, ktry go prowadzi, a reprezentowa oracza. Symbol wou czy to samego zwierzcia, czy czowieka z woem, czy wreszcie samego mczyzny, ktry niejako si
120
z tym woem identyfikowa jest zwizany z kultem Wielkiej
Matki, podobnie jak i inne symbole bydlce. Wczeniejsze, z czasw gdy woy byy prawdopodobnie nieznane i niepotrzebne, maj charakter eski, jak sama Wielka Bogini. Ekwiwalencja poj .
kobiety i krowy wydaje si niezmiernie stara, a to, e wystpuje w
mitach indoiraskich, wiadczy o jej trwaoci. Konkurowaa ona
z symbolik wow o podobnych odniesieniach. Powsta w ten
sposb ukad wymiennoci trzech symboli: kobiety, krowy i wa.
Po wprowadzeniu wou w szeregu symboli bydlcych pojawia si
ekwiwalencja wou i wa (czy smoka-mija). I tak sowiaskie
przekazy mwi o bohaterze, ktry zaprzga do puga mija, a w
Indiach smok kosmiczny, Wrytra, jest nazywany take woem
Wal.
Maskulinizacja symboliki bydlcej i wowej podtrzymywana
bya przez pojawienie si symbolu wou bydlcego, a zarazem
mskiego i ekwiwalencje, jakie zachodziy pomidzy obydwoma szeregami poj. Jeli Feridun reprezentowa oracza, to jego
zajcia pozwalay mu przebywa z kobietami w czasie zaj polowych, w lecie. Ale prawdopodobnie utrzymaa si w tym spoeczestwie dugo stara tradycja, ktra czynia pani podziemia
i pani domu kobiet, przynajmniej do czasu, gdy nie zaczy si
przemiany rodu macierzyskiego w rd liczony od ojca i organizacj plemienn. I te wanie przemiany, przejcie na pewno
stopniowe do patriarchalnej wadzy starszego mczyzny nad
rodzin wielopokoleniow, nad wszystkimi jej czonkami bez rnicy pci, zdaje si malowa pokonanie Zahaka przez Feriduna.
Feridun jest pierwszym, ktry wszed do haremu poprzednika
postpowanie takie, noszce cechy niemal elementu ceremoniau
objcia tronu, powiadczaj historyczne dane. Ten, kto przejmowa wadz, przejmowa take harem. Nie naley rozumie tego jako oenienia si z wszystkimi kobietami w nim mieszkajcymi.
121
Harem, gynaeceum, babiniec, bya to cz domu, w ktrej
mieszkay kobiety w rnym wieku oraz dzieci, take chopcy,

pki nie podroli na tyle, by mogli zosta oddani pod opiek mczyzn. Wstp do haremu mieli wychowani w nim synowie kobiet
przebywajcych w haremie i mczyzna, ktry by panem haremu, a wic gow rodziny. Mogli tam te przebywa, jak wiadomo z przekazw, eunuchowie, ktrych specjalnoci niejako bya
suba w babicu, oraz starcy, ktrymi kobiety si opiekoway.
Brali oni udzia w pracach kobiet.
Haremy nie byy bowiem, nawet w bogatych rodach, miejscem
rozrywki, lecz pracy. Uwaa si, e zamykanie w haremach ogromnej liczby kobiet byo nie tylko wyrazem prnoci bogaczy,
popisem ich zamonoci, ale take tej zamonoci przyczyn. Haremy stanowiy rodzaj manufaktur, w ktrych wytwarzano przede
wszystkim tkaniny, dywany i odzie na zbyt. Orodki mskiej
produkcji rzemielniczej i handlu, bazary, miay ukryte zaplecze
w postaci tych zamknitych warsztatw wytwrczych, w ktrych
pracoway kobiety.
Od czasu do czasu wybuchay w iraskich krajach bunty ludzi,
ktrzy domagali si kobiet dla wszystkich". Byo to wynikiem
wielkiej koncentracji kobiet w domach monych, ktrzy dziki
temu jeszcze bardziej si bogacili, gdy tymczasem ubodzy nie
mogli si zdoby na zaoenie rodziny. Zanim doszo do tak kracowych sytucji, musiay wystpowa babince skupiajce mniej
kobiet, ale za to liczniejsze. Niezalenie od tego, jak wielki przedzia czasu lea pomidzy nimi a kobiecymi spoecznociami warw, wydaj si kontynuacj starych tradycji, kacych zostawa
kobietom w domu, w czasie gdy mczyni zajmowali si wypasem stad. Taki wanie podzia pracy, jak si uwaa, panowa
w starych spoecznociach pastersko-rolniczych.
Funkcj gowy domu penia w takim przypadku ta z kobiet,
122
ktra miaa najwiksze dowiadczenie; najczciej bya ni matka
rodu. Tak jest jeszcze i dzi w perskich rodzinach, gdzie doroli
synowie w sprawach rodzinnych suchaj matek, one znajduj im
ony, one decyduj o losie dzieci itp. Jest to moliwe wobec cigle
jeszcze nie zakoczonego procesu ksztatowania si maej rodziny
i trwaoci wielkiej rodziny, trjpokoleniowej.
Tym bardziej nie mona zakada, e formy maej rodziny wystpoway w czasie, w ktrym powstawa mit o Traetonie. Archaiczne rodziny byy wielopokoleniowe, matrylokalne i matrylinearne, co wynikao choby z faktu cigego trwania wiary w magiczne, nie biologiczne przyczyny poczcia. Religijna nadbudowa
takiego stanu to wiara w odradzanie si rodu po kontaktach
z grobami przodkw, zarwno eskich, jak i mskich. cile
przestrzegano, jak w kadej spoecznoci pierwotnej, licznych zakazw i nakazw ograniczajcych swobod jej czonkw tak
w zakresie zaj codziennych, jak i obrzdw, stanowicych ich
niejako modelowy" wyraz, symbolicznie przedstawiajcych
sprawy i czynnoci wane dla ycia i powodzenia grupy.
Wsplnota pracy na roli zakcia stary podzia pracy. Mczyzna z woem sta si najwaniejszym czonkiem pracujcej grupy, jego praca decydowaa o plonach. Sta si wic gow rodziny
w sensie ekonomicznym, a pniej, jak mona sdzi, take obrzdowym. Przej funkcje kapaskie w sprawach urodzaju,
w kultach agrarnych.
Znaleziska scytyjskie powiadczaj jeszcze niewtpliwe kapastwo kobiet; uywanie kobiecych szat przez kapanw mczyzn (szamanw) wskazuje, e przejli je razem z funkcjami od
kobiet. Tylko niektre czynnoci zwizane z opiek nad poonicami i chorymi, maymi dziemi i zmarymi, majce znaczenie religijno-obrzdowe, zachoway kobiety.

Ai Dahaka wykazuje niezupenie jeszcze zatarte cechy e123

skie: to Drud, wielka czarownica. Jako Zahak uczy czarw
mwi przekaz siostry Daraszida. Peni rol smoka, Strasznej
Matki, w obrzdach, w ktrych chopcy zabijani s na ofiar jego
czarnym wom (do tej sprawy jeszcze powrcimy). Umie tylko
pali i drczy" wskazuje to na jego zwizek z ogniem. Opieka
nad ogniem bya jedn z form domowego kapastwa kobiet. Musiaa by szczeglnie wana w czasie zimy, gdy ludzie kryli si w
ziemiankach przed mrozem. Gdy dodamy do tego wszystkiego
wnioski, do jakich doszlimy na temat opozycji wystpujcych w
micie o bliniakach i przystawania do smoka szeregu cech opozycyjnych w stosunku do tych, jakie przysugiway Jimie i eskiej ich natury moemy uzna za wielce prawdopodobne, e
Jima i Jimaka reprezentowali par kapask, szamanw penicych swoje funkcje rozdzielnie: on w lecie, ona w zimie, on na terenie pastwisk, ona w domu-podziemiu i by moe w polu.
On by ptakiem" (jego chwaa bya ptasia), ona jako jego
przeciwiestwo wem". W odpowiada Ai, wielkiej czarownicy, i by najprawdopodobniej rezultatem przetworzenia postaci eskiej (a wic ciemnej, podziemnej, zej) z bliniaczej pary.
Podobne pary szamanw, z ktrych jeden zajmuje si podziemiem" i w nim podczas obrzdu uzdrawiania wdruje" w poszukiwaniu duszy chorego, a drugi wyprawia si" w tym celu w grne rejony, lecc (duchem oczywicie, w transie) niby ptak, znaj
etnografowie z terenu Azji rodkowej i Pnocnej. Pierwszy
kapan podziemnego wiata po mierci jest chowany w ziemi,
zwoki drugiego si wiesza na drzewie, by go rozdziobay ptaki.
Opozycyjn symbolik dou" (we, aby, jaszczurki) oraz gry"
(ptaki) znajdujemy na szamaskich bbnach, ktre su w podrach tak w dolny, jak w grny wiat, a pne formy szamanizmu umoliwiaj jednemu kapanowi wykonywanie obydwu tych
czynnoci.
124
14. Drewniany orzri scytyjski z Baszadaru (Attaj). VI w. p.n.e.
Gdy w archaicznych spoecznociach, w ktrych troska o ziemi i ukryte w niej nasiona naley do kobiet take w zakresie
czynnoci magicznych, obrzdowych pojawia si czowiek
z woem, oracz, odbiera on cz uprawnie szamance. Przestaje
istnie ukad, w ktrym uwaano ich za wzgldnie rwnoprawnych bliniakw: powstaje rodzina i pojawia si mska gowa rodu. Mczyzna odbiera kobiety tej, ktra nad nimi sprawowaa
wadz, i sam przejmuje jej krlewskie" funkcje. Odtd pojawiaj si rody, w ktrych, jak mwi si o rodzie Aspianw, ojca
i dziada si pamita".
Iraskie spoecznoci w dawnych siedzibach byy zrnicowane, ich spoeczny i ekonomiczny rozwj, nierwnomierny, w duej
mierze zalea od warunkw miejscowych. Scytyjska wsplnota
125
15. Gowa tygrysa. Drewniana
zawieszka scytyjska i Tuekty
(Attaj), VI w. p.n.i
obejmowaa zarwno plemiona osiade, jak i koczownicze czy na
p koczownicze. Ich mity i pojcia take si rniy. Ilustracj tej
sytuacji, a zarazem jednym z najcenniejszych rde do poznania
ich mitologii, s dwa mity etnogenetyczne Scytw podawane
przez Herodota (cytuj za tumaczeniem Seweryna Hammera):
Jak opowiadaj Scytowie, lud ich jest najmodszy ze wszystkich ludw i tak mia powsta: pierwszy czowiek w tym kraju,
wwczas pustynnym, nazywa si Targitaos. Rodzicami tego Tar-

gitaosa byli, jak opowiadaj, w co ja wprawdzie nie wierz, ale

tak mwi, Zeus i crka rzeki Borystenes. Takie wic byo po126
chodzenie Targitaosa. A mia on trzech synw: Lipoksaisa, Arpoksaisa i najmodszego Kolaksaisa. Za ich panowania spady z nieba zote sprzty do kraju Scytw: pug, jarzmo, topr i czara.
Najpierw zobaczy to najstarszy, przystpi bliej i chcia je podnie, ale gdy si zbliy, zoto zapono. Gdy si oddali i nadszed drugi, zoto tak samo si zachowao. Tych wic palce si
zoto odepchno. Lecz kiedy trzeci, najmodszy, przyby, ogie
zgas i, Kolaksais zanis zoto do swego domu. A starsi bracia
poznali si wtedy na rzeczy i oddali najmodszemu cae krlestwo.
Ot od Lipoksaisa maj pochodzi ci Scytowie, ktrzy zw
si plemieniem Auchatw, od redniego brata, Arpoksaisa, ci,
ktrzy nazywaj si Katiarami i Traspiami, a od najmodszego
z nich rd krlewski zwany Paralatami. Wszyscy za nosz
wspln nazw Skolotw od imienia krla; Scytami nazwali ich
Hellenowie. Takie pochodzenie przypisuj sobie Scytowie.
Od chwili ich powstania, tj. od pierwszego krla Targitaosa,
a do wtargnicia Dariusza do ich kraju upyno, jak mwi,
ogem lat nie wicej jak tysic, lecz wanie tyle. Owego za witego zota strzeg krlowie jak najstaranniej i corocznie zbliaj
si do niego wrd wielkich ofiar przebagalnych. Ktry z nich zanie, strzegc go pod goym niebem podczas uroczystoci, ten, jak
si mwi u Scytw, nie przeyje roku [...] Poniewa kraj by wielki, wic Kolaksais urzdzi swoim synom trzy krlestwa; z tych
jedno uczyni najwiksze, w ktrym strzee si owego zota".
Symbolika wystpujca w tym micie naley do grnego", mskiego szeregu poj i przypomina nieco t, ktr spotykamy
w odniesieniu do Jimy, dobrego pasterza. Wystpuj w niej mczyni, ktrzy s przodkami plemion, a o kobietach waciwie nic
nie wiemy. Owa crka rzeki Borystenes" (Dniepru) nie jest nawet
nazwana z imienia. Z pojciami przeciwstawionymi tym gr127
nym", ze smokiem i zim, spotykamy si w drugim micie etnogenetycznym Scytw, take przytaczanym przez Herodota:
Mieszkajcy nad Morzem Czarnym Hellenowie podaj, co
nastpuje. Gdy Herakles uprowadzi woy Gerionesa, przyby do
tego kraju, ktry teraz zamieszkuj Scytowie, a ktry wtedy by
bezwodn pustyni [...] Tam opada go mrona zima, wic owin si w lwi skr i zasn. Podczas tego jednak znikny za boskim zrzdzeniem jego konie, ktre pasy si wprzgnite w jarzmo wozu.
Po obudzeniu szuka Herakles koni po caym kraju i przyby
wreszcie do zalesionej krainy zwanej Hylaja. Tam znalaz w grocie
wow dziewic, niby Echidn dwuksztatn, ktra wyej poladka bya kobiet, poniej za wem. Zdziwiony jej widokiem
zapyta, czy widziaa gdzie jego bkajce si konie, na co ona odpowiedziaa, e je posiada i nie wprzd mu je zwrci, a si z ni
przepi. Co te Herakles za tak cen uczyni. Ale ona potem
zwlekaa z wydaniem koni, bo pragna jak najduej mie bohatera przy sobie. Kiedy on wreszcie wyrazi ch zabrania ich
i odejcia, oddaa mu je z tymi sowy: Oto s konie, ocaliam
ci je, gdy tutaj przybiegy, a ty date mi zapat za ich ocalenie, bo
mam od ciebie trzech synw. Teraz poucz mnie, co z nimi zrobi,
gdy dorosn, czy mam ich tu osiedli (bo tylko ja posiadam wadz nad tym krajem), czy odesa do ciebie? Tak zapytaa, a Herakles, jak powiadaj, odrzek: Skoro zobaczysz, e chopcy
doroli na mw, zrb tak, a nie pobdzisz: ktrego z nich uj-

rzysz napinajcego w taki sposb ten uk i opasujcego si tak oto

tym pasem, tego uczy mieszkacem tej krainy; ktry zal nie podoa zalecanym przeze mnie dzieom, tego wylij z kraju [...]
Potem napi Herakles jeden ze swoich ukw (bo wtedy nosi
dwa) i pokaza jej uycie pasa; nastpnie wrczy jej uk i pas, ktry przy spiciu u gry mia zot czar, i oddali si.
128
i
16. Brzowy otarzyk scytyjski (na haszysz?) z Siedmiorzecza
Kiedy synowie, ktrych miaa, doroli na mw, nadaia im
naprzd imiona, najstarszego nazywajc Agatyrsosem, nastpnego Gelonosem, a najmodszego Skytesem, pniej za wykonaa
zlecenie wedug nakazw, o ktrych dobrze pamitaa. Ot dwaj
jej synowie, Agatyrsos i Gelonos, nie zdoali speni przedoonego sobie zadania i dlatego, wygnani przez matk, musieli kraj
opuci; najmodszy jednak, Skytes, wykona je i pozosta w kraju. I od Skytesa, syna Heraklesa, pochodzili wszyscy pniejsi
krlowie Scytw, a stosownie do owej czary nosz Scytowie do
dnia dzisiejszego jeszcze czary u pasa".
Pierwszy z przytoczonych mitw mwi o pochodzeniu Scytw
krlewskich, czyli hegemonw tych, ktrzy zamieszkiwali tereny
zachodnie i byli ludem osiadym. W drugim przypadku nie mamy
129
9 Mitologia Iranu
takich danych, ale mit ten uwaany jest za przekaz tradycji Scytw-Sakw zamieszkujcych stepy pasterzy i myliwych.
Herakles zasn i utraci! konie, poniewa zaskoczya go zima.
Jego zejcie do groty wowej bogini jest wic jeli pominiemy
elementy rozbudowanej fabuy odpowiednikiem w jakim sensie zejcia Jimy z nasionami ludzi" do "Waru, gdzie z tych nasion
narodzio si wiele istot, jak trzej synowie Echidny. S tu jednak
wyrane rnice, wyraajce si w fakcie wprowadzenia motywu
koni i podry. Mit scytyjski wyraa sytuacj panujc w spoecznoci pastersko-wojowniczej: latem mczyni mogli konno
podrowa po stepach, zim natomiast musieli wraca do staych siedzib, gdzie mieszkay kobiety z dziemi. Taki stan powiadczaj dane archeologiczne. Wowa bogini, rodzaj smoka,
jest pramatk Scytw i symbolizuje kobiety mieszkajce stale w
jednym miejscu, podczas gdy mczyni spdzaj p roku z nimi,
a p roku wdruj.
Dwa mity scytyjskie zbudowane na tym samym wzorcu rni
si szczegami, ktre umoliwiaj identyfikacj rodowisk, z jakich pochodz. O ile mit o Wowej Matce mwi o spoecznoci
pasterskiej, mit o Targitaosie zawiera elementy wskazujce na jego pochodzenie z terenw, gdzie zajmowano si rolnictwem: pug
i jarzmo dla wou. Poza tym uderza tu bogactwo zota i jego jakby sakralny charakter: zote przedmioty spadaj z nieba, strzee
si tego zota jak witoci. Rd krlewski nosi miano Paralatw.
Byli to tzw. Scytowie krlewscy, mieszkajcy na poudniowo-zachodnich terenach, ssiadujcych z greckimi posiadociami. Nazwa Paralata" to przekrcone przez Giekw sowo scytyjsko-iraskie paradzata", co znaczy zrodzony z para" (czsteczka
dzata" odpowiada nowoperskiemu zata, zade" zrodzony",
para" pozostaje niezrozumiae).
17. Pasterz. Miniaiura, 1634
130
18. Waika wiika i wcera. Zota sprzczka scytyjska, UlU w. p.n.c.
Dwa mity etnogenetyczne Scytw tworz pewn cao, mwic o dwu rodowiskach, dwu sposobach ycia: pasterzy pkoczownikw i osiadych rolnikw, posugujcych si woami i pu-

gami. U pierwszych wyranie zaznaczona jest matrylokalno rodziny, u drugich moemy dopatrywa si patrylokanoci i ju
wyranego patrylineatu. W jednym mamy znane jut symbole wa (smoka) podziemia, zimy i wadz nad krajem sprawuje kobieta, w drugim wystpuj symbole nieba, zota, iaru, a wic takie, ktTe mona uzna za przeciwstawione tamtym. Tu wadza
naley do mczyzny, on dzieli kraj i symbolika te jest zwizana
.grnym", mskim" szeregiem poj. Dlatego midzy innymi
sdzimy, e owo tajemnicze para" w nazwie Paralata take powinno nalee do poj tego rodzaju. Temat par-" wystpuje
w jzykach iraskich w zwizku z lataniem i ptakiem (por. nasze
piro"). Wydaje si, e para" znaczy ptak".
Sowo parazata" wystpuje w Awecie jako rodzaj tytuu dawanego rnym bohaterom. Pniej zmienia si na piszdad"
i rozumiane jest jako pierwsi prawodawcy". W modszych rdach przysuguje ten tytu pierwszym krlom wiata. Staje si nazw dynastii.
Jest to wedug perskich poda pierwsza dynastia krlw najpierw caego wiata, pniej Iranu. Mona std wnosi o wielkim wpywie tradycji wyniesionych z zachodnioscytyjskich, paralackich" ziem na ksztatowanie si krlewskiej legendy perskiej.
Prawdopodobnie bya w tym przypadku rodzajem porednika
rwnie iraska Media; krlowie medyjscy uwaali si za braci"
scytyjskich wadcw Zachodu.
W kraju Wowej Matki rodzina jest matrylokalna, a wadza
nad krajem, nad ziemi, naley do kobiety. Ona jest jej wacicielk i przekazuje panowanie swojemu synowi. Ojciec, nazywany
Heraklesem, jest przybyszem, ktry przychodzi na zim. Nasuwa
si wniosek, e pary zamykane w warach" nie naleay do tej
samej rodziny, e by to moe czas goszczenia mw pochodzcych z innych osad.
Wersj scytyjsk mwic o Targitaosie przypomina mit perski o Traetonie nie tylko ze wzgldu na symbolik rolnicz (w jednym przypadku mamy jarzmo dla wou, w drugim woy), ale
i w tym, e take Feridun podzieli kraj pomidzy trzech swoich
synw. (T spraw zajmiemy si bardziej szczegowo w nastpnym rozdziale). I w obydwu przypadkach pojawiaj si pojcia
dziedzictwa, przekazywanego mskim potomkom. S to, jak sdzimy, zjawiska wzajemnie ze sob zwizane, a pojawienie si
oracza powoduje, e ziemia uprawna przestaje by wasnoci
kobiet".
133
Wowa Matka, kobieta-smok, przyjmuje u siebie Heraklesa.
Przekazuje wprawdzie synowi dziedzictwo po ojcu, ale dziedzictwo to jest do mizerne: uk, pas, kubek przedmioty, ktre
moe on wzi i pojecha w step jako wolny pasterz i wojownik.
Najmodszy pozostaje w kraju matki, inni odchodz. Ale pozostanie nie oznacza jeszcze przejcia penej wadzy w grocie". Jeli
mczyzna j sprawuje, to czyni to z przyzwoleniem matki. Herakles te mwi Echidnie, jak ma ona postpi, ale waciwie nie ma
do tego prawa, jest przybyszem. Mgby oczywicie zdoby wadz si, zabi lub spta kobiet-smoka, ale nie ley to w jego interesie. On nie ma zamiaru tu zosta, a ona podtrzymuje cigo
rodu. Dopiero pozostanie mczyzny i wzicie przez niego na siebie czci obowizkw dotd kobiecych umoliwi mu sptanie
smoka" na stae.
Tak wanie postpi Feridun: spta Zahaka i przywie na grze. Odbierze mu wadz, ale go nie zabije. Zabijanie matki rodu
przez przybysza, ktry chciaby sobie zapewni wysok pozycj
w osadzie, nie wydaje si najlepszym sposobem zdobycia autory-

tetu. Zwizanie symboliczne przejmowanie wadzy byoby

postpowaniem bardziej logicznym.
Oszczdzi te Feridun Kondrowa, ministra dworu czy nadzorc babica. Cho w perskich rdach niewiele o nim znajdujemy
wiadomoci, jest to posta wsplnej indoiraskiej mitologii,
a wic bardzo stara, i warto jej powici nieco uwagi.
Kondrow w Awecie nazywany jest Gandarew; wystpuje
w Jasnie, uwaanej za najstarsz cz witej ksigi. Odpowiada
on indyjskiemu Gandharwie, wesoemu towarzyszowi kobiet
wodnych", wspomnianemu w Wedach. W indyjskich nutach
gandharww jest wielu. S to pboskie istoty towarzyszce nimfom. Rola Kondrowa, ministra dworu najpierw Zahaka, pniej
Feriduna, czowieka, ktry nadzoruje harem wadcy, nie jest
134
wic przypadkowa. To mczyzna, ktry nie bdc panem domu i
mem, przebywa w domu i ma wstp do babica. Razem / kobietami yjcymi w haremie przyjmuje nowego pana i przechodzi
na jego sub.
Niektrzy badacze utosamiaj go, w lad za ormiaskimi
rdami, z Zahakiem, ale trudno si zgodzi z tak opini, zwaywszy e ma on take swj awestyjski prototyp, nie zwizany
z Zahakiem. Niewiele mona si o nim dowiedzie z Awesty. Jasna mwi, e zabi go Sama Keresaspa (prawdopodobnie Keresaspa z rodu Sama). Ten z kolei bohater, nazywany w pniejszych
przekazach Garszaspem, mia zarwno wedug Awesty, jak i innych rde wsawi si pokonaniem i zabiciem wielu potworw.
Gandarewa by jednym z nich. Walka Garszaspa z tym wrogiem
ycia opisywana jest w pismach rednioperskich. Gandarewa nazywany jest w nich ju Gandarwem.
Potwr ten mieszka w wodzie i porywa ludzi. Zdarzyo si,
e pochwyci on Garszaspa, Achrurak, a take jego ojca i piastunk. Poszed dzielny Garszasp nad wod i zobaczy, jak w paszczy potwora znikaj porwani ludzie. Na widok Garszaspa smok
rzuci si ku brzegowi, chwyci bohatera za brod i wcign do
wody. Straszliwa walka Garszaspa z Gandarwem trwaa dziewi dni i nocy. W kocu potwr osab i mocarnemu bohaterowi udao si go zabi. Wyzwoli Garszasp ojca, on i piastunk,
a Gandarwa obdar ze skry, w skr t zawin jego miso i taki
tumok zanis w darze Achrurak.
Jak widzimy, jest Gandarwa zwizany z wodnym rodowiskiem ta cecha musi by stara, bo wystpuje take w przypadku Gandharwy indyjskiego. Atharwaweda mwi o nim jako o towarzyszu apsaras, nimf wodnych, i wymienia trzy takie jego towarzyszki: Pienist, Jasn i Gwiadzist. Porwanie trzech osb
ojca, ony i piastunki ktre pniej wyzwoli Garszasp, moe
135
korespondowa z takim wzorem, w ktrym obok wodnika (bo tak
by mona okreli t posta) wystpuj trzy towarzyszce mu
odmienne istoty. W przypadku Kondrowa mona ich si dopatrze jedynie przyjmujc istnienie jakiego zwizku pomidzy
dwiema siostrami Dama i smokiem Zahakiem. Tak wspln
paszczyzn wydaje si ich esko, zakadajc, e kobieca natura smoka, jak ujawnia jeszcze w Awecie, bya wyrana, gdy
prawzr Kondrowa zaczyna funkcjonowa w czasach wsplnoty
indoiraskiej.
Kondrow jest okrelany w perskich pismach jako kulawy,
chromy, a jednoczenie utosamiany niekiedy z Zahakiem. Postacie kulawych bohaterw s bardzo czste w mitologii. S wskazwki pozwalajce wnioskowa o ich chtoniczej naturze (mit
Edypa), ale przede wszystkim w mitach archaicznych o ich

zwizkach z wem. Walka Garszaspa z Gandarwem potwierdzaaby w tym przypadku wow natur potwora. Bohater
postpuje z nim po zabiciu jak z wielkim wodnym wem czy ryb: obdziera ze skry i jego miso zawinite w skr niesie swojej
onie. Jeli jest to smok to niewtpliwie wodny. Czste wystpowanie wodnych myw w mitologii wschodnioeuropejskiej sugeruje wano tego, perskiego, dla zrozumienia sensu mitw
o nich.
Wodne potwory gustoway w ofiarach z ludzi i dawano im
przede wszystkim dziewczta. Poryway je, a mwiono te, e pojmoway takie dziewczyny za ony. Indyjski Gandharwa nie wystpuje jako m" wodnych niewiast, tylko raczej jako ten, co je
zabawia, nie ma te cech demonicznych. Nie jest zwierzchnikiem
w wiecie kobiet, tylko mile przyjmowanym, zadomowionym
w ich rodowisku towarzyszem zabaw.
Sprbujmy odnie to do sytuacji w spoecznoci archaicznej.
Mczyzna przebywajcy stale z kobietami przed pojawieniem si
136
ma z woem" to prawdopodobnie taki, ktry nic zosul przyjty do grupy mczyzn, bo nie nadawa si do ycia, jakie oni wiedK, do polowania czy wypasania stad. Niewtpliwie nic mg xiv
ima tych mskich zaj czowiek kulawy, chromy. I ta waAnir
cecha Kondrowa wydaje si tu istotna. Bdc z kobietami, stawni
si podobny do nich, przej zapewne ich symboliczn przynaleno do grupy ww", a jego chtoniczne czy akwatyczne cechy
w mitach byy niejako wtrne, mogy si rni w rozmaitych
przekazach ksztatowanych w rnych rodowiskach. W indoiraskiej tradycji by zwizany z wod, a w micie iraskim przez to
samo niejako przeciwstawiony Zahakowi, ktry ma cechy smoka
ogniowego. Prawdopodobnie nie dopuszczany do opieki nad
ogniem, ktra stanowia uwicony obowizek i przywilej kobiet,
towarzyszy tym kobietom czy dziewczynom, ktre nosiy wod.
Niewtpliwie stara si o ich wzgldy i stara si by dla nich miym towarzyszem, by jakby bratem jedynakiem wrd wielu
sistr. Indyjski Gandharwa odpowiada takiemu obrazowi.
Jeli czowiek taki si starza, mg w kobiecym rodowisku
odgrywa rol doradcy i zwierzchnika bardziej ni towarzysza zabaw. Wtedy wyrcza czciowo matk rodziny w opiece nad
modzie, ale tym samym mniej by przez modzie lubiany.
Wtedy stawa si smokiem" i dziewczyny marzyy o tym, by pojawi} si jaki prawdziwy mczyzna i wyzwoli je z nazbyt uciliwej opieki. Garszasp to projekcja takiego wanie mocarnego
osika.
Przenikanie si i wymiana cech tak symbolicznych, jak i wynikajcych z funkcji pomidzy Ai wielk czarownic i Gandarw doprowadzio do tego, e w niekrych przekazach s oni
utosamiani. Ai, w, jest w sensie symbolicznym jednonogi,
Gandarwa chromy. I oto na gruncie sowiaskim mamy do
czynienia z postaci, ktra zdaje si form pochodn Ai, ale
137
jednoczenie bywa czsto czy to kulawa, czy jednonoga. To Baba
Jaga.
Baba Jaga, jak wykaza W. J. Propp, to projekcja czarownicy,
kapanki biorcej udzia w obrzdzie inicjacji. Stanowi ona zagroenie, ktre wtajemniczany powinien przezwyciy, jest obrzdow matk, przynoszc mier i odradzajc. Jest wic rodzajem smoka" pochaniajcego ofiary, co w bajkach pniejszych
sprowadza si do jej grb, e je upiecze i zje. Niezliczone bajki
o Babie Jadze rnie to zagroenie opisuj.
Pniejsze badania doprowadziy do jeszcze innych wnioskw,

wanych dla naszych rozwaa. Ot imi i cechy tej wielkiej czarownicy wskazuj na jej pokrewiestwo z indyjskim kosmicznym
wem Ahi. Gdy wemiemy pod uwag jego pierwotn tosamo
z iraskim Ai i Zahakiem, w do niewyrany zwizek sowiaskiej czarownicy i indoiraskiego smoka staje si bardziej zrozumiay i wyrazisty.
Mitologia sowiaska sugeruje, e Baba Jaga piecze i zjada
swoje ofiary. Odpowiada to dawaniu Zahakowym wom potrawki z chopicych mzgw. Iraski smok jest ogniowy, podobnie jak Baba Jaga; to pozwala przypuszcza, e w obydwu rodowiskach inicjacje miay charakter przejcia przez ogie". Nie wydaje si, by bya to na sowiaskim gruncie tylko poyczka
motywu mitycznego ze rde iraskich. Jak ju mwilimy, inicjacja powiela obrzdy zwizane ze mierci, pochwkiem i narodzeniem. Wystpowanie na terenach sowiaskich kremacji
obok ladw inicjacji ogniowych (skakanie przez ogie) wskazuje
na istnienie kompleksu wierze w oczyszczenie przez ogie nasion ludzi". W iraskim micie o Kajomarsie oczyszczenie to odbywa si w blasku soca", ale jednoczenie mwi si w nim, e
nasiona ludzi" maj natur ogniow. Soce wydaje si w tym
przypadku peni rol wielkiego niebiaskiego ognia", ku ktre138
mu d dusze, ktre w pniejszych wierzeniach zastpiy nasiona".
lady eskiej natury Ai, wielkiej czarownicy, Drudzy stworzonej na zgub wiata cia, take wi j z Bab Jag. 1 tu moemy dopatrze si jeszcze jednego ogniwa, czcego w kategoriach jzykowych obie postacie. Baba Jaga w sowackich bajkach
nazywana jest Jendibab lub Bab Drasznic, co zdaje si j
wiza zarwno z Drud z zoroastryjskich przekazw, jak
i z Draug z klinowych napisw staroperskich i wreszcie ze
Straszn Matk Indii, Durg palc wiat. Baba Drasznic wystpuje obok smoka Draka, ktry poyka ofiary. Imiona obojga
s podobne, Drasznic brzmi jak femininum od Draka. Moe
sowacki przekaz kieruje nas na lad starych skojarze i wierze,
po ktrym idc, bdziemy mogli rozwiza tajemnicz spraw etymologii imion indyjskiej Durgi i perskiej Draugi-Drudy?
Durga jest uwaana za posta nieindoeuropejskiego, miejscowego panteonu Indii. Zawdzicza to swoim demonicznym cechom. Nie mogli szlachetni Ariowie, indoeuropejscy przybysze,
przynie ze sob takich wierze uwaali europejscy badacze,
dla ktrych dominacja kulturalna najedcw bya rzecz tak
oczywist, i nie wymagaa nawet dowodzenia. Obok Baby Jagi
wystpuje albo drak smok czy w albo jej mski towarzysz,
Kociej, wcielenie mierci, tym razem mskie. Role obojga i atrybuty niekiedy si wymieniaj, podobnie jak w przypadku Zahaka
i Kondrowa.
Zahak i Kondrow maj jeszcze jedn cech wspln zabjc obydwu jest Garszasp. Waciwie nie jest, lecz ma by, bo tylko
o zabiciu Gandarwa mwi si jako o czym, co si stao. Zahaka
ma Garszasp zabi pod koniec czasu", bo przedtem jest on niemiertelny. Przebywa zawieszony na grze przez Feriduna i czeka
koca wiata.
139
Jak z tego wynika, Garszasp take musi przey a do koca
czasu. Wedug pahlawijskiego rda otrzyma od Ormuzda ask
niemiertelnoci wanie dlatego, e wtedy nikt inny smoka nie
bdzie mg zabi, tylko on. pi wic, nie martwy i nie ywy, pod
ziemi i niegiem. Do nieba nie wpuszczono go, poniewa ciyy
na nim rne zbrodnie przeciwko bstwom, a wrd nich jedna

najokropniejsza by wrogiem syna Ormuzda, Atara (Ognia),

i omieli si go zgasi. Atar domaga si potpienia Garszaspa
i odesania go do pieka, lecz bardzo gorco wstawiaa si za nim
na boskim sdzie Goszurwan, Dusza Pierwszej Krowy. A Ormuzd
zdecydowa, e zasugi Garszaspa przewaaj jego grzechy i gdy
jeszcze zabije Zahaka, bdzie zbawiony. On bowiem ratowa ywe
stworzenia przed klskami i sprawi, e demony nie zniszczyy ycia na ziemi. Walczy z potworami najrniejszymi, ktre Awestd
i inne rda opisuj.
Zabi rogatego wa Ai Sruwar, wielkiego jak gra, ktry
porywa ludzi i konie, przetrciwszy mu kark swoj maczug.
Zabi drugiego smoka w taki sposb: wszed na jego grzbiet,
rozpali na nim ogie i zawiesi nad ogniem kocio wody. Gdy
przypieczony ogniem smok si poruszy, kocioek si przewrci,
woda si wylaa i wtedy smok pk.
Pokona wielkoludw, co gowami sigali do gwiazd. Poprzewraca ich na ziemi, chwytajc za kostki u ng, bo wyej
sign nie mg.
Demona Wichru, ktry niszczy wszystko, co spotka na swojej
drodze, Garszasp pochwyci w ramiona, cisn i rzuci nim
o ziemi, a potem podepta i zmusi do wejcia do podziemnego
pieka.
Ptaka suszy, Kamaka, ktry zawis nad ziemi i osaniajc j'
swoimi skrzydami nie dopuszcza deszczu z nieba, ustrzeli z uku. Gdy Kamak spad na ziemi, rozbi mu dzib maczug.
140
Awesta podaje inne imiona wrogw pokonanych przez bohatera Sarn Keresasp. S to synowie Pathani, Niwiki i Dasztajani, Hitaspa w zotej koronie, Wareszawa, Danajana, Pitaona i liczne pairiki eskie latajce demony. Zabi te chytrego, mnego Arezoszaman i Snawidk o kamiennych doniach.
A wszystkiego tego dokona, bo udao mu si pochwyci trzeciego
ptaka chway z tych, co opuciJy Jim Chszaet, gdy utraci ask
bo.
Walki Garszaspa z potworami wydaj si ju to projekcj
czynnoci wykonywanych przez archaicznych kamieniarzy czy
drwali, ju to obrzdami magii deszczowej czy magiczn walk z
wiatrem. Strzelanie do nieba w celu sprowadzenia deszczu zabijanie ptaka suszy znane jest w Eurazji i powiadczone w
Chinach jeszcze w czasach historycznych. Ptanie demona wichru
lub rzucanie w niego broni czy wreszcie walka wrcz z nim to
take znane zabiegi magiczne. Te smoki wiry powietrzne
rzeczywicie mogy porywa ludzi i konie. Interesujce jest w
przypadku jednego z nich imi, jakie si zachowao w perskich
rdach Gaz Sruwara albo Ai Sruwara (Srawara). Jest to rogaty w, a oprcz podobiestwa do Zahaka (rogi maj reprezentowa dwie gowy wowe, te dodatkowe) rogi wskazywa zdaj
si na jego natur mija burzowego, take podobnego do wiru
powietrznego czy wodnego. Ot wierzenie, e taki wir to demon,
spotykamy take na terenie Polski. Obecnie jeszcze mwi si, e w
nim diabe tacuje". (Notabene identyczne wierzenie zapisaam
15 lat temu w okolicach Szirazu).
Na tym nie kocz si zbienoci. W Polsce takiego demona
naley pokona i czyni to mczyni (wiadomo niemal wspczesna), rzucajc w niego noami. Demon ten nazywany jest Sraa
Bartkiem. Polonici rozumiej drug cz tej nazwy jako Wiertek czyli ten, co si krci". Odpowiada to jednej z nazw kos141
nucznego smoka Wrytry, z ktrym walczy Indra. Walka Indry ze
smokiem zostaa rozszyfrowana jako projekcja burzy. Pierwsza

cz imienia demona siedzcego w wirze czy raczej demona-wiru

wydaje si tosama z imieniem smoka zabitego przez KeresaspGarszaspa, Sruwary. Rnice fonetyczne pomidzy obydwiema
s znikome i, co waniejsze, zgodne z reguami tego rodzaju przeksztace. Nie wykluczone, e nasz Sraa Bartek jest ubogim, ale
bliskim krewnym Wrytry-Sruwary, smoka straszliwego, z ktrym
walczyli nie tylko bohaterowie tak wani jak Keresaspa, ale i sam
bg Indra.
Zabicie smoka-gry przez podgrzanie i polanie wod zdaje si
opowieci o sztuce kamieniarskiej. Taka wanie metoda pozwalaa ludziom w odlegych epokach upa kamienne bloki ze ska
mimo braku precyzyjnych narzdzi. Moe wielkoludy przewracani za kostki to drzewa, a Garszasp by te rodzajem Wyrwidba
z bajek i drwalem w realnym yciu?
W postaci tego jednego herosa zbiegy si rne cechy i rne
wtki z rozmaitych pochodzce rde. Przypomina on picych
rycerzy", ktry to motyw niewtpliwie ma zwizki z wiar w odradzanie si ludzi-nasion, upionych, ale zachowujcych moliwoci rozwoju. W zoroastryzmie ta wiara bya zwalczana, tak jak
i ziemne grzebalne pochwki. Ale dla niego zrobiono wyjtek,
dodajc jedynie uzasadnienie; histori pomiertnego sdu nad bohaterem i decyzj Ormuzda, by spa, pki nie przyjdzie mu zabi
wroga ycia, Ai.
Rol Garszaspa byo zabijanie potworw i tak te wyznaczyy mu niebiosa w stosunku do Zahaka. Feridun nie zrobi tego;
udaremnienie zamachu na smoka przez anioa wydaje si nie tylko uzasadnia w nowej wersji mitu o Feridunie jego postpowanie, o ktrym mwiy stare podania, i zawiera mora rojalistyczny" (krlewskiej krwi nie wolno przelewa). Chyba jest w tym
142
X
wspomnienie jakiego starego tabu, nie zezwalajcego krlom
osobicie zabija tych, ktrzy (lub ktre) byli smokami".
Badacze ju dawno zwrcili uwag na to, e.w mitach perskich
bohaterowie odpdzaj smoki, a nie zabijaj. Dzieje si to wtedy,
gdy pokonujcym smoka jest krl lub bg. Ormuzd kilkakrotnie
przepdza Arymana, gdy ten napada na jego stworzenie. Taki
sam przebieg miaa walka Kajomarsa z Arymanem, gdy jako w
spad! na ziemi. I Onnuzd, i Kajomars przepdzaj nieprzyjaciela
witym siowem modlitwy". W rezultacie modw wrg traci
przytomno, uchodzi, jest bezsilny, zwizany" zaklciami. Feridun te przywizuje Zahaka na grze.
W mitologii indyjskiej sytuacja jest odmienna. Gwny pogromca smokw, Indra, zabija smoki, obcina im czonki, wiartuje. Tak samo postpuj i inni indoeuropejscy zwycizcy smokw.
Zachowanie grupy krlw-bogw w mitologii iraskiej uderza
w zwizku z tym swoj odmiennoci.
Zabijanie smokw pozostawiaj perskie przekazy bohaterom
odmiennego typu, takim jak Garszasp, osikom wdrujcym po
wiecie i ratujcym ludzi od przeladujcych ich potworw. Oni
zachowuj si tak, jak Indra staczaj walki realne, nie si
modw, a zdarza si, e te wykrzykuj przy tym obelgi i krzycz
jak Indra, gdy pijany sokiem somy rzuca si na wrogw.
Mamy wic do czynienia z dwoma typami pogromcw smokw. Jeli w pokonaniu smoka ujrzymy projekcj obrzdu inicjacyjnego co niewtpliwie w wielu przypadkach jest suszne
moemy sdzi, e nie tylko typ bohatera wtajemniczanego
si rni w przypadku zabijania i odganiania, ale i typ smoka
mg by rny.
Smoka, obrzdow matk, moga reprezentowa w obrzdzie

koda, jaskinia czy d. Wydaje si, e na mity o smokach powstajce w rnych rodowiskach mia oprcz obrzdu pochowko143
wego wpyw take zestaw rekwizytw" sucych w tym obrzdzie. Trudno byo obiekt rueruchomy i duy, na przykad d
w ziemi, przepdzi krzykiem, a nawet najokropniejszymi zaklciami. Smok przepdzany musia by albo czowiekiem, albo
czym moliwym do usunicia. Zabijany", zwaszcza od rodka", mg by przedmiot moliwy do rozerwania czy rozprucia,
by wtajemniczany zdoa si z niego wydosta. Mogo to by te
zabicie zwierzcia, ktre w takim przypadku funkcjonalnie byo
smokiem".
Bohaterowie wdrujcy i zabijajcy smoki wydaj si pochodzi ze spoecznoci pasterskich, ci za, ktrzy s krlami z
rolniczych. Zabijanie (zwierzt) naleao do obowizkw pasterzy, myliwych i wojownikw. Mczyzn, ktry zajmowa si
prac na roli, ochron i wspomaganiem ycia, mogo obowizywa tabu zabijania, podobnie jak kobiet. To tumaczyoby dziwn i uderzajc dwoisto smoka w perskiej mitologu.
trzej bracia
Feridun wstpi na tron, poj za ony dwie uratowane kobiety
Szahrnaz i Arnawaz i mia z nimi trzech synw. Kiedy krlewicze doroli, uradzono, e powinni oeni si z trzema crkami
Sarwa, wadcy Jemenu. Wysano trzech modziecw w konkury.
Nie od razu dano im krlewny. Wyprbowywa Sarw ich bystro
i umiejtnoci, i dopiero gdy przekona si, e mona uzna ich za
mw dorosych i odpowiedzialnych, pozwoli im z onami odjecha do stolicy wiata.
Gdy orszak dociera ju w jej poblie, nagle zaszed karawanie
drog straszny smok, ogniem zioncy i ryczcy. Pierwszy z braci
rzuci si z mieczem na smoka, drugi usun mu si z drogi, bo nie
widzia szans w nierwnej walce, trzeci stan spokojnie i pobonie westchnwszy do Boga o pomoc, tumaczy smokowi, e lepiej dla niego bdzie nie zaczepia tak dostojnych mw, ktrych
ojcem jest sam Feridun.
Smok znikn, a potem Feridun przywita powracajcych
i rzek: Jam by tym smokiem, co was wyprbowa. Teraz imiona
wam nadam, jakie s dla was waciwe. Najstarszego, co ma serce
lwa, nazwiemy Turem. Drugiego syna, ktry roztropno i pokj
przeoy nad walk, nazwiemy Salmem, a najmodszemu, ktry
poczy odwag z rozwag, jak ogie z kamieniem, damy imi
Irad.
Potem Feridun podzieli ziemi pomidzy trzech synw: Turowi da stepy wschodnie i Chiny, Salmowi kraje Zachodu z Rumem, a pobonemu Iradowi Iran i poudniowe krainy.
Nie przynioso jednak szczcia najmodszemu to, e dosta
najwaniejsz dzielnic razem ze stolic wiata. Obraeni bracia
zamordowali go i odcit gow najukochaszego syna posali Fe145
10 Mitologia Iranu
ridunowi w skrzynce. Dugo lamentowa krl krlw, pki pociechy nie przyniosa mu wiadomo, e jedna z kobiet w Iradowym
haremie spodziewa si wkrtce dziecka. Urodzia crk, a gdy ta
wyrosa, wydano j za m i z tego maestwa narodzi si niebawem Manuczehr. On to sta si mcicielem ojca i dziedzicem tronu
krla krlw.
W ten sposb, poprzez dwa pokolenia kobiet yjcych
w ukryciu, zosta poczony acuch dynastyczny krlw, przerwany zbrodni bratobjstwa. Ale od podziau wiata przez Feriduna datuj si na wiecie wojny, toczone ju nie z demonami

i zymi duchami, jak bywao poprzednio, lecz pomidzy ludmi

i krajami bdcymi dziedzictwem synw Feriduna.
Historia podziau wiata przez Feriduna opowiedziana tu wedug pnej wersji, z XI wieku, ma swoje odpowiedniki zarwno
w Awecie, jak i w innych religijnych pismach perskich. Traetona
z rodu Atwija podzieli wiat na trzy kraje i rozda trzem synom:
Airji da Iran, ktry ley w rodku wiata, Sairima otrzyma Zachd, Tura -- Wschd.
Takie trjpodziay wystpuj w tradycjach rnych ludw;
wystarczy przypomnie sowiaskich trzech braci: Lecha, Czecha
i Rusa, czy biblijnych: Setna, Chama i Jafeta. Paralele z biblijn
opowieci nasuway si dawnym badaczom perskich tekstw, tote jeszcze Darmesteter sdzi, e perska wersja trjpodziau jest
poyczk z Biblii. Obecnie takie tumaczenia traktuje si jednak
jako do naiwne, poniewa perska tradycja mityczna, jak dowiedziono, stosunkowo pno zostaa przyniesiona na Bliski Wschd
z Azji rodkowej. Prawdopodobnie miao to miejsce w czasach
poaleksandryjskich. Z mitw poprzedniej fali iraskich przybyszw, tych, ktrzy budowali staroytne imperium, pozostay jedynie strzpki. A tu mamy do czynienia z logiczn caoci, przystajc do wzorcw wystpujcych w innych iraskich mitach.
146
Dwa z nich przytacza Herodot jako podania, ktre opowiadali
Scytowie na temat swego pochodzenia.
Tradycyjny w tym rodowisku podzia na trzy plemiona znajduje wyraz jeszcze we wspczesnych podaniach Osetyjczykw,
mieszkajcych pod Kaukazem potomkw Scytw. Wedug nich
podzia taki by funkcjonalny, wiza si z cechami poszczeglnych grup. Jedni byli dzielni", inni bogaci", a jeszcze inni
mdrzy". Te wanie cechy przypisane s w iraskim micie o podziale wiata synom Feriduna.
Tur jest dzielny, wojowniczy, ognisty". Rzuci si z krzykiem
na smoka i chcia z nim walczy. Salm otrzyma imi, ktre
w czasach pniejszych na Bliskim Wschodzie kojarzyo si z semickim sowem salam" pokj", powszechnie znanym, bo suyo jako pozdrowienie. Da mu ojciec prcz zachodnich krajw
bogactwo pynce z ziemi". Natomiast Irad wykaza si mdroci i najlepiej zda egzamin na krla. Podobnie jak w niezliczonych bajkach, w ktrych najmodszy, gupi syn zdobywa krlestwo i krlewn, tak Irad zwyciy braci w tym konkursie.
Perska wersja mitu ma wyrane cechy mitu inicjacyjnego:
chopcy wyjedaj w konkury, te poddaje ich prbom. Wrd
nich s powszechnie spotykane (zarwno w samych inicjacjach,
jak i w przekazach na nich opartych), jak odgadywanie zagadek,
i bardziej specjalistyczne" pokonanie zimna. Ten motyw
przyniesiony z pnocy ma wyrane powizania z tematem zimy
i Waru. I tu warto doda, e sowo war", waro", byo w jzyku
rednioperskim (w zapisach pahlawijskich) terminem na okrelenie prby, ordaliw, sdu boego.
Gdy synowie Feriduna pomylnie przebyli w war" w kraju
tecia, odjechali z onami. Ale ostatnia prba czekaa ich w domu; bya to prba smoka". Smokiem jest w tym przypadku ojciec. On te nadaje imiona synom dopiero po przebyciu tej prby.
147
To te motyw zwizany z inicjacj, po ktrej wtajemniczony staje
si jakby kim innym, powinien wic inne nosi imi.
W opowiedzianych przez Herodota etnogenetycznych mitach
scytyjskich take wystpuj motywy prby, pozwalajce je zaliczy do mitw inicjacyjnych. W pierwszym jest to prba rozpalonego zota, w drugim spotykana bardzo czsto w podaniach

