Publius Cornelius Tacitus

YWOT JULIUSZA AGRYKOLI

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIL: HISTORIAN@Z.PL

MMII

Od dawien dawna by zwyczaj przekazywa potomnoci

czyny i charakter sawnych ludzi; nie zaniedbywao go nawet
wspczesne nam pokolenie aczkolwiek obojtne na to, co
mu jest bliskie ilekro jaka wielka i gona zasuga przezwyciya i przemoga wspln maym i wielkim pastwom
przywar: zapoznawanie prawoci i zazdro. Lecz jak za naszych poprzednikw atwiej byo o czyny godne pamici i szersze istniao do popisu pole, tak najsynniejszych talentem pisarzy nie stronniczo ani wyrachowanie, lecz jedynie nagroda, jak daje czyste sumienie, wioda do upamitniania zasug.
Niejeden te sdzi, e opowie o wasnym yciu dowodzi raczej ufnoci w nieskazitelno wasnego charakteru ni zarozumiaoci, a okoliczno ta nie uja wiarogodnoci Rutyliuszowi i Skaurusowi ani te nie cigna na nich zarzutu: do
tego stopnia zasugi w tych wanie czasach najlepiej si ocenia, w ktrych najatwiej si rodz. A ja teraz, majc zamiar
opowiedzie ycie zmarego czowieka, potrzebuj przebaczenia, o ktre nie musiabym prosi, gdybym chcia oskara.
Tak okrutne i wrogie zasugom nastay czasy.
Czytamy, e Arulenus Rustykus napisawszy pochwa na
Petusa Traze, a Herenniusz Senecjon na Pryskusa Helwidiusza przypacili to yciem. A sroono si nie tylko przeciw
samym autorom, lecz nawet przeciw ich ksikom; albowiem
triumwirom poruczono zadanie, aby dziea tych najwietniejtalentw spalili na forum, w miejscu speniania egze-

kucyj. Snad sdzono, e tym ogniem wytpi si gos narodu

rzymskiego, wolno senatu i wiadomo rodzaju ludzkiego,
wypdziwszy ponadto nauczycieli filozofii i zesawszy na wygnanie wszelk szlachetn umiejtno, aby nigdzie nic uczciwego na drodze nie napotka. Dalimy zaiste wielki dowd
cierpliwoci; a jak dawne pokolenie widziao skrajn wolno,
tak my widzielimy skrajn niewol, kiedy szpiegowaniem
odebrano nam nawet wymian sw i myli. Sam te pami
wraz z gosem bylibymy utracili, gdyby tak samo w naszej
mocy byo zapomnie jak milcze.
Dopiero teraz wraca nam otucha. Lecz chocia ju z pierwszym brzaskiem tej tak szczliwej epoki cesarz Nerwa poczy dwa niegdy niezgodne z sob pojcia, cesarstwo i wolno, a Nerwa Trajan z dnia na dzie szczcie czasw pomnaa, chocia dalej bezpieczestwo publiczne powzio nie tylko nadzieje i pragnienia, lecz take siln ufno w spenienie
tych pragnie to jednak wskutek saboci ludzkiej natury
lekarstwa powolniej dziaaj ni choroby; a jak ciaa nasze
powoli si rozwijaj, lecz szybko marniej, tak talenty i nauki
atwiej mona stumi, ni do ycia przywrci. Albowiem
nawet samej apatii sodycz nieznacznie nas ogarnia, a znienawidzona z pocztku bezczynno w kocu nam dogadza. C
mwi, kiedy w cigu pitnastu lat wielki to okres ycia
ludzkiego wielu nieprzewidziane wypadki, a co najtszych
srogo cesarza sprztna? Niewielu z nas ocalao i eby
si tak wyrazi przeyo nie tylko innych, lecz nawet siebie
samych, poniewa ze rodka naszego ycia wykrelono tyle lat,
w cigu ktrych modzi doszlimy w milczeniu do staroci,
a starcy prawie do samego kresu upynionego ycia. Nie
bd jednak aowa, jeli przedstawi, cho stylem jeszcze
niezgrabnym i niewprawnym, dzieje minionej niewoli i dam
wyraz obecnej szczliwoci. Tymczasem ta ksika, przeznaczona ku czci mego tecia Agrykoli, swym wyznaniem synowskiego przywizania zasuy sobie albo na pochwa, albo
na usprawiedliwienie.

Gneusz Juliusz Agrykola pochodzi z dawnej i synnej kolonii Forum lulium. Obaj jego dziadkowie byli prokuratorami
cesarskimi, sprawujc urzd rycerskiego stanu. Jego ojciec
Juliusz Grecynus, stanu senatorskiego, znany z zamiowania
do wymowy i filozofii, zasuy sobie przez te wanie zalety
na gniew cesarza Gajusza; albowiem kazano mu oskary Marka Sylana, a poniewa odmwi, zosta skazany na mier.
Jego matka, Julia Procylla, bya niezwykle cnotliw niewiast. Wychowany na jej rkach i czu otaczany opiek, przepdzi lata chopice i modziecze na uprawianiu wszystkich sztuk wyzwolonych. Od pont ludzi wystpnych chronia
go nie tylko wasna natura, dobra i nie zepsuta, lecz take ta
okoliczno, e ju w pacholcym wieku siedzib jego i mistrzyni w naukach bya Massylia, miejscowo, w ktrej grecka ogada i prowincjonalna oszczdno cz si z sob
i szczliwie harmonizuj. Pamitam, jak on sam zwyk by
opowiada, e w pierwszej modoci czerpa z nauk filozoficznych gorliwiej i wicej, ni to si godzi Rzymianinowi
i senatorowi, a roztropno matki pohamowaa jego zapalny
i pomienny umys. Niewtpliwie grny ten i wzniosy charakter poda za piknoci i ideaem wielkiej i szczytnej
sawy z wiksz namitnoci ni ostronoci. Pniej uspokoiy go rozum i lata, a z filozofii zachowa to, co jest najtrudniejsze: umiarkowanie.
Penic pocztkowo sub wojskow w Brytanii, zyska
uznanie Swetoniusza Paulinusa, sumiennego i zrwnowaonego wodza, ktry go sobie wybra, aby przez pobyt pod
wsplnym namiotem mc jego warto oceni. Jako Agrykola nie hodowa wybrykom, zwyczajem tych modych ludzi,
ktrzy sub wojskow obracaj na rozpust, ani nie zuytkowa gnunie swego stanowiska niedowiadczonego trybuna
na rozrywki i urlopy; poznawa prowincj, dawa si pozna
wojsku, uczy si od dowiadczonych, szed w lady najlepszych, do niczego nie rwa si dla popisu, od niczego nie wymawia si z bojani, a rwnoczenie postpowa sobie ostro-

