WIZOWNICA PAMITA

o spaleniu 17 IV 1945 r. wsi i ludobjstwie mieszkacw

Wizownicy, Woynia oraz Maopolski Wschodniej
dokonanych przez nacjonalistw ukraiskich

1
Wizownica
2013

Relacja z uroczystoci - film mona zobaczy na stronie: www.twojatv.info lub na: http;//vimeo.com/77666495
Owiadczenie Spoecznego Komitetu i Posa na Sejm RP Mieczysawa Golby na: http:video.com/77670841

Spis treci
KS. ADAM REJMAN Proboszcz Parafii Wizownica
Wspomnienia z przygotowa do uroczystoci z okazji wmurowania tablicy
upamitniajcej tragiczne wydarzenia z 17 IV 1945 roku w Wizownicy ............................................................... 5
MIECZYSAW GOLBA
Sowo wstpne .......................................................................................................................................................... 7
MIECZYSAW SAMBORSKI
Przywracanie pamici o mordzie w Wizownicy ..................................................................................................... 8
TADEUSZ PACHETKO
Wydarzenia dotyczce upamitnienia i wmurowania tablicy .................................................................................. 9
OD REDAKCJI
Wizownica - powstanie wsi, waciciele, przynaleno pastwowa
i administracyjna do 1944 roku ............................................................................................................................. 10
MARIA WOJTYNA I JAN OYNIAK
Organizatorzy obrony wsi podczas napadu w dniu 17 IV 1945 roku ................................................................... 12
MIECZYSAW SAMBORSKI
Najwikszy jednorazowy mord na Polakach na terenie dzisiejszej Polski w Wizownicy
dokonany przez nacjonalistw ukraiskich w dniu 17 IV 1945 r. ..................................................................... 14
MIECZYSAW SAMBORSKI
Pocztek i przebieg ludobjstwa dokonanego przez nacjonalistw ukraiskich
na ludnoci polskiej na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej ............................................................................. 20
Wspomnienia onierza AK STANISAWA PRYJDY (rocznik 1923),
uczestnika walk partyzantki polskiej z band UPA w dniu 17.04.1945 r. w Wizownicy
- rozmow przeprowadzi JZEF KAK ............................................................................................................ 21
MIECZYSAW SAMBORSKI
Liczba i lista imienna pomordowanych i polegych 17 IV 1945 r.
we wsi Wizownica (pow. Jarosaw, woj. podkarpackie) ..................................................................................... 22
JZEF KAK - MIECZYSAW SAMBORSKI
Lista mieszkacw Gminy Wizownica zamordowanych przez
nacjonalistw ukraiskich w czasie drugiej wojny wiatowej i po niej ............................................................. 26
Uroczystoci odsonicia tablicy upamitniajcej spalenie i zamordowanie mieszkacw
Wizownicy i okolicznych miejscowoci przez OUN UPA w dniu 17 IV 1945 r. .............................................. 28

Relacja z uroczystoci - film mona zobaczy na stronie: www.twojatv.info lub na: http;//vimeo.com/77666495
Owiadczenie Spoecznego Komitetu i Posa na Sejm RP Mieczysawa Golby na: http:video.com/77670841

TRE TABLICY UPAMITNIAJCEJ

Cho nawet w ludzkim rozumieniu doznali kani,
nadzieja ich pena jest niemiertelnoci.
Mdr 3,4

W HODZIE
MIESZKACOM WSI WIZOWNICA
I OKOLICZNYCH MIEJSCOWOCI ZAMORDOWANYM
PRZEZ OUN UPA W DNIU 17.04.1945 r.
DLA UCZCZENIA
BOHATERSKIEJ OBRONY WIZOWNICY
ORAZ KOCIOA PARAFIALNEGO
PRZEZ KS. PROBOSZCZA JZEFA MISIA,
ONIERZY AK i NOW
ORAZ SPOECZNO LOKALN.
DLA UPAMITNIENIA
RODZIN INNYCH NARODOWOCI,
KTRE Z NARAENIEM YCIA RATOWAY
MIESZKACW WIZOWNICY
I SSIEDNICH WSI.
DLA POTOMNYCH
KU PAMICI I PRZESTRODZE
W 70 ROCZNIC LUDOBJSTWA DOKONANEGO
NA LUDNOCI POLSKIEJ PRZEZ OUN-UPA
NA WOYNIU I W MAOPOLSCE WSCHODNIEJ
W LATACH 1943 -1947.
TABLIC
OFIARUJE SPOECZNO WIZOWNICY
I OKOLICZNYCH MIEJSCOWOCI.
WIZOWNICA, 6 PADZIERNIKA 2013 R.
Redakcja: Ks. Adam Rejman, Mieczysaw Golba, (red. odpow.), Mieczysaw Samborski, Tadeusz Pachetko, Maria Wojtyna,
Jan oyniak, Jzef Kak, Bogdan Zarzecki.
Zdjcia na okadkach: I Widok tablicy upamitniajcej, IV Wizownica, Koci rzymskokatolicki pw. w. Walentego
i Narodzenia NMP.
Fotografie: zb. A. Rejmana (fot. 1, 3-12, 22, 26, 27), zb. M. Golby (fot. 13, 15, 17, 36, 37, 39, 40, 66, 67, 68, okadka ty), zb.
A. Krla (fot. 2,18, 41, 42, 43, 44, 47, 48, 51-64, 69), zb. M. Samborskiego (fot. 19, 31, 32, 33, 35, 73, 74, 75), zb. W. Cywrana
(fot. 14), zb. T. Pachetko (fot. 16), zb. M. Wojtyny (fot. 20, 28, 29), zb. J. oyniaka (fot. 21, 31), zb. S. Magdziaka (fot. 23),
zb. F. Mazura (fot. 24), zb. E. Lichoczak (fot. 25), zb. J. Kaka (fot. 34, 38), zb. M. Trojaka (45, 46, 49, 50, 70, 71, 72, okadka
przd)
Copyright by Spoeczny Komitet budowy tablicy upamitniajcej spalenie i zamordowanie przez OUN UPA mieszkacw
wsi Wizownica i okolicznych miejscowoci, 37-522 Wizownica nr 198
ISBN 938275
Skad i druk: Drukarnia eMKa, Wierzawice 874, 37-300 Leajsk, tel. 17 7877109, www.emka-drukarnia.pl

KS. ADAM REJMAN

Wspomnienia z przygotowa do uroczystoci z okazji wmurowania tablicy
upamitniajcej tragiczne wydarzenia z 17 IV 1945 roku w Wizownicy.
Sprawa upamitnienia mordu dokonanego na mieszkacach Wizownicy i okolicznych
miejscowoci 17.04.1945 r. przez band UPA czsto zaprztaa moje myli, a kada nieudana prba (byo ich kilka, podejmoway si jej rne osoby), wywoywaa na nowo refleksje.
Ta sprawa bardzo mnie drczya rwnie dlatego, e otrzymaem w domu patriotyczne
wychowanie. Patriotyzmu uczy mnie przede wszystkim mj ojciec, ktry by podoficerem
Korpusu Ochrony Pogranicza i broni Wilna, a pniej dziaa w AK, za co by represjonowany. Kiedy wic w lipcu 2013 r. przysza na plebani grupa parafian z p. posem M. Golb,
proszc o wsparcie w tej sprawie, bardzo si ucieszyem. Widzc wielk determinacj tych
ludzi, uwierzyem, e tym razem ich wysiki maj szans pozytywnego finau. Zostaem zapoznany ze wstpnymi planami dziaania. Postanowilimy powoa Spoeczny Komitet Bufot. 1
dowy Tablicy upamitniajcej mord w Wizownicy i poszerzy jego skad o mieszkacw
okolicznych wsi, ktre wspary Wizownic w czasie walki w dramatycznym dniu napaci na wie nacjonalistw ukraiskich.
Na spotkaniach Komitetu, ktre odbyway si w Domu Parafialnym, wybralimy w drodze gosowania przewodniczcego,
ktrym zosta p. Tadeusz Pachetko i wiceprzewodniczcego p. Jana oyniaka z Szwska. Dyskutowalimy nad wieloma problemami: w jaki sposb uczci to wydarzenie. Zastanawialimy si czy wybudowa pomnik, czy wykona pamitkow tablic
oraz gdzie j umieci w kociele. Dyskusje byy bardzo oywione i paday rne propozycje.
Ostatecznie ustalono, e tablica pamitkowa zostanie wmurowana na zewntrz kocioa tak, aby bya zawsze dostpna
dla chccych si pomodli za ofiary.
W czasie spotka Komitetu powsta te tekst napisu na tablicy. Redagujc tekst, trzymalimy si zasady, o czym informowaem media w wywiadzie, e tre napisu ma odda naleny hod ofiarom i obrocom wioski oraz kocioa parafialnego bez
obraania kogokolwiek czy rozdrapywania ran.
Na umieszczanie tablicy pamitkowej w kociele czy na budynku kocioa musi by zgoda Kurii Biskupiej. Dlatego p. Tadeusz Pachetko- przewodniczcy Komitetu, p. pose M. Golba i ja, jako proboszcz, wybralimy si z wizyt do ks. Arcybiskupa Jzefa Michalika. Ks. Arcybiskup przyj nas bardzo yczliwie, pochwali pomys, mwic, e trzeba budowa pojednanie
na prawdzie. Z uwag obejrza te projekt roboczy tablicy i zasugerowa pewne poprawki, ktre nanielimy. Poniewa odeszlimy od koncepcji umieszczenia na tablicy nazwisk zamordowanych, obawiajc si, e kogo pominiemy, postanowilimy
wyda okolicznociowy biuletyn,w ktrym umiecimy list zamordowanych.
Na zebraniu Komitetu poproszono mnie, abym zebra wiadomoci o ks. Jzefie Misiu i z tego zadania staraem si wywiza. Skorzystaem z materiaw archiwum Kurii Metropolitalnej w Przemylu odnonie parafii, w ktrych pracowa ks. Mi
oraz przeprowadziem rozmow z siostrzenicami ks. Misia: p. Jzef Jurkiewicz zamieszka w Pekiniach i p. Mari Florek
zamieszka w Przeworsku, ktre okazay mi wielk yczliwo i wypoyczyy wiele pamitek rodzinnych po ks. Misiu (fotografii i dokumentw), za co im bardzo dzikuj. Obie panie i ks. Praatem Stchym odwiedzili take nasz parafialny koci.
Niektre zdjcia i dokumenty s zamieszczone w artykuach, a cz zamieszczam w moich wspomnieniach z przygotowania do tej uroczystoci.
Dzi, kiedy wracam myl do 6 padziernika, do tego piknego dnia, nie tylko
ze wzgldu na pogod, ale przede wszystkim na wspania uroczysto religijno-patriotyczn pod przewodnictwem Ks.
Bpa Stanisawa Jamrozka, jestem szczerze
wdziczny Bogu za moliwo oddania
nalenego hodu zamordowanym w czasie
okrutnego napadu na Wizownic przez
fot. 2 Kocil parafialny w Wizownicy w dniu uroczystoci.
ukraiskich nacjonalistw.
Swoj wdziczno kieruj do wszystkich czonkw Spoecznego Komitetu Budowy Tablicy oraz ludzi dobrej woli, ktrzy swoim zaangaowaniem i pomoc finansow wsparli to dzieo.
Dzikuj panu przewodniczcemu Tadeuszowi Pachetko i p. Janowi oyniakowi za wielki wysiek na rzecz przygotowania dokumentacji i samej uroczystoci.
Dzikuj historykowi p. Mieczysawowi Samborskiemu za yczliwo i wielkie zainteresowanie naszym dzieem, a take
udostpnienie swoich opracowa.
Dzikuj autorom Biuletynu, ktrzy swoj prac ocal od zapomnienia fragment trudnej i bolesnej historii naszej Maej
Ojczyzny.
W sposb szczeglny dzikuj panu Posowi na Sejm RP Mieczysawowi Golbie, ktry, odkadajc na dalszy plan wszystkie inne dziaania, powici si tej sprawie.

fot. 3 Ksieczka Wojskowa ks. Misia.

fot. 4 Obrazek z Mszy w. prymicyjnej.

fot. 5 W oczekiwaniu na ks. Biskupa w Wizownicy.

fot. 6 Ojciec ks. J. Misia Tomasz z crka Aniel i jej mem.

fot. 7 Odpust w Jarosawiu/ks. Mi na drugim wozie.

fot. 8 Ks. proboszcz
przed kocioem z dziemi.

fot. 10 Powicenie Groty

w. Franciszka u OO Reformatw
w Jarosawiu 6.06.1976 r.
/ks. Mi obok ks. praata Fili/

fot. 9 Ks. Mi bogosawi zwizek

maeski syna siostry Anieli
26.12.1965 r.

fot. 11 Rodzinny grobowiec,

w ktrym zosta pochowany ks. Mi
/cmentarz Pekinie/
fot 12. Grb rodzicw ks. Misia
w Pekiniach.
6

MIECZYSAW GOLBA, Pose na Sejm RP

Szanowni Pastwo
Wizownica to wie, w ktrej mieszkam od urodzenia i jestem z tego powodu bardzo
dumny.
Tutaj jest mj rodzinny dom, tutaj te wychowali si moi rodzice i mieszkali moi
dziadowie oraz pradziadowie. Z t wsi jestem zwizany rwnie zawodowo.
Historia Wizownicy siga koca XIV wieku. Na jej dzieje skada si wiele wydarze
pozytywnych, ale, niestety, take kilka tragicznych.
W Wizownicy od zawsze mieszkali Polacy o wyznaniu rzymskokatolickim
i wierni kocioa wschodniego (stanowili mniejszo). Do 1944 roku obie spoecznoci
wspistniay bezkonfliktowo. Wrd tej spoecznoci toczyo si zwyczajne wiejskie ycie,
a mieszkacy udzielali sobie wzajemnej pomocy. Polacy i Rusini zawierali midzy sob
zwizki maeskie. czyy ich dobre stosunki ssiedzkie, wsplne wspomnienia, jake
czsto bliskie pokrewiestwa. Chodzili wsplnie do kocioa lub cerkwi, na odpust czy
fot. 13
praznyk, szanowali wita jednych i drugich, piewali pieni polskie i ukraiskie. Dopiero
wzrastajcy ukraiski ruch nacjonalistyczny doprowadzi do szeregu napi midzy tymi spoecznociami.
Pierwszym efektem tych napi na Jarosawskim Zasaniu byy pojedyncze zabjstwa, potem wiksze ukraiskie akcje
zbrojne przeciwko ludnoci polskiej. Na te dziaania odpowiedziao, te zbrojnie, polskie podziemie.
Apogeum tragicznych wydarze na naszym terenie stanowi 17 IV 1945 roku napad oddziau i bojwek UPA
i OUN na Wizownic, podczas ktrego zgino ponad stu mieszkacw wsi i okolicznych miejscowoci. Niemal poowa
zabudowa wsi spona. Od wznieconego poaru i dymu zgino wielu mieszkacy wsi, przede wszystkim dzieci i kobiety.
Spotkaa ich bardzo okrutna mier.
Zostali oni pochowani w imiennych lub bezimiennych grobach na cmentarzu w Wizownicy. Niektre rodziny nie maj
nawet moliwoci zoenia kwiatw i zniczy, gdy nie wiedz, gdzie zostali pochowani ich bliscy.
Przez kilkadziesit lat tragiczne wydarzenia z 17 kwietnia 1945 roku nie zostay upamitnione ani pomnikiem, ani choby
pamitkow tablic.
Nie oddano rwnie hodu zamordowanym mieszkacom. Musielimy czeka prawie siedemdziesit lat, aby spoeczno
Wizownicy i okolicznych miejscowoci moga odda hod zamordowanym wspmieszkacom i wmurowa tablic
upamitniajc to tragiczne wydarzenie.
W swoich dziaaniach, majcych na celu upamitnienie tragicznego wydarzenia z naszej historii, kierowaem si sowami
B. Jana Pawa II Nard, ktry nie zna swojej przeszoci, umiera i nie buduje przyszoci.
Uwaam, e moim obowizkiem, wynikajcym ze sprawowania mandatu posa RP i reprezentowania moich wyborcw,
jest na trwae upamitni tamte krwawe wydarzenia i odda hod niewinnie pomordowanym mieszkacom Wizownicy
i ssiednich wsi.
Do upamitnienia tej tragicznej historii zobowizuj mnie take lub przede wszystkim trzy powody (ktre nie wynikaj
tylko z racji penionej funkcji): mieszkam w Wizownicy; to moja rodzinna wie; wydarzenia z 17.04 1945 roku dotycz
take mojej rodziny. To wwczas m.in. zosta spalony dom mojej mamy. Ona sama cudem usza z tej tragedii z yciem,
uciekajc z trzyletnim dzieckiem swojej starszej siostry na rkach. Podczas tych wydarze moja mama miaa 18 lat i do dzisiaj
traumatycznie wspomina to palenie Wizownicy i mordowanie niewinnych ludzi przez nacjonalistw ukraiskich.
Dramat, ktry wydarzy si o wicie i dotkn niewinnych i bezbronnych mieszkacw wsi, musimy nazwa tylko jednym
sowem - LUDOBJSTWO.
Szanowni Czytelnicy
Sprawuj mandat Posa na Sejm RP V, VI i VII kadencji,
jestem przewodniczcym sejmowej Komisji Innowacyjnoci
i Nowoczesnych Technologii. Peni t zaszczytn funkcj
dziki znacznej czci gosw mieszkacw Gminy
Wizownica. Pastwa obecno przy urnach wyborczych
nie bya tylko wypenieniem obywatelskiego obowizku,
ale przede wszystkim wyrazem zaangaowania w sprawy
naszego Pastwa, wyrazem Patriotyzmu.
W dniu 12 lipca 2013r. Sejm RP nie zgodzi si na
okrelenie zbrodni woyskiej jako ludobjstwa. Niektrzy
Posowie zagosowali przeciw poprawkom do projektu
fot. 14 Wizownica z lotu ptaka
uchway Sejmu nazywajcym bestialskie mordy ludnoci
na Woyniu w 1943 r. ludobjstwem. Sejm nie zgodzi si take na ustanowienie 11 lipca Dniem Pamici Ofiar Zbrodni
Woyskiej i Mczestwa Kresowian.
Wykonujc mandat Posa na Sejm RP, skierowaem pisma do Prezydenta RP Pana Bronisawa Komorowskiego, Premiera
7

Rzdu Polskiego Pana Donalda Tuska, a take do Wojewody Podkarpackiego, Marszaka Wojewdztwa Podkarpackiego oraz
Prezydenta Miasta Rzeszowa o wsparcie mojej inicjatywy, ktrej celem jest stworzenie Muzeum Pomordowanych na Woyniu
i we Wschodniej Maopolsce w latach 1943-1947.
Dzie 6 padziernika 2013r. zostanie zapamitany jako historyczne wydarzenie w Wizownicy, caym regionie i naszym
kraju.
Dzie 17 kwietnia kadego roku bdzie dniem pamici o tamtych wydarzeniach i niewinnie pomordowanych mieszkacach
Wizownicy i okolicznych miejscowoci.
Wszystkim bardzo serdecznie dzikuj za obecno na uroczystoci oraz za wielkie zaangaowanie. Dzikuj nie tylko
jako Pose RP, ale przede wszystkim jako mieszkaniec tej miejscowoci.
W sposb szczeglny dzikuj Ks. Proboszczowi Parafii Wizownica Adamowi Rejmanowi, wszystkim duchownym
obecnym na uroczystociach za modlitw, na czele z Ks. Bp Stanisawem Jamrozkiem. Przewodniczcemu Komitetu
Budowy Tablicy Tadeuszowi Pachetko, Spoecznemu i Honorowemu Komitetowi. Podzikowania skadam rwnie
osobie wyjtkowej, ktra od kilku lat podejmowaa dziaania, aby upamitni mord w Wizownicy, Panu Mieczysawowi
Samborskiemu, opisujcemu wydarzenia z 17 IV 1945r. w Wizownicy. Dzikuj subom mundurowym, szczeglnie pk
dypl. Wojciechowi Kucharskiemu, Dowdcy 21 Brygady Strzelcw Podhalaskich, ppk Ryszardowi Suwalskiemu,
Dowdcy 14 DAS w Jarosawiu. Prowadzcej uroczystoci pani Magdzie Roek.
Dzikuj wszystkim wjtom i burmistrzom, w sposb szczeglny wjtowi gminy Trycza Ryszardowi Jdruchowi,
wjtowi gminy Horyniec Ryszardowi Urbanowi, Burmistrzowi miasta Jarosawia Andrzejowi Wyczawskiemu, Prezydentowi
Stalowej Woli Andrzejowi Szlzakowi, Wjtowi Gminy Jerzmanowa Lesawowi Golba, Dariuszowi Jasiewiczowi autorowi
tablicy, Leszkowi Flakowi i druhom z OSP Gorzyce za pomoc w organizacji tej uroczystoci.