prba nacignicia luku. Wielka popularno tego motywu ma

oczywiste przyczyny: we wszelkich spoecznociach, gdzie mczyni zajmowali si polowaniem i walk, musia chopiec, ktrego przyjmowali do swojej grupy, wykaza si umiejtnociami niezbdnymi w niej. Jeli uk by najwaniejsz broni, trzeba byo
si tego wanie nauczy; umie go naciga, by z niego strzela.
By to warunek przeycia i obronienia wypasanego stada przed
drapienikami.
Trzy mity iraskie wyej przytoczone (dwa scytyjskie i jeden
perski) tworz swoist cao: synowie Heraklesa i Wowej Matki
musieli wykaza si umiejtnociami potrzebnymi w walce. Odpowiada to kwalifikacjom dzielnych" u Osetyjczykw i ognistego
Tura, syna Feriduna. Synowie Targitaosa rywalizuj o krlowanie,
ktrego wyrazem jest przede wszystkim posiadanie bogactwa,
a symbolem zoto. Zwycizca staje si bogaty, jak czonkowie
drugiego plemienia z osetyjskich poda i pokojowo usposobiony
Salm. Dostaje zote narzdzia rolnika, obok bogactwa mamy wic
tu motyw ziemi dajcej je.
Irad, trzeci syn Feriduna, jest mdry, a mdro ta wyraa
si w pobonoci, w umiejtnoci wykorzystania zaklcia, jakiej
potrzeba w sytuacji zagroenia. Pierwszy jest wojownikiem, drugi gospodarzem, trzeci nadaje si najbardziej na szamana
czy kapana.
Odpowiada to pojciom o typie wadzy w rnych rejonach,
przydzielonych synom przez Feriduna. Tradycje teokracji na ternie imperium perskiego s stare i tak mocne, e jeszcze i obecnie
wikszo Iraczykw, postawiona przed problemem wyboru
formy pastwowoci, opowiedziaa si w referendum za republik
islamsk. Nie zmieniy si te pogldy na charakter potomkw
Tura i Salma", cho granice znanego wiata rozszerzyy si
i zmieniy. Zachd, dziedzictwo Salma, jest uwaany za bogaty,
Wschd za dzielny. Nie przeszkadza w takim widzeniu wiata
odmienne rozumienie, w kategoriach blokw politycznych, poj
Wschodu i Zachodu. Iran by w podaniu o Feridunie dzielnic centraln i tak cigle, mityczn lokalizacj swego kraju widz Iraczycy. Noszone na transparentach w czasie rewolucji haso ani ze Wschodem, ani z Zachodem, tylko wasn drog" tkwi
korzeniami w mitycznej wiadomoci ksztatowanej przez tysiclecia. Ta wasna droga to droga rodkowa, a jednoczenie wybr
pobonoci, teraz ju muzumaskiej. Nie dziw te, e przy takich
nawykach mylowych, hasa nawoujce do objcia przywdztwa
nad wiatem muzumaskim znajduj oddwik w masach.
Iran Irada to oglnie rzecz biorc Bliski Wschd, tereny, ktre obejmowao imperium perskie w czasach najwikszej swej
wietnoci. Pokrywaj si one w zasadzie z obecnym Iranem
i krajami arabskimi, muzumaskimi. Etnicznie i jzykowo s niejednorodne, a dzisiejsi Iraczycy zdaj sobie spraw z wasnej
odmiennoci wrd innych spoecznoci muzumaskich. Ale to
wszystko nie przeszkadza, by zwizki z narodami Bliskiego
Wschodu byy odczuwane jako blisze ni z Europejczykami, wywodzcymi si z tego samego co oni pnia etnicznego. Podzia na
trzy grupy w wiadomoci Iraczykw ma charakter kulturowy,
nie etniczny.
Podobny by te prawdopodobnie pogld na w podzia
w dawnych siedzibach ich przodkw, gdzie trzy grupy: Tura, Sairima i Airja naleay do tej samej etnicznej i jzykowej wsplnoty
149
iraskiej czy prairaskiej. Nazwa Tura stosowana jest do plemion
koczowniczo-pasterskich, Sairima to ziemie osiadych, zachodnich Scytw, a nazwa ta odpowiada greckiej Sauromacji, Sarma-

cji. Trudno wymaga precyzji od danych mitycznych, ale wydaje

si, e Ariana, o ktrej mwi si, e leaa w rodku", to
przynajmniej w jakim okresie rolnicze enklawy pooone
w Azji rodkowej, gdzie podobnie jak w Mezopotamii powstay
w dolinach wielkich rzek rozbudowane systemy urzdze nawadniajcych. Wadza w nich bya bo by musiaa w takich warunkach scentralizowana, a krlowie boscy, co pozwala
przypuszcza istnienie teokracji.
Krl-bg musia by przede wszystkim kapanem i takie wanie, kapaskie kwalifikacje ma pobony Irad, modlitw odpdzajcy smoka.
Trzy funkcje krlw w mitach iraskich, przypisywane wadcom Wschodu, Zachodu i rodka, to problem niezmiernie ywo
dyskutowany w indoeuropeistyce. W nauce zrobia ogromn karier teoria Georges'a Dumezila, tumaczca wystpowanie trzech
funkcji krla w indoeuropejskiej tradycji kulturalnej. Problematyka indoeuropejskiej triady funkcjonalnej bya najpierw przedmiotem jego rozwaa, pniej teoria na tej podstawie utworzona podstawowym narzdziem umoliwiajcym systematyzacj
i porzdkowanie ogromnego zestawu wiadomoci na temat mitologii indoeuropejskiej, nagromadzonego przez poprzednikw.
Teori t (ktra nieco zmieniaa si, co wida te w pracach samego Dumezila) mona w najwikszym skrcie przedstawi nastpujco:
W mitach ludw indoeuropejskich wystpuje charakterysty19. Trzy boginie (?). Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego
z Afrasijabu, VII w.
150
czny wzr triady, trjdzielno funkcji, i czsto postacie w nich
si pojawiajce grupuj si po trzy. Cechy ich w takim przypadku
pozwalaj widzie w nich reprezentacje trzech funkcji spoecznych: kapana, wojownika i pracownika, pomnaajcego dobra
doczesne. Odpowiada to wczesnemu jak pocztkowo sdzi
Dumezil podziaowi tyche spoecznoci na trzy grupy, z ktrych kada zajmowaa si przede wszystkim odpowiednio: sub
bo, piecz nad rytuaem i rozwijaniem nauki, walk z wrogami
i wreszcie prac produkcyjn. Z t trzeci funkcj wie si te
reprodukcja pomnaanie ycia, take ludzkiego. Nazwa j
wic uczony funkcj reprodukcyjn, majc na uwadze szerokie
znaczenie tego pojcia. Znamienne jest zsynchronizowanie tej
funkcjonalnej triady z podstawowym podziaem, jaki zachodzi
wrd tych mieszkacw Indii, ktrzy uwaaj si za potomkw
indoeuropejskich przybyszw, Ariw, a mianowicie braminw
kapanw, kszatrijw wojownikw i wreszcie wajjw rolnikw. Czwarta uwaana za aryjsk, kasta siudrw sucych,
pracownikw najemnych, nie mieci si w tym systemie.
Dumezilowska triada funkcjonalna jest w jakim sensie konkurencyjna w stosunku do strukturalistycznych metod badawczych,
w ktrych przewaa dzielenie zjawisk na dwa opozycyjne szeregi
oraz odegnywanie si od jakichkolwiek refleksji historycznych
i genetycznych.
Wedug Dumezila, krlowie i gwni bogowie reprezentujcy
cae spoeczestwo s zwierzchnikami wszystkich trzech grup nie
tylko jako caoci, ale i kadej z osobna, i przejawia si to w symbolice regaliw, intronizacji i w relacjach o ich legendarnych czynach. Bohaterowie mitw dokonuj czynw, ktre pozwalaj
uzna ich za reprezentantw czy to jednej z tych trzech funkcji,
czy dwu lub trzech. Tam, gdzie wystpuj trzy postacie, regu
jest, e reprezentuj kolejno kad z tych funkcji.
152

I
20. Trjglowe bstwo z Azji rodkowej. Rekonstrukcja rysunkowa malowida
ciennego z Pendykentu, VIIVII] w.
Dumezil wykorzysta w swojej teorii nie tylko materiay rdowe, ale i dotychczasowe opracowania, przede wszystkim te,
ktre odnosiy si do perskich tradycji religijnych. Owe triady s
bowiem w nich tak wyraziste, e ju wczeniej zasadniczy podzia
wedug funkcji narzuca si badaczom. James Darmesteter, badacz Awesty, da podobny obraz trzech chwa, ktrych posiadaczem by mityczny opiekun ywych istot Jima Chszaeta. Chodzi
on w chwale, pki nie zgrzeszy. Grzech Jimy rnie si okrela
raz jako pych i ch dorwnania Bogu, innym razem zarzuca si
mu, e jad miso krowy.
Chwaa w formie ptaka trzykrotnie opuszczaa Jim. Gdy odlecia pierwszy ptak chway, zaopiekowa si nim Mitra, wadca
wszystkich krajw, pan szerokich pl. Gdy drugi ptak chway odlecia od Jimy, pochwyci go Traetona z rodu Atwija, ktry by
bogaty w krowy". Ostatni ptak chway, ktry opuci Jim, dosta si Keresaspie, pogromcy potworw i obrocy tycia na
ziemi.
Chwa t zw perskie pisma chwaren, pniej farrem. Stary
hymn na cze chwareny mwi take o trzech opiekunach chway:
s nimi Zaratusztra, Aszi i Geniusz Zwycistwa. Zaratusztra
strzee jej dla tych, dla ktrych celem jest poznanie, wiedza
i mdro. Aszi, kluczr.ica boskiego paacu Ormuzda, sprawuje
opiek nad chwaren dajc moc, bogactwo i dobrobyt. Farru
odwanych wojownikw strzee Geniusz Zwycistwa.
Na historii trzech ptakw chway, ktre kolejno opuszczay
Jim, Darmesteter opar wniosek, i jest zwizek pomidzy trzema rodzajami chway krlewskiej i trzema witymi ogniami, ktrych witynie w sasanidzkiej Persji peniy rol jakby sanktuariw poszczeglnych stanw, a kady z palcych si w nich ogni
czczony by szczeglnie przez ich czonkw. Te trzy ognie nazyway si: Farnbag, Gusznasp i Burzin Mihr.
154
Ogie kapanw, Farnbag, zwany by te Chordad. Pierwsza
nazwa daje si rozszyfrowa jako chwaa boska" lub bg chway", druga zawiera czsteczk chr" soce, ar", wystpujc
te w sowie chwarena", i dad" dawca" lub sprawiedliwo". Ogie ten pomaga w zdobywaniu wiedzy i mdroci.
Ogie wojownikw, Gusznasp, trzymano prawdopodobnie
w wityni w Sziz w Azerbejdanie, zniszczonej w czasie witych wojen" z Bizancjum. Od tego ognia jak wynika z niektrych danych zapalano pomie na przenonym otarzu, ktry
towarzyszy armii w czasie wojen.
W wityni ognia Burzin Mihr odprawiano naboestwa majce na celu ubaganie nieba o pomoc w uprawie roli i hodowli oraz
naboestwa dzikczynne po zbiorach. By to przede wszystkim
ogie rolnikw.
Darmesteter uwaa, e trzy ptaki chway opuszczajce Jim to
kolejno: chwaa kapaska (ktr otrzyma Mitra), chwaa pracownikw-rolnikw (za ich reprezentanta uwaa Traeton)
i wreszcie chwaa wojownikw, reprezentowanych tu przez
dzielnego Keresasp. Kolejno, w jakiej ptaki chway opuszczay
Jim, wydaje mu si pochodn tego, e w legendarnej historii Iranu najpierw pojawia si Traetona, pniej Keresaspa (Sam), a Mitra, jako bg, jest od pocztku.
W tekstach wyliczajcych gwne witynie kolejno jest nastpujca: Farnbag, Gusznasp, Burzin Mihr. Odpowiada to spoecznej strukturze i hierarchii poszczeglnych stanw. Najwyej stali

kapani, niej wojownicy, a lud stanowi podstaw piramidy spoecznej. Wymienianie wic ogni w takiej wanie kolejnoci odpowiadao zasadom grzecznoci i protokou perskiego, kacego
szeregowa imiona wystpujcych osb wedug godnoci lub starszestwa.
Zarwno dla Darmestetera, jak i Dumzila, ktry przejwszy
155
1/
jego koncepcj, uczyni z niej podstaw swej teorii, odnoszcej si
do struktury spoecznej i mitw rnych ludw indoeuropejskich,
hierarchia taka bya czym naturalnym. Przypominaa bowiem
europejski ukad, w ktrym kapani i szlachta (odpowiadajca
wojownikom) growali zdecydowanie pozycj nad trzecim stanem ludem. Teoria Dumezila zostaa w indoeuropeistyce niemal
powszechnie zaakceptowana, mimo e krytykowali j jedni za
ograniczenie pola bada do indoeuropejskich tradycji (argumentujc, e triady i to podobne wystpuj te w przekazach z innych terenw), inni za anachronizm, traktowanie spoecznych
podziaw tego rodzaju jako niemal odwiecznych, zwaywszy e
mity wywodz si z bardzo odlegej przeszoci.
W odniesieniu do pnych form mitologii i religii wnioski
Dumezila wydaway si prawidowe. Gdy jednak odniesiono ten
paradygmat do starszych materiaw z rnych terenw, w tym
i iraskich, zaczy si kopoty. Postacie nie reprezentoway jednej
funkcji, tylko czsto dwie, czasem trzy, a w przebiegu mitu zmienia si ich charakter. Wida to ju w pracach samego Dumezila.
W rezultacie nasun si wniosek, e owa drabina hierarchiczna
jest jakby zoona ze stopni, po ktrych bohaterowie mitw
wchodz i schodz w konkretnych mitycznych przekazach. Okazao si, e nie s to prawida, ktre byyby projekcj okrelonego,
statycznego systemu spoecznego, w ramach ktrego ludzie
pierwowzory postaci mitycznych maj swoje wyznaczone i stae miejsca. Skostniaa struktura spoeczna sasanidzkiego Iranu,
w ktrym kapaska i pastwowa ideologia gosia konieczno
pozostawania wszystkich czonkw spoecznoci na swoim miejscu (tzn. w tym stanie, w jakim si kto urodzi), odpowiadaa
takim podziaom, ale przez kapask redakcj przewituj w starych mitach inne idee: wyrastania bohatera, przechodzenia z jednej sytuacji w drug, zmiany funkcji i godnoci, a take utraty
156
atrybutw z nimi zwizanych, jakby rezultat spadania ze spoecznej drabiny. Okazuje si, e te stare prawida nie odnosz si do
sztywnego systemu spoecznego, w ktrym role wszystkich ludzi
byyby z gry wyznaczone. To kapani zoroastryjscy starali si
wykorzystywa stare mity, by owym spoecznym podziaom nada
sankcje nadprzyrodzone. Ale pierwotnie nie do tego miay one
suy i nie takie idee wyraay. Mity mwi przede wszystkim
0 tym, jak bohaterowie zdobywali farr, w pniejszych wersjach
natomiast, tych przetworzonych przez kapanw, nacisk kadzie
si przede wszystkim na dziedziczno chwareny, z ktr si ludzie rodz bez adnej zasugi ze swej strony.
Farr dziedziczny, krlewski, to rodzaj ognia jak kady
zreszt i nazywa si go Nenosanha, co jest tumaczone rzdzcy ludmi". To ten, ktry zawarty jest w ppkach krlw".
Jako geniusz Neriosanha jest posacem, ktrego Bg wysya do
krlw. Imi tego ognia jest przydomkiem indyjskiego Agni
w formie Naraczasa". Naraczasa przenosi do nieba ludzkie
proby, a z nieba rozkazy boskie. Farr kapaski take uwaany by za dziedziczny, co wynikao z zamknicia dostpu do
funkcji kapaskich ludziom spoza kasty, jako nie majcym od-

powiednich cech wrodzonych. Podobne idee wystpuj w Indiach

jako element ideologicznej nadbudowy kastowego podziau spoecznoci. S tak trwae, e waciwie do dzi uwaa si tam, e
bramini maj okrelone predyspozycje, umoliwiajce im lepsze
penienie funkcji kapaskich i tych, ktre wymagaj wiedzy
1 mdroci. Prbuje si to uzasadnia w sposb nowoczesny, powoujc si na argumenty czerpane z genetyki itd. Ale jest to ten
sam co przed wiekami mit dziedzicznej chwareny", pojawiajcy
si w grupach uprzywilejowanych jako uzasadnienie ich specjalnej
pozycji i zamknicia intruzom z zewntrz dostpu do nich.
Ci, ktrzy w mitach zdobywaj farr, musz pokonywa najr157
niejsze przeciwnoci, naraa ycie. Sekwencje prb, jakie przechodz, ukadaj si w pewne regularne wzory, wystpuje w nich
podobna symbolika. Tak dzieje si w, przekazach mwicych o legendarnych bohaterach, podobne wzorce przenoszone s na legendy tworzone na temat postaci historycznych, przede wszystkim krlw, ktrzy zanim obejm tron, bywaj przeladowani. S
to jakby swoiste egzaminy dojrzaoci niekiedy rzeczywicie
w mitach mowa o egzaminie, jakiemu poddawany jest mody
czowiek. Czsty jest tu motyw zalubin, jak w bajkach, w ktrych
bohater zdobywa rk krlewny i koron. Podobnie te jak
w bajkach pokonuje on rne potwory i smoki.
Bajki takie oparte na starych wzorcach mitycznych wywodz si z archaicznych przekazw zwizanych z formami inicjacji. Symbolika obrzdu przejcia do okrelonej grupy spoecznej przetworzona zostaje w nich w ten sposb, e symboliczne
formy zachowa przedstawiane s w nich jako rzeczywiste dokonania jednostkowego bohatera. Sowa wypowiadane w czasie obrzdu i jego didaskalia" poczone zostaj w jeden cig, w epick
narracj. W tym wzgldzie nie ma w zasadzie rnicy pomidzy
bajk i innymi formami epickimi, przekazujcymi stare mity.
W tradycji iraskiej czsta jest sekwencja trzech prb. Bardzo
wyrazistym tego przykadem jest przekaz o przygodach Gusztaspa, krlewicza perskiego, znanego z Awesty jako Wisztaspa.
Gusztasp, syn bogobojnego Lohraspa, domaga si, by ojciec
odda mu tron Iranu. Ale niedojrzay by jeszcze i niemdry, wic
doczeka si tylko ostrej odprawy, po czym obraony wyjecha.
Powdrowa na wschd, potem na zachd, przepyn morze i dosta si do Rumu (Bizancjum). Urzdzi si tu jako, przystawszy
na sub do pewnego ziemianina, dla ktrego polowa i znosi do
domu zwierzyn.
Wadca Rumu mia trzy crki, a e najstarszej czas ju byo i
158
\
za m, nikogo za odpowiedniego nie upatrzy krl na zicia, zaprosi na dwr wszystkich, ktrzy by si chcieli stara o rk krlewny. Dowiedzia si o tym Gusztasp i ruszy w konkury. Spord wszystkich zebranych dostojnikw i modziey krlewna Nahid wybraa jego i jemu ozdobia gow swoim wiankiem. A stao
si tak dlatego, e ju wczeniej ujrzaa go w nie wieszczym i bezgranicznie zakochaa si w modziecu ze snu. Gdy ujrzaa go na
jawie, nie miaa wtpliwoci, e on wanie jest jej przeznaczony.
Zabra Gusztasp krlewn tam, gdzie mieszka, i pracujc dalej u swego dobroczycy, zarabia na ycie swoje i jej.
Przyszed potem czas, gdy drug krlewn miano wyda za
m. Ogosili wysannicy krla po caym kraju, e kto by chcia
otrzyma jej rk, musi zabi ogromnego wilka, ktry sieje postrach w caej okolicy. Pewien bardzo bogaty Rumijczyk o imieniu

Mirin postanowi zdoby krlewn. Poszukiwa kogo, kto za dobr zapat wyrczy go i zabije wilka. Gusztasp zgodzi si go zastpi, a Mirin obieca zapaci mu tyle, eby wystarczyo na dostatnie ycie. I tak si stao. Pokona iraski krlewicz wilka,
przecinajc go na p mieczem, tym samym, ktrego uywa
Salm, syn Feriduna. Gdy po walce powrci ze skarbami, Nahid
z radoci powitaa maonka, nakarmia i poprowadzia do onicy, gdzie spoczli jak dwie jasne gwiazdy, co wiec na niebie
w gwiazdozbiorze Blinit.
Trzecia krlewna rumijska dojrzaa i dla niej te poszukiwano
ma. Tym razem postawi wadca warunek jeszcze trudniejszy do
spenienia: od przyszego zicia wymaga, by zabi strasznego
smoka, wcielenie Arymana. Trzeci krlewn pragn? polubi
dostojnik zwany Aharanem. Podobnie jak poprzednio Mirin, wynaj Gusztaspa do tej pracy. Bohater wyruszy na smoka i pokona go, odbierajc mu niebiask krow, ktr potwr by porwa
159
i skrzywdzi. 1 obchodzono wielkie wito, radujc si i mody
wznoszc na boniach, gdzie si zebray tumy mieszkacw Rumu. Wtedy wydao si, e to Gusztasp by owym wielkim bohaterem, ktry zabi nie tylko smoka, ale i poprzednio wilka.
Krl-te zaprosi go do paacu i uczyni gwnodowodzcym
wojsk. Odznaczy si potem dzielny Gusztasp w walkach, noszc
godo smoka na czele armii. A potem zabra on i bogate jej
wiano i wyruszy do Iranu. Teraz ju ani ojciec, ani starszy brat,
Zarir, nie wahali si odda mu tronu. Nahid, ktr w Iranie zwano
Kitajun, zostaa krlow Iranu i matk Esfandjara.
Zanim Gusztasp otrzyma tron, odby szereg prb, stanowicych jakby sekwencj egzaminw uprawniajcych do krlowania.
Zaczyna si caa historia od sporu w rodzinie i wyjazdu z domu.
Przebycie morza wielkiej wody podobnie jak przebycie rzeki
symbolizuje przejcie w mityczn przestrze", a zarazem, jak
w wielu innych opowieciach przybycie do kraju, z ktrego si
bierze ony (przy egzogamii). Tu kolejno zdobywa trzy krlewny:
pierwszej po prostu si podoba i ona go wybiera. Ten wybr symbolizuje jej wianek, ktry mu oddaje. Ale nie wchodzi przez to do
rodziny. Dwr go ignoruje. Jest cigle myliwym i tak zarabia na
ycie. Przebywa w domu, gdzie nie nudzi mu si wielu ma
braci". Trudno o bardziej wyrane wskazwki, e chodzi tu o grup inicjacyjn, przebywajc pod opiek nauczyciela.
Drugi etap dojrzewania Gusztaspa to czas, gdy walczy
z wilkiem pod imieniem Mirina. Zdobywa bogactwo i walczy
mieczem Salma, ktry by bogaty" by niejako symbolem bogactwa. W tym fragmencie opowiadania spotykamy takie symbole rnie wyraanej podwjnoci": wilk zosta przecity na p,
rzekby, upady na boki dwa lwy". Razem z on przypominaj
gwiazdy konstelacji Blinit. Ten motyw bliniaczy, w poczeniu
z wyeksponowanym dopiero tu tematem wejcia do onicy",
160
\
21. Naczynie w ksztaicie kobiely karmicej dziecko, maiowanf lustrem i glazurowane, z Reju, koniec XII pocz. XIII w.
MAGtopa Ira&u
wskazuje na pokrewiestwo tej prby z tematem zamknicia
w Warze nasion-bliniakw, tematem reprodukcyjnym.
Ze smokiem Gusztasp walczy jako Aharan imi tu nasuwa
skojarzenia z Arymanem, zreszt i smok te jest arymaniczny.
Wyzwala krow niebiask; wszystko to ma charakter czynnoci
sakralnych, kultowych, zwaszcza e po zwycistwie nad smokiem
zgromadzone tumy wituj i modl si. Gusztasp-Aharan spe-

nia tu jakby funkcj kapana w jakim obrzdzie.

Trzy prby Gusztaspa wygldaj na trzy kolejne etapy inicjacji
czy te trzy inicjacje, zwaywszy e zmienia on imiona. Nadanie nowego imienia jest tak charakterystycznym elementem obrzdu inicjacyjnego, e moemy zaoy jego pierwotno w przekazie i wtrno motywu zastpstwa. Po zdobyciu pierwszej krlewny Gusztasp jest myliwym, zdobywszy drug jako Mirin
czowiekiem bogatym i majcym on, trzecia przynosi mu uznanie w rodzinie ony i pozycj dowdcy. By moe w znak smoka
noszony przez niego jest take zdobycz w walce ze smokiem
ale trudno to ustali, bo rzeczywicie w Rumie, czyli Bizancjum,
znak smoka miaa armia basileusa.
Sekwencja trzech prb, a waciwie trzech inicjacji, zwizana
jest pojciowo z funkcjonaln triad, tak sam jak w opowiadaniu o trzech braciach. W tym wypadku nie trzech jest bohaterw,
lecz jeden, i ten kolejno jest myliwym, zdobywa bogactwo i on,
a potem spenia czyn, ktry ma charakter religijny, wie si z jakim rytuaem. Jeli dzielno, wan dla myliwego, uznamy za
odpowiednik dumezilowskiej funkcji wojownika, to kolejno penionych przez niego rl mona w tych kategoriach przedstawi nastpujco: wojownik, m-gospodarz i wreszcie kapan. TNie zgadza si to wprawdzie z ukadem funkcji w hierarchicznej triadzie
Dumezila, ale zgodne jest z danymi, jakie znajdujemy w perskiej
tradycji. Bo oto inny wadca, Bahram Gur, ycie swoje podzieli
na trzy etapy: jako modzieniec polowa i bawi si przez 20 lat,
nastpne lat 20 powici administrowaniu pastwem, a ostatni
okres subie boej.
Tak pomylana triada funkcji nie koniecznie musi si odnosi
do krla. W spoeczestwie yj ludzie rnego wieku i w zalenoci od tego, do jakiej klasy wieku" (jak to okrelaj antropologowie) nale, rne speniaj role, wymagajce okrelonych
cech.
W czasie uroczystoci w Sparcie wystpoway trzy chry, reprezentujce trzy klasy wieku; modzi piewali: Jestemy dzielni",
mowie: jestemy potni", a starcy wspominali, e i oni kiedy
byli waleczni i mocni. Ale ci starcy byli uwaani za mdrych, ze
wzgldu na dowiadczenie i wiedz.
Pojcie dzielnoci wie si w Iranie bardzo cile z modym
mczyzn, co znajduje wyraz nawet w formach jzykowych: sowo dawanmardi" znaczy dzielno", a skada si z dwch
elementw: dawan" mody" oraz mardi" msko".
Nazw dawanmardija" nosiy tajne organizacje militarne mczyzn w pierwszych wiekach panowania islamu. Organizacje takie
powielay wzory starych plemiennych zrzesze mskich fratrii,
bractw.
Fratrie, ktrych organizacja jest znana z terenw Grecji przede wszystkim, zrzeszay mczyzn w rnym wieku: ojciec zapisywa syna do bractwa, nadajc mu w ten sposb status obywatelski. Syn wchodzi do tej samej fratrii co ojciec i dziad, byli wic
w ramach tej instytucji brami. Jako bracia brali udzia w obrzdach, a te, ktre towarzyszyy przyjmowaniu nowicjuszy, oparte byy na wzorach starych obrzdw przejcia inicjacji.
Inicjacja w spoecznociach prymitywnych peni rol egzaminu
i pozwala na zmian statusu jego czonkw: z dzieci na modych
mczyzn, pniej na dojrzaych mw i wreszcie starcw. Wiel163
n
Damszid mia podzieli spoeczestwo na cztery stany.
Oprcz wojownikw (ktrzy wybrani zostali spord dzielnych), rol-

nikw i kapanw (okrelonych jako mieszkajcy na grach"),

wymienieni s tu rzemielnicy. Przejcie od trjpodziau do czterech grup koresponduje w jaki sposb z wystpowaniem czterech
kast aryjskich w Indiach, a rzemielnicy mog odpowiada siudrom. Grupa wyspecjalizowanych rzemielnikw pojawia si
w spoeczestwie razem z moliwociami produkcji na zbyt i specjalizacj w rnego rodzaju, jakbymy dzi powiedzieli, usugach.
Czynnoci tego rodzaju wykonywali czsto niewolnicy. Podniesienie tej grupy spoecznej do godnoci stanu" w tradycji perskiej
wskazuje na wczesne przejcie od gospodarki naturalnej do form
produkowania towarw przez ludzi wolnych.
Wizanie indoeuropejskiej triady funkcjonalnej z klasami wieku, a nie prakastami, jak czyni do Dumezil (cho w swoich pniejszych pracach i on odstpuje od teorii stanw" na rzecz
funkcji"), pozwala nie tylko zrozumie sens wikszoci iraskich
przekazw, w ktrych wystpuj rnego rodzaju trjpodziay,
ale i pozostawa w zgodzie z ukadem tych funkcji w rdle, ktre
stanowio podstaw tej teorii tak dla Darmestetera, jak i Dumezila: kolejnoci farrw (chwa) w tekstach Awesty, zarwno tych,
ktre mwi o trzech ptakach chway opuszczajcych Jim, jak
i mwicych o trzech opiekunach tych rodzajw chwareny. S
nimi Zaratusztra, Aszi i Geniusz Zwycistwa. Zaratusztra, uwaany za eponima kasty kapaskiej, strzee farru dla tych, co poszukuj mdroci. Dajca moc i bogactwo chwaa pracownikw
pozostawaa pod opiek Aszi jedynej w tej triadzie postaci kobiecej. Ona notabene wydaje si w kolejnej eskiej triadzie bogi,
opiekunek wody, ziemi i ognia, by najstarsz, z ogniem kojarzon kapank. Geniusz Zwycistwa opiekowa si chwal wojownikw.
166
Przestawienie takie i przyjcie jako prawzoru trzech funkcji
klas wieku pozwala te unikn dwch saboci teorii Dumezila:
Anachronizmw i indoeuropejskiego getta". Klasy wieku mona
odnie do spoecznoci plemiennych i to niekoniecznie tylko indoeuropejskich. Take i fakt, e bohaterowie zmieniaj miejsca na
hierarchicznej drabinie funkcji, jest atwo wytumaczalny. Mity
najczciej mwi o tym. w jaki sposb zmieniali oni swj status,
a wic ukad musi by traktowany jako dynamiczny w stosunku
do jednostki, cho stabilny jako cao. Tylko bogowie pnej mitologii, o wyranie wyspecjalizowanych funkcjach, mog reprezentowa tylko jeden aspekt ycia, ale tu mamy raczej do cz3'nienia z teologi i filozofi, nie za z yw i z ycia biorc wzory
mitologi.
Krlowie perscy, jak wida choby na dwch przytoczonych
przykadach Gusztaspa i Bahrama Gura, w modoci nie wojaczk
si mieli zajmowa, lecz polowaniem. Prawdopodobny zwizek
mylistwa z farrem modzieczym moe tumaczy wielk wag,
jak zarwno w ustnych przekazach, jak i w ikonografii przywizywano do tematu krlewskich polowa. Tace, talerze, wazy rednioperskie, a nawet wielkie paskorzeby naskalne ukazuj sceny
z polowa krlewskich. Jazda konna, gra w polo i strzelanie
z uku to te umiejtnoci, ktrymi popisuj si modzieczy bohaterowie w czasie zawodw, umiejtnoci wyrabiajce sprawno
potrzebn na polowaniu. Bohaterowie wyprawiajcy si po ony nie tylko krlewskiego rodu czsto zaczynaj swoj
wdrwk od polowania. Jeli w dawnych czasach byo to zajcie
modych, zrozumiae staje si, e ono wanie wystpuje na pocztku sekwencji inicjacyjnej, malujcej z reguy nie jedno przejcie do wyszej klasy wieku, lecz ca drog yciow mczyzny, od
modoci poprzez dojrzao, po staro.

W przypadku krla, zwierzchnika caej spoecznoci, mona

167
l^fH. -;ife^f^:j;
gm;:
S mea obdarzywszy
ptak na skrzydach" mwi Szahname. Wioza ze sob syna, Biana, ktrego dopiero teraz mg Giw wychowywa.
Trzy prby Giwa to kolejno: walka z dziewczyn, rozerwanie
dywanika na p (po czym jest ona ju widocznie jego on, bo
rodzi syna, ale nie jest mu jeszcze oddana przez ojca) i wreszcie
wyzwolenie krlewicza oraz jego matki spod wadzy smoka, na
jakiego jest stylizowany wczesny krl Turanu.
W drugiej prbie mamy motyw podwjnoci" w postaci rozerwania na dwie czci dywanika (Gusztasp w odpowiadajcej
temu zdarzeniu drugiej prbie przecina na p wilka). Ale jednoczenie jest to odpowiednik rozwizania lubnej szaty czy przepaski. We wspczesnym Tadykistanie podczas lubnego obrzdu
kadzie si na ziemi tkanin. Gdy przejdzie po niej panna mioda,
rozrywaj j weselnicy na kawaki, ktre zabieraj ze sob na
szczcie". Znane s zwyczaje podobnego rozrywania welonu,
Gusztasp po drugiej prbie wchodzi do onicy z Nahid ona
Giwa rodzi syna w okresie dzielcym drug i trzeci prb. Aspekt reprodukcyjny" jest w obu przypadkach wyrany.
Opowiadanie o Pani Goszasp i Giwie w Krlewskiej ksidze
nie zawiera przytoczonych tu fragmentw na temat prb. Tradycja mwica o nich przechowaa si w ludowych opowiadaniach.
Potwierdza to znan i skdind prawidowo, polegajc na tym,
e wanie w ludowych przekazach struktury mityczne zachoway
si w caoci, podczas gdy w dworskiej pisanej literaturze znajdujemy je porozrywane i znieksztacone.
,
-**"mnym tytuem opiekunw pastwa", by wreszcie spa do pozycji wasali Iranu.
Jako wasal mia Sam otrzyma w lenno jeszcze Sakistan. Pniej nadanie to wielokrotnie potwierdzano. Przemiany w stosunkach krlw i rodu Sama, zachodzce konsekwentnie przez dugi
czas, wskazuj i pocztkowo nie tyle krlowie rzdzili herosami,
co Sam, Zal i Rustam krlami. Sprawa pocztkowej przewagi
dynastii sistaskiej nad Iranem zastanawiaa od dawna: Sistan,
kraj pooony pomidzy Iranem i Afganistanem, jest ubogi, pustynny i zawsze by biedniejszy od Persji. A tajemnica tej przewagi
jest ukryta w fakcie przeniesienia nazwy istniejcego kiedy Wielkiego Sistanu na pniejsz wschodni prowincj Persji.
Sistan lub Sakistan wymienno nazwy zachowaa si do
dzi znaczy kraj Sakw", czyli Scytw. Persowie mwi Herodot wszystkich Scytw nazywaj Sakami. Irascy Scytowie
opanowawszy Sistan, gdzie substrat kulturowy by na skutek specyficznych warunkw geograficznych bardzo saby, zachowali tu
tak nazw plemienn, jak i legendy o dawnych herosach. Dynastia
sistaska (rd Rustamidw) za eponima swego uwaaa Rustama
i w ich kraju przechowaa si legenda o nim, uksztatowna na terenach Wielkiego Sakistanu, kraju Sakw-Scytw, rozcigajcego
si od wschodniej Europy po Chiny.
Wasalny stosunek Sistanu, prowincji perskiej, do krlw perskich w staroytnoci i redniowieczu znalaz odbicie w Krlewskiej ksidze. Ale i echa wspomnie o wpywie konfederacji scytyjskiej na Iran te nie cakiem przebrzmiay i std niejako

zwierzchnie stanowisko dynastii sistaskiej nad persk w tradycji.

Ona decyduje o wyborze wadcy. Zwyczaj wybierania krlw
spord naczelnikw plemion by w Azji rodkowej, gdzie domi- noway zasady demokracji wojennej, prawdopodobnie stary
i uznany.
,e
&Z
172
22. Gryf (Simorg?). Ztota blaszka ze skarbu amudarskiego, VIV w. p.n.e.
Sam mia syna, ktry urodzi si z biaymi wosami, i krlewski
doradca brzydzi! si nim. Mylc, e dzieckiem jest peri skrzydlatej, co ludzi uwodzi swoimi wdzikami, lub dewa, co chykiem
wkrad si do onicy, uzna go nie chcia za syna i kazaJ wyrzuci
zgodnie z obyczajem.
Jasne niemowl lec na pustyni byszczao na niej z daleka
Simorg, szukajc dla swych pisklt eru, ujrzaa chopca i porwaa w szpony, a potem niosa wysoko, na gr, gdzie byo jej
gniazdo w pobliu soca. Ale pisklta pore go nie chciay
i przywitay dziecko niby brata. Wyrs wic chopiec karmiony
przez Simorg, a ona bya mu dobr piastunk.
173
nego pdkoiby zdoby miasto
f .
byo innej rady wysali Iraczycy Rustama, by ich ratowa.
Mia Rustam konia wspaniaego, zwanego Rachszem, Byskawic, i na nim pody na odsiecz krlowi. Wdrowa, zatrzymujc si na postoje tam, gdzie znalaz wod dla siebie i konia.
Siedem byo takich postojw, a na kadym spotykaa bohatera
nowa przygoda.
Na pierwszym postoju napad go lew. Tym razem Rachsz zdoa
go sam pokona. Ko by dzielny, i zanim si Rustam obudzi, zabi lwa kopytami.
Na drugim postoju smok si podkrad ku nim, ale widzia go tylko Rachsz, a gdy Rustam otwiera oczy znika. Dwa razy
smok stawa si niewidzialny, a za trzecim ujrzai go bohater
i rzuciwszy si na niego, odci mu gow. Krew jak rzeka polaa
si z jego ramion. Rustam odpTawi mody, obmy gow i ciao.
Przy rdle na bezwodnej pustyni Rustam znalaz miejsce na
postj. Zasta tam ju przygotowan wieczerz, a na spotkanie
wysza mu pikna dziewczyna. Zapiewa bohater pie pobon,
chwyci dziewczyn na arkan i zamienia si w star czarownic,
wic j przerba na p.
Nastpny postj wypad mu na ce penej kwiatw. Puci
wolno Rachsza i zasn. Tymczasem str ki chcia ich ukara
za wejcie na teren strzeony. Rustam nie da sobie prawi moraw i obci mu uszy. Potem pokona oddzia zbrojnych, ktrzy
przybiegli strowi na pomoc.
Gdy ju dochodzi do Mazandsranu, gromada deww zastpia mu drog; ich przywdc by Arzang. Rustam urwa Arzangowi gow, jego oddzia przepdzi i pody dalej.
Za sidm gr w bezdennej pieczarze siedzia w ciemnociach
Biay Dew. Rustam pokona go w straszliwej walce, a potem rozci mu brzuch i wyrwa wtrob. T wtrob, a waciwie jej
178
25. Utajcy dew rzuca do morza skal ze picym Rustamem. Miniatura, 1445
179
m

krwi, wyleczy krla i jego rycerzy ze lepoty. Wtedy wyprowadzi wyzwolonych. Potem w wielkiej siedmiodniowej bitwie dokonywa Rustam cudw mstwa. Udao mu si pochwyci wadc
Mazanderanu na arkan, ale wtedy czarownik ten zamieni si
w kamie. Wyszed ze skay, gdy mu zagrozili, e go roztuk. Ale
i tak nie unikn swego losu i kat posieka go na kawaki.
Nie mino wiele czasu i Kawus znowu popad w tarapaty.
Zakocha si w czasie podry w piknej crce krla Hamaweranu, Sudabe. Ojciec pocztkowo zgodzi si odda mu j za on,
ale gdy przyszo do poegnania i wyjazdu modej pary, rozmyli
si i zamkn oboje w wiey na niedostpnej wyspie. Wezwali Rustama na pomoc. Wybucha wojna z trzema krlami-. Hamaweranu i sprzymierzonych z nim Egiptu i Barbaristanu. Iraczycy
zwyciyli.
A potem krl, wbiwszy si w pych, dopuci do siebie demony, ktre namwiy go, by podda swej wadzy nie tylko ziemi,
lecz i niebo. Kaza zbudowa zoty pojazd i w nim przez ptaki
tresowane unoszony, przelecia nad ziemi. Ale ptaki osaby i Kawus spad nieszczsny na ziemi w dalekim kraju. Przeraeni
dworscy dostojnicy wysali do Rustama wiadomo o tym, co si
stao, i prosili, by szuka krla. I tak jeszcze raz uratowa go sistaski bohater.
Rustam by zapalonym myliwym: przemierza stepy, a odywia si w tym czasie dzikimi osami. Nadziewa upolowane zwierz na wyrwane z ziemi drzewko i piek nad ogniskiem, a pniej
zjada tyle, e starczyoby oddziaowi zbrojnych. Widzimy go takiego na miniaturach odpoczywajcego, odzianego w lwi skr,
ktra bya jego ulubionym przyodziewkiem. Wybra si kiedy
Rustam na polowanie na turaskie stepy, a wieczorem zjad osa
ne odwiedza Rustama. Miniatura, ok. 1410
iiisifc
i pooy si spa. I tej nocy Rachsz zagina. Prno Rustam rano
nawoywa. Trzeba byo i pieszo i szuka najbliszej osady. Doszed do Semanganu i tu sawnego bohatera przyj krl, wydajc
na jego cze wielk uczt. Kiedy wieczorem Rustam znalaz si
w gocinnej izbie i zabiera do spania, wlizna si tam pikna
dziewczyna. Bya to krlewna Tahmine. Ona te syszaa o dzielnoci i mocy Rustama, tote uznaa, e jest to jedyna dla niej okazja, by go pozna. Chciaa zosta jego on. Obiecywaa odda
mu Rachsza i cay Semangan rzuci mu pod nogi. Marzya bowiem o posiadaniu syna, ktry by podobny by do takiego ojca.
Rustam przysta na to.
Gdy si egnali, podarowa jej klejnot jasny, by daa dziecku,
kiedy si narodzi. Jeli syn bdzie niech go ma na rami, a jel:
crka ozdobi warkocze.
Rustam odjecha. A po trzech kwartaach w haremie kria
urodzi si chopiec, z ojca Rustama i matki Tahmine. Zwano go
Sohrabem. Matka ukrya przed nim, kto jest jego ojcem. Wybucha wojna Iranu z Turanem. Z jednej strony Rustam wyruszy?
w pole, z drugiej strony Sohrab. Tahmine, czujc niepokj o syna,
zdradzia przed nim jego pochodzenie. Dzielny Sohrab zaj irask twierdz lec na szlaku i tam zakocha si w Gord Aferid,
ktr wzi do niewoli. Mikkie mia jednak i wraliwe serce, wic
j wypuci.
Kiedy spotkay si dwie wielkie armie, przed waln bitw toczono turnieje. Rycerz ogromny wyszed z iraskich szeregw
i wyzwa na pojedynek najodwaniejszego z Turaczykw. By to
Rustam, ale zakaza zdradza swoim, kim jest, zostawi take
znak smoka, co mu suy w boju. Stan mu Sohrab naprzeciw
i zacza si walka ojca z synem. Cho osab Rustam, ciszy od

modzieca, pokona wreszcie i zabi Sohraba. Ale nim umar turaski krlewicz, prosi swego zabjc, by powiedzia najsawniej1*2
27. Lament Rustama nad zabitym Sohrabem. Miniatura, XVI w.
szemu z iraskich rycerzy, Rustamowi, e syn jego walczy i umiera dzielnie.
Gdy Rustam pozna w pokonanym syna, lament podnis pod
niebiosa. Posa do krla krlw, Kej Kawusa, posaca z prob,
eby mu uyczy napoju ycia, ktry chowa w skarbcu. Ale Kawus odmwi probie i Rustam nie zdoa oywi syna.
Cho tak skrzywdzony, suy potem wiernie krlowi zawsze, kiedy go wzywano. On by wychowawc Kawusowego syna,
Sijawusza, pniej pokona dewa Ekwana, ktry zdziesitkowa
stadniny krla Chosrowa, syna Sijawusza.
Potem stary bohater wyzwoli jeszcze swego wnuka Biena
z niewoli turaskiej; wpad w ni Bien, bo zakocha si w Manie, crce krla Turanu. Oboje, Bien i Manie, przyjechali jako
maestwo do Iranu pod opiek Rustama.
Gdy na iraskim tronie zasiad Gusztasp, a Zaratusztra gosi
swe proroctwo, Rustam nie zgodzi si przyj nowej religii. Kaza
go Gusztasp przywie sptanego z Sistanu swojemu synowi, Esfandjarowi. Straszna to bya walka dwch herosw, kiedy Esfandjar, ozdoba rycerstwa, wyzwa do boju starego Rustama. Heros
sistaski osab tak dalece, e wezwa Simorg, eby mu pomogia.
Kazaa strza zrobi z tamaryszku, wymoczy w winie i hartowa
w ogniu. T strza Rustam zabi Esfandjara, trafiwszy go w oko.
Z Esfandjarem wtedy by Bahman, jego syn, a Y;nuk Gusztaspa.
I tego chopca krlewskiego rodu Rustam wychowa.
Rustam mia przyrodniego brata Szagada, ktry zazdroci?
mu sawy i powodzenia. Zaprosi na owy Rustama, a przedtem
kaza wilczy d wykopa na ciece, wntrze dou najey
ostrzami i koy drewniane powbija na dnie. Potem na ciek t
zwabi Rustama. Wpad Rustam z Rachszem do dou, lecz tu
przed mierci jeszcze zdoa zabi zdrajc Szagada, co drwi sobie
z niego.
184
18. Rustam zabija Esfandjara, Miniatura, XVI w.
29. Herakles Partyjski. Relief skalny z Bctustunu,
Zal i Rudabe przeyli syna. Stary Zal kaza go pogrzeba godnie w trumnie z. cennego drewna, a nad grobem usypa wielki kopiec. Rudabe na wiadomo o mierci Rustama stracia zmysy
miaa si zamiast paka i ani nie jada, ani nie spaa. Gdy zobaczya w ogrodowej sadzawce zdechego wa, chciaa go zje. Potem uspokoia si, zjada posiek i usna.
Zal przey jeszcze jedno nieszczcie: Bahman najecha i spustoszy Sistan, mszczc si na rodzie Sama za zabicie ojca. Zala
wzi do niewoli, ale go pniej wypuci.
186
Bohaterowie sistascy z rodu Sama s pnymi przybyszami
w perskiej legendzie. Popularno ich zwaszcza Rustama
zacza si prawdopodobnie w czasach partyjskich i wizaa si
z przejmowaniem caych cyklw legend rodkowoazjatyckich
przez persk literatur tak dworsk, jak iudow. Partowie byli
z pochodzenia Sakami i niewtpliwie popierali kult tego herosa.
Tote zasadny wydaje si domys, e zachowane z tamtych czasw
rzeby tzw. Heraklesa Partyjskiego przedstawiaj w rzeczywistoci Rusiama. w Herakles wystpuje z maczug (Rustam odziedziczy j po dziadku, Samie) i skpo tylko okryty lwi skr.
Pniej te same rekwizyty znajdujemy w nowoperskich miniatu-

