Professional Documents
Culture Documents
Fonología UNO
a ch e I J k l m n
atl chichiltik ejekatl ichkatl nojpal kali lejlecho mixtli nantsin
agua rojo aire borrego nopal casa cochinilla nube mamá
o p s t u x y tl ts
omitl pantsi sentli tajtsi n uexolotl xonakatl yelotl tlaol tsapotl
hueso pan mazorca papá guajo lote cebolla elote maíz zapote
Página 1
LECCIÓN
Fonología UNO
AUDIO
Pista 1.2
Ejemplos:
amatl “papel”
atl “agua”
Ejemplos:
chikauak “fuerte”
chichiltik “rojo”
Ejemplos:
ejekatl “viento”
ejkamalakotl “remolino”
Página 2
LECCIÓN
Fonología UNO
Ejemplos:
iluitl “fiesta”
ichkatl “borrego”
Ejemplos:
tlajko “mitad”
ojtli “camino”
Ejemplos:
kamak “boca”
kaxtol “quince”
Página 3
LECCIÓN
Fonología UNO
Ejemplos:
lejlechon “cochinilla”
lamatsi “viejita”
Ejemplos:
majtlaktl “diez”
mestli “mes”
Ejemplos:
nakas “oreja”
nanakatl “hongo”
Página 4
LECCIÓN
Fonología UNO
Ejemplos:
omitl “hueso”
olotl “olote”
Ejemplos:
palanki “podrido”
patlani “volar”
Ejemplos:
sakatl “pasto”
seki “algunos”
Página 5
LECCIÓN
Fonología UNO
Ejemplos:
tajtsin “papá”
tepajsol “nido”
Ejemplos:
uaki “seco”
uelik “sabroso”
uilotl “paloma”
Ejemplos:
xonakatl “cebolla”
xapo “jabón”
Página 6
LECCIÓN
Fonología UNO
Ejemplos:
yemanki “tibio”
yestli “sangre”
Ejemplos:
tlajka “tarde”
tlatla “quemar”
Ejemplos:
tsajtsi “gritar”
Página 7
Sustantivo LECCIÓN
DOS
AUDIO
Ejemplo: Pista 2.2
nantsin mamá
tajtsin papá
Página 8
Sustantivo LECCIÓN
DOS
AUDIO
Pista 2.3
Página 9
Sustantivo LECCIÓN
DOS
AUDIO
Pista 2.4
Ejemplo:
náhuatl español
tepospatlani/tepospatlanal avión
kuetlaxmijmilo pelota
kaltsontekilis peluquería/estética
kaltlanemakal tienda
kaltlamachtijk escuela
kaltepajtilis hospital
Página
10
Sustantivo LECCIÓN
DOS
Página
11
Adjetivos LECCIÓN
TRES
AUDIO
Pista 3.1
náhuatl español
uelik in tlakual la comida es sabrosa
se ueyi kali la casa es grande
kuakualtsi tlamachkoto la blusa bordada es bonita
yankuik ayatl cobija es nueva
Página 12
Adjetivos LECCIÓN
TRES
AUDIO
Pista 3.2
AUDIO
Pista 3.3
náhuatl español
nin tlakatl este hombre
non tlakatl ese hombre
inke ichkame estos borregos
nonke ichkame esos borregos
Página 13
Adjetivos LECCIÓN
TRES
náhuatl español
itla algo
aka alguien
seki algún
akatlajtoa alguien habla
itlamokaki algo se escucha
sekipiltome algunos niños
Página 14
Adjetivos LECCIÓN
TRES
Ejemplos:
náhuatl español
se tlakatl un hombre
yeyi souame tres mujeres
naui totome cuatro pájaros
Página 15
Adjetivos LECCIÓN
TRES
náhuatl español
no mi
mo tu
i su
to nuestro
imin suyo (de ustedes )
in suyo (de ello s)
AUDIO
Pista 3.7
náhuatl español
nopiltsintli mi bebé
mopiltsintli tu bebé
ipiltsintli su bebé
topiltsintli nuestro bebé
nomopiltsintli su bebé de (ustedes)
iminpiltsintli su bebé de (ellos)
Página 16
Adjetivos LECCIÓN
TRES
AUDIO
Ejemplo: xochitl - flor Pista 3.8
Página 17
LECCIÓN
Artículo CUATRO
El articulo en náhuatl es in que significa el, la, los, las y para ello no
hay distinción entre singular y plura l y el significado se encontrará al
traducir.