MIECZYSAW SAMBORSKI
Przywracanie pamici o mordzie w Wizownicy.
Zamordowanie 17 kwietnia 1945 r. niewinnej, polskiej ludnoci wsi Wizownica, w powiecie jarosawskim (obecnie woj.
podkarpackie), byo najwiksz jednorazow zbrodni na terenie dzisiejszej Polski dokonan przez oddzia UPA oraz bojwki
terenowe i Suby Bezpeki banderowskiej OUN, ale nie zostao, niestety, na trwae zapisane w pamici potomnych.
Podczas napadu zgino okoo 130-140 osb, w tym znanych z imienia i nazwiska 110 cywilw i 4 onierzy Wojska
Polskiego. cznie ustalono dane osobowe 114 ofiar.
Przed 2000 rokiem wadze polskie i historycy o tragedii w Wizownicy informowali i pisali bardzo lakonicznie.
Niejednokrotnie dokonywali faszerstw. W jednej z ksiek, wydanych w 1966 r. (Ksztatowanie si wadzy ludowej na
Rzeszowszczynie, T. II, Rzeszw 1966), liczb ofiar zaniono do jedenastu, piszc: 17 kwietnia 1945 r. sotnie (...) pod
dowdztwem eleniaka [Zalizniaka], dokonay napadu na wie Wizownic w pow. jarosawskim. Podczas tego napadu
zostao bestialsko zamordowanych 11 osb, w tym wielu starcw i dzieci oraz spalono 130 zabudowa mieszkalnych (s. 87),
chocia w 1958 roku Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej z Wizownicy informowao o mierci 113 osb (AIPN Rz,
107/1614, t. III, k. 490).
Informacj o zamordowaniu tylko jedenastu osb powtrzyli w 1973 r. A.
Szczeniak i W. Szota (Droga do nikd. Dziaalno Organizacji Ukraiskich
Nacjonalistw i jej likwidacja w Polsce, Warszawa 1973 r., s. 282). Dopiero
w 1988 r. ks. Wadysaw Pitowski podwyszy liczb zabitych w Wizownicy
do 60 osb (IPN Rz, ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie po wybuchu
II wojny wiatowej. Zarys, Czarna koo acuta 1988, s. 213). Kilkanacie lat
pniej G. Motyka, znany naukowiec, w ksice Tak byo w Bieszczadach. Walki
polsko-ukraiskie 1943-1948, Warszawa 1999, opierajc si na informacji ks.
Pitowskiego, powtrzy t sam liczb ofiar (65) .
W ten sposb a do pocztkw XXI w. albo znieksztacano informacje, albo
zapomniano o tym mordzie.
Form zablokowania upamitnienia wszystkich ofiar ludnoci Wizownicy
i okolicznych miejscowoci byo postawienie obelisku z tablic na placu szkolnym
w lipcu 1974 r. (obecnie tablica jest zdjta) powieconemu polegym czonkom
aparatu bezpieczestwa publicznego z gminy Wizownicy. Wrd siedemnastu
nazwisk na tablicy znalazy si take nazwiska milicjantw pomocniczych
polegych 17 IV 1945 r. w Wizownicy: Andrzeja Lichoata, Jzefa Magdziaka,
Stanisawa Pachetki, Jzefa Polaka i Jana Bajdy (Przewodnik. Pomniki,
tablice pamici i mogiy na terenie Polski ofiar ludobjstwa dokonanego na
Polakach przez Organizacj Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) i tzw. Ukraisk
Powstacz Armi (UPA) w latach 1939-1947, red. Sz. Siekierka, Wrocaw
2007, s. 250).
8

fot. 15 Wizownica - zabytkowa aleja.

TADEUSZ PACHETKO
Wydarzenia dotyczce upamitnienia i wmurowania tablicy.
Podczas pierwszego rekonesansu naukowego w 2008 r. Mieczysawa Samborskiego historyka
z Leajska okazao si, i w wyniku celowych dziaa powojennej wadzy spoeczno Wizownicy ju
niechtnie wracaa pamici do tych dni.
Dziki staraniom ks. praata Adama Rejmana proboszcza
fot. 16
Parafii w Wizownicy udao zorganizowa si w marcu 2010 r.
skromne uroczystoci upamitniajce 65. rocznic mordu. Ks. praat A. Rejman
odprawi uroczyst Msz wit, a M. Samborski, na okolicznociowej akademii w
Domu Kultury w wygoszonym referacie, opowiedzia o wydarzeniach z tamtego
poranka.
Niestety, z rnych przyczyn, mimo wsparcia naszych dziaa przez posa na Sejm
RP Mieczysawa Golby, nie udaa si inicjatywa bardziej trwaego uwiecznienia
(tablica lub pomnik) tych wydarze. Okazao si jednak, i sprawa nie umara
i w padzierniku 2013 r. dziki inicjatywie tego posa i uprzejmoci proboszcza ks.
praata A. Rejmana na cianie zewntrznej kocioa pw. w. Walentego i Narodzenia
NMP w Wizownicy odsanito tablic pamici. Jest to trwaa forma uhonorowania
pamici zamordowanych w Wizownicy. W ten sposb chcemy wypeni nasz moralny
obowizek wzgldem tych, ktrzy polegli. Tym bardziej, e nie bya to walka frontowa,
a ludobjstwo. W rzeczywistoci bya to napa na bezbronn ludno cywiln, w
czasie ktrej zginy bezbronne dzieci i kobiety, a take mczyni. Niejednokrotnie
okolicznoci mierci byy okrutne.
W celu wykonania tego chlubnego zadania w dniu 31 VII 2013 r. zawizalimy
Stowarzyszenie Spoeczny Komitet Budowy Tablicy Upamitniajcej Spalenie
fot. 17 Cmentarz w Wizownicy.
i Zamordowanie przez OUN - UPA Mieszkacw Wsi Wizownica i Okolicznych
Grobowiec zbiorowy: J. Winiewska, A.
Miejscowoci z siedzib w Wizownicy. Przedstawicielem Spoecznego Komitetu Golba z dziemi, M. Klupko i J. Naspiski
zosta Tadeusz Pachetko, a pozostaymi zaoycielami zostali: ks. Adam Rejman,
Edward Broda, Mieczysaw Golba, Zdzisaw Kasia, Robert Kruk, Czesawa Lis, Stanisaw Magdziak, Franciszek Mazur,
Edward Naspiski, Tomasz Orzechowski, Stanisaw Pachetko s. Jzefa, Henryk Stempak, Stanisaw Wyczawski (wszyscy
z Wizownicy); Augustyn Sikora z Manasterza; Jzef Zagrobelny i Wojciech Zagrobelny (Moodycz); Jzef Hartleb i Kazimierz
Kope z Nielepkowic; Jzef Dugo, Stanisaw Ryzner i Micha Skrzypek (z Piwody); Marian Fedor, Jzef Kak, Dariusz
Roek, Maria Wojtyna i Jan oyniak (z Szwska). Kilkanacie dni pniej do skadu Spoecznego Komitetu doczono:
Stanisawa Golb, Tadeusza Golb, Michaa Pachetko, Bogdana Zarzeckiego (z Wizownicy), Andrzej Homa z Jarosawia,
Baeja Piliszko, Stanisaw Piliszko i Kazimierza Szczybywlika z Zapaowa. Temu poszerzonemu gremium przewodniczy
Tadeusz Pachetko.

fot. 18 Zebrani w dniu uroczystoi.

W skad Komitetu Honorowego weszli: ks. praat Adam Rejman, ks. praat ppk. Andrzej Surowiec Archiprezbiter
jarosawski, dziekan dekanatu Jarosaw II, ks. praat Wadysaw Prucnal emerytowany proboszcz parafii Wizownica, ks.
Isakowicz Zaleski proboszcz ormiasko katolickiej parafii Polski poudniowej w Gliwicach, ikona pamici kresowej,
ks. praat Marian Bocho proboszcz parafii kolegiaty jarosawskiej, ks. Ryszard Buryo proboszcz parafii w Moszczanach,
ks. kanonik Jan Dugo emeryt z Piwody, o. Eliasz Hetmaski OFM wikary, ekonom klasztoru oo. franciszkanw
w Jarosawiu, o. Jzef Kiebasa OFM proboszcz parafii pw. Trjcy witej i gwardian wymienionego wczeniej klasztoru
w Jarosawiu, ks. Andrzej Kot proboszcz parafii w Radawie, ks. Wadysaw Pieniek proboszcz parafii w Zapaowie, ks.
praat dr Henryk Rykaa rektor kocioa pw. w. Ducha w Jarosawiu, ks. Zbigniew Skrabut proboszcz parafii w Piwodzie,
ks. praat Stanisaw Stchy emerytowany proboszcz parafii w Niebylcu, ks. Romuald Szumierz przew. Stowarzyszenia
Polskich Ksiy w Centralnej Kanadzie, ks. Andrzej Wicek proboszcz parafii w Ryszkowej Woli, Magorzata Dachnowicz
prezes zarzdu Wsplnota Samorzdowa Doliny Sanu, Lesaw Golba wjt Gminy Jerzmanowa (woj. dolnolskie)
9

rodzinnie pochodzcy z Wizownicy, Mieczysaw Golba pose na Sejm RP, Kazimierz Ziobro pose na Sejm RP. prof. dr
hab. Henryk Kirschner emerytowany dyrektor Instytutu Medycyny Spoecznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
(obecna nazwa) przey rze woysk, autor ksiki Notatki woyskie, przodkowie pochodzili z Wizownicy, Mirosaw
Majkowski prezes Przemyskiego Stowarzyszenia Rekonstrukcji Historycznej, prof. dr hab. Marian Malikowski Instytut
Socjologii Uniwersytetu Rzeszowskiego (URz), Rafa Ziemkiewicz dziennikarz, Waldemar Mikoowicz organizator
struktur S, zastpca prezesa Stowarzyszenie Osb Represjonowanych w Stanie Wojennym, Wiesaw Piroek burmistrz
Miasta Radymno, dr Leon Popek IPN Oddzia Lublin i prezes Towarzystwa Przyjaci Krzemieca i Ziemi WoyskoPodolskiej w Lublinie, dr Adam Kulczycki Instytut Socjologii URz, dr. hab. prof. KUL Mieczysaw Ryba byy czonek
Kolegium IPN, Mieczysaw Samborski historyk (m.in. autor publikacji o wydarzeniach z 17 IV 1945 r. w Wizownicy), dr
Tatiana Koak-Siara Instytut Ekonomii i Zarzdzania Pastwowej Wyszej Szkoy Techniczno-Ekonomicznej (PWST-E)
w Jarosawiu, Andrzej Szlzak prezydent Stalowej Woli, prof. dr hab. Wacaw Wierzbieniec rektor PWST-E, Andrzej
Wyczawski burmistrz Miasta Jarosawia, dr Andrzej Zapaowski byy europose, penomocnik rektora URz ds. projektw
unijnych, adiunkt, Andrzej Zgryniak przewodniczcy Koa Polskiego Towarzystwa Historycznego w Jarosawiu m. insp.
Grzegorz miech Komendant Powiatowy Policji w Jarosawiu, m. insp. Wacaw Czstka - I Z-ca Komendanta Powiatowego
Policji w Jarosawiu, st. kpt. Piotr Biay - Komendant Powiatowy Pastwowej Stray Poarnej w Jarosawiu, mjr Robert Kuca
Komendant WKU w Jarosawiu. Tablic zaprojektowa i wykona artysta rzebiarz Dariusz Jasiewicz - Prezes Stowarzyszenia
Mionikw Jarosawia.

OD REDAKCJI
Wizownica - powstanie wsi, waciciele, przynaleno pastwowa i administracyjna do 1944 roku.
Wizownica to wie leca w poudniowo-wschodniej Polsce, ktra swoj nazw zawdzicza rosncym tu niegdy wizom.
Tereny, na ktrych ley midzy innymi Wizownica, we wczesnym redniowieczu byy nazywane Grodami Czerwiskimi
i stanowiy przedmiot walk wadcw: wgierskich, czeskich, ruskich i polskich, dlatego te czsto zmieniay swoj przynaleno
pastwow.
W 981 r. ziemie te zaj ksi kijowski Wodzimierz I Wielki, za w 1018 roku Bolesaw Chrobry wyprawi si na Ru
i przyczy do Polski Grody Czerwieskie. Niestety, ju jego syn Mieszko drugi straci te ziemie na rzecz Rusi. Na krtko
ziemie te w 1031 r znw przyczy Bolesaw miay w 1031 a potem straci je na rzecz ksicia Jarosawa I Mdrego. Od tego
czasu ,mimo wielu prb, wadcy polscy nie zdobyli tych ziem a do XIV w.
Po mierci Jarosawa Mdrego, w wyniku walk, Ru podzielono na wiele ksistw. W XIII w. stworzono Ks. HalickoWodzimierskie. Ten stan trwa do pierwszej poowy XIV wieku.
W XIII wieku wadcy Ks. Halicko-Wodzimierskiego utrzymywali z pastwem Wadysawa okietka cise kontakty.
Kwit handel, na Rusi osiedlali si przybysze z Zachodu. W 1340 roku krl Polski Kazimierz Wielki wyruszy na Ru, gdzie
przyj hod od bojarw. Jednak bojarzy nie byli wierni zoonym przysigom i stworzyli opozycj, dlatego krl w 1349 r.
wyruszy ponownie na Ru i przyczy do Polski Ru Halick.
Po mierci Kazimierza Wielkiego ziemi t zarzdza, w imieniu Ludwika Wgierskiego, Wadysaw Opolczyk.
Wielkorzdca zakada wiele wsi na prawie niemieckim, by moe wtedy powstaa Wizownica. W 1387 r. krlowa Jadwiga
na stae przyczya ziemi jarosawsk do Polski i nadaa j rodzinie Tarnowskich. Ziemi t otrzyma w 1387 r. starosta
generalny Rusi Jako z Tarnowa h. Leliwa.
Od tego czasu Jarosaw i okoliczne miejscowoci, a do poowy XIX w., bd naleay do znakomitych rodw magnackich:
Tarnowskich, Odroww, Kostkw, Ostrogskich, Chodkowiczw, Lubomirskich, Sobieskich, Sieniawskich, Sanguszkw
i Czartoryskich.
W 1434 r. z czci ziem przyczonych do Polski utworzono wojewdztwo ruskie ze stolic we Lwowie, jedn z czci tego
wojewdztwa bya ziemia przemyska, do ktrej nalea Jarosaw i okoliczne miejscowoci. W XV wieku ziemi przemysk
podzielono na powiaty, jednym z nich by powiat jarosawski, za w XVI wieku powiat jarosawski wczono do powiatu
przemyskiego.
Pierwsza informacja o Wizownicy pochodzi z 1448 r i dotyczy sporu o dziesiciny midzy kapitu przemysk a plebanem
jarosawskim. Rozjemcami w tym sporze, ktry cign si od 1393 roku, byli sotys Piotr z Wizownicy i sotys Marcin z
Manasterza. To wydarzenie pozwala przypuszcza, ze Wizownica powstaa w XIV lub na pocztku XV wieku i lokowano j
na prawie niemieckim
Fakt istnienia Wizownicy potwierdzony zosta rwnie w dokumentach dotyczcych zaoenia ordynacji 1470 r. przez
Rafaa i Spytka z Jarosawia Jarosawskich h. Leliwa, ktrzy z posiadanych ziem utworzyli ordynacj. W jej skad weszy dwa
miasta i trzydzieci wsi, w tym Wizownica. Ordynacj t znis w 1519 r. Zygmunt Stary.
Tarnowscy, majc ogromne posiadoci, chtnie nadawali w uytkowanie swoje dobra drobniejszym ziemianom. Jednym
z nich by Stanisaw opuszko, pochodzcy z opuszki Wielkiej, ktry w 1508 roku by wacicielem Wizownicy.
Po mierci Anny Ostrogskiej w 1635 r. wiele wsi i folwarkw dziedziczy Stanisaw Lubomirski - wojewoda ruski, midzy
innymi Wizownic z dwoma folwarkami. Nastpnymi dziedzicami Wizownicy jest rodzina Sanguszkw. (XVIIw). W tym
czasie do ziem hrabstwa jarosawskiego roszcz sobie pretensje Czartoryscy. Trwa spr rodzinny, zaegnany w w 1753 r.
dziki podziaowi ordynacji Ostrogskich przez Janusza Sanguszk pomidzy kilka rodw magnackich. Hrabstwo jarosawskie,
czyli take Wizownic, otrzyma Aleksander August Czartoryski, a nastpnie jego nastpcy: ks. Adam Kazimierz Czartoryski,
10

ks. Konstanty Adam Czartoryski, ks. Jerzy Konstanty Czartoryski.