rach, gdzie bohater jest przyzwoicie przyodziany; nic dziwnego,

nawet Rustam nie omieliby si pojawi w towarzystwie muzumaskim w stroju tak nieobyczajnym, w jakim pokazywano go
za czasw Partw, gdy naladowano sztuk greck.
Nazywanie Rustama Heraklesem w czasach hellenistycznych
byo zrozumiae wciela on podobne ideay prostolinijnego mocarza, nie kria, lecz krlewskiego pomocnika, ratujcego ludzi
w chwilach wielkich zagroe. Dla ludw w krgu kultury hellenistycznej traktowanie lokalnych bstw i herosw jako odpowiednikw greckich postaci mitycznych byo normalne. Taki stosunek do nich nie by nowy. Ju Herodot nazywa imionami greckimi bogw i herosw rnych ludw. U niego te spotykamy po
raz pierwszy Heraklesa iraskiego cilej: scytyjskiego a to,
co o nim opowiada, kae przypuszcza, e chodzio wanie o Rustama, a nie o greckiego pboga, cho dodaje tam wzmiank
wiadczc, e sam uwaa go za takiego. Porwnajmy to, co
mwi Herodot, z histori Rustama i Tahmine.
Obydwa opowiadania zaczynaj si od motywu straty koni.
Harakies mia wprawdzie konie i wz, Rustam Rachsza, ale s
to jak na prawie ptora tysica lat dzielcych zapisanie obyd187
30.
wu wersji niewielkie zmiany. Zreszt mona je atwo zakwalifikowa jako dostosowanie przekazu do nowych warunkw. Scytowie uywali wozw, ktre pada s popularne w Afganistanie,
gdzie ich wpywy byy silniejsze. Na Bliskim Wschodzie spotyka
si je bardzo rzadko; jeszcze i dzi tam, gdzie nie ma samochodu,
gwnym rodkiem lokomocji jest wierzchowiec osio.
Poszukujc koni id Herakles i Rustam i dochodz:
pierwszy do groty Wowej Matki, drugi na dwr krla Semanganu, Turaczyka, z tej wanie racji majcego smocze" cechy.
Spotykaj kobiety, obiecujce odda im konie w zamian za krtkotrway zwizek, z ktrego chc mie synw. Odchodzc, bohaterowie zostawiaj dla synw dziedzictwo i znak zarazem.
Krtkie opowiadanie przekazane przez Herodota jest oparte
na identycznym wzorcu (pomijajc spraw trzech synw) jak duga epicka opowie o Rustamie, Tahmine i Sohrabie, opowie
co moe warto doda uwaana za jeden z najcenniejszych klejnotw perskiej literatury. Wydaje si to wszystko wiadczy o archaicznoci przekazw o Rustamie, na ktrych mistrz Ferdousi
si wzorowa.
Takie same wnioski mona wycign z faktu wystpowania
Rustama w folklorze iraskich Osetyjczykw, potomkw Scytw,
i ich kaukaskich ssiadw. Jedno z takich opowiada, w ktrym
Rustam zwany jest Rostomel (zdrobnienie od sowa Rostom),
mwi, e bohater zabi dewa i mia syna z jego on. Odchodzc,
kaza mu naszy czerwone pasy na plecach, by go mg pozna.
Ale mimo tych pasw nie pozna go i zabi. Ten syn Rostoma nazywa si Abram, co ma by skrcon form imienia Amiran.
Wanie tak nazywany jest czsto bohater, ktry wydaje si by na
terenach podkaukaskich odpowiednikiem Rustama.
W innej wersji mitu Rostom znalaz pikn kobiet siedzc
na wiey i zgodzi si by jej mem. Jego syn, Amiran, urodzi si
189
po mierci ojca. Znajdujemy w opowiadaniach o Rostomie motyw
cesarskiego cicia": bohater poby z dziewczyn trzy dni, a odchodzc rozerwa jej brzuch i wyj chopca, ktrego imi brzmiao Amiran. Amiran w innych opowiadaniach te jest odpowiednikiem Rustama: to on idc z brami spotka par deww: dew-mczyzna uci mu gow, dew-kobieta go pokna. Amiran

noem rozci bok demonicy zwanej Olepiajc i wyszed na

wiat, ale z olepym okiem. Uleczy je kawakiem wtroby dewa.
Obrazy znajdowane w tych podaniach maj tak archaiczny
charakter (nie zatarty jeszcze zwizek pojciowy ze mierci typu
inicjacyjnego, a mierci ze lepot), i trudno przypuci, by
byy to uproszczone wersje opowiada o Rustamie, zapoyczone
z perskich rde literackich. Mamy tu do czynienia z niedokadnie uporzdkowanym materiaem mitycznym, prawdopodobnie ze
SCztkowymi formami starych mitw.
Blisze wersjom perskim s wschodnioslowiaskie podania
o Rustamie. Blisze, ale take na tyle archaiczne, e nieprawdopodobne si wydaje, by mogy by przerbkami opowiada
z Krlewskiej ksigi. W tych oglnie mwic ruskich bajkach
bohater nazywa si Urusan Zalazarowicz, Jeruslan Lazarowicz
lub Urusan Urusanowicz. Powiadczone s te formy imienia:
Ruslan, Jerusan, Jerusal, Rostonej i Rochlej. A oto jedno z poda:
Kiedy na pastwo Kirkousa Kirkodanowicza napad Biay
Danio (w innych wersjach: Biay Dawid), porwa i olepi krla,
a take Zalazara i dwunastu rycerzy. Urusan wyruszy im na ratunek. Wyleczy ich ze lepoty mona byo jedynie wtrob Zielonego Cara (lub Cara o Ogniowej Taiczy, o Pomiennej Kopii).
Bohater wstpi na sub do tego cara, zabi go, wyrwa mu wtrob i uratowa olepionych.
W innej bajce Urusan pomg Iwanowi zdoby crk cara
190
31. Pojedynek. Brzowa klamra z Ordosu (Chiny), koniec III w. p.n.e.
Feodula, atajcego smoka. Cho Feodul skry si za kamienne
wrota, Urusan dopad go i rozszczepi (albo zwiza rzemieniem).
Potem pojecha do Indii, gdzie trjgowy smok poera ludzi.
Smok siedzia w jeziorze i jzykiem zgarnia idcych brzegiem.
Wanie przysza pora, by da mu krlewn. Urusan zabi smoka,
a z jeziora wydoby samowieccy kamie. Oeni si z krlewn,
a odchodzc da jej w kamie, by przekazaa synowi, ktrego
urodzi. Sam bohater poszed szuka krlestwa, gdzie ya najpikniejsza krlowa.
Tymczasem dors jego syn i wyruszy na poszukiwanie ojca.
Ale gdy si spotkali, nie poznali si i wszczli walk. W trakcie
pojedynku Urusan pozna syna po samowieccym kamieniu
191
i oszczdzi go. Mamy tu wic nie zabjstwo syna, lecz rozpoznanie. Motyw zabjstwa wystpuje w innej wersji: Urastan zabi
Iwaszk, swego pomocnika, w ktrym nie rozpozna syna.
W innej walce znajdujemy jakby rozdwojenie postaci bohatera: Rostonej, syn Prochora (niekiedy Rochiej, syn Prochoza), lea na pola, wielki niby gra. Zabi go Car o Ognistej Tarczy. Jerusan zdoby ogniowego cara, pomaza ni Rostoneja, a ten
oy i oeni si z crk swego zabjcy.
W kaukaskich i sowiaskich wersjach powtarzaj si motywy
lepoty uleczonej wtrob, oenku ze spotkan kobiet, cudownych narodzin i zabjstwa nie rozpoznanego syna. Najwyrazistszy
z tych motyww, zwizany z narodzinami, powtarza si wielokrotnie; naoenie na siebie rozmaitych wersji opowiadanych wydarze pozwala ustali jego mityczne korzenie. Rustam rodzi si
przez cesarskie cicie" wedug Szahname operacji dokonuj
lekarze, kierujc si wskazwkami Simorg. Podobno takie zabiegi
stosowano ju w czasach, gdy Ferdousi pisa swoj opowie. Ale
jeli nawet poeta chcia tak rzecz ca przedstawi, by to rezultat
racjonalizacji danych, ktrymi rozporzdza. Bo oto w prymitywniejszej wersji mitu sam ojciec, i to po trzech dniach, wyrywa syna

z ona matki, a w jeszcze innej bohater samodzielnie wychodzi

bokiem z brzucha demonicy, ktra go poiknia. Mamy tu narodziny, ale nie rzeczywiste, lecz inicjacyjne. Wystpuje klasyczny
zestaw postaci uczestniczcych w inicjacyinym obrzdzie: obrzdowy ojciec przeladowca, zabjca, obrzdowa matka pochaniajca i odradzajca, i misi wtajemniczany. Towarzyszcy
temu motyw lepoty ktrej ekwiwalentami s w innych mitach
mier, utrata wosw, utrata mskoci, brody i wsw lub okaleczenie nogi, palca itp. upewnia nas, e taka wanie jest geneza
tego mitu.
Tote moemy w postaci Rudabe pochodzcej z rodu smoka"
192
I
dopatrze si matki nie rzeczywistej, lecz inicjacyjnej. Nowo narodzony Rustam ma take cechy takiego dorosego dziecka", ktre ronie w przypieszonym tempie. Jeli jednak chodzi tu o narodziny inicjacyjne, to poprzedza je winna taka sama mier.
I znajdujemy j, tylko ze wzgldu na racjonalizacj mitu przesunit na koniec ycia bohatera. Gdy umar, jego matka miaa si
i chciaa pokn wa. Ot w jest odpowiednikiem smoka.
Rustam chodzi pod smoczym sztandarem i nazywany by niejednokrotnie smokiem, gdy dochodzio do walki z potworami. Jego zwycistwa przypominaj przewagi Indry i w duej czci daj
si rozszyfrowa jako czary deszczowe. Charakter deszczowego
szamana mg wiza si ze smocz symbolik, tak jak w wypadku czarnych szamanw Azji Pnocnej oraz panetnikw poudniowej Sowiaszczyzny, ktrzy walczc ze mijami powietrznymi, sami wystpuj jako mijowie.
Rudabe chce pokn wa (zamiar ten zostaje udaremniony).
Zachowuje si jak obrzdowa matka, ktra ma urodzi" smocze
dziecko. Ale nie jest wykluczone, e ten motyw ma zwizek z jakimi starymi kobiecymi czarami, majcymi spowodowa poczcie. Takie te skojarzenia budzi zabieg uleczenia ze lepoty czy to
za pomoc wtroby, czy krwi lub tuszczu wtroby. Moe tu chodzi o jaki stary lek, w ktrego moc uzdrawiajc wierzono. Nie
zmienia to przekonania, e w mitach tych mamy do czynienia ze
lepot obrzdow, symbolem, ktry moe by zastpiony przez
mier, jak w bajce o Rochleju. W perskiej wersji mitu olepionym i wyzwalanym jest Kej Kawus, a Rustam jest wyzwolicielem
obrzdowym ojcem, nie przeladowc, lecz zbawc. Jest to rola, ktr peni w stosunku do wielu bohaterw poda. On jest
lake wychowawc krlewiczw: Sijawusza i Bahmana. W przypadku Bahmana, ktrego ojca, Esfandjara, Rustam zabi, jest to
sytuacja co najmniej dziwna, zwaszcza e Bahman, w czasie gdy
193
13 Mitologia Iranu
przyby do Sistanu, mia by ju dorosy i pertraktowa z Rustamem w imieniu ojca.
Ale i mier Esfandjara nie wydaje si zwyczajn, lecz obrzdow. Jest to zarazem olepienie i zabicie, a narzdzie, ktrym si
Rustam posuguje tamaryszkowa strzaa zostao zgodnie
z rad Simorg zahartowane ogniem i winem, penicym w pne;
symbolice perskiej rol podobn do haomy. Dorosy Bahman zastpujcy ojca w rozmowach z Rustamem zdaje si reprezentowa
samego Esfandjara, zabitego i zmartwychwstaego w obrzdzie
Zwaszcza e poprzednio Esfandjar dokona wielu bohaterskich
czynw, za co obiecano mu rk jego siostry Humaj, a Bahmar.
oeni si z Humaj, ktra miaa by jego crk...

Wrd rytualnie zabijanych przez Rustama jest jego wasny

syn Sohrab. Prosi Rustam, by Kawus da mu napj, ktry mg
przywrci ycie zmaremu, ale Kawus odmwi.
Wedug perskich przekona, wyrosych ze starych wierze,
zmartwychwstanie jest rwnoznaczne z odrodzeniem si
w potomku. Cho wic Sohrab zgin, ludowe podanie dopisao
dalsz cz historii wedug znanego wzorca: po jego mierci urodzi si syn, pogrobowiec, i zosta wielkim bohaterem.
Bogate w symboliczne szczegy opowieci o Rustamie mogyby by tematem o wiele bardziej szczegowych analiz, na ktre tu
nie mamy miejsca. To, co jest w nich najistotniejsze, to jego rola
wyzwoliciela, kogo w rodzaju wielkiego szamana stepowego,
smoczego, a wic deszczowego, ciemnego typu. Przeciwstawiony
jest w tym wzgldzie swojemu ojcu, Zotemu alowi, tak jasnemu,
e a stao si to przyczyn odrzucenia go przez Sama. Podczas
gdy Rustam byl synem smoczej matki i po niej odziedziczy znak
smoka, Zal by synem ptaka", take uwaanego za posta esk. To adopcja przez ptaka mieszkajcego na grze", pod
socem", wydaje si przyczyn, e Zal jest okrelany jako zloty,
jasny. Pomidzy ojcem i synem zachodzi opozycja taka, jak midzy symbolik dwu etnogenetycznych mitw scytyjskich. Zal jest
poza tym agodny, cichy, a Rustam gwatowny i porywczy. Jeden
przypomina spokojny, pogodny dzie, drugi jest wcieleniem burzy. I dlatego sdzimy, e Zal reprezentuje szamana przeciwnego
typu ni Rustam, takiego, ktry nie deszcz wywouje, lecz sprowadza soneczn pogod. Ich wsppraca potrzebna bya, by
wszystkiego byo w sam raz i deszczu, i soca dla k i pl,
dla stepw, na ktrych pasy si zwierzta, i sadw, gdzie dojrzeway owoce. Ich obowizki kapaskie nie ograniczay si zapewne do regulowania pogody, ale obejmoway te udzia w uroczystociach wtajemnicze plemiennych. Gdy wtajemniczanym by
syn krla, wystpowanie wanego, a moe i gwnego szamana
w roli inicjacyjnego ojca byo zrozumiae. Ale krlowie roli
w bosko" i niechtnie chyba widzieli szamanw stepowych, std
nieporozumienia, ktrych echa zachoway si w perskich przekazach.
W okresie przedkejanidzkim, to znaczy przed wstpieniem na
tron Kej Kobada, przewaga sistaskiego rodu nad krlami Iranu
(chodzi cigle o mityczny Iran rodkowoazjatycki, Arianc) bya
wyrana. Proponowano Samowi tron, a ostatni przed Kej Kobadem krl nazywa si Garszasp. Przypuszcza si, e w tym czasie
wadza zwierzchnia, krlewska, naleaa do rodu Sama (czy Samy
Keresaspy, jak go nazywa Awesta). Perska legenda krlewska nie
moga takich danych zachowa ze wzgldu na honor dynastii
i dobro religii. Na stepach moga ona wyglda inaczej. Niestety,
stare zapisy iraskie z Azji rodkowej s tak skpe, e trudno cokolwiek wnioskowa na ich podstawie.
Tekst sogdyjski wspomina o Rustamowym przyodziewku ze
ukry lwa lub pantery. Posta takiego wanie bohatera, ktrego
radzieccy badacze uznali za Rustama, znaleziono wrd malowi195
<.
dcl Pendykentu. Obok jego gowy namalowane s trzy uskrzydYone lwy ze smoczymi ogonami. Moemy tu domyla si innego
ni w przypadku Jimy obrazu potrjnej chwareny, nie ptasiej, lecz
smoczo-lwiej. W tej samej sali, co wizerunek Rustama, przedstawiony jest lwi tron i bogini na nim siedzca.
Nad Rustamem z trzema smokolwami rycerz w lwiej skrze
jest pokazany raz jeszcze, a nad nim unosi si smok o cechach
ptaka Simorga. Jeszcze wyej wida zatarte zarysy taczcych

postaci, przypuszczalnie bogw. W Toharystanie taki rycerz byl

jak wiadcz wizerunki asocjowany z pksiycem. To
potwierdza nasze przypuszczenie na temat deszczowej natury Rustama. Regulatorem i dawc deszczu by ksiyc i obrzdy lunarne musiay odgrywa wan rol w liturgii wodnego szamana.
Wowo-lunarna czy smoczo-lunarna natura bohatera tumaczyaby nagromadzenie inicjacyjnych motyww w jego legendzie. Inicjacje odbywano z reguy jak twierdzi Mircea Eliade na
nowiu, gdy ksiyc umiera i odradza si, i synchronizowano z
tym umieranie i zmartwychwstawanie mistw. Kapan, ktry
wyspecjalizowany by w kulcie lunarnym, niejako wciela bstwo
ksiyca", najlepiej si nadawa do prowadzenia obrzdw naladujcych to zjawisko na ziemi. Obrzdy zwizane z kultem ksiyca odbywano zapewne w nocy, w czasie gdy zniknicie i poja' wienie si ksiyca byo widoczne. I tu prawdopodobnie mamy
wyjanienie tajemnicy mitycznego wzorca siedmiu postojw Rustama.
Postoje te wypadaj w nocy, po dniu podry. Nazwa
Haftchan tumaczona bywa jako Siedem Przygd, Siedem Czynw, a znaczy dosownie siedem domw", przy czym domy"
w zwizku z podr maj znaczenie postojw, noclegw, przerw
w podry. Chan" jest take perskim terminem astronomicznym,
a okrela si nim miejsca, w ktrym w danym momencie
ksiyc czy soce znajduj si na niebie (chodzi o konp
i^Ca d a, jest niejako jego wcieleniem, tak jak krktdr^^rstePwym' Pasterskim, z arkanem, na
ktry ch^ta Sl zwIerZta Jk
Hk
gy
ej Matki, by j iowym mem", ale jest on take synem
ktdr^^r,
anem, na
ktry ch^ta Sl zwIerZta. Jako Herakles" wchodzi do groty
Wowej Matki, by jej zimowym mem", ale jest on take synem
197
smoka-kobiety, Rudabe, i po niej dziedziczy swj smoczy znak
i tak chwa. Obydwa aspekty Rustama syna smoczej bogini
i smoka uzupeniaj si; przekazy mwi wic o przynalenoci
Rustama do fratrii smoka, czyli urodzonego w obrzdzie ze smoka, po to, by si sta samemu smokiem. 1 to umoliwio mu jako
smokowi lunarnemu sprawowanie magicznej wadzy nad siami
ycia, nocy, i wpyw na ksiyc, a przez to porednio i na opady. Bya to niezmiernie wana sprawa w rodowisku pasterskim,
gdzie deszcz lub jego brak decydoway o losie stad.
Stary podzia roku na dwie pory: siedmiomiesiczny czas wypasw i piciomiesiczn zim, ktra bya czasem kobiet, to
wzorzec przemiennoci panowa dobrego i zego ducha, dobrego
i zego krla. Tak sam przemienno widzimy w rodzie sistaskim: wojowniczy Garszasp ma za syna pokojowo usposobionego
Zala, ten bohatera Rustama, a synem Rustama jest agodny Sohrab. Sohraba powinien by odrodzi cho tego nie uczyni
Kawus, ktry lata pod niebo, jak Jima, mia wic jakie lady
cech ptaka. Typy smokw i ptakw nastpuj po sobie regularnie. Odzwierciedla to, jak wolno sdzi, przemienno wadzy
szamana letniego, ktrego gwnym zadaniem byo wywoywanie
deszczu, i szamana zimowego, starajcego si o ciep pogod
i opiek nad ogniem, gwnym dawc ycia w tym czasie.
Wadza szamana letniego trwaa siedem miesicy. Siedem razy
w tym czasie zagroony by przez smoka ksiyc, dawca wd.
i siedem razy trzeba byo go wyzwala na nowiu obrzdami.

Ksiyc uwaany by nie tylko za wa", ale i za niebiask

krow" ta za z kolei symbolizowaa deszcz, wod.
Jak ju mwilimy, czyny Rustama zawarte w cyklu jego
siedmiu postojw dziej si w okrelonym czasie w cigu nocy,
co z reguy jest podkrelone jeszcze przez wprowadzenie motywu
snu. Bohater budzi si i stwierdza, e grozi mu jaki potwr. Bio
rc to wszystko pod uwag, mamy prawo sdzi, e czyny Rustama s projekcj mityczn siedmiu obrzdw lunarnych odbywa; nych w cigu siedmiu nowi letnich przez pasterskiego szamana
wodnego.
Siedmiu czynw na siedmiu postojach dokona Rustam. Kiedy
jednak rachujemy je, wychodzi nam ich sze, a nie siedem. Totc*
przypuszcza mona, e do owej serii zaliczy trzeba take ten
czyn bohatera, ktrego dokona jako dziecko, wkrtce po narodzinach, a mianowicie zabicie biaego sonia w nocy, po przebudzeniu. Skania nas do tego zarwno sama symbolika wystpujca w tym opisie, jak i kolor tego sonia biay. Ostatnim z siedmiu czynw Rustama jest zabicie Biaego Dewa. Walki z tymi
dwoma biaymi przeciwnikami byyby dwiema granicznymi akcjami postojw.
Biay Dew zastanawia od dawna badaczy perskiej tradycji.
Dewy powinny by czarne, s synami mroku i ciemna jest ich natura. Wysuwano przypuszczenia, e moe chodzi tu o jakie bstwo typu deww indyjskich, zepchnite w Iranie do roli demona.
Ale nie wydaje si, by tak byo, zwaszcza w odniesieniu do Rustama, ktry nie przyj dobrej religii mazdejskiej, i kultu deww,
przekltych przez proroka Zaratusztr, nigdy si oficjalnie nie wyrzek.
Biay Dew siedzia w pieczarze na grze (sidmej) w Mazanderanie, kraju czarownikw. Mazanderan by krajem grzystym
i niedostpnym, a jego mieszkacw podejrzewano o sprzymierzanie si ze zymi mocami, ktre zwaszcza zim broniy do dostpu. Te ze moce to demony niegu i lodu. I takim wanie nienym, biaym demonem wydaje si ostatni z wrogw pokonanych
przez Rustama w czasie jego siedmiu postojw.
Kawus i jego druyna zostali przez Biaego Dewa uwizieni
i olepieni siedzieli w grach zawalonych niegiem i nie mogli
199
si stamtd wydosta. Zabicie Biaego Dewa wydaje si jako
czynno magiczna odpowiada odprawieniu przez szamana
lata ostatniego z obrzdw, majcego jesieni umoliwi pasterzom, uwizionym razem ze stadami na wysoko pooonych pastwiskach, powrt do zimowych siedzib.
W podobny sposb mona wytumaczy pierwszy czyn Rustama: zabicie biaego sonia. Pierwszy, a wic zwaywszy na czas,
w jakim zaczyna on swoje obowizki letniego kapana, speniony
wczesn wiosn. Mogo to by topienie niegw na wiosn, przyspieszenie ich zamiany w wod. So w opisie tej walki jest bia
gr", ktra zapada si pod ciosami maczugi Rustama. Dwie
walki z biaymi potworami, niby punkty graniczne postojw, tumacz si w tych kategoriach do atwo jako czynnoci magiczne, ktre maj spowodowa topnienie niegw na wiosn i powstrzymanie postpw zimy jesieni, gdy stada jeszcze nie zdyy
zej na zimowiska.
Jeli magiczn sidemk w iraskich przekazach traktowa
bdziemy jako symbol lata, a Rustama uznamy za bohatera letniego, imi jego sowiaskiego odpowiednika Jarosaw pozwoli
na przypuszczenie, e przejmujc z tradycji stepowych legend
0 Rustamie, mogli dawni Sowianie tak wanie rozumie funkcj bohatera i utosamia go z letnim wasnym herosem, Jaryl,

jak samo imi wskazuje letnim" (jar" lato, wiosna, pora ciepa) i Jurem pogromc smokw. W tradycji sowiaskiej zosta!
on poczony ze w. Jerzym, i w niej te wystpuje wierzenie, e
w. Jerzy (Jur) odmyka wiosn wod i ziemi, a jesieni je zamyka. Zgodnie z tym s obchodzone dwa jego wita, wiosenne
1 jesienne.
W mitologii zoroastryjskiej funkcj podobn, geniusza lata,
spenia anio Rabiawin (zwany te Rapitwinem). Przez siedem
miesicy letnich oddaje si mu cze w poudniowej modlitwie, natomiast przez pi zimowych ta modlitwa jest opuszczana, bo
duch Rabiawina schodzi w tym czasie pod ziemi i ogrzewa wody
znajdujce si tam, by nie uschy i nie zmarzy korzenie i zalki
rolin.
Rabiawin jest nazywany wielkim porodku nieba" jako
konstelacja. Nie wiadomo jaka. Wiadomo tylko, e pki nie
przyszed niszczyciel, by Rabiawin zawsze". Niszczyciel to
demon zimy. Poszukiwa Rabiawina musimy wic wrd pierwszoplanowych konstelacji letnich nieba pnocy. Najwaniejsz
z nich jest Wielka Niedwiedzica, zwana te Wielkim Wozem.
W ludowych wierzeniach, take sowiaskich, przeciwstawiane s
jej Plejady, ktre s ptasie". Niedwied przeciwstawiony ptakowi jest na Syberii symbolem dolnego wiata". Duchy szamanw ptasich lataj w niebo, w grny wiat, duchy szamanw niedwiedzich wdruj pod ziemi w czasie obrzdw. Zwoki szamanw niedwiedzich zakopywano gboko pod ziemi. mier
powoduje ich zejcie w podziemia, a e mier jest odpowiednikiem zimy, mamy tu podobny obraz, jak w przypadku Rabiawina
w podziemiach. Symbol niedwiedzia odpowiada wystpujcym
w szamaskiej symbolice wom, jaszczurkom i innym istotom
chtonicznym.
W jzykach tureckich i mongolskich imi bohatera zblionego
typem do Rustama brzmi Urus, Choros, Czoros itp. Imi to na
tym tle jzykowym wie si z pojciem wielkiego zwierza, niedwiedzia. Bohater nazwany niedwiedziem (cho nie spokrewnione
jest imi jego z imieniem Rustama) w buddyjskiej legendzie rodkowoazjatyckiej wystpuje w zwizku z motywem wyjcia dziecka
/ ona. Ale cay ten kompleks mityczny nie wydaje si rezultatem
wpyww turecko-mongolskich, jak sugeruje Potanin, bo jest po
prostu za stary. Jeli imi Urus czy Choros ma mie zwizki
/ pojciem niedwiedzia, to raczej na indoeuropejskim tle jzy201
kowym, gdzie spotykamy takie formy, jak aciskie ursus" czy
perskie chers".
Wielki zwierz, niedwied, zdaje si nalee do najgbszej
z naoonych na siebie licznych warstw pojciowych w micie Rustama. Jako ekwiwalent smoka niedwied moe tumaczy pojawianie si motywu kody smoka. Przy niedwiedzich narodzinach" inicjacyjnych wychodzenie z wydronego pnia, barogu,
naladowaoby wychodzenie odrodzonego" niedwiedzia na
wiosn po zimowym nie, ktry jest pozorn mierci.
Przeciwstawienie niedwiedzia i ptaka w szamaskich obrzdach jest podobne do opozycji smoka i ptaka. Smoczy Rustam
jest przeciwstawiony ptasim bohaterom alowi i Kawusowi. Ale
jest jeszcze jedna paszczyzna, na ktrej owo przeciwstawienie wystpuje w bardzo zastanawiajcy sposb. Czasy Rustama to okres
walk Iranu z Turanem i oba te pastwa stanowi jakby odwzorowanie porzdku nadnaturalnego pastwa Ormuzda i Arymana.
Krl Turanu jest smokiem, co przejawia si tak w jego czynach,
jak i w epitetach, jakim go obdarza legenda. W Iranie gwnym
smokiem", jest pierwszy po ptasim krlu" Rustam. Zwayw-

szy na uzupenianie si atrybutw i symboli ptaka i smoka w rodowisku irasko-scytyjskim (a Turan to niewtpliwie take taki
kraj), w Turanie powinien obok krla-smoka wystpowa jaki
ptasi" towarzysz. Znajdujemy go w postaci rycerza Pirana,
pierwszego po Afrasjabie dostojnika pastwa.
Piran jest odpowiednikiem Rustama jeli chodzi o godno
i funkcje wychowawcy krlewicza i opiekuna krlewny. Cho
Turaczyk, jest przez persk tradycj wysoko ceniony, w eposach
wychwalano jego mdro, sprawiedliwo i rozwag. Charakterem przypomina raczej Zala ni Rustama. Jego imi, rozumiane
niekiedy jako Stary (pir") te budzi skojarzenia z biaowosym
alem, ktry mia si urodzi siwy niby starzec.
202
K,
Ikonografia, a cile jeden z motyww na srebrnej tacy, ktry
chyba przedstawia czyn tego bohatera stylizuje go na bstwo
burzy, walczce z chmurami i wywoujce wiosenny deszcz (w relacji z dziejw Sijawusza bdziemy mwi o tej funkcji Pirana).
Kilkanacie lat temu pisatam o prawdopodobnym zwizku Pirana
ze sowiaskim Perunem, bogiem burzy, i z indyjskim bogiem deszczu, agodnym w odrnieniu od Indry, zabjcy smoka
Pardanj. Teraz mona doda do tego dodatkowy argument:
przeciwstawienie tego bohatera Rustamowi, zakadajc, e Rustam reprezentuje w starej warstwie mitu niedwiedzia i Wielk
Niedwiedzic.
Przeciwstawiony mu Piran powinien mie cechy ptasie i by
zwizany z Plejadami. W Awecie Plejady nazywane s Perune.
Ich te jest siedem i mog konkurowa z Wielk Niedwiedzic
do roli symbolu siedmiu miesicy lata. Ich ptasie nazwy (w Polsce
Kurki, Kwoczki itp.) wi je z pojciami gry", a wic lata,
pojmowanego tak, jak w micie o Jimie, majcego ptasi" chwa
Szaman lata w Turanie zdaje si by bliszy starym wzorom,
z czasw gdy Jima powiksza ziemi, ni ten, ktrego widzimy
w Iranie w postaci Rustama.
Nie s to sprawy atwe ani do wyledzenia, ani do przedstawienia. Ale wie si to z kluczowym zagadnieniem, jakim dla
iraskiej mitologii jest problem tzw. inwersji iraskiej, ktry musimy omwi szerzej i nie tylko w zwizku z Rustamem.
ztota misa z Hasaniu
W latach 19581960 anglo-amerykaska misja archeologiczna
prowadzia badania w Hasaniu, na poudnie od jeziora Urmia.
Odkryto tu wczesnoirask fortec, zburzon prawdopodobnie
przez Scytw w kocu VIII lub na pocztku VII wieku p.n.e.
Jednym z najcenniejszych znalezisk na tym terenie bya zota misa,
bogato zdobiona. Tematyka reliefw, ktre na niej ogldamy,
pozwala nam si przybliy do poj ludzi tej odlegej przeszoci,
z ktrej misa pochodzi.
Na dnie misy widzimy cztery barany idce zgodnie z ruchem
zegara wok kwadratowego pola, podzielonego jak szachownica
na 90 kwadratw. Na bokach w trzech poziomych pasach przedstawione s sceny symboliczne. Na grze trzy zaprzgi dwa
wozy cignione przez konie, trzeci przez wou. Przed wozem stoi
z pucharem w rku mczyzna, zapewne kapan, a drugi prowadzi dwa barany. Moemy uwaa to za scen skadania ofiar
z napoju (libacji) i baranw.
W niszym pasie znajdujemy pod woem cigncym wz
znajom posta. To trjgowy smok, w ktrym siedzi widocznie poknity przez niego mczyzna, a drugi w spdniczce
z ogonkami" u dou wyciga go z wntrza smoka. Tu rozpoznajemy wielokrotnie w perskiej mitologu wystpujc scen wyzwo-

lenia ze smoka przez pomocnika, ktrego nazywalimy obrzdowym ojcem". Smok jest jak wida obrzdow matk",
rekwizytem, w ktrym umieszczono wtajemniczanego. Trjgowy
smok przedstawiony jest pod woem. Symbolika bydlca sugeruje
zwizki z kultem lunamym, podobnie jak koska. Utwierdza nas
w tym przekonaniu ksztat nakry" gowy dwch wonicw prowadzcych zaprzgi. Pierwszy z lewej ma rogi uniesione do gry,
204
33. Przerys reliefw na dnie zfotej misy z Hasaniu, XIIX w. p.n.e.
drugi baniast tiar. Trzeciemu wyrastaj skrzyda u ramion.
Ksiyc jest w pierwszej fazie obrcony rogami do gry, peni
odwzorowuje baniaste nakrycie gowy (jest ono symbolem krlewskiego farru, ktrego dawc jest ksiyc) i wreszcie trzecia
forma, ksiyca malejcego (tu symbol jest mniej czytelny), przedstawiona jest jako w i czowiek ze skrzydami.
Obrzdowy miesic perski dzieli si na trzy czci, tak wanie,
jak to jest odwzorowane na misie. Kadej z dekad przypisane byy
okrelone waciwoci, zgodne zreszt na og z tymi, ktre spotykamy w wierzeniach innych ludw. A wic podobnie jak gdzie
205
34. Przerys reliefw na bokach misy z Hasaniu, XIIX w. p.n.e.
indziej, midzy innymi u nas, wierzono w Persji, e ksiyc rosncy powoduje wzrost rolin, modych zwierzt i dzieci, ksiyc
w peni podnosi wody. Pierwsz faz uwaano za wodn, deszczow, a okres malejcego ksiyca za czas suchy i wietrzny.
Dni zamienia uwaane s za nieszczliwe.
Pojciowo czono nw z trzeci faz ksiyca, take przynoszc nieszczcia, bdc czasem zagroenia. Zagroone byy
czowiek, ycie i sam ksiyc. Modlono si o jego ponowne odrodzenie i o to, by przybywajc przynis nowe wody" nowe deszcze. Ksiyc, czczony jazata Mah, regulowa opady, przynoszc
206
je, gdy si pojawia. Tote zabiegi magiczne czasu nowiu miay na
wzgldzie spowodowanie takiego wanie rezultatu wywoanie
deszczu.
W Awecie wystpuj nazwy trzech faz ksiyca i zalecenia
odnonie modw i obrzdw, ktre powinny by odprawiane
trzy razy w miesicu zgodnie z tym rytmem. Wierzono, e ksiyc
jest zbiornikiem niejako ludzkich zasug i czynw pobonych.
Przez pierwszy okres, gdy ronie, zbieraj si na nim, powikszajc w ten sposb jego blask (jak w przejrzystym pucharze zbieraj
si na podobiestwo wietlistego pynu), a maleje dlatego, e p207
niej s odsyane do nieba. Przypomina to manichejskie wierzenia
w drog jasnych dusz sprawiedliwych wiodc przez
ksiyc, ktry jest odzi zabierajc je do nieba.
Ksiyc bywa w literaturze perskiej czsto porwnywany z odzi: to okrt Pana Wiecznocf pyncy po wodach niebiaskich. Zwizek z Panem Wiecznoci te nie wydaje si tu przypadkowy: ksiyc wyznacza czas, jest najstarszym zegarem. W jzykach indoeuropejskich dua grupa sw okrelajcych miar
pochodzi od ksiycowego tematu mes-". Lunarna rachuba czasu
wyprzedza solarn, a w mitach trjdzielny, ksiycowy rytm wydarze dominuje nad sonecznym, ktry jest z reguy czterodzielny. Wydaje si, e dzielenie miesica na cztery tygodnie (co przy
naturalnej rachubie miesicy, zgodnej z jego fazami, jest trudne,
bo 29 dni z gr nie dzieli si przez cztery) to rezultat naoenia
poj zaczerpnitych z rachuby sonecznej na ksiycow.
Ksiyc regulowa czynnoci zwizane ze sfer, ktr nazwa
moemy wzorem Dumezila reprodukcyjn. Siew powinien od-

bywa si u nas jeszcze ywotne jest takie wierzenie na modym" ksiycu, obcinanie wosw i zbdnych przyrostw rolin
na malejcym. Szeroko by rozpowszechniony obyczaj urzdzania
w czasie peni obrzdw o charakterze orgiastycznym, wit podnoci.
Ksiyc by przez tysiclecia uwaany za form, w ktrej przejawia si Wielka Bogini, Matka Wszechrzeczy. Jej dziaania
w trzech formach precyzuje pny dokument dotyczcy kultu
Wielkiej Bogini: Metamorfozy Apulejusza. Ta, ktra kobiecym
wiatem owieca miasta, Izyda o trzech postaciach to Cerera
karmicielka, Wenus rozmnaajca matka Amora jednoczcego obie pcie, i Prozerpina z potrjnym obliczem, zamykajca
ziemi kod, wyjca noc i czczona o nocnej porze. Ostatnia jej
posta to take wieloimienna matka Heliosa (Soca) zwana Tej,
208
35. Podr odzi i symbole akwatyczne. Rekonstrukcja rysunkowa malowide
ciennych z Afrasijabu, VII w.
a zarazem Hekate wiedma nocna, opiekunka czarownic,
a take Straszna Matka, ktrej w ofierze skadano psa. Hekate
bya przedstawiana jako bogini trjgowa lub jako poczone trzy
osoby. Teogonia Hezjoda daje jej wadz nad trzema fazami ksiyca oraz nad niebem, ziemi i morzem. Jest wic ona jakby najdostojniejsz z trzech bogi, czc w sobie ich cechy. Sprawuje
nadrzdn wadz nad boginiami i tymi funkcjami, ktre do nich
nale: karmieniem, czeniem pci oraz nad mierci, ktra bya
jej waciw domen.
Kult Wielkiej Bogini wywar ogromny wpyw na pojcia rnych ludw, a zasig geograficzny znajdowanych jego ladw
209
14 Mitologia Iranu
wiadczy o uniwersalnym waciwie jego charakterze. S to lady
zarwno materialne, znaleziska archeologiczne, jak i te, ktre wystpuj w mitach i wierzeniach. W Mekce przed wystpieniem
Mahometa czczono bogini Al-Uzz o troistej naturze. Wspomina
o niej Koran, a prorok mia by jej czcicielem, zanim uzna Allaha
za jedynego boga. Al-Uzza wystpowaa w triadzie obok swoich
sistr Al-Lat i Manat. Uwaano j za najmodsz z nich, a zarazem najstarsz pod wzgldem godnoci, niekiedy zwano matk
pozostaych. Tylko odniesienie tych poj do trzech faz ksiyca
pozwala zrozumie owe niekonsekwencje: bya najmodsza, bo
ostatnia si ukazywaa (rodzia), ale te najdostojniejsza jako odpowiednik trzeciej formy Izydy Prozerpiny i utosamianej z ni
Hekate.
Ksiycowa bogini uwaana bya wrd ludw indoeuropejskich za krow. Odbija si tu stare rwnanie kobieta = krowa, wyrane jeszcze w mitycznych pojciach. W Rygwedzie znajdujemy
takie sformuowanie: Do mnie wiatego powiedzia Waruna/
Krowa ma imion trzy razy po siedem / kto to zrozumia, niech
imion tych uczy/ jak tajemnicy pokolenia przysze" (przekad
Franciszka Michalskiego).
Wedug Strabona Ksiyc by w staroperskiej religii Afrodyt,
a wic bogini czc obie pcie". Do ksiyca w peni byo
w Persji stosowane okrelenie Gawa krowa, jak wiadczy glossa w Awecie. Tak wanie okrg ksiycow krow spotkalimy w micie o stworzeniu jako partnerk Kajomarsa. Ksiyc peni
wan rol take w nieortodoksyjnej, nie okrojonej przez zoroastryzm obrzdowoci: wiadczy o tym zapisany przez Biruniego
obyczaj obchodzenia wita krowy w Dniu Krowy (Goszruz),
ib. Bogini ze zwierciadem. Odcisk w czerwonej glinie, Merw, I w. p.n.e. I w. n.e.
211

37. Alabastrowy posek

bogini ksiycowej,
znaleziony w Babilonie,
111/11 w. p.n.e.
.18. Bogini ze zwierciadem. Figurka gliniana z Balchu, III w. p.n.e.
podczas peni, poczonego z uczt (prawdopodobnie z misa
krowy, ktr skadano na ofiar).
Czsteczka gaw", gosz" (z licznymi wariantami: kaw",
kab", gu" itd.) wchodzi w skad wielu imion perskich i mona
domyla si ich pierwotnie teoforycznsgo charakteru.
Inny krowi" temat w onomastyce to dfaa-", co znaczy
karmi piersi", poi". Od niego pochodzi imi Doghda (Dughda), ktre nosia matka Zoroastra. Sowo to odnosi si tak do
kobiety, jak i do krowy w jej karmicielskich funkcjach; temat ten
wystpuje w okreleniach rzek. Wodny jest mody" ksiyc,
w ktrym si ukazywaa Cerera kannicielka. W Persji bogini,
ktra zajmowaa si sodkimi wodami i nosia sierp ksiycowy na
gowie, bya Anahita Niepokalana. Widocznie zajmowaa si
te wychowywaniem modziey, bo w jej wityni w Ekbatanie by
rodzaj szkoy dla chopcw i dziewczt z wysokich rodw. Mwiono, e uprawiali tam oni wit prostytucj, a w Atenach plotkowano, e z tej wanie szkoy wysza Aspazja, ona Peryklesa.
Od tematu dha-" pochodz nasze sowa dziewczyna",
dziewka", perskie dochtar" crka, dziewczyna", duszize" panna" oraz imi Dajena, dawane crce Ormuzda. Dajena jest nauczycielk dobrych obyczajw, ekspertk w sprawach
religii (std sowo din" to zarwno jej pne imi, jak i sowo
pospolite religia"). Anahita i Dajena podobne maj atrybuty
i funkcje, jak z tego wida, i moliwe, e pierwotnie bya to jedna
posta.
Bogini, ktra w haremie Ormuzda odpowiada Afrodycie
a jednoczenie w jakiej mierze Persefonie to Aramaiti, bogini
ziemi i ona Ormuzda. Ona czy obie pcie, ktre jako bliniacy
przebywaj razem pod ziemi, a zarazem jest opiekunk zmarych nasion ludzi.
V>. Marmurowy posg Anahity z Hatry, 3i w,
.
215
Hekate-czarownicy odpowiada Drauga, ale naley ona do
wiata demonw, nie bogw-jazatw, oraz Ai, trjgowy smok.
Smok Ati odpowiada Strasznej Matce take przez swoj trjglowo; w scytyjskich wierzeniach, inaczej ni w perskich, zachowaa si prawdopodobnie cz trjpostaciowej bogini: Ammianus Marcellimis twierdzi, e t bogini, Triwi, czcili oni w witym gaju nad Perekopem.
Trjgowy smok wystpuje na misie z Hasaniu pod woem,
w ktrym skonni jestemy widzie reprezentacj trzeciej fazy
ksiyca, malejcego. Wszystkie trzy grne zaprzgi to reprezentacje mskie, dwa konie i jeden w, i w trzech przypadkach wonicami s te mczyni. W rodowisku, ktrego pojcia obrazuj wyobraenia na misie, ksiyc by jak wida mski. Jest
on koniem w dwch pierwszych formach co zgadza si ze starymi indoeuropejskimi symbolami ksiyca i woem w trzeciej.
Ten w, jak mwilimy poprzednio, jest w kultach agrarnych
pomocnikiem bogini", a przeksztacenie krowy" w wolu" to rezultat wprowadzenia sprzaju i zajcia si mczyzn prac na
roli.
W i smok na misie s ze sob jakby poczeni dug brod
wou. Maj si do siebie tak, jak gra do dou, niebo (z ksiycem) do ziemi i atrybuty mskie do eskich. Jeli smok jest

matk" to wl jakby symbolem ojca. Moe warto wspomnie,

te takie wanie miano ojca" dawano na Ukrainie woom przeznaczonym do orki i otaczano je rodzajem kultu religijnego.
Symbolika bydlca przepleciona z lunarn wystpuje w podaniu o Feridunie: krowa, ktra go wykarmia, nazywa si Barmaje,
jeden z braci Purmaje. To dwie formy tego samego imie40. Bogini Drwaspa (Straszna Matka1?). Srebrny pozacany ryton sasanidzki
z Dailamanu, IVVI w.
216
nia o znaczeniu ksiyc w peni". Na domiar krowa ta jest okrelana jako siedmiobarwna" czy te siedmioraka". Wydaje si ona
by jedn z tych krw, ktre miay, wedug Rygwedy, imion trzy
razy po siedem". Nastpca Feriduna, a potomek Irada nazywa si
Manuczehr Twarz Ksiycowa. Wystpuje take lad tej lunarnej symboliki w odniesieniu do trzech braci w pokoleniu Feriduna: we nie wieszczym Zahak ujrza go jako jednego z trzech rycerzy, stojcego w rodku, najjaniejszego i najwikszego. To ksiyc w peni, a zarazem mczyzna ze redniej klasy wieku, krl,
ktry ma przyj i zastpi starego. Sam Feridun w Awecie nazywa si Traetona Trjciay, o trzech postaciach, a wic jest
reprezentantem trzech form ksiyca. W Indiach odpowiada mu
Trita Trzeci.
Analogon lunarny, odniesiony do trzech klas wieku i trzech
funkcji waciwych dla reprezentantw tych klas, jest podstawowym wzorcem ksztatujcym formy trjdzielne w perskiej mitologii. Rozkadaj si one niejako po dwch stronach rzeczywistoci,
w dwch szeregach, z ktrych jeden jest mski", drugi eski".
W sowiaskich wersjach walki ze smokiem, jak stwierdzaj badacze, system opozycji binarnych wystpuje jednoczenie z triadami. W iraskich jest podobnie ale tu ze wzgldu na bogactwo materiau atwiej wyledzi zwizki triad z rnymi paszczyznami pojciowymi.
Zarwno po stronie mskiej, jak i eskiej formy potrjne wystpuj ju w odniesieniu do Jimy w postaci trzech chwa ptasich i do Zahaka trzy gowy wowe zdaj si by pierwotnie wowymi odpowiednikami trzech chwa ptasich Jimy.
W Warze byy trzy pitra to te moe si wiza z tak hierarchiczn triad, jakiej obrazem s trzy poziomy wiata, trzy boginie greckie rzdzce nimi i trzy klasy wieku reprezentowane przez
trzech braci. Bliniacy mityczni, Jima i Jimaka, zdaj si wciela
218
ide spoecznoci, w ktrej gwny podzia przebiega wedug
przynalenoci do okrelonej pci, a wewntrz grup kobiecej i mskiej wystpuje podzia na trzy klasy wieku. Wrd kobiet wynika z naturalnych, biologicznych warunkw. Grupa najstarszych
mczyzn nie moga by liczna, bo nie sprzyjay temu warunki yda owcy i pasterza. Stary mczyzna by zmuszony do wpisania
si niejako w wiat kobiecy wskazuj na to wyposaenia grobowe.
Smok, ktrego widzimy na misie, jest wyranie rekwizytem",
i na ziemi cho jest to niewtpliwie przestrze wita taki
obrzd jest odprawiany. Mit, ktry o nim mwi, zachowa si
w tradycji ludowej, a do Krlewskiej ksigi wczony zosta ju
w czasach muzumaskich.
Codziennie wysannicy Zahaka zbierali danin z krain ziemi w postaci dwch chopcw, ktrych mzgami karmiono czarne we na krlewskich ramionach. Dwaj dworzanie szacha Ermail i Kermail suyli na dworze i pomagali przyrzdza mzgi
dla ww nie po to, by ludziom szkodzi, lecz by pomaga. Zabijano tylko jedn ofiar, a do jej mzgu dodawano mzgi jagnit.