AUDIO
Pista 4.1
náhuatl español
in ichkatl el borrego
in yolkatl el animal
in tetl la piedra
in souame las mujeres
in ichkatl el borrego
Página 18
LECCIÓN
Adverbios CINCO
AUDIO
Pista 5.1
náhuatl español
nikan aquí
nepa allá
ompa allá
tlani abajo
kuentla afuera
tlakpak arriba
uejka lejos
Página 19
LECCIÓN
Adverbios CINCO
Ejemplos: AUDIO
Pista 5.2
náhuatl español
okseka en otra parte
ompa uits allá viene
nikan ka aquí está o aquí hay
ompa tekitis allá trabajas
nepa timauiltia allá juegas
tlakpak ka in miston arriba esta el gato
AUDIO
Pista 5.3
Página 20
LECCIÓN
Adverbios CINCO
náhuatl español
yalua amo onitlakua ayer no comí
yeuiptla oajsiko nonantsin antier llegó mi mamá
mostla nias mochan mañana voy a tu casa
axa titlakuaskej tlilmol hoy comeremos mole prieto
nimokuepas niman regreso luego
Ejemplo: AUDIO
Pista 5.5
kema sí
kemakatsi sí (reverencial)
Página 21
LECCIÓN
Adverbios CINCO
miek mucho
AUDIO
kokotsi poquito Pista 5.6
yolik despacio
kualtsin bonito
AUDIO
kuali bien Pista 5.7
chikauak fuerte
Página 22
LECCIÓN
Adverbios CINCO
Página 23
LECCIÓN
Adverbios CINCO
náhuatl español
kox acaso o posibilidad
tlen qué
keski cuántos
tlika por que
keman cuándo
ken (kenin) cómo
kan (kanik, kanin) a dónde, en dónde
akin quién
katli cuál
kechki cuánto
1
Dentro del idioma náhuatl no está establecido que se utilicen signos pero aquí lo hacemos para enfatizar la
frase o la palabra.
Página 24
LECCIÓN
Preposiciones SEIS
náhuatl español
nauak Junto / al lado
ipan Encima / sobre / sobre é l
ixpan Frente / enfrente
ika con
nonauak conmigo
monauak/mouan contigo
tonauak con nosotros / junto a nosotros
nomonauak/nomouan con ustedes
namonauak con ustedes
iniuan con ellos / con ellas
mopan sobre ti / encima de tí
ikpak arriba de
toixpan frente a nosotros
iixpan frente a él
inauak con él / junto a él
inauak junto / junto a / a lado
ijtek dentro
iuan con él
Página 25
LECCIÓN
Preposiciones SEIS
AUDIO
Pista 6.2
Ejemplos de oraciones:
Página 26
LECCIÓN
Pronombres SIETE
AUDIO
Pista 7.1
ne yo
te tú tejuatsin usted
ye él yejuatsin él
tejuan nosotros
Página 27
LECCIÓN
Pronombres SIETE
AUDIO
Pista 7.2
Ejemplos:
ne nitlapaka yo lavo
Página 28
LECCIÓN
Verbos OCHO
AUDIO
Pista 8.1
Ejemplos:
náhuatl español
nikneki lo quiero
tikneki lo quieres
kineki lo quiere
tiknekij lo queremos
nonkinekij lo quieren
kinekij lo quieren
Página 29
LECCIÓN
Verbos OCHO
Los intransitivos,
Los transitivos y
Reflexivos
Ejemplos:
kipaktia le gusta
AUDIO
kixmati lo conoce Pista 8.2
kimaka le da
Ejemplos:
nichoka yo lloro
AUDIO
nias mostla voy mañana
Pista 8.3
ouala vino
Página 30
LECCIÓN
Verbos OCHO
Ejemplos:
nimoteka me acuesto
AUDIO
motlakentika se visten
Pista 8.4
timotlalia te sientas
Ejemplos:
AUDIO
nitlakua como
Pista 8.5
nontlakua comen
Ejemplos:
Página 31
LECCIÓN
Verbos OCHO
Ejemplos:
AUDIO
onitlakua comí
Pista 8.7
otitlakuajke comieron
Ejemplos: AUDIO
Pista 8.8
ni tlapakajtok estoy lavando (yo)
Página 32
LECCIÓN