W 1772 roku po I rozbiorze Polski Wizownica, leca w wojewdztwie ruskim, wesza w skad Cesarstwa AustroWgierskiego i utworzonej prowincji Galicji i Lodomerii. Prowincj t podzielono na cyrkuy i okrgi( dystrykty), Wizownica
naleaa do cyrkuu samborskiego i okrgu przemyskiego.
Austriacy dokonywali wielu reform administracyjnych, dlatego w1867 r. powsta powiat jarosawski i 45 gmin, wrd
nich Wizownica.
Po odzyskaniu 1918 r. niepodlegoci Wizownica wesza w skad wojewdztwa lwowskiego. W 1934 r. powstaa gmina
Wizownica. W jej skad weszy soectwa: Szwsko, Piwoda, Wizownica, Nielepkowice, Manasterz.
28 wrzenia 1939 roku wkroczya do Wizownicy Armia Czerwona, wojska niemieckie na przeomie wrzenia
i padziernika wycofay si za San, ktry od tej pory stanowi granic niemiecko-sowieck. Rozpocza si okupacja sowiecka,
mieszkacy stali si obywatelami ZSRR. 15 listopada1939 roku Wizownic, jak i cz wojewdztwa lwowskiego, wczono
do Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej. Przeprowadzono reform administracyjn, powoano midzy innymi
obwd (obast) lwowski i rejon (rajon) sieniawski, w ktrego skad weszy tereny gminy Wizownica. W styczniu 1940 roku
wyznaczono skad rady wiejskiej (selrady), na ktrej czele sta
hoowa, czyli przewodniczcy.
22 czerwca 1941 roku do Wizownicy wkroczyli Niemcy.
Rozpocza si okupacja niemiecka, wizowniczanie administracyjnie
stali si mieszkacami Generalnego Gubernatorstwa, w Dystrykcie
Galicja. Wizownic wczono do starostwa jarosawskiego i gminy
Sieniawa.
W lipcu 1944 roku wkroczya do Wizownicy Armia
Czerwona, tym razem jako wyzwoliciele. 27 lipca 1944 roku na
mocy porozumienia ZSRR z PKWN-em Wizownica znalaza si w
granicach Polski, w nowoutworzonym wojewdztwie rzeszowskim,
w powiecie jarosawskim, w gminie Wizownica.
fot. 19 Wizownica - Zadworze.
Jeden z typowych domw z tamtych lat.

Wizownica w liczbach do 1939 roku

XVI wiek
Na pocztku XVI wieku podatek pobierano od anw kmiecych, a uzupeniano podatkiem od pozostaej ludnoci
i rzemielnikw, w 1515 r. w Wizownicy byo opodatkowanych osiem anw.
W 1589 roku w Wizownicy byo 16 zagrodnikw z rol,, 3 komornikw z bydem i 13 komornikw bez byda i 2
rzemielnikw. Wizownica liczya 32 gospodarstwa, nie liczc gospodarstw kmiecych. Prawdopodobnie wie liczya okoo
200 osb.
W 1645 roku powstay cztery gospodarstwa kmiece. Kmiecie byli to najbogatsi chopi, ktrzy otrzymywali an lub
kilka anw pola. an wynosi okolo16 ha lub 24ha. Komornicy, zwani te ogrodnikami, posiadali zagrod: chat z maym
podwrkiem i zabudowania gospodarskie oraz ogrd i niewielki kawaek pola.
Komornicy nie posiadali wasnych chaup, mieszkali w domach bogatszych gospodarzy i dla nich pracowali.
XVIII , XIX i XX wiek
W 1847 przybyli do Wizownicy ydzi.
Liczba ludnoci Wizownicy wg wyznania
Rok
1785
1840
1880
1900
1921
1939

Ilo domostw
-------------------206
262
296
331

Rzym-kat
628
714
853
1158
1186
1381

Grek-kat
255
261
232
309
395
236

judaizm
----------------------13
26
22
36

ewangelicy
--------------------------------2
---------------------

Razem
883
977
1098
1495
1603
1660

Zawody mieszkacw Wizownicy w 1939 roku

Zawd
Rolnik
Koszykarz
Ciela i stolarz
Szewc i krawiec
Murarz i kowal
Pszczelarz i inne zawody

Liczba ludnoci
1514
86
22
13
9
16
1660

Procent ludnoci
91,2%
5,2%
1,4%
0,8%
0,5%
1,0%
100,0%

Bibliografia:
Kruk J. Dziaalno instytucji spoeczno-gospodarczych na terenie Wizownicy, wsi powiatu jarosawskiego, do wybuchu II
wojny wiatowej, Rzeszw1971.
Kiferling K. Krtka opowie o miecie Jarosawiu w wojewdztwie podkarpackim lecym, Jarosaw 2011.
11

MARIA WOJTYNA i JAN OYNIAK

Organizatorzy i obrocy wsi podczas napadu
w dniu 17 IV 1945 roku.
W Wizownicy podczas napadu nacjonalistw ukraiskich zgino ponad
sto osb, gdy we wsi nie byo zorganizowanego staego systemu obrony.
fot. 20
fot. 21
Wystawiane warty miay tylko ostrzega przed zagroeniem. Dziaajcy w 1945
r. w okolicy oddzia NOW Bronisawa Gliniaka ps. Radwan nie mg z naturalnych przyczyn podj si staej obrony, bo
jako nieakceptujcy wprowadzanego ustroju politycznego sam by obiektem represji nowej wadzy. Jednak pomimo represji
czonkowie tego oddziau w wikszoci zachowali bro i stawali do obrony w sytuacji zagroenia miejscowej ludnoci.
Rozproszenie czonkw plutonw AK i niejasna sytuacja egzystencji nie sprzyjaa szybkiej reakcji. Jedn z form
odpowiedzialnoci za los innych byo mobilizowanie ludzi do wart wiejskich i ich wystawianie. Tak wic wie bya bezbronna
i ya w stanie permanentnego zagroenia ycia i mienia.
Analizujc sposb napadu i wyej wymienione uwarunkowania, nie byo adnego sposobu na uratowanie dolnej czci
Wizownicy. Jedynie mona byo zapobiec rozwiniciu ataku na centraln i grn cz wsi.
Czas w tej sytuacji sta si determinant wszelkich dziaa. To on pozwala zorganizowa tylko obron, postawi zapor
zbrojn, do ktrej naleao jak najszybciej znale odwanych mieszkacw wsi, chccych podj si tak trudnego zadania.
Zazwyczaj pamitamy o zawodowych konspiratorach, natomiast zapominamy o ludziach, ktrzy jednorazowo w obliczu
zagroenia, mimo braku dowiadczenia bojowego, decydowali si na wielkie i odpowiedzialne dziaania i brali za nie
odpowiedzialno. Takimi osobami, jednorazowymi bohaterami, okazali si by ks. Jzef Mi proboszcz miejscowej parafii
i Jzef Ochduszko nauczyciel szkoy powszechnej, ktrzy zorganizowali obron Wizownicy i zmobilizowali mieszkacw
do walki.
Ks. Jzef Mi obj parafi
wizownick w drugiej poowie 1944 r. po
ks. Kanoniku Stanisawie Sudole (18951981). Dotychczasowy proboszcz opuci
parafi 20 lipca 1944, tu przed nadejciem
oddziaw Armii Czerwonej. Nadzwyczaj
religijny i koncyliacyjny, swoj postaw
agodzi narastajce napicia ukraiskopolskie. Natomiast mody nastpca
(urodzony 21 I 1906 roku w Pekiniach,
syn Tomasza) by bardziej zaangaowany
w konspiracj. Ks. J. Mi ukoczy
fot. 22 Ks. Jzef Mi
fot. 23 Ks. Mi z wart boego grobu 1946 r.
omioklasowe Gimnazjum Klasyczne w
Jarosawiu a nastpnie picioletnie Wysze Seminarium Duchowne w Przemylu. wicenia kapaskie przyj w 1935 roku
i zosta wikariuszem w Zaleszanach (obecnie w powiecie stalowolskim).
W latach 1937-1938 peni posug kapask w Dydni k. Brzozowa. Nastpnie (1938-1942) w Odrzykoniu k. Krosna.
Przed przejciem do Wizownicy by kapanem w parafii pod wezwaniem w. Mateusza w Gniewczynie acuckiej. Ks. Mi
zarzdza parafi wizownick do 1968 r.
Po odejciu z niej zosta rezydentem klasztoru oo. franciszkanw-reformatorw w Jarosawiu. Ks. kanonik J. Mi zmar
25 VII 1978 r. w szpitalu jarosawskim i pochowano go w rodzinnych Pekiniach z udziaem ks. bp Bolesawa Taborskiego.
By czonkiem Armii Krajowej (odznaczony 15 VIII 1948 r. przez MON Rzdu Londyskiego Medalem Wojska po raz 1, 2 i 3,
legitymacja nr 27888) i kapelanem placwki nr 5 AK w Szwsku. W 1945 r. cile wsppracowa z poakowskim oddziaem
por. Jana Totha ps. Mewa. Odznaczony Krzyem AK (Londyn dnia 25/7/81) Nr legitymacji 23973.

fot. 24 Ks. Jzef Mi, I Komunia wita rok 1956.

12

fot. 25 I Komunia wita Tadeusza Lichoczaka - 1968 r.

w Parafialnym Kociele w Wizownicy.

fot. 26 Legitymacja Krzya Armii Krajowej ks. Misia

fot. 27 Legitymacja MON Rzdu

Londyskiego powiadczajca
przynaleno ks. Misia do AK.

Jzef Ochduszko (1905-1973)

Jzef Ochduszko urodzi si w 1905 roku w okolicy Krosna. Dziecistwo i modo spdzi
na Pogrzu Karpackim i Woyniu. Ukoczy Seminarium Nauczycielskie. Jego ona, Jzefa, rwnie
bya nauczycielk. Mieli dwie crki: Zofi i Barbar.
W 1935? roku prawdopodobnie rozpocz prac w Wizownicy a od roku szkolnego 1940/1941
obj stanowisko kierownika, gdy Jzef Grabowski wyrokiem sdu w Sieniawie zosta przeniesiony
do innej szkoy. Funkcj t peni do koca roku szkolnego 1949/ 1950.
Podczas II wojny wiatowej, od 1942 roku, Jzef Ochduszko prowadzi w Wizownicy
tajne nauczanie, ktrego celem byo uzupenianie wiadomoci z zakresu historii, literatury
i geografii. Kierownik wraz z on Jzef i Helen Rakowsk prowadzili zajcia z uczniami szkoy
podstawowej i komplety z modzie w zakresie szkoy redniej. Ich prac wysoko oceni Ludwik
Raichel- przewodniczcy Rejonowej Komisji Owiaty i Kultury na teren Sieniawszczyzny w latach
fot. 28 Jzef Ochduszko
1941-1944.
Wielk odwag i determinacj wykaza si 17.04.1945 roku, podczas napadu bandy UPA na Wizownic. Jzef
Ochduszko i ks. Proboszcz Jzef Mi zorganizowali obron Wizownicy i wraz z mieszkacami dzielnie bronili kocioa,

fot. 29 Jzef Ochduszko Szkoa Podstawowa w Szwsku,

rocznik 1947.

fot. 30 Jzef Ochduszko (z lewej) z bratem.

szkoy i pozostaej czci wsi przed spaleniem.

Jzef Ochduszko we wrzeniu 1950 roku zosta przeniesiony do szkoy w Szwsku. Pracowa tam jako kierownik
a nastpnie dyrektor szkoy.
Wiele czasu powica modym nauczycielom, suc im rad i pomoc. By powszechnie lubiany i szanowany. Jego pasj
bya muzyka, gra na rnych instrumentach, szczeglnie na mandolinie, dlatego chtnie uczy dzieci i modzie gry na tym
instrumencie.
By czynnie zaangaowany w budow nowej szkoy. Zmar nagle w 1973 roku, zosta pochowany w Krakowie .
Bibliografia
Zwoliski S.,Jarosawski Obwd Armii Krajowej w latach 1939-1945,CzII, Jarosaw 2007.
13

MIECZYSAW SAMBORSKI
Najwikszy jednorazowy mord na Polakach na terenie dzisiejszej Polski
w Wizownicy dokonany przez nacjonalistw ukraiskich
w dniu 17 IV 1945 r.
Dramatycznie zbliajcy si koniec moliwoci funkcjonowania struktur OUN-SD na
zachodnich terytoriach dzisiejszej Ukrainy wskutek planowej akcji antynacjonalistycznej
prowadzonej przez reym Stalina zmusi Romana Szuchewycza do zabezpieczenia linii
kontaktu z pastwami zachodnimi Europy. Chodzio najpierw o moliwoci przerzucenia
czci aktywu na zachd, a od 1946 r. (po synnej mowie 5 III 1946 r. W. Churchilla w Fulton, ktry powiedzia, i: Od Szczecina nad Batykiem do Triestu nad Adriatykiem cignie si przez kontynent elaza kurtyna1) o wspprac z wywiadami brytyjskim
i amerykaskim. Dla realizacji tego celu na przeomie lutego i marca 1945 r. powoano
nowy kraj Zakierzoski OUN-SD na terytorium dzisiejszej Polski na czele z Jarosawem
Staruchem ps. Stojar. Mia on pod paszczykiem walki z przesiedleniem ludnoci ukraifot. 73
skiej na wschd utrzyma i zwikszy liczb linii cznoci z Zachodem2. W nowej rzeczywistoci tj. dziaania w rodowisku o przewadze ludnoci polskiej i wzmacniajcej si wadzy pastwowej metody walki
na Kresach nie zawsze musiay si sprawdza. Trzeba byo wyprbowa inne sposoby ataku i skutecznego palenia wsi tak, aby
byo stae zagroenia, aby w terenie cigle wrzao, a organa bezpieczestwa miay, czym zajmowa si. Wtedy ich uwag
mona byoby odcign od ochrony granic i kontroli ruchu obywateli. Realizacja tego celu kosztowaa ycie okoo 14 tys.
Polakw i Ukraicw. W wojewdztwach: rzeszowskim3, lubelskim i krakowskim nacjonalici ukraiscy zabili nie mniej ni
8439 Polakw. W walkach z nimi zgino te nie mniej ni 1053 onierzy WP i 467 funkcjonariuszy organw bezpieczestwa
PRL. Z rk polskich zgino okoo 4200 Ukraicw4. Ta wzgldnie rwnowane5 liczby ofiar wyniky z obecnoci m.in. silnej
partyzantki polskiej (do czerwca 1945 r.), formacji Wojska Polskiego i organw bezpieczestwa publicznego, moliwoci
schronienia w ssiednich miejscowociach oraz dziki stosunkowo mniejszej siy zbrojnej nacjonalistw ukraiskich.
Jedn z pierwszych wikszych akcji przeciw ludnoci polskiej nacjonalici ukraiscy przeprowadzili w kwietniu 1945 r.
Do niej wykorzystano sotni, jedynego istniejcego wtedy na terenach Polski, kurenia UPA Iwana Szpontaka ps. Zalizniak6.
Niestety, dla eksperymentw zbrojnych wybra wie Wizownic, z ktrej wanie 11 IV 1945 r. wysiedlono okoo 30 rodzin ukraiskich na wschd7. Jedynym powodem napadu bya ch wyprbowania nowego typu ataku. wiadczy o tym m.in.
osobisty udzia w niej Szpontaka. Zatem, nie by on odwetem za wystrzelanie przez ludzi Radwana Ukraicw w nocy z 31
marca na 1 kwietnia tego roku (kierownictwo tzw. Zakierzoskiego kraju dowiedziao si o tym dopiero osiem dni pniej (25
kwietnia8), ani za napad grupy Woyniaka na Piskorowice, ktry odby si dopiero nastpnej nocy.
Trauma ludnoci Zasania rozpocza si z chwil przybycia w trzeciej dekadzie marca do Lasw Sieniawskich jednej
z sotni kurenia Zalizniaka. Bya to sotnia Mesnyky, ktrej dowdc by Iwan Szymanski ps. Szum (urodzony w Lublicu
Nowym). Sotnia i kurinny Zalizniak szukali nowego miejsca pobytu, dlatego, e 23 marca 2. samodzielny batalion operacyjny Wojsk Wewntrznych Wojska Polskiego pk. Szopiskiego wypar ich z dotychczasowej siedziby wok Lublica Starego
i Lublica Nowego. Zalizniak postanowi na stae zakwaterowa w lesie koo przysika Moodycza Chrapy9. W tej kwaterze przebywa stale do 12 IX 1946 roku. Aby mie wzgldny spokj upowcy konsekwentnie przystpili do oczyszczania terenu z wrogich im Polakw i ich administracji. Po latach, wczesny prowidnyk (przewodniczcy) rejonu II (obejmujcego cz
powiatu jarosawskiego) Mychajo Borys ps. an przyzna, i ich celem byo opanowanie terenu poprzez zniszczenie orodkw
wadzy polskiej. Na pierwszy ogie w nocy z 27 na 28 marca poszy posterunki milicji, zreszt te w powiecie lubaczowskim. Zlikwidowali ich kilkanacie w tym na Zasaniu w: Cetuli, Zapaowie i Laszkach oraz w Starym Siole, Zalesiu Cewkowie
i Uazowie. Dwa dni pniej wystrzelali w lesie paru milicjantw z Radawy. Na atak na Wizownic nie byli jeszcze przygotowani. 2 kwietnia zaatakowali cz Moodycza Grobl z tym, e podpalili te kilka domostw Polakw w innej czci wsi.
Kolejne wiksze napady odbyy si 4 kwietnia na Manasterz i 5 dni pniej na Radaw Terebie. Wystraszona w ten sposb
ludno polska zacza opuszcza swoje rodzinne miejscowoci, lokujc si przewanie w Wizownicy i Szwsku. W obu tych
M. Gilbert, Churchill. Biografia, t. II, Pozna 1997, s. 888.
Szerzej: M. Samborski, O co walczya UPA w okresie powojennym na terenach dzisiejszej Polski. Fakty, mity i oczekiwania, w: .
, , , , 22 z 2012, s. 219-233.
3 W powiecie jarosawskim z rk nacjonalistw ukraiskich zgino 876 Polakw (w tym 176 onierzy WP i 26 milicjantw), a z rk polskich
315 Ukraicw.
4 Z. Konieczny, Stosunki polsko-ukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947, Wrocaw 2006, s. 80-81.
5 Na Woyniu nacjonalici ukraiscy zamordowali trzydzieci razy wicej Polakw.
6 Szerzej: M. Samborski, Dziaalno OUN i jej formacji zbrojnych oraz oddziaw UNS/UPA na pniejszych terenach II i III okrgu tzw.
Zakierzoskiego kraju OUN-SD w czasie II wojny wiatowej, w: Rocznik Chemski, t. 13 z 2009, s. 227-274.
7 J. Kruk, Ciemne chmury nad Jarosawskim Zasaniem. Cz III: Tragedia wsi Wizownica, w: Okruchy wspomnie z lat walki
i martyrologii AK. Kwartalnik historyczno-wspomnieniowy Oddziau Krakw-Wschd wiatowego Zwizku onierzy Armii Krajowej,
rok 6, nr 21, Krakw 1997, s. 40.
8 A C , . 62, . 4, . 4, . 102, . 3 ( , , 25
1945 .), w: - 1942-1947 ( ), . . , .
2, 2011, s. 865.
9 Archiwum Instytutu Pamici Narodu Oddzia Rzeszw (AIPN Rz), 051/216, k. 45; Ibidem, 107/1614, t. 1, k. 37.
1
2