nie i energicznie. Istotnie, nigdy Brytania nie bya tak niespokojna, ani te w bardziej niepewnej sytuacji: wybici weterani, spalone kolonie, wojska zaskoczone; wtedy walczono
o ycie, potem o zwycistwo. Chocia wedle postanowie
i kierownictwa innego czowieka wszystko si dziao, a cay
sukces oraz sawa odzyskania prowincji przypady wodzowi,
to jednak modemu przybyo std wiedzy, dowiadczenia i zachty. Jego dusz ogarna dza sawy wojennej, niewdziczna w tych czasach, kiedy nieprzychylnie osdzano ludzi wybitnych, a wielkiemu imieniu niemniejsze grozio niebezpieczestwo ni zemu.
Std wrciwszy do stolicy, aby powici si karierze urzdniczej, polubi Domicj Decydian, niewiast pochodzc ze
wietnego rodu. To maestwo byo mu w deniu do wyszych godnoci ozdob i podpor; a yli w podziwu godnym
zestroju, wrd oboplnej mioci i nawzajem si wywyszajc, tylko e cnotliwa maonka o tyle na wiksz zasuguje
pochwa, o ile za wiksz ponosi win. Jako kwestor otrzyma losem prowincj Azj pod prokonsulem Salwiuszem Tycjanusem. adna z obydwu okolicznoci nie zepsua go, jakkolwiek z jednej strony bogata prowincja zapraszaa do naduy,
a z drugiej prokonsul, do wszelakiej zachannoci skonny, gotw by wzajemn dyskrecj przy popenianiu czego zego jak
najdalej idc pobaliwoci okupi. Tam urodzia mu si crka,
podpora zarazem i pociecha; albowiem syna, ktry przedtem na
wiat przyszed, wkrtce utraci. Potem czas midzy kwestur a trybunatem ludowym, a nawet rok piastowania swego
trybunatu, przepdzi w spokoju i z dala od spraw publicznych; pozna bowiem dobrze czasy Neronowe, w ktrych bezczynno wiadczya o mdroci. To samo zachowanie i milczenie cechowao go podczas pretury, zwaszcza e funkcje
sdziowskie nie przypady mu w udziale. Igrzyska i cay
prny ceremonia swego urzdu uwaa za sprawy zajmujce porednie stanowisko midzy oszczdnoci a rozrzutnoci daleki wprawdzie od zbytku, lecz bliszy rozgosu.

Potem, wybrany przez Galb do ustalenia inwentarza darw

wotywnych w wityniach, dziki bardzo starannym poszukiwaniom tego dokaza, e pastwo z niczyjej prcz Nerona
strony nie doznao witokradztwa.
Nastpny rok zada bolesny cios jego sercu i caej rodzinie.
Kiedy bowiem othoniaska flota, swobodnie sobie krc,
pustoszya w sposb nieprzyjacielski Intymilium stanowice
cz Ligurii, zamordowaa jej zaoga matk Agrykoli w jej
wasnych posiadociach, a same posiadoci ograbia wraz
z wielk czci dziedzicznego majtku, ktry by pobudk
do zabjstwa. Gdy wic Agrykola jecha na pogrzeb, jak
przystao dobremu synowi, zaskoczya go wiadomo, e Wespazjan przywaszczy sobie rzdy; przeszed tedy zaraz na
jego stron. W pocztkach tego panowania sprawami stolicy
kierowa Mucjanus, gdy Domicjan by jeszcze bardzo mody
i z wywyszenia ojca korzysta tylko ze wzgldu na swawol.
Mucjanus wysa Agrykol w celu przeprowadzenia zacigw,
a kiedy ten sumiennie i dzielnie z zadania si wywiza, odda mu dowdztwo nad dwudziestym legionem, ktry pno
przystpi do zoenia przysigi, a ktrego poprzedni dowdca jak mwiono zachowywa si w sposb buntowniczy.
Rzeczywicie nawet wobec legatw konsularnych by ten legion zbyt siebie pewny i grony, a legat pretorski nie zdoa
go w ryzach utrzyma; czy jego charakter, czy te onierzy
by tego przyczyn, nie wiadomo. Tak Agrykola, wybrany
rwnoczenie nastpc i poskromicielem, dziki swemu nader
rzadkiemu umiarkowaniu wola, eby si wydawao, i znalaz
onierzy karnych, ni e ich takimi uczyni.
Zarzdza wtedy Brytani Wettiusz Bolanus, agodniej niby zasugiwaa na to krnbrna prowincja. Agrykola umiarkowa swoj wasn energi i powcign swj zapa, aby nie
wyrasta mu ponad gow, poniewa umia sucha i nauczy
si korzy czy z uczciwoci. Wkrtce potem Brytania
otrzymaa byego konsula Petyliusza Cerialisa: wtedy dla
dzielnoci Agrykoli otworzyo si pole do popisu. Z pocztku

jednak Cerialis dzieli z nim tylko trudy i niebezpieczestwa,

potem take saw. Czsto na prb oddawa mu dowdztwo
nad czci wojska, niekiedy, po pomylnym wyniku, nad
wikszymi siami. Lecz Agrykola nigdy nie chepi si swymi czynami, aby wasny rozgos powikszy; tylko kierownikowi i wodzowi, jako jego pomocnik, powodzenie przypisywa. Tak przez zalet pouszestwa i skromno swych raportw pozby si zawici, lecz nie pozbawi si sawy.
Kiedy wrci po zoeniu dowdztwa swego legionu, boski
Wespazjan przyj go midzy patrycjuszw; nastpnie da
mu w zarzd prowincj Akwitani, szczeglnie wietne stanowisko pod wzgldem administracji i widokw na konsulat,
do ktrego go przeznacza. Bardzo wielu sdzi, e talentom
wojskowym brak subtelnoci, gdy sdownictwo obozowe jest
bezwzgldne i nieco tpe, a postpujc bardziej sumarycznie
nie bawi si w wykrty palestry. Agrykola powodujc si
zdrowym rozsdkiem, chocia mia do czynienia z ludmi cywilnymi, zaatwia sprawy w sposb gadki i sprawiedliwy.
Nadto czas mia podzielony midzy zajcia a chwile wypoczynku: ilekro sejmiki prowincjonalne i funkcje sdziowskie
tego wymagay, by powany, skupiony, surowy, czciej jednak litociwy; skoro tylko obowizkom stao si zado, nic w nim wicej nie przypominao urzdowej osoby,
gdy brako mu zupenie ponurej miny, zarozumiaoci i zachannoci. Take, co jest bardzo rzadkim objawem, uprzejmo nie umniejszya jego powaania ani surowo przywizania do niego. Podnosi w tak wielkim czowieku jego prawo i bezinteresowno znaczyoby ublia jego cnotom. Nawet rozgosu, ktremu czsto take zacni ludzie hoduj, nie
szuka w ten sposb, eby popisywa si zasug albo posugiwa intryg; daleki od rywalizacji z kolegami, daleki te od
sporw z prokuratorami, uwaa za rzecz mao chwalebn
nad nimi growa, a za poniajc wobec nich si kompromitowa. Krcej ni trzy lata zatrzymywany na stanowisku legata, zaraz po odwoaniu mia widoki na konsulat; towarzy-

szya mu opinia publiczna, e otrzyma prowincj Brytani

nie eby sam w tym wzgldzie si wypowiedzia, lecz poniewa wydawa si do tego stanowiska dorasta. Nie zawsze myli
si gos publiczny; niekiedy nawet dyktuje wybr. Za swego
konsulatu zarczy ze mn, modym jeszcze czowiekiem, swoj crk, ktra wwczas rokowaa pikne nadzieje, a po konsulacie da mi j za on. Zaraz potem zosta namiestnikiem
Brytanii, a nadto otrzyma godno kapask pontifeksa.
Wielu pisarzy wspominao o pooeniu geograficznym i ludach Brytanii; ja bd o tym mwi, nie eby zmierzy si
z ich pracami literackimi lub talentem pisarskim, lecz dlatego, e wtedy po raz pierwszy zostaa ona zupenie podbita.
Te zatem fakty, ktre moi poprzednicy, jeszcze ich dokadnie
nie znajc, upikszyli swoj wymow, podam z rzeczow wiernoci. Brytania, najwiksza z wysp, jakie doszy do wiadomoci Rzymian, rozpociera si przez swe pooenie geograficzne i astronomiczne na wschd ku Germanii, na zachd ku
Hiszpanii; od strony poudniowej jest nawet widoczna dla Galw; jej strona pnocna, nie majc naprzeciw adnych ldw,
jest smagana falami rozlegego i otwartego morza. Ksztat caej
Brytanii porwnywali najwymowniejsi pisarze Liwiusz
wrd dawnych, Fabiusz Rustykus wrd nowoczesnych do
wyduonej miski lub obosiecznej siekiery. Takim istotnie jest
jej wygld z wyczeniem Kaledonii, wskutek czego to zapatrywanie przeniesiono te na cao pwyspu; lecz kto przekroczy granice Kaledonii, w tego oczach niezmierzona i olbrzymia przestrze ldw, wysuwajcych si tam, gdzie si
ju koczy wybrzee, zwa si na ksztat klina. Ten brzeg
najbardziej odlegego morza okrya wtedy po raz pierwszy
flota rzymska i stwierdzia, e Brytania jest wysp, a zarazem odkrya i podbia nie znane dotychczas wyspy, ktre nazywaj si Orkadami. Widziano nawet z daleka Thul, lecz
nie byo rozkazu i dalej, a nadto zbliaa si zima. Zreszt
utrzymuj, e to morze, leniwe i przykre dla wiolarzy, nawet od wiatrw nie bardzo si podnosi, jak sdz dlatego, e