Prefijos del Objeto NUEVE
Por ejemplo:
AUDIO
Pista 9.1
nech (a mí)
Ejemplos:
Página 33
LECCIÓN
Prefijos del Objeto NUEVE
mits (a tí)
Ejemplos:
k / ki (a él, a ella)
Ejemplos:
tech (a nosotros)
Ejemplos:
mech (a ustedes)
Ejemplos:
Página 34
LECCIÓN
Prefijos del Objeto NUEVE
Ejemplo:
AUDIO
Pista 9.8
AUDIO
Pista 9.9
Página 35
LECCIÓN
Prefijos del Objeto NUEVE
AUDIO
Pista 9.10
AUDIO
Pista 9.11
AUDIO
Pista 9.12
AUDIO
Pista 9.13
Página 36
LECCIÓN
Morfemas Reflexivos DIEZ
AUDIO
Pista 10.1
AUDIO
Pista 10.2
AUDIO
Pista 10.3
Página 37
LECCIÓN
Morfemas Reflexivos DIEZ
AUDIO
Pista 10.4
AUDIO
Pista 10.5
Página 38
LECCIÓN
Conversación ONCE
AUDIO
-ne notoka Calixta Muñoz Pista 11.1
¿tlen tkomochiuilijtsinoa?
Página 39
LECCIÓN
Conversación ONCE
¿tkomopialia motlakatsintli?
-¡kemajkatsi!
-ye temachtia
Página 40
LECCIÓN
Conversación ONCE
PREGUNTAS
¡tlasojkamati momauisotsi!, ¡makuali tonaltsintli ixmopialijtsino! ¡Le agradezco!, ¡Que tenga un buen día!
RESPUESTAS
-noaltepe itoka San Felipe Cuauhtenco Mi pueblo se llama San Felipe Cuauhtenco.
-ne nitemachtia ikan konentsitsi uan ichpokatsitsi Les enseño a niños y niñas.
-nikpia naui nochpochuan Tengo cuatro hijas.
1
-¡kemajkatsi! Sí.
-itoka Alberto Cocoletzi. Se llama Alberto Cocoletzi.
-yeyi sempoal xiuitl Sesenta años.
-ye temachtia El enseña.
1
Al contestar se responde con un “si” que indica respeto enfático.
Página 41
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.1
ORACIONES CORTAS CON NUMEROS
NAHUATL ESPAÑOL
8.-no kojkoltsi kipia naui poal xiuitl 8.-Mi abuelito tiene 80 años.
9.-in kaltlamachtil kipia naui poal uan 9.-La escuela tiene 115 alumnos.
kaxtol momachtijke
Página 42
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.2
ORACIONES CORTAS CON COLORES
NAHUATL ESPAÑOL
2.-in tlapalme tlen totome nextike 2.-El color de los patos es gris.
En algunos lugares de la región de Contla varía la pronuniciación de “e” por “i” sentle, sentli.
Página 43
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.3
ORACIONES CORTAS CON FRUTAS
NAHUATL ESPAÑOL
Página 44
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.4
ORACIONES CORTAS CON VERDURAS
NAHUATL ESPAÑOL
3.-in petsi otech tlamakak tlaxkal 3.-Doña Petra nos dio de comer
ika nanakatl. tortilla con hongo (quesadilla).
7.-in kojkoltsi kineki kikuas ayo 7.-El abuelito quiere comer caldo de
kaxtil ika ayojxochitl. gallina con flor de calabaza.
Página 45
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.5
NAHUATL ESPAÑOL
9.-in soatsintli kipia xochimej ipan 9.-La señora tiene flores en las
imauan manos.
10.-in tlakatl kipia iyekajtsol ueyi 10.-El señor tiene la nariz grande
uan chichiltik y roja.
Para pluralizar en forma posesiva en relación a las partes del cuerpo es necesario utilizar el “ua”.
Página 46
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.6
ORACIONES CORTAS REFERIDAS AL CAMPO
NAHUATL ESPAÑOL
9.-in tlamemej kikua tlajsol uaki 9.-El burro come pasto seco.