Co drugiego chopca za wysyali w gry i tam ci uratowani chowali si a do czasu, gdy wiat zosta wyzwolony od smoka. Wtedy rozpalono wielkie ognie i dano im zna, e niebezpieczestwo
mino i mog wraca. Z uratowanych ofiar Zahaka wywodz si
Kurdowie, ktrzy umiej kry si w grach przed przeladowcami.
Zdarzyfo si, e pewnemu kowalowi, ktry zwai si Kaw,
wysannicy Zahaka zabrali syna na zabicie. Kaw zawrza gniewem, wyprawi si do paacu smoka tak jak sta, w skrzanej
spdnicy, ktrej uywa przy pracy. Wdar si do sali tronowej,
gdy dostojnicy skadali hod smokowi. Przerwa ceremoni i wykrzycza, ile siy w gardle, co myli o smoku; wypomnia tyranowi
219
wszystkie krzywdy i klski, ktre z jego przyczyny spady na kraj.
Potem przebieg paac, znalaz syna i krzyczc cigle wyprowadzi!
na ulic, gdzie oczekiwa go te krzyczcy tum. Gdy Kaw pojawi si przed bram, wyrosa przed nim gra elaza opowiada
poeta.
Kaw zebra ludzi i zawiesiwszy na pice swj kowalski strj
skr, ktr osania nogi przy pracy z takim sztandarem powid ich do walki. Wspomogli w ten sposb Feriduna, ktry
wanie by zeszed z gr w kopaku ksiycowym na gowie
i z maczug krowiogow w rku.
Jest take inna wersja tego opowiadania, podana przez muzumaskiego historyka Tabariego. Wedug niego Kaw by
prostym czowiekiem, rolnikiem spod Isfahanu, ktremu dwch
synw zabrali wysannicy Zahaka. Przywiza do kija fartuch,
ktry mia na sobie, i wezwa tum do walki ze smokiem. Po zwycistwie ludzie ofiarowali mu tron, ale zrezygnowa z niego, bo nie
pochodzi z krlewskiego rodu. Wedug historiografw Kaw
mia dwch synw: Garszaspa (od ktrego wywodzi si wielki
perski rd Karenw) i Kobada.
Nie znana Awecie posta kowala (czy rolnika) Kawego jest
w tradycji krlewskiej zwizana ze sztandarem krlewskim, ktry
nazywano Kawejaskim lub Sztandarem Kejw. Zrobiony
z krowiej skry i ozdobiony pniej klejnotami, mia by noszony
przed krlami Iranu, noszcymi tytu Kejw.
Kaw wyzwoli swego syna porwanego przez trjgowego
smoka; podobn sytuacj (tylko rozwinit w epick opowie)
widzimy na wazie: mczyzna w spdniczce zeszytej z kawakw
(skry?) wyciga drugiego z wntrza trjgowego smoka.
Wyobraenie wou na grnym poziomie, na niebie, mona
uzna za mski" ksiyc w trzeciej fazie. Bydlca, z woami zwizana symbolika wystpuje w micie o Feridunie, a waciwie o jego
220
rodzie; przodkami jego byli Sijaktora Czarny W, Purtora
Peny W itp. Sam Feridun, gdy wstpuje na tron, jest nowym
ksiycem". Ale jest on przede wszystkim powizany z ksiycem
w peni, jako szach: na peni ukazywa si na niebie, jak mwili
Binmiemu w Xl wieku jego informatorzy.
Tu przerwa wypada na moment omawianie mitw archaicznych i wspomnie o ich sile we wspczesnej perskiej wiadomoci: gdy szach, ktrego porwnywano z Zahakiem, wyjecha
z Iranu, przyby imam Chomejni witany jak wybawiciel. W czasie
pierwszej peni po tych wydarzeniach tumy ludzi wypatryway na
tarczy ksiyca wizerunku imama...
Feridun jako stary wadca, gdy przyszed czas, by odda synom wadz ukazuje si jako smok. Nastpia dalsza maskulinizacja symboliki pierwotnie eskiej, podobnie jak w podaniach
o Rustamie. Kapan moe peni rol matki" w obrzdzie, cho

nie poyka ofiar, tylko je straszy.

Trzy fazy ksiyca tak w przypadku kobiet, jak i mczyzn
symbolizuj trzy klasy wieku. Mody miesic to chopiec lub
dziewczyna zwizana z wod. Na zotej wazie widzimy w przedziale" modego ksiyca na dolnym poziomie mczyzn z ukiem i strza. Funkcja myliwego jest w perskich mitach odpowiednikiem chway zwyciskiej" wojownika, zajciem modych
mczyzn. W rodkowej czci, pod zaprzgiem z wonic w baniastej tiarze, wyobraone s miecze; s na nich wzory symbolizujce kolejno pojedynczo, podwjno i potrjno. W tyme
przedziale znajdujemy wizerunek pary mczyzny i kobiety.
Mczyzna wznosi puchar do libacji. Kobieta wyobraona niej
podaje mu dziecko. To czas podwjnoci", odpowiadajcej drugiej prbie Gusztaspa i dwu pciom, jednoczonym przez rozmnaajc matk Amora, oraz funkcji reprodukcyjnej, tak wyrazicie
pokazanej przez posta dziecka w rkach kobiety.
221
Przed tym symbolem poczenia widzimy stoek lypu scdiu eurulis, bdcy na Wschodzie symbolem wadzy, jak tron, ;i pod
nim mczyzn siedzcego na takim stoku. A wic maestwo
poprzedza objcie wadzy i wejcie do grupy ojcw" jak w mitach i bajkach.
Uwolnienie z wntrza smoka najdramatyczniejsz scen na
misie uznalimy za obraz inicjacji, podobnie jak w przypadku
mitu o Zahaku, trjgowym smoku. Z Zahakowych ofiar co drug
uwalniali Ermai i Kermail, dajc zamiast mzgw chopcw
jagnice. Przekaz ten mwi o typowej ofierze zastpczej, kiedy
zamiast czowieka skadano zwierz. Moemy na podstawie wyobrae na misie wnioskowa, e byy to dwa barany, a uwiziony
w smoku jeden mczyzna. Nie wykluczone, e w tym samym
czasie ratowano te z zagroenia dziewczyn t, ktr widzimy
nag na tle rozerwanego paszcza tego samego zapewne, czy
takiego samego, w ktrym wystpuje poprzednio kobieta. Ten
paszcz jest te jakby zszywany" z kawakw, jak spdnica kowala" wyobraonego na misie. Przypomina si historia Goszurwan, ktra wysza z krowy i lamentujc prosia o opiekuna, oraz
Pani Goszasp na rozerwanym dywaniku. Moe szata symbolizuje
krow, a dziewczyna zamknita w niej czy otulona ni w czasie
inicjacji nabiera w ten sposb cech Gawy ksiycowej krowy.
Naga kobieta ma na szyi co w rodzaju stryczka czy sznura
taki sam widzimy na szyi kobiety wystpujcej w parze i odzianej
w szat zakrywajc j. Przekazy z terenw sowiaskich mwi
0 rytualnym duszeniu kobiet na ofiar, a w Babilonie by zwyczaj, e kobiety ze sznurami na szyjach czekay w wityni na tego, kto zechce z nimi odda si witej prostytucji. Inicjacj
1 ofiar w obu cho tak odlegych oirodkach symbolizowa
41. Polowanie. Miniatura, ok. 1430
223
sznur i duszenie. Moe dziewczyn, Gaw", prowadzono na
sznurze jak ofiarn krow?
Na tym samym terenie znalezione zostay inne fragmenty zotych przedmiotw. Na jednym z nich widzimy identyczn scen
wycigania ofiary z wntrza smoka, ale wydaje si, i ratowan
jest kobieta. Ksiycami, czy epifaniami ksiyca, s zarwno
mczyni, jak i kobiety.
Na misie znajdujemy oprcz tego motywy znane z mitologii
iraskiej, cho trudne do poczenia w cao z reszt symboli, na
przykad ptaka nioscego porwane dziecko (Zal?), lwa prowadzonego przez kobiet i scen, ktra wydaje si przedstawia rozbieranie kogo, zdejmowanie czego z gowy (scena jest niewyrana).

Niewtpliwy jest pewien rytm wyobrae, trjfazowy, ktry uznalimy za lunarny, przy czym obrzd wyzwalania ze smoka przypada na t cz wyobrae, ktra reprezentuje trzeci faz ksiyca. Zgodne jest to z oglnie zauwaan prawidowoci, e inicjacje odbyway si na nowiu, a umieranie i odradzanie si
naladowao umieranie i zmartwychwstawanie ksiyca.
Moliwo datowania rde przekazu o Kawern na pocztek
I tysiclecia p.n.e. i ustalenia jego mitycznego pochodzenia dotd mona byo tylko wnosi o charakterze tych rde z fabuy
opowiadania oraz brzmienia imienia bohatera jest bardzo cenna. Wolno przypuszcza, e Kaw i wzniesiony przez niego sztandar Kejw to nie przypadkowa zbieno motyww, zronitych
wskutek homonimii nazw i imion, lecz pewna cao, wchodzca
w skad oryginalnego, starego i zwizanego z obrzdem mitu.
Kaw by kowalem metalurgiem. Imi Kaw (notowane s
jego formy Kaba, Koba) podobnie jak polskie kowal" pochodzi od tematu kow-", kob-" tworzcego czasowniki uderza", ku", kopa". Jest to wic nie tyle imi, co okrelenie zawodu bohatera, ktry ze swojej spdnicy zrobi sztandar Kejw
224
czy Kajw (w iranistyce zwanych na og Kejanidami; forma Kejan to liczba mnoga od sowa Kej). Nazwa tej dynastii, do ktrej
naleeli znani nam ju Kawus i Gusztasp, wystpuje w Awecie
w formie Kawi. Patronisnik od niej brzmi Kawata, a pniej
ma form Kobad; takie samo imi nosi syn Kawego i tu te sdzimy, e chodzi o znaczenie syn Kawego", kowala.
Zwizek metalurgii z krlewskoci jest w tradycji perskiej bliski i oczywisty: kult roztopionego metalu i opieka tak nad metalami jak i nad tymi, ktrzy si zajmowali metalurgi, podlegay
Amszaspandowi Szahriwarowi (awestyjski Chszatra Warija
Krlewsko Zwyciska). Na Bliskim Wschodzie krlowie cilej: pastwa miay monopol na wytwrczo i handel metalami
z tego wzgldu, e by to surowiec strategiczny. W warunkach
teokracji wszystko, co wizao si z podstawowymi interesami
pastwa, pozostawao pod opiek odpowiednich bstw, ich kapanw i zrzesze religijnych.
' Podobne stosunki musiay panowa wrd Scytw zachodnich, na ktrych ziemiach produkcja metali na zbyt (w tym elaza) rozwina si bardzo wczenie. Opowiedziany przez Herodota
mit o Scytach krlewskich i posiadanym przez nich zocie mwi
nie tylko o zotym pugu i jarzmie a wic narzdziach rolnikw ale take o tym, e przedmioty te pony pod dotkniciem, a krlestwo dziedziczy ten, kto potrafi pochwyci rozpalony metal. Bya to wic prba rozpalonego metalu, ktra wskazuje
na umiejtnoci kowalskie raczej ni rolnicze. Wida krlowie
musieli by choby tytularnymi metalurgami.
Kowale zrzeszali si w bractwa, a tajemnica zawodowa bya
fiwita w penym tego sowa znaczeniu stanowia tabu dla
wszystkich nie wtajemniczonych; taki tylko moe by sens zoroasIryjskiego pojcia grzechu przeciwko roztopionemu metalowi",
wyliczanego pord przestpstw najciszych z punktu widzenia
225
15 Mitologia Iranu
religii, grzechu karanego przez Szahriwara na tym i na tamtym
wiecie.
Gusztasp, jeden z krlw, zwanych tak w Awecie jak i w pniejszej tradycji Kawimi lub Kejami, mia w Rumie prbowa
zarobkowa jako kowal w cesarskiej kuni (bez powodzenia zreszt byo to na pocztku jego pobytu). W zwizku z tym stary
perski traktat dydaktyczny Kabusname z X wieku informuje, e

Gusztasp uczyni tak dlatego, e we wczesnej modoci uczy si

kowalstwa, co byo zwyczajem dawnych krlw Iranu. Zwizek
krlw Iranu z metalurgi zaznacza si w mitach wielokrotnie.
Ju Kajomars mia by nie tylko ojcem ludzi, ale i ojcem metali",
ktre powstay z jego ciaa.
Pierwszym kowalem by Huszang, jeden z Piszdadidw-Parazatw, odpowiadajcych scytyjskim Paralatom, ktrzy byli panami metalu na Zachodzie.
Wybra si kiedy Huszang na polowanie i ujrza czarnego
smoka pomidzy skaami. Chwyci gaz w potn do i cisn
nim w poczwar. Kamie uderzy o kamie i pojawia si iskra.
I od tego czasu stwierdza troch od rzeczy autor eposu gdy
elazo uderzy o kamie powstaje iskra. Tak Huszang odkry sposb krzesania ognia, co pozwolio mu pniej wytapia metale ze
ska. Metalurgi zajmowa si rwnie Damszid.
Temat kowalski wystpuje te w opowiadaniach o Feridunie;
jego krowiogowa maczuga powstaa w sposb nastpujcy:
Gdy Feridun wyprawia si na smoka, zaprowadzili go bracia do kowali; bohater narysowa na ziemi wzr krowiej gowy
i wedug niego odlali elazn maczug, ktra staa si potem krlewskim symbolem. W czasie podry bracia starali si zabi
Feriduna, ale uszed mierci. Feridun jest, jak widzimy.
42. Krl Damszid uczy poddanych rnych rzemios. Miniatura, XV w.
226
take poddawany prbom, ale tym razem jest jednym z trzech
braci.
^
Kowal walczcy ze smokiem to temat, ktry zosta wykorzystany w micie dynastycznym Sasanidw; zaoyciel tej dynastii,
Ardaszir, mia przed objciem tronu pokona smoka z Kermanu.
Legenda o tym smoku wyglda nastpujco:
W miasteczku na poudniu Persji ya dziewczyna, ktra
przdzeniem zarabiaa na ycie. Jej ojciec nazywa si Haftwad.
Miaa siedmiu braci. Pewnego razu, gdy przda w gaju na wzgrzu zwanym Panieskim Wzgrzem, znalaza maego biaego robaczka. Umiecia go w wyoonym wat pudeku na wrzeciono,
zrobionym z topolowego drewna, i zaniosa do domu. Robaczek
urs i ciasno mu byo w pudeku, zrobia mu wic nowe mieszkanie w czarnej skrzynce. Tu rozwin si i przyodzia w czarn koszulk ze zotymi gwiazdkami na plecach.
Razem z robaczkiem szczcie i chwaa zawitay do domu
Haftwada. Ludzie zbuntowali si w owym czasie przeciw wadcy-tyranowi i powierzyli panowanie Haftwadowi, bo odznaczy si
w czasie walki on i jego synowie.
Haftwad zbudowa na grze zamek, a dla robaka, ktry wyrs niczym so, w zamku tym przygotowano miejsce. By to d
wykopany w ziemi, obmurowany ceg i wapnem, wysuszony
i wyoony som. Tu przychodzili ludzie i skadali ofiary robakowi, bo przynosio to powodzenie. Miasto nazwano Kermanem
(od sowa kerm" robak").
Gdy Ardaszir zacz budowa swoje pastwo, wyprawi si na
owego robaka. Udajc kupca wszed do miasta, spoi stranikw
smoka, a jego samego zabi, wlewajc mu roztopiony ow do paszczy. Pniej dopiero ogosi si szachem Iranu.
Historia ta ma charakter mitu etiologicznego, tumaczcego
nazw Kermanu (w okolicach Kermanu opowiadaj rne po228
dobne jego wersje) jako miasta Robaczego. Z maego biaego robaczka znalezionego przez przdk wyrasta smok. Chodzi tu
prawdopodobnie o smoka ogniowego czyli po prostu o wity

ogie. Robaczek znaleziony w czasie przdzenia wyglda jak

iskra, pojawiajca si przy krzesaniu ognia za pomoc twardego
patyczka (jak wrzeciono), ktrym wierci si w mikkiej drewnianej podkadce. W Indiach praktykuje si wydobywanie ognia z
drewna w celach obrzdowych, w Iranie zapisano jeszcze niedawno wiadomo o takim zwyczaju. Dziewczyna-przdka przypomina staroytne westalki, ktrych obowizkiem byo krzesanie ognia
i opieka nad nim. Robaczek ronie w pudeku z topolowego
(a wic mikkiego) drewna, wyoonym wat ta moga peni
rol hubki. Potem przenosz go do czarnej (moe okopconej)
skrzynki; zote gwiazdki na czarnej koszulce to ogie, gdy pali si
tkanin, som lub inny tego rodzaju materia. Wysuszony d
wyoony som te nadaje si dla takiego smoka.
Wysuwane s przypuszczenia, e chodzi tu o smoka siedmiogowego (ze wzgldu na wystpowanie sidemki, haft", w imieniu
ojca dziewczyny, Haftwada nie jest ostatecznie ustalone znaczenie tego imienia ktry mia siedmiu synw). Jeli tak, smok
ten odpowiadaby siedmiogowemu wowi jak w indyjskich
mitach nazywany bywa ogie. Zapalony, przynis zmian czasu" ogie gaszono i zapalano w momentach przeomowych
na nowiu i w czasie wit solarnych.
Ardaszir zabi smoka, wlewajc mu metal w paszcze stary
to musia by i rozpowszechniony motyw, bo wystpuje te w mitach Osetyjczykw. A mg tak smoka zabi przyszy krl, bo by
mistrzem sztuk tajemnych", jak twierdzi Ferdousi. Sztuki tajemne w tym wypadku to nic innego, tylko kowalstwo, umiejtno
postpowania z roztopionym metalem, zastrzeona dla bractwa
kowali. Aby by krlem, naleao by te kowalem" wiadczy
229
to o mocy zrzeszenia, ktre mogo wprowadza na tron swojego
kandydata. Dawcy korony" nie s ju szamanami pasterzy, lecz
kowalami.
__1 Wytapianie metalu nie miaoby sensu, gdyby mia suy tylko
do zabijania smokw, ktrych rzeczywiste wystpowanie nawet/'
Itj^dawno i nawet w Iranie jest raczej wtpliwcySmok musia by
czym, co suyo metalurgom. Ten trjgowy na misie wyglda
jak jakie naczynie, do wielkie, by si w nim mg zmieci
czowiek. Nie wykluczone, e smokiem buchajcym ogniem i dymem bya dymarka, w ktrej wytapiano metal. Potwierdzaoby
takie przypuszczenie niezrozumiae, ale wida wane, bo mimo to
zachowane sformuowanie: wyrosa przed nim gra elaza."
wystpujce przy opisie wyjcia Kawego z uratowanym synem
z paacu smoka. Syn jest tu niejako ekwiwalentem elaza ojciec go nie tylko symbolicznie wyzwala, ale i tworzy, ksztatowa, jak elazo. Koresponduje to ze zotem, nasieniem czowieka" w micie o Kajomarsie. Kowal by twrc, a zarazem panem
ognia i metalu. Jak si nim sta, opowiada perskie podanie ludowe:
Kaw by bogatym dostojnikiem, a zakocha si w biednej
wdowie, ktra z ledwoci moga wyywi swoje dzieci. Obieca
jej pomoc, jeli zostanie jego kochank. Owiadczya, e musi si
zgodzi, prosi tylko, by poszed z ni w miejsce, gdzie na pewno
nikt ich nie zobaczy. Kiedy zamkn si z ni w komorze bez
okna, przypomniaa mu, e i tu widzi ich Bg i anioowie. Wtedy
przeprosi j i zrezygnowa ze swoich zamiarw, a ona go za to
pobogosawia i to bogosawiestwo sprawio, e mia odtd
wadz nad ogniem i nie pali go roztopiony metal.
Wadza nad ogniem i w konsekwencji nad metalem jest darem
kobiety. Jak stary to musi by motyw, uwiadamiamy sobie, gdy
wemiemy pod uwag, e w Grecji corocznie wity ogie woono

230
w darze ze wityni Artemidy do wityni boga kowali, Hefajstosa, a i tu opiekoway si nim kapanki. Motyw ten pochodzi
z czasw, gdy krzesanie ognia byo zastrzeone dla kobiet,
z eneofitu, epoki przed rozwiniciem techniki wytapiania elaza,
za pomoc ktrego mczyni krzesali ogie nowym, mskim i nie
obcionym starym tabu sposobem.
Zot mis znaleziono w pnocno-zachodnim Iranie, gdzie leaa Media. Chopcy uratowani od Zahaka przez Ermaila i Kermaila to przodkowie Kurdw. Kurdowie s uwaani za potomkw Medw. Mit jest prawdopodobnie pochodzenia medyjskiego
i tu czy si z ywymi jeszcze w I tysicleciu p.n.e. obrzdami.
Ale zapewne nie tu powsta, tylko przyniesiony zosta zachodnim
szlakiem przez przybyszw z posiadoci scytyjskich pooonych
na pnocy i zachodzie, a wic moe z poudniowej Ukrainy.
I tu znajdujemy niezmiernie ciekawe jego odpowiedniki w micie o zaoeniu Kijowa. Mia go zaoy ksi Kij, pokonawszy
smoka. Motywy kowala walczcego ze smokiem, trzech braci
i trzech gw smoczych wystpuj w rnych wersjach tego mitu.
Imi zaoyciela Kijowa nie tylko niezwykle przypomina tytu
krlw iraskich Kejw, ale i pochodzi, jak sdz, od tego samego tematu. Jakie powizania pomidzy mitem iraskim
i ukraiskim istniej. Byoby niezmiernie ciekawe przeledzi t
spraw na wikszym materiale sowiaskim. Slawici twierdz, e
w kulturze Rusi przedmongolskiej wiele jest elementw scytyjskich, ale na og! iraskie materiay, pochodzce z perskiej tradycji, s w tym przypadku pomijane, bo ich rodkowoazjatyckie pochodzenie zatarto si, i dopiero od niedawna ta wanie perspektywa i ten kierunek bada przyciga coraz wiksz uwag.
Nasz rodzimy, krakowski smok niewiele wydaje si mie
wsplnego z kijowskim, kermaskim czy trjgowym. Jest on
zwizany z postaci Kraka. To mityczne imi wystpuje te w kr231
lewskiej legendzie Czechw. Tam za Krak, a waciwie Krok, jak
mwi Kronika Gwagnina, mia trzy crki: jedna bya czarownicy,
druga wrk, a trzecia gadaczk. Trzy crki wystpuj w bajkach wymiennie z trzema synami i ten pierwszy wzorzec wydaje
si nawet starszy, bo bliszy potrjnoci Wielkiej Bogini ksiycowej. Ale mamy inny powd, by sdzi, e krakowska legenda
moga by spokrewniona ze wschodnimi: jest nim fakt istnienia
na naszym terenie wczesnej metalurgii i jej orodkw w okolicach
Krakowa. Jeli by to prastary mit kowalski, mg si zachowa
w szcztkowych formach w jakich starych i moe nawet z obrzdami zwizanych wierzeniach.
Wzorzec trjdzielny aktu wyzwalania wystpuje w bajkach tak
w stosunku do mczyzn (synw), jak i kobiet. Ogldana przez
nas na misie naga kobieta moe te byta wyzwalana w podobnym
obrzdzie, a jednoczenie jak to bywa w mitach odgrywaa
jeszcze inn rol symboliczn: bya deszczem, ktry te zostaje
wyzwolony razem z modym ksiycem. Rwnanie kobieta=krowa=deszcz znane jest w perskiej mitologii midzy innymi z poda, wedug ktrych onami Ahury miay by niebiaskie krowy
lub wody.
Obrzdy sprawowane na nowiu byy te czarami deszczowymi.
Czary takie najczciej odprawiano powodujc na rne sposoby
jak najwikszy haas: Kaw krzyczcy w paacu smoka, a pniej
idcy na czele krzyczcego tumu wydaje si w takim przypadku
przewodniczy w obrzdzie deszczowym. A mia wtedy zgodnie
z tradycj spa deszcz, ktrego za panowania smoka prno
oczekiwano. Feridun zapowiedzia deszcz ten jako rezultat swoje-

go zwycistwa.
Kaw w spdniczce z krowiej skry to on zapewne jest pokazany na misie przypomina jeszcze inn posta z mitologii
perskiej, a mianowicie Gopadszaha. Bya ta istota od pasa w gr
232
czowiekiem, w d krow. Copadszah siedzia nad brzegiem
morza i oczyszcza wody z wszelkiego paskudztwa. Imi jego mona uzna za zbitk sw Gopad" (odmienna forma patronimiku
od Kaw" lub Kawi" obok imienia Kobad) i szah" krl. Synowie kowali, kawich, wyzwalani przez nich w obrzdzie, te byli
kowalami temu zapewne obrzd suy, jako wtajemniczenie
kowalskie wanie. I w takich te krowich" spdniczkach pracowali i brali udzia w obrzdach zrzeszenia. Byli od gry mczyznami, a od dou krowami. Zwaywszy na kobiecy charakter
krowiej symboliki, byli w jakim sensie obojnacy mscy, ale
z kobiecymi cechami. U Kawego tumaczy si to zdaje faktem,
e on tworzy" jakby mista, jak ksztatuje si metal, albo tym, e
peni przy tym porodzie ze smoka" rol babki, poonej (to dla
mczyzn byo tabu, podobnie jak kontakt z kobiet w czasie
menstruacji, traktowanej jako odpowiednik porodu). Rola ta
wymagaa, by pozby si czci swych mskich cech, a naby,
przynajmniej symbolicznie, kobiecych. I temu moga suy owa
spdniczka zamianie" poowy ciaa na kobiec. Kobiety
przedstawione na tym samym naczyniu s ubrane w szaty zszywane" tak jak spdniczki mczyzn. Cae s kobieco-krowie.
Domniemany Kaw na misie nosi take rodzaj rkawic: to
chyba okrycie chronice rce w czasie pracy przy rozpalonym metalu: smok trjgowy mia przecie natur ogniow. Obrzd wyzwalania kowali odprawiany na nowiu (tzn. w czasie mierci ksiyca) by wic take zwizany z paleniem ognia. Taka zbieno
wystpuje w wielu kulturach; palenie ogni w tym czasie powiadcza midzy innymi na naszym terenie, w Karpatach, stare wierzenie, e ksiyc schodzi wwczas na ziemi i rozpala wielk watr.
Przypomnijmy sobie, e trzecia bogini w triadzie opisywanej przez
Apulejusza bya tosama z matk Heliosa Soca, reprezentowanego na ziemi przez ogie. Motyw poaru koczcego epok,
233
czas, wystpuje te w mitologii indyjskiej. Tam te moe by rezultatem przeniesienia poj rachuby lunarnej na kosmiczn. Gdy
znika ksiyc, mierzcy czas, sam czas take jakby stawa wrd
ciemnoci. Wtedy palono ognie.
Odkd Arabowie w VII wieku podbili Iran, przez cae wieki
wybuchay powstania przeciwko obcemu panowaniu. Przywdcy
ruchw wyzwoleczych kreowani s na nowych pogromcw smoka, nowych Feridunw lub Kawich. W Azji rodkowej, w iraskim wwczas jeszcze Sogdzie, zrywali si do walki dehkanowie drobna szlachta, przywyka do posugiwania si broni,
i czonkowie organizacji wzorowanych na starych zrzeszeniach
plemiennych, zwanych dawanmardija (organizacja modych
mczyzn", dzielnych"), uczcych w tajemnicy przed najedcami
wadania broni w celu przygotowania modziey do udziau
w zbrojnych starciach, a zarazem wpajajcych dyscyplin i posuch wobec starszych przywdcw. W roku 776 w Sogdzie wybucho powstanie, a jego wodzem by Mukanna. To imi znaczy
Zasonity", a wie si z wierzeniem nie wiadomo, jak dalece
opartym na faktach e ten bohater ukrywa twarz za zason,
jedni mwi z zielonego jedwabiu, inni ze zota. Kroniki
podaj, e mia za pomoc specjalnej machiny wyciga ksiyc
zza gry. Gdy otoczony zosta przez wojska kalifa i zmuszony do
kapitulacji, popeni samobjstwo, rzucajc si do pieca hutnicze-

go, w ktrym si spali.

Mityczne motywy miay uczyni z przywdcy keja, krla-kowa!a, wyzwoliciela od smoka. Zasona jest symbolem jego ukrycia, konspiracji, w jakiej musia dziaa a do czasu wystpienia,
ale take wie go pojciowo z ksiycem w czasie nowiu, ukrytym, lecz oczekiwanym, ktry ma zwyciy, gdy si pojawi.
Przekaz o machinie do wycigania ksiyca mwi jzykiem mitycznym o kwalifikacjach tego bohatera, jego zdolnoci do pomocy
234
ukrytemu ksiycowi w pojawieniu si, odrodzeniu po okresie
mierci", o wyzwoleniu go od smoka. Najbardziej oryginalny
motyw sponicia w hutniczym piecu nie tylko nawizuje do tematu keja-kowala, ale i tumaczy zwizki pojciowe, jakie zachodz
pomidzy kowalsk inicjacj w ognistym piecu i motywem roztopionego metalu. W piecu tym bohater po mierci zamienia si
w metal jak Kajomars, z ktrego ciaa powstay metale. Ale ta
zamiana jest tylko ogniwem w procesie przemian ze zota powstaje nasienie czowieka" i odradza si on w nastpnych ludziach,
w parze ludzkiej, Maszji i Maszjanie. Nie jest to wic mier
ostateczna, lecz przygotowanie do nowego ycia.
Niewtpliwie Iraczycy, zwolennicy Mukanny, tak wanie
rozumieli wiadomo o tym, w jaki sposb zgin Mukanna,
i oczekiwali pojawienia si nastpnego bohatera, ktry potrafi ich
wyzwoli od za. Ten paradygmat wyobrani jest chyba najtrwalszy w spoecznej wiadomoci tej spoecznoci. Zarazem nawizuje to do mitycznego, symbolicznego sensu przekazu o ognistym
smoku, ktrego wizerunek na zotej misie wskazuje, e w nim
trzeba si byo znale, by si odrodzi jako uratowany syn kowala" Kobad i Kej zarazem. Piec hutniczy odpowiada temu
smokowi przypuszczenia, e i w obrzdzie, ktry ogldamy na
misie, smok byl rodzajem pieca, dymarki, znajduj tu potwierdzenie.
Motyw Kobada wystpuje take przy innych okazjach w historii Iranu. Okrzyknito Kobadem krlewicza Sziruje, kiedy
w czasie wielkiego powstania w VI wieku masy ruszyy si, by
zdetronizowa szacha-tyrana i odsun od wpyww w pastwie
zbyt ju rozwielmonion grup kapask. By to czas witej
wojny" z Bizancjum, cigncej si przez dziesiciolecia. Wojsko
reprezentowao parti pokoju, chciao wraca do domw, a koca
wojny nie byo wida, bo adne argumenty nie przemawiay do
235
magw, ktrym wojna nie przeszkadzaa, a dawaa moliwoci
pozbycia si lub osabienia przeciwnikw. I wtedy sowo-haso
Kobad" poderwao masy do powstania i przyczenia si do armii, ktra do miaa wojny.
Ojciec Kobada zgin, on obj wadz. By mg by w penym
tego sowa znaczeniu krlem zgodnie z pojciami narodu, musia
dokona jeszcze jednej czynnoci: wej do haremu poprzednika,
jak Feridun wyzwalajcy Szahrnaz i Ernewaz. Pani haremu, krlow i gwn on jego ojca bya Szirin, osoba o ogromnych
wpywach, o ktrej mwiono, e poprzez swoich szpiegw wiedziaa o wszystkim, co dzieje si w pastwie. Ona miaa kryy pogoski otru matk Kobada, Greczynk i chrzecijank
Mariam. Znana bya jej nienawi do pasierba. Mimo to Kobad
postanowi, ze wzgldu na racj stanu, oeni si z Szirin, bo tego
oczekiwano od niego jako nowego Keja. Stare kroniki mwi, e
wyraziwszy na to zgod, Szirin popenia samobjstwo.
Mit w Persji nie jest jedynie opowieci podan w literackiej
formie. To symboliczny wielowymiarowy sposb mylenia, wpywajcy na ycie i sprawy wielkiej polityki. W zalenoci od tego,

do kogo kierowano propagand, jakiej grupy czy warstwy spoecznej ideay goszono, wybierano ze skarbnicy narodowych mitw
takie, jakie byy jej bliskie. Kapani w czasie rewolucji kobadowskiej mieli przeciwko sobie wojsko i miasta, gdy wojna rujnowaa
handel i wytwrczo. Prbowali si odwoa do sentymentw
mieszkacw wsi, ktrzy zachowali cze dla Bogini Matki,
przeksztaconej przez zoroastryzm w wit Aramaiti, patronk
rolnikw. Na tak posta stylizowano w propagandzie kapaskiej Szirin.
Ona, ona krla krlw, jak Aramaiti jest on boga bogw,
43. Spotkanie Farhada i Szirin. Miniatura, koniec XVI w.
236
Ormuzda, miaa by gwn dawczyni farm, a zarazem opiekunk ludu. Ciekawe w legendzie o Szirin jest opowiadanie o jej
wspaniaych wosach, na ktrych widok sdziowie, przed ktrych
j przywiedziono, utracili pewno siebie. A zaprowadzono j
tam, by zbada, czy nadaje si na on krla (ojca Sziruje). Oskarano j bowiem o nieobyczajno. Te wielkie wosy to motyw
wystpujcy w kulcie ziemi poronitej rolinami, a wic podnej.
Temat wielkich wosw wystpuje w chrzecijaskiej legendzie
0 witej Barbarze, ktra przyprowadzona przez sdziw, okrya
si wosami za spraw cudownej boskiej pomocy. wita Barbara
bya w kalifackim jeszcze Bagdadzie patronk grnikw, a jej
wito zbiegao si z kocem sezonu prac kamieniarskich i grniczych. W klasztorach chrzecijaskich urzdzano wtedy wielkie
uczty, w ktrych brali udzia grnicy przybyli z gr.
Gry od niepamitnych czasw znajdoway si we wadaniu
1 pod opiek Wielkiej Matki. Na niedawno odczytanej tabliczce
sumeryjskiej znaleziono podanie o tym, jak syn bogini zbudowa
dla niej paac w grach i zaprosi j tam, a ona przybya i zamieszkaa w nim. Z gr spywaj od bogini wody sodkie, dobre
dla ludzi i stad. Gra ze spywajcymi z niej rzekami to symbol
Wielkiej Matki karmicej i pojcej.
Imi Szirin, obecnie rozumiane jako Sodka", znaczy jeszcze
w jzyku rednioperskim Mleczna" (szir mleko; por. polskie:
ser i siara). W XII wieku wielki poeta perski Niami z Gandy,
pooonej w zachodnim Iranie, zaczerpn z jakich nie znanych
nam ju przekazw histori o Szirin i Farhadzie, jej czcicielu. Szirin, ona krla Chosrowa, pojechaa w gry, by zobaczy dzieo
Farhada jezioro zbierajce sodkie wody na poytek stadom.
44. Szirin odwiedza Farhada, ktry wyku dla niej kana w skale
i zbudowa zbiornik ca wod. Miniatura, 1597/98.
238
Farhad, kamieniarz, wyrazi w tej pracy swoj mio do Szirin.
Jest te podanie, e zbudowa dla niej wspaniay paac. Stao si
ono tematem wspczesnej sztuki Nazima Hikmeta Pie o mioci, przetumaczonej z jzyka tureckiego na polski przez Magorzat abdzk-Koecherow. Farhada uwaaj niektrzy iranici za
przetworzon posta giganta, czy te geniusza kamieniarzy.
Spotkanie Farhada z Szirin opisa Niami wielokrotnie,
wprowadzajc gr sw: Szirin i szir mleko. Mlekiem jest tu
przede wszystkim sodka woda, ktr py zwierzta. Szirin w roli
przejtej od bogini gr jest przede wszystkim pojc", jak Anahita i Dajena. Zwizek Szirin z wod wystpuje te we fragmencie
podania mwicym, e Chosrow ujrza j po raz pierwszy, gdy si
kpaa. W legendzie o Szirin temat wodny wie si z kultem zawodowym kamieniarskim, z ktrego najwyraniej zaczerpnity
zosta wtek Farhada i Szirin. Takie samo zestawienie mielimy
w przypadku Garszaspa, ktry walczy z wodnym potworem
Gandarwem i ptakiem suszy Kamakiem, a jednoczenie rozupa

smoka-gr za pomoc ognia i wody. Farhad i Garszasp wydaj

si postaciami bliskimi sobie typologicznie.
Gdy Ferdousi wczy do swojej Krlewskiej ksigi podanie o
Kawern, kowalu walczcym ze smokiem, ucieszyli si tym niewtpliwie czonkowie dawanmardiji i te rodowiska, w ktrych
musia on by symbolem zwycistwa, dehkanowie i rzemielnicy,
spord ktrych si rekrutowali zwolennicy Mukanny. Ale nie
wszyscy jednakowo na to zareagowali. W jakich okrgach ten
temat musia budzi sprzeciw, bo wkrtce potem poeta Asadi w
Ksidze czynw Garszaspa umieci gwatown tyrad przeciwko
Kawemu, odmawiajc mu prawa rwnania si z bohaterem nad
bohatery, Garszaspem. Tradycje zawarte w Garszaspname Asa45. Szirin odwiedza Farhada na grze Bisutun. Miniatura, 1491
240
diego pochodziy z folkloru sistaskiego, a bohater tytuowy tego
dziea niezmiernie przypomina Rustama. Nic w tym dziwnego.
Obydwaj, Garszasp i Rustam, pochodzili z rodu Sama i pierwszy
jest dziadkiem Rustama, Samem, ktrego maczug i kwalifikacje
odziedziczy syn Zala.
Niech i wrogo narastajca pomidzy krlami Kejami i rodem Sama znajduje refleks w dwu nurtach propagandy w czasach
rewolucji kobadowskiej, gdy ugrupowanie krlewicza wysuwao
haso krla-keja, a partia krlowej mit Wielkiej Bogini, patronki tych, co pracowali w grach, nowych Farhadw i Garszaspw, a take jeszcze w XI wieku w przeciwstawianiu postaci Kawego, ktrego wychwala dehkan Ferdousi, i Garszaspa, bohatera
Sistanu.
Jedna i druga legenda ma prastare korzenie mityczne. Tote
mona sdzi, e jej pierwotne rdo spoeczne odnie mona do
czasw, w ktrych rozwj metalurgii osabia znaczenie starszych
zrzesze, bractw kamieniarskich. Opieka rodu Sama nad Kejami
moe by projekcj zjawisk nawet tak odlegych w czasie, jak pocztkowa zaleno metalurgw od kamieniarzy, ktrzy pracujc
w grach, wydobywali metale, i od drwali dostarczajcych drewna
do wytopu. Synowie smoka przodkowie Rustama mogli
reprezentowa starsz form bractwa, a Kawi, te ze smoka wydobywani (a wic drakonidzi") modsz. Pierwsi zawdziczali
aski matce-smokowi i j czcili jako bogini gr, drudzy, wyparszy si matki, uznali j za zego smoka, od ktrego wyzwala mczyzna, kowal. On jest przyczyn ycia, ona mierci.
Ale wielopostaciowa bogini jest wieczna. Przeya w ukryciu,
w kobiecych tsknotach i marzeniach tysiclecia, by znw pojawi
si w nowej, muzumaskiej formie w szyickiej Persji. Kiedy Arabowie rozbili pod Al-Kadisijj wojska krla krlw, nieszczsnego Jazdagerda mwi podanie dostaa si do niewoli jego
242
crka Szahrbanu. Ali, najszlachetniejszy z ludzi, nie pozwoli
sponiewiera krwi krlewskiej i sprzeda Szahrbanu na targu
niewolnikw, lecz uczyni z niej synow, oddajc j za on swemu synowi Husajnowi. W tej wanie linii potomkw Fatimy,
crki proroka Mahometa, jej ma Alego i w drugim pokoleniu
Husajna i Szahrbanu przekazywany jest wity charyzmat
imamw, chwaa i mdro z nieba zesana, czynica z nich boskich namiestnikw na ziemi.
Szahrbanu czcz kobiety perskie, ktre zanosz jej ofiary na
Gr Szahrbanu niedaleko Teheranu, proszc o aski dla siebie i
swoich rodzin, o zdrowie dzieci ju urodzonych i tych, ktre si
maj urodzi. Na tej grze znalaza, jak wida, schronienie Wielka Matka, gdy inne jej sanktuaria zamienione zostay na miejsca
kultu Ormuzda i jego mocy.

lament po Sijawuszu
Stara kronika bucharska z pierwszej potowy X wieku podaje nastpujc wiadomo:
Przyczyn wzniesienia bucharskiej twierdzy byo to, e przyby do Afrasjaba Sijawusz, syn Kej Kawusa, opuciwszy swojego
ojca. Afrasjab go przyj, da mu za on swoj crk. Niektrzy
mwili, e odda mu cae swoje pastwo. Sijawusz chcia, by pozostaa po nim pamitka w tym okrgu, ktrym zarzdza, i dlatego wznis bucharska twierdz i tu gwnie przebywa. Ale
czyniono intrygi pomidzy nim i Afrasjabem i dlatego Afrasjab
zabi go.
Z tego te powodu bram wschodni, wiodc na zewntrz,
tam, gdzie idzie si do skadw sprzedawcw siana, nazywaj
Bram Paczcych, bo tam go Afrasjab zabi. A magowie Buchary
miejsce to otaczaj czci i corocznie w dzie Nouruzu kady mczyzna zabija tam koguta. A lud Buchary wtedy lamentuje. Wiadomo o tym po wszystkich okrgach. Bardowie ukadaj pieni na
ten temat, a piewacy miejsce to nazywaj aobnikiem Magw.
Ta opowie [lub nazwa] ma ponad 3000 lat. W ten sposb zbudowa j [Buchar], a niektrzy mwi, e wznis j Afrasjab".
Wiadomoci podawane przez autora Historii Buchary s niezwykle cenne. Pozwalaj zlokalizowa mityczne pastwo Afrasjaba, wnuka Tura, ktre wedug tych danych leao w Azji rodkowej. Sama Buchara miaa by oddana przez niego jednemu z
Kejw, Sijawuszowi, ktry wystpuje tu jako jego zi i wasal.
Buchara to jedna z enklaw rolniczych rozrzuconych na rodkowoazjatyckich stepach. Leaa w Sogdzie, gdzie przed najazdem
arabskim istnia niezaleny waciwie od Persji orodek iraskiej
pastwowoci, federacja wikszych i mniejszych posiadoci, gdzie
244
rzdzc klas byli dehkanowie, szlachta miejscowa, do ktrej zaliczali si zarwno posiadacze wielkich latyfundiw, jak wsi niewielkich, ale zawsze obronnych i otoczonych murami w obawie
przed najazdem koczownikw (ju wtedy wielu byo wrd nich
Turkw). Trzecim wreszcie, bardzo starym orodkiem iraskim
by Chorezm.
W Chorezmie wadcy nosili tytu boskich"; byo to pastwo
podobnego typu jak te, ktre rozwijay si w Mezopotamii, wyrose z rolnictwa opartego na sztucznym nawadnianiu pl. Konieczno utrzymywania w dobrym stanie systemu kanaw powodowaa rozwj podobnych form teokratycznej scentralizowanej
wadzy. W Chorezmie rzdzia dynastia Sijawuszydw, wywodzca si od tego wanie Sijawusza, syna Kej Kawusa, ktrego opakiwano w Bucharze co wiosn. Znakiem dynastycznym Sijawuszydw by ko z jedcem lub bez jedca. Religia Chorezmu
i Sogdu odmienna bya od sasanidzkiego zoroastryzmu. Czczono
tu soce i ksiyc, odprawiano obrzdy archaicznego kltu.
Chiska kronika mwi, e w Samarkandzie (drugim wielkim
orodku sogdyjskim) do obrzdw wiosennych naleay zawody
w strzelaniu z uku, ktrych zwycizca zostawa jednodniowym
krlem. W innym dniu chodzili ludzie po polach, poszukujc
wrd lamentw ciaa zabitego dziecka boego". Wspczenie
jeszcze wita wiosenne s z Sijawuszem zwizane w Tadykistanie: nosi si wtedy tyczki obwizane irysami grskimi, ktre zw
si guli Sijawusz kwiatami Sijawusza, przypominajce nasze
palmy wielkanocne
46. Zawody w strzelaniu z luku. Miniatura, 15951596
47. Gra w polo. Miniatura, 15241525
245
Kult Sijawusza znany w Chorezmie i Sogdzie musia by te

istotnym elementem obrzdowoci perskiej, bo zachoway si

wiadomoci, e lamenty obrzdowe po zabitym Sijawuszu odprawiali ludzie, a bard sasanidzki Barbad uoy cykl pieni o zemcie
za Sijawusza. W Awecie jest ten bohater zwany Sijawarszanem,
synem Kawi Usana, piknym, zamordowanym niewinnie przez
wadc turaskiego Frahansjana (Afrasjaba). Opowiadanie o tym,
rozbudowane w wielk epick opowie, zachowao si w Krlewskiej ksidze.
Sijawusz by synem Kawusa i turaskiej ksiniczki. Wychowa go Rustam. Gdy wyrs, powrci na ojcowski dwr, a e by
najpikniejszym z modziecw, zakochaa si w nim macocha,
Sudabe. Broni si przed jej niedwuznacznymi propozycjami,
a ona z zemsty oskarya go o zamach na jej cze. Na dowd
przedstawia blinita nowonarodzone (wypoyczone od czarownicy), twierdzc, e poronia je ze strachu, gdy j Sijawusz napad.
Krl nie wiedzia, co pocz, i zarzdzi sd boy. Uoono
wielki stos drewna, podpalono i kazano Sijawuszowi przejecha
przeze konno. W biaym stroju i zotej zbroi, na czarnym swoim
koniu Behzadzie krlewicz przeby ogie bez szkody, co moemy
oglda na miniaturach dawnych mistrzw. Afrasjab najecha
Iran, wybucha wojna i Sijawuszowi powierzono dowdztwo.
Udao mu si zawrze pokj niemal bez walki. Ale nie w smak to
byo Kawusowi i nie zatwierdzi ukadu, przez co narazi na
szwank honor syna, ktry rycerskim sowem porczy warunki
umowy z krlem Turanu. Sijawusz postanowi opuci rodzin
i wyjecha do Turanu.
W Turanie przyjto go serdecznie: popisywa si w urzdzonych na jego cze turniejach (tylko on potrafi nacign uk Afrasjaba). Krl i jego gwny doradca i dowdca wojsk, Piran, oddali mu swoje crki za ony. Afrasjab odda ziciowi najpierw
248
48. Ogniowa prba Sijawusza. Miniatura, ok. 1535
jedno ksistwo, gdzie Sijawusz zbudowa twierdz zwan Kanga,
potem drugie soneczny Chorrambahar. Tu powstaa wspaniaa stolica ksistwa z zamkiem na wzgrzu. W jego paacu malowida przedstawiay krlw Iranu i Turanu, uczty, polowania,
turnieje. Zwano to miasto Sijawuszgerdem Grodem Sijawusza.
Mod par odwiedzi tam Afrasjab i by zachwycony. Ale pniej przyjecha z wizyt brat krla, Garsiwaz. W tym czasie crka Afrasjaba Farangis bya ju brzemienna, a Piran przysa wiadomo, e Darire, druga ona Sijawusza, powia syna. Zawistny
Garsiwaz postanowi zniszczy szczcie Sijawusza.
Gdy wrci na dwr Afrasjaba, stara si obudzi nieufno
krla do zicia, mwi o zdradzie i knowaniach przeciwko koronie. Przez przemylne intrygi doprowadzi do tego, e Afrasjab
poczu si zagroony i wyruszy z wojskiem na Sijawuszgerd. Na
wie o tym Sijawusz postanowi uchodzi do Iranu, ale w czasie
ucieczki pochwycili go ludzie Afrasjaba. Skazany na mier, zosta zarnity jak owca. Kat wyla krew ofiary na pon ska, by
przepado nasienie Sijawusza. Ale i tu wyrosa z niej rolina, zwana krwi Sijawusza". Ludzie si przy niej zbieraj, by lamentowa nad losem nieszczsnego szlachetnego krlewicza, niewinnej
ofiary zdrady i podstpu.
Brzemienn Farangis kaza ojciec wtrci do lochu i torturowa, aeby poronia. Wyprosi jej wolno szlachetny Piran. Pod
opiek jego i jego ony wdowa po Sijawuszu urodzia Chosrowa.
Ukrywano go przed krlem Turanu, a kiedy krl zada, by si
przed nim stawi, udawa zgodnie z radami Pirana gupiego
pastuszka, ktry nie zdaje sobie sprawy ze swojej sytuacji.
Gdy pikny i mdry Kej Cftosrow dors, popieszy do Tura-