ldy i gry, ktre bywaj pobudk i materiaem dla burz, s

tam rzadsze, a gboka masa nieprzerwanego morza wolniej
w ruch si wprawia. Bada natur Oceanu oraz przypywu
i odpywu nie jest zadaniem tego dziea, zreszt wielu ju
z tego zdao spraw; jedno tylko chciabym doda, e morze
nigdzie szerzej nie rozciga swego panowania, e moc prdw
tu i wdzie toczy i nie ogranicza do wybrzea swych przypyww i odpyww, lecz wlewa si gboko w ld i okra go,
a nawet midzy wyyny i gry si wciska, jak gdyby to by
jego wasny grunt.
Jacy ludzie pierwotnie zamieszkiwali Brytani, tubylcy czy
przybysze, nie do, jak to wrd barbarzycw, jest zbadane.
S tu rne typy cia, a std mona snu wnioski: na przykad
rude wosy mieszkacw Kaledonii i ich wielkie czonki dowodz germaskiego pochodzenia; niade oblicza Sylurw,
przewanie kdzierzawe wosy i pooenie ich kraju naprzeciw Hiszpanii ka przypuszcza, e ongi Hiberowie tu si
przeprawili i te siedziby zajli. Ci, ktrzy mieszkaj najbliej Galw, s te do nich podobni, czy to, e wpywy wsplnego pochodzenia jeszcze dalej dziaaj, czy poniewa w obu
wybiegajcych naprzeciw siebie krajach natura klimatu ciaom ich ksztat nadaa. Sdzc jednak na og, jest rzecz
prawdopodobn, e Galowie zajli ssiedni wysp. Spotyka
si tam ich wite obrzdy, oparte o wiar w zabobony; mowa niewiele si rni, w wyzywaniu niebezpieczestw cechuje ich ta sama zuchwao, a kiedy nadejd, w usuwaniu si
przed nimi to samo tchrzostwo. Jednak Brytaczycy wykazuj wicej dzikiej odwagi jako tacy, ktrych dugi pokj
jeszcze nie zwtli. Albowiem take Galowie, jak wiemy, byli
tdzy w wojnach; potem ze spokojem wkrada si gnuno,
kiedy mstwo wraz z wolnoci utracili. Taki te los spotka
tych Brytaczykw, ktrzy ongi zostali zwycieni; wszyscy
inni pozostaj takimi, jakimi byli Galowie.
Sia ich polega na piechocie; niektre plemiona walcz te
z wozw. Powozi dostojniejszy, klienci bij si z przodu. Nie-

gdy suchali krlw, teraz za spraw naczelnikw kieruj

nimi stronnictwa i namitnoci polityczne. I nic bardziej nam
nie pomaga przeciw tym nader potnym ludom jak to, e
o wsplnym dziaaniu nie radz. Rzadko jednocz si dwa lub
trzy pastwa dla odparcia wsplnego niebezpieczestwa; tak
kady wojuje z osobna, a ogem s zwyciam. Niebo od czstych deszczw i mgie pochmurne; ostrych mrozw nie ma.
Dugo dni przekracza ich wymiar w naszym klimacie; noc
jest jasna i w najdalszej czci Brytanii tak krtka, e koniec
i pocztek dnia po nieznacznej tylko przerwie mona rozpozna. Jeeli chmury nie przeszkadzaj, dostrzega si wedug
zapewnie mieszkacw podczas nocy blask soca, ktre ani
nie zachodzi, ani nie wschodzi, lecz tylko przechodzi. Widocznie
na kracu wiata lece i paskie ziemie z powodu swego
niskiego cienia nie pozwalaj wzbi si ciemnociom, a noc
tam poniej nieba i gwiazd zapada. Z wyjtkiem oliwki, winoroli i innych rolin, ktre zazwyczaj w gortszych krajach
kiekuj, wydaje gleba pody ziemne i jest urodzajna; powoli one dojrzewaj, szybko wyrastaj; jedno i drugie dzieje si
z tej samej przyczyny, tj. obfitej wilgoci gruntu i powietrza.
Brytania dostarcza zota, srebra i innych metali, ktre s nagrod za zwycistwo. Take Ocean rodzi pery, lecz nieco sine
i blade. Niektrzy sdz, e ich poawiaczom brak naleytej rutyny, bo w Morzu Czerwonym ywe i jeszcze dyszce
odrywa si od ska, a w Brytanii tam si je zbiera, gdzie
zostay wyrzucone; ja atwiej uwierzybym, e tym perom
brak naturalnej piknoci, ni nam chciwoci.
Co do samych Brytaczykw, to ci bez oporu podejmuj si
zacigw, podatkw i naoonych im przez nasz rzd obowizkw, o ile nie s poczone z naduyciami: te znosz
z trudnoci, do ju poskromieni, aby sucha, nie do jeszcze, aby by niewolnikami. Ot pierwszy ze wszystkich Rzymian boski Juliusz wkroczy z wojskiem do Brytanii; a jakkolwiek w pomylnej potyczce nabawi strachu jej mieszkacw i zawadn wybrzeem, mona przyj, e on potomnym

j wskaza, lecz nie zostawi im jej w spucinie. Potem nastay wojny domowe, or przywdcw zwrci si przeciw
pastwu i na dugo zapomniano o Brytanii, nawet w czasie
pokoju: boski August nazywa to mdroci polityczn, Tyberiusz nakazem. Wiadomo, e cesarz Gajusz nosi si z zamiarem wkroczenia do Brytanii; lecz skory do pomysw,
z lekkim sercem je porzuca, a olbrzymie jego przeciw Germanii wysiki spezy na niczym. Za spraw boskiego Klaudiusza operacje wznowiono; przeprawi on tam legiony i wojska
posikowe, a za wsplnika w przedsiwziciu dobra sobie
Wespazjana, co byo pocztkiem wyniesienia tego w niedalekiej przyszoci; podbito ludy, w niewol wzito krlw,
a przeznaczenie wskazao Wespazjana.
Pierwszy z byych konsulw, Aulus Placjusz, zosta tam
namiestnikiem, a po nim Ostoriusz Skapula, obaj wybitni wojownicy; powoli najblisz nam cz Brytanii przeksztacono na prowincj, a do tego dodano koloni weteranw. Niektre miasta darowano krlowi Kogidumnusowi (pozosta on
a do naszych czasw najwierniejszym stronnikiem), stosownie do starego i od dawna ju przez nard rzymski przyjtego
zwyczaju, eby jako narzdzie niewoli take krlw posiada.
Potem Dydiusz Gallus nabytki swoich poprzednikw utrzyma,
a niewiele tylko fortec w gb kraju posun, chcc przez to
pozyska opini spenionego ponad miar obowizku. Dydiusza zluzowa Weraniusz, ktry zmar w cigu roku. Nastpnie
Swetoniusz Paulinus przez dwa lata pomylnie rzdzi podbijajc ludy i wzmacniajc zaogi. W to ufny, zaczepi wysp
Mon, poniewa rebeliantom dostarczaa posikw, i tak pozostawi za plecami otwart sposobno do buntu.
Albowiem wskutek nieobecnoci namiestnika wolni od obaw
Brytaczycy rozprawiaj midzy sob o cierpieniach niewoli,
wyliczaj wszystkie krzywdy i komentujc je jtrz: Nic
nie zyska si cierpliwoci, jeno wymaga od nas bd jeszcze
ciszych obowizkw, jak od ludzi, ktrzy atwo je znosz.
Przedtem miewalimy zawsze jednego tylko krla, teraz