14

wsiach te zapanowa niezy zamt i cz mieszkacw przeniosa si czasowo za San10. Tym sposobem Zalizniak osign
swj cel, a po latach jeden z uczestnikw napadu na Wizownic Iwan Wasylewski mg pochwali si, e: Do tygodnia cay
teren by zasadniczo oczyszczony z band polskich (...)11. W tej nowej sytuacji byy ju w tym rejonie tylko dwie miejscowoci
z przewag ludnoci polskiej Wizownica, w ktrej na okoo 1050 mieszkacw byo w przyblieniu 300 Rusinw (cz
z nich to Ukraicy) i Szwsko gdzie na okoo 2700 mieszkacw tylko kilka-, kilkanacie rodzin miao pochodzenie rusiskie.
W ten sposb Zalizniak przygotowa si do zadania ostatecznego ciosu Wizownicy.
Ludno polska pozostawiona przez wadz sama sobie, prbowaa w jaki sposb ratowa si przed rnej maci bandami zbrojnymi i rabunkowymi. W tym celu od jesieni 1944 r. z inspiracji AK ludno szeregu wiosek wystawiaa strae nocne,
ktre miay ostrzega mieszkacw wsi od zmierzchu do witu12 przed spaleniem i wymordowaniem, take przed oddziaami
i bojwkami nacjonalistw ukraiskich. Jak kadej nocy, take z 16 na 17 kwietnia w Wizownicy, wystawiono wart.
W rodku wsi w rejonie potoku Wyczawa teje nocy czuwao szeciu wartownikw. Byli to: Wadysaw Kaniowski, Julian
Kasia, Micha Kruba, Roman Magdziak, Leon Pociecha13 i gajowy Wadysaw Wysocki14. W przeddzie - okoo godz. 21.,
w poniedziaek 16 kwietnia, Stanisaw Socha i policjant Wadysaw Broda udali si na posterunek milicji, mieszczcy si w
poydowskim murowanym budynku w grnej czci wsi (dla opisu przyjmiemy, e centralna cz to tereny wok budynku
obecnej gminy i kocioa, na zachodzie ley dolna cz, a w kierunku na Szwsko grna). Przy czym za doln cz
uwaam t, lec przy krtej drodze, bliej Sanu. Byli w nim do okoo trzeciej w nocy, po czym udali si do swoich domw
na odpoczynek. Mimo, e niemale w przeddzie napadu, Rusinka Piko ona Jana Wasiuty ostrzega przed niebezpieczestwem napadu na Wizowniczan Stanisawa Soch mwic, e: banderowcy planuj wymordowanie kilkunastu mczyzn w ich
domach15 to informacja ta nie miaa wpywu na potencjaln obron wsi. Po trzeciej w nocy wrcili do domw. Chroniona
w ten sposb wie spaa, wic spokojnie nie przeczuwajc napadu.
Oddzia i bojwki terenowe nacjonalistw ukraiskich
Nie ulega wtpliwoci, e w napadzie na Wizownic brali udzia tylko sotnia Iwana Szymanskiego ps. Szum, osobicie
Iwan Szpontak ps. Zalizniak (dowdca dwusotennego kurenia Mesnyky) z ochron16, dwie bojwki terenowe OUN-SD (majce wasn nazw - SKW) i cz bojwki Suby Bezpeky (BSB)17. W tym czasie sotnia Szuma skadaa si z 3 czot18. Dowdcami ich byli: pierwszej Wasyl Jarmoa ps. Jar, drugiej Jaremko ewko ps. Bir i trzeciej Mykoa Taraban ps. Tucza19.
W napadzie bray udzia nastpujce bojwki terenowe: manasterska Rama (dowdca Micha Terebieniec ps. Dzwin20)
i sieniawska Chwya (dowdca Iwan Kowal ps. Siryj21), ktre liczyy odpowiednio 15 i 9 ludzi22. Czci BSB (okoo
10. ludzi), dowodzi Iwan Puharski ps. Borys. Ochrona Zalizniaka w tym czasie liczya 3 osoby (Oeksandr Pipka ps. Myo,
Teodor Koosiwski ps. Kowaenko i Kozak). cznie siy nacjonalistw mona wyliczy na 160-165 ludzi. Do tego naley
doda 6. kolejnych, wsppracujcych z bojwk Chwya mieszkacw Wizownicy, ktrymi zarzdza Leon Kruba ps.
Kosar. Mieli oni czeka we wsi i suy za przewodnikw, a gdyby starczyo czasu, te bra udzia w niszczeniu wsi23. Znaczne
wiksz grup, jednak nie do oszacowania, stanowili zgromadzeni przez kierownictwo kuszczy (tj. nacjonalistyczne zwizki
kilku wsi) Ukraicy z okolicznych wsi, ktrych zadaniem bya grabie mienia.
Dotychczas siy nacjonalistw, ktrzy zaatakowali Wizownic byy wyranie przeceniane. M.in. Tomasz Bereza uwaa,
e w napadzie bra udzia trzysotenny kure i trzy oddziay SKW, cznie 250-300 ludzi24.
10 A.

Sroka, Radawa, Jarosaw 1987, s. 49.

11 . -, , w: ,

. . , . , (. ) , . 4, 2003, s. 287.
M. Goryl, Dziaalno konspiracyjna na terenie placwki nr 5 obwodu Jarosaw Armii Krajowej, w: Jarosawski Kwartalnik Armii
Krajowej (JKAK), nr 6 z 1992, s. 22.
13 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 510-511 (Zeznanie Leona Pociechy z 30 X 1959 r.).
14 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 503-504 (Zeznanie Anieli Wysockiej z dnia 29 X 1959 r.).
15 W. Broda, Byem wiadkiem (fragmenty pamitnika z lat 1944-1945), w: Na Rubiey (NR), 32/1998, s. 22-25, s. 22.
16 W sprawozdaniu z 10 III 1946 r. Zalizniak pisa, i w napadzie w godzinach 4-9 braa udzia tylko sotnia Mesnyky I i rj samoobrony
miejscowej (Peter J. Potichnyj Collection on Insurgency and Counter-Insurgency in Ukraine (PJPC), Rolka 12, 37-38 .
O , 10.III.1946 p., w: 27- : , ,
( i ), . . , . , . 40, 2004, s. 33).
17 . -, op. cit., s. 281-331; o , . . ,
1997, 65-68.
18 M. Samborski, Dziaalno OUN..., s. 227-274.
19 Przez wielu badaczy wymieniani, jako dowdcy czot: Hryhorij Mazur ps. Kaynowycz i Teodor Buas ps. Baaj (do 13 kwietnia mia ps. Be)
w rzeczywistoci penili inne funkcje. Kaynowycz by desygnowany do wykonywania specjalnych zada (np. realizacja punktowych,
mniejszych napadw) i wg mnie mg na czas napadu dowodzi siami ubezpieczajcymi skadajcymi si z bojwek terenowych (m.in.
wynika to z opisu ich rozmieszczenia i miejsca pobytu Mazura). Natomiast Buas (poprzednio d-ca czoty w sotni Zalizniaka do poowy
listopada 1944 r.) po stworzeniu kurenia Zalizniaka (listopad 1944 r.) zosta w dyspozycji jego dowdcy tzw. praw rk, a od 13
kwietnia dowdc sotni Mesnyky II (PJPC, skrzynka 78 ( II 15.XI. 1944 30.IV. 1945 p.), w: . , . 40,
s. 190).
20 AIPN Oddzia Biaystok (AIPN Bi), 087/375/14/jacket, k. 7.
21 AIPN Bi, 087/375/18/jacket, k. 22; ibidem, 087/375/20/jacket, k. 25.
22 AIPN Rz, 072/1 t. 23, k. 62-63 ( ... [] 17/V 1945 . []
[] ).
23 IPN Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, sygn. akt S 114/08/Zi (Postanowienie
o umorzeniu ledztwa z dnia 13 XI 2008 przez prokuratora M. Sow, passim).
24 T. Bereza Tragiczne mikrohistorie: Wizownica, 17 kwietnia 1945 roku, w: Akcja Wisa Konferencje IPN, red. J. Pisuliski, Warszawa
w 2003, s. 191; ostatnio: ibidem, Wok Piskorowic. Przyczynek do dziejw konfliktu polsko-ukraiskiego na Zasaniu w latach 1939-1945,
12

15

Przebieg napadu
Gdy penicy spoeczn wart wiejsk w Wizownicy chopi
szykowali si, okoo czwartej rano do rozejcia si do domw, w
lesie w odlegoci okoo trzy kilometry od figurki w. Jana Nepomucena, w tzw. Borze apajwka, Zalizniak wyznaczy na godzin trzeci w nocy zbirk swoich oddziaw i bojwek terenowych oraz czci BSB celem dokonania napadu na Wizownic. Z
grubsza, plan napadu przedstawia si nastpujco: do dolnej czci
wsi, od strony Sanu, miay wej dwie czoty sotni Szuma, kilku
czonkw BSB oraz poowa bojwki Rama. Czota Tuczy miaa
za zadanie zniszczy Zadworze i zdoby folwark. Prawdopodobnie
koordynacj ubezpieczenia napadu zajmowa sie Hryhorij Mazur ps.
fot. 74 Mieczysaw Samborski
Kaynowycz, ktry wwczas by czowiekiem do specjalnych zada
Szuma. I tak: bojwka Chwya miaa ubezpiecza napad od strony Sieniawy na mocie na Lubaczwce w Manasterzu.
Druga cz bojwki Rama miaa z kolei chroni napastnikw od strony Szwska i Piwody przy figurce w. Jana. Dodatkowo
na przylegym tzw. Skotniku ustawiono granatnik25.
Na akcj grupa Zalizniaka wyruszya z Boru apajwka okoo czwartej w nocy. Sotnia dostaa si w rejon rzeki San
przed pit godzin idc tzw. Wielkim rowem pooonym midzy Wizownic i Nielepkowicami gsiego i w jak najwikszej
ciszy. Na czele szed Szum, kolumn zamyka Zalizniak wraz ze swoj ochron26. Bdc w okolicy folwarku pozostawiono
czot Tuczy z dowdc sotni Szumem, a reszta z Zalizniakiem wcznie rozstawia si od strony Sanu, od folwarku do
Cerkwi, czyli mniej wicej do obecnej siedziby Urzdu Gminy.
Gdy cznik zakomunikowa Szumowi, e grupa Zalizniaka gotowa jest do napadu tene rozpocz, seri z karabinu
maszynowego, natarcie na folwark, a Zalizniak z podlegymi pociskami zapalajcymi zaczli mordowanie ludnoci i palenie
gospodarstw. Strzelcy wtargnli do picej wsi.
W folwarku, wwczas czciowo otoczonym murem, a cilej mwic na grnej kondygnacji Spichrza, kwaterowao 28.
onierzy z 2. zapasowego puku piechoty Wojska Polskiego27. Grupa Szuma, mimo przewagi liczebnej w ludziach i korzyci
wynikajcej z efektu zaskoczenia, nie zdoaa wej do rodka dworzyska. Obrocy stracili jednak czterech onierzy. Polegli
sier. Stanisaw Kuczyski, kpr. Wadysaw Adamowicz, kpr. Arkadiusz Downar i szer. Mikoaj Sawicz, a dwch (NN) zostao
ranionych28. Poleg tutaj te jeden z napastnikw. Mimo, e Szum nie zdoby folwarku to jednak skutecznie uniemoliwi
przyjcie onierzom z pomoc gorejcej wsi.
Nie by to jednak, tak naprawd typowy napad, do jakich przyzwyczajono nas pniej. Przede wszystkim wie palono
pociskami zapalajcymi (fosforowymi), poary wzniecali te tzw. zapalacze, ktrzy wykorzystywali do tego snopki somy.
Poniewa cz upowcw bya ubrana w polskie szynele onierskie, niejednokrotnie Polacy zwracali si do nich o pomoc,
a znajdowali mier. Ludno gina gwnie od postrzaw z broni oraz wskutek uduszenia i od aru, w wikszoci, w piwnicach. Cz uciekajcych prbowaa dotrze do Sanu jednak dostp do niego by obstawiony przez strzelcw upowskich i na
jego przedpolu ginli.
W zasadzie nie byo bezczeszczenia zwok, przede wszystkim z tego powodu, e nie wystarczao na te praktyki czasu.
We wsi panowa wielki chaos i ulice zapeniay si uciekajcymi w rne strony ludmi i zwierztami, ktre ryczc, kwiczc,
piszczc, szczekajc potgoway groz. Nad wsi wzlatyway kby dymu i sadzy, na niebie widoczna bya wielka una. Po
pierwszych strzaach i po wznieceniu poarw do wsi wesza grupa cywilw ukraiskich, ktrych jedynym zadaniem bya grabie. Ta sytuacja spowodowaa zerwanie si cznoci za pomoc cznikw midzy grupami Szuma i Zalizniaka.
W tym stanie rzeczy nie byo sposobu ani adnej siy mogcej zapobiec tragedii, albowiem na Zasaniu nie byo zorganizowanego przez wadz administracyjn i milicj sytemu ochrony wsi przed napadami zbrojnymi. Pierwszym, ktry prbowa
co zaradzi i powstrzyma napastnikw, by ksidz Jzef Mi proboszcz parafii. On to w kocowym etapie napadu, gdy
upowcy niemale byli tu przy plebanii zorganizowa obron czci wsi rodkowej i grnej. Proboszcz gdy usysza zbliajce
si strzay popiesznie uda si na posterunek milicji (bdcy poza zasigiem napadu), skd wraz z kolejnymi ochotnikami do
walki zabrali 15 karabinw i amunicj. Wedug jego zezna z 1959 r. w tej grupie byo kilku gospodarzy i trzech milicjantw.
Majc w rkach bro zasadzili si na upowcw w rowie koo byej mleczarni29. T wersj, w zasadzie, potwierdza Wadysaw
Broda, ktry zbudzony przez on, wzi karabin i szybko wybieg ze swojego domu pooonego prawie na przeciwko posterunku. Dalej wspomina on, e na tyach kocioa spotka ks. Misia, ktry krzykn do niego: Wadek, patrz na podwrzu
plebanii s ju banderowcy i nastpnie rozkaza: Wadek strzelaj30. Naley podkreli znaczenie tych sw, albowiem wyRzeszw 2013, s. 212.
25 AIPN Rz, 107/1614, t. 2 (Protok przesuchania podejrzanego Jana Szpontaka z 15 II 1960 r.), s. 388; AIPN Rz, 072/1 t. 23, k. 6263 ( ... ..., passim); . , I. i, .. , w: .
, . 4, s. 254-255; . -, op. cit., s. 287-289.
26 . -, op. cit., s. 288.
27 AIPN Rz, 04/153, k. 8 (Raport specjalny kierownika PUBP por. T. Ochockiego z 16[17] IV 1945 r.), w: Rok pierwszy. Powstanie
i dziaalno aparatu bezpieczestwa publicznego na Rzeszowszczynie (sierpie 1944-lipiec 1945), wybr i opr. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki,
Rzeszw 2005, s. 506..
28 Polegli w walce o wadz ludow. Materiay i zestawienia statystyczne, red. E. Drod, R. Drzewiecki, Warszawa 1970, s. 508, 465, 481,
539; W. Sobocki, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA cz II Gmina Wizownica, w: JKAK, nr 5 z 1992, Jarosaw, s. 5.
29 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 507-509 (Zeznanie proboszcza Parafii Wizownica ks. Misia Jzefa ur. 1906 r. z 30 X 1959 r.).
30 W. Broda, op. cit., s. 23.
16

nika z nich, i pierwsze strzay obrocy wsi oddali, gdy napastnicy spalili i spldrowali doln cz wsi (poza czot Tuczy,
ktra nadal ostrzeliwaa Spichrz). Niebawem zjawi si nauczyciel miejscowej szkoy Jzef Ochduszko, ktry razem z ks.
Misiem komenderowali strzelajcymi i wskazywali uciekinierom drog do ucieczki31. Z biegiem czasu, w rejonie dzisiejszego
poczenia drogi spod szkoy i gwnej do Szwska przybywao obrocw. Z dostpnych rde historycznych udao mi si
zidentyfikowa 25. czonkw tej grupy, w tej czci wsi. Jednymi z pierwszych byli: Andrzej Naspiski i Franciszek Jarosz.
Kolejnymi, doczajcymi na rnych etapach obrony Franciszek Biay, Jan Broda*, Stanisaw Broda, Stanisaw Babiarz,
Jzef Kubejka, Mieczysaw i Tadeusz Glinakowie, Micha Kasia, Tadeusz Kasia*, Stanisaw Krzywiski, Jzef Magdziak*,
Wadysaw Magdziak, Jan Naspiski, Jzef Pachetko, Stanisaw Pachetko*, Jan Puka, Piotr Skrzypek, Stanisaw Socha (dowdca b. II plutonu), Kazimierz Stempak* (przyby z karabinem maszynowym) i Jzef Wjcik.
Pewne trudnoci nastrcza okrelenie momentu wczenia si do obrony wsi Bronisawa Gliniaka. Jego dom rodzinny pooony by na wschd od byej mleczarni i by moe w nocy w nim spa. Wielu wspominajcych podkrela, i bieg z [domu?]
na bosaka trzymajc pistolety w obu rkach, i e znalaz si w otoczeniu ks. Misia. Gdyby tak byo, to byoby naturalne, i to
on przejby organizacj obrony. Na pewno wiemy, i w tym miejscu byo dwch Gliniakw (Mieczysaw i Tadeusz). Tym
czasem, nie ma wtpliwoci, i pniej, w kierunku na Garb, on ju dowodzi ludmi z Piwody. Wydaje si logiczne, i mg
biec od razu w kierunku figury w. Jana i t scen mogli widzie obrocy spod mleczarni. Jednak w tym stanie wiedzy, nie
jest moliwe rozstrzygnicie ostateczne tej kwestii.
Obrocy szybko stali si kilkudziesicioosobow grup, ktra dysponowaa znaczn si ognia. Bdc poza bezporedni
stref napadu upowcw swoim ogniem, wedug pniejszych przekazw, z pozytywnym skutkiem udaremnia zniszczenie
czci rodkowej i grnej wsi. Obrocy byli ostrzeliwani z dwch kierunkw: od strony cerkwi przez cz grupy Zalizniaka
oraz od strony apajwki przez granatnik stojcy na Skotniku i cz bojwki Rama, ktra przebywaa obok figurki w. Jana.
Po okoo ptorej godziny od pocztku napadu, wedug przekazw ukraiskich, gdy cel zosta osignity tj. wymordowano ludno, spalono i obrabowano doln cz wsi, przy koczcej si amunicji i coraz wyraniejszej kanonady Polakw od
strony szkoy Zalizniak, przebywajcy ju w okolicy drogi na Radaw32, jako wytrawny strateg da: (...) rozkaz wycofania si
przez umocnienia i bunkry wroga do niedalekiego lasu33. Dodajmy, i nie byo dnych tych umocnie, co najwyej, te wynikajce z naturalnego uksztatowania terenu. Z uwagi na brak cznoci z grup Szuma atakujc cigle Spichrz, ten rozkaz
nie dotar do nich34. Odwrt komplikowali Ukraicy z kuszczy, ktrzy polami midzy Wyczaw i Bednarowem (bliej potoku)
gnali zrabowane zwierzta domowe, a drog na apajwk (Radaw) wozami konnymi przewozili skradziony dobytek i pody
rolne Wizowniczan.
Dopiero po pewnej chwili od rozpoczcia wycofywania si grupy Zalizniaka do ks. Misia przybieg Micha Kasia z
informacj o nadcigajcej pomocy z Piwody. Bya to bliej nieokrelona liczbowo kombinowana grupa skadajca si z czci
oddziau Narodowego Zjednoczenia Wojskowego (NOW) Bronisawa Gliniaka35 ps. Radwan (siedmiu onierzy oddziau, bez
dowdcy?36)37, czci druyny byego II plutonu placwki nr 5 AK z Szwska (m.in. Andrzej Pryjda, Stanisaw Pryjda i Szczepan oyniak)38 i uzbrojonych mieszkacw wsi. Prawdopodobnie, mniej wicej w tym samym czasie, od strony Szwska doczali do ks. Misia pojedynczy ludzie majcy bro i pewne dowiadczenie wojskowe wynikajce z dawniejszej przynalenoci
do AK39. Wiksz grupk ludzi przyprowadzi Tadeusz Zarzecki, przybyli Walenty Petryna i Jzef Fory, a take z kilkoma
osobami Ludwik Reichel40 (powiadomi go Wadysaw Socha, zreszt mieszkaniec Wizownicy)41. Pojawiajce si informacje
o udziale w obronie zwartego plutonu AK z placwki w Szwsku budz niemae kontrowersje. Uczciwie spraw t przedstawi
komendant jarosawskiego Obwodu AK piszc we wspomnieniach oglnie, i: (...) wkrtce przysza odsiecz z ssiedniej wsi
Szwsko (...)42. Gdyby zosta przyprowadzony zwarty oddzia, niechybnie napisaby o tym.
Nadcigajc pomoc z Piwody najpierw ujrzeli bojwkarze z Ramy ubezpieczajcy napad od strony wschodniej. Po
wstpnej wymianie ognia widocznie wystraszyli si i popiesznie wycofali si w kierunku apajwki zabierajc na wierzchu
konia granatnik ze Skotnika. Natomiast yjcy obroca Wizownicy Stanisaw Pryjda twierdzi, i tene granatnik dosta si w
rce obrocw z Piwody gdzie te i zosta zacignity. Po napadzie mieszkacy wsi mogli go oglda na podwrku Michaa
Dugonia43. Nie ma adnego powodu nie wierzy w jego relacj.
M.in.: W. Broda, op. cit., s. 22-24; W. Kruk, Historia Wizownicy do roku 1947, mps, b.d., s. 81.
* czonek byego II plutonu placwki nr 5 AK z Szwska.
32 AIPN Rz, 107/1614, t. 2 (Protok przesuchania podejrzanego Jana Szpontaka z 15 II 1960 r.), s. 388.
33 o..., s. 67.
34 . , I. i, op. cit., s. 255.
35 Wbrew krcym informacjom nie zgin, ale zmar 8 X 1969 r. w Chicago.
36 W. Prymon, Relacja z 10 IV 2011 pozyskana przez J. Kuc, w: J. Kuca, Opowieci jarosawskiego Zasania, cz III, Rzeszw 2012, s. 291.
37 O udziale oddziau Radwna pisa J. Feldman, w: Oddzia NOW Radwana z odsiecz dla Wizownicy, w: S. Zwoliski, Jarosawski
obwd Armii Krajowej w latach 1939-1945, Cz II, Jarosaw 2007, s. 147 149.
38 S. Pryjda (z Piwody), Relacja z 5 IX 2013 r. (w posiadaniu autora).
39 Dla porzdku warto wspomnie, i 19 I 1945 r. AK zostaa formalnie postawiona w stan likwidacji. Jakkolwiek na innych terenach
kraju, funkcjonoway jeszcze struktury AK w Likwidacji, to na Zasaniu jarosawskim zostay one rozwizane. Ju w styczniu tego roku
Stanisaw Socha rozpuci swj pluton i przesta dziaa w podziemiu (W. Kruk, op. cit., s. 45; W. Broda, op. cit., s. 23).
40 O udziale jednostek organizacyjnych AK w obronie Wizownicy, pisa byy dowdca placwki nr 5 w Szwsku Ludwik Reichel (Walki
z Ukraicami i Sowietami za Sanem, w: Armia Krajowa Obwd Jarosaw. Kwartalnik, nr 1 z 1991 r., s. 11-13); Tezy swoje powiela
nastpnie, kolejno, w: W blaskach idei, Jarosaw 1996, s. 57-59; Byem wiadkiem, w: NR, nr 32 z 1998, s. 24-25. W czci dotyczcej
Wizownicy take w formie przedruku, w: Walki za Sanem S. Zwoliski, op. cit., s. 139-143).
41 W. Kruk, op. cit., s. 82.
31