nu rycerz Giw, zi Rustama, i przywid krlewicza i jego matk

49. mier Sijawusza. Mjrsiaiura, ok. 1430
250
50. Ucicc/ka Chosrowa, Farangis i Giwa 7 TuraRU. Miniatura, 1445
51. Chosrow przejmuje harem Afrasjaba pokonany
ucieka podziemnym przejciem. Miniatura, 1605
52. Jedcy. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Afrasijabu, VI) w.
do ojczyzny ojca. Kej Kawus chcia mu odda tron. Ale panowie
rada szemrali przeciwko owemu przybyszowi podwjnego rodu",
i dopiero gdy Chosrow dowid swego mstwa zdobywajc twierdz, co pona, gdy ktokolwiek zblia si do niej, gdy swoj moc keja pomie ten ugasi, i gdy potem odznaczy si w wojnie
z Turanem zgodzili si, by Chosrow obj tron. Kawus odda
si pobonym rozmylaniom i modom w wityni ognia.
Chosrow jednak te wkrtce zrezygnowa z panowania, poegna si z bliskimi i odszed w gry razem z druyn.
Wszyscy czterej reprezentanci krlewskiego rodu, od Kej Kobada, znalezionego potomka dawnych krlw, nosz miano Kejw, ktre w Awecie w formie Kawi przysuguj kolejno Kawacie, Usanowi, Sijawarszanowi i Chosrawie. Tytu taki w tekstach
jest rwnowany krlewskiemu, a tumaczony bywa jako mocny", lub przez analogi z indyjskimi kawjamikapJanami jako
twrca", mdry". Ale jednoczenie, o czym jeszcze bdziemy
mwi, miano takie dawane jest pewnej grupie przeciwnikw Zaratusztry, ktr wspczenie uznano za bractwo byka", a my
poprzednio prbowalimy ju wiza je z bohaterem Kawem, legendarnym kowalem lub rolnikiem, walczcym ze smokiem.
W odniesieniu do wymienionych wyej Kejw z czterech pokole panuje opinia, e byli to wadcy rolniczych enklaw w Azji
rodkowej,, majcy kontakty z plemionami turaskirni"
a wic pasterskimi, wsppracujcy z nimi, a jednoczenie bojcy
si ich najazdw. Turaczycy byli w owych odlegych czasach
take iraskiego w szerszym rozumieniu tego sowa pochodzenia. Pojawienie si Turkw na tym terenie to sprawa pniejsza. O przygodach Kej Kawusa ju mwilimy, bo w rdach
perskich s one niejako organicznie powizane z Rustamiad.
Kawus wystpuje w tych opowiadaniach jako wyzwalany, a jego
wasne dziaania s na og szkodliwe tak dla niego, jak i dla oto256
53. Ofiarnicy. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Afrasijabu, VII w.
czenia. Caa opowie maluje dojrzewanie trudne i pene potkni tego wadcy i robi wraenie bardzo rozbudowanej sekwencji inicjacyjnej.
Z pism religijnych, gdzie informacje nie s uoone w formie
opowiada, lecz wtrcone w teksty, ktre si odnosz do rnych
spraw, dowiadujemy si, e Kawus wznis paac na grze, zbudowany z siedmiu materiaw (kamienia i szeciu metali) lub zoony z siedmiu budynkw. Pracoway przy jego budowaniu demony. (W poczeniu z motywem lotu, upodabnia to posta Kawusa do Damszida). Paac ten mia sta na Elbrusie. Byo to
miejsce wiecznej wiosny; kogokolwiek starego, chorego czy umie257
17 Mitologia Iranu
rajcego obniesiono po tych siedmiu budynkach, odzyskiwa
modo pitnastolatka. Ale Kaj Us" zabroni tam wchodzi i
zamkn przed ptnikami bramy ratunku". Mono przywracania ycia przez Kawusa wystpuje te w opowiadaniu o mierci
Sohraba, syna Rustama: odmwi dania zrozpaczonemu ojcu cudownego napoju, ktry by przywrci ycie Sohrabowi. Jest take

maa uwaga w religijnym traktacie pahlawijskim, zwizana z t

jego funkcj:
Soszjand [Mesjasz] i Kaj Us, ktrzy s przyczyn zmartwychwstania..." (maj spowodowa zmartwychwstanie cia na
Sd Ostateczny).
Ta wic funkcja Kawusa wielokrotnie wspominana wydaje si
bardzo istotna to ten, ktry moe odradza.
Potwierdzaj to indyjskie przekazy, z ktrych moemy si dowiedzie, w jaki sposb dokonywao si odradzanie. W Wedach
i w Mahabharade odpowiednik Kej Kawusa nazywa si Kawja
Usianas (lub Kawi Usian) i jest wielkim kapanem asurw, duchw przeciwstawionych bogomdewom, tak jak w Iranie demony s przeciwstawione wiatu Ahury (nastpia pena inwersja
okrele bstw i demonw). Okrelenie asura" znaczy pan", to
samo co w Iranie imi Ahura a wic Kawus jest w Iranie na
swoim miejscu" jako suga Ahury. Tosamo obu postaci,
stwierdzona ju w XIX wieku, cigle zdaje si pozostawa jakby
poza wiadomoci iranistw. Usianas mwi indyjskie podanie sprawia, e asurowie odzyskiwali ycie, i dlatego w wojnie
z bogami byli nie do pokonania.
Kapan asurw mia ucznia Ka i crk Dewajani, ktrzy si
pokochali i zarczyli. Kaca mia nauczy si sztuki przywracania
ycia zmarym. Ale asurowie, bojc si, e tajemnica tej sztuki dostanie si wrogom, dewom, trzykrotnie zabijali Ka. Dwa razy
Kawja odradza go zaklciem. Za trzecim razem asurowie spalili
258
54. Dehkanowie. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Afrasijabu,
VII w.
ciao kapaskiego ucznia, popi wsypali do wina i dali je do wypicia Usianasowi. Gdy wymwi zaklcie, by na proby swej crki
raz jeszcze przywoa Ka do ycia, zmary oy w jego brzuchu.
Nie byo innego wyjcia, jak tylko przeci brzuch Usianasa i wycign z niego Ka. Ale e zabieg ten oznacza mier samego
Usianasa, zdradzi on uczniowi zaklcie, dziki czemu uratowany
Kaca przywrci mu ycie. Potem jednak odmwi oenku z crk
mistrza i moc odradzania zostaa mu odebrana.
259
Mamy tu obraz trzykrotnej mierci inicjacyjnej ucznia wtajemniczonego w kapaskie sekrety. Za pierwszym razem zjady
Ka psy, za drugim wrzucono go do morza. Trzeci przypadek
jest najbardziej dramatyczny: rozpoznajemy tu wzorzec rozcitego
smoka, podobnie jak w cesarskim ciciu przy narodzinach Rustama. Kawja Usianas jest wic rodzajem smoka, a jego iraski
odpowiednik Kawus takie same obowizki odradzania spenia
w swoim sieamioczciowym paacu na grze. Tu sam paac zdaje
si peni funkcj smoka zamknicia odradzajcego. Kawus
wyzwolony przez Rustama-smoka nabiera cech smoczych eskich, mocy odradzania.
Ale ma te pewne cechy ptasie lata w powietrzu. I to samo
mwi indyjskie przekazy o Usianasie. Jeden i drugi, iraski Kawus i indyjski Kawi, cz moce szamanw grnego i dolnego
wiata, smoka i ptaka. Mona przypuci, i maluje to pocztkowy okres rozbijania ukadu dwch dopeniajcych si grup,
ktre wymieniaj midzy sob usugi obrzdowe, a ich stosunki
pogarszaj si wskutek szybszego rozwoju cywilizacyjnego i spoecznego jednej z nich: Kawich, reprezentujcych ludno osiad.
Rustam wzywany jest w potrzebie, ale dugo przetwarzane w rodowisku rodkowoazjatyckim podania o Rustamie i Kawich pokazuj Kawusa jako niewdzicznego, nie chccego odrodzi syna
Rustama: moe to oznacza odmow odprawiania obrzdw na

rzecz stepowego pobratymca, przyjmowanie usug bez ich oddawania. Indyjski Kawi Usian zdaje si by starszym reprezentantem tej samej funkcji, co perski Kawus.
Kaca odszed i utraci moc dan mu przez mistrza, bo nie
chcia zosta jego ziciem. Jest tu problem dziedziczenia zawodu
za porednictwem kobiety. Sprawa kobiety take dwukrotnie
doprowadza do dramatycznego konfliktu w historii Sijawusza.
Pierwsz z nich jest oskarenie przez Sudabe.
260
Mistrz Ferdousi, ktry przekaza w Szahname legend o Sijawuszu, mia take napisa dzieo Jusuf i Zulejka o biblijnym
(a w tym przypadku koranicznym ju) Jzefie i onie Putyfara.
W ostatnich dziesicioleciach okazao si, e przypisywany mu
epos jest duo pniejszy ni Ksiga krlewska i Ferdousi napisa
go nie mg. Ale w Persji do imion nie przykada si najwikszej
wagi: istotny jest temat, idea wyraana przez dan posta. Moemy wic przypuszcza, e t wanie histori, o Sudabe i Sijawuszu, jako bliniaczo podobn do dziejw Jzefa, tak wanie nazywano. Grek mgby j nazwa histori perskiego Bellerofonta.
Tego rodzaju konflikty wystpuj z reguy jako uzasadnienie
wygnania, cyklu przeladowa. Spord rnych nasuwajcych
si wersji wyjanienia takiej regularnoci przyjmijmy najprostsz:
chopiec w rodzinie matrylokalnej mg, dorastajc, przejawia
zbyt due zainteresowanie kobietami, a wszystkie byy dla niego
tabu. Wtedy naleao wysa go do rodziny przyszej ony, by tam
przerobiono go na innego czowieka" poprzez inicjacj. Takie
tumaczenie zakada wychowanie w rodzinie matrylokalnej, egzogami i obrzdy inicjacyjne w rodzinie czy plemieniu ony.
Tak wanie rodzin widzimy w podaniu o Sijawuszu. Sudabe nie bya wprawdzie jego matk, tylko macoch (naleaa jednak do klasy matek"), pochodzia z rodu obcego, wrogiego, podobnie jak jego wasna matka, turaska ksiniczka. Pochodzia
z Hamaweranu. Ten Hamaweran lecy gdzie na poudniu, ssiadujcy (jak wynika z historii wojny Kawusa z trzema krlami)
z Egiptem i Jemenem, to niewtpliwie pniejszy dodatek w fabule podania. A byo ono bardzo stare, na co wskazuje wzmianka
o Sudabe w Awecie, przyniesiona prawdopodobnie ju razem
z postaci o tym imieniu z Azji rodkowej. Tam te odkryto ikonograficzne lady Sijawuszowych perypetii z pikn macoch.
Nad grnym Zerawszanem archeologowie znaleli ruiny mia261
sta Pendykentu. By to orodek rolniczy, z rozbudowan sieci
kanaw nawadniajcych. Na wzgrzu odkopano ruiny zamku,
a w nim resztki dwch budowli kultowych. Ich ciany pokryte
byy wspaniaymi malowidami. Jedno z nich przedstawia scen
opakiwania modzieca, ktrego zwoki le porodku kompozycji. Paczki za nim, lamentujcy tum przed nim wszyscy bior
udzia w obrzdzie. Trzy kobiece postacie uznano za trzy boginie,
ktre pojawiy si z okazji uroczystoci, a zmarego za
Sijawusza.
,
W drugim budynku przedstawiono sceny uczt: bior w/nich
udzia dehkanowie, ktrych poznajemy po mieczach rycerskich
i charakterystycznych zotych pasach. Pasy takie byy oznak
urodzonych", podobnie jak w dawnej Polsce. Uroczysto pasowania wydaje si by zwizana genetycznie z tamtymi, odlegymi
obyczajami i symbolami.
Pasowany to ten, ktry w trakcie obrzdu rodzi si" jako wojownik: odpowiada mu indyjski kszatrija, okrelony jako dwida,
czyli dwukrotnie urodzony". W iraskim rodowisku nazywano

takiego czowieka azatem lub azadem wolnym", urodzonym"

(zade). Sowo azad funkcjonowao jako rwnoznacznik wyrazu
dehkan ziemianin". Cay ten zesp poj wywodzi si z terenw pnocnych, gdzie konieczno staego czuwania nad bezpieczestwem, wieczne walki o ziemi i pastwiska sprawiay, e ta
wanie funkcja, wojownika, dawaa wysok spoeczn pozycj.
Zakwalifikowalimy j jako funkcj modzieca, ktrego status
uzyskiwa kandydat w czasie pierwszych wtajemnicze, dokonywanych w okresie dojrzewania. W perskich rdach to pitnastoletni". Pitnastoletni chopiec przyjmowany by do religijnej
spoecznoci zoroastryjskiej w ceremonii nowych narodzin"
(nouzud) i wtedy otrzymywa wit przepask, kosti. Odtd nosi
j stale na znak przynalenoci do wyznawcw Ormuzda. Sens
262
55. Napad. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Pendykentu, VIII w.
symboliczny tego pasowania zmieni si, ale pozosta zasadniczy
moment inicjacji modzieca pasowanie. Wrczano mu wtedy
bat, by mg walczy ze zymi istotami". Bat, symbol pasterza,
pozwala na uchwycenie genetycznych zwizkw ceremonii zoroastryjskiej z dawnym obrzdem w ktrym mody czowiek uzyskiwa
uprawnienia wojownika i pasterza.
Powrmy jednak do Pendykentu. W tym samym budynku,
w ktrym znaleziono sceny uczt oraz tacw, prawdopodobnie
rytualnych, odkryto malowida o wyranie kultowym charakterze.
Na jednym z nich przedstawiony jest otarz ognia, przed ktrym
klczcy dehkan trzymajcy puchar zdaje si skada ofiar libacyjn.
W innym, nazwanym paacem Diwasticza (by to ostatni
263
wadca tego orodka, posta historyczna), ogromny fresk przedstawia cay cig scen. Na grnym poziomie widnieje otarz ognia,
nad nim soce. Przed nim take klczy dehkan z pucharem. Poniej leca kobieta wzywa kogo ruchem rki, ley wiecznik,
przewrcony zapewne przez uciekajcego modzieca. Dalej dwie
postacie kobieca i mska widoczne s obok osiodanego konia
(ucieczka kochankw?) i wreszcie szereg siedzcych mczyzn
oraz krl czy kapan w koronie, ktremu dwaj mczyni zdaj
si przynosi dary: jeden klczy z dzbanem, drugi trzyma dzban
i ptaka.
Scen z kobiet i uciekajcym modziecem mona odczyta
jako kuszenie Sijawusza przez Sudabe. Bya to widocznie akcja
wczona w jaki sposb w obrzd, w ktrym modzieniec by kuszony i powinien by ow pokus odrzuci. By to zapewne mski
punkt widzenia na oskarenia o zdrone zamiary, zwyciajcy
w spoecznoci, gdzie dominacja mczyzn i w yciu, i w obrzdach wpywaa na wartociowanie czynw i postaci symbolicznych.
Sijawusz pody do Turanu, ojczyzny matki, gdzie mia znale on. Tam poj dwie kobiety: crk krla Farangis, i crk jego gwnego doradcy Pirana Darire; obydwie urodziy
mu synw. Syn Farangis by pogrobowcem. Matka jeszcze przed
urodzeniem go przebywaa w lochu, do ktrego wtrci j Afrasjab. Urodzia dziecko na Nouruz, wito wiosny.
Uznano ju powszechnie, e pogrobowiec Sijawusza, Chosrow, jest odrodzonym Sijawuszem, ktry w mitologii perskiej peni podobn rol, jak liczni bogowie umierajcy i odradzajcy si
corocznie: Ozyrys, Adonis czy Attis. Poniewa jednak mamy do
czynienia z mitem, przyjcie takiego tumaczenia nie moe nam
wystarczy. Mit to wypowied symboliczna, a symbol to znak
o wielu odniesieniach. W przypadku mitu ta waciwo jest jeszcze wzmocniona przez wspgranie poszczeglnych skadnikw

264
symbolicznych. W zalenoci od perspektywy, z jakiej patrzymy,
nie tylko sens mitu moe by rnie odczytywany, ale i rna moe by gbia ostroci".
Kulty religijne o sprecyzowanym pojciu^bstw, z podziaem
kompetencji pomidzy nie to relatywnie pne zjawisko, rezultat dugich procesw przetwarzania mitw i obrzdw. Mity
pierwotne s projekcj zjawisk realnego ycia: Sijawusz nie jest
jak si niektrym wydaje rezultatem przeksztacenia na gruncie
iraskim takiego czy innego obcego bstwa, przyniesionego z Bliskiego Wschodu, lecz bohaterem wcielajcym idee zrodzone wanie w rodkowoazjatyckim rodowisku. Korzenie mitu sigaj tu
w dalek przeszo i wi si z caym zespoem zjawisk i poj
charakterystycznych dla tutejszego spoeczestwa. Jest bohaterem
odrodzonym w obrzdzie, czynicym z niego krla Chosrowa.
Jego mier poprzedza wtrcenie do lochu brzemiennej Farangis. Mona to rozumie jako przybywanie herosa w smoku" w matce inicjacyjnej, ale poniewa oboje, Farangis i nie
narodzony jeszcze Chosrow, zostaj wtrceni do podziemia
rozpoznajemy tu te motyw podziemnego Waru, w ktrym nasiona i ludzie przebywali parami po to, by si odrodzi. Farangis jest
i smokiem, i towarzyszk mskiego nasienia"; drugi smok" to
w loch, a trzeci Afrasjab, nazwany w Awecie smokiem straszcym, ogniowym.
Jest to obraz ogromnie bogaty w smocze" odniesienia. Inny,
paralelny przekaz, mwicy o zalotach do crki Afrasjaba i przeladowaniu narzeczonego, to historia Biana i Manie. Celowe
wydaje si przytoczenie go tutaj, bo tumaczy odmiennie sytuacje
wystpujce w legendzie o Sijawuszu.
Rycerz Bian, wnuk Rustama, dors, i czas mu ju byo
objawi swoj dzielno. Poszukiwano na dworze nieustraszonego
osika, ktry by potrafi wybi dziki grasujce w lesie. Zgosi si
265
wic Bian, eby jak dziadek i ojciec zdoby saw. Wyruszy
z przewodnikiem na owy. Dziki wybi, a e bya przepikna
wiosna, zapdzi si w step, nad rzek, i tam si zatrzyma.
Na drugim brzegu bawia si gromada dziewczt. To krlewna
Manie, crka Afrasjaba, zaywaa wywczasw z dworkami. Mimo e dzielia ich rzeka, poznali si modzi i zakochali w sobie.
Gdy Manie ruszya ku namiotowi, Bian pody za ni i wzi
udzia w uczcie, a pniej usn tam, zmoony zmczeniem, winem i mioci. Gdy si obudzi, pozna, e jest ju w komnatach
krlewny. Ukrywaa go tam jaki czas, ale Garsiwaz, brat Afrasjaba, wypatrzy go i donis o tym skandalu krlowi. Afrasjab
wpad we wcieko, kaza Biana zwiza i z trudem udao si
Manie uratowa kochanka od szubienicy. Afrasjab zrezygnowa
z powieszenia intruza, ale kaza go zamkn w podziemnym lochu
z elazn podog i kamieniem ogromnym zawali wejcie. Tylko
Manie wciskaa si tam, przynoszc winiowi poywienie.
Kiedy si Rustam zorientowa, e Bian przepad w turaskiej
krainie, wyruszy na jego poszukiwanie. Dotar do stolicy Afrasjaba, a tam Manie daa mu zna, gdzie siedzi jego wnuk, zapalajc ognisko przy wejciu do lochu. Mocarny Rustam odwali kamie zakrywajcy wejcie, wyprowadzi Biana i razem z Manie
wywiz do Iranu.
Dzieje Biana i Manie, jedna z najpikniejszych historii miosnych we wczesnej literaturze perskiej, wczone s do Krlewskiej ksigi; wzorzec oparty jest na motywie podry inicjacyjnej
(take w szczegach, ktre tu zostay pominite). Poczynajc od
walki z dzikami (symbol mierci), przejcia na drug stron rzeki,

poprzez zagroenie mierci na szubienicy, a pniej uwizienie

w dole", gdzie jedyn towarzyszk mczyzny jest kobieta (motyw par w Warze Jimy), poprzez stos, ognisko (koniec sekwencji
przeladowa) do wyzwolenia i powrotu z on do domu
266
wszystko to znajduje odpowiedniki w mitach i zapewne w obrzdach. Warto zwrci uwag nie tylko na fabu samego opowiadania, ale i na wstp do niego:
Bya noc ponura i ciemna, jak dew, co twarz wysmarowa
sadz. Upado we mnie serce, pozbawione nadziei, smutek mnie
ogarn. Wesza z lamp i winem ukochana i zacza t opowie...
Sceneria, tu tylko w skrcie zarysowana, jest ta sama, co w
traktacie religijnym opisujcym napa Arymana na zarodki bytu obraz, ktry zobaczy Kajomars po przebudzeniu. Nawet
sformuowania s podobne. Jest to sytuacja poprzedzajca akcj
obrzdow, przetwarzan w mit. Wniosek std, e zaczynaa si
ona w czasie zamienia ksiyca, na nowiu, co zreszt wynika
i z innych danych. Ciekawy jest w tym kontekcie dew z twarz
wysmarowan sadz. Przypomina nasze diaby chodzce z koldnikami i mona sobie wyobrazi, e w obrzdzie zwizanym z perskimi mitami o napaci Arymana i walce z nim podobnie wyglday.
Wyjazd do Turanu po on to jakby zejcie do krainy smoka, w dolny wiat, i caa akcja odbywa si niejako na tamtym
wiecie". Ale w rzeczywistoci by to kraj, z ktrym Iran wymienia partnerw maeskich i usugi obrzdowe. Wprawdzie Feridun podzieli wiat na trzy krlestwa, dwa z nich oddajc Iradowi i Turowi, ale w tej czci historii, ktrej odbiciem s dzieje
czterech Kejw: Kobada, Kawusa, Esfandjara i Chosrowa,
o zwizkach z krajem trzeciego brata, Salma, gucho. Mamy tu
system dwu dopeniajcych si powek" spoecznoci, znany etnografom z bada nad rnymi ludami pierwotnymi. Widzimy go
z jednej, iraskiej strony.
Wojny Iranu z Turanem s odpowiednikami walk synw soca z synami ksiyca z Mahabharaty. Zbienoci s tak uderzaj267
ce, e jeszcze w XX wieku pojawiay si opinie o moliwych poyczkach" z Mahabharaty w tej czci Krlewskiej ksigi, w ktrej
znajdujemy owe opisy zmaga i gdzie spotykamy postacie Kawusa, Sijawusza i Chosrowa. Teoria zapoycze ulubiona w
swoim czasie niewiele wyjania, a w tym wanie przypadku
wydaje si cakiem chybiona: mit ma wyranie rodkowoazjatyckie, archaiczne korzenie, i byoby czym zdumiewajcym, gdyby
wdrowa do Iranu nie wprost ze swojej ojczyzny z ktr
zwizki Iraczykw byy bliskie lecz poprzez dzieo indyjskie,
pne w stosunku do czasw, o jakich mwi.
W Mahabharacie walki tocz si pomidzy asurami i dewami
(bogami). Turaski wadca, ktry byby odpowiednikiem krla
deww, jest podziemnym smokiem ognistym. Kawus, wadca paacu na grze, majcego waciwoci odradzajce, powinien
by zgodnie z obserwowan regularnoci w opozycjach
zwizany z wod. Wrd poda o Kaci znajdujemy motyw wodnego odrodzenia: gdy asurowie zabili go po raz drugi, wrzucili
ciao do morza. I tam si odrodzi. Oprcz wszystkich przeciwnikw-rycerzy Afrasjab ma takiego, ktry cho niepozorny, odgrywa wielk rol to pustelnik Horn, wcielenie witego napoju.
To on pochwyci Afrasjaba, gdy krl Turanu uciekajc zawdrowa w gry.
Chosrow, przyprowadzony przez Giwa, powraca z Turanu

z kobiet, Farangis. Jest ona jego matk, ale zarazem i kobiet

zdobyt w obcym kraju po odbyciu prb, jeli w Chosrowie widzimy odrodzonego Sijawusza. W takim przypadku powraca
on tak jak synowie Feriduna do rodziny, by obj spadek
po ojcu. Maestwo jest zawarte w kraju ony.
Sijawusz obj rzdy nad dzielnic w kraju tecia. Ale podejrzewano go, e chce zagarn cae pastwo Afrasjaba (o oddaniu
caego pastwa napomyka Historia Buchary we fragmencie przy56. Pojedynek rycerzy przed bitw Iranczykw z Turaczykami. Miniatura, ok. 1430
57. Wojska Kej Chosrowa i Rustama atakuj armi Afrasjaba. Miniatura,
15271528
toczonym na wstpie tego rozdziau). Te podejrzenia musiay by
oparte na jakich dowiadczeniach czy obyczaju. Wydaje si, te
chodzi tu o archaiczne prawo dziedziczenia ziemi przez kobiety
lub za porednictwem kobiet, jak w przypadku smoczej matki",
wacicielki obejcia", ziem uprawnych; to samo prawo, ktre
bohaterom bajek pozwala zdobywa od razu rk krlewny i cae
pastwo, rzdzone przez jej ojca. Gospodarstwo nie przechodzi z
ojca na syna, lecz z tecia na zicia. Zi jest jak gdyby przybranym synem co symbolizuje obrzd, w ktrym smok-krl straszy lub poyka starajcego si o rk jego crki.
Kawja Usianas wskrzesi Ka, jednoczenie wtajemniczajc
go jako przyszego zicia w praktyki kapaskie, w sztuk przywracania ycia; nauczy go zaklcia, ktre dawao mu pozycj
gwnego kapana asurw. Byo to wiano" jego crki, jak w innych przypadkach krlestwo dla krlewny. Gdy Kaca odmwi
oenku, dar wskrzeszania zosta mu odebrany. Afrasjab, smok
ogniowy i zwizany z metalem, te musia widocznie przekaza
odrodzonemu Sijawuszowi swoj tajemnic. Wnosimy o tym
z opowiadania o dziejach Chosrowa w Iranie.
Powracajcego syna Sijawuszowego Kawus powita serdecznie
i chcia mu odda tron. Ale nie zgodzili si na to dostojni krlestwa i ludzie szemrali przeciwko potomkowi podwjnego rodu.
Czynem, ktry przekona wszystkich o kwalifikacjach krlewskich Chosrowa, byo zdobycie ognistej twierdzy buchajcej arem, ktry przygasi moc swojej kawejaskiej chway. Przypomina to prb kowala i zdaje si by swoistym egzaminem z umiejtnoci nabytych w kraju ony, ktrymi si wykazawszy, moe
krlewicz zosta panujcym. Turan w tym przypadku przestaje
sprawia wraenie pastwa pasterzy. Takie wiano mona byo
wynie z kraju, gdzie znajomo sztuki gorcego kowalstwa bya
wysza ni w Iranie.
271
Moe spraw Iranu i Turanu, i odpowiednio czcicieli asurw
i deww, naley widzie nie jako projekcj podziau na dwa rne
pastwa czy zwizki plemion, lecz jako wystpujce zarwno po
jednej jak i po drugiej, iraskiej i turaskiej stronie grupy ludnoci powizane ze sob po dwie, spokrewnione, a zarazem majce
inne znaki" (ptakw i smokw), wymieniajce najczciej partnerw maeskich ze wzgldu czy to na blisko, czy z innych powodw.
Rewolucyjne przemiany zwizane z rozwojem metalurgii ami
ten stary ukad ostatecznie: bogactwo, jakie mona zdoby za
pomoc metalowej broni, jest wiksze ni to, ktre osiga si
przez prac czy to na roli, czy hodujc stada. Rola modych mczyzn-wojownikw ronie, pozycja kobiet spada. Tradycyjne formy dziedziczenia przez kobiety zanikaj, a rol samych kobiet
w obrzdach i mitach si demonizuje. Pojawia si mczyzna
w roli matki" bierze do brzucha mista, by go urodzi".
Walki obrzdowe przemieniaj si w rzeczywiste, wrogo

okresowa w sta. Zemsta staje si gwnym motywem dziaania szlachetnego rycerza. Wyprawa w imi tego szczytnego celu
pozwala nie tylko zdoby saw, ale i wzi bogate upy. Bogac
si na wojnie sami wojownicy, ich przywdcy oraz kapani-ideolodzy nieustraszonoci, obiecujcy odrodzenie tym, ktrzy padn
w boju. Kawja Usianas mia wznie swj paac (odpowiednik paacu Kawusa), zuywajc na to 3/4 bogactw ziemi, zdobytych
przez asurw po pokonaniu deww.
Pieni, ktre piewano w Iranie, lamentujc nad losem Sijawusza na wiosn, nazyway si Kine Sijawachsz zemsta za Sijawusza". S te podobne hymny, mwice o zemcie za Irada
Kine Irad. Wojny staj si coraz bardziej wite", a gdy akurat
nie toczy si jakiej wikszej wojny, to ofiar zemsty pa mog ci,
ktrych si uzna za obcych z jakiejkolwiek przyczyny. Dzieje si
272
tak przy okazji wit upamitniajcych mier Sijawusza, mczennika, ktrego agodno jest podkrelana przy wszystkich
okazjach. Propaganda pastwowa i religijna podnieca te nastroje.
Motyw witej wojny" mona nazwa mitycznym, poniewa korzenie jego sigaj walk obrzdowych, towarzyszcych ceremoniom odprawianym z udziaem dwch powek" spoecznoci,
a bdcym rodzajem popisw przedweselnych (podobnie jak kult
mczennikw gincych w takiej wojnie). W historii Iranu wielokrotnie wykorzystywano ten element narodowej podwiadomoci, by pobudzi do walki, skoni ludzi do najwyszych
wyrzecze.
Za czasw sasanidzkich przeciwnikiem penicym rol sugi
Arymana" byo Bizancjum. Kiedy wybucha wita wojna dwch
potg: Persji i Rumu, wschodniego cesarstwa, nie ustaa, dopki
obydwa pastwa nie zostay doprowadzone do stanu skrajnego
wyczerpania. Wojsko perskie nie chciao walczy, wybuchay bunty, rozlegay si woania o zawarcie pokoju, ale kapani gosili
hasa wojny, i w obliczu tych prawd absolutnych", ktre wynikay z religijno-mitycznych przesanek, za tchrza i niewiernego mieli kadego, kto wola y, ni gin jak mczennik.
W rezultacie islamizacji Persji wiele elementw mitu o Sijawuszu
zostao powizanych z postaciami herosw szyickich, zabitych
przez wojska sunnickie pod Kerbel w roku 680. W obrzdach
upamitniajcych mier mczennikw przewijaj si nuty aoby
i zemsty. Czas, gdy si odbywaj, bywa niebezpiecznym okresem
dla obcych, innowiercw czy sunnitw. Pogromy sunnitw wydarzay si wanie pod hasem zemsty za Husajna". Mona przypuszcza, e obrzdy poczone z wystpami aktorw odgrywajcych role czonkw rodziny proroka Mahometa: Alego, Fatimy,
ich synw Hasana i Husajna oraz ich dzieci i pomocnikw,
a z drugiej strony demonicznych wrogw sunnitw, zachowa273
18 Mitologia Iranu
y elementy starej obrzdowoci, kiedy wizanej z Sijawuszem,
a nie z muzumaskimi witymi.
Tamte obrzdy jednak miay jak mona wnosi z treci malowide w Pendykencie dwie czci: aobn, w ktrej lamentowano nad zmarym Sijawuszem, i radosn, na cze Chosrowa,
odrodzonego Sijawusza. Odbyway si na wiosn i byy czci
nouruzowych wit. Jak mwi bucharski kronikarz, w czasie aobnych uroczystoci zabijano koguta. O radosnej czci obrzdu
nie ma wzmianek. ladem jej s zapewne malowane na czerwono
jajka, przygotowywane na Nouruz, tak jak u nas pisanki i kraszanki na wiosenne wita wielkanocne.
Te jajka, znak zmartwychwstania, s niemal uniwersalnym

symbolem, wystpujcym w wielu indoeuropejskich kulturach. Sijawusz zabijany prawdopodobnie wrd lamentw w czasie obrzdu by symbolizowany przez owego koguta, ktry stanowi
ofiar zastpcz (jak baran w micie o Zahaku), a odrodzenie symbolizowao wyklucie si pisklcia z jaja grobu i ona zarazem.
Boskie dziecko poszukiwane po polach przez mieszkacw Sogdu
wrd lamentw to zarazem Chosrow, znak, e zaczo si odrodzenie przyrody, e mona zacz radosn cz uroczystoci.
W niektrych okolicach Tadykistanu znakiem takim jest zakwitanie pierwszych kwiatw. Jednymi z najwczeniejszych s irysy guli Sijawusz kwiaty Sijawusza. Zebrane w polu, noszono na kijach w czasie nouruzowych wit (jak nosi si nasze
maiki), jako widomy znak, e nastpio zwycistwo ycia nad
mierci. Ale wystpowanie w obrzdach koguta (zabijanego)
i malowanych jajek pozwala przypuszcza, e takim znakiem
mogy by znalezione jaja zoone przez ptaki.
W starych zapisach spotykamy te wspomnienia o walkach
obrzdowych, podczas ktrych zwycizca zdobywa tytu bohatera roku". I wanie temat walki najtrwalej zwiza si z postaci
274
58. Srebraa pozacana taca z Merwu, znaleziona w
VIIVIII w.
(Ural).
Sijawusza, ktrego imi brzmiao pniej jak haso bojowe, wezwanie do zemsty.
W Ferganie w czasie tych walk mczyni, podzieleni na dwie
grupy, wybierali z kadej po jednym; potem wybrani reprezentanci walczcych stron staczali ze sob walk, a pozostali pomagali
im, rzucajc cegami i kamieniami. Gdy jednego zabili, wryli
z tego o pomylnoci na nadchodzcy rok.
Na tacy znalezionej we wsi Anikowskoje, przechowywanej
w Ermitau, pochodzcej prawdopodobnie z okresu rednioperskiego, widzimy scen, ktra uwaana jest za odpowiednik
pogrzebu Sijawusza z malowide ciennych w Pendykencie. Widzimy tam obrzd wynoszenia ossuarium. Wedug Tostowa jest (
to typ ossuarium uywany w Sogdzie. Wzr na tacy przedstawia
budynek trzypoziomowy: na dole zamknita kobieta wyciga rce
przez okno, na rodkowym poziomie odbywa si pogrzeb wynoszenie ossuarium a na grze, na tarasie dachu, siedzi krl
w otoczeniu dworu. Uczony widzi w kobiecie na dole Farangis
zamknit w lochu, a powyej pogrzeb Sijawusza.
Trzy poziomy moemy uzna za trzy wiaty, na ktre dzieli si
rzeczywisto zgodnie z indoeuropejskimi pojciami: podziemie,
w ktrym przechowywane s nasiona istot ywych (Farangis jest
brzemienna), nasz wiat na powierzchni ziemi, gdzie odbywa si
obrzd, oraz niebo z krlami-bogami. W tym niebie nie ma te
spokoju: dwie grupy jezdnych pdz ku sobie, wida, e zaraz zacznie si walka. Grupa z prawej uzbrojona jest w piki, a jedcy
z lewej trzymaj w rkach jakie przedmioty przypominajce parasole, jak znane z ikonografii perskiej baldachimy.
To, co dzieje si na niebie, zdaje si przedstawia nouruzow
walk obrzdow, ale zarazem wanie ze wzgldu na lokalizacj by obrazem burzy, walki rycerzy piorunowych z czarnymi
chmurami burzowymi. W iraskiej mitologii taka walka ma do276
prowadzi do wyzwolenia deszczu, co bywa utosamiane z wyzwoleniem kobiet. I wanie kobieta, ktrej ono zawiera nasienie
ycia, zarazem znajdujca si w ziemi, jak i do niej podobna przez
to nasienie wyciga rce z podziemnego zamknicia.
Farangis z niewoli smoka-Afrasjaba wyprowadzi Piran, i

u niego urodzia Chosrowa. A wic wyzwoliciel z pik, rycerz

piorunowy, to Piran wedug opinii Tostowa.
W Turanie krl jest wic smokiem zwizanym z podziemiem,
a jego pomocnik panetnikiem wywoujcym deszcz i odgrywajcym gwn rol w czasie wiosennej burzy, przynoszcej odrodzenie ycia. Wystpowa w jego roli prawdopodobnie przywdca
walk obrzdowych, majcych za pomoc magii spowodowa zwycistwo ycia nad mierci, wiosny nad zim.
Wspominalimy ju o zarysowujcych si zwizkach Pirana ze
sowiaskim Perunem, gdy mowa bya o Rustamie, i o przypuszczeniach, e nie jest przypadkowa zbieno nazwy Plejad w
Awecie Perune z imieniem Pirana i sowiaskiego Peruna.
Trudno sobie odmwi przytoczenia informacji, ktra zdaje si
wiza z tamtym tematem, a zarazem uzupenia go o elementy
wiosenne". Wedug kroniki nowogrodzkiej, w okrelone dni roku
nowogrodzianie bili si maczug Peruna, wykrzykujc jego imi.
e walki te odbyway si na wiosn, moemy przypuszcza choby z tej przyczyny, e wiosenne irysy kwiaty Sijawusza zw
si w poudniowej Sowiaszczynie perunika" kwiatami Peruna.
Jak si zdaje, krlestwo Afrasjaba sigao w tym czasie daleko
na zachd, zwaszcza na pnocy. Obejmowao ludy wilczogowych", ktre, jak by wynikao z greckich rde, naleay jeli nie
do Sowian, to do ich ssiadw. Byy to ludy osiade, bogate, na
ktre Rustam wyprawia si tak, jak Scytowie na ziemie sowiaskie. Otoczone wod miasta, zdobywane podstpem przez nage
277
wypady scytyjskie-rustamowskie, mogy by osiedlami na wodzie,
jakie budowano take i w Polsce. Turan, z ktrym walczy Rustam, nie wydaje si krajem jedynie pasterzy, lecz take rolnikw i
metalurgw. Wrd sojusznikw Afrasjaba, co przyprowadzili mu
wojska przed wielk bitw, w ktrej z jednej strony cudw mstwa dokonywa Rustam, z drugiej Piran, by Kondor, mny
lew ze Sowiaszczyzny" (Saqlab"), konny z mieczem i kopi"...
czas proroka
Za krla Gusztaspa wystpi z now nauk prorok Zarduszt z rodu Spitmamw, zwany przez stare ksigi Zaratusztr, a przez
Grekw Zoroastrem. To greckie jego imi przyjo si na Zachodzie.
Matka proroka zwaa si Dugdowa (Dughda), ojciec Puruszaspa. Z nieba zesany duch Zarduszta ukryty by w haomie.
Gdy Puruszaspa wycisn sok ze witej roliny, odprawi mody i
wypi, duch ten przeszed w niego, a potem w jego on janiejc
blaskiem, ktry by w niej jak ogie poncy, i pocza syna.
Demony dowiedziay si, e nie narodzony ma by ich wrogiem, najwikszym wrd miertelnych, i postanowiy go zabi.
Wysa Aryman dewy gorczki i opuchlizny, by weszy w ciao
Dugdowy.
Chora chciaa pj do czarownicy po rad, ale nie pozwoli
jej anio, ktry te powiedzia, co ma czyni: zgodnie z jego zaleceniami umya rce i tuszczem krowim wysmarowaa ciao. Rozpalia te ogie, aby j chroni od szataskich mocy
Demony choroby ucieky.
Wysa wtedy Aryman Akomana o wielkiej mocy, by poprzez
Z Myl przynie szkod nie narodzonemu. Ale Bahman, przeciwnik Akomana, pojawi si w por i odpdzi Z Myl. Bahman
pozosta z dzieckiem i sprawi, e gdy si urodzio, miao si,
a nie pakao.
Piciu byo wrogw Zarduszta na wiecie, braci Karapanw.
Jeden z nich przyszed obejrze dziecko i prbowa mu ukrci

gwk. Ale wmieszay si dobre moce i rce czarownika uschy.

Rozgniewa si go zowrogi i zada, by oddano mu dziecko,
co go tak skrzywdzio. Puruszaspa odda mu syna.
279
Wtedy Karapan rzuci chopca pod kopyta krowom idcym
drog, ale nie zdeptay go. Drugiego dnia rzuci dziecko na drog
stada koni, ale przewodnik stada je osoni i nic mu si nie stao.
A trzeciego dnia wrzuci je do ognia, lecz ogie go nie pali.
Czwartego dnia wrzuci chopca do wilczej nory, lecz kozica mleczna nakarmia go, a wilki nie ruszyy. Matka odnalaza go
zdrowego, i bojc si dalszych przeladowa, usza z malestwem.
Gdy Zarduszt podrs, Karapanowie dalej czyhali na jego ycie: kazali mu napoi dzikie konie, majc nadziej, e go zabij.
Ale napoi je bez szkody dla siebie.
Pewnego dnia jeden z braci Karapanw przyszed do domu
Puruszaspy i mia odprawia mody podczas libacji z kobylego
mleka. Zarduszt si temu sprzeciwi i wybucha wielka ktnia.
Odgraa si Karapan, ale nic z jego grb si nie spenio, bo zaraz spad z konia i zabi si, a w tym samym czasie umarli jego potomkowie.
Gdy Zarduszt skoczy 15 lat, a ojciec zapyta, co chciaby dosta na urodziny, poprosi! o koszul i kosti wit przepask,
znak zwizku z religi. Do dzi ludzie go w tym naladuj, dajc
pitnastoletnim chopcom wanie te przedmioty.
W pobliu domu Puruszaspy pyna rzeka, ktr zwano Han,
tak jak czowieka siedemdziesicioletniego lub nag kobiet. Nazwa ta braa si std, e bystry nurt rzeki moga przeby kobieta
tylko rozdziana z sukni, a siedemdziesiciolatek zaraz by si
w niej utopi. Przez t rzek Zarduszt przeprowadzi siedmiu
podrnych, ktrzy sami bali si j przekroczy.
Kiedy skoczy 20 lat, odszed od rodziny jako wdrowny
derwisz. Szed tak, a trafi do domu monego i bogatego czowieka, ktry swoje bogactwa przeznacza na jamun dla biednych. Wstpi do na sub i pomaga karmi godnych. Ujrza
280
I
te mwi kiedy suk, co umieraa z godu, a obok niej
picioro szczenit. Zanis jej chleba, ale nie zdoa jej uratowa
i zdecha.
Gdy ojciec przyprowadzi mu dziewczyn, ktr mu przeznaczy na on, zada, by odkrya twarz zasonit welonem, gdy
pragn by wiadomy, kogo polubia. Ale odwrcia gow
i nie oeni si z ni, bo go nie posuchaa.
Mdrcw, wiedzcych co dobre, a co ze, spyta, co jest dla
duszy najlepsze. Powiedzieli:
Nakarmi biednego, bydlciu da trawy, podsyca ogie, sok
witej homy miesza z wod i spenia libacje oraz, jak ka
zwyczaje, oddawa cze dewom". Wic wszystko to czyni Zarduszt, prcz jednego nigdy nie oddawa czci dewom.
Gdy skoczy 30 lat i przyszed dzie, ktry nazywaj witem zej wiosny", przypadajcy na pi dni przed Nouruzem, poszed na miejsce, gdzie zebrali si ludzie, i wzi udzia w obrzdach wita. Pitego dnia wszed do rzeki i cay si w niej skpa,
a pniej przywdzia odwitne szaty. Ujrza wtedy Amszaspanda
Bahmana w postaci wysokiego czowieka w jedwabnej sukni, ktry spyta go o imi i zamiary. Zarduszt wymieni swoje imi i rodowe imi ojca i rzek: Chc czyni dobro i spenia wol bosk.
Ale pragn wol t najpierw pozna, bym mg zgodnie z ni postpowa i innych poucza, jak maj y". Zaprosi go wtedy