dwch nam narzucaj: namiestnik sroy si przeciw naszemu

yciu, prokurator przeciw naszemu mieniu. Zarwno niezgoda
przeoonych, jak ich zgoda zgubne s dla podwadnych. Jednego podrczni centurionowie, drugiego niewolnicy mieszaj
gwaty z obelgami. Nic ju nie ujdzie przed ich chciwoci, nic
przed swawol. W walce upi dzielniejszy; teraz przewanie
ichrze i niedogi wydzieraj nam domy, porywaj dzieci, nakadaj rekruta, jak gdybymy tylko za ojczyzn nie umieli
umiera. Jake bowiem niewielu onierzy tu przeprawiono,
jeli wasnych ludzi Brytaczycy policz? Tak Germania
strzsna jarzmo, a przecie rzeka, nie Ocean, j broni. Dla
nas ojczyzna, maonki i rodzice, dla tamtych chciwo i ch
uywania s pobudkami do wojny. Usun si oni, jak usun si
boski Juliusz, jeli tylko zechcemy naladowa mstwo naszych przodkw. A niech nas nie przeraa wynik jednej albo
dwch bitew; szczliwi maj wikszy rozmach, nieszczliwi
wiksz wytrwao. Ju nad Brytaczykami lituj si nawet
bogowie, ktrzy wodza rzymskiego w dalekich stronach,
a wojsko na inn wysp zesane wstrzymuj; ju my, o co nam
byo najtrudniej, naradzamy si. Wreszcie w takich przedsiwziciach niebezpieczniej jest da si zaskoczy, ni na
nie si odway."
Przez te i tym podobne sowa wzajemnie podranieni, pod
wodz Budyki, niewiasty z krwi krlewskiej (albowiem pci
w dowdztwach nie rozrniaj), wszyscy chwytaj za bro;
a napadszy na rozproszonych po fortach onierzy i zdobywszy
twierdze, wtargnli do samej kolonii, jako do centrum niewoli, przy czym rozsierdzeni zwycizcy nie poniechali adnego rodzaju waciwego barbarzycom okruciestwa. Gdyby
Paulinus na wie o buncie prowincji nie by szybko przyby
z pomoc, Brytania byaby stracona: a tak pomylny wynik
jednej bitwy nawrci j do dawnej ulegoci. Co prawda,
bardzo wielu pozostao jeszcze pod broni, poniewa niepokoio ich poczucie wspudziau w buncie i osobista obawa
przed namiestnikiem, aby ten przezacny zreszt czowiek po

kapitulacji nie potraktowa ich wyniole i zbyt twardo, jako

mciciel wszystkich wyrzdzonych mu krzywd. Wysano wic
Petroniusza Turpiliana, w tej myli, e bdzie on bardziej pojednawczy jako przestpstw wrogw niewiadom, a tym samym agodniejszy wobec ich skruchy. Ten zaegna poprzednie niepokoje, lecz nic wicej nie odway si przedsiwzi
i odda prowincj Trebelliuszowi Maksymusowi. Trebelliusz,
jeszcze opieszalszy i zupenie w wojskowoci niebiegy, utrzyma prowincj dziki pewnej ludzkoci w jej administrowaniu. Wtedy take barbarzycy nauczyli si folgowa pontom
przywar, a nastanie wojny domowej dostarczyo susznego do
bezczynnoci pretekstu. Jednak trudnoci przysparza brak
subordynacji, poniewa nawyky do wypraw onierz rozpuszcza si prnowaniem. Trebelliusz, wyzuty z czci i upokorzony, poniewa uciekajc i kryjc si unika gniewu onierzy, przewodzi potem z ich aski i jakby drog ukadu wojsko pozostao przy swej niesfornoci, wdz przy yciu, a bunt
bez rozlewu krwi usta. Rwnie Wettiusz Bolanus, poniewa
trwaa jeszcze wojna domowa, nie obcia Brytanii zbytni
dyscyplin: ta sama bezczynno wobec nieprzyjaci, podobna swawola w obozie, tylko e uczciwy i adnym przestpstwem nie zohydzony Bolanus jedna sobie mio zamiast
powagi.
Lecz kiedy Wespazjan z reszt wiata take Brytani odzyska, ujrzano tam wielkich wodzw, wyborne wojska, a nadzieja nieprzyjaci zmniejszya si. Zaraz napdzi im strachu Petyliusz Cerialis, ktry zaczepi miasto Brygantw
uchodzce za najludniejsze w caej prowincji; bitwy byy liczne i niekiedy krwawe. Wielk cz obszaru Brygantw przemierzy zwyciajc lub walczc. Z pewnoci Cerialis byby
zami trudy i saw kadego innego nastpcy; lecz zadania podj si i sprosta mu Juliusz Frontynus, wielki czowiek, o ile na to pozwalay czasy; on to potny i wojowniczy
lud Sylurw orem podbi, przy czym prcz mnych nieprzyjaci take trudnoci terenu musia pokonywa.

Tak sytuacj i takie koleje wojen zasta w Brytanii Agrykola, kiedy w poowie ju lata tam si przeprawi. Wtedy to
nasi onierze, jak gdyby ju zaniechano wyprawy, skaniali
si ku niedbalstwu, a nieprzyjaciele zabierali si do wyzyskania sposobnoci. Krtko przed jego przybyciem plemi Ordowikw prawie cakowicie znioso oddzia jazdy, ktry
w ich kraju przebywa. Ten pierwszy akt wywoa podniecenie w prowincji: ci, ktrzy wojny pragnli, pochwalali dany
przykad i starali si wybada sposb mylenia nowego namiestnika. Chocia lato ju przeszo, cho oddziay wojsk rozproszyy si po prowincji, a onierz z gry powzi by nadziej spoczynku na ten rok, co opniao i paraliowao zamiar rozpoczcia wojny, i chocia bardzo wielu uwaao za
rzecz lepsz czuwa nad podejrzanymi okolicami Agrykola
postanowi stawi czoo niebezpieczestwom. Pociga wic
chorgwie legionowe wraz z maym oddziaem wojsk posikowych, a poniewa Ordowikowie nie mieli zej na rwnin, poprowadzi pod gr szyk bojowy, idc sam na czele
wojsk, aby reszta wobec rwnego niebezpieczestwa nabraa
tej samej odwagi. Prawie cae plemi zostao wycite w pie;
a poniewa Agrykola dobrze rozumia, e naley i w trop
za saw i e po pierwszym powodzeniu groza towarzyszy bdzie take reszcie przedsiwzi, zamierzy dosta pod swoj
wadz wysp Mon, od ktrej wzicia, jak wyej wspomniaem, odwid Paulinusa bunt wszczty w caej Brytanii. Lecz
jak to si zdarza przy nagych planach, brakowao okrtw;
ot rozum i wytrwao wodza umoliwiy przewz. Kaza
on odoy wszystkie toboy najbardziej doborowym onierzom z wojsk posikowych, ktrzy umieli rozpoznawa mielizny,
a w pywaniu posiadali dziedziczn wpraw, dziki czemu
kierowali rwnoczenie sob, broni i komi, i tak nagle nasa ich na nieprzyjaci, e ci, oczekujc floty, okrtw i bitwy morskiej, osupieli i uwierzyli, e nic nie jest trudne ani
niepokonalne dla tego, kto tak idzie na wojn. Proszono wic
o pokj, wyspa si poddaa, a Agrykola uchodzi za sawnego