Página 47
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.7
ORACIONES CORTAS DE COCINA
NAHUATL ESPAÑOL
Página 48
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.8
ORACIONES CORTAS DE LA ESCUELA
NAHUATL ESPAÑOL
7.-in temachtik mokuikatia isepa in 7.-La maestra canta con los niños.
piltontsitsi
10.-in piltsintli choka miek kineki 10.-Este bebé llora mucho quiere su
inantsi mamá.
Página 49
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.9
ORACIONES CORTAS DE FIESTAS TRADICIONALES
NAHUATL ESPAÑOL
Página 50
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.10
ORACIONES CORTAS DE JUGUETES
NAHUATL ESPAÑOL
Página 51
LECCIÓN
Oraciones DOCE
AUDIO
Pista 12.11
ORACIONES REFERIDAS A LA COMUNIDAD
NAHUATL ESPAÑOL
2.-in petsi youe kuajtla kanati xiuitl 2.-Don Pedro va al monte a traer
hierba.
Página 52
LECCIÓN
Recetas TRECE
inanamikatl ingredientes
chili chilpoktl chipotle
nanakatl tlapitsatl hongo de corneta
pitsotlnakatl carne de cerdo
ajonjolí ajonjolí
xiuitl ajuialis hierbas aromáticas
xonakatl cebolla
se uan se Preparación
xipeua in nanakatl nima kichtlapana, nima Primero pela los hongos, luego pártelos en
posoni in chilpoktl, ijkua uiksi, paka in trozos, después hierve el chipotle, una vez
chilpoktl pampa amo kipias in chilyolotl, cocido el chipotle lávalo para que no tenga
kuecho ipan metlatl in xiuatl ajuialis (ajojolin, venas, posteriormente muele en el metate el
xonakatl, ajo), tsoyoni nochi tlen ti kuecho, chile, el ajonjolí, la cebolla y el ajo al final fríe
niman yo tlayeko kajkaua nanakatl ijtek in el chile con los condimentos, deja unos
ajpastli, nima ma uitsi, sempoal uan majtlaktl segundos y agrega los hongos en la cazuela,
kauil. espera aproximadamente 35 minutos.
Página 53
Poemas LECCIÓN
CATORCE
in tlaxkal. De la tortilla.
tlachialis tlen patlani nochi in altepetsin. Mirada que vuela por todos los rumbos.
nejnemi, amo tikauas mikis in kauitl. Camina, no dejes morir el tiempo.
Ethel xochitiotzin
Página 54
Poemas LECCIÓN
CATORCE
yaljua, Ayer,
tonaltsin, sol
metsintle, luna,
atl, Agua,
¡x kitta! ¡Mira!
Ethelxochitiotzin Pérez
Página 55
Poemas LECCIÓN
CATORCE
Página 56
Poemas LECCIÓN
CATORCE
Página 57
Poemas LECCIÓN
CATORCE
Página 58
Poemas LECCIÓN
CATORCE
Página 59
Trabalenguas LECCIÓN
QUINCE
AUDIO
Pista 15.1
AUDIO
Pista 15.2
Página 60
LECCIÓN
Adivinanzas DIECISEIS
in tejtli. El polvo
in ixkopinal. La fotografía
Página 61
LECCIÓN
Cantos DIECISIETE
okimojti La espantó
Página 62
LECCIÓN
Cantos DIECISIETE
tlenuejka nika ipantlali kan onitlakat, Qué lejos estoy del suelo donde he nacido,
uan ijkuak nimota san nosel notlaokoltsi, y al verme tan solo y triste cual hoja al viento,
ni neki nichokas nikneki nimikisika no tlaokoltsi; quisiera llorar quisiera morir de sentimiento.
in tonal tlali nielsijsiui nimitsitas axan ¡Oh! Tierra del sol suspiro por verte ahora que
tlen uejka, nion tlanex nion tetlasojtlalis, uan ijkuak lejos, yo vivo sin luz sin amor y al verme tan
nimota san nosel notlaokoltsi, solo y triste cual hoja al viento quisiera llorar,
ne yenio Ya me voy
Página 63
LECCIÓN
Cantos DIECISIETE
ne noijki Yo también.
ne yenio Ya me voy
ne noijki. Yo también
ne yenio Ya me voy
ne noijki. Yo también.
Página 64
LECCIÓN
Cantos DIECISIETE
ne yenio Ya me voy
ne noijki Yo también.
ne yenio Ya me voy
ne noijki Yo también.