Bahman, duch myli dobrej i najbliszy pomocnik Ormuzda, na

biesiad duchw. Razem z nim uda si Zarduszt do nieba. Przebyli niebiaskie sfery i znaleli si w Iranwedu, nad brzegiem
rzeki Daitii. Prorok si pomodli i zapyta, co byo na pocztku,
zanim powsta wiat.
Pierwsza bya dobra myl, drugie dobre sowo, trzeci
dobry czyn" brzmiaa odpowied.
A potem zapyta, co jest najlepsze na wiecie.
281
Dobre jest imi Amszaspandw, ich ogldanie lepsze,
a najlepsze ze wszystkiego spenianie ich woli".
Niebianie uczyli proroka odrnia dobro od za i mwili mu,
jakie s ich rda. Duch Mdroci pokazywa mu niebo pikne i
janiejce. I ukaza mu Ormuzd ca swoj posta, tak wielk, e
sigaa najwyszych kracw nieba, posta z ramionami rozoonymi, ktre obejmoway cay wiat.
Potem Amszaspandowie poddali Zarduszta wielkim prbom.
Najpierw trzykrotnie przeszed przez ogie i nie poparzy si, potem pier mu skropiono roztopionym metalem, a nie poczu blu.
Wreszcie noem mu brzuch rozcili i wyjli wntrznoci, a potem
Ormuzd potar go rk, i Zarduszt znw by cay i zdrowy.
Po tych prbach poszed najpierw szlakiem Ormuzda nad
brzeg Daitii, witej rzeki. Uda si do zwierzt, jak Bahman,
a one go przyjy i uznay prawdziw religi. Nastpnie niby Ardibeheszt wzi w opiek wite ognie na ziemi. Uda si do metali
i zaj si nimi, jak Szahriwar. Niby Spandarmat rozcign swoj
wadz i opiek nad wsiami, polami i tymi, ktrzy si zajmuj
prac na roli. Jak Chordad uwici rzeki, jeziora i wszystkie wody, jak Mordad pobogosawi roliny.
W ten sposb sta si namiestnikiem Ormuzda i Amszaspandw na ziemi.
Potem powrci na ziemi. Gosi prawdy, ktrych si nauczy,
ale nie znajdowa posuchu u ludzi. Po dziesiciu latach jednego
tylko nawrci czowieka Madjomaha.
Pod rozkazami Wisztaspy pozostawali wtedy Karapanowie
i Kawiowie. Gosili oni 33 kamliwe doktryny i kulty diabelskie.
Ale udao mu si nawrci szacha Wisztasp tego, ktrego nazywamy Gusztaspem. Zdarzyo si, e szachowi zachorowa ulubiony ko, a Zarduszt uleczy go cudownym sposobem. Krl
uwierzy wtedy w prawd jego posannictwa, nawrci si wraz
282
z ca rodzin, w ktrej ju wczeniej mia prorok zwolenniczk
w osobie ony krla, Hutaosy.
Prorok oeni si z dziewczyn z monego, zwizanego z dworem rodu Hwogwidw.
Kiedy nawrci si krl, dwr i wszyscy dostojni, postanowili
nie prawdy nowej religii poza granice pastwa, do krajw ssiednich. Wybucha wielka wita wojna z krlem turaskim Ardaspem. Dowdc armii perskiej zosta brat krla, Zarir, a gdy
zgin, jego miejsce zaj Esfandjar, syn Gusztaspa i Greczynki
Nahid, ktr w Iranie nazywano Katajun.
W tej wojnie zgin te prorok Zarduszt, ktry wyprawi si,
by nawraca niewiernych; mia wtedy 77 lat.
Historia Zarduszta, opowiedziana tu za rdami pahlawijskimi, zawiera mnstwo elementw mitycznych, ktre omawialimy ju poprzednio. Jego cudowne poczcie nastpio w podobnych okolicznociach, jak w przypadku Jimy i Traetony po
spenieniu libacji przez ojca. Duch jego zosta zesany z nieba poprzez hom. Mamy w tym przypadku tylko wyranijszy obraz
matki. Nie ma wtpliwoci, e jest ona tu reprezentantk ognia,

ktry tak z niej wieci, e jak mwi tekst owiecaa drog",

cho nazywaa si Dughda Pojca.
Prby zabicia nie narodzonego jeszcze dziecka przez ze moce
to temat spotykany w mnstwie przekazw o bohaterach, powtarzalny. Zdaje si to by rezultatem przesunicia motywu przeladowa inicjacyjnych, ktre normalnie wystpuj w przekazach
mitycznych mniej odksztaconych jako zabijanie przed ponownym wcieleniem, podobnie zreszt jak zagroenie mierci dziecka.
Gwnymi przeladowcami proroka s Karapanowie, piciu
braci z nasienia Karapanowego". W Awecie przeciwnikami s
zarwno Karapanowie, jak i Kawiowie. Uwaa si ich za dwie
283
grupy kapaskie zwizane z dotychczasowymi kultami lub za reprezentantw dwch fratrii: wa (temat krp-", srp-", jak w sowie serpens w", i sierp) i byka (kawigaw). Reprezentantem tych drugich jest Gusztasp, pniejszy protektor proroka,
awestyjski Kawi Wisztaspa. Std wynikao obcienie owymi
przeladowaniami tylko Karapanw. Ale w przekazie o rzucaniu
chopca pod kopyta zwierzt zdaj si odywa echa obydwu tradycji. Jeli dobrze rozszyfrowalimy symbolik smokw, ww,
ktre maj natur nie tylko chtoniczn, ale i lunarno-akwatyczn,
jak Rustam, to ich symbolem moe by take ko. Inna rzecz, e
pitka tu wystpujca wskazywaaby na smoki ogniowe, a wrzucenie chopca do ognia przez Karapana powiela znany wzr odrodzenia przez ogie (jak w bajkach o Babie Jadze). Ciekawy jest
tu te motyw libacji z kobyleg mleka, wicy Karapana z jakim kultem, w ktrym ko peni rol dawcy poywienia, napoju.
Kawiowie i Karapanowie s sobie przeciwstawieni wic tak jak
krlowie Iranu i Rustam, ludno osiada (rolnicza) i mieszkacy
stepw.
Karapanowie peni rol inicjacyjnych braci-przeladowcw
w micie o Zarduszcie; fragmenty przekazu mwi o wsppracy
Puruszaspy z nimi. Zarduszt zdaje si by kim, kto odrzuca tradycje rodzime, plemienne, zwizane z kultem deww, a take mskiego ksiyca, wa i konia, a wic reformatorem, ktry pochodzi ze rodowiska pasterskiego, a wie si ze rodowiskiem odmiennym, gdzie krowa lub byk s symbolami dawcy ycia. Gdyby
nie wzmianka, e Kawiowie te byli jego wrogami, mona by
uzna to za tradycj paraleln do tej, ktra kae Rustamowi
opiekowa si Kejami, ale i przeladowa ich (zabicie Esfandjara).
59. Taczca bogini z ogniem i wod. Srebrna pozacana waza
z Dailamanu, IVVI w.
284
Niezmiernie ciekawy jest przekaz o wywicaniu Zarduszta
w niebie przez Amszaspandw. To niebo ma jeszcze wyrane cechy witej przestrzeni, miejsca, gdzie si odbywa obrzdek. Ley
nad rzek, jak wida suc do rytualnej kpieli. Przewodnikiem,
ktry si pojawia nad rzek, jest Bahman, ten sam, ktry prowadzi dusze sprawiedliwych przed Ormuzda na sd. Podr Zarduszta na tamten wiat, wiat dobrych duchw, jest odpowiednikiem inicjacyjnego umierania i po poznaniu tajemnic
zmartwychwstania. Trzy prby, ktrym zostaje poddany w tym
czasie, polegaj na przejciu przez ogie, skropieniu go roztopionym metalem i wyjciu mu wntrznoci.
Dwie pierwsze s natury ogniowej. Roztopiony metal w perskiej tradycji odpowiada ogniowi w mitach ludw pokrewnych;
ma spali ziemi na kocu czasu i oczyci j w ten sposb, jak
poar wiata wedug przekazw indyjskich. Nazwa jego: ajjin, jest
tosama ze wspczesn persk nazw elaza, ahang, a w innych

indoeuropejskich jzykach ze sowami ignis, ogie, agni. Prba

roztopionego metalu, war" metalu pynnego, polegajca na skrapianiu piersi, wspominana jest w pismach rednioperskich, a tumaczy si j jako prb prawdziwoci wiary. Jednoczenie, jako
prba zwizana z metalem, kojarzy si z pojciem Keja-Kawego,
metalurga. Wie si to ze znakami" czynionymi na ciele adeptw podczas przyjcia do fratrii. Tradycja mwi, e wszyscy potomkowie Keja Kobada (Kawi Kawaty) mieli na ciele specjalny
znak czarn kropk. (Giw pozna po niej Chosrowa, syna Sijawusza). Kropka Kawich, honorowych kowali, wypalana bya
chyba w trakcie prby roztopionego metalu, ktra miaa udowodni, e maj oni farr kawejaski, dajcy odporno na ar metalu, taki, o ktrym inny przekaz perski mwi, e z jego pomoc
Huszang roztopi metale.
Trzecia prba, niezmiernie ciekawa, to wyjcie wntrznoci.
286
Rozpoznajemy tu motjrw rozcicia smoka, co w micie o Rustamie
wystpuje jako cesarskie cicie. A wic Zarduszt po prbie keja
przebywa prb smoka. Realizowany jest tu wzr trzech prb,
odpowiadajcych trzem fazom ksiyca i trzem klasom wieku.
Zostawszy smokiem", Zarduszt odprawia obrzd, polegajcy na
wziciu w opiek i udzieleniu bogosawiestwa siedmiu elementom bytu; wystpuje w roli siedmiu ich opiekunw, Amszaspandw (w tym przypadku Ormuzd jest jednym z nich). Ten obrzd
jest rodzajem prymicji kapaskich.
Znajdujemy te w rdach niezmiernie ciekaw informacj, e
Zarduszt wdrowa kolejno do siedmiu elementw^ bogosawi je
w cigu jednej zimy oraz e pi jest cnt kapana", jak pi miesicy zimy. Siedem czynw Rustama wizao si z jego rol letniego herosa. Przejcie kapaskich funkcji smoka" przez kapana nowego, odmiennego obrzdku pocztkowo wie si z zim,
moe dlatego, e jest to obrzdek zwizany z ogniem, nie z wod,
a ogie dzieli si na pi rodzajw, by picioraki.
Zwizek mskiego kapastwa z ogniem koresponduje z symbolami metalu, roztopionego, czsto poncego. Gusztasp mia
w Rumie prbowa kowalstwa; takich danych nie mamy odnonie jego brata Zarira, ale legendy o nim pozwalaj przypuszcza,
e jego zwizek z metalurgi wywodzi si ze starszych pokadw
tradycji, jeszcze scytyjskiej.
Zarir zgin w wojnie z Ardaspem. Zacza si ona tak:
Gusztasp z Ardaspem wymieniali corocznie zgodnie z
obyczajem przodkw podarunki w dowd przyjani. Gusztasp,
porywczy i dumny, pocz zmienia stosunki z ssiadami: chcia,
by wszyscy wadcy pacili mu daniny jako zwierzchnikowi. Ardasp nie zgodzi si na taki ukad i owiadczy, e albo Gusztasp
bdzie mu si odwzajemnia, albo on sam niczego mu posya nie
bdzie, bo uwaa siebie za rwnego krlowi Iranu.
287
W takim momencie Gusztasp przyj dobr religi Zarduszta.
Prorok uzna, e wymiana podarkw z niewiernym byaby obraz
dobrej religii i swoim autorytetem popar dania Gusztaspa. Wicej, domaga si, by Ardasp wyrzek si starych obyczajw i starych bogw, ktrych czci, i by przyj now religi. Daremnie
baga Ardasp, by w imi dawnego braterstwa Gusztasp odstpi
od tych warunkw. Krlewska ksiga podaje szczegy tych przetargw, nie oszczdzajc, o dziwo, i Gusztaspa, i Zarduszta.
W Szahname Ardasp jest Turaczykiem, Hjonit (Heftalit)
za w rednioperskim romansie Pami czynw Zarirowych, gdzie
walki Zarira opisane s bardzo szczegowo.
W pierwszej bitwie Zarir wyci tylu wrogw, e Ardasp

obieca rk swej crki i krlestwo temu, kto go pokona. Zgosi

si pewien czarownik, ktry podstpnie zabi Zarira. Wwczas
Gusztasp obieca rk swej crki Humaj temu, kto pomci jego
brata. Dokona tego syn Zarira. Przekrad si na pobojowisko,
zasta tam zabjc ojca i zabi go z pomoc ducha Zarira.
Potem naczelne dowdztwo otrzyma Esfandjar i wyruszy
przeciw Ardaspowi. Iraczycy wybili do nogi wojsko przeciwnikw. Jedynym, ktrego wzili ywcem, by Ardasp. Dzielny Esfandjar obci mu rce, nogi i uszy, oczy wypali ogniem i wiz
w triumfalnym pochodzie do stolicy, ogaszajc: Oto, co stao si
z wrogami, ktrzy walczyli z Gusztaspowymi smokami..."
W wojnie tej mia te polec Zarduszt.
Gusztasp, pogromca smoka, jest smoczy", w jego legendzie
zachoway si lady tego symbolu, jest te porywczy, nieopanowany. Zarir jest agodny i zoty". Jego imi wedug Awesty brzmi
Zairiwairi, a pniej Zairiwaraj, co znaczy Majcy roztopione
zoto". Imi to zdaje si. wskazywa na zwizki jego legendy z mitem o Targitaosie i poncych regaliach. Jeszcze jedna zastanawiajca wiadomo (z Awesty): Zarir nazywany jest rycerzem wal288
60. .Rycerz walczcy konno". Zota figurka scytyjska
czcym konno za rzek Daiti". Daitia miaa pyn w Iranwedu, Arianie; nie wiadomo, gdzie jej szuka, ale lady wskazuj na
tereny scytyjskie. I rzeczywicie, Zarir by bohaterem tych ludw,
a wiadectwo daje temu dworzanin Aleksandra Macedoskiego
Chares z Mityleny, ktremu opowiadano tak oto histori:
Hystaspes, wfadca Medii, by synem Afrodyty i Adonisa.
Jego brat Zariadres rzdzi krajami pomidzy Bram Kaspijsk
289
19 Mitologia Iranu
a Donem (Tanais). Za Donem mieszkali Marathoi, a ich krlem
by Omartes, ktry mia crk Odatis, najpikniejsz z kobiet. Jedno przynio si drugiemu i tak si w sobie zakochali. Zariadres
poprosi o ni ojca, ale ten odmwi, bo nie majc innych dzieci,
chcia j wyda za ktrego z miejscowych dostojnikw i przekaza mu wadz nad krajem. Sprosi mczyzn z wielkich rodw
i urzdzi uczt. Komu by Odatis daa puchar, ten mia by jej
maonkiem.
Przysza paczc i wspominajc Zariadresa. A tymczasem on
przebrany w strj scytyjski znalaz si wrd goci. Poznaa wynionego i daa mu puchar. piewaj o tej mioci barbarzycy
Azji, a sceny z ycia kochankw i obrazy ich przedstawiajce pokazuj w wityniach i domach prywatnych.
Hystaspes, wadca Medii, to Wisztaspa, czyli Gusztasp, Zariadres to jego brat Zarir. Historia jego mioci do Odatis zostaa przeniesiona na dzieje Gusztaspa: znajdujemy j jako fragment przygd Gusztaspa w Rumie. Ale Zariadres, krl krajw na
pnocnym zachodzie, naley do bohaterw tej wielkiej wsplnoty, z ktrej wyszli Iraczycy, Medowie i Persowie. Bratem Gusztaspa wydaje si w sensie politycznym, jako krl o rwnych prawach, a zarazem rzdzcy w kraju, ktrego zwizki jzykowe
i kulturowe z Media byy oczywiste.
Zarir, rycerz walczcy konno za rzek Daiti", i Zariadres,
wadca krainy nad Donem to ten sam bohater. Moe Daitia to
Don? Tosamo obu rzek, mitycznej i rzeczywistej, jest nie do
udowodnienia, ale nazwy ich s bardzo bliskie. Nazwa Daitia pochodzi od tego samego tematu dha-" poi", co Don a take
polskie dunaj" w znaczeniu rzeka", jako rzeczownik pospolity
(hipoteza o scytyjskim pochodzeniu sowa zostaa obalona). Tak
jak rzeka w micie o Kajomarsie Daitia dzieli tu ziemi: na jednym

brzegu yje on, na drugim ona. Mczyzna przebywa rzek (mo290

51. Dostojnik na kooiu. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Afrasijat>u, VII w.
tyw brania ony zza wody" powtarza si w niezliczonych pniej
wariantach), zostaje wybrany i uchodz do jego kraju. Jeli Don
nie by Daiti, to wydaje si jedn z tych rzek, ktre si na to pojcie, witej rzeki przodkw, zoyy.
W tamtych wanie stronach rozwijaa si archaiczna metalurgia i tam Targitaos wyprbowa swoich synw, wybierajc na
nastpcw tych, ktrzy mieli odwag pochwyci rozpalony metal.
W czci Szahname, mwicej o dynastii zapocztkowanej
przez Lohraspa, ojca Zarira i Gusztaspa, dynastii, pod ktrej
opiek mia gosi swe nauki Zoroaster, znajdujemy niezwyke zagszczenie symboli metalu, ktre jakby zastpuj inne, wystpujce w legendzie o Rustamie. Wida to bardzo wyranie w opowieci o siedmiu postojach Esfandjara, bdcych niemal dokadnym
odwzorowaniem siedmiu postojw Rustama.
Esfandjarowi, po pokonaniu Ardaspa, naleaa si obiecana
krlewna Humaj. Gdy jednak zacz si domaga, by ojciec odda mu j, Gusztasp zaku go w elazne acuchy i zamkn
w twierdzy. Turaczycy pod wodz Ardaspa (w tej opowieci
pozosta przy yciu po klsce) najechali Iran i porwali do niewoli
iraskie krlewny. Na wie o tym Esfandjar skruszy elazne acuchy i ruszy z wojskiem wyzwala siostry.
Na pierwszym postoju napady Esfamijara straszne wilki, na
drugim para lww. Pokona jedne i drugie, ale pniej przyszo
mu walczy ze smokiem podobnym do gry. Na specjalnym wozie wjecha w paszcz smoka i zabi go, przewiercajc mu mzg
od podniebienia.
Nastpny postj wypad Esfandjarowi nad rdem w ogrodzie
i tam przysza do niego pikna dziewczyna. Ale Esfandjar podejrzewa, e to czarownica, wic zarzuci jej na szyj elazny acuch ktry Zarduszt przynis mu z nieba a gdy zamienia
si w staruszk, udusi j i rozsieka.
292
62. Sio. Rekonstrukcja rysunkowa malowida ciennego z Afrasijabu, VII w
Gdy dotar do pitego postoju, czeka na Simorg, wielki ptak
czarodziejski. Siedzc na wozie, tym samym, ktrym wjeda do
paszczy smoka, porba bohater skrzyda i nogi ptaka, a gdy ptak
upad bez si, dobi go. Pniej Esfandjar mia cik przepraw z
wojskiem przez rzek. Zabi wtedy przewodnika, ktrego podejrzewa o oszustwo i czary.
Ostatnim czynem Esfandjara byo wyzwolenie sistr z Miedzianej Twierdzy. Wszed do niej z grup ryczerzy i opanowali
grd od rodka, a wojsko pomagao im z zewntrz. Znalaz
i wyzwoli siostry. (Sposb wyzwolenia sistr koresponduje
z walk ze smokiem od rodka"). A potem ojciec posa Esfandjara, by przyprowadzi w ptach Rustama, by zmusi do pokory
bohatera, ktry uparcie nie chcia przyj prawdziwej religii.
W walce z Rustamem Esfandjar poleg, ugodzony w oko strza
tamaryszkow, a u Rustama zosta jego syn, Bahman. Ju mwilimy o tym poprzednio, wskazujc na inicjacyjny charakter tej
walki i pewne cechy tosamoci pomidzy Esfandjarem i Bahmanem, podobnie jak pomidzy Sijawuszem i Chosrowem.
Bahman mia umrze wkrtce po lubie, a Humj, jego ona,
urodzia syna pogrobowca. Widzimy tu poczenie tematu Sijawusza i Manuczehra, odrodzonego Irada. Syn Bahmana i Humaj
zosta przez matk spuszczony na wod w skrzynce. Wychowywali go obcy proci ludzie, a dopiero rozpoznany, zosta

krlem.
By to Darab; w imieniu tym rozpoznajemy lad pamici o
Achemenidach i dynastycznym imieniu Dariusz. Motyw spuszczenia na wod zaczerpnity zosta z mitologii bliskowschodniej. lad poczenia poj zimy (Waru) i wody znajdujemy w
rednioperskim zapisie, mwicym, e dziecko tak wanie spu63. Esfandjar zabija czarownic Miniatura, 1605
295
64. Walka Esfandjara z Simorgiem. Miniatura, XVI w.
szczone na wod trzso si z zimna". W tym przypadku legenda
mwi o Kobadzie i tumaczy jego imi jako Drcy".
Przekaz o Darabie jest te ladem legendy dynastycznej
Achemenidw. Herodot mwi, e tak wanie, u obcych ludzi,
wychowywa si Cyrus, zaoyciel dynastii. Ten grecki historyk
podaje te imi kobiety, ktra wychowaa Cyrusa: miaa to by
Saka (Suka). Zbieno homonimiczna poj saka pies i Sa296
65. Rusiam olepia strzat Esfandjara. Miniatura, ok !44ii
ka Scyta naprowadza na lad podobnych, jak w przypadku Sijawusza i Chosrowa, tradycji wychowywania krlewiczw u rodkowoazjatyckich pobratymcw. W podaniu o Esfandjarze, Rustamie i Bahmanie widzimy inn konkretyzacj tego samego mitu
i te same pojcia, ywe widocznie zarwno w Medii, jak i pniej
w Persji.
Ukrytym ogniwem dynastycznego acucha jest tu, podobnie
jak w przypadku Irada i Manuczehra, kobieta. Taki sposb wizania owego acucha, od Kajomarsa a do historycznych wadcw, wystpuje w legendarnej historii Persji wielokrotnie. Wykorzystywali ten motyw Sasanidzi, uzasadniajc swoje historyczne
prawa do tronu i wywodzc swj rd poprzez kilka pokole
krlw w ukryciu" od Achemenidw.
Mityczne pojcia krla w ukryciu" i farru przekazywanego
przez kobiet przetrway najazd arabski i islamizacj. Szahrbanu,
crka Jazdagerda, ostatniego Sasanidy, zostaa jako ona Husajna, syna Alego, matk imamw". Dwunasty z tych imamw,
ktry mia zgin z rk przeciwnikw, sunnitw, w rzeczywistoci
nie zgin, lecz przebywa w ukryciu", a powrci, wcieli si ponownie, gdy przyjdzie czas zwycistwa prawdziwej wiary islamu szyickiego. Obecne wydarzenia w Iranie powoduj narastanie
wiary w powrt ukrytego imania. Niektrzy widz go w imamie
Chomejnim i nie jest to bez znaczenia dla losw rewolucji islamskiej. Mesjanizm perskiego szyizmu ma gbokie korzenie i im
zawdzicza swoj trwao.
Gdy zapucilimy si ju na t ciek, nie mona w tym miejscu pomin sprawy mesjanizmu wizanego z postaci Zaratusztry. Wydarzyo si mwi pisma i kiedy prorok zblia
si do swojej ony Hwogwy, jego nasienie pado na ziemi. Nerjosang, duch dobroczynny, wzi je i zanis do jeziora Kasawa
w Sistanie. A potem zdarzyo si to jeszcze dwa razy. Kiedy czas
298
bytu materialnego bdzie si mia ku kocowi, do jeziora Kasawa
wejdzie si kpa dziewica i pocznie i urodzi trzech synw Zarduszta. I tak si stanie trzykrotnie. Oszidar, Oszidarmah i Soszjan rodzi si bd kolejno i odnawia religi, przygotowywa
ludzko na ostatni sd i zmartwychwstanie do wiecznego ycia.
Trwao wzorca i jego wykorzystanie w celach politycznych
mona obserwowa na przykadzie dla nas do niesamowitym z czasw po drugiej wojnie wiatowej. Silne wpywy propagandy niemieckiej w XX wieku w szczeglny sposb wizay si na
tym terenie z problemem aryjskoci. Rasistowska teoria nie budzi-

a resentymentw, bo wanie Iraczycy byli owymi Ariami",

nadludmi", co rozumiano tu jako uzasadnienie ich roli narodu
wybranego". Wida, e i sam Hitler wyrs w zwizku z tym na
bohatera pewnych krgw spoeczestwa, gdy po jego upadku
opowiadano na bazarze, e wiadomo o jego mierci jest nieprawdziwa. W rzeczywistoci mwiono uszed i yje pod
oceanem, w ukryciu. Gdy nadejdzie czas wyznaczony" (ktry okrelano precyzyjnie, cho rnie), pojawi si. W tym przypadku
nie synowie, lecz sam bohater ma powrci. Perska myl mesjanistyczna dopasowuje si niejako do sytuacji rzeczywistej.
W Awecie trzej synowie Zaratusztry nosz imiona: Uchszjatereta Ten, co wywysza dobro", Uchszatnemo Ten, co wywysza kapana" i Saoszjant Dobroczyca, Zbawca. Saoszjant
nazywany jest te Astwateret Sprawc zmartwychwstania
cia", bo za jego przyczyn wszyscy zmarli maj powsta na sd
ostateczny.
Posta Zoroastra jest utkana z legend, w ktrych motywach
rozpoznajemy mityczne archaiczne tematy, ale nie moemy z ca
pewnoci stwierdzi, e kto taki nie istnia. Pomijajc bowiem
ow otoczk legendarn, chodzi tu o reformatora, ktrego wystpienie w czasach rozpadu starej wsplnoty i wpisywania si Ira299
czykw w nowy dla nich wiat Bliskiego Wschodu byo prawdopodobne.
Imi proroka w tej formie, jak spotykamy w Awecie, Zaratusztra, nie poddaje si atwo tumaczeniu. Czsto w pracach iranistycznych wystpuje przekad: Majcy tego wielbda".
Wielbda upatruje si w czsteczce usztra", a ty miaby on
by dlatego, e mamy tam te czstk zar", t sam, ktra wystpuje w imieniu Zarira, gdzie jednak jest wizana ze zotem, a
nie z tym kolorem. Osobicie jako si nie mog do tego tego wielbda przekona, choby dlatego, e wiem, jak Persowie
odnosz si do wielbdw. Jest to dla nich zwierz poyteczne
wprawdzie, ale troch obrzydliwe: wyglda brzydko, mierdzi
i ma paskudny gos. Nadanie prorokowi takiego imienia wydaje
si nieprawdopodobne. Poza tym w ikonografii iraskiej, tak scytyjskiej jak i perskiej, gdzie z takim upodobaniem przedstawiano
zwierzta symboliczne, wielbdw prawie nie ma, a musiaby si
gdzie w zwizku z Zaratusztr pojawi; jeli nie w obrazach, to
przynajmniej w legendzie.
Jest natomiast w tekstach zwizanych z imieniem Zoroaster
i z zoroastryzmem uderzajce nagromadzenie motyww metalurgicznych"; ich rda mityczne upatrujemy w tradycjach Scytw krlewskich, ktrzy wielk czci otaczali zoto. Czsteczka
zar" w imieniu Zaratusztry wydaje si zwizana ze zotem raczej
ni z tym kolorem wielbda. Mona nawet przypuszcza, e
Zarir, pan roztopionego zota", bohater, ktrego pod imieniem
Zariadresa czcili barbarzycy Azji", by alter ego Zaratusztry.
Ten mczennik za wiar (gincy w tej samej wojnie, co prorok),
rycerz bez skazy, by duo popularniejszy w perskiej legendzie,
niby to wynikao z jego pozycji odsunitego od tronu Gusztaspowego brata.
Podania o nim przynieli do Persji Partowie i przed zapisa300
niem nie zdyy nabra owej witobliwej nuty, ktr ma legenda
Zoroastra. Rozwj ich od wzoru, w ktrym znamy go jako Zariadresa przebiega w rodowisku rodkowoazjatyckim.
Drugim elementem skadowym postaci Zoroastra z legendy
zdaje si by Esfandjar i jego siedem postojw. Rnica pomidzy
dokonaniami jego i Rustama polega na tym midzy innymi, e

Esfandjar zabija Simorga, a ten sam Simorg doradza Rustamowi,

jak rytualnie (co wynika z tekstu) zabi krlewicza.
Simorg to ptak mityczny, Sjena morga z Awesty i ptak Sjeni
z Wed (w Wedach kojarzony ze socem). Zachowao si duo
zotych scytyjskich wyobrae takiego ptaka.
Simorg zdaje si by czarownic, gdy adoptuje Zala, radzi
przy porodzie i pomaga Rustamowi zabi Esfandjara. Jest to istota eska i ptasia. Te cechy maj w Persji demony zwane peri, latajce. Peri s te zwizane z ogniem; w Afganistanie znane s peri dwojakiego rodzaju: zwyke, szkodliwe, ktrych trzeba si
strzec i bro Boe nie dawa ognia, gdy si pojawi pod postaci
kobiety i poprosz o, oraz peri krlewskie, szaparrai, przynoszce szczcie i powodzenie.
Podobnie ambiwalentna jest natura Simorga dobroczynnego, ale gronego. Zdaje si on by w legendach projekcj czarownicy, ptasiej szamanki", a jednoczenie straniczki ognia.
W opisie walki Esfandjara z Simorgiem znajdujemy sformuowanie, e ptak utraci farr i blask". Odebra mu je heros, i mona mu przypisa zdobycie ptasiego farm, podobnego temu, jaki
mia Jima. Ale Simorg pojawia si ponownie, gdy syn Gusztaspa
walczy z Rustamem, i doprowadza do zguby Esfandjara, pomagajc Rustamowi. Jeli potraktowalimy te wydarzenia jako opis
jednego, ptasiego wtajemniczenia, to mier, tak jak w przypadku
Rudabe i Rustama, musiaaby wyprzedza odrodzenie. Simorg,
jako rytualna przeciwniczka Esfandjara, najpierw z pomoc
301

smoka" Rustama pokonuje wtajemniczonego, a pniej

sama zostaje przez niego pokonana, oddajc mu swoj chwa.
Jest to farr zwizany z metalem, jak Zarirowy. Gdy zmar Esfandjar, jego ciao odesano ojcu w metalowej trumnie. Moe uzyskiwa on farr w jakim metalowym pomieszczeniu? Zwaywszy
na ptasi charakter misterium odrodzenia, pomieszczenie to powinno by jajem.
mier inicjacyjna to zarazem pjcie na tamten wiat,
w przypadku ptaka do nieba. A wanie o niebie mwi perskie przekazy, e ma ksztat jaja", a take e jest zrobione z elaza". Motyw elaznego nieba wizany jest z metalurgi w mitach
o bstwie pioruna i ognia.
Pierwotnie bg taki walczy kamienn maczug; wystpuje
wtedy kamienne niebo, znane te z indoeuropejskiej tradycji. Kiedy rozwija si technika walki na ziemi, niebianie take sigaj po
now bro, metalow. elazne niebo, jako rycerz zakute w elazn zbroj i walczce elaznym orem razem z duchami tak samo
uzbrojonymi, to obraz malowany przez zoroastryjskie mity
o stworzeniu. Przejcie od kamiennej do elaznej broni w walce
ze smokiem znajdujemy w zapisie mwicym, e Huszang rzuciwszy kamieniem w czarnego smoka, skrzesa ogie, i od tego czasu
krzesze si ogie uderzajc elazem o kamie. (Huszang to Parazata Haoszjanha z Awesty a wic bohater z grupy, ktr
Grecy nazywali Paralatami Scytami krlewskimi).
Przebywanie w elaznym niebie odpowiada moe zamkniciu
w elaznym pomieszczeniu lub w trumnie, z ktrej niby z jaja wylecie ma czowiek-ptak.
Dwa przekazy mwi o elaznych zamkniciach w kraju smoka, Afrasjaba. Wedug jednego mia on podziemny paac z elaza
66. Ptak 2 gow kobiety. Naczynie gliniane glazurowane z Iranu, XII w.
303
SKjPIffTTirii*
^^SSWS^^^i^isStKSSSSBJ^S&ffi-i

'^-

^-.

(przeciwstawiony w kategoriach dou" i gry" paacowi Kawusa

na Elbrusie). W drugim, rozwinitym w cae opowiadanie o Bianie i Manie, dowiadujemy si, e bohater w czasie prb poprzedzajcych maestwo przebywa w lochu z elazn podog.
A wic smok-Afrasjab trzyma modzie w elaznym zamkniciu", warze" podziemnym, ale take metalowym. Ten metal musia mie istotne znaczenie we wtajemniczeniach turaskich.
Jest jeszcze jeden bardzo ciekawy przykad pnego zastosowania motywu elaznego zamknicia. Wadca sasanidzki Chosrow jak mwi podanie zamkn w elaznej skrzyni swego
przemdrego wezyra Bozorgmihra, a gdy przekona si o jego
prawoci wypuci go. Tene Bozorgmihr ju w dziecistwie
zosta symbolicznie synem wa". Gdy spa pod drzewem, w
zsun si na i obj swoimi splotami. By to znak niezwykych
uzdolnie chopca, ktry umia tumaczy sny, a potem odznacza
si wielk mdroci. W, cho stworzenie diabelskie, w ludowej
symbolice perskiej jest symbolem wiedzy i mdroci. On wie to,
co ukryte, jako str schowanych w ziemi skarbw i zarodkw
ycia.
Motywy metalu pojawiaj si w odniesieniu tak do ptakw",
jak i smokw". S to jednak smoki odmiennego rodzaju, nie
wodnego, jak Rustam, bohater stepw, lecz ogniowego.
Mamy trzy uwzgldniwszy Zardusztowe wersje poda
o siedmiu prbach. Siedem postojw Rustama, najbardziej archaiczna wersja, to siedem obrzdw letnich, odprawianych przez
stepowego szamana. Siedem zblie" Zarduszta, poczonych
z bogosawiestwami, maluje take niewtpliwie czynnoci kapaskie, bardziej wysublimowane, ale take odbywane w drodze.
Siedem przygd Esfandjara stanowi jakby ogniwo porednie
67. Ksi i peri. Miniatura, 15701571
305
20 Mitologia Iranu
w rozwoju tematu. Jest Esfandjar ptasi" (i w tym sensie przeciwstawiony Rustamowi-smokowi), ale siedem postojw wskazuje, e przej letnie funkcje kapaskie, zwizane nie z magi deszczow, lecz z ogniem i metalurgi.
Esfandjar dokonuje siedmiu czynw przed lubem z Humaj.
Ale do zwizku tego, obiecanego mu, nie dochodzi, bo ginie.
Bahman, w ktrym domylamy si odrodzonego Esfandjara, eni
si z Humaj wprawdzie inn, ale take z wasnej rodziny, nie
swoj siostr, lecz crk. Teraz zanika egzogamia wynikajca
z tradycji zwizkw z pobratymcami, u ktrych Sijawusz poszukuje ony, gdzie odbywa prby, inicjacyjnie umiera i zmartwychwstaje", by sta si Chosrowem (co jest w jzyku perskim
odpowiednikiem pojcia krla"). Na jej miejsce pojawia si zwizek endogamiczny, we wasnej rodzinie. Ludzie szemrali ju przeciwko Chosrowowi, nazywali go krlem podwjnego rodu".
Bahman jest krlem, ktry z t podwjnoci koczy.
Zerwanie zwizkw z Turanem, zaniechanie wymiany podarkw i domylamy si usug religijnych, ktra z reguy idzie
w parze z nimi, oraz partnerw maeskich, wynika z zerwania
sojuszw z dawn wsplnot, ktra staa si teraz krajem wrogw. By to dugi proces, ktrego najbardziej dramatyczny, kocowy moment opisuje Herodot. Krl Medii zaprosi dostojnikw
scytyjskich, naczelnikw plemion, spoi i wybi w czasie uczty
(przypomina to spraw Popiel i jego wujw, podobne zdarzenie
legendarne, zapewne odzwierciedlajce proces tworzenia si pa-

stwa). Zdarzy si to miao na pocztku VI wieku p.n.e.

aa .s M
krl w olej skrze
Mocarstwo Achemenidw zostao zniszczone przez Aleksandra
Macedoskiego. Prawdopodobnie wielki zdobywca nie mgby dokona podboju, gdyby nie to, e aparat pastwowy by zmurszay
i zepsuty. Ludno wieloplemiennego imperium uwaaa rzd za
gromad pijawek; znienawidzeni poborcy podatkw byli tymi
przedstawicielami wadzy, z jakimi najczciej si spotykaa. Tote
broni takiego pastwa nie byo komu. Jak wiadczy cz zapisw perskich, byy okrgi, w ktrych Aleksandra witano jak wybawiciela od smoka".
Po mierci Aleksandra powstay na terenach perskich pastwa
jego spadkobiercw, Seleucydw. Pniej odebrali im wadz
i odradzali persk pastwowo Partowie, panujcy pocztkowo
w Chorasanie (pnocno-wschodnia Persja) i stopniowo rozcigajcy swoje rzdy na coraz wiksze obszary zamieszkane przez
ludno iraskojzyczn. Ci potomkowie Scytw zachowali rycerskie ideay dzielnoci i tradycj niezalenoci poszczeglnych szlachetnych rodw od wadzy centralnej w czasie pokoju. Rozkazw
uwaali sucha naley w czasie wojny, ale prawi dehkanowie s poza tym ludmi wolnymi i nie powinni si ponia przed
nikim. Tote pastwo Partw miao charakter do lunej federacji, a krl krlw by nim naprawd tylko podczas wojny. Towarzyszya temu daleko idca tolerancja i pluralizm wyznaniowy.
Byy to ideay tak odmienne od wszystkiego, do czego przyzwyczaiy si przez tysiclecia ludy Bliskiego Wschodu, e Partowie
po prostu nie mogli utrzyma si przy wadzy. Ich miejsce zaja
dynastia, ktra opara tron na prawie i religii, czyli wprowadzia
system scentralizowanych, teokratycznych rzdw. Sasanidzi, potomkowie kapanw, zostali nowymi wadcami Persji.
307
68. Gowa partyjskiego ksicia, Iran, II w.
Zaoyciel dynastii, na wp legendarny Ardaszir, mia pokona smoka-robaka. W podaniu o tym spotykamy imiona jego
przeciwnikw Ardawana i Mihreka. To prawdopodobnie Artabanos i Mitrydates, wadcy partyjscy. Zwizek Mihreka z opiekunami ognistego robaka rysuje si niejasno w tych opowiadaniach, ale staje si nieco wyraniejszy, gdy przypomnimy, e orodkami dominujcego za Partw kultu Mitry (czy Mithry, jak go
nazywaj rda) byy witynie, mitrea, w ktrych pon wieczny ogie.
Mitraizm to jedno z tych wyzna, o ktrych niewiele wiemy,
poniewa wtajemniczani w jego obrzdy byli zobowizywani do
zachowania cisej tajemnicy na temat zarwno samej liturgii, jak
i sensu symboli w niej wystpujcych. Na zwizek Mitry z ogniem
krzesanym za pomoc drewnianych przyrzdw, przez wiercenie,
moe wskazywa jego przydomek Wierccy", na wano za mitraizmu w czasach partyjskich teoforyczne imiona wadcw,
z czsteczk Mitra"; nosili oni te tytuy opiekunw ognia".
Mitra zrobi wiatow karier, gdy razem z rzymskimi legionistami, ktrzy przyjli jego kult, zawdrowa do Rzymu i tu, jako
Soce Niezwycione, zdoby licznych wyznawcw.
W pierwszych wiekach naszej ery mitraizm konkurowa do
skutecznie z chrzecijastwem, ktre przejo ze sporo elementw obrzdowych. Jedn z przyczyn klski mitraizmu wydaje si
to, e by religi mczyzn i tylko mczyzn; kobiety pozostaway
poza sfer jego wpyww. W tym samym czasie co mitraizm rozpowszechnia si w Rzymie adresowany przede wszystkim do kobiet kult Wielkiej Bogini, Izydy trjpostaciowej. Kada wic ro-

dzina, w ktrej te orientalne religie by si przyjy, byaby niejako

dwuwyznaniowa, inne bowiem byoby wyznanie kobiet, inne mczyzn (chocia ci w obrzdach Wielkiej Bogini mogli uczestniczy). Chrzecijastwo, czce w obrzdkach obydwie pcie
309
cho z dominacj mczyzn kapanw zawierao niejako
wartoci obydwu orientalnych obrzdkw; z obydwu te, nie tylko z mitraizmu, czerpao, jak si wydaje, inspiracje. Izyda, dziewica, matka i krlowa, oddaa swoje symbole Marii, Matce Boskiej.
Poczenie to zreszt zaczo si ju na Wschodzie, w kulcie
Izydy. W Metamorfozach Apulejusza, bdcych waciwie jedynym rdem poznania obrzdw tego te ezoterycznego podobnie jak mitraizm kultu, spotykamy teoforyczne imi kapana z ow czsteczk Mitra" pozwalajc ujrze w nim wtajemniczonego rwnie w misteria mitraistyczne.
Imi Mitry spotykamy w mitologii indyjskiej: sowo to znaczy
w sanskrycie przyjaciel", a Mitra jest bogiem wystpujcym
w Wedach obok Warany, wadcy nocy, przeciwstawionym mu
jako pan dnia. Rzdzi on na niebie, tak jak Waruna na ziemi.
Rozpoznajemy tu wzr dualnego ukadu i moliwo pewnych
asocjacji z tematem podziemnego Waru i bliniakw.
Imi Mitry byo wymieniane w traktatach wadcw Mitanni
(XIII wiek p.n.e.), ktrych uwaa si za najwczeniejszych iraskich (aryjskich) przybyszw na Bliski Wschd. Wystpuje take,
obok Ahuramazdy (tu imi pisane jest cznie) i Anahity, w klinowych napisach achemenidzkich z VI wieku p.n.e. W Awecie
wczony jest do dobrych mocy Ahury, peni rol jego pomocnika, nazywany jest panem szerokich pastwisk", ktry wszystko
widzi i wszystko syszy. Z tej racji Ormuzd przydzieli mu ju
chyba pniej, w czasach zoroastryzmu sasanidzkiego urzd
generalnego nadzorcy sub wywiadowczych w swoim pastwie.
Ale stary Mitra to przede wszystkim bg czcy przeciwiestwa, ten, ktry jest pomidzy noc i dniem" i wszystkimi tymi
69. Mitra zabijajcy byka. Iii w.
311
mocami i zjawiskami, ktre mog skrywa si pod tymi symbolami. Jest gwarantem sojuszw i umw tak w skali pastwowej,
jak i rodzinnej. Zapewne dlatego grecki informator mwi, e Mitra jest tym, czym s arabska Alita (Al-Lat) i grecka Afrodyta. W
tej wanie postaci Afrodyty, czyli Wenery, matki Amora, Wielka
Bogini czya obydwie pcie. Mitra znany nam jest bstwem mskim, ale nie jest wykluczone, e podobnie jak inni bogowie opiekujcy si sprawami reprodukcji, w tej funkcji mia kiedy cechy
eskie.
Imi tego boga nieatwo poddaje si analizie; rozwaano takie
moliwoci, jak pokrewiestwo z wyrazami: mar w", mer
morze" i wreszcie matar matka". Zarysowujcy si krg pojciowy czy symbole mierci, ona i wiata podziemnego. Ognistosoneczna natura Mitry przypomina Chorszid Chanum z ludowych wierze perskich, Pani Soce, podsycajc ogie.
Imi Mitry w formach Mir, Mehr, Mihr wystpuje w jzyku perskim jako sowo pospolite w znaczeniu soce" oraz
czciej mio", dobro" (jak aciskie misericordia).
W poezji sufich perskich mehr jest jedyn szans na pojednanie
ludzi niejako najwyszym przejawem boskoci, a rwnoczenie
celem, do ktrego d ludzkie dusze. W najstarszym alegorycznym traktacie nowoperskim Szejch Sziburgani widzi trzy moce
ducha w postaciach Jakuba, Jzefa i Zulejki; Jakub reprezentuje
trosk, tsknot, Jzef pikno, a Zulejka mio. Po przezwyci-

eniu wszelkich przeciwnoci Jzef i Zulejka si spotykaj, zasiadaj na tronach, a Jakub zbywa si troski.
Podobna sytuacja wystpuje w wierszu Maulany Dala! ad-Dina, witego szejcha z XIII wieku. Tu poszukujcym Boga, kochajcym, jest pasterz, ktry w nieporadny sposb wypiewywa swoj
mio. Posysza jego pie Mojesz i straszy go kar bosk za
blunierstwa; ale wtedy wtrci si Pan Bg i zgromi Mojesza,
312
mwic: Czylim ci posa jednoczy, czy dzieli!? Wiedz, najprzykrzejsza ze wszystkich rzeczy dla mnie to rozdzielenie..."
Temat ten znajdowa naladowcw, co wiadczy, e myl taka bya bliska i innym twrcom redniowiecznym.
W nieortodoksyjnym nurcie religijno-filozoficznym perskiego
sufizmu odywaj pojcia Boga czcego przeciwiestwa, bdcego mioci, ktra jest ponad nie wysza. Take i niejasno zarysowujce si asocjacje Mitry z pojciami matki i mierci (przy skojarzeniu z Warem) oraz mioci znajduj tu swj wyraz i potwierdzenie: mier wedug Maulany to wyjcie z materialnej rzeczywistoci na spotkanie mioci (mehru), osignicie poczenia.
I tu rozpoznajemy zarysy sytuacji, o ktrej mwi pisma manichejskie. Osignicie penego zjednoczenia ze rdem blasku"
przez dusz sprawiedliwego po mierci jest celem ycia.
(Jakie mitraistyczne tradycje musiay by ywe wrd manichejczykw, skoro jedna z dwch sekt, na jakie rozpado si wyznanie, nazywaa si mihrijja religia Mitry").
Nieortodoksyjne nurty religijne, takie, ktre nie uzyskay poparcia wadz w Iranie, s z oczywistych wzgldw gorzej powiadczone ni doktryny wykorzystywane w rzdzeniu i w walce
z przeciwnikami. Ale te wiadomoci, ktre mamy o prorokach
i mczennikach sprzeciwiajcych si drapienemu dualizmowi
imperialnemu, dzielcemu wiat na swoich dobrych i innych zych, wystarczaj, by twierdzi, e wanie w naukach
goszonych przez tych rnych heretykw" przechoway si najcenniejsze idee iraskie, w wielu wypadkach zwizane z pojciem Mitry boga tak starego, e nawet myl o zwizku jego
imienia ze sowiaskim mirem" pokojem i sojuszem wydaje
si bardzo prawdopodobna.
Mitra przedstawiany by jako wyaniajcy si zza gry, zza
drzewa, a take zabijajcy byka. S to pne wizerunki. Pierwszy
313
70. Mitreum w Dura Europos, III w.
71. Mitra zabijajcy byka
typ przedstawie ma zwizek prawdopodobnie z jego sonecznymi
atrybutami, drugi nawizuje do wielokrotnie wspomnianego tematu ofiary krwawej z bydlcia, ktra cho tak potpiana przez
zoroastryzm, miaa by przyczyn rozkwitu wiata rolinnego. Na
tych wizerunkach to take jest zaznaczone: krew padajc na ziemi powoduje, e pojawiaj si roliny.
Obrzd zabijania byka by czci kultu mitraistycznego.
Gwatowne potpienie takich praktyk przez zoroastryzm moe
mie po prostu przyczyny polityczne kult wany w czasach
Partw ju przez to samo musia by zy dla ich nastpcw, Sasanidw, odegnujcych si od wszystkiego, co przypominao o tradycjach partyjskich.
Ale kilka wiekw panowania Partw pozostawio trwae pitno na kulturze perskiej, zwaszcza w dziedzinie literatury. Wtedy
to zostay przejte gwne rodkowoazjatyckie wtki epickie, majce mityczne korzenie opowiadania o Kejach, Rustamie, a prawdopodobnie te i przekazy o Feridunie, Manuczehrze, a nawet i
Zoroastrze. Sasanidzi zacierali lady partyjskie, gdzie mogli

oficjalna historiografia skrcia nawet okres ich panowania do poowy. Dynastia nawizywaa do tradycji achemenidzkiej podawali si za potomkw Dariusza i przedstawiaa czasy partyjskie
jako panowanie obcych". Ale w legendach o krlach sasanidzkich znalazy si wtki, ktre maj niewtpliwy partyjski rodowd, zdaj si ladami dynastycznych legend Partw, rodzajem
krlewskich szat" przejtych przez Sasanidw od poprzednikw.
Pozostaa te legenda Aleksandra Macedoskiego. Ubstwiony po mierci przez nastpcw, by bohaterem dzie, w ktrych
jego pochodzenie i czyny przedstawiano tak, by uzasadni deifikacj. Perska wersja Aleksandriady, znana nam z nowoperskich
ju opracowa, zawiera motywy bardzo charakterystyczne dla mitologii iraskiej. Aleksander jest w niej synem Dariusza Acheme316
72. Aleksander zebiJE smoka. Miniatura, ok. 1535
73. Rogaty ko na monecie Seleukosa 1,111 w. p.n.c.
nidy oraz crki Fajlakusa (Filipa), odesanej przez ma ojcu,
w czasie gdy bya ju brzemienna. Zdobycie Persji przez Macedoczyka stylizowane jest na powrt przeladowanego nastpcy
tronu" ktremu ten tron si naley.
Jest w tym opowiadaniu jeszcze jeden motyw bardzo znaczcy: gdy w paacu Filipa urodzi si Aleksander, jednoczenie na
wiat przyszed rebak, ktry by z nim niejako bliniaczo powizany.
Pamitamy, e ko Aleksandra nazywa si Bucefa, czyli Byczogowy (Boukefalos). Jako taki ko ten powinien mie rogi.
I oto na monecie Seleukosa I, dziedzica Aleksandra, jednego
z twrcw kultu wielkiego zdobywcy, znajdujemy takiego wanie
konia z rogami, ktre wygldaj jak rodzaj ozdoby. I to by zapewne wizerunek owego legendarnego konia, ktry w jaki sposb reprezentowa te Aleksandra. W orientalnych rdach bowiem ten bohater nazywany jest powszechnie Zulqarnain, czyli
Pan Rogw, co z reguy tumaczy si jako epitet odnoszcy si do
jego roli Pana Wschodu i Zachodu". W tym symbolu Aleksandra zbiegy si dwa symbole lunarne: ko, reprezentujcy ksiyc
w mitach pnocy, bdcy jego mskim" wcieleniem, oraz krowa
czy byk ksiycowy, z rogami, ktre byszcz na niebie w sposb
dla kadego widomy.
Ekwiwalentem konia jest w mitycznych pojciach indoeuropejskich osio, przy czym niekoniecznie musi to by poczciwy kapouch nawet lepiej wypada w tej roli gur, dziki osio czy kozio, ze wzgldu wanie na owe rogi, tak wane w ksiycowej
symbolice.
Jednym z wadcw sasanidzkich, ktrego legenda jest cile
powizana z tym tematem mitycznym, jest Bahram Gur, czyli
Bahram Dziki Osio. W historii Persji krl ten niczym specjalnym
si nie odznaczy, panowa raczej krtko, 16 lat (276293), ale
319
74. Kriewskie polowanie.
Miniatura, koniec XV w
75. Bahram Gur i Azade. Malowido na glazurowanej misie, pocz. XIII w.
21 - Mitologia Iran
w legendzie przypisuje mu si tyle nadzwyczajnych czynw, e nie
ma wtpliwoci, e zosta on ubrany w szaty mitycznego herosa.
Bahram by synem zego krla Jazdagerda. Ojciec przeladowa
go, a nie chcc go oglda na dworze, wysa na wychowanie do
arabskiego krla Monzera. Gdy Bahram wrci i pojawi si w paacu ojca, popad w nieask, poniewa zasn w czasie audiencji,
i znw powdrowa do Monzera.
Gdy Bahram dors, z ogromnym zapaem i powodzeniem zaj-

mowa si polowaniem (temu przypisywany jest jego przydomek

Gur, co znaczy dziki osio, onager). Ale doszedszy wieku, gdy
twarz mczyzny knie z dzy, rozszerzy swoje zainteresowania i zada dostarczenia mu kobiet, ktre by mu urodziy dzieci
i byy nauczycielkami religii. Wybra dwie takie towarzyszki; jego
ulubienic bya grecka niewolnica Azade. Niezliczone anegdoty
mwi o jej pouczeniach dawanych krlewiczowi. W niektrych
wystpuje ona pod imieniem Fetne Prba. Jednym z poucze
jest to, ktrego udzielia mu, gdy aowa, e krlowanie nie trwa
wiecznie. Rzeka mu wtedy: Gdyby byo wieczne, do ciebie by
nie doszo". Jest tu myl o przemijaniu, dialektycznym zwizku
pomidzy odchodzeniem jednych pokole i przychodzeniem nastpnych temat bardzo wany w perskiej mitologii, acz niejako
spychany w oficjalnych jej wytworach przez ide trwaego, niezmiennego dobra.
Bya wic Azade kim w rodzaju Djeny nauczycielki religii
w pastwie Ormuzda, modzieczej i wymownej. Ale w najwaniejszym i najczciej przez miniaturzystw przedstawianym wydarzeniu, ktre miao miejsce, gdy byli oboje, Bahram i Azade, na
polowaniu, zmienia si ona w pokonanego smoka". A byo to
tak:
Bahram polowa na gazele i popisywa si swoimi umiejtnociami. Udao mu si kilkoma strzaami tak przerobi" samic, e
322
76. Bahram Gur tratuje Azade. Miniatura, !333
przypominaa samca, a samca upodobni do samicy. Azade najpierw si miaa, ale pniej wspczua zwierztom. I to tak rozwcieczyo Bahrama, e strci j na ziemi do gry nogami, a potem rozdepta kopytami swojego wierzchowca. Postpi w tym
przypadku jak Bahram-Weretragna (starsza forma imienia
Bahrama, znaczy Pogromca Wrytry"), ktry ukazujc si jako
dziki osio, depcze wa.
Imi Azade po persku znaczy Wolna" (azad). Bya to grecka
niewolnica i imi to niezbyt do niej pasuje. Jako Fetne Pr323
ba zdaje si by wcieleniem Dajeny, ale nie tej dobrej, z Ormuzdowego dworu, tylko demonicznej, gronej, eskiej siy,
ktr symbolizowa w. Depczc krew, ktra si z niej wylaa,
Bahram niejako rodzi si" z wa czy smoka, Strasznej Matki.
Na Bliskim Wschodzie rol tak penia Izyda w swojej trzeciej
formie Hekate.
Tradycje kultu Izydy znane byy Iraczykom. Jak mwi bogini w Metamorfozach Apulejusza: Ariowie czcz mnie pod waciwym imieniem Izydy Krlowej". Wydaje si, e nauczycielka
Bahrama, Azade, to zarwno z imienia, jak i z funkcji odpowiednik Izydy. Cho z imienia bya to bogini bliskowschodnia, liczne
lady wskazuj, e j, jako Triwi czy inne wcielenie potrjnej
chway w eskiej formie, Iraczycy znali z dawna.
Wydaje si, e w czasach partyjskich nie tylko stron biorc
byli Iraczycy w wymianie poj na temat Wielkiej Bogini. Materiaw konkretnych na ten temat brak, ale trjpostaciowo bstw
i ich symboli jest tak wyrana w przekazach zwizanych z terenem Azji rodkowej, e trudno wtpi w istnienie podobnej triady rodzimej, iraskiej, jak trzy boginie skadajce si" jakby na
Izyd. W mitologii indoeuropejskiej charakterystyczny jest obraz
trzech bogi losu, przdek, i one zdaj si ladem najstarszej triady indoeuropejskiej, wanie kobiecej. Kontakty z Grecj czy
oglniej z kultur hellenistyczn oywiy w czasach partyjskich
pice ziarna" mitu, ktry okaza si zbliony do mitu o Izydzie.
Prawdopodobny jest udzia Iraczykw w misteriach Izydy i uzy-