i wielkiego, poniewa zaraz po przybyciu do prowincji, ktr to chwil inni przepdzaj na paradach i na ubieganiu si
o hody, upodoba sobie w trudach i niebezpieczestwach.
Agrykola jednak nie chepi si swoim powodzeniem i nie nazwa wypraw ani zwycistwem tego, e zwycionych
w spokoju utrzyma; nie uwietni nawet swoich czynw
uwieczonym wawrzynami listem, lecz wanie ukrywajc
sw saw powikszy j w oczach tych ludzi, ktrzy rozwaali, jak wielk nadziej do swej przyszoci przywizuje,
jeli tak wielkie czyny przemilcza.
Zreszt obeznany z nastrojem prowincji, a zarazem pouczony cudzym dowiadczeniem, e mao or dokae, jeeli
w lad za nim pjd bezprawia, postanowi przyczyny wojen
z gruntu wypleni. Poczwszy od siebie i swoich, naprzd
wasn czelad uj w karby, co dla bardzo wielu niemniejsz sprawia trudno ni rzdzi prowincj. adnej sprawy
publicznej nie zaatwia za porednictwem wyzwolecw i niewolnikw ani te nie bra do suby setnika ani onierzy na
podstawie osobistej sympatii albo na polecenie i proby, lecz
tylko najlepszych uwaa za najbardziej godnych zaufania.
O wszystkim wiedzia, nie za wszystko ciga; wobec maych
przewinie stosowa pobaliwo, wobec wielkich surowo;
nie zawsze kara, czciej zadowala si skruch; na czele
urzdw w administracji wola stawia ludzi niezdolnych do
zych czynw, ni skazywa za ich popenienie. Przez rwnomierny rozdzia obcie zagodzi pobr dostaw zboowych
i podatkw, a pooy kres tym wymysom wyzysku, ktre od
samego podatku ciej byo znosi. Brytaczycy bowiem musieli na urgowisko wysiadywa przed zamknitymi spichrzami, a nadto kupowa zboe i o cen si targowa; wyznaczano
im okrne drogi i odlege okolice, tak e gminy, mimo bezporedniej bliskoci kwatery zimowej, dowoziy zboe do dalekich i niedostpnych miejscowoci, aeby to, co dla wszystkich byo dogodne, kilku dostawcom zysk przynioso.

Skoro te naduycia zaraz w pierwszym roku ukrci, przysporzy wyjtkowego rozgosu pokojowi, ktrego ju to wskutek niedbalstwa, ju to z braku umiarkowania u poprzednikw nie mniej si obawiano ni wojny. Lecz kiedy nadeszo
lato, pociga wojska, czsto bra udzia w marszach, chwali karno, rozproszonych karci; sam wybiera miejsce pod
obz, sam naprzd bada moczary i lasy; tymczasem nie dawa
chwili spoczynku nieprzyjacielowi, lecz nagymi wycieczkami
teren pustoszy; a skoro mu ju do strachu napdzi, na odwrt, oszczdzajc udzi go przyntami pokoju. Wskutek tej
metody wiele pastw, ktre do tej pory byy niezalene, dao
zakadnikw i wyrzeko si uraz; otoczono je zaogami i fortecami z tak wielk ogldnoci i troskliwoci, e adna przedtem wieo nabyta cz Brytanii nie przesza rwnie spokojnie pod nasze panowanie.
Nastpn zim obrcono na najbardziej zbawienne zarzdzenia. Chcc bowiem, eby ludno rozproszona, nieokrzesana i dlatego do wojen pochopna przyzwyczaia si drog
rozrywek do spokoju i bezczynnoci, napomina ich Agrykola
osobicie, wspiera oficjalnie, aby budowali witynie, rynki
i domy, chwalc ochoczych, a gania opieszaych; tak rywalizacja w zaszczycie zastpowaa przymus. Nadto synw naczelnikw kaza ksztaci w sztukach wyzwolonych i przenosi talent Brytaczykw nad pilno Galw, tak e oni, ktrzy
dopiero co odtrcali jzyk Rzymu, zapragnli jego wymowy.
Potem te zdoby szacunek nasz strj i czst staa si toga;
powoli doszli do przynt wystpkw: portykw, ani i wykwintnych uczt; a nazywao si to u tych gupcw cywilizacj, kiedy w rzeczywistoci byo udziaem niewoli.
W trzecim roku wypraw odkryto nowe ludy, ktrych obszary spustoszono a do Tanaus (jest to nazwa zatoki). Tym
gronym przykadem strwoeni nieprzyjaciele nie odwayli si niepokoi naszego wojska, aczkolwiek od srogich burz
mocno ucierpiao; miao ono nawet czas zaoy warownie.
Znawcy zaznaczali, e aden inny wdz dogodnych pozycji ro-

zumniej nie dobiera; adna przez Agrykol zaoona warownia nie zostaa wzita szturmem nieprzyjacielskim czy te
opuszczona przez kapitulacj i ucieczk; albowiem przeciw
przewlekym obleniom zabezpieczano si caoroczn aprowizacj. Tak zima tam bya spokojna, czsto urzdzano wypady, a kady komendant twierdzy sam sobie wystarcza;
tymczasem nieprzyjaciele nie mogli nic wskra i tracili wszelk nadziej, jako e nawykli przewanie straty lata sukcesami zimy wyrwnywa, teraz zarwno w lecie jak i w zimie ponosili klski. A nigdy Agrykola czynw, ktrych inni dokonali, z zachannoci sobie nie przypisywa: czy to setnik, czy
prefekt mia w nim bezstronnego wiadka swoich czynw. Niektrzy opowiadali, e by zbyt cierpki w naganach; istotnie,
jak uprzejmy dla dobrych, tak dla zych bywa niemiy. Zreszt
po wybuchu gniewu nie pozostawao w nim nic z ukrytej zawzitoci, tak e milczenia jego nie trzeba si byo obawia: za
szlachetniejsz rzecz uwaa obrazi ni nienawidzi.
Czwarte lato zuyto na utrzymanie si na tych obszarach,
ktre mimochodem by zaj; i gdyby waleczno armii i sawa rzymskiego imienia miay jak granic, znaleziono by
j wanie w Brytanii. Klota bowiem i Bodotria, prdami obu
przeciwlegych mrz w niezmierzon dal ldu cofnite, oddzielone s wskim tylko pasem ziemi: ten wtedy umacniano
zaogami i cae blisze Rzymian pobrzee nimi obsadzano,
a nieprzyjaciel jakby na inn wysp zosta wyparty.
W pitym roku wypraw przeprawi si Agrykola pierwszym okrtem i nie znane dotychczas ludy w licznych i zarazem pomylnych bitwach poskromi; t za cz Brytanii,
ktra ley naprzeciw Hibernii, wojskami obsadzi, kierujc
si raczej nadziej ni obaw, albowiem Hibernia, porodku
midzy Brytani a Hiszpani jako te w odpowiedniej odlegoci od morza galickiego pooona, moga najpotniejsz
cz pastwa wzajemnoci rozlegych stosunkw handlowych poczy. W porwnaniu z Brytani mniejsza, przewysza ona swym obszarem wyspy naszego morza. Gleb, klima-