42
43

W. Szczepaski, Wspomnienia. Lipiec 1944 grudzie 1957, opr. i red. nauk. T. Bereza, M. Gliwa, Rzeszw 2008, s. 100.

S. Pryjda, op. cit.

17

Bojwkarze, po odwrocie ulokowali si na skraju lasu apajwka i ogniem ochraniali odwrt grupy Zalizniaka, bo jej
tyy zacza ostrzeliwa grupa ks. Misia i Ochduszki. Byli oni w pogoni za Zalizniakiem a do wysokoci przepustu potoku
Wyczawa pod drog na apajwk nie wyrzdzajc im wikszej krzywdy. Jednak silny ostrza z lasu w praktyce uniemoliwi
dalszy pocig i dlatego grupa musiaa zawrci w kierunku Wizownicy, natomiast Radwan, ju po przejciu dowdztwa nad
grup z Piwody, zdecydowa sie rozpozna rejon Lasu Sieniawskiego zwany Garbem.
W midzyczasie grupie Szuma cigle ostrzeliwujcej Spichrz zaczo brakowa amunicji i ten dowdca postanowi
zaniecha dalszego ataku, tym bardziej, e na kierunku wschodnim ucichy strzay. Ponad 30. osobowa czota Tuczy ubrana
jednolicie w polskie szynele wojskowe wysza na drog (Szwsko Nielepkowice) w rejonie cmentarza. Byo to ju, gdy
Zalizniak by w apajwce. Zauwaya j grupa zorganizowana przez ks. Misia i Ochduszk wracajca z pocigu za Zalizniakiem. Po zorientowaniu si, e to napastnicy zaczli ich ostrzeliwa rwnoczenie zbliajc si polami do przysika
Bednarowo. Wywizaa si strzelanina. W jej wyniku nacjonalici stracili w rejonie cmentarza jednego ze swoich strzelcw.
W tej sytuacji upowcy zaniechali bezporedniego dojcia polami do przeciwlegego lasu i postanowili ponownie skorzysta
z Wielkiego rowu. Ich odwrt osania strzelec z karabinem maszynowym, wedug niektrych ulokowany na jednej z lip
alei w Bednarowie. W rejonie krzya (stojcego na styku alei wschodniej i drogi relacji Szwsko Nielepkowice) stracili
kolejnych dwch strzelcw.
Po pewnym czasie ustaliy si nastpujce pozycje wyjciowe:
grupa Szuma za niewielkim wzniesieniem z krzakami wzdu
Wielkiego rowu, tj. za alej zachodni; grupa zorganizowana przez
ks. Misia i Ochduszko, a jak wydaje si ju dowodzona przez Reichla,
przy alei wschodniej Bednarowa, za grupa Radwana u pnocnego szczytu tych alej, bliej lasu. W tene sposb zaistniaa moliwo
okrenia upowcw. Polacy cigle przemieszczali si chcc znale jak
najlepsze dla siebie pozycje do ostrzau. Natomiast upowcy ostrzeliwujc si konsekwentnie podali Wielkim rowem na pnoc w kierunku
lasu.
Podczas dochodzenia Polakw do alej Bednarowa zosta trafiony
w lew cz klatki piersiowej Jan Broda44, a take, w nogi jego ssiad
w szeregu Andrzej Naspiski. Polakom udao si zastrzeli obsugujcego km45. Podczas walki midzy alejami cikoranny zosta Stanisaw Socha oraz Wadysaw Cukierda. W teje niemal samej chwili,
seri z automatu zosta przeszyty przez upowcw celowniczy karabinu maszynowego Diegtariowa Jzef Magdziak. W nog i do ranny
zosta Ludwik Reichel. Cikie rany odnieli: Tadeusz Kasia i Stanisaw
Pachetko. Obaj zmarli w szpitalu w Jarosawiu. Socha i Kasia zostali
pochowani w Jarosawiu. To starcie zakoczyo si przed sm rano.
W pewnym momencie (nie udao si ustali godziny), gdy jeszcze
terkotay karabiny maszynowe w Bednarowie, a nad Wizownic unosia si una milicjanci z Sieniawy i kilku czonkw oddziau poakowskiego Jana Totha ps. Mewa46 postanowili przyj z odsiecz. Zostali
oni jednak ostrzelani w okolicach mostu na Lubaczwce przez bojwk
Chwya. Polacy zostawili tutaj dwch polegych byych akowcw
(obie strony byy zgodne w tej sprawie) i wedug nacjonalistw szeciu
rannych. W rezultacie nie pomogli Wizownicy.
fot. 75 Wizownica - zabytkowa aleja.
Wsi take nie pomogli onierze z 2. puku zapasowego stacjonujcy
w Jarsawiu, ktrzy w liczbie 40. zjawili si na dwch samochodach ciarowych gdy ustay ju walki w Bednarowie.
Po napadzie upowcy przemiecili si z rejonu apajwki do ziemianek w rejonie przysika Moodycza Chrapy. Tam na
nich czekaa ounowska suba sanitarna na czele, ktrej sta Mychajo Maceko ps. Monomach. Po kilku dniach sotnia zakwaterowaa w ziemiankach w lesie na poudnie od przysika Maczugi i na pnoc od Szczebiwoek47.
Podsumowujc, mog stwierdzi, i podczas walki z napastnikami polego lub zmaro od odniesionych ran siedmiu nastpujcych obrocw: Micha Kasia, Tadeusz Kasia, Jzef Magdziak, Micha Orzechowski, Stanisaw Pachetko, Stanisaw
Socha i Mateusz Tomas. Dalszych piciu zostao rannych. Byli nimi: Jan Broda, Jzef Cukierda, Andrzej Naspiski, Ludwik
Reichel i Zbigniew Zieliski. Strona ukraiska, po latach przyznawaa si do od 8. do 13. zabitych i od 13. do 17. rannych z
tym, e z nazwiska znanych jest 7. zabitych i 3. rannych. Wszyscy oni zginli w okolicy Spichrza, cmentarza i Bednarowa. Biorc pod uwag, i liczya ona okoo 30. strzelcw, mona stwierdzi, i jej straty osobowe byy ogromne. Nie mog w tym miejscu przypomnie o czterech zabitych i dwch rannych onierzach podczas walki w dworzysku, o ktrych pisaem wczeniej.
44
45
46

J. Kuca, op. cit., s. 290.

Ibidem, s. 294, 296, 298.

W. Szczepaski, op. cit., s. 100.

Dziaania grupy Zalizniaka odtworzyem na podstawie rde wymienionych w przypisie 25. Dodatkowo korzystaem z:
(), 1922 , o o ,
, w: , p. . , . , 1994, s. 141. Dokonaem konfrontacji tych rde
z przekazami polskich uczestnikw obrony wsi. Opisu dziaania obrocw polskich dokonaem na podstawie rde polskich wymienionych
w tej czci artykuu.
47

18

Reasumujc mog stwierdzi, co nastpuje:

1. Napadu dokonaa grupa zbrojna nacjonalistw ukraiskich liczca okoo 160-170 ludzi. W jej skad wchodziy: sotnia
Szuma, dwie bojwki terenowe OUN-SD Rama i Chwya oraz cz bojwki SB Borysa.
2. Wie nie miaa zorganizowanej staej obrony. W jednym z budynkw dworzyska kwaterowaa 28. osobowa grupa onierzy z 2. zapasowego puku piechoty, ktra zaszachowana ogniem napastnikw nie bya w stanie przyj z pomoc wsi. W
kocowym etapie napadu, ks. Mi i Ochduszko zorganizowali ad hoc do obrony wsi grup zbrojn z mieszkacw, przede
wszystkim z Wizownicy, nie wiksz ni 30 osb. Po rozpoczciu walki przez ni, z pomoc przysza z Piwody okoo 30. osobowa grupa uzbrojonych osb, wrd nich byli te czonkowie oddziau NZW Radwana i z byego plutonu AK. Z Szwska
dotaro kolejnych kilkanacie uzbrojonych osb, ktre przyprowadzili osobno T. Zarzecki i L. Reichel. cznie, wic Polacy
dysponowali, do obrony wsi pospolitym ruszeniem skadajcym si z nie wicej ni 72-80 ludzi.
2. Napad rozpocz si o 5 rano. Zasadnicze palenie gospodarstw i mordowanie ludnoci trwao okoo dwie godziny. Walka obrocw polskich z czot Tuczy w przysiku Bednarowo trwaa od okoo 7.00 do 8.00.
3. W trakcie walki pod Bednarowem Polacy stracili siedmiu zabitych i mieli piciu rannych, natomiast nacjonalici ukraiscy stracili nie mniej ni omiu zabitych i mieli dwucyfrow liczb rannych.
4. Due straty osobowe i materialne we wsi spowodowane byy bezkarnoci napastnikw wobec braku jakiejkolwiek
obrony w godzinach 5.00 - 6.30.
5. Stosunkowo wiksze straty osobowe upowcw mona tumaczy tym, e zasadnicza walka odbya si w Bednarowie,
a tam, w tym czasie, dwukrotnie wiksz si bojow posiadali Polacy.
Ofiary i straty materialne wsi
Kwesti liczby i wykaz imienny ofiar mieszkajcych i przebywajcych w Wizownicy osb omawiam w kolejnym artykule pt. Liczba i lista imienna pomordowanych i polegych Polakw 17 IV 1945 r. we wsi Wizownica. Tutaj tylko podam, i
ustaliem 110 ofiar z imienia i nazwiska (bez onierzy). Biorc pod uwag ksztatujc si sytuacj we wsi przed napadem,
i jego charakter naley szacowa, i czna liczba ofiar (cznie z obrocami) moga wynie 130-140 osb. W sprawie liczby
osb, ktre odniosy rany mamy wikszy problem, take z ich identyfikacj. Nie zawsze mona byo zachowa w pamici na
przykad drobniejsze urazy i nie kady o nich chcia mwi. Nie mniej jednak udao mi si znale informacje, i rany odnioso,
co najmniej siedem osb, tj. Stanisaw Gliniak, Maria Golba, Jan Kasia, Anna Kruk, Jzef Naspiski, Stanisaw Skrzypek oraz
Wadysaw Socha.
Jeeli chodzi o straty materialne, to zachoway si dwa dokumenty, w ktrych je okrelono. Jednym z nich, byo pismo
Starostwa Powiatowego w Jarosawiu z 23 lipca 1946 r. Podano w nim, i spalio si 151 gospodarstw o cznej wartoci 726
tys. zotych48. Drugie, pniejsze, bo z 1958 r., to wytworzone przez Prezydium GRN z Wizownicy. Z niego moemy bardziej
dokadnie dowiedzie si o stratach, m.in. materialnych. Tak wic, spaleniu ulego 130 zabudowa o wartoci 8,4 mln z (w
wczesnym pienidzu), skradziono: ponad 300 koni i krw o wartoci 1,2 mln z; 250 wi o wartoci 250 tys. z oraz 78 t
zb i innych podw rolnych na warto 234 tys. z49. cznie wic straty wynosiy okoo 11,4 mln z. Spaleniu ulega cz
Wizownicy dolnej od Zadworza (wcznie) do gospodarstwa Edwarda Polita (obecnie Wizownica 244)50.
Jeeli mona byoby tutaj co doda to to, e w przedwojennej Wizownicy byo 310 gospodarstw, z tego w czci spalonej, tj. do cerkwi chyba nie wicej ni 140. Poniewa nie wszystkie domostwa spalono naley domniemywa, e zgorzao
troch mniej ni 125 domostw.
Podsumowanie
Z jakiej dziwnej przyczyny w polskiej nauce dotyczcej tematyki stosunkw polsko-ukraiskich w okresie II wojny
wiatowej i po , brak jest monografii caociowej ujmujcej i weryfikujcej straty polskie poniesione z rk nacjonalistw
ukraiskich. Co prawda istnieje wiele czstkowych opracowa, ale nie daj si one w prosty sposb zsumowa ze wzgldu na
przyjte rne metodologie bada i rne kryteria. Gdyby wyeliminowa morderstwa Ukraicw sucych w formacjach niemieckich w czasie wojny, to okazuje si, i mord w Wizownicy by najwiksz jednorazowo dokonan zbrodni wojenn
dokonan przez nacjonalistw ukraiskich z OUN-SD i UPA na terenach dzisiejszej Polski. Przy tym naley podkreli, i
w marcu 1944 r. wicej zamordowano Polakw w Smoligowie (pow. Hrubieszw), Wasylowie i Tarnoszynie (pow. Tomaszw
Lubelski), ale brali w nich udzia Ukraicy sucy w formacjach niemieckich.
Jest zrozumiae, e nie wolno rnicowa i np. gloryfikowa wikszej skali zbrodni, bo kada ofiara, to tragedia. Jednak
z uwagi na to, e panuje w tym wzgldzie jaka, chyba cicha zmowa, eby mord w Wizownicy puci w niepami naley uszeregowa najwiksze zbrodnie nacjonalistw ukraiskich na dzisiejszych terenach Polski. Niezalenie czy mwimy
o mierci w Wizownicy 91, 106, 113 czy, wg wyliczenia w niniejszym artykule - nie mniej ni 130-140 osb bya to najbardziej liczna jednorazowa zbrodnia zbiorowa. W nastpnej kolejnoci byy to w: ubcze (pow. Tomaszw Lubelski) 90; napad
na pocig na trasie Beec Lubycza Krlewska w miejscowoci Zatyle (powiat Tomaszw Lubelski) 73; Borownica 61
(pow. Przemyl) i Rudka 60 (pow. Lubaczw) zabitych.
Sposb wymordowania mieszkacw i liczba ofiar, upowania, przywoywanego ju w artykule, prokuratora Marka
Sow z IPN do konkluzji, i: Ustalenia ledztwa wskazuj na to, i sprawcy atakujc Wizownic zmierzali do likwidacji tej
miejscowoci i zabicia jej mieszkacw z uwagi na ich polsk narodowo, std ten czyn wypenia znamiona zbrodni ludobjstwa.
Postanowienie o umorzeniu..., s. 23.
Rz, 107/1614, t. 3, k. 490 (Zawiadczenie Prezydium GRN z 8 V 1958 r.).
50 S. Magdziak (z Wizownicy), Relacja 11 IX 2010 r. (w posiadaniu autora).
48