skiwanie przez nich wtajemnicze. ladem moe by inna historia tym razem zwizana z Sasanid Szapurem.
Szapur pojecha do Rumu (Bizancjum) i tu spotkaa go dziwna przygoda. Znalaz si na dworze kajsara (cesarza), zosta gocinnie przyjty, ale pniej wadca Rumu zarzuci mu, e chce
zdoby tron, ktrego nie jest godny. Kaza go zaszy w skr osa
324
i zostawi zamknitego w ciasnym pomieszczeniu, a ywi tylko
tak, eby nie umar.
Bya na dworze cesarza klucznica, Iranka, ktra poznaa
w Szapurze rodaka, i zlitowawszy si nad jego losem, przekradaa
si do komrki w ktrej go zamknito. Przynosia ciepe mleko
i stwardnia na ciele winia skr ol polewaa tym mlekiem,
aby zmika, a wreszcie udao si jej wydoby okrwawionego
i zbolaego Szapura z olej powoki.
Zbliao si wito wiosny. Przed witem postaraa si dziewczyna ksiycolica o konie i ukrya je tak, by nikt si nie domyla jej zamiarw. Gdy wszyscy ludzie ze stolicy wylegli na bonia i
stranicy paacu nie pilnowali go ju, szlachetna opiekunka wyprowadzia perskiego krla z wizienia, wsiedli na konie i popdzili ku ojczystej ziemi. Bieg przed nimi i wskazywa im drog
baran, ktry by wcielonym farrem. Z jego pomoc najkrtsz
drog dotarli do Iranu. Z pierwszego postoju Szapur zawiadomi
gwnego kapana Persji, gdzie przebywa. Wkrtce mg stan
na czele armii, pokona Rum i wzi kajsara do niewoli. Stan
ukad, e Rum bdzie odtd paci danin Iranowi.
Rozpoznajemy sytuacj, ktra powtarza si wielokrotnie w
mitach o krlewiczach, zdobywajcych prawa do tronu. Jest wic
tu podr do obcego kraju i serdeczne przyjcie (kajsar zachwyci
si piknoci Szapura). Potem nastpuje oskarenie o ch zdobycia tronu, zamknicie i niewola, w ktrej towarzyszy bohaterowi kobieta. Ona to pomaga mu w ucieczce podczas wiosennego
wita. Nastpuje cz mwica o triumfie przeladowanego, jego zwycistwie i zdobyciu bogactw (danina).
Takich opowiada jest mnstwo, nie sposb wszystkich przytoczy czy tylko wyliczy. Oryginalnym elementem w tej historii jest
zaszycie krlewicza w ol skr. I to wanie wydaje si mitycznym przekazem na temat wtajemniczenia w kult Izydy.
325
Jak ju mwilimy, podstawowym rdem, z ktrego czerpiemy wiadomoci o tym kulcie i wtajemniczeniach, jest opowie
Apulejusza pod tytuem Metamorfozy albo Zoty Osio. Bohater
jej, Lucjusz, pod wpywem czarw zamienia si w osa i w tej postaci przeywa najrniejsze przygody. Pod koniec okresu przebywania w olej skrze bierze udzia w wiosennym wicie Izydy,
oglda jej symbole i j sam i zostaje przez ni z powrotem
przemieniony w modzieca. Przyprowadzaj mu wtedy siwego
konia, na ktrym odjeda. Jednym z symboli bogini jest mleko
niesione w jej procesji.
Narrator opowieci (napisanej w pierwszej osobie) mwi, e byo to pierwsze wtajemniczenie, a pniej jeszcze uczestniczy w
dwch takich obrzdach, ale jak to si odbyo, nie dowiadujemy
si. Rozpoznajemy motyw trzech prb; pierwsz jest prba osa,
ktr przechodzi jako modzieniec.
W perskiej opowieci prba osa jest bardziej realistycznie opisana, zamiast czarodziejskiej przemiany wystpuje tu rekwizyt
skra osa, w ktr zaszyto krlewicza. Mwic realistycznie"
mamy na myli specyficzne sprowadzenie zdarzenia do przygody,
bez jakich dodatkw magicznych. Symbolika jest tu ta sama, co
w Metamorfozach: oprcz swoistej zamiany w osa charakterysty-

czny jest motyw kobiety ksiycolicej (ksiyc jest symbolem

i form, w jakiej si pojawiaa bogini) i motyw mleka. Kobieta
wyzwalajca Szapura z olej skry, z zamknicia i obcego kraju
(niejako potrojenie pojcia Waru), przypomina Dajen, przewodniczk, tak ze wzgldu na motyw mleka (Djena znaczy Pojca"),
jak i na spenian przez, ni rol przewodniczki. Djena prowadzia czowieka w yciu, wskazujc mu drog dobrej religii, a po
mierci wioda dusz do nieba.
Jest tu widoczna zbieno pomidzy ni i Azade, rumijsk
niewolnic Bahrama Gura, te osa, cho dzikiego. Te dwie histo326
77. Bahram Gur walczcy ze smokiem. Miniatura, 1370
rie zdaj si uzupenia nawzajem, przyblia pojcia, ktre Iraczycy wizali z Izyd, gdy poznajc jej kult, rozpoznawali w nim
znajome zarysy mitycznego wzorca i uzupeniali je o rodzime elementy, wpisujc je w swoje przekazy na temat kultu Wielkiej Bogini.
Bahram Gur jest zarazem Bahramem, czyli Weretragn, dosownie Zwycizc nad Wrytr" (Weretr), wowo-smoczym
przeciwnikiem, ktrego cechy w perskiej mitologii najpeniej re327
!P
prezentuje Rustam, jak i Gurem, osem, bdcym nie tylko jednym z wciele geniusza Bahrama, ale i symbolem mskiego ksiyca w jego funkcjach reprodukcyjnych. Bohaterowie indoeuropejskich mitw o bohaterach olo- i koskogowych wi si z
kultami typu dionizyjskiego i orgiastycznego.
Osio jako symbol mioci erotycznej wystpuje w opowiadaniu Maulany o stosunkach kobiety z osem. Osio symbolizuje
tu bstwo, do ktrego chce si zbliy kochanka dusza ludzka.
Ale Maulana nie wymyli tej nieprzyzwoitej historii, ktr si
posuy. Jest ona znana i opowiadana w Iranie do dzi. Obcym
nie przekazywana, nie wystpuje w literaturze iranistycznej. Aluzje do niej zawiera nouruzowa piosenka o treci artobliwie erotycznej, ktr piewaj dzieci w czasie tych wit, nie rozumiejc
zreszt, o co w niej chodzi.
Bahram by kochankiem i mem niezliczonej liczby kobiet.
eni si niemal na kadym noclegu w czasie polowa i objazdw
kraju. Pewnego razu ujrzawszy ogie wskazujcy drog, trafi do
wsi; cztery crki mynarza, ktre wanie dojrzay do maestwa,
siedziay przy ognisku i pieway pieni na cze Bahrama Gura.
Oeni si ze wszystkimi czterema, ale nikt nie wiedzia, kim on
jest. Dopiero rano si wyjania tajemnica, gdy zaowocowao
drzewo o zielonych gaziach".
Innym razem w podobnych okolicznociach oeni si z trzema dziewczynami. Ich ojciec uwici ziemi", ozdabiajc siedzib krlewskimi batami. onierze ze stray szukajcy krla poznali po nich, e przebywa w tym dworze.
Bat krlewski, o ktrym to symbolu ju pisalimy, wie si
z rol pogromcy smoka (bat inicjacyjny nazywany bywa narzdziem do zabijania ww"), ale tu jest znakiem wesela. Janiej
wida, o co chodzi, w opowiadaniu mwicym o tym, jak Bahram
zmczony i niechtny ludziom zatrzyma si na nocleg u starej
328
kobiety. Postarzao si serce krla i krowa tej kobiety nie daa
mleka. Gdy wypocz i odzyska wigor, mleko trysno z wymion
krowy, a bat gospodarz zawiesi na drzewie. Bat by znakiem, e
w tym miejscu przebywa Bahram Gur, znw modzieczy, zdolny
do pobudzania ycia i mlecznoci krw. Na widok tego bata
przybysze modlili si.

We wspomnianej wyej historii wesela Bahrama z trzema

dziewczynami ich ojciec odda mu crki wedug obyczaju
Kajomarsa i Huszanga". By to lub w starym stylu, a aluzja do
Kjomarsa o nasieniu ze zota i ognia i do Huszanga pierwszego kowala, ktremu udao si skrzesa ogie, walczc ze smokiem wskazuje, e mia on jakie odniesienia do mitw ogniowo-kowalskich.
Bahram jest w najrniejszych perskich podrcznikach literatury uwaany za pierwszego poet, ktry uoy wiersz po persku". I przytaczaj w wiersz Bahrama w rnych wersjach.
W jednych przemawiajcym jest Bahram: Jam jest ten lew trzody, jam jest ten so wdrujcy, imi moje Bahram Gur, przera
ci", w innych jest adresatem (Tobie imi Bahram Gur"), a straszcym lub przestraszonym jego ojciec.
Wierszyk robi wraenie tekstu przy zabawie w Bahrama",
w czasie ktrej komu si nadaje imi Bahram Gur (lub tylko
Bahram), i tego Bahrama straszy ojciec" albo on ojca". Sdz,
e zabawa w Bahrama bya reliktem inicjacji, wczonym do obrzdu weselnego. Bahram to przede wszystkim pan mody, rodzaj
ma wszystkich dziewczt". Jako geniusz ognia peni t rol
w funkcji bstwa ognia. W Indiach Agni jest mem wszystkich
kobiet". Perski Atar jest ojcem wszystkich dzieci, ktre si maj
narodzi".
Sens wierszyka mwicego o tym, jak chopiec stawa si Bahramem, w ktrym wystpuje straszcy lub straszony ojciec, mona
329
janiej zrozumie, przyjrzawszy si stosunkom Bahrama z jego ojcem, Jazdagerdem.
Jazdagerd to drugi, obok Azade, smoczy" element tej historii.
Przeladuje syna, wypdza go z kraju. Gdy Bahram zasypia
w czasie audiencji, wtrca go do wizienia. Sen w mitach inicjacyjnych jest odpowiednikiem mierci, a w samych obrzdach
sprowadzany bywa sztucznie, by mist mg niejako umrze
i przenie si w inn rzeczywisto. Motyw snu wystpuje w micie o Gawie i Kjomarsie. Gawa usna pod wpywem roliny
bang, ktr Ormuzd wtar jej w oczy. Rolina bang to haszysz.
Uycie haszyszu w obrzdach iraskich powiadczone jest bardzo
wieloma danymi. By to jeden z najpopularniejszych rodkw
uywanych przez Iraczykw w czasie obrzdw, w ktrych naleao upi adepta.
Jak ywe musiay by te tradycje, wiadczy przekaz mwicy
o asasyskich praktykach w siedzibie Starca z Gr; ot chopca,
ktremu udzielano pierwszego wtajemniczenia, miano usypia haszyszem, a pniej przenosi w miejsce raju z piknymi
kobietami, ktre nie szczdziy mu swoich ask. Potem ponownie upiony budzi si przekonany, e by w niebie, i odtd
mg walczy i naraa ycie bez strachu przed mierci, bo do
tego wanie raju miaa go zaprowadzi.
Organizacja asasynw bya skrajnie wojowniczym skrzydem
ismailii, jednej z sekt szyickich. Jej przywdca Hasan Sabbah
(XII wiek) mia gwn siedzib na niedostpnej grze Alamut,
niedaleko dzisiejszego Teheranu. Nazwa zgromadzenia, asasyni,
pochodzi od sowa hasziszini (haszyszowcy"), jak ich nazywano
na Wschodzie.
Sen Bahrama nie jest wic przypadkowym elementem w relacji
0 przeladowaniu przez ojca. Wtedy jego straszono". Ale pniej
1 ojciec by przestraszony, ba, zabity. Jazdagerd mia zgin przy
330
rdle, gdzie kopn go ko, a waciwie zwierz podobne do
dzikiego osa".

Gdy zgin ojciec, Bahram musia odby prb, ktra by umoliwia mu objcie tronu. Korona leaa na tronie, a do tronu
przywizane byy dwa lwy. Bahram zabi lwy i koronowa si na
krla krlw. Przypomina to drug prb Gusztaspa, w ktrej
dwa lwy ukazuj si po rozciciu wilka przez bohatera.
Zabicie smoka, trzeci czyn, zostao przesunite na czas po koronacji; smok ten pokn modzieca, krl za wydoby go, zabiwszy smoka. W tym czasie Bahram olep na czas jaki. Motyw
lepoty zosta te przesunity z wyzwalanego na wyzwalajcego. (Takie przesunicia s bardzo czste w rozmaitych konkretyzacjach tego samego wzorca mitycznego). W tym przypadku
smok wyglda szczeglnie: ma kobiece piersi i brod, przypomina
wic sfinksa. Sfinks peni rol funkcjonalnego smoka" w micie
o Edypie i zapewne w wielu innych. Paralelne motywy podobnych mitw ulegy tu kontaminacji, naoeniu na siebie.
Panowanie Bahrama w czasie ktrego eni si niezliczon
ilo razy ma jeszcze jedn szczegln cech: krl przez swoje
zarzdzenia sprawia, e bogaci stawali si biedakami, a ubodzy bogaczami. W pewnej wsi mia on zrwna wszystkich ludzi, znie nakaz jakiejkolwiek podlegoci jednych w stosunku do
drugich. Odbiera skarby bogatym i dawa potrzebujcym. W tych
opowiadaniach, o wyranie ludowej proweniencji, jest Bahram
stylizowany na krla witecznego", wybieranego na czas wiosennych wit szacha Nouruzu", ktrego wadza, jak mwi Hafiz, trwa pi dni". Jest wtedy osem-kochankiem" (czego
wspomnienie zachowao si w nouruzowej piosence, o ktrej poprzednio mwilimy), panem modym, a zarazem przywdc zabawy, w ktrej zacieraj si rnice pozycji i majtku.
331
78. Wiosna.
Miniatura, 1612
79. wito wiosny.
Miniatnra, koniec XVI w.
W Rzymie w czasie takich wit niewolnicy grali rol panw,
a panowie niewolnikw. Tego rodzaju obrzdy z reguy
przynosz chwilowe odwrcenie rl spoecznych, czynic z rzdzcych rzdzonych i na odwrt.
Zamiana pci zwierzt, gazeli i jej samca, w czasie polowania
Bahrama z Azade naley te do motyww typu witecznego i weselnego. Czsto zamienia si wtedy suknie pomidzy reprezentantami przeciwnych pci (w Polsce zachoway si do niedawna lady
tego obyczaju w formie przywdziewania przez drubw weselnych
fartuszkw dziewczcych w czasie taca).
Innym bohaterem, ktry take jest stylizowany na Bahrama pogromc smoka" i w ktrego historii taki motyw zamiany
pci wystpuje w jeszcze wyraniejszej formie, jest Bahram Czubin, podobnie jak Bahram Gur posta historyczna, przyodziana
w mityczne szaty w przekazach legendarnych.
Bahram Czubin by dowdc wojsk szacha Hormuzda; uratowa pastwo w czasie zagroenia, zosta obwoany krlem (590), a
pniej, pokonany przez Sasanid Chosrowa Parwiza, musia
uchodzi z kraju (591).
Gdy udao si Bahramowi Czubinowi pokona najedcw, nie wdziczno go spotkaa ze strony krla Hormuzda, lecz
wyrzuty. Posa mu wadca obelywy list, a razem z nim kobiece
szaty: niebiesk wenian sukni, czerwony welon i te szarawary, oraz pudeko z wrzecionem i bawen. Bahram przywdzia kobiece suknie, wzi wrzeciono i pokaza si swoim oddziaom.
Po dwch tygodniach od tego wydarzenia pojecha w las, a tam
jadc za dzikim osem, trafi do paacu. Mieszkajca w nim kr-

lowa przyja Bahrama gocinnie i cho nie wiadomo, co pomidzy nimi zaszo, gdy wrci, zachowywa si jak krl.
Wejcie do krlewskiego haremu przemienio go w krla
ten motyw ju znamy. Pniej Bahram pokona starego szacha
334
Persji i sam ogosi si krlem. Bahrama popierao spoeczestwo,
widzc w nim nowego Rustama. Tote w legendzie nie tylko walczy on pod starym sztandarem Rustama, wycignitym ze skarbca, sztandarem ze znakiem smoka, ale i postpuje jak Rustam,
o czym tekst Krlewskiej ksigi mwi wprost.
W legendach o bohaterach okresu rednioperskiego uderza
ogromne nagromadzenie tematw mitycznych, niekiedy ledwo
zaznaczonych. Byy to najwyraniej przekazy wywodzce si
z twrczoci ludowej, nie przetworzonej w cigu wiekw w rodowisku kapaskim. Magowie po prostu nie zdyli tego uczyni, poniewa ywe legendy kryy midzy ludmi. Tylko cz
z nich, suca chwale dynastii, moga by wprowadzona do oficjalnego obiegu za Sasanidw. Reszta wczona zostaa do ich legendarnej historii chyba dopiero po najedzie arabskim.
Legenda o Bahramie Czubinie bya prawdopodobnie przechowywana w rodowisku dehkaskim (z ktrego pochodzi) na
Wschodzie. Za jego potomkw podawali si powoujc si na
jak genealogi Samanidzi, twrcy iraskiego pastwa niemal
niezalenego od kalifatu, ze stolic w Bucharze (8641005).
Gdy Czubin przegra walk z Chosrowem Parwizem, musia
uchodzi do Chin. Tam pokonawszy potwory mia si oeni z krlewn. Podr na Wschd, starym szlakiem Sijawusza,
to znak nadziei, e powrci mciciel jeli nie sam wygnany, to
odrodzony" w potomku. Tak przez wieki po najedzie arabskim
Iraczycy wypatrywali zbawcy ze Wschodu. Cz ludzi uwaaa,
e bdzie to potomek Jazdagerda, ostatniego krla, inni e
Czubina, a jeszcze inni, powstacy 748 roku, widzieli zbawc
w swoim przywdcy Bihafaridzie. Bihafarid podobno przez siedem lat przebywa w Chinach, gdzie umar i zmartwychwsta",
jak mwiono. Kiedy umar naprawd, mia wstpi do nieba na
karogniadym koniu.
335
Powstanie Bihafarida wybucho w okolicach Niszapuru. Jego
uczestnicy rekrutowali si gwnie z biednych chopw. Zrozumiae w tym rodowisku przywizanie do archaicznych motyww
i mitw agrarnych sprawiao, e swojego przywdc stylizowali
oni na nowego Sijawusza bstwo przyrody. Wane wydaje si
take, e w tym ugrupowaniu (oczywicie jak zawsze organizacja
przybraa form sekty religijnej) zakazywano maestw z kobietami z wasnych rodw; motyw egzogamii, istotny w micie o Sijawuszu, zachowa si wrd nich w formie religijnego nakazu.
Oczekiwanie na wyzwoliciela weszo na trwale do perskiej
wiadomoci czy raczej podwiadomoci spoecznej. Jeszcze
w okresie po najedzie mongolskim odprawiano obrzdy, ktre
byy wyrazem tej nadziei: wyprowadzano osiodanego konia za
miasto, na drog, ktr mia przyby wyzwoliciel. Mogo to by
rozumiane jako dostarczenie konia na zmian utrudzonemu wdrowcowi, by prdzej dotar do celu. Dla nas wane jest to, e
wanie ko by symbolem zbawcy podobnie jak ko Sijawusza, Behzad, rodzaj cznika pomidzy nim a Chosrowem (gdy
obydwaj go uywali), a zarazem symbol obydwu: mczennika
i odrodzonego mciciela. Teraz w aobnej procesji muharramowej prowadzi si konie bohaterw zabitych pod Kerbel. Oczekiwanie na imama-mahdiego, imama-zbawiciela, jest te podobne
do oczekiwania na odrodzonego Sijawusza i formy szyickich

obrzdw nawizuj do tamtych, starych.

Nadejcie imama-mahdiego bdzie zwiastowao bliski koniec
wiata. Przyjdzie on wtedy, gdy tak nasili si panowanie za na
wiecie, e interwencja nadprzyrodzona bdzie konieczna.
Skrajne formy czci imamw prowadz do ich swoistej deifikacji. Koncepcja ukrytego imania", ktry po wiekach ma si poj-.
wi, charakterystyczna jest dla perskiej szi'i i nawizuje do wierze
starszych ni islam. Ostatni imam dwunasty Mohammad
336
znikn w roku 874. Pewnego pitku w poudnie pojawi si on
w Mekce i zniknie, by powrci dnia nastpnego. Z jego pomoc
powstan z martwych Mahomet, jego towarzysze oraz ich przeciwnicy. Raz jeszcze rozegra si wita historia zmaga szyitw
i sunnitw, ale tym razem zwyci szyici. Gdy to si stanie, znikn z ziemi. Pojawi si wtedy potwory Gog i Magog i zniszcz
ziemi. Ale Bg j odnowi i kae zmartwychwsta wszystkim
umarym. Po Sdzie Ostatecznym pjd do nieba, pieka lub poredniego miejsca, przeznaczonego dla gupcw, dzieci nieprawych
i ludzi nie zasugujcych ani na niebo, ani na pieko. Potem
mier czarna owca zostanie zabita i ju nikt nie umrze.
Proroctwa te odwouj si te do magii liczb. Tote koniec
jednego wieku i pocztek nastpnego wywouje z reguy fal nastrojw mesjanistycznych.
Takim przeomowym momentem, kiedy mijao tysic lat (wedug rachuby ksiycowej) od chwili zniknicia ostatniego imama,
by rok 1344. Wystpi wtedy ze swoj nauk Sajjed Ali Mohammad, nazywajc siebie Babem, czyli bram" wysannikiem zapowiadajcym powrt imama-mahdiego. Babistw okrutnie przeladowano w Persji, ale sekta ta przetrwaa na emigracji.
Kilka lat temu skoczy si XIV, a zacz XV wiek ery muzumaskiej. W propagandzie perskiej podkrelano wano tej
daty, jej zwizek z przeomem w dziejach Iranu i z rewolucj muzumask. Imama Chomejniego uwaaj niektrzy za imama-mahdiego albo za tego, co go wyprzedza, zapowiada i przygotowuje wiat na jego przyjcie. Takie rozdzielenie funkcji pomidzy
kolejno przybywajcych bohaterw nie jest nowe w perskich wierzeniach. Jak ju mwilimy, maj si tak pojawia kolejno trzej
synowie Zoroastra zrodzeni z dziewicy: Oszidar (Oszedar), Oszidarmah (Oszedarmah) i Soszjan. Ma si to wydarzy w roku tysicznym lub tysic pisetnym po mierci proroka Zarduszta.
337
22 Mitologia Iranu
Gdy si pojawi pierwszy, Oszidar, soce i Mitra przez trzy dni
sta bd w zenicie. Oszidar odnowi religi, oczyci j. Wtedy
wszystkie wilki zbior si w jedno miejsce i powstanie potwr jeden, ogromny. Pod wodz Oszidara wojsko pjdzie walczy
z nim. 1 zabij t Drud Dahi, a z niej si dym podniesie w niebo, jak chmura, i zamieni si w Drud Wow. Pniej przez
400 lat pada bd deszcze zwane Malkosan. Przez trzy lata przed
ich nadejciem prorocy bd przestrzega ludzi i nawoywa do
budowania schronie w ziemi. A gdy ludzie przestan im ju wierzy i si strzec, deszcze przj'jd i zatopi tych, ktrzy nie wierzyli,
i ich inwentarz.
Pod koniec tysiclecia ukae si Oszidarmah, a soce sta
bdzie w zenicie z izedem Mehrem (Mitr) przez 20 dni i nocy.
Oszidarmah zaprowadzi sprawiedliwo. Wtedy wszystkie we
zbiegn si w jedno miejsce i utworz jednego ogromnego wa.
Wierni pokonaj go, ale jego jad zatruje ziemi wokoo. Z Drudzy
Dahi uniesie si dym jak czarna chmura i zamieni w Drud
0 ludzkiej postaci. Wtedy Zahak wyzwolony zostanie z pt

1 obejmie panowanie. Ormuzd i Amszaspandowie prosi bd

ducha Feridunowego, by go pokona, ale on odele ich do Sama
Garszaspa i dopiero ten zabije Zahaka. Ale i tak ten smok poyje
do dugo, by pore czwart cz owiec.
Pod koniec drugiego tysiclecia pojawi si Soszjan jako pomocnik Ormuzda. Soce bdzie wtedy stao w zenicie przez
30 dni i nocy. Przyjdzie do Soszjana Kej Chosrow, i zostanie wysany, by religi gosi i umacnia. W siedmiu krajach ziemi Chosrow bdzie krlem, a Soszjan wielkim kapanem. Wtedy i Garszasp zgodzi si przyj dobr religi. Wyznawcy jej bd dla siebie dobrzy i nie poumieraj, doczekaj czasu, gdy zmarli
powstan z grobw.
Ormuzd wemie koci od ziemi, krew od wody, wosy od ro338
lin i ducha od wiatru. Poczy je i utworzy posta na swoje podobiestwo. Soszjan odczyta jaszt z Awesty i powstanie z grobw
pita cz zmarych, a potem powtrzy to jeszcze cztery razy i za
kadym razem ludzie bd zmartwychwstawa, a nie zostanie
aden pord umarych. I zapanuje wielkie szczcie i rado, kiedy si bd poznawali.
Aeby si pomiecili, Ormuzd powikszy ziemi dwukrotnie.
Mowie wezm za ony te kobiety, ktre byy ich onami za ycia. A tym kobietom i tym mczyznom, ktrzy za ycia maonkw nie mieli, znajd pary i poeni ich.
Mitra i Rasznu wtrc rozpustnikw do pieka, gdzie umr na
zawsze. A innych grzesznikw czeka kara trzech dni pieka. Mwi te, e pokutowa bd 9000 lat. Spandarmat zada, by ludzi ukarano stosownie do ich grzechw. Szahriwar roztopi metal
ze wszystkich gr ziemi i z gry la bdzie w usta ludzi, by wyprbowa ich wiar. Wszystko zo w nich si wypali i oczyszczeni
bd z grzechw. Dla zmartwychwstaych prba ta bdzie zagodzona, bo ich poma ciepym mlekiem.
Demony czciowo zostan wybite i spalone, czciowo same
si pozeraj. Na przykad Zurman, diabe czasu przynoszcy staro, pore Dudafta, demona zej chwili.
Gdy zniknie zo, zbior si wszyscy Amszaspandowie i jazatowie, gwiazdy, ksiyc, soce i ogie, i ludzie skupi si przy Ormuzdzie. A zwierzta, ktre te na sd zmartwychwstan, utworz jedno zwierz. Mczyzna i kobieta pocz si jak za ycia,
tylko dzieci ju mie nie bd, cho bd si sob radowali.
Przytoczona tu wersja koca wiata jedna z kilku zawiera elementy mityczne niezmiernie ciekawe, ale jest tak niekonsekwentna, e jej rednioperski autor uzna za konieczne doda,
e s to tajemnice, ktrych nie pojmie ludzki umys". Uderza
w niej przede wszystkim dwukrotne czenie si par.
339
Uwaga, e dzieci mie nie bd, wskazuje, e czas si skoczy,
a nie zaczyna si ponownie. Jest to podkrelenie zoroastryjskiego
dogmatu o jednorazowoci bytu, wyraajce sprzeciw wobec tych
doktryn, ktre podobnie jak indyjskie gosiy powtarzalno historii wiata.
Ortodoksyjny zoroastryzm odrzuca koowy charakter prze
mian zarwno w skali makrokosmosu, jak i mikrokosmosu
czowieka, potpiajc wiar w odradzanie si przodkw w potomkach. Obie te sprawy cile si wizay w wiadomoci. Koowy
charakter czasu w wielkiej, kosmicznej skali niewtpliwie koncepcja pochodna idei czasu biegncego niejako po okrgu, wyrosej z obserwacji powtarzalnoci najpierw faz ksiyca, pniej
czterech pr roku zosta odrzucony. Czas biegncy ruchem
wahadowym -- myl zwizana z podziaem roku na dwie pory

by w nowych warunkach niezrozumiay, ale lady tego rodzaju

mitycznego pojmowania czasu przetrway w podziale caej historii
bytu na okresy panowania Ormuzda i Arymana.
W przytoczonych tutaj fragmentach przekazu rednioperskiego by moe opartego na zaginionych czciach Awesty
idea wiecznego powrotu, zaczynania wszystkiego od pocztku,
wystpuje bardzo wyranie. Mowa tam o zwierzciu zawierajcym wszystkie zwierzta", odpowiadajcym Gawie Ewodacie
Krowie Pierwszej Stworzonej. Kilkakrotnie w tekcie jest mowa
o podobnym czeniu si w jedno wielkie stworzenie istot demonicznych. Ten powtarzalny wzorzec nawizuje do mierci i poczenia istot po mierci.
Mamy w tej historii take bardzo charakterystyczny motyw
wlewania roztopionego metalu w usta tych, ktrzy poddawani s
prbie. Sens pomazania ciepym mlekiem, ktre w niezrozumiay
sposb ma chroni w czasie takiej prby, jest jasny, gdy wemiemy pod uwag inne przekazy mwice o prbie roztopionego me340
talu. W innej wersji iraskiego Sdu Ostatecznego zmartwychwstali id przez rzek roztopionego metalu: grzesznicy pon w niej,
a sprawiedliwym jest tak, jakby kroczyli po ciepym mleku. Take
w opowiadaniach o kropieniu piersi roztopionym metalem" spotykamy takie same sformuowania: byo mu tak, jakby mu pier
kropili ciepym mlekiem".
Mleko jest jakby substytutem, ekwiwalentem roztopionego
metalu. Byo nim prawdopodobnie i w obrzdzie, w ktrym mogo wystpowa zarwno pokrapianie, odpowiadajce kpieli oczyszczajcej, pomazanie, jak i dawanie mleka jego uczestnikom.
Wszystko wskazuje, e by to obrzd nowych narodzin, a dawanie
mleka takiemu, kto si na nowo urodzi", byo logiczne. Mamy
lady obrzdu pojenia mlekiem w czasie wtajemnicze mitraistycznych.
Przemiana czasu, okres odrodzenia, wizay si z Nouruzem,
z wiosn. Wtedy odprawiano obrzdy czenia par, czego lady
zachoway si w mitach zarwno o pocztku, jak i o kocu wiata. Mitra i Rasznu niby para kapaska eliminuj tych, ktrzy nie nadaj si do udziau w owych obrzdach: wysyaj ich do
pieka. Opiekun ognia przeprowadza prby, lejc w usta uczestnikw ciepe mleko substytut roztopionego metalu. Ci, ktrych
natura jest grzeszna, wowa, nie wytrzymuj prby. Anio ognia,
nazywany tu Szahriwarem, wystpi wic w funkcji Weretragny
ogniowego, czyli Bahrama.
Gdy zestawimy te dane z opowieci o wiosennych dokonaniach Bahrama Gura, widzimy, e ogromna cz motyww przystaje do siebie. Powtarzany corocznie obrzd pobudzania ycia po
uprzednim jego oczyszczeniu (ogniem) daje ludziom nowe siy,
krowom mleko, a dla wszystkich jest czasem, kiedy pary raduj
si sob. Maonkowie cz si, a ci, ktrzy nie maj ma czy
ony, te znajduj partnerw. Modzie wyazi z olej skry" po
341
polaniu mlekiem i moe uczestniczy w obrzdzie. Modym zostaje co z olej natury, natury mskiego ksiyca, ktry jest kochankiem kobiet. Tak jak Goszurwan wyszedszy z krowy staje si naprawd kobiet, tak po wyjciu z osa" chopiec jest mczyzn.
czas krlw
Dwa wiaty, na ktre dualizm perski dzieli rzeczywisto, to
przeciwstawione sobie z jednej strony istoty dobre i ich stworzyciel Ahura, jego moce, geniusze opiekucze ywiow i wszelkich
elementw wiata, z drugiej za Aryman i jego pastwo, demony reprezentujce to wszystko, co czowieka gnbi, przeszkadza mu y zdrowo i w dobrobycie. Arymaniczne s duchy i te

zjawiska na ziemi, ktre s uznawane za ze: we, wilki, a take

pustynie, gry, morze (bo woda w nim jest sona) itp. Tak rozumiany obraz wiata niejako dwudzielnego rysowali kapani zoroastryjscy przed oczami wiernych.
Gdy jednak przyjrzymy si bliej tym, co reprezentuj owo
dobro i zo, zaczynamy nabiera wtpliwoci co do czystoci
owych podziaw. Wtpliwoci te rodzi przede wszystkim porwnywanie postaci z mitologii perskiej i indyjskiej. I tu natrafiamy
na podstawowy problem, a mianowicie spraw odwrcenia znakw" dobra i za w mitologii perskiej w stosunku do indyjskiej,
czyli inwersji iraskiej. Zachodzi ona ju na poziomie podstawowym, duchw pierwszych, reprezentujcych zasady dobra
i za.
Jak pamitamy, duchy te zrodzone zostay przez Zurwana
najpierw arcydew Aryman, pniej Ormuzd Ahura. W indyjskich mitach rol tak sam jak Zurwan peni Pradapati. Rodzi
najpierw asury, pniej dewy tylko e tu dewy s dobre, boskie, a ze s asury. Sowa asura" i Ahura" s odpowiednikami, znacz w obydwu rodowiskach pan", wadca" lub duch".
W obydwu przypadkach pierworodni to duchy ze, urodzeni pniej dobre. Ale inwersja nazw wskazuje, e co innego uwaano
za dobre wrd przodkw Hindusw, a co innego u Iraczykw,
343
h
80. Krl Dariusz 1 na polowaniu, nad nim znak Ahuramazdy. Odcisk pieczci
cylindrycznej z napisem klinowym, IV w. p.n.e.
cho zasada niejako pierwotnoci za jest utrzymana w obydwu
mitach.
Wprawdzie w Rygwedzie okrelenie asura" stosowane jest te
do bogw w znaczeniu boski", duchowy", tytu ten dawany jest
Indrze, Agni i Waranie, ale i tam ju, przy wystpowaniu cech
opozycyjnych, siy boskie zwizane s z dewami, a niszczycielskie
z asurami. Stosunek do tych istot jest jednak mniej pragmatyczny,
a zarazem mniej kategoryczny: dewy mog zsya klski, mier,
ale to nie umniejsza ich roli; takie s prawa bytu.
Oglna nazwa zych mocy w Iranie djwa, dew, diw odpowiada indyjskiemu okreleniu bogw dewa, a take sowom
344
takim jak deus, theos bg" w acinie i grece oraz imionom
bstw: Dzeus, Zeus. Ale odpowiada te sowom diw, didko okrelajcym ze duchy w sowiaskiej mitologii i diabom wiata romaskiego (diabolos) oraz naszym. Jeli wemiemy pod uwag, e
nasze sowo bg" wystpuje w takim samym znaczeniu, imienia
pospolitego, w perskich napisach klinowych (...Ahuramazda,
Mithra, Anahita i wszyscy bogowie, jacy s..."), to zaczynamy
podejrzewa, e Sowianie take, podobnie jak Iraczycy, naleeli
do tych, ktrzy czcili bogw, a potpiali dewy, odwrotnie ni Hindusi czy Grecy. Tote odwrcenie funkcji deww i asurw w wiecie iraskim zdaje sie mie istotne znaczenie take dla bada nad
nasz, sowiask mitologi.
Baga w sanskrycie to ten, ktry przydziela" los, bogactwo,
ktry decyduje. Asura to pan", wadca". Pojcia s w tym przypadku zbiene. Z dewami sprawa jest bardziej skomplikowana.
Sowo to wyprowadza si najczciej od tematu di" widzie",
.janie", i uwaa si, e znaczy jasny", wic je z pojciem
dnia (sanskryckie diaus dzie"). Ale takim najjaniejszym bstwem, w ktrego istocie ley blask, jest Ahura, a dewy jemu
przeciwstawione s ciemne. Z punktu widzenia iranisty czenie
deww i blasku nie jest najszczliwsze. I z tej wanie perspekty-

wy patrzc, sprbujmy zastanowi si, czym moe by iraski

dew, jeli odrzucimy wartociowania, ktre musimy uzna za
wtrne, biorc pod uwag wystpowanie inwersji deww i asurw.
Inwersji samych oglnych okrele wiata dobra i wiata za,
grupowej niejako, towarzyszy inwersja znakw wielu postaci
wystpujcych w perskiej demonologu jako dewy, a w Indiach bdcych te dewami, ale dobrymi, bstwami. Dotyczy to midzy innymi jednego z najwaniejszych bogw Indii Indry.
Imi tego boga powiadczone jest w panteonie pastwa Mi345
tanni w II tysicleciu p.n.e. w formie Andra. Jako demon jest pniej wymieniany w szeregu najwaniejszych, odpowiadajcych
rang Amszaspandom, zych mocy Arymana i tu nosi imi
Andar. Jest przeciwnikiem ognia i wrogiem wizania kosti, witej przepaski. Nakania do rozpusty i lekcewaenia dobrych obyczajw.
Nie znany Awecie, demon ten nie wystpuje te w epickich
przekazach perskich, przynajmniej pod takim imieniem. Niky
lad starej jego obecnoci znajdujemy w literaturze arabskiej. Jeden z bohaterw siratw heroicznych opowieci arabskich
ma imi Antara. Antara by synem czarnej niewolnicy i naczelnika plemienia. Czarny syn biaego wadcy musia dokona wielu
bohaterskich czynw, zanim ojciec uzna go za swojego prawowitego potomka: wystpuj w tej opowieci tak typowe motywy, jak
przeladowanie syna, poddawanie go prbom i wreszcie uznanie
jego praw i przyjcie przez niego dziedzictwa. Nie wiadomo, z jakiej warstwy zapoycze moe pochodzi temat, jeli uznalibymy
go za przejty razem z imieniem z mitologii indoeuropejskiej: siraty spisane zostay stosunkowo pno, ju w okresie muzumaskim, a wic okoo 2000 lat po pierwszym udokumentowanym pojawieniu si Andry na Buskim Wschodzie.
Czarno bohatera moe wskazywa, e by to iraski demon,
przeciwnik jasnego wiata Ahury, ale moe take by archaiczn
cech bohatera. Ta czarno bowiem wie si w pojciach pierwotnych z wod. Natura wody jest czarna, zgodnie z indyjskimi
oznaczeniami. Zaklinacz deszczu, panetnik, w Indiach powinien
si ubiera na czarno, w odrnieniu od biaego czarownika",
ktry sprowadza ciepo i soce. Mamy tu podobn opozycj jak
pomidzy alem i Rustamem. Zal jest soneczno-zoty, Rustam
ciemny i deszczowy" w tym sensie, e walki, ktre stacza (podobnie jak walki Indry), mona rozszyfrowa jako czynnoci
346
szamana wywoujcego deszcz. Podobiestwo Indry i Rustama jest
uderzajce: pokonanie siedmiu smokw przez Indr, o czym mwi Rygweda, odpowiada siedmiu postojom Rustama. Nawet
w ich charakterze znajdujemy podobiestwo. Obydwaj z rykiem
rzucaj si na przeciwnika. Rustam wprawdzie nie upija si ani
nie ma takich przygd miosnych, jak Indra, ale to jest zrozumiae:
na perskim gruncie nie mg sobie na to pozwoli i musia zachowa cho minimum przyzwoitoci. Natomiast demon Andar, ktry mg by potpiony, jest wanie rozpustny i przeladuje ogie
(co si zdarzyo te Indrze), skania do nieobyczajnoci i rozwizywania witej przepaski. Indra jest bogiem wyzwalajcym, rozwizujcym pta, a take zabijajcym niezliczone asury.
Przeladowanie ognia to czynno przepisywana Garszaspowi
(za co syn Ormuzda chcia posa go do pieka), ktry jest nie tylko dziadkiem, ale i w jakim sensie odpowiednikiem Rustama.
Obydwaj Garszasp i Rustam s wrogami religii Onnuzda, czyli odpowiednika indyjskiego wiata asurw. Obydwaj te

maj cechy wodnych szamanw. Cechy, ktre reprezentuje w Wedach Indra, znajdujemy w trzech postaciach perskiej mitologii:
w Garszaspie, Rustamie i demonie Andarze.
Przeladowany, zgaszony przez Garszaspa Atar, syn Ormuzda, by jako czczony na otarzach wity ogie gwnym przedmiotem kultu kapanw zoroastryjskich. Obrzdy sprawowali oni
w ciszy, biao ubrani, z zasonami na ustach, by nie zakca
spokoju bstwa. Modlitwy odprawiali szepczc, czy raczej mruczc nazywao si to zamzama. Opozycja midzy krzykiem
Indry a tym zachowaniem jest zupenie wyrana.
Zwaszcza e Indra wrzeszczy i nabiera mocy wtedy, gdy upije
si sokiem somy, dawanym mu przez wiernych podczas obrzdw. A soma, zwana w Iranie haom, bya potpiana we wczesnym zaratusztrianizmie. I trudno si temu dziwi, bya to bowiem
347
81. Aryman z Hatry, II .
ofiara dla tych bstw, ktre uznane zostay za dewy i ktrych kult
zosta przez proroka potpiony. Greckie rda mwi, e Persowie skadali ofiary z roliny omomi" (humami?) tym duchom podziemia, ktre si opiekuj zmarymi i moemy doda strzeg nasion tak ludzkiego, jak zwierzcego i rolinnego ycia. Byy
to ofiary nocne, dla Arymana. Wizay si prawdopodobnie
z praktykami lunarno-orgiastycznymi. Soma bowiem jest w Indiach tak blisko powizana z ksiycem, e a z nim zostaa utosamiona. ladem takich obrzdw i poj z nimi wizanych jest
oczyszczanie przez blask ksiyca" nasienia Pierwszej Stworzonej
Krowy, o kobieco-ksiycowej naturze.
Greckie przekazy na temat kultu mocy podziemnych odnosz
si do czasw achemenidzkich i ludowego prawdopodobnie obyczaju. Z tego okresu pochodzi sztuka Ajschylosa Persowie (VIV
w. p.n.e.). Znajdujemy tam scen wywoywania duchw przez
starcw na perskim dworze. Nie jest to chyba zupena fantazja
greckiego tragika, bo mnstwo ladw materialnych wiadczy
o ofiarach z haomy, na dworze w Persepolis na przykad. Dlatego
te due wtpliwoci budzi do rozpowszechniony pogld, e zaratusztrianizm by religi staropersk", religi czy to ludnoci,
czy nawet dworu w czasach achemenidzkich; zwaszcza jeli przyjlibymy teori o wystpieniu Zaratusztry w VII wieku p.n.e. Zakaz uywania haomy nie mgby tak szybko si zdezaktualizowa,
podobnie jak oddawanie czci podziemnym mocom o wyranych cechach deww.
Ahura uwaany bywa za bstwo rodu Achemenidw, poniewa w napisach klinowych z czasw tych wadcw wystpuje jako
bg-stworzyciel. On jest dawc, take jako baga" dzielcy",
los". Jest tam te wiadomo, e Ahuramazda da Dariuszowi
panowanie. I tu ju mamy do czynienia z inn kategori poj
politycznych, pastwowych.
34f
82. Grobowiec Cyrusa w Pasargade. VI w. p.n.e.
Cyrus zosta wadc Babilonu i twrc perskiego imperium
m.in. w rezultacie spisku kapanw Marduka, ktrego uwaano za
odpowiednik asyryjskiego Aszura. Trudno nie podejrzewa, e byy jakie powizania pomidzy Aszurem i Mardukiem, Mardukiem i Ahur i wreszcie Ahur i Aszurem, choby ze wzgldu
na podobiestwo imion. Caa sprawa jest wielce tajemnicza.
Aszur ma zdecydowanie z opini, Ahura bardzo dobr. A porednie niejako ogniwo, Marduk, bliszy Ahurze, jakby bardziej
ucywilizowany ni Aszur, jest te bogiem wojny i wojownikw.
350
I