tem, charakterem ludzi i ich cywilizacj niewiele rni si od

Brytanii, dostpy i porty poznano przez handel i kupcw.
Jednego z maych krlw plemienia, wygnanego wskutek
zamieszki wewntrznej, Agrykola przyj i pod pozorem
przyjani u siebie zatrzyma, aby si nim przy sposobnoci
wysuy. Czsto od niego syszaem, e przy pomocy jednego legionu i miernych wojsk posikowych mona by Hiberni zawojowa i wzi w posiadanie; a to take przeciw
Brytanii daoby si wyzyska, gdyby or rzymski znalaz
si wszdzie, a wolno jakby sprzed oczu jej usunito.
Lecz tego lata, kiedy Agrykola szsty rok swego urzdowania rozpoczyna, obj on w swych planach gminy pooone
po drugiej stronie Bodotrii; a poniewa obawiano si rozruchw ze strony wszystkich tamtejszych ludw jako te poczonych z niebezpieczestwem marszw armii nieprzyjacielskiej, kaza flocie zbada porty; ta po raz pierwszy przez
Agrykol do si zbrojnych wcielona, towarzyszya im i wspaniay przedstawiaa widok, poniewa rwnoczenie na ldzie
i na morzu wojn forsowano i czsto w jednym i tym samym
obozie piechota, jazda i marynarka dzieliy z sob zapasy
i rado, przy czym kady swoje czyny i przygody wynosi
i z oniersk chepliwoci ju to gbie lasw i gr porwnywa, ju to burz i fal przeciwnoci z jednej strony kraj
i wroga, z drugiej pokonane Oceanu niebezpieczestwa. Take Brytaczykw, jak od jecw syszano, widok floty wprawia w osupienie, poniewa po odkryciu tajemnicy ich morza ostateczne zwycionym odcito schronisko. Ludy zamieszkujce Kaledoni zwrciy si do siy ora; po wielkich
przygotowaniach, z wikszym jeszcze rozgosem jak zwyczajnie w rzeczy niewiadomej sami przystpili do zdobywania fortec i jako strona wyzywajca powikszali obaw. Tchrze z min dowiadczonych napominali, aby si wycofa
w stron Bodotrii i raczej ustpi, ni da si wyprze, kiedy
tymczasem dowiaduje si Agrykola, e nieprzyjaciele z liczniejszymi kolumnami wojsk maj wtargn. Aby go wic

przewaajcymi siami i dziki znajomoci terenu nie okrono, sam take na trzy czci wojsko podzieli i marsz rozpocz.
Kiedy si o tym nieprzyjaciel dowiedzia, zmieni nagle
plan, z ca si uderzy w nocy na dziewity legion jako najsabszy, wrd snu i popochu wymordowa strae i przypuci szturm. Ju w samym obozie walczono, kiedy Agrykola, o marszu nieprzyjaci przez szpiegw powiadomiony
i w lad za nimi idc, kae najruchliwszym spord konnych
i pieszych spa na tyy walczcych, a nastpnie wszystkim
wojskom wznie okrzyk bojowy; do tego w rychym brzasku
dnia zajaniay sztandary. Tak wzici w dwa ognie przerazili
si Brytaczycy, a onierzom dziewitego legionu wrcia
otucha i pewni ju swego ocalenia walczyli o saw. Co wicej, sami wypadli z obozu i tu przy wskich bramach wszcza si zaarta walka, a odegnano nieprzyjaci, przy czym
oba wojska rzymskie wspzawodniczyy z sob o pozory: jedno, e przybyo z pomoc, drugie, e tej pomocy nie potrzebowao. Gdyby bagna i lasy uciekajcych nie skryy, zwycistwo to byoby wojn zakoczyo.
Tego poczuciem i rozgosem rozzuchwalone wojsko pomrukiwao, e dla jego mstwa nic nie jest niedostpne, e naley wtargn do gbi Kaledonii i w nieprzerwanym szeregu
walk osign wreszcie krace Brytanii; i ci, co przed chwil
byli ostroni i rozsdni, po sukcesie stali si przedsibiorczy
i chepliwi. Takie to jest nazbyt niesprawiedliwe prawo wojenne: powodzenia wszyscy sobie przypisuj, niepowodzenia
id na rachunek jednego. Atoli Brytaczycy, przekonani, e
zwyciono ich nie dziki mstwu, lecz dziki okolicznociom
oraz zrcznoci wodza, nie pofolgowali wcale w swej bucie, lecz
modzie uzbroili, maonki i dzieci przenieli w miejsca bezpieczne i uroczycie uchwalili na zgromadzeniach i objatach
zwizek ludw. Tak w podranionym usposobieniu rozstay
si obie strony.

Tego samego lata zacignita w Germanii i do Brytanii przesana kohorta Uzypw odwaya si na czyn wielki i godny
uwagi. Zamordowali oni setnika i onierzy, ktrych dla nauczania karnoci jako wzr i jako instruktorw do manipuw
wcielono, i wsiedli na trzy liburnijskie okrty, wcigajc na
nie przemoc sternikw; kiedy jeden z nich wiosowa *,
a dwaj inni jako podejrzani zostali zabici, zanim jeszcze wie
o tym fakcie si rozesza, przepywali Uzypowie wzdu wybrzey niby jakie niezwyke zjawisko. Nastpnie wyldowawszy w celu zaopatrzenia si w wod i zrabowania zapasw, starli si w bitwach z bardzo wielu Brytaczykami, ktrzy swego mienia bronili; tych czsto zwyciajc, niekiedy
te przepdzani, doszli wreszcie do takiej biedy, e najsabszych spord siebie, potem losem wybranych spoywali. Kiedy w takich warunkach pynli dokoa Brytanii, stracili okrty wskutek nieumiejtnego sterowania; uwaani za korsarzy,
ujci zostali naprzd przez Swebw, potem przez Fryzw.
Niektrzy z nich, w handlu sprzedam i przy zmianie kupujcych a nad nasz brzeg si dostawszy, zyskali rozgos
opowieci o tak wielkiej przygodzie.
Z pocztkiem lata ugodzi Agrykol cios w rodzinie: straci
przed rokiem urodzonego syna. Nieszczcie to znosi nie jak
wielu mw o silnym charakterze z ostentacyjnym spokojem ani te po kobiecemu wrd narzeka i smutku; a w aobie i wojna bya mu lekarstwem. I tak przodem wysa flot,
aby w wicej na raz miejscach pldrujc wzniecaa wielki
i nieokrelony strach, a sam z lekko uzbrojonym wojskiem,
ktre pomnoy najdzielniejszymi i w cigu dugiego pokoju
wyprbowanymi Brytaczykami, dotar do gry Graupius obsadzonej ju przez nieprzyjaciela. Mianowicie Brytaczycy,
bynajmniej nie zamani wynikiem poprzedniej bitwy, oczekujc zemsty albo niewoli i rozumiejc wreszcie, e wsplne
niebezpieczestwo ogln zgod powinno by zaegnane, poselstwami i przymierzami siy wszystkich pastw obudzili. Ju
* Tekst zepsuty