Página 65
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
- tej uitsikitl mo ixtololouan yek chokotsitsin tlen amitla tik ita amokiera uejka mo
tetempiltsin.
in kuakuaue san oki uetskili uan okijto kema uan tikitas kenin ni nen tlachia uejka.
- tlen ye neya tlen mo nakas ueuetlats! yotikitak amo ti tlachia uan nijki ti
tlakayajki amo kiera o ni patlan san onimopapatlas uan oni motseko mo kuakua.
in kuakuaue mopinajkatlali uan oksalo amo kin tlachichiuilis okseki yolkame san nik
okachi chokotsitsin.
Página 66
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
El toro y el colibrí
Había una vez un toro que siempre se burlaba de un colibrí por tener ojos pequeños, el
toro le decía.
- ¡Colibrí! Tus ojos son tan pequeños que no puedes ver nada, te aseguro que tu vista no
llega más lejos que tu piquito. En una ocasión el colibrí enojado le contestó.
- ¡Toro! De que te sirve tener los ojos tan grandes si en realidad tu eres el que no ve bien,
yo siendo más chiquito tengo mejor vista que tu y soy más inteligente, si me voy volando
ni siquiera ves por donde me voy. El toro respondió.
¡Verás que si puedo ver más lejos! Entonces el colibrí aleteo muy fuerte y el toro comenzó
a decir.
- ¡Ahí va! ¡ahí va! ¡Muy lejos! Y lo sigo viendo. El Colibrí le dice.
¡Que ya se va!... ¡Ni que tus largas orejas! Ya viste como en verdad no ves y aparte eres un
mentiroso ni siquiera he volado nada mas aleteé y me subí a tu cuerno.
El toro se puso en ridículo y aprendió que no debe de burlarse de los otros animalitos
nada más por ser pequeños.
Página 67
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
in popocatepetl otlanes paki. okimo tlalili ikuatlasekauiloni uan oksepa okis, uan
okachto oki makak se mapichtl mixxochime isoatsintli tlen okkochi. ye kimo kuitlauia
ijkuak okitak non tonal kuak ouala tlaxkala in ichpokatsintli. iztacihuatl ye ialtepetl
tlaxcala, ye oyek se ichpokatsintli tlen oyek tizatlan. okijtoaya kil oyeya kuakualtsi uan
okixmatia nochtin in tlatlaka uan soame tlen non xiuime. oyeya sanima tlen ueyi
tiachkame tlaxkaltekas uan yenonik nochi okimatia tlen opanoaya itech in okseki
altepeme. se tonal oasijto se tlakatl chikauak tlen altepetl mexika kampa mo tlapuiske
tlen tlanemakaske tlen in tlaxkaltekas uan mexikas. amo tlen okichijke uan tlen kema
okichi okixmat se ichpokatsinli kuakualtsi. amo okualtik otlajto inauak in ye tlen amo
okualtik omopacho.yej okimatia tlen tlaxkaltekas amo kinekia se soatsintli mo namiktis
ika okse tlen altepetl.in soame tlenon altepetl omo namiktiskia ika se tlen ompa nuijki.
ye nuijki oki pakti non tlakatl chikauak, amo ouilitia mo namiktiske uan yenonik okin
tlajtlanili in toteome kixmatis non tlakatl.
in tlakatl chikauak amo tlen tlajtol okinek. okis tlaxkala tlen sanima mokuepas uan
kimononochis in ichpokatsintli. otlajto imin nauak in tlatlaka tlen ueyi tenochtitlan
kampa nikinilis amo tlen oyek. uan yenon tonal, okitemo keni non kichiuas tlen yas
kanati non ichpokatsintli itech inon kuyoktl tlen ka tlaxkala. okse tonal oya
okitlajtlanito ma kipali in tlakatsintli quetzalcoatl uan okili:
Página 68
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
¡kuali kualka ichpochtsintli, ¿ken tika? yej omomojti, amo kinixmat in tlatlaka.
-nej ni quetzalcoatl, tiuitse timits tlajpaloske; nik neki tikonmatis nin chikauak
tlakatsintli, oki tlasojtlaya ialtepetl. uan sanima ijkuak omits ixmat, ye omitsnek. ¡ixuiki!
!ixmopacho! nechmaka moma.