By on take popierany przez kupcw i rzemielnikw, ktrym

Cyrus zawdzicza w duej' mierze swe wyniesienie.
Cyrus przyprowadzi do Babilonu swoje wojska, wspierajc
w ten sposb parti Marduka, wydaje gi wic, e Achemenidzi byli chszatrijami w dosownym znaczeniu naczelnikami wojownikw, plemion jeszcze nie w peni osiadych. (Uwaa si, e imi
Cyrus znaczyo pasterz" co te potwierdzaoby takie wnioski).
Wczenie Medii do imperium perskiego umoliwio przejcie
zachodnich tradycji kultu ognia i metalu z rodzimych, a wic bliszych rde. Tam mieli by kapanami magowie Grecy mwi
0 nich jako o plemieniu kapaskim. Jeli nawet wczenie stanowiliby co w rodzaju korporacji (Grecy czsto mieszali pojcia rodowo-plemienne z zawodowymi), to chyba jeszcze nie tak zamknitej, jak to byo pniej. Medyjscy kapani byli prawdopodobnie zatrudniani na dworze Achemenidw w tym czasie, gdy bg
nazywa si ju nie Marduk, lecz Ahuramazda. Owi starcy", ktrych Ajschylos przedstawia w swojej tragedii, to chyba magowie.
1 tu nasuwa si moliwo tumaczenia sowa mag" jako stary"
(maha wielki" w sanskrycie, w jzyku polskim mony") i powizania go z archaicznym pojciem kapana jako starca.
Jak twierdzi Herodot, Persowie obchodzili wita zabijania
magw kady z tych kapanw, ktry si nie zdoa ukry, by
tracony. Nasuwaj si zwizki z praktykowanym jeszcze wwczas
na pnocy przez ludy indoiraskie zabijaniem starcw, co take
musiao mie jak opraw obrzdow. Kilka poda mwi o uratowaniu starego ojca przez syna, ktry nie ing si zdoby na rytualne ojcobjstwo, i o niezwykej mdroci uratowanego, ktry
ocali rd czy wie.
Zabijanie magw zdaje si nawizywa do starych obyczajw
przyniesionych z pnocy, do obyczaju zabijania tych starcw,
ktrzy si ju nie nadawali do penienia funkcji doradcw. Wed351
83. Budowla kultowa z czasw Achemenidw, zw, Ka'b Zarduszta, w Naksz-e
Rustam, V w. p.n.e.
ug Herodota, kapanw, ktrzy nie speniali swoich zada waciwie, Scytowie wkadali na wz zaprzony w woy i podpalali
go, po czym wypuszczali w step. Mamy tu obraz mierci w pomieniach, niby palenie smoka" z mitycznego wzorca, w ktrym
starzec stawa si smokiem ognistym.
Magowie, kapani zoroastryjscy w czasach Sasanidw, s wymieniani w starej Awecie bodaj raz i to w nieprzychylnym dla
nich kontekcie, jako wrogowie Zaratusztry. Chodzi w tym przypadku raczej oglnie o kapanw. Moe wanie magowie byli
tymi cznikami pomidzy starymi tradycjami a nowymi prdami,
ktrzy na dwr Ormuzda wprowadzili jazatw: Haom geniusza witego napoju, ktrego przyrzdzanie stanowio jeden z ich
gwnych obowizkw, Mitr i Ksiyc oraz mnstwo innych.
Po okresie gwatownego odrzucania wszystkiego, co wizao
si z kultami podnoci, nastpia swoista fuzja nowych i starych
wierze i obrzdw. Czysta religia mazdejska" wchona kult
bstw zwanych jazatami czczonymi". Uwaani s oni za projekcje, hipostazy si przyrody i zjawisk wiata: soca, ksiyca,
gwiazd, wody, ziemi itp., przedstawiani jako ich opiekucze geniusze. Ale i Ahura pierwotnie zdaje si wywodzi z tej boskiej
rodziny; jego szat jest niebo, okiem soce. Wydaje si bstwem
nieba czy atmosfery, rycerzem w elaznej zbroi. W micie o stworzeniu jest jakby lad tego w postaci niekonsekwencji, z jak pojawiaj si Duch Nieba i Ormuzd w czasie walki z napaci Arymana.
Aryman, wielki przeciwnik Ahury, pan podziemnego wiata,

ma zwyczaj wciela si w wa lub smoka. Wtedy wystpuje jako

Drud wielka czarownica. Dlatego, a take i z tej przyczyny, e
jest potpiony tak gwatownie, ma cechy eskie i to te, ktre
si wi ze star kobiet, tak jak Baba Jaga. Aryman jest wrogiem ycia, ale zestawienie danych o nim skania do przypuszcze,
353
23 Mitologia Iranu
e ten pan podziemnego wiata to w istocie dawna bogini przechowujca ycie po mierci. W mitologii perskiej funkcje takie
poyteczne peni Aramaiti i Amszaspand Mordad, awestyjski
Ameratat.
Nasiona Kajomarsa i Gawy przyja AramaitiZiemia. Ale
tylko 1/3 przesza do ziemi: reszt zaj si wysannik Ormuzda,
jazata Neriosang. Neriosang, awestyjski Nairjo Sangha, jest geniuszem chway krlewskiej, a uwaany bywa za ogie (w specyficznej formie). Mamy tu jakby pierwszy lad pojcia duszy nie
tej pojmowanej jako ycie, lecz niezalenej niejako od ciaa, tej,
ktra z ciaa wychodzc, nie idzie do ziemi. By moe tylko krlowie j pierwotnie mieli, schodzia na nich w postaci ducha-ognia. (Krl, jak si przekonalimy, to pojcie do w mitologii pojemne: moe by rzeczywistym wadc kraju, ale take przywdc
jakiej grupy czy gow rodziny).
Neriosang przechowuje w jeziorze nasienie Zoroastra, z ktrego ma si on odrodzi, urodzi jako zbawiciel. Jako jazata, ktry
jak informuje Awesta przebywa z wodami", Neriosang jest
wic strem tych duchw-nasion zmarych, ktre s przechowywane w wodzie, nie w ziemi. Woda, jezioro to pojcia wymieniajce si w mitach z niebem, uwaanym za wielkie nadziemne
morze. Gdy wic spotykamy sformuowanie, e dusze przebywaj w niebie", moemy odnonie starych warstw mitu sdzi, e
chodzi o wod, moe wodne pochwki, i e jest w tym lad kultw lunarnych, bo to wanie ksiyc jest wodny".
W tradycji perskiej ksiyc jest mski. Istnieje trwaa zbitka
pojciowa pomidzy sowami szach" i ksiyc" (szahmah). Szach
to dawny chszatrija wojownik", mody mczyzna". Rozwj od grupy modych do ksit", od przywdcy teje grupy do
ksicia ksit" (bo tak i etymologicznie, i z racji znaczenia naleaoby tumaczy tytu szahinszah", krl krlw") obdarzo354
84. Inwestytura wrczenie krlowi Ardaszirowi I symbolu wadzy. Rzeba sk&ina
w Tak-e Bostan, IV w.
nego chwaren zwycistwa mona przeledzi po ladach, jakie
pozostawi w jzyku, mitach i symbolice.
Cho wymieniany z nim w pnych tekstach, kej" wyraa
odmienne pojcia, zwizane z farrem pracownika. W spoecznociach rolniczych kej mg by rolnikiem i ta jego funkcja wydaje si bardziej archaiczna, w rodowisku za, gdzie produkowano
metale na zbyt kowalem. W jzyku mamy lady takich skoja355
re w postaci sw: kawidan ora", kondan kopa", gawe pan domu, gospodarz, gowa rodu, zarzdca", kija
krl, opiekun, rolnik", kaw przemylny", gawban kowal"
itd. Wspomnienie pierwszej funkcji zachowao si w micie o Kej
Kawusie, drugiej w przekazach o Kawern i o drugiej grupie Kejw: Lohraspie, Gusztaspie, Esfandjarze i Bahmanie. Wydaje si,
e pierwsza tradycja pochodzi z Azji rodkowej, druga z Zachodniej.
Pierwsi Kejowie s dajcymi ycie". W imionach drugiej grupy Kejw wystpuje czsteczka aspa" (asp) ko", jakby konkurujc z krowim" tematem zawartym w tytule Kawi". Mamy

wic kolejno imiona Kej Lohraspa (awestyjski Kawi Aurwataspa),

Kej Gusztaspa (Kawi Wisztaspa), co wyglda na poczenie symboliki krowiej z kosk, rodzaj powizania cech eskich z mskimi. Sadzimy tak na podstawie wyobrae na misie z Hasaniu, jak i tych, ktre mwi o wczesnym i bujnym rozwoju zachodniej metalurgii e to na tym terenie Kaw jako kowal
ubrany w swoj krowi spdniczk przepdza smoka suszy i tu
te chyba by eponimem krlewskiego rodu. Tu by on obojnaki", a wic krowio-koski", niejako wtrnie, ju dziki symbolowi krowiej skry, gdy na Wschodzie, to znaczy w Azji rodkowej,
w okrgach rolniczych by czciej rolnikiem, rodzcym ojcem".
W pierwszym rodowisku wyzwala syna ze smoka, tworzy,
w drugim rodzi" czy przywraca mu ycie za pomoc cudownego napoju. Oczywicie, przeplatanie si tych motyww byo moliwe, ale zasadnicza rnica zdaje si polega na tym, e zachodni
Kaw by zwizany z ogniem i metalem, podczas gdy w historii
Kawusa mamy lad wody, pynu odradzajcego.
Krlowie z tytuem Kawich zdaj si w historii plemion iraskich wyprzedza w czasie nie tylko krlw-szachw, ale take
pochodzi z innego rodowiska ludw osiadych. Ci, ktrzy
356
opanowali wadz w Babilonie, byli szachami", a w stosunku do
korporacji kowalskich opiekunami, tak zreszt jak i w stosunku do rolnikw. W tym momencie dziejw inna grupa zacza odgrywa ogromn rol w ekonomice iraskiej: to kupcy, rzecznicy
rozwoju przemysu i wielkiego imperium, z bezpiecznymi drogami
handlowymi i szerokimi, dostpnymi rynkami. Perskie drogi krlewskie sawne byy w staroytnoci. czyy ogromne przestrzenie. Ale na mit o podziale ludzi na klasy przez Damszida nie
miao to wpywu. Kupcy traktowani byli jako bezklasowi" i zajcie to nie cieszyo si prestiem spoecznym, ktry by wywoa jakie mityczne echa. Bazar reprezentowali rzemielnicy.
Podzia na cztery grupy, cztery stany, stanowi swoist matryc i ta tetrada zdaje si wiza z wystpowaniem czterech pokole
w dwch cyklach Kejw. Spoecznoci za czasw Trjciaego
Feriduna - rzdzia zasada potrjnoci, lunarny model klas wieku, pniej przyby jeszcze jeden element (nawet Kawus jest ju
nie jednym z trzech, lecz jednym z czterech braci). W ukadzie
klasowym bya to grupa rzemielnikw pracujcych na zbyt.
Odpowiadaj oni indyjskim siudrom ludziom wykonujcym
czynnoci usugowe, nie bdcym dwida", czyli dwukrotnie
urodzonymi".
Ich pojawienie si jako specjalnej grupy oznaczao, e przey
si stary system gospodarki naturalnej i pkay zwizki rodowo-plemienne, a na ich miejsce pojawia si organizacja pastwowa.
Lunarny, biologiczny cykl trjczonowy zastpiony zosta przez
wzr tetrady, wystpujcy w podziale roku na cztery pory (a nie
dwie, jak poprzednio) i miesica na tygodnie. W Persji to ostatnie
zjawisko wystpio pno: zoroastrym cigle kultywowa zasad
dzielenia miesica na trzy dekady, ze witami wyznaczajcymi
ich pocztki. Babiloski tydzie nie przyjmowa si wic bardzo
dugo. Zdaje si wskazywa na to rodzinny, nie pastwo357
wy charakter tych wit, obchodzonych w ramach wsi czy plemienia.
Paralele takich poj znajdujemy w tradycji greckiej: wedug
Arystotelesa Ateny pierwotnie byy federacj czterech plemion. W
kadym plemieniu byy trzy fratrie, na kad z nich skadao si
trzydzieci rodw. Cztery plemiona odpowiaday czterem poroni
roku, dwanacie fratrii miesicom, a kady rd by odpowied-

nikiem jednego dnia. Organizacja najwysza, pastwo, zbudowana bya na wzorze tetrady, mniejsze za, wyrastajce z dawnych
rodowo-plemiennych tradycji, rzdzone wedug zasady lunarnej
triady.
Cztery plemiona attyckie tworzyy rodzaj federacji. A wic
proces ten nie polega ju na rozrastaniu si dawnego rodu
w wiksz jednostk, nie byli to potomkowie trzech braci", lecz
wsppracujcy ze sob czonkowie jakiej spoecznoci. Na gruncie mitologii iraskiej zdaje si to odpowiada kejanidzkim oraz
rustamowskim tradycjom. Wystpuj tu cztery pokolenia o wyranej korelacji symboliki z czterema porami roku: Sijawusz to bohater odradzany wiosn jako Chosrow. Sam Sijawusz byby wic
zimowy", jego ojciec Kej Kawus jest .jesienny" (co wyranie podkrela wstp do jego dziejw), a znaleziony w grach
pierwszy Kej, janiejcy Kobad zwizany jest z latem.
Wedug starych tradycji perskich rok iraski kiedy zaczyna
si nie na wiosn, lecz latem, w czasie najduszego dnia. Musiao
to by bardzo wane wito, cho pniej zostao zapomniane.
Prawdopodobnie niektre jego formy obrzdowe zostay przeniesione na Nouruz, Nowy Rok babiloskiego kalendarza. (U nas
takie wito Sobtka, Kupaa zdaje si zawiera cz
wsplnych, pradawnych obyczajw).
Mityczny czas perskich poda to czas trjdzielny, lunarny,
z okresem nowiu, ktry si niejako znajduje poza czasem". Std
358
chyba wywodz si pojcia czasu nieruchomego (czasu Zurwana)
i czasu pyncego. Drugi wzorzec czasu dzielonego na dwie pory: zim i lato ujawnia si w mitach o bliniakach zarwno
0 Jimie i Jimace, jak i o dwch synach Zurwana: Arymanie
1 Ormuzdzie. Wreszcie mamy wzr czasu czterodzielnego, w odniesieniu do roku. (Zwycistwo tej koncepcji przy rachubie lunarnej, podziale miesica na cztery tygodnie, zdaje si rezultatem
wpyww obcych, babiloskich). Wynika on chyba z wtrnego podziau dawnego dwuczonowego cyklu. Zauway mona bowiem
przemienno typologiczn postaci agodnych" i wojowniczych"
przedstawicieli nastpujcych po sobie kolejnych pokole. Cztery
takie pokolenia z przemiennoci typw wystpuj w podaniach o rodzie Sama. Tu ukrytym ogniwem jest nie przedostatni,
lecz ostatni jego przedstawiciel Sohrab.
Tetrada tego typu, ktr mona zauway w mitach perskich,
zdaje si by pochodn dwch rachub czasu i dwch koncepcji:
podwojenia ukadu binarnego (systemu dwch dopeniajcych si
powek" spoecznoci) oraz rozwinicia ukadu triady lunarnej
przez dodanie jednego elementu, ycia w ukryciu". W wojowniczych spoecznociach pasterskich mamy prawdopodobnie do
czynienia z przypadkiem pierwszym (wojska niebios dzieliy si na
cztery armie: pnocy, poudnia, wschodu i zachodu). W pierwszym cyklu kejanidzkim (z Kawusem i Sijawuszem) wyrane s
lady drugiej koncepcji: trzej tylko reprezentanci rodu s krlami
Iranu, czwarty, Sijawusz, panuje" w Turanie, penicym rol zawiatw.
W Indiach podzia czasu na epoki, w skali makrokosmosu,
przypomina ten, ktry znamy z Iranu i Grecji. Jest to dziedzictwo zapewne wsplne, indoeuropejskie, a moe i wikszej wsplnoty, bo wystpuje ono w czterodzielnym rytmie w Chinach, z
odniesieniem do czterech stron wiata i czterech pokole rodziny.
359
Ukad triady w indyjskich mitach spotykamy w postaci trjcy
boskiej: Brahmy, Wisznu i Siwy. Pierwszy jest bstwem pobudzajcym wzrost, drugi opiekunem istot ju istniejcych, trzeci

bogiem upadku i rozkadu, mierci nioscej odrodzenie. Te cechy

trzech bogw indyjskich tak wyranie skorelowane z irask
triad lunarn i trzema klasami wieku wystpuj te w odniesieniu do ich maonek. on Brahmy jest Saraswati: bogini wd,
patronka piknej wymowy, odpowiada przez obydwie te cechy
Dajenie, czciowo Anahicie, modzieczym boginiom z panteonu
perskiego. Wisznu, bg czwororeki, poj za on Lakszmi, indyjsk Afrodyt, matk boga mioci, Karny. Wcieleniem Lakszmi
bya Sita rola, ziemia, maonka Ramy. W pokornej Aramaiti
widzimy cie tych bogi Afrodyty i Lakszmi.
Najwaniejsz z bogi indyjskich jest maonka Siwy wieloma imionami wzywana Wielka Bogini, Durga, zwana Mateczk",
ta, za ktrej przyczyn nastpuje mier i odrodzenie ycia, ktra
w kolejnych okresach pali wiat i pozwala mu si odtwarza. Odpowiada ona greckiej Hekacie; w perskim panteonie moemy upatrywa jej lad w postaci Drwaspy, wspomnianej w Awecie bogini wanej, ale tajemniczej, oraz Aszi klucznicy Onnuzda,
o imieniu przypominajcym demonicznego wa Ai. On wanie
przej funkcje trzeciej bogini i sta si potpiony Drud
zowrog.
Obraz dworu Onnuzda malowany przez pne zoroastryjskie
przekazy to projekcja dworu krla krlw. Na tronie, porodku,
zasiada bg bogw. Po prawej jego stronie trzej Amszaspandowie: Bahman, opiekun stad, Ardibeheszt str ognia i Szahriwar geniusz krlewskiej chway. Przypomnijmy, e Bahman to Dobra Myl przewodnik dusz, awestyjski Wohu Mano, Szahriwar
Chszatra Warija Krlewsko Zwyciska, a take opiekun
kowali i roztopionego metalu, Ardibeheszt Arta Wahiszta lub
360
<
* 11*r**fi* a?4^* *>^./
* *&
85. Oftarze ognia w Naksz-e Rustam, okres sasanidzki
Asza Wahiszta
Doskonay ad, opiekun Atara, Ognia, syna
Ahury.
Bahman by opiekunem byda i zapobiega suszy ktra nastpowaa w czasie wojny, gdy wadza skupiaa si w rkach Szahriwara. Ciekawy jest podzia kompetencji pomidzy tego ostatniego i Ardibeheszta: Ardibeheszt opiekuje si ogniem na otarzach,
a Szahriwar roztopionym metalem, niejako substantywizowa361
nym ogniem, i kowalami. Pierwszy staje si geniuszem pasterzy,
drugi kowali, tych, ktrzy uywaj ognia do produkcji, ale te
wydobywaj go ze ska, wytapiaj. Jest on wic w jakim sensie
podobny do Irada, w ktrego naturze poczyy si elementy ognia i kamienia, dajc mu przewag nad brami, ale ktry jednoczenie jest typem kapana promowanego w obrzdzie ognistego
smoka.
Irad, eponim Iraczykw Ariw, zdaje si w swoim
imieniu nosi ogniowe elementy: temat indoeuropejski ai-", czyli
pali". Nazwa Airjana, Ariana, moe znaczya kraj ludzi ognia".
Mityczne lady iraskie raczej do takiego nas skaniaj przypuszczenia ni do przyjmowania tradycyjnego indyjskiego tumaczenia
sowa Aria" szlachetny"... Moe to ci, ktrzy odradzali si
w ogniowym obrzdzie. W Persji lady prowadz do odrodzenia
w roztopionym metalu (ajjen, ahen), w Indiach obrzdowym ogniem by Agni. W Rygwedzie znajdujemy lad innego ognia"
(moe Atara), ktry pali si w domu, gdy Agni przynoszony jest
jako misoerca" dla odprawienia obrzdu, prawdopodobnie
spalenia zwok, jak wynika z kontekstu.
Pasterz Bahman, kapan Ardibeheszt oraz opiekun ko-

wali, pracownikw Szahriwar tworz triad podobn do tych,

ktre wielokrotnie omawialimy. Nastpia jakby wtrna strukturalizacja w ramach dawnego wzorca, o tyle niekonsekwentna, e
Bahman ma cechy kapana, a Szahriwar jako Chszatra wojownika. A wic po prawicy mamy cechy krlewskie, trzy funkcje
krla.
Po lewej stronie ktra zgodnie z protokoem i prastar tradycj jest stron kobiet znajduje si Aramaiti ze swoim dworem,
z kobietami haremu: Dajen, Anahit i Aszi, oraz Chordad
86. Szach i sufi. Miniatura, 15701571
363
i Mordad. Chordad opiekun zdrowia to awestyjski Haurwatat geniusz wody, pojcy, karmiciel dusz w niebie. Za Mordad
to Ameratat geniusz niemiertelnoci. A wic mamy tu pen
triad, odpowiadajc lunarnej triadzie Wielkiej Bogini i boskiej
trjcy Indii tak w mskich, jak i eskich jej przejawach: trzech bogach i trzech boginiach, ich onach.
Trudno si tego dopatrze w postaciach Aramaiti, zwanej pniej Spandarmat Pokora, w Chordadzie i Mordadzie opiekunach wody i rolin. Jak pisalimy na pocztku, wzorce iraskie
zostay w mitologii zoroastryjskiej poamane i rozbite. Nie stao
si to ani z przyczyny zej woli, ani wskutek zapomnienia, lecz byo rezultatem przemian, jakie zaszy w pojciach przybyszw
z pnocy.
Zastali oni na nowych siedzibach nie tylko odmienne warunki
bytowania, ale i bogactwo miejscowych tradycji, ktre miay
ogromny wpyw na ich pojcia o yciu, o tym co dobre, i ze, o
waciwych formach wadzy i podlegoci. Duga historia iraskiego wpisywania si w wiat Bliskiego Wschodu odbia si na
mitach tego ludu. Ale w ich warstwie najgbszej, tej, ktra decyduje o imponderabiliach, o narodowej podwiadomoci, zmusza
do czynw niekiedy niezrozumiaych dla postronnych, zachoway si jeszcze do dzi okruchy poj przyniesionych kiedy z mitycznej Ariany.
Warszawa, lipiec 1982
sowniczek waniejszych imion
i nazw
aw. awestyjskie
stp. staroperskie
rp. rednioperskie
nwp. nowoperskie
gr. greckie
Achemenjdzi dynastia perska, VIIII w. p.n.e.
Afrasjal), aw. Franhasjan, rp. Frangrasjan, Frasjan krl Turami, dziad Kej Chosrowa.
Aeszma, nwp. Cbarsz demon nienawici, w Europie Asmodeusz
Ahura Mazda, stp. Ahuramazda, rp. Ohrmazd, Ormuzd, Hormuzd, Ohnnizd Pan Mdry", najwaniejsze bstwo Persw.
Ameratat, rp. Amurtat, Mordad Niemiertelno", geniusz ycia, jeden z Amszaspandw.
Amszaspand, aw. Amesza Sponta Niemiertelny wity",
pomocnik Ormuzda; szeciu Amszaspandw uwaano za jego ministrw, emanacje bstwa. Niekiedy zaliczano do nich Ormuzda i
mwiono o siedmiu Amszaspandach.
Anahita, aw. Aredwi Sura Anahita (Wilgotna, Janiejca, Nietykalna"), rp. Anahit, Nahit, zwana te Nan (Piastunk") bogini
sodkich wd, dobrego poczcia, o cechach lunarnych.
Andar demon rozpusty, odpowiednik indyjskiego boga Indry.
Apaosza, rp. Apusz demon posuchy.

Aramaiti, aw. Spenta Aramaiti, w zoroastryzmie wita Cierpliwo", rp. Spandannat, ona Ormuzda, opiekunka ziemi i rolnikw; dawna bogini Ziemia Matka; jedna z Amszaspandw.
365
Ariana zob. Iranwed
Aryraan, aw. Angra Manju, rp. Ahriman zy duch, gwny
przeciwnik Ormuzda, pan ciemnoci i podziemnego wiata
pieka.
Atar Ogie, syn Ahury, jazata.
Awests (apastak prawo") wita ksiga zoroastryzmu, zredagowana w okresie sasanidzkim (ok. IV w. p.n.e.), zawierajca
fragmenty starych iraskich przekazw datowanych na VII w.
p.n.e. lub na okres jeszcze wczeniejszy (II tysiclecie p.n.e.)
Ai Dahaka trjgowy zowrogi w, wcielenie niszczcych
mocy; rp. Dahak, nwp. Zahak krl tyran o smoczym ciele.
Babman, aw. Wohu Mano duch dobra, geniusz dobrej myli,
opiekun stad, jeden z Amszaspandw.
Bahram, aw. Weretragna pogromca smoka, geniusz zwycistwa, zoroastryjski opiekun ognia.
Bebeszt Najlepszy Byt", raj, niebo.
Biruni, Abu Rejhan uczony z XXI w. zwany ojcem etnografii muzumaskiej", autor prac na temat wierze, obyczajw, tradycji itp.; z pochodzenia Chorezmijczyk.
Chordad, aw. Haurwatat, jeden z Amszaspandw, geniusz wd
i zdrowia.
Chszatra Warija zob. Szahriwar
chwarena, nwp. farr chwaa", gloria", waciwa krlom i bohaterom.
Czinwat most prowadzcy na tamten wiat.
dachma wiea milczenia, budowla, w ktrej si skadao ciaa
zmarych, by je rozerway ptaki.
Dajena, aw. Daena, nwp. Din crka Ormuzda i Aramaiti,
opiekunka nauki i znawczyni religii.
Demawand gra w pobliu Teheranu.
Brud, stp. Drauga demon eski.
366
Dzam, Damszid mityczny krl Iranu, aw. Jima Chszaeta.
Esfandjar, aw. Spento Data syn krla Gusztaspa, zabity przez
Rustama.
Farangis crka Afrasjaba, ona Sijawusza.
Feridun, aw. Traetaona, Traetona (Trjciay"), rp. Freton, Fredun pogromca Zahaka, ostatni krl caego wiata.
Frawaszi, rp. Frowasz, Frohar niemiertelny duch ludzki.
Gajomaratan (ywy miertelny"), rp. Gajomart, nwp. Kajomars
pierwszy stworzony czowiek, wzr i nasienie ludzi, pniej
pierwszy krl wiata, bohater kulturowy.
Gandarw, aw. Gandarwa potwr wodny zabity przez Garszaspa.
Garszasp, aw. Keresaspa, bohater iraskich poda.
gatha, rp. gas pie", strofa"; wtrcone w tekst Awesty jej
najstarsze fragmenty, majce form poezji.
Gawa Ewodata, rp. Tora Ewakdat Pierwsza Stworzona Krowa, zabita przez Arymana.
Gopadszah geniusz opiekuczy wd, pczowiek-pbyk.
Gosiasp crka Rustama, ona Giwa.
Goszurwan, aw. Gausz Urwan, nwp. Goszurun Dusza Gawy,
pierwszej krowy, geniusz opiekuczy zwierzt, zwaszcza byda.
Gusztasp, aw. Kawi Wisztaspa, rp. Kej Wisztasp krl Iranu,
wspczesny Zoroastrowi; czony z medyjskim wadc o tyme
imieniu.

haoma, rp. homa, hom napj ratualny, wyciskany z roliny

o teje nazwie i geniusz tego napoju, jazata.
Iranwed, Eranwed, aw. Airianem Waedo kolebka Ariw,
Iraczykw.
Iradz, spotykana forma rp. Airik syn Feriduna, dziedzic Iranu.
Jasna ksiga kultu w Awecie, jedna z jej najstarszych czci.
367
jazata, jazda, rp. ized (czczony") okrelenie dawane btwom i geniuszom.
Jima Chszaeta w Awecie Janiejcy Bliniak, dobry pasterz,
opiekun ycia, wadca Iranwedu; odpowiednik Jamy, indyjskiego
boga mierci, w literaturze rednio- i nowoperskiej Dam, Damszid mityczny krl szczliwego okresu, po ktrym wadz obj Zahak.
Karapaaowie, aw. Karap wrogowie Zaratusztry; prawdopodobnie kapani zwalczanego kultu deww, z fratrii wa.
Kaw, Koba legendarny kowal (lub rolnik), ktry pomg Feridunowi pokona Zahaka.
Kawi ugrupowanie czy zrzeszenie, wystpuj te w roli wrogw
Zaratusztry obok Karapanw; uwaani za fratri byka.
Kej, Kaj, aw. Kawi tytu dodawany w Awecie do imion bohaterw, w Szahncme do imion krlw, znanych jako Kejowie, Kajowie, Kejanidzi.
Kej Chosrow, aw. Kawi Chosrawa, syn Sijawusza. Chosrow" jako rzeczownik pospolity znaczy krl".
Kej Kawus, aw. Kawi Usan, rp. Kej Us, Kaus, Kobus legendarny krl Iranu, ojciec Sijawusza. Odpowiednik indyjskiego
Kawji Usianasa.
Kej Kobad (Qubad), aw. Kawi Kawata, pierwszy krl dynastii kejanidzkiej, ojciec Kawusa.
Keresasps zob. Ganzasp
KoiHrow siambelan Zahaka, odpowiednik Gandarwy.
Mani yjcy w III w. n.e. twrca manicheizmu, dualistycznej
religii, popieranej pocztkowo przez dwr sasanidzki, pniej
zwalczanej.
Maszja i Maszjana, Martia i Martiana, Martia i Martici para
pierwszych ludzi, wyrosa z ziemi w postaci roliny.
368
Mfnoi Ctairad Duch Mdroci, pierwszy byt stworzony przez
Ormuzda, pomocnik przy stwarzaniu.
Mitra, aw. Mithra, rp. Mihr, Mehr staroytne bstwo pilnujce wiernoci sojuszom i umowom; rozkwit kultu Mitry datuje
si na czasy partyjskie. W zoroastryzmie jeden z jazatw.
Mordad zob. Ameratat
Neriosang, aw. Nairjo Sangha, Neriosanha jazata, geniusz krlw i pose boski.
Nos, aw. Nasu demon zgnilizny, gniedcy si w trupach.
Nouruz nowy dzie", wito noworoczne obchodzone na pocztku astronomicznej wiosny.
nouznd nowe narodziny" inicjacyjny obrzd przyjcia do
spoecznoci zoroastryjskiej.
Onnuzd zob. Ahura Mazda
pahlawi okrelenie pisma i jzyka rednioperskiego, popularnie
rozumiane jako bohaterski", a pochodzce prawdopodobnie od
sowa parthawi" partyjski"; spotykana te forma pehlewi".
Partowie dynastia perska pochodzenia scytyjskiego, III w.
p.n.e. III w. n.e.
perl, aw. pairika demon eski, uwodzcy niezwyk piknoci.

Piszdadidzi, Piszdadowie legendarna dynastia pierwszych

krlw wiata; nazwa tumaczona jako pierwsi prawodawcy"
brzmi w Awecie Parazata", co odpowiada okreleniu Paralata", uywanemu przez Herodota w odniesieniu do Scytw krlewskich.
Rabiawin, spotykana forma Rapitwin konstelacja i opiekun
ycia, kryjcy si zim pod ziemi.
Rasznu jazata, prawdopodobnie bstwo przedzoroastryjskie.
Rustam, Rostam najsynniejszy bohater iraskich sag, syn Zala; ma odpowiedniki w folklorze rodkowoazjatyckim, kaukaskim
369
7A Mitolosia Inim
i sowiaskim (Urusan, Rusan, Jerusan). Prawdopodobnie jego
przedstawiay rzeby Heraklesa Partyjskiego; ma zwizek z HerakJesem, praojcem Scytw z mitu przytaczanego przez Herodota.
Sairima kraj na Zachodzie; prawdopodobnie nazwa odpowiada greckiej Sarmatioi Sarmaci.
Saka okrelenie ludw Azji rodkowej, Scytw (sanskryckie
Siaka).
Salrfstan, Sistan Kraj Sakw"; nazwa rejonu pomidzy wspczesnym Iranem i Afganistanem.
Salm Syn Feriduna, dziedzic krajw Zachodu.
Sam ojciec Zala, dziad Rustama; take nazwa rodu, aw. Sama.
Sasanidzf dynastia rednioperska, IIIVII w.
Sijawusz, aw. Sijawarszan, rp. Sijawachsz syn Kej Kawusa,
zabity przez Turaczykw; ojciec Kej Chosrowa.
Simorg, aw. Sjena morga, rp. Seno morga mityczny ptak Sjena, przybrana matka Zala.
Sorusz, rp. Srosz, aw. Sraosza boski posaniec, prawdopodobnie bstwo przedzoroastryjskie.
Soszjan, Soszjans, aw. Saoszjant Zbawiciel; syn proroka Zaratusztry, ktry ma si narodzi pod koniec czasu i dopomc w
ostatecznym pokonaniu za.
Spandarmat zob. Aramaiti
Szahrbanu krlewna perska, ona Husajna, wnuka Mahometa, zwana matk imamw".
Szahriwar, aw. Chszatra Warija (Krlewsko Zwyciska"), rp.
Szatwairo geniusz krlewskiej chway, opiekun metali i metalurgw, Amszaspand.
Tur syn Feriduna, dziedzic krajw Wschodu.
Turan kraj Turaczykw, pierwotnie iraskich ludw Azji
rodkowej, pniej utosamianych z Turkami i Chiczykami.
Wajn, rp. Wej, Wat wiatr, powietrze, atmosfera; bstwo po370
wietrz o dwu naturach: dobrej i zej; w zoroastryzmie dobre j*est
jazat, ze demonem.
War podziemne schronienie zimowe, zbudowane przez Jim.
Zahak zob. Ai Dahaka
Zal, Zal-e Zar (Zoty Zal") wychowanek Simorga, ojciec Rustama.
Zaratusztra, Zarduszt, gr. Zoroaster legendarny reformator religii iraskiej.
zaratusztrianizm hipotetyczna nauka Zaratusztry, odtwarzana
z fragmentw Awesty, ktrych autorstwo mu si przypisuje.
Zarir, aw. Zairiwairi, Zairiwaraj Topicy zoto", Majcy
roztopione zoto", bohater zoroastryjskich poda, pierwszy mczennik zabity przez innowiercw, brat Kej Gusztaspa. Odpowiednik Zariadresa, czczonego w Azji w staroytnoci.
zoroastryzm wczesnoredniowieczna religia perska, oparta na
starych tradycjach i przystosowana do potrzeb Persji sasanidzkiej.

Zurman, aw. Zaurwan demon staroci.

Zurwan, aw. Zurwan Akaran, wystpuje te forma Zerwa
Nieskoczony Czas, bstwo najwysze w zurwanizmie, prawdopodobnie przedzoroastryjskie, ojciec Ormuzda i Arymana; w zoroastryzmie geniusz czasu podlegy Ormuzdowi.
wybr bibliografii
Apulejusz Metamorfozy albo Zoty Osio. Prze. E. Jdrkiewicz.
Wyd. 2. Warszawa 1958.
G. J. Alijew Legienda o Chosrowie i Szirin w litieraturach narodw Wostoka. Moskwa 1960.
M. I. Artamonow Sokrowiszcza Sakw. Moskwa 1973.
M. Bahar Asatir-e Iran, Tehran 1253/1973.
A. M. Bielenickj Monumientalnoje iskusstwo Piandikienta.
Moskwa 1973.
M. Boyce Zariadres and Zarir. Biilletin of the School of Oriental
and African Studies" XVII (1955).
A. Christensen Les Kayanides. Copenhague 1967.
J. Darmesteter Le Zend-Awesta. Paris 18921893.
L. M. Djakonow ywopis' Driewniego Piandikienta. Moskwa
1954.
J. Dowson A Classical Dictionary of Hindu Mythology and Religion, Geography, History and Literatur. India 1978. Reprint.
J. Duchesne-Guillemin La reigion de Uran ancien. Paris 1962.
G. Dumezil Mythe et epopee. L'ideologie des troi functions dans
les epopees des peuples indoeuropeens. Paris 1968.
M. Eliade Traktat o historii religii. Warszawa 1966.
Ferdousi Szachname. Kriticzeskij tiekst. T. 19. Moskwa
19601970.
Ferdousi Ksiga krlewska. Wybr, przekad i opra. W. Dulba.
Warszawa 1981.
J. G. Frazer The Golden Bough. London 19191923. Wyd. poi.
(skrcone): Zota Ga. Warszawa 1962.
B. Gafurow. Dzieje i kultura ludw Azji Centralnej. Warszawa
1978.
372
Herodot Dzieje. Prze. i opra. S. Hammer. Warszawa 1954.
Hymny Rigwedy. Prze. F. Michalski. Wrocaw 1971..
W. W. Iwanw, W. N. Toporw Inwariant i transformacija w mifotogiczeskich i folkornych tiekstach. W: Tipotogiczeskije issledowanija po folkloru. Moskwa 1974.
J. A. Kostuchin Aleksandr Makiedonskij w litieraturnoj i folktomoj tradicii. Moskwa 1972.
K. D. Lauszkin Baba-Jaga i odnonogije bogi. Folklor i etnografija" (Moskwa) 1970.
A. Mazahery Les Tresors de V Iran. Geneve 1970.
J. Meletinski Poetyka mitu. Warszawa 1980.
J. J. Modi The religious Ceremonies and Customs of the Parses.
Bombay 1922.
A. T. Olmstead Dzieje imperium perskiego. Warszawa 1974.
G. N. Potanin Wostocznyje motiwy w sriedniewiekowom jewropiejskom eposie. Moskwa 1899.
W.J. Propp Istoriczeskije korni woszebnoj skazki. Leningrad
1946.
Sacred Books of the East. Ed. E. W. West. Vol. IV. Oxford
18801883.
M. Schneider Jama und Jami. Indoiranian Journal" 1967 nr 1.
B. Skadanek Doktryny i ruchy spoeczno-polityczne wiekw
milczenia (poi VII pocz. IX w./'. Warszawa 1981.
M. Skadankowa Kosmogonia iraska. Euhemer" 1975 nr 2.
M. Skadankowa Mity Krlewskiej Ksigi. Warszawa 1981.

S. Szayer Religie iraskie. W: Religie Wschodu. Warszawa [bd].

S. P. Tostow Driewnij Choriezm. Moskwa 1948.
S. P. Tostow Staroytny Chorezm. W: ladami dawnych kultur.
Warszawa 1954.
Upaniszady. Prze. S. F. Michalski-Iwieski. WarszawaKrakw
1924.
G. Widengren Les religions de V Iran. Paris 1968.
373
spis ilustracji
Ilustracje barwne
I. Zota misa z Hasaniu, XIIX w. p.n.e. Teheran, Muzeum
Archeologiczne.
II. Bogini na tronie. Fragment wojokowego dywanu z aplikacjami, Pazyryk (Ataj), koniec VIV w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
III. Walka gryfa z baranem (Simorga z Gurem?). Fragment
wojokowego czapraka z aplikacjami, Pazyryk, koniec
VIV w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
IV. Jedcy na wielbdach i ptaki. Fragment malowide ciennych z Afrasijabu (Samarkanda), VII w.
V. Modzieniec i dziewczyna na koniach. Malowido cienne z
Pendykentu, VIIVIII w. Leningrad, Ermita.
VI. Tahmuras walczy z de wami. Miniatura z Szahname Ferdousiego, 15271528. Nowy Jork, Metropolitan Museum
of Art.
VII. Huszang ustanawia kult ognia i obchodzi po raz pierwszy
wito Sade. Miniatura z Szahname Ferdousiego,
15271528. Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art.
VIII. Chorosow spotyka kpic si Szirin. Miniatura z Chamsy
Nizamiego, 1470. Stambu, Muzeum Topkapi.
Ilustracje czarno-biae
1. Jedziec na koniu. Fragment dywanu z Pazyryku, koniec V
IV w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
374
2. Sak ze witymi witkami w rku. Zota plakietka ze skarbu
amudarskiego, VIV w. p.n.e. Londyn, British Museum.
3. picy derwisz. Miniatura SzafTi Abbasiego, 1650. Moskwa,
Muzeum Sztuki Narodw Wschodu.
4. Peri i dewy. Miniatura z Lawa'ih Damiego, Meszhed,
15701571. Leningrad, Biblioteka Publiczna im. M.E. Satykowa-Szczedrina.
5. Ahuramazda. Relief z Persepolis, V w. p.n.e.
6. Bogini Matka. Figurka gliniana z Suzy, II tysiclecie p.n.e.
Moskwa, Muzeum Sztuki Narodw Wschodu.
7. Gra w polo projekcja walki wiata i Ciemnoci. Miniatura
z Chamsy Nizamiego, Sziraz, po. XVI w. Teheran, d. biblioteka cesarska.
8. Bogini ksiycowa i dostojnik partyjski. Relief terakotowy,
odcisk wedug formy z 11/III w. Berlin Zachodni, Staatliche
Museen, Preussicher Kulturbesitz, Museum fur Islamische
Kunst.
9. Lecy wilk. Brzowa plakietka scytyjska z Kotliny Minusiskiej (Syberia). Leningrad, Ermita.
10. Zoty kubek z Marlik (Gilan), koniec II lub pocztek I tysiclecia p.n.e. Teheran, Muzeum Archeologiczne.
11. Kogut. Skrzana wycinanka scytyjska z Pazyryku, VIV w.
p.n.e. Leningrad, Ermita.
12. Wojokowe figurki abdzi z Pazyryku, koniec VIV w. p.n.e.
Leningrad, Ermita.
13. Zahak i lekarze. Miniatura z Szahname Ferdousiego,

15271528. Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art.

14. Orze scytyjski. Drewniana ozdoba ku sioda z Baszadaru
(Ataj), VI w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
15. Gowa tygrysa. Drewniana zawieszka scytyjska z Tuekty (Ataj), VI w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
375
16. Brzowy otarzyk scytyjski (na haszysz?) z Siedmiorzecza. Leningrad, Ermita.
17. Pasterz. Miniatura Riza-i Abbasiego, 1634. Leningrad, Biblioteka Publiczna im. M.E. Satykowa-Szczedrina.
18. Walka wilka z wem. Zota sprzczka scytyjska z kolekcji
syberyjskiej Piotra I, IIIII w. p.n.e. Leningrad, Ermita.
19. Trzy boginie (?). Rekonstrukcja malowida ciennego z Afrasijabu, VII w. Wg L.I. Albauma ywopis' Afrasiaba. Taszkient
1975.
20. Trjgowe bstwo z Azji rodkowej. Rekonstrukcja malowida ciennego z Pendykentu, VIIVIII w. Wg btorija i kultura
narodw Sriedniej Azti, Moskwa 1976.
21. Naczynie w ksztacie kobiety karmicej dziecko, malowane
lustrem i glazurowane, z Reju, Jconiec XII pocz. XIII w.
Berliskie Muzea Pastwowe.
22. Gryf (Simorg?). Zota blaszka ze skarbu amudarskiego, VIV
w. p.n.e. Londyn, British Museum.
23. Zal przybywa do Rudabe. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Isfahan, 1605. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek.
24. Narodziny Rustama, u gry Simorg i Zal. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Isfahan, 1605. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek.
25. Latajcy dew rzuca do morza skal ze picym Rustamem.
Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz, 1445. Moskwa,
Instytut Narodw Azji AN ZSRR.
26. Tahmine odwiedza Rustama. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz lub Isfahan, ok. 1410. Cambridge, Mass., Fogg
Art Museum, Harvard University.
27. Lament Rustama nad zabitym Sohrabem. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz, XVI w. Moskwa, Muzeum Sztuki
Narodw Wschodu.
376
28. Rustam zabija Esfandjara. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz, XVI w. Moskwa, Muzeum Sztuki Narodw
Wschodu.
29. Herakles Partyjski. Relief skalny z Behistunu, 148 p.n.e.
30. Srodkowoazjatycki wojownik z przepask. Terakota, I w.
Taszkent, Muzeum Sztuki Uzbeckiej SRR.
31. Pojedynek. Brzowa klamra z wyyny Ordos (Chiny), koniec
III w. p.n.e. Londyn, British Museum.
32. Rustam walczcy ze smokiem. Malowido cienne z sali Niebieskiej w Pendykencie, VIIVIII w. Leningrad, Ermita.
33. Przerys reliefw na dnie zotej misy z Hasaniu, XIIX w.
p.n.e. Wg E. Porady Iran acien, Paris 1963, L'Art dans le
monde.
34. Przerys reliefw na bokach misy z Hasaniu, j.w.
35. Podr odzi i symbole akwatyczne. Rekonstrukcja malowide ciennych z Afrasijabu, VII w. Wg Albauma, op. cit.
36. Bogini ze zwierciadem. Odcisk w czerwonej glinie, Merw, I w.
p.n.e. I w. n.e.Aszchabad, Muzeum Historii Turkmeskiej
SRR.
37. Bogini ksiycowa. Alabastrowy posek inkrustowany granatami, brz i zocenia, Babilon, III/II w. p.n.e. Pary, Luwr.
38. Bogini ze zwierciadem. Figurka gliniana z Balchu, III w.

p.n.e. Duszanbe, Instytut Historii AN Tadyckiej SRR.

39. Anahita. Marmurowy posg z Hatry, II w. Bagdad, Muzeum
Irackie.
40. Bogini Drwaspa (Straszna Matka?). Srebrny pozacany ryton
sasanidzki z Dailamanu, IVVI w. Clevcland Museum of
Art.
41. Polowanie. Miniatura z Szahname Ferdousicgo, ok. 1430.
Teheran, d. biblioteka cesarska.
42. Krl Damszid uczy poddanych rnych rzemios. Miniatura
377
z At-Tarich Al-Tabariego, XV w. Dublin, Chester Beatty Library.
43. Spotkanie Farhada i Szirin. Miniatura z rkopisu Wachszi, Isfahan, koniec XVI w. Florencja, kolekcja Bernarda Berensona.
44. Szirin odwiedza Farhada, ktry wyku dla niej kana w skale
i zbudowa zbiornik na wod. Miniatura z Chamsy Amira
Chosrowa Dihlawiego, Lahaur (Indie), 1597/98. Baltimore,
Walters Art Gallery.
45. Szirin odwiedza Farhada na grze Bisutun. Miniatura z
Chamsy Nizamiego, 1491. Leningrad, Biblioteka Publiczna
im. M.E. Satykowa-Szczedrina.
46. Zawody w strzelaniu z uku. Miniatura z Masnawi-i ma'nawi
Dalal ad-Dina Rumiego, 15951596. Leningrad, Ermita.
47. Gra w polo. Miniatura z Goi wa czougan Arifiego, Tebriz,
15241525. Leningrad, Biblioteka Publiczna im. M.E. Satykowa-Szczedrina.
48. Ogniowa prba Sijawusza. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz, ok. 1535. Florencja, kolekcja Bernarda Berensona.
49. mier Sijawusza. Miniatura z Szahname Ferdousiego, ok.
1430. Teheran, d. biblioteka cesarska.
50. Ucieczka Chosrowa, Farangis i Giwa z Turanu. Miniatura z
Szahname Ferdousiego, Jazd, 1445. Moskwa, Instytut Narodw Azji AN ZSRR.
51. Chosrow przejmuje harem Afrasjaba pokonany ucieka podziemnym przejciem. Miniatura z Szahname Ferdousiegorisfahan, 1605. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek.
52. Jedcy. Rekonstrukcja malowida ciennego z Afrasijabu,
VII w. Wg Albauma, op. cit.
53. Ofiarnicy. Rekonstrukcja malowida ciennego z Afrasijabu,
VII w. Wg Albauma, op. cit.
378
54. Dehkanowie. Rekonstrukcja malowida ciennego z Afrasijabu, VII w. Wg Albauma, op. cit.
55. Napad. Rekonstrukcja malowida ciennego z Pendykentu,
VIII w. Wg A.M. Bielenickiego Monumientalnoje iskusstwo
Piandikienta, Moskwa 1973.
56. Pojedynek rycerzy przed bitw Iraczykw z TuraczykamL
Miniatura z Szahname Ferdousiego, ok. 1430. Teheran, Muzeum Archeologiczne.
57. Wojska Kej Chosrowa i Rustama atakuj armi Afrasjabaj
Miniatura z Szahname Ferdousiego, 15271528. Nowy Jork,
Metropolitan Museum of Art.
58. Srebrna pozacana taca z Merwu, znaleziona w Anikowskoje
(Ural), VIIVIII w. Leningrad, Ermita.
59. Taczca bogini z ogniem i wod. Srebrna pozacana waza z
Dailamanu, IVVI w. Pary, Luwr.
60. Rycerz walczcy konno". Zota figurka scytyjska z kolekcji
syberyjskiej Piotra I. Leningrad, Ermita.
61. Dostojnik na konia Rekonstrukcja malowida ciennego z

Afrasijabu, VII w. Wg Albauma, op. cit.

62. So. Rekonstrukcja malowida ciennego z Afrasijabu, VII w.
Wg Albauma, op. cit.
63. Esfandjar zabija czarownic. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Isfahan, 1605. Berlin, Deutsche Staatsbibliothek.
64. Walka Esfandjara z Simorgiem. Miniatura z Szahname Ferdousiego, XVI w. Moskwa, Muzeum Sztuki Narodw
Wschodu.
65. Rustam olepia strza Esfandjara. Miniatura, Herat (?), ok.
1440.
66. Ptak z gow kobiety. Naczynie gliniane glazurowane, Iran,
XII w. Moskwa, Muzeum Sztuki Narodw Wschodu.
67. Ksi i peri. Miniatura z Lawa'ih Damiego. Meszhed,
379
15701571. Leningrad, Biblioteka Publiczna im M.E. Satykowa-Szczedrina.
68. Gowa partyjskiego ksicia. Brz, Iran, II w. Teheran, Muzeum Archeologiczne.
69. Mitra zabijajcy byka, III w. Hanau, Historisches Muzeum.
70. Mitreum w Dura Europos, III w.
71. Mitra zabijajcy byka. Londyn, British Museum.
72. Aleksander zabija smoka. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Sziraz, ok. 1535. Florencja, kolekcja Bernarda Berensona.
73. Rogaty ko na monecie Seleukosa I, III w. p.n.e. Pary, Bibliotheue Nationale.
74. Krlewskie polowanie. Miniatura z Murakka Gulszan, Herat,
koniec XV w. Teheran, d. biblioteka cesarska.
75. Bahram Gur i Azade. Malowido na glazurowanej misie, pocz.
XIII w. Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art.
76. Bahram Gur tratuje Azade. Miniatura z Szahname Ferdousiego, Jazd, 1333. Moskwa, Biblioteka Publiczna im. M.
E. Satykowa-Szczedrina.
77. Bahram Gur walczcy ze smokiem. Miniatura z Szahname
Ferdousiego, 1370. Stambu, Muzeum Topkapi.
78. Wiosna. Miniatura Riza-i Abbasiego, Isfahan, 1612. Leningrad, Ermita.
79. wito wiosny. Miniatura z Goi wa czougan Arifiego, Kazwin,
koniec XVI w. Leningrad, Biblioteka Publiczna im. M. E. Satykowa-Szczedrina.
80. Krl Dariusz I na polowaniu, nad nim znak Ahuramazdy.
Odcisk pieczci cylindrycznej z napisem klinowym, IV w.
p.n.e. Londyn, British Museum.
81. Aryman. Paskorzeba z Hatry, II w. Mosul, Muzeum Historyczne.
82. Grobowiec Cyrusa w Pasargade, VI w. p.n.e.
380
83. Budowla kultowa z czasw Achemenldw, *w. K'tu| %
duszta, Naksz-e Rustam, V w. p.n.c.
84 Inwestytura wrczenie krlowi Ar<U/n<iwl I tyinlmlu
dzy. Rzeba skalna w Tak-e Bostan, IV w
85 Otarze ognia w Naksz-e Rustam, okroi >.
86. Szach i sufi. Miniatura z Lawalh I
15701571. Leningrad, Biblioteka Publ
tykowa-Szczedrina.
im M H *
spis rozdziaw
wstp 5
duchy jasne i ciemne demony 21
walka 48
bliniacy 73

smok pokonany HO
trzei bracia 145
dawcy korony i stranicy tronu 17.
riota misa z Hasaniu 204
lament po Sijawuszu 244
czas proroka 279
krl w olej skrze 307
s
spis
bibliografii 372
ilustracji 374
A
Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe. Warszawa 1989
Wydanie I. Nakad 40000 + 300 egz.
Objto ark. wyd. 17,2. Ark. druk. 12
Papier offset III kl. 70X100/80 g.
Skad, druk i oprawa: Wojskowe Zakady Graficzne
w Warszawie, ul. Grzybowska 77
Zam. 195
A-19