widziano ponad trzydzieci tysicy uzbrojonych, a jeszcze napywaa wszelaka md i ci, ktrym krzepka i czerstwa staro suya, sawni wojownicy, z ktrych kady swoje odznaczenia nosi. Wtedy wrd wielu wodzw wyrniajcy si
mstwem i rodem niejaki Kalgakus tak mia przemwi przed
zwartym tumem tych, ktrzy domagali si bitwy:
Ilekro rozpatruj powody wojny i nasze krytyczne pooenie, oywia mnie wielka nadzieja, e dzisiejszy dzie i wasza
jednomylno bdzie pocztkiem wolnoci dla caej Brytanii.
Albowiem zespolilicie si wszyscy i nie znacie jeszcze niewoli, a poza nami adna ziemia, a nawet morze nie jest bezpieczne, gdy zagraa nam flota rzymska. Tak wic walka
i or, ktre mnym zaszczyt przynosz, s te zarazem najlepsz dla tchrzw ochron. Poprzednie bitwy, w ktrych ze
zmiennym powodzeniem przeciw Rzymianom walczono, czerpay nadziej i pomoc z naszych ramion; wszak my, najstarsza w caej Brytanii szlachta, mieszkajc przeto w samym
sercu kraju i nie widzc adnych wybrzey ujarzmionych ludw, nawet oczu naszych nie skazilimy zaraz tyranii. Nas,
najdalszych ziem mieszkacw i ostatnich posiadaczy wolnoci, wanie odlego i tajemniczo imienia a do tego dnia
obronia: teraz najdalsza granica Brytanii stoi otworem,
a wszystko, co nieznane, uchodzi za wielkie. Lecz dalej nie ma
ju adnego ludu, nic prcz fal i ska oraz bardziej jeszcze wrogich Rzymian, ktrych pychy nadaremnie usiowalibycie unikn posuszestwem i pokor. Grabiecy wiata, kiedy im
wszystko pustoszcym ziemi nie stao, przeszukuj morze;
chciwi, jeeli nieprzyjaciel jest zamony, dni sawy, jeeli
jest biedny; ani Wschd ani Zachd nie zdoaby ich nasyci; jedyni wrd wszystkich ludzi tak bogactw, jak i niedostatkw z rwn podaj namitnoci. Grabi, mordowa,
porywa nazywaj faszywym mianem panowania, a skoro
pustyni uczyni pokoju.
Jest prawem natury, e kademu najdrosze s wasne
dzieci i krewni; tych uprowadza si drog poborw, aby na

obczynie suyli. Nasze ony i siostry, jeli nawet chuci wroga

unikn, habione s przez rzekomych przyjaci i goci. Dobra i majtki zuywa si na podatki, role i doroczne zbiory
na dostawy zboowe, a nawet ciaa i rce teraj si wrd
chost i obelg przy moszczeniu drg poprzez lasy i bagna. Niewolnikw, zrodzonych do niewoli, raz si sprzedaje, a nadto s oni ywieni przez swoich panw: Brytania codziennie
okupuje sw niewol i codziennie j karmi. Podobnie jak
wrd czeladzi najwiesi niewolnicy nawet dla wspniewolnikw s przedmiotem szyderstw, tak i midzy t dawn sub wiata nas, nowonabytych i bezwartociowych, przeznacza si na zagad; nie mamy bowiem ani yznych pl, ani kopal, ani portw, aby nas do pracy przy nich zarezerwowano.
Nadto mstwo i duma poddanych niemie s panujcym, a nawet odlego i ustronno naszego kraju, im bardziej one nas
chroni, tym bardziej s podejrzane. Przeto gdycie stracili nadziej na ich pobaliwo, uzbrjcie si na koniec w odwag, tak ci, ktrym ycie, jak i ci, ktrym sawa jest najdrosza. Brygantowie mogli pod dowdztwem kobiety spali
koloni, zdoby obz, a gdyby ich szczcie nie byo si
w opieszao obrcio, zrzuci z siebie jarzmo. My nie osabieni i nie ujarzmieni, ktrzy mamy zamiar prowadzi wojn
dla zdobycia wolnoci, a nie dla okazania potem skruchy, zaraz w pierwszym starciu pokamy, jakich sobie mw Kaledonia uchowaa.
Czy moe sdzicie, e Rzymian cechuje to samo mstwo
w wojnie, co swawola w pokoju? Naszymi oni niesnaskami
i rozterkami wsawieni obracaj bdy nieprzyjaci ku chwale
swej armii; a jak ta, z najrozmaitszych plemion sklejona,
trzyma si dziki sukcesom, tak j niepowodzenia rozluni;
chyba e mylicie, i Galowie, Germanowie i wstyd mi
powiedzie bardzo wielu Brytaczykw, ktrzy wprawdzie
za obcego pana krew sw oddaj, ale dawniejszymi s tego
wrogami ni niewolnikami, wiernoci i przywizaniem przy
nim si trzymaj. Boja i groza s sabymi mioci wzami;

skoro je usuniesz, ci, ktrzy si ba przestan, zaczn nienawidzi. Wszystkie podniety do zwycistwa s po naszej stronie: Rzymian adne maonki nie zagrzewaj do mstwa, adni
rodzice nie bd im wyrzucali ucieczki; wikszo ich albo
nie ma adnej ojczyzny, albo inn ni Rzym. T szczup garstk, ktr nieznajomo kraju napawa strachem, ktra trwonie rozglda si nawet po niebie, morzu i lasach, po wszystkim jako sobie nieznanym, uwizion niejako i skrpowan
wydali nam bogowie. Niech was nie trwoy widok marnoci,
blask zota i srebra, ktre ani nie chroni, ani nie rani. W samych szykach nieprzyjaci odnajdziemy bratnie donie: Brytaczycy zrozumiej, e to wasna ich sprawa, Galowie przypomn sobie minion wolno; opuszcz Rzymian i inni Germanowie, jak niedawno porzucili ich Uzypowie. A po tej
bitwie niczego wicej nie naley si lka: puste warownie,
starcami obsadzone kolonie, w miastach rozprzenie i niezgoda midzy tymi, co nie chc sucha, a tymi, co niesprawiedliwe rzdz. Tu wdz, tu armia tam daniny, kopalnie
i wszystkie inne kary niewolnikw; czy mamy je wiecznie
znosi, czy zaraz pomci, rozstrzygnie si na tym polu. Przeto w chwili wymarszu do bitwy mylcie nie tylko o waszych przodkach, lecz take o potomnoci."
Przyjli jego mow radonie, wrzaw, piewem i nie zestrojonymi okrzykami, jak zwyczaj barbarzycw kae. I ju
gromadziy si szeregi, poyskiwaa bro, gdy naprzd parli
najodwaniejsi; rwnoczenie formowa si szyk bojowy. Agrykola, mimo ochoty swego onierza, ktrego ledwie dao si
w oszacowaniach utrzyma, sdzc, e naley go jeszcze podnieci, tak wygosi przemow: Sidmy ju rok, towarzysze
broni, jak dziki waszemu mstwu, pod auspicjami pastwa
rzymskiego, przy mojej wiernej wsppracy pokonalicie Brytani. Wrd tylu wypraw i tylu bitew, gdzie potrzeba byo
czy to mstwa przeciw wrogom, czy cierpliwoci i wysikw
niemal przeciw samej przyrodzie ani ja nie powstydziem
si mojego onierza, ani wy waszego wodza. Tak wic