-nik neki nimo tlalis nikan. no tajtsi amo kinekis nies monauaktsi.
in tlaxkala in tetajtsi okitemo ichpochtl uan yokmo ompa oyeya okitemoto uan
okilijke se tlakatl tlen chanchiua nin ialtepetl yenye okuikak.
tlaikxitoka uan oajsito kampa omo siajkauaya. okin ajsik ope kajua ichpoka uan oki
tlajtlani in chikauak tlakatsintli. yej okikakia itajtsin tlen okijtoaya.
itech inin tlali kampa amo tlen ka ¿tlen tmakas kikuas nochpoka?. in tlakatl chikauak
okili.
uan sanima kiteki se okokuauitl uan kichiua ma tlakatika miek kuauime uan se tlatokal
tlen tlaol. yej okichijchiuili se kueitl kuakualtsi istak. in tlajtoani tlaxkala amo
okasijkamat tlen ichpoka amo kauaskia inauak in chikauak tlakatl. in yej okinekia
uelika kuikas. sanima omixkuep uan okajkok ixayak tlen omokuep koatl. itajtsi
momojti uan kijtoa:
Página 69
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
itech moaltepetl tejuatsi ton tlamamana, nej nika tlamamana. in yej amo yaui, mokaua
no nauak.
nikneki ni kochis, nech kaua ma ni kochi kokotsi ikpak inin tetepetsi, nechpaleui,
nikneki nikitas no altepetl nika, ixayak tlen notlal amo nikilkauas. oniknek nies mo
nauak, axa nikneki tinech makas no teskatl.
-¡teskatl!
in yej omo mojkakuiti. uan quetzalcoatl tlen okachi tlamat, okimakak tlen ye okinekia
uan ope mo mana in atl; in altepetl texcoco. uan yenonik in ichpokatsintli kochtika uan
tlachixtika ialtepetl tlen kitlasojtla mie,
Página 70
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
—Vengo a pedirle ayuda. Hace unos días conocí una doncella muy bonita en Tlaxcala.
Usted sabe que no puedo ir allá, pero quiero ir por ella, ayúdeme. Él le contesta.
—¡Vamos te acompañaré!
Cuando iba rumbo a Tlaxcala, Quetzacoatl le pidió que le dijera el lugar donde vivía la
doncella. Llegaron al pueblo de Tlaxcala en la madrugada y como Quetzacoatl era también
un nahual, se convirtió en un ave. Transformado en centzontle empezó a cantar cerca de
la casa de la doncella. Ella se despertó, sabía que el canto de esa ave traía algo bueno,
una visita. Se levantó y fue a ver de donde venía ese bello canto. Cuando iba en busca del
lugar de donde provenía el canto, vio un gran señor que estaba acompañado, y le dijo.
—Buenos días señorita, ¿Cómo estás? Ella se espantó, no había reconocido a los
hombres.
—Soy Quetzalcoatl, y venimos a saludarte; quiero que conozcas a este gran guerrero, muy
querido entre su pueblo. Desde el momento en que te conoció él se enamoró de ti. ¡Ven!.
¡Acércate! Dame tu mano.
—Quiero sentarme aquí. Mi padre jamás va a permitir que esté con usted.
Página 71
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
En Tlaxcala el papá se dio cuenta de que su hija había desaparecido. Fue a buscarla y se
enteró de que un hombre que no era del pueblo se la había llevado. Siguió el rastro y
llegó al lugar donde estaban descansando. Al encontrarla empezó a regañar a su hija y a
preguntarle al guerrero. Ella escuchaba a su padre que decía:
—En éste lugar donde no hay nada, ¿Qué le vas a dar de comer a mi hija?—. El guerrero
respondió.
En ese instante corta un palo de ocote y hace también que crezcan muchos árboles y un
sembradío de maíz. A ella le hizo un hermoso vestido blanco. El Tlatoani de Tlaxcala, no
estuvo de acuerdo que su hija se quedara con este guerrero. Él por la fuerza intentaba
regresarla. De pronto ella voltea y levanta la cara, su cara es de serpiente. Se había
convertido en una serpiente. Su papá se espanta y dice:
—En su pueblo usted manda, aquí yo mando. Ella no se va, se queda conmigo.