49AIPN

19

MIECZYSAW SAMBORSKI
Pocztek i przebieg ludobjstwa dokonanego przez nacjonalistw
ukraiskich na ludnoci polskiej na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej.
Nacjonalici ukraiscy zgrupowani w Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw (OUN) majc na sztandarach walk
o pastwo narodowe (USSD) powoujc pod koniec 1942 r. organizacj zbrojn pod nazw Oddziay Wojskowe OUN, od
kwietnia 1943 r. przyjmujc nazw Ukraiska Powstacza Armia (UPA) w praktyce wystpili zbrojnie tylko przeciwko niewinnej ludnoci polskiej. A przecie, nie miaa ona adnego wpywu na moliwo ustanowienia pastwa ukraiskiego. W czasie drugiej wojny wiatowej i po niej wymordowali oni nie mniej ni 139 tys. Polakw. Najwicej na Woyniu, bo co najmniej
60 tys., w wojewdztwach: lwowskim 24800, stanisawowskim 18400 i tarnopolskim 27600. Na terenach dzisiejszej Polski liczba ofiar ludnoci cywilnej (tj. bez sucych w instytucjach siowych) wyniosa okoo 8900. Dla porwnania moemy
poda, i wedug badaczy ukraiskich nacjonalici zabili w czasie wojny okoo 12 tys. Niemcw (w rzeczywistoci dziesi
razy mniej) i w latach 1944 1955 okoo 4,5 tys. sucych w radzieckich organach bezpieczestwa. Tak, wic uprawnione
jest twierdzenie, i zorganizowali si oni tylko dla wymordowania Polakw na terenach, ktre uznali arbitralnie za swoje
etniczne.
W zwizku z powyszym powstaje pytanie, w jaki sposb
zorganizowali si oraz kim byli. Odpowiadajc na to pytanie naley poda, i OUN powstaa w 1929 roku w Wiedniu z poczenia
Ukraiskiej Wojskowej Organizacji (grupujcej wojskowych ukraiskich sucych w rnych armiach w czasie pierwszej wojny wiatowej i kilku lat po niej) i kilku pomniejszych ugrupowa, przede
wszystkim modzieowych i o orientacji faszystowskiej. Pierwszym
przywdc zosta Jewhen Konowalec. Po mierci w 1938 r., z rk
agenta radzieckiego, nowym prowidnykiem [przewodniczcym] zosta jego szwagier Andrij Melnyk. W latach 1940-1941 r. Stepan
Bandera (do pierwszej dekady wrzenia 1939 r. odsiadujcy wyrok
fot. 31 Woy. Kamienioom w Janowej Dolinie
w zwizku z zabjstwem w 1934 r. przez nacjonalistw ministra B.
(pow. Kostopol).
Pierackiego) wyprowadzi z OUN najbardziej radykaln cz dziaaczy. Stworzyli oni nowy odam OUN Samostijnykiw-Derawnikiw tj. Niepodlegociowcw i Pastwowcw (OUN-SD).
Prowidnykiem zosta S. Bandera, dlatego w publicystyce zwyko j si nazywa OUN-B, czyli banderowcy. Macierzyst
OUN nadal kierowa A. Melnyk.
Po aferze z prb powoania przez OUN-SD w dniu 30 VI 1941 r. we Lwowie rzdu ukraiskiego Bandera zosta przez
wadze Rzeszy wezwany do Berlina i zamieszka do padziernika 1944 r., pod obserwacj, w osiedlu oficerw SS w Sachsenhausen. W tej sytuacji penicym obowizki prowidnyka zosta Mykoa ebed ps. Maksym Ruban. W kwietniu 1943 r. obali
go Roman Szuchewycz ps. Tur, Taras Czuprynka. Na czele OUN-SD sta do czasu mierci w 1950 r.
Pocztek gehenny ludnoci polskiej na Kresach nastpi na Woyniu (w terminologii nacjonalistycznej Pnocno-zachodnie Ziemie Ukraiskie, skrt: PZUZ), gdzie Dmytro Klaczkiwski ps. Kym Sawur z kocem 1942 r. powoa pierwsze
stae oddziay zbrojne (sotnie) OUN-SD. W odrnieniu od UPA z 1944 r. bdziemy je nazywali UPA Klaczkiwskiego. Po
przejciu wadzy w OUN-SD przez Szuchewycza zaczto od czerwca 1943 r., take w Maopolsce Wschodniej, organizowa
stae formacje zbrojne, tym razem, pod nazw Ukraiska Narodowa Samoobrona (UNS). I take one, od razu, przystpiy do
eksterminacji ludnoci polskiej. Po sierpniowym, (1943 r.) tzw. III Nadzwyczajnym Wielkim Zborze i pozytywnej ocenie akcji
mordowania Polakw na Woyniu, Szuchewycz ju formalnie prowidnyk OUN-SD, postanowi rozszerzy dowiadczenia
woyskie Klaczkiwskiego na Maopolsk Wschodni. Dla realizacji tego celu pod koniec 1943 r. scali UNS z UPA Klaczkiwskiego tworzc UPA. W grudniu 1943 r. stan na czele tej nowej i jednolitej UPA. Od tego poczenia skadaa si ona
z dwch generalnych grup wojskowych: UPA-Pnoc (na Woyniu) na czele z Klaczkiwskim i UPA-Zachd (w Maopolsce
Wschodniej) na czele z Wasylem Sydorem ps. Szeest. Od 18 I 1944 roku powoano take trzeci generaln grup UPA-Poudnie, ktr dowodzi Wasyl Kuk ps. emisz (po mierci Szuchewycza stan na czele OUN-SD). Istniaa ona tylko przez
kilka miesicy. W drugiej poowie 1944 r. Kresy polskie (a tam w praktyce istniay tylko UPA i OUN-SD) zostay oddane we
wadanie Sowietom przez aliantw i komunistw polskich. Fakt ten stanowi miertelne zagroenie dla nacjonalistw ukraiskich. Dlatego pod koniec tego roku Szuchewycz postanowi rozdrobni struktur organizacyjn i powoa tzw. mae kraje
OUN-SD. Na Woyniu powoano: Pnocno-zachodni kraj (Chmelnycki) i Pnocno-wschodni kraj (Odessa), w Maopolsce Wschodniej kraje: Lwowski, Podolski i Karpacki. Na przeomie lutego i marca 1945 r. powoano tzw. Zakierzoski kraj
(ZK), ktry mia funkcjonowa na czci terytorium dzisiejszej Polski. Jego prowidnykiem zosta Jarosaw Staruch ps. Stojar
(te Stiah), ktry przyby do Polski na przeomie marca i kwietnia.
Powysza reorganizacja rozpocza si praktycznie ju w sierpniu 1944 r. na Woyniu. M.in. struktury wojskowe (UPA-Pnoc) wczono do siatki cywilnej, czyli OUN-SD (od przeomu 1944/1945 do przywoanych wczeniej dwch maych
krajw). W Maopolsce Wschodniej proces ten przesun si na drug poow 1945 r. i pierwsz 1946 r. Jednak przez prawie
cay 1945 r. w ramach UPA-Zachd nadal funkcjonoway nadal trzy Wojskowe Okrgi (WO) Howerla, Bug i ysonia.
Od listopada 1945 r. powoano na terenie ZK czwarty WO nr 6 Sian. Na jego czele stan Myrosaw Onyszkewicz ps.
Oeh (te Orest), ktry dosta si do Polski ze wschodu drog nielegaln. Od 1946 r., w ramach tego WO funkcjonoway trzy
Taktyczne Odcinki (TW), ktre zastpoway kurenie (zwizek kilku sotni). Nazyway si one: emko (Bieszczady, Przemyskie i Beskid Niski), Bastion (powiaty: jarosawski i lubaczowski) i Danyliw (tereny na pnoc od Bastionu, wzdu
20

wschodniej granicy pastwowej, po Wodaw).

Kres rzeczywistego funkcjonowania UPA na terenach ZSRR mona okreli praktycznie na drug poow 1946 r., a w
dzisiejszej Polsce na koniec operacji Wisa tj. lipiec-sierpie 1947 r. Prowidnyk OUN-SD i dowdca UPA R. Szuchewycz
zgin 5 III 1950 r. we wsi Bihoroszcza lecej na przedmieciach Lwowa otoczony przez radzieckie formacje bezpieczestwa.
Przywdca struktur nacjonalistw ukraiskich w Polsce J. Staruch ponis mier 17 IX 1945 r. w swoim bunkrze w lasach
koo przysika Monastyr wsi Werchraty. Natomiast M. Onyszkewicz zosta wydany subom bezpieczestwa PRL przez swojego ordynansa Jana ucia i aresztowany 3 III 1948 r. we wsi Karczowiska (pow. Lubin, woj. dolnolskie). Po procesie
sdowym zosta skazany na kar mierci. Wyrok wykonano w dniu 6 VII 1950 roku.
Masowe zabjstwa Polakw rozpoczy si na pocztku 1943 r. na Woyniu, a w Maopolsce Wschodniej od lutego
1944 r. W 1945 r. po zreorganizowaniu struktur OUN-SD na terenie Polski nacjonalici ukraiscy chcieli realizowa podobny
plan. Jednak z uwagi na czynniki zewntrzne nie udao si im osign, a takich spektakularnych efektw jak na Kresach.
Jednak, drog mniejszych napadw zdoali zabi nie mniej ni 9 tys. Polakw.

fot. 32 Woy. Miasto powiatowe uck.

fot. 33 Woy. Miasto powiatowe Krzemieniec.

Nacjonalici ukraiscy zaczli dokonywa masowe zabjstwa Polakw na Woyniu od 9 II 1943 r., kiedy to w okrutny
i podstpny sposb zamordowali 155. mieszkacw polskich wsi Parole (gm. Antonwka, pow. Sarny). Tylko w 1943 r. na
Woyniu Ukraicy dokonali 69 napadw, w ktrych jednorazowo wymordowali ponad sto osb. Nie sznowali nawet wit.
W Wielki Pitek (22 IV 1943 r.) sotnie i miejscowe bojwki terenowe napady na Janow Dolin zabijajc okoo 600 osb.
Najwicej Polakw zgino podczas jednodniowego napadu w dniu 31 VIII 1943 r. oddziaw Jurija Stelmaszczuka ps. Rudyj
na ssiednie wsie Wola Ostrowiecka i Ostrwki (gm. Huszcza, pow. Luboml). Zgino wwczas ponad tysic stu mieszkacw wsi. Apogeum mordw na Woyniu stanowia jednoczesna napa 11 lipca 1943 r. na 99 miejscowoci. W Maopolsce
Wschodniej wiksze akcje antypolskie rozpoczto ju 2 stycznia 1944 r. od zamordowania stu mieszkacw wsi Bodury (gm.
Leszniw, pow. Brody, woj. Tarnopol). Ogem w 17. miejscowociach zabito sto i wicej Polakw. Ta mniejsza liczba duych
jednorazowych mordw wynikaa z tego, i w pierwszej poowie 1944 r. teren Maopolski by aren walk frontowych. Jednak
czna liczba ofiar przewyszya t z Woynia.
Oglnie biorc, zbrodnicza dziaalno nacjonalistw ukraiskich w czasie drugiej wojny wiatowej i po niej kosztowaa ycie nie mniej ni 247 328 tys. istnie ludzkich.

Wspomnienia onierza AK STANISAWA PRYJDY (rocznik 1923),

uczestnika walk partyzantki polskiej z band UPA w dniu 17.04.1945 r.
w Wizownicy - rozmow przeprowadzi JZEF KAK.
W dniu napadu UPA na Wizownic, tj. 17.04.1945, Armia Krajowa na Zasaniu
dziaa jak przed rokiem i w tych samych strukturach. Nie syszaem, eby jarosawski
obwd AK przesta istnie i dziaa. Przeciwnie dowdca obwodu jarosawskiego AK
kpt. Wojciech Szczepaski po napaci UPA na Wizownic wzmocni placwk nr 5 w
Szwsku onierzami AK z placwek z Radymna i Pruchnika. Czulimy si w tym czasie
jak onierze AK, ktrzy musieli broni mieszkacw i ich mienia w Piwodzie, Szwsku
i Wizownicy.
Boli mnie to, e niektrzy historycy, piszc o napaci UPA na Wizownic, nazywaj
nas byli akowcy. Jest to bardzo bolesne i krzywdzce, bo ja dzisiaj uwaam si za Akowca
i ci co polegli w walce z banderowcami te byli Akowcami. W czasie napaci UPA na
Wizownic mielimy tego samego dowdc placwki por. Ludwika Reichla i Komendanta
Obwodu Jarosawskiego AK kpt. Wojciecha Szczepaskiego. Ja naleaem do II plutonu
fot. 34
Placwki AK nr 5 w Szwsku.
Struktury organizacyjne byy nastpujce:
Dowdc placwki by por. Ludwik Raichel ps. Podhalaski. Zastpc dowdcy- sier. Jzef Fory ps. Kusociski
Placwka skadaa si z trzech plutonw.
Dowdc I plutonu by podoficer Walenty Petryna.
21

Dowdc II plutonu by podoficer Stanisaw Socha.

Dowdc III plutonu by podoficer Jzef Kaszyca.
Dowdcami plutonw byli dobrze wyszkoleni w rzemiole wojskowym podoficerowie Wojska Polskiego II
Rzeczypospolitej. czna ilo onierzy Placwki wynosia okoo 50 osb. W Piwodzie bya druyna AK, w ktrej skad
wchodzio 12 osb, midzy innymi ja i mj ojciec- Andrzej Pryjda. W skad druyny AK w Piwodzie wchodzili midzy innymi:
Karol Szabat, Jzef Ptorak i jego syn Jzef, Stanisaw oyniak, Wadysaw Socha, Jan Kruk, Karol Ryzner , Szczepan
Cukierda, Wadysaw Grecki. Innych w tej chwili nie mog sobie przypomnie. Druynowym AK w Piwodzie by Szczepan
Cukierka, druyna wchodzia w skad II plutonu Stanisawa Sochy. Oprcz druyny AK w Piwodzie bya jeszcze druyna BCH,
okoo 10 osb, ktrej przewodzi Jan Wysocki oraz ugrupowanie NSZ( w tym czasie NOW) pod dowdztwem Bronisawa
Gliniaka ps. Radwan. Byy to do due siy liczce razem okoo 45 osb, a czy ich patriotyzm i walka o niepodleg
Polsk. Zdaniem naszym w tym czasie bya ochrona ludnoci polskiej przed atakami UPA. Polegao to na wystawianiu wart
nocnych, w razie potrzeby spieszylimy te z pomoc zaatakowanej innej miejscowoci.
Tej nocy, tj. 16/17.04.1945r., byem na warcie do godz. 400 rano. Gdy tylko pooyem si spa, mama przybiega
i zawoaa: Staszek wstawaj wojna, Wizownica si pali, strzelaj. Przybylimy z ojcem do punktu zbrojnego, tam wraz z
koleg Szczepanem oyniakiem dostalimy polecenie udania si w kierunku apajwki w celu zajcia pozycji, gdyby
banderowcy z Wizownicy uciekali do lasu, naszym zadaniem byo ostrzeliwanie ich.
Pozostali, tj. AK, BCH i Ugrupowanie Radwana udali si w kierunku Wizownicy, gdzie toczya si walka. Po drodze
w starciu z banderowcami przy kaplicy w. Jana zdobyto granatnik.
Granatnik ten przewieziono do Piwody i na podwrzu Michaa
Dugonia by ogldany przez mieszkacw, jak i partyzantw. Ja
rwnie go widziaem.
W zorganizowaniu obrony Wizownicy, szczeglnie w
pierwszym okresie walk, zasuy si Ks. Proboszcz Jzef Mi, ktry
swoimi dziaaniami i decyzjami nie dopuci do spalenia dalszej
czci wioski. Ks. Mi wsppracowa z placwk AK z Sieniawy.
W walce z Banderowcami najwiksze straty, bronic Wizownicy,
ponis II pluton AK, zgin jego dowdca Stanisaw Socha, onierze
Jzef Magdziak, Micha Orzechowski, Stanisaw Pachetko,
a ciko rannego Tadeusza Kasi banderowcy wlekli przywizanego
fot. 35 Wizownica. Figurka w. Jana Nepomucena.
do konia. Zosta te ranny dowdca Placwki Ludwik Raichel oraz
onierze AK: Zbigniew Zieliski i Jan Broda. Mimo odniesionych ran Raichel nadal dowodzi Placwk. Po przepdzeniu
Banderowcw wrcilimy na dogorywajce zgliszcza celem sprawdzenia czy tam nie znajduj si ranni wymagajcy opatrzenia.
Obraz, jaki zastalimy, by okropny. Zwglone ciaa ludzkie, pozabijane zwierzta, spalone zabudowania. Wiele dzieci, kobiet
i starcw uduszonych w piwnicach.
W tym czasie mwiono, e zgino od kul, zaczadzenia i spalenia przeszo 100 osb.

MIECZYSAW SAMBORSKI
Liczba i lista imienna pomordowanych i polegych 17 IV 1945 r.
we wsi Wizownica (pow. Jarosaw, woj. podkarpackie).
W badaniu naukowym tematu liczby zamordowanych i identyfikowaniu ofiar zastanawia dua rozbieno w danych.
Wynika to, zapewne z przyczyn obiektywnych jak i subiektywnych. Ju bezporednio po wydarzeniu, kady chccy zaj si
okreleniem liczby ofiar oraz ich identyfikacji imiennej skazany jest na rnego rodzaju przeciwnoci. A trudnoci potguj
si po upywie prawie siedemdziesiciu lat od wymordowania ludnoci Wizownicy. Dodatkowo utrudnia zadanie cakowite
spalenie czci wsi i paniczna ucieczka ocalaych. Zanim przejd do meritum sprawy chciabym zwrci uwag na rne wystpujce trudnoci w teje sprawie.
Pierwszym zagadnieniem jest okrelenie przyczyn rozbienoci w liczbie ofiar. Myl, i nie wszystkie zwoki odnaleziono i policzono. Bo, cakowite spalenie domostw mogo doprowadzi do dematerializacji zwok. A wtedy nie znalimy testw
DNA. Przy tym nie mona wykluczy wrzucenia przez napastnikw czci cia do rzeki San. Bya to dosy czsta praktyka
w czasie wojny na obszarach gdzie przepyway rzeki lub byy wiksze akweny wodne. Z drugiej strony, wobec ewentualnej
moliwoci bezczeszczenia zwok rodzina lub ssiedzi mogli zabra zwoki i je pochowa w sposb nierejestrowany. Znamy
przypadki, i osoby ranne umieray nawet kilka-, kilkanacie dni po napadzie dlatego nie wszystkie ofiary mogy by, wic
powizane z tym napadem. Moliwe, i nie poszukiwano ofiar gdy z powodu duej migracji nie sposb byo nawet ustali
liczby hipotetycznych ofiar. Dlatego m.in. kilkanacie [kilkadziesit?] odnalezionych zwok nie udao si ks. Misiowi i jemu
towarzyszcym zidentyfikowa.
Innym rodzajem trudnoci by czynnik emocji i czas pochwku. Z przekazw historycznych wynika, i dokonywano
grzebania zwok niezwocznie po napadzie. I to miao znaczny wpyw na identyfikacj i liczb ofiar. Wydaje si, i w wietle wpisw do ksig zmarych powinno widnie na tablicach grobowych okoo 60-70 nazwisk. Tym czasem, na mogiach na
22

cmentarzu w Wizownicy jest tylko kilkanacie nazwisk. Poza tym, w tej gorcej atmosferze niewykluczone byy najprostsze
pomyki w liczeniu zwok.
Zastanawia fakt, i liczba zapisw w parafialnej ksidze zgonw rnia si tylko o jedn osob od zapisw w ksigach
zgonw Urzdu Stanu Cywilnego, a liczba nazwisk wymienionych znacznie przekracza 58-65. Mona tene fakt interpretowa
na rne sposoby, ale suma liczb nazwisk z obu zapisw znacznie je przewysza. Zreszt, w ksigach kocielnych, wypenianych t sam rk widniej take rne liczby. W Libri Mortuorum zapisano 56 nazwisk, a w Liber Bannorum widnieje liczba
65 zamordowanych. Wydaje mi si, i wybitn trudno w ustaleniu nazwisk i imion byo posiadanie tych samych nazwisk
przez wiele rodzin nie zawsze spokrewnionych, np. Lichoat, Lichoczyk czy Naspiski, czy podobnych imion (np. Hanna
Anna Anna).
W sprawie liczby ofiar nie uatwiaj take sprawy, pisemne przekazy wykonawcw napadu i powojenne przekazy historyczne.
Nacjonalici ukraiscy przedstawiali ten atak, jako swj wielki sukces i podawali liczb piciuset ofiar. Pierwszy raz znajdujemy j w pimie upowskim Wiadomoci Strzeleckie z lipca 1945 r.1. W marcu 1946 r. dowodzcy bezporednio napadem
Zalizniak w sprawozdaniu take poda t liczb, dodajc, i w wyniku napadu ponioso rany dalszych 250 osb2. Liczb
t, przez pewien czas, bezkrytycznie powielali badacze i naukowcy ukraiscy3. Szpontak, w 1960 r. podczas ledztwa, do przygotowanego procesu sdowego za popenione zbrodnie, w jednym z zezna zmniejszy liczb ofiar do 1504. W najnowszym
zbiorze, z 2011 roku, dokumentw wytworzonych przez nacjonalistw ukraiskich, w jednym z nich napisano, i w Wizownicy zabito ponad 200 Polakw i spalono 160 gospodarstw5. Liczb t wspczenie autoryzowa w artykule wstpnym redaktor,
a zarazem naukowiec W. Wjatrowycz (s. 815) zajmujcy si tym tematem, co wyklucza przypadkowo.
Do koca XX w. w pimiennictwie i nauce polskiej, w zasadzie zbrodnia w Wizownicy, nie istniaa. Chyba jednym z
pierwszych, bo w 1988 roku, ktry poda liczb ofiar (zreszt bdn, bo 60 i oceni, i 165 gospodarstw spalono) by ks. Wadysaw Pitowski6. Niestety jego dzieo nie zostao wydane drukiem i funkcjonuje tylko w maszynopisie. Opierajc si na tej
informacji w 1999 r. G. Motyka podtrzyma liczb zamordowanych 65 Polakw7. Jednak przeomem w sprawie byy badania
Wojciecha Sobockiego, ktry ju w 1992 r., dziki solidnej kwerendzie archiwalnej, ustali dane osobowe 78 zamordowanych8. Niestety, jego badania zostay opublikowane w niszowym czasopimie i nie zostay upowszechnione. W 1998 r. Henryk
Komaski ze Stowarzyszenia Upamitnienia Ofiar Zbrodni Ukraiskich Nacjonalistw z Wrocawia powrci do tych bada
i po raz pierwszy poda liczb 91 zamordowanych w Wizownicy wraz z nazwiskami ustalonymi przez Sobockiego9. Od tego
czasu ta liczba bya w obiegu naukowym10. Kolejnym krokiem milowym byy wyniki ledztwa prowadzonego przez prok.
Marka Sow (sygn. Akt 114/08/Zi) z IPN - Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w sprawie zabjstwa Jana Katany i napadu poddodziaw UPA na Wizownic w dniu 17 IV 1945 r. Prokurator ustali 91 nazwisk
pomordowanych, stwierdzajc w: Postanowieniu o umorzeniu ledztwa z 13 XI 2008 r., i: (...) w rozstrzygniciu niniejszej
sprawy przyjto liczb 91 zidentyfikowanych ofiar majc jednak na uwadze, i jest to liczba minimalna (s. 27). W ten sposb na
koniec 2008 r. mielimy ju ustalonych 9111 nazwisk (bez onierzy z 2. puku zapasowego) pomordowanych. Pamitajmy, i
w Zawiadczeniu Prezydium GRN w Wizownicy bya mowa o 113. ofiarach12. Zeznajcy wiadkowie podawali liczby zabitych
od 20. do 190. I ta grna, powinna dopingowa nas historykw do dalszych poszukiwa i bada naukowych. Tym bardziej
budzi zdumienie najnowsza publikacja IPN Oddzia Rzeszw, w ktrej T. Bereza, wbrew elementarnym zasadom metodologii
bada i wbrew samemu sobie napisa, i w Wizownicy zgino 76 osb w tym 4. onierzy13.
1 i , . 3833, . 2, . 95, . 38-45 ( ,
7, 2, 1945), w: . 1943-1952, 2, , . 13, s.
689.
2 Peter J. Potichnyj Collection on Insurgency and Counter-Insurgency in Ukraine, Rolka 12, 37-38 ( . O ,
10.III.1946 p.), w: 27- : , , ( i ),
. . , , . 40, 2004, s. 34.
3 Np.: , . . , 1997, s. 68;
(), 1922 , o o ,
, w: , p. . , . , 1994, s. 141.
4 Archiwum Instytutu Pamici Narodowej Oddzia w Rzeszowie (AIPN Rz), 107/1614, t. 2 (Protok przesuchania podejrzanego Jana
Szpontaka z 15 II 1960 r.), s. 388.
5 A C , . 62, . 4, . 4, . 102, . 3 ( , , 25
1945 .), w: - 1942-1947 ( ), . . , .
2, 2011, s. 866.
6 IPN Rz, Biblioteka, nr inw. 867, sygn. 4-49-2 ( ks. W. Pitowski, Stosunki polsko-ukraiskie po wybuchu II wojny wiatowej. Zarys, Czarna
koo acuta 1988, s. 213).
7 G. Motyka, Tak byo w Bieszczadach. Walki polsko-ukraiskie 1943-1948, Warszawa 1999, s. 262.
8 W. Sobocki, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA, cz II, w: Jarosawski Kwartalnik Armii Krajowej (JKAK), 5/1992, s. 5-8.
9 Eksterminacja ludnoci polskiej w pow. Jarosaw, woj. lwowskie, cz 1, opr. H. Komaski, w: Na Rubiey, 32/1998, s. 20-21.
10 Np. T. Bereza, Tragiczne mikrohistorie: Wizownica, 17 kwietnia 1945 roku, w: Akcja Wisa, red. J. Pisuliski, Konferencje IPN, Warszawa 2003, s. 193; J. Pisuliski, Przesiedlenie ludnoci ukraiskiej z Polski do USSR w latach 1944-1947, Rzeszw 2009, s. 258.
11 W tym 66 nazwisk z ksig z Urzdw Stanw Cywilnych.
12 AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 490 (Zawiadczenie Prezydium GRN z 8 V 1958 r.).
13 T. Bereza, Wok Piskorowic. Przyczynek do dziejw konfliktu polsko-ukraiskiego na Zasaniu w latach 1939-1945, Rzeszw 2013, s. 214,
282, 287-292.

23

Ze 110. ofiar znamy bliej okolicznoci mierci 73 osb. Pozostae kryj si pod eufemizmem zabity(a), lub s nieznane,
bo nie zapisali si w pamici Wizowniczan. Przyczynami mierci by postrza lub/i ogie oraz dym, czyli spalenie i uduszenie. W wyniku postrzau zgino 45 osb. Notujemy kilka wypadkw, gdy postrzelona ofiara celowo bya podpalana (som)
lub wrzucana do szalejcego ognia. Wydaje si, i pierwszymi ofiarami bya rodzina Stanisawa Kucy, Stanisawa Janowska
i dziesicioletnie dziecko, wszyscy z Moodycza, ktrzy zostali zaryglowani w skrajnym domu na Zadworzu nalecym
do Leona Kruby. Podczas prby ucieczki z palcego si domu przez okna zostali wystrzelani. Kilkanacie osb (m.in. Jzef,
Maria i Zofia Gorylowie, Aniela, Maria i Stanisaw Kruk, Anna Pociecha, Aniela, Helena i Stanisawa Skrzypek, Emilia, Jan,
Jan II i (NN) Szumigraj oraz Maria i Wadysaw Wysocki), zostao zastrzelonych na podejciu tzw. Magdziakowej grki.
W dwch ssiednich domach na Zadworzu w piwnicach udusio si lub/i spalio si okoo 25 osb. W domu Klupki, oprcz
czterech domowniczek(w), mier znaleli m.in.: Emilia i Wadysawa Cieliczko, Bronisaw i Jzef Hako oraz osoby noszce nazwisko Paszko). W domu Szymona Golby, oprcz jego caej rodziny (sze osb) Maria oyniak, Katarzyna, Maria
i Stefania Orzechowska.
Poniej przestawiam, ustalon przeze mnie, z wykorzystaniem wielu rde historycznych14, list imienn pomordowanych i polegych w obronie wsi (oznaczonych *) oraz wykaz onierzy 2. puku zapasowego, ktrzy polegli w walce
w dworzysku. O ile nie zaznaczono inaczej, wszyscy mieszkali w Wizownicy. Nieustalone imienia bd nazwiska oznaczam
(NN).

Oddziaowa Komisja cigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu (OKZPNP) IPN Oddzia w Rzeszowie, sygn. akt S 114/08/Zi
(Postanowienie o umorzeniu ledztwa przez prokuratora Marka Sow); AIPN Rz, 107/1614, t. 3, k. 490 (Zawiadczenie Prezydium GRN z 8
V 1958 r.); ksigi USC Wizownica, Szwsko, Piwoda, Moodycz, Jarosaw oraz przedmiecia Jarosawia Gbockie, Krakowskie i Leajskie i AP Przemyl, AgW, 7 (Wykaz osb polegych od 1939 r. do 1946 r. z gr[omady] Wizownica, k. 11-14 za: T. Bereza, Wok Piskorowic...,
s. 287-292; W. Sobocki, op. cit., s. 5-8; ibidem, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA (lista XII), w: JKAK, nr. 17/1995, s. 4-5; W.
Broda, Byem wiadkiem (fragmenty pamitnika z lat 1944-1945), w: Na Rubiey, 32/1998, s. 24; Eksterminacja ludnoci polskie..., s. 21; J.
Kruk, Ciemne chmury nad Jarosawskim Zasaniem. Cz III: Tragedia wsi Wizownica, w: Okruchy wspomnie z lat walki i martyrologii
AK. Kwartalnik historyczno-wspomnieniowy Oddziau Krakw-Wschd wiatowego Zwizku onierzy Armii Krajowej, rok 6, nr 21,
Krakw 1997, s. 48-50; ibidem, Do Oddziau wiatowego Zwizku onierzy AK w Jarosawiu, w: JKAK, nr 9 z 1993, s. 27; Ksztatowanie
si wadzy ludowej na Rzeszowszczynie, T. II, Rzeszw 1966, s. 91; Polegli w walce o wadz ludow. Materiay i zestawienia statystyczne,
red. E. Drod, R. Drzewiecki, Warszawa 1970, s. 93, 266, 335, 465, 481, 508, 539; S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, Ludobjstwo
dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim 1939-1947, Wrocaw 2006, s. 268, 279-281.
14

24

1. Biaas Walenty
2. Bajda Wadysaw
3. Cieliczko Emilia
4. Cieliczko Wadysawa
5. Cimcio Wadysaw
6. Czajka Zofia
7. Dmitru Maria z Szwska
8. Gaber Helena z Jarosawia
9. Gaber Maria z Jarosawia
10. Golba Anna
11. Golba Augustyn
13. Golba Bronisaw
14. Golba Jzefa
15. Golba Katarzyna
16. Golba Szymon
17. Golba Wadysaw
18. Goryl Jzef
19. Goryl Zofia
20. Hanas Anastazja
21. Hanas Micha
22. Hanas Wadysaw
23. Hanula Jan z Szwska
24. Hanula Maria z Szwska
25. Hako Bronisaw
26. Hako Jzef
27. Hako Wodzimierz
28. Janowska Stanisawa z Moodycza
29. Kasia Micha*
30. Kasia Stanisaw
31. Kasia Tadeusz*
32. Klupko Katarzyna
33. Klupko (NN)
34. Klupko (NN)
35. Klupko Maria
36. Kak Jan
37. Kak Ludwik
38. Knap Jzef
39. Knap Micha z Wizownicy Bednarowo
40. Krl Wadysaw (nie ustaliem skd pochodzi)
41. Kruba Anna
42. Kruba Jan
43. Kruba Maria
44. Kruk Aniela
45. Kruk Maria1
46. Kruk Stanisaw
47. Kruk (NN)
48. Kruk (NN)
49. Kruk (NN)
50. Krupka (NN) z Manasterza
51. Krupka (NN) z Manasterza
52. Krupka (NN) z Manasterza
53. Krupka (NN) z Manasterza
54. Kubacha Wadysawa
55. Kuca Jan z Moodycza
56. Kuca Stanisaw z Moodycza

57. Kuca Wadysawa z Moodycza

58. dziecko z Moodycza
59. Lichoat Andrzej16
60. Magdziak Anna
61. Magdziak Jzef*
62. Matusz Piotr
63. Mazur Walenty
64. Mazur (NN)
65. Mazur (NN)
66. Mazur (NN)
67. Naspiski Jan*
68. Naspiski Janusz
69. Naspiska Julia
70. Naspinski (NN)
71. Nowak Jzef z Manasterza
72. Orzechowska Katarzyna
73. Orzechowska Maria
74. Orzechowski Micha*
75. Orzechowska Stefania
76. Orzechowski Walenty
77. Paszko Helena
78. Paszko Katarzyna
79. Paszko Maria (I)
80. Paszko Maria (II)
81. Paszko (NN)
82. Pachetko Stanisaw*
83. Pachetko Tadeusz
84. Pociecha Ann
85. Pociecha Maria
86. Polak Jzef z Manasterza
87. Pyrczak Grzegorz (Jerzy)
88. Skrzypek Aniela
89. Skrzypek Helena
90. Skrzypek Stanisawa
91. Socha Jan
92. Socha Katarzyna
93. Socha Stanisaw*
94. Szumigraj Emilia z Radawy
95. Szumigraj Jan (I) z Radawy
96. Szumigraj Jan (II) z Terebienia
97. Szumigraj (NN)
98. Szuwaa (mczyzna) (NN) z Mocisk
99. Tomas Mateusz z Piwody
100. Winiewski Jan
101. Winiewska Janina
102. Winiewska Julia
103. Wojtyna (NN)
104. Wojtyna (NN)
105. Wysocka Maria
106. Wysocki Wadysaw
107. Zagrobelna Parania z Zaradawy
108. Zmurczyski Andrzej
109. oyniak Maria
110. chopiec lat 15 (NN)

Dziesiciodniowe blinita Anieli Kruk Marysia i Sta (nastpna pozycja) zmary kilka dni pniej. W zapisach w ksigach zgonu odnotowano, i z powodu braku opieki. Jest to na tyle oglny zapis, i nie wyklucza prawdziwych przyczyn, np. zranienia czy stresu z chwili
zabicia matki. Dlatego uwaam je za ofiary napadu.
16 Polegli w walce o wadz ludow..., s. 253; OKZPNP IPN Oddzia w Rzeszowie, sygn. akt S 114/08/Zi..., s. 4, 6, 26.
15

25

W walce z czot Tuczy wok Spichrza polego czterech nastpujcych onierzy 2. puku zapasowego z garnizonu
WP w Jarosawiu17. Podaj ostatnie miejsce zamieszkania.
111. kpr. Adamowicz Wadysaw z Chomutnie (pow. Wilejka)
112. kpr. Downar Arkadiusz z Chocieczyc (pow. Wilejka)
113. st. sier. Kuczyski Stanisaw z Kocieniewic (pow. Wilejka)
114. szer. Sawicz Mikoaj z Dawidgrdka
Polegli w walce o wadz ludow. Materiay i zestawienia statystyczne, red. E. Drod, R. Drzewiecki, Warszawa 1970, s. 508, 465, 481,
539; W. Sobocki, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA cz II Gmina Wizownica, w: JKAK, nr 5 z 1992, Jarosaw, s. 5.
17

fot. 36 Cmentarz w Wizownicy. Grobowiec zbiorowy:

Bronisaw Hako, Jzef Hako, Walenty Mazur.

fot. 37 Cmentarz w Szwsku.

Grobowiec Marii Hanula i Jana Hanuli.

JZEF KAK - MIECZYSAW SAMBORSKI

Lista mieszkacw Gminy Wizownica zamordowanych przez nacjonalistw
ukraiskich w czasie drugiej wojny wiatowej i po niej.

fot. 38

List sporzdzilimy na podstawie szeregu opracowa1.

Czytajc j miejmy na uwadze fakt, i przypisalimy osoby do miejscowoci wedug miejsca
pochodzenia lub mierci. Po nazwisku podajemy dat mierci.

WIZOWNICA
1. Kunierz Jzef, X 1944
2. Katana Jan, 19 II 1945
3. Zastawny Micha, 19 IV 1946
CETULA
4. Wicek Franciszek, I 1945
5. Bursztyka Olga, 1945
6. Saka, 1945
7. Sidor Dymitr, 1945
8. Wieliczko Aleksander, 1945
9. Grczak Jan, 2 VII 1947
APAJWKA
10. Stachowicz Antoni, 18 V 1946
MANASTERZ
11. Bojarska Maria, 29 III 1945
12. Pitek August, 6 IV 1945
13. Kubach Jan, 16 IV 1945
14. Kubach Stanisaw, 16 IV 1945
15. Kwieciski Piotr, 16 IV 1945
16. Lichoat Maria, 3 V 1945
17. Kruk Jzef, 16 V 1945

18. Polak Jzef, 9 V 1945

19. Lichoat Micha, 26 V 1945
20. Chudzik Pawe, 1945
21. oyniak Jan, 1946
MOODYCZ
22. Rokosz Ewa, 6 IV 1944
23. Rokosz Wadysaw, 6 IV 1944
24. Buniowski Wojciech, 18 X 1944
25. Chanas Dymitr, 18 X 1944
26. Furmanik Franciszek, 18 X 1944
27. Kuc Micha, XI 1944
28. Sok Micha, 2 III 1945
29-31. Wickowowie, trzej bracia, 30 III 1945
32. Bursztyka Piotr, 7 IV 1945
33. Lichoat Szczepan, 7 IV 1945
34. Brzyski Jerzy, 7 IV 1945
35. Howczyski Tadeusz, 12 IV 1945
36. Stefan Tadeusz, 12 IV 1945
37. Maczuga Piotr, 10 IV 1945
38. Podpirka Pawe, 10 IV 1945
39. Pietrzyna Jan, 10 IV 1945

W. Sobocki, Pomordowani przez NKWD, Niemcw i UPA, cz II, w: Jarosawski Kwartalnik Armii Krajowej (JKAK), 5/1992, s.
5-8; ibidem, Pomordowani przez..., (lista XII), w: JKAK, 17/1995; S. Siekierka, H. Komaski, K. Bulzacki, Ludobjstwo dokonane przez
nacjonalistw ukraiskich na Polakach w wojewdztwie lwowskim 1939-1947, Wrocaw 2006, s. 246-285; Z. Konieczny, Stosunki polskoukraiskie na ziemiach obecnej Polski w latach 1918-1947, Wrocaw 2006, passim; W. Kruk, Historia wsi Wizownicy do 1947, b.d., mps,
Wizownica.
1