El papá regresó a Tlaxcala sin ella, pero dejó una maldición que les llegó más tarde sin
que se dieran cuenta Quetzalcoatl y el guerrero. Cuando emprendieron su camino para ir
al pueblo de este gran guerrero, ella dijo:
—Tengo sueño, déjame dormir un poco sobre este cerrito, ayúdame, quiero ver desde
aquí mi pueblo, que la cara de mi tierra no se me olvide nunca. Acepté estar contigo,
ahora quiero que me des mi espejo.
-¡Espejo!
Página 72
LECCIÓN
Fábula DIECIOCHO
ijkuak yopanoka in teposteuilis tlen xiuitl naui tsontli kaxtol poal uan majtlak, in altepetl
cuauhtenco okipanok in kokolismauilis tlatlapakilis tlen okikaj itech in alteptl. in
tokojkoluan techpouayaj akijkej omomikiliaya ika nin kokolis, amo tlen okinextiayaj
san semi ouetsia uan oyekayeskisayaj, omopajtiaya ika in tlen okimatia noso okachi
miek omijmikia seki nochtin itech se kali omijmikiaj seki oteitstinemia kox otlatlapojkej
o yomijmikej, mostle okachi mikeme omonechikoayaj majtlak mikemej uan miek
kokoxme yokmo okipiaya tomin tlen ika okitokaskia in mikeme okintetsiloayaj ika
petlame, koxtalme, tatapajme uan okintokaya itech katlisaso tekochtl.
Página 73
LECCIÓN
Mitos DIECINUEVE
--nimitsonualtemojtis tejuatsin.
nikneki tinechonpaleuis, ni mayana miek. ye kipia miek tonal tlen amo nitlakua. okili in
tlakuatsi.
--amo kualti nimitsmakas in tletl. tej tiyulkatsin senka xolopiltsin. uelitis timotlatis uan
titlatlajtlatis oksekan
Página 74
LECCIÓN
Mitos DIECINUEVE
--¡nechia tskotsi! sa niman nikualikas, tskotsi tlakual uan titlakuas. okijto in ueue.
uan ijkuak oya in ueuetsi okanato oya okanato in tlakual in tlakuatsi kimi miek xolipi
in tlakuatsi okalakteuak ijtek in kuyoktl kanin okajsik in tletl ompa okitlali ikuitlapil ipan
tletl uan ijkon okuikaskia kitlalijtas uan amo kitaskia in ueuetsi, ocholo ika in tletl uan
ijkon mostle otlakual chiuaskia inantsi uan oksepa okikajkaya in ueuetonaltsi in
tlakatsintli tlen kimokuitlauia in tletl uan yenonik kipia ikuilapil xipets.
--Vine a buscarlo.
--Quiero que me ayude, tengo mucha hambre, llevo varios días sin comer. Dijo el
Tlacuache.
Usted sabe que Dios me castigó por haber engañado al Coyotito. Hice que se comiera a
sus animalitos, cuando no los podía comer, y me dijo:
--Mi querido Tlacuachito, por engañar al Coyote, tu castigo será siempre buscar tu
alimento entre la oscuridad, el campo, las calles y si es posible hasta debajo de las piedras.
--Ahora ¡Vete! Porque desde hoy no te será fácil encontrarlo. Dijo Dios.
--¡Por favor ayúdame! Mi mamá me dijo que usted tiene el fuego. Ella necesita el fuego
para poder cocinar. Dijo el Tlacuache.
Página 75
LECCIÓN
Mitos DIECINUEVE
--No puedo darte la lumbre, sé que eres un animalito muy travieso, podrías quemarte y
quemar otros lugares.
--¡Espérame! Ahora traigo un poco de comida para que te alimentes. Dijo el viejito. Y
cuando fue a traer la comida, el Tlacuachito muy astuto, entró rápidamente por un
agujero hasta llegar a la lumbre, ahí puso su cola al fuego y así llevárselo, antes que saliera
el viejito. Huyo robándose el fuego para que su madre pudiera cocinar todos los días. Una
vez más el Tlacuache engañó, ahora al señor que cuida el fuego del mundo. Por eso el
Tlacuachito tiene quemada su cola, no tiene pelos.
Página 76
Dichos LECCIÓN
VEINTE
tlen neuktli tlen metl xopiauak. ¡Ay! pulque de verdes matas que tú me
tlen tinechichtopeua uan inechmiktia. tumbas y me matas.
uan tinechchiualtia nimouilanas. Y me haces caminar a gatas.
Autor: Teresa Muñoz Hernández
Página 77