26

40. Pietrzyna Stanisaw, 10 IV 1945

41. Popieluch Antoni, 10 IV 1945
42. Pietryna Jan, 11 IV 1945
43. Kardyna [mczyzna], 12 IV 1945
44. Winiarz Franciszek, 12 IV 1945
45. Winiarz Maria, 12 IV 1945
46. Zagrobelna Anna, 12 IV 1945
47. Zagrobelny Stanisaw, 12 IV 1945
48. Oaska, 12 IV 1945
49. Buniowski Kazimierz, 1945
50. Matusz Wadysaw, 1945
51. Winiarz Kazimierz, 1946
52. Wglarz Henryk, 1946
53. Rokosz Micha, 10 V 1947
54. Zagrobelny Jzef, 11 V 1947
NIELEPKOWICE
55. Szumigraj Jan, 26/27 III 1945
56. Bajda Jan, 27 III 1945
57. Kaniowski Jzef, 27 III 1945
58. Wysocki Micha, 27 III 1945
59. Pitek Gustaw, IV 1945
PIWODA
60. Plewiak Jan, 23 IV 1945
61. Micha Rapita, 29 I 1946
RADAWA
62. Roek Emil, II 1943
63. Stefan Tadeusz, 12 IV 1945
64. Furtak Jan, 30 III 1945
65. Sayk Zofia, 30 III 1945
66. Wicek Maria, 30 III 1945
67. Wicek Jan, 30 III 1945
68. Wolaska Helena, 30 III 1945
69. Wolaski Wadysaw, 30 III 1945
70. Kuchta Franciszek, 9 IV 1945
71. Fra Tadeusz, 13 IV 1945
72. Semak Tadeusz, 21 V 1945
73. Borowicz Genowefa, 1945
74. Cebulak, 1945
75. Dereniecki Wadysaw, 1945
76. Kisiel Teodor, 1945
77. Kuchta Andrzej, 1945
78. Pawlo Antonina, 1945

79. Pilarska Maria, 1945

80. Romaniec, 1945
81. Szegda Micha, 1945
82. Wony Micha, 1945
RYSZKOWA WOLA
83. Olejarz Stanisaw, 25 III 1945
84. Buyk Anna, 1945
85. Krzanowski Antoni, 1945
86. Wjtowicz Jerzy 1945
87. NN kobieta z przysika Maje
SURMACZWKA
88. Bochno Anna, IV 1945
89. Maczuga Anna I, IV 1945
SZWSKO
90. Sao Maria, 22 IV 1945
91. Zagrobelny Jzef, 20 V 1945
92. Tyran Jan, 27/28 IV 1946
ZAPAW
93. Nowak Jan, 23 VII 1944
94. Nowak Anna, 23 VII 1944
95. Serafin Adam, 3 VIII 1944
96. Salwach Jzef, 12 XII 1944
97-100. Serafin ukasz wraz z rodzin, 2 IV 1945
101. Serafin Jzef, 15 VII 1945
102. Skrzypek Walenty, 15 VII 1945
103. Szaaj Jan, 19 XI 1945
104. Wrzecionko Micha, 8 XII 1945
105. Maciaek Jan, 26 I 1946
106. Szczebliwilk Stanisaw, 20 II 1946
107. Zomko Marcin, 20 XI 1946
108. Cybulkas Tomasz, 26 V 1946
109. Grecka Janina, 26 V 1946
110. Dudek Jan, 15 VII 1946
111. Maek Piotr, 15 VII 1946
112. Kulpaka Kazimierz, 19 X 1946
113. Rusinko Tadeusz, 13 XII 1946
Z nieustalonych miejscowoci
114. Farfa Bartomiej, 23 IV 1945
115. Chudzik Pawe, 21 IX 1945
116. Golba Wadysaw, 25 VIII 1946

fot. 39 Cmentarz w Manasterzu. Grobowiec Augusta Pitka.

27

fot. 40 Cmentarz w Wizownicy grb Stanisawa Pachetko.

W niedziel, 6 padziernika, uroczycie zostaa odsonita tablica

upamitniajca spalenie i zamordowanie mieszkacw Wizownicy
i okolicznych miejscowoci przez OUN UPA w dniu 17 IV 1945 r.

fot. 41, 42 Uroczysta msza w kociele parafialnym w Wizownicy.

Oczekiwana przez wiele lat uroczysto rozpocza si o godz. 14.00 w parafialnym Kociele w Wizownicy. Uroczystoci, w asycie licznych kapanw, przewodniczy ks. bp Stanisaw Jamrozek, sufragan przemyski.
Uroczysto Mszy w. uwietnia opraw muzyczn orkiestra reprezentacyjna Wojska Polskiego 21. Brygady Strzelcw
Podhalaskich z Rzeszowa.
Na uroczystoci przybyo, obok mieszkacw Wizownicy, wiele osb, potomkw i rodzin ofiar, ktrych los rzuci
w rne strony kraju. Przybyli te liczni gocie: Prezydenci miast, Burmistrzowie, Wjtowie, Radni rnych szczebli samorzdu terytorialnego, suby mundurowe, przedstawiciel IPN, nauczyciele akademiccy, czonkowie stowarzysze.
Prowadzenie ASYSTY HONOROWEJ Magda Roek
Po wcigniciu flagi narodowej na maszt zosta odegrany przez orkiestr reprezentacyjn Wojska Polskiego i odpiewany
przez uczestniczcych w uroczystoci hymn pastwowy.

fot. 43 Orkiestra Reprezentacyjna Wojska Polskiego.

fot. 45 Tablica pamitkowa

fot. 44 Uczestnicy uroczystoci..

Przy tablicy gos zabra przewodniczcy Spoecznego Komitetu Budowy Tablicy,

Tadeusz Pachetko, ktry powiedzia:
Ekscelencjo Ksie Biskupie, Czcigodni Ksia, Szanowni Zebrani.
Witam wszystkich przybyych, ktrym pami o historii naszego Narodu nie jest
obojtna, na uroczystoci odsonicia Tablicy powiconej Mieszkacom Wizownicy
i okolicznych miejscowoci, ktrzy zginli w dniu17.04.1945 roku.
Dzisiaj, 6 padziernika, wspominamy tragiczne wydarzenia, ktre rozegray si rwnie przy naszym Parafialnym Kociele. Przywoujemy pami tych Polakw, mieszkacw Wizownicy i okolicznych
miejscowoci, ktrzy zostali
pozbawieni ycia przez Organizacj Ukraiskich Nacjonalistw i UPA, czsto w bardzo
brutalny, nie do opisania sposb.
Ten mord by powodowany
polityk ukraiskich nacjonalistw, dcych do wyczyszczenia Woynia i Maopolski
Wschodniej z ludnoci polskiej
(ale take ormiaskiej i ydowskiej), aby w wyniku przyszych
midzynarodowych postanowie
fot. 46 Wystpienie Tadeusza Pachetko
utworzy pastwo ukraiskie na
28

czystych etnicznie terenach, co miao wzmaga racj istnienia takiego pastwa. Wyjanienie wydarze z tamtych lat do dzi
budzi niech ukraiskich nacjonalistycznych elit oraz niektrych polskich rodowisk Chcc wczy si w dzieo upamitnienia tamtych tragicznych wydarze, na tej wizownickiej ziemi powsta komitet i ufundowano tablic, ktra zostaa
wbudowana w mury naszego Parafialnego Kocioa. Tablica ta bdzie powicona take wszystkim tym Polakom, ktrzy
zginli na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej 70. rocznic tamtych tragicznych wydarze.
Wizownica Pamita
17 IV 1945 roku to dzie tragicznych wydarze - dzie napadu, o wicie, oddziau i bojwek Ukraiskich Nacjonalistw i UPA na Wizownic, podczas ktrego zgino ponad stu mieszkacw wsi i okolicznych miejscowoci. Wrd
pomordowanych mieszkacw byy mae niewinne dzieci, kobiety, osoby starsze. Wszyscy oni zginli tylko dlatego, e
byli Polakami.
Dziki bohaterskim obrocom: Ks. Jzefowi Misiowi, kierownikowi szkoy Jzefowi Ochduszce, onierzom
Armi Krajowej i Narodowej Organizacji Wojskowej oraz Spoecznoci Lokalnej zosta ocalony nasz Parafialny Koci
i pozostaa cz Wizownicy.
Aby upamitni tamte tragiczne wydarzenia, a spoeczno Wizownicy i okolicznych miejscowoci moga odda
hod zamordowanym wspmieszkacom, musielimy czeka prawie siedemdziesit lat.
W naszych dziaaniach, upamitniajc to tragiczne wydarzenie z naszej historii, kierujemy si przesaniem Papiea, B.
Jana Pawa II Uzdrwcie rany przeszoci mioci. Niech cierpienie nie prowadzi do rozamu, ale niech spowoduje
cud pojednania.
Uwaamy, i naszym moralnym obowizkiem jest trwae upamitnienie tamtych krwawych wydarze ku pamici
i przestrodze, aby nigdy wicej nie doszo do takich czynw.
Nie moemy ba si nazwania rzeczy po imieniu, dlatego musimy stwierdzi, e wydarzenia z 17.04. 1945 r. to ludobjstwo. Odsonicie pamitkowej tablicy na murach naszego Kocioa czynione jest w duchu poszanowania prawdy.
W kontekcie tych wydarze naleaoby zada sobie pytanie: Jak maj wyglda stosunki midzy narodem polskim
i ukraiskim?
Myl, e bd nam tu pomocne wskazania wielkiego ordownika wyjaniania wydarze na Woyniu Ks. Tadeusza
Isakowicza-Zaleskiego, ktry jednoznacznie opowiada si za wspprac z narodem ukraiskim, z jednoczesnym zachowaniem naszego prawa do goszenia prawdy o tamtych wydarzeniach i przedstawieniem faktw, jakie miay miejsce.
Niech ta tablica bdzie dla kolejnych pokole Wizownicy, i nie tylko Wizownicy, wiadectwem prawdy.
Niech dzisiejsza uroczysto stanie si okazj do wiernoci narodowemu dziedzictwu. Niech bdzie take przesaniem do narodw, by zawsze yy w zgodzie.
W tym miejscu pragn bardzo serdecznie podzikowa wszystkim fundatorom tablicy, Komitetowi Honorowemu, Komitetowi Spoecznemu oraz gwnym inicjatorom tego, jake wanego dla naszej spoecznoci, historycznego wydarzenia:
Ks. Proboszczowi Adamowi Rejmanowi i naszemu posowi Mieczysawowi Golba oraz wszystkim tym, ktrzy przyczynili
si do dzisiejszej uroczystoci. Szcz Boe
Kolejno przy tablicy gos zabra artysta rzebiarz Dariusz Jasiewicz, wykonawca tablicy, ktry powiedzia:
Szanowni Pastwo!
Sztuka ma ten niezwyky przywilej, ale i zadanie, misj posiadajc ku temu niezbdne instrumenty formalne otwierania, dotykania i objaniania wszystkich pod Socem spraw i tajemnic rodzaju
ludzkiego tych piknych i jasnych, ale take tych mrocznych i tragicznych, tego mysterium iniquitatis, ktre w kadej epoce dziejw
objawia sw demoniczn proweniencj. Gdy sztuka jest nieskrpowana w swym wyrazie i wolna od sztafau i bekotu ideologii jej
bdw i przesdw, gdy nie zawa przez to perspektywy widzenia
tylko do tego, co tu i teraz, a siga do caej odwiecznej, objawionej
Prawdy o czowieku, sztuka zdolna jest wtedy swym dzieem pomc
nam nada sens zjawiskom i zdarzeniom, otwierajc niejako ich tajemnic kluczem najwaciwszym ewangelicznego, Chrystusowego objawienia. Uywajc prawd zawartych w obrazach, przypowiefot. 47 Wystpienie wykonawcy tablicy
ciach, o tyme rodowodzie ewangelicznym, przykadajc zawarte
artysty rzebiarza Dariusza Jasiewicza.

fot. 48 Uczestnicy uroczystoci.

29

w nich miary do wspczesnych nam wydarze, uzyskujemy waciw perspektyw, pozwalajc nam zobaczy je oczyma
wiary sigajcej poza doczesno. Tak wanie staraem si spojrze na te tragiczne wydarzenia w Wizownicy. Nie zamazujc
okruciestwa i ogromu cierpienia, przez jaki przeszli tu ludzie, eksponuj jednak na pierwszym planie kompozycji paskorzeby umieszczonej na tablicy najgbszy wymiar tego wydarzenia, prawd o tym, e:
cho nawet w ludzkim rozumieniu doznali kani, nadzieja pena jest ich niemiertelnoci,
poniewa ich caopalna ofiara, jako ludzi niewinnych zostaa zczona z ofiar Chrystusa i wraz z ni przyjta jako mia Bogu
Ich postacie cho skrcone w niewyobraalnym blu jak pomienie wiec, unosz si ku grze, ku przygotowanemu przez
Pana przejciu wydronemu w skale grobu na paszczynie tablicy symbolizuje je wybrana u gry cz jej materii grobu,
ktry mia by kocem wszystkiego, a sta si pusty moc prawdy o zmartwychwstaniu, tych ktrzy zaufali Bogu i pozostali
mu wierni do koca. Wyranie zarysowane i widoczne skrzyda symbolizuj nasze narodowe godo, ale take Chrystusa zmartwychwstaego, ktry w ikonografii chrzecijaskiej przedstawiany jest jako orze zwyciajcy mier i uwalniajcy spod jej
wadzy dusz, unoszc je do swojego krlestwa. Skrzyda to take symbol opieki Boej nad wiatem (Iz 9, 1; Ml 3, 20) To
tragiczne wydarzenie, ktre dzisiaj wspominamy, staje si wic wspania apoteoz mczestwa i potwierdzeniem chrzecijaskiej prawdy o tym, e wspcierpic z Chrystusem, wesp z Nim krlowa bdziemy. Niech wic cae to przesanie zawarte
w tej tablicy napeni nas radoci, mimo caego tragizmu tego wydarzenia, i umocni nas na drodze skadania wiadectwa swej
wiernoci najwyszym wartociom nawet za cen ycia! Na koniec chciabym podzikowa Komitetowi budowy tablicy,
Ksidzu Proboszczowi i Panu posowi za obdarzenie mnie zaufaniem, zaproszenie do wsppracy i powierzenie mi opracowania artystycznego, tak wanego dla spoecznoci Wizownicy, wydarzenia. Artysta rzebiarz Dariusz Jasiewicz
Uroczystego odsonicia tablicy wmurowanej we frontow cian kocioaparafialnego dokonali:
- Maria Florek siostrzenica Ks. Jzefa Misia
- pose na sejm RP Mieczysaw Golba
- ksidz Adam Rejman proboszcz parafii w Wizownicy
- Stanisaw Pryjda onierz AK, uczestnik obrony Wizownicy 1945 roku
- Micha Pachetko wiadek i uczestnik wydarze z 17 kwietnia 1945 roku
- Lesaw Golba Wjt Gminy Jerzmanowa, wnuk Anny i Szymona Golby, ktrzy zginli mierci tragiczn wraz z
dziemi Katarzyn, Jzefem, Wadysawem i Bronisawem w dniu 17 kwietnia 1945 roku. W ich domu rwnie mier
poniosy Maria oyniak i trzy siostry Katarzyna, Maria i Stefania Orzechowskie.
Tablic powici Jego Ekscelencja ksidz biskup Stanisaw Jamrozek. Nastpnie Apel Polegych odczyta podporucznik Wiesaw Kohyt.

fot. 49 Uroczystoci odsonicia tablicy pamitkowej.

30

fot. 50 Uroczystoci odsonicia tablicy pamitkowej.

Rozkaz wykonania Salwy Honorowej onierzom 14. Dywizjonu Artylerii Samobienej z Jarosawia wyda major
Dariusz Tyl. Po asycie honorowej nastpio zoenie kwiatw pod tablic i zapalenie zniczy przez przybye delegacje.
Tablica wykonana zostaa z kamienia granitowego i ma wymiary 130 na 60 cm. Umieszczono j na cianie frontowej
kocioa pw. w. Walentego i Narodzenia NMP, z prawej strony od wejcia.
Kolejnym punkt byo zaproszenie przez organizatorw uroczystoci wszystkich obecnych pod dom parafialny.
Przemarsz odby si wraz z orkiestr reprezentacyjn WP i asyst honorow.

fot. 51 Apel Polegych odczytuje

podporucznik Wiesaw Kochyt.

fot. 52 Salwa Honorowa onierzy z 14 Dywizjonu Artylerii

Samobienej z Jarosawia.

fot. 53 Zoenie zniczy przez posa na sejm Mieczysawa Golb

i Przewodniczcego Komitetu Tadeusza Pachetko.

fot. 54 Orkiestra Reprezentacyjna Wojska Polskiego.

31

fot. 55 Artur Broyniak - Delegacja IPN i Stanisaw Szarzyski

Czonek Zarzdu wiatowego Kongresu Kresowian.

fot. 55 Delegacja IPN

fot. 56 Delegacja Spoecznego Komitetu

fot. 57 Delegacja Sub mundurowych

fot. 58 Kwiaty pod tablic skada pose Mieczysaw Golba

i pose Kazimierz Ziobro

fot. 59 Prezydent Stalowej Woli Andrzej Szlzak, dr Andrzej

Zapaowsk, Mirosaw Majkowski, Magorzata Dachnowicz.

fot. 60 Burmistrz Jarosawia Andrzej Wyczaski.

fot. 61 Wjt Jerzmanowej Lesaw Golba

32

fot. 62 Wjt Horyca Ryszard Urban

fot. 63 Polskie Stowarzyszenie Diabetykw w Jarosawiu

oraz Jednostka Strzelec z Jarosawia.

fot. 64 Warta Honorowa przy tablicy - onierze 14 Dywizjonu

Artylerii Samobienej z Jarosawia.

fot. 65 Bezpieczestwo podczas uroczystoci zabezpieczya

OSP z Gorzyc g. Trycza.

fot. 66, 67 Spoeczny Komitet w trakcie prac.

fot. 69 Stanisaw Pryjda - obroca Wizownicy, onierz AK.

fot. 68 Czonkowie Spoecznego Komitetu.

33

W drugiej czci uroczystoci odbyy si okolicznociowe przemwienia oraz program sowno-muzyczny w wykonaniu
artystw z Przemyla i miejscowej modziey parafialnej.
Uroczysto prowadzia Magdalena Roek z Szwska, ktra zaprosia rwnie chtnych do Centrum Kultury i Promocji
w Jarosawiu na spektakl pt. Ballada o Woyniu (godz. 17.30) w wykonaniu Stowarzyszenia TEATR NIE TERAZ z Tarnowa.

fot. 70 Cz druga uroczystoci. Prowadzca uroczystoci Magdalena Roek.

Przemwienia - burmistrz Jarosawia Andrzej Weczawski, wjt gminy Jerzmanowa Lesaw Golba, wjt gminy Horyniec
Ryszard Urban, przedstawiciel IPN Artur Broyniak, ks. Tadeusz Pater z Przemyla, pose na sejm Mieczysaw Golba.

34

fot. 71 Cz sowno-muzyczna przygotowana przez modzie parafialn z Wizownicy: Karolina Grabowska, Urszula Grabowska,
Patryk Naspiski, Aleksandra Bujar, Martyna Fory, Gabriela Golba, Julia Dominik, Anita Wojdyo, Wiktoria Wojdyo, Kornelia Bujar,
Aleksandra Buko, Klaudia Socha, Amelia Hako, Aleksandra Ciurko, Kamila Kowalik, Ewelina Grenda, Wiktoria Sok.
Wystpy artystw z Przemyla - Teresa Paryna, Jerzy Markowicz

fot. 72 Uczestnicy uroczystoci.

35

Koci parafialny w Wizownicy

ISBN 938275
Relacja z uroczystoci - film mona zobaczy na stronie:
www.twojatv.info lub na: http;//vimeo.com/77666495
Owiadczenie Spoecznego Komitetu
36 i Posa na Sejm RP Mieczysawa Golby na:
http:video.com/77670841