przekroczylimy ja dawniejszych namiestnikw, wy poprzednich wojsk granice i dzierymy teraz kresy Brytanii nie
wedle rozgosu i pogosek, lecz dziki naszym obozom i broni: odkryto Brytani i podbito. Czsto podczas marszu, kiedy
was bagna, gry i rzeki mczyy, syszaem takie najdzielniejszych gosy: Kiedy bdzie spotkanie z nieprzyjacielem, kiedy
bitwa? Ot nadchodz, wypchnici ze swoich kryjwek, a dla
ycze waszych i dla waszego mstwa otwarte jest pole; wszystko atwe dla zwycizcw, a tak samo wszystko dla zwycionych przeciwne. Jak bowiem odbycie tak dalekiej drogi,
wydostanie si z lasw, przejcie przez moczary jest rzecz
pikn i zaszczytn dla atakujcych, tak dla uciekajcych najwiksze niebezpieczestwo to przedstawia, co dzi jest najbardziej pomylne; wszak nie posiadamy ani tej samej znajomoci miejsc, ani tej samej obfitoci aprowizacji, lecz tylko
rce i bro, a w nich wszystko. Co si mnie tyczy, od dawna ju
byem przekonany, e ani wojska ani wodza tyy nie rokuj
bezpieczestwa. Przeto zaszczytna mier lepsza jest od haniebnego ycia, a ocalenie i sawa na tym samym znajduj si
miejscu; i nie byoby niechlubnie pa na samym kracu
wiata i natury.
,,Gdyby nowe ludy i nieznany szyk bojowy przed wami stan, zachcabym was innych wojsk przykadem: teraz wasze
wasne bohaterskie czyny zliczcie, waszych wasnych pytajcie si oczu. S to ci nieprzyjaciele, ktrych w poprzednim
roku, kiedy niejeden legion w nocy jak zodzieje napadli,
samym krzykiem zupenie pokonalicie; s to ci, ktrzy ze
wszystkich Brytaczykw najlepiej umiej ucieka i dlatego
tak dugo si uchowali. Jak kiedy zagbialicie si w lasy
i dbrowy, najodwaniejsze zwierzta przeciw wam si rzucay, a lkliwe i gnune na sam haas waszego marszu pierzchay tak najzacitsi z Brytaczykw ju dawno polegli, a pozostaa liczba skada si z ospaych i bojaliwych. Jeeli ich
wreszcie odnalelicie, nie temu to przypisa naley, e dotrzymali placu, lecz e ich zaskoczono: beznadziejne pooe-

nie i odrtwienie wynike z bezbrzenej trwogi przykuo ich

szyki do tego miejsca, abycie tu pikne i wietne odnieli
zwycistwo. Pocie kres wyprawom, ukoronujcie pidziesit lat wielkim dniem, dajcie pastwu dowd, e nigdy na
rachunek armii ani przewlekej wojny, ani pobudek do buntu
nie mona byo policzy."
Jeszcze przemawia Agrykola, a ju ujawnia si zapa onierzy; po skoczonej za mowie zapanowaa ogromna rado
i natychmiast rozbiegli si po bro. Podnieconych i rwcych
naprzd tak uszykowa, e piesze wojska posikowe, w liczbie omiu tysicy ludzi, uformoway silne centrum szyku bojowego, a trzy tysice jazdy rozpostary si na skrzydach. Legiony stany z przodu na waach: miay one stanowi wielk
ozdob zwycistwa, gdyby stoczono walk bez rozlewu krwi
rzymskiej, a pomoc w razie poraki. Szyk bojowy Brytaczykw, aby rwnoczenie zaimponowa i wznieci postrach,
ustawi si na wyej pooonych miejscach w ten sposb, e
pierwsza linia znalaza si na rwninie, a reszta, stojc
w zwartych szeregach na pochyym wzgrzu, jakby pod gr si
pia; lec porodku polan napeniali wrzaw rozjedajcy si na wszystkie strony wojownicy na wozach. Wobec
przewagi liczebnej nieprzyjaci Agrykola obawia si, eby
walka nie toczya si rwnoczenie na froncie i po bokach jego
wojsk; rozwin wic swoje kolumny, chocia przez to szyk
bojowy musia si bardziej wyduy i chocia bardzo wielu
radzio przyzwa na pomoc legiony; sam, wicej skonny ku
nadziei i energiczny wobec przeciwnoci, puci swego konia
i pieszo stan przed sztandarami.
Przy pierwszym spotkaniu walczono z dala. Z wytrwaoci
a zarazem zrcznoci umieli Brytaczycy za pomoc ogromnych swych mieczy i maych tarcz pociski naszych parowa
lub strzsa, a sami zarzucali nas wielk iloci strza, a
Agrykola wezwa cztery kohorty Bataww i dwie Tungrw,
aby si wziy do krtkich mieczy i pici. Byli oni do tego
zaprawieni dug sub wojskow, lecz nie byo to dogodne

dla nieprzyjaci [ktrzy mieli mae tarcze i ogromne miecze] ; albowiem miecze Brytaczykw, bez ostrza, nie nadaway si do zbrojnego starcia wrcz i do walki z bliska. Kiedy
wic Batawowie zaczli wymierza raz po raz ciosy, tuc wypukociami swych tarcz, ku twarze, a powaliwszy tych, co na
rwninie stali, wyprowadza szyki na wzgrza take reszta kohort, wysilajc si w porywie rywalizacji, sieka tych wszystkich, ktrzy znaleli si w pobliu; z popiechem jednak dc do zwycistwa pozostawiaa niejednego niedobitego lub
nietknitego wroga. Tymczasem roty naszej jazdy, rozproszywszy wojownikw na wozach, wmieszay si w walk pieszych i wznieciy wprawdzie nagy popoch, utkny jednak
na gstych szykach nieprzyjaci i nierwnoci terenu; i szans walki bynajmniej nie przedstawiay si teraz pomylnie dla
naszych, gdy utrzymujc si z trudem na zboczu wzgrza,
byli rwnoczenie napierani cielskami koni; czsto te bkajce si wozy i sposzone bez kierowcw konie jak ktrego poniosa trwoga najeday na nich z boku albo z przodu.
Wtedy ci Brytaczycy, ktrzy dotychczas w walce nie brali
udziau i usadowiwszy si na szczytach wzgrz, wolni od obaw,
lekcewayli sobie nasz garstk zaczli powoli schodzi
i tyy zwycizcw okra. Lecz Agrykola, tego wanie si
obawiajc, rzuci przeciw nadchodzcym cztery oddziay jazdy, ktre na nieprzewidzian potrzeb walki by sobie zachowa, i tym wawiej zmuszonych do ucieczki rozproszy, im
zuchwaej natarli. Tak manewr Brytaczykw zwrci si
przeciw nim samym, a oddziay jazdy, przeniesione na rozkaz wodza z frontu walki, uderzyy z tyu na szyki nieprzyjaci. Wtedy to na rozlegym terenie przedstawi si potny
i okropny widok: cigano, zadawano rany, brano jecw
i mordowano ich, skoro nawinli si inni. Z nieprzyjaci za
kady zachowywa si podug swego charakteru: tumy zbrojnych przed mniej licznymi podaway tyy, a niektrzy bezbronni sami si pchali i na mier naraali. Tu i wdzie bro,
trupy, poszarpane czonki i krwi nasika ziemia. Niekiedy

te zwycieni okazywali gniew i mstwo. Skoro bowiem znaleli si w pobliu lasw, grupowali si, a obeznani z miejscem, osaczali znienacka tych, ktrzy pierwsi ich cigali. I gdyby Agrykola, wszdzie obecny, nie by rozstawi tgich
i zwinnych kohort niby na obaw, gdyby nie nakaza czci
jedcw, aby zsiadszy z koni przebieali gstwiny, a rwnoczenie innym, aby konno rzadsze lasy przecwaowali
byoby si wskutek zbytniej ufnoci niema strat ponioso.
Lecz kiedy Brytaczycy zobaczyli, e Rzymianie, uszykowani
w silnych ordynkach, znw ich cigaj, zwrcili si do ucieczki i nie grupami, jak przedtem, ani jeden na drugiego si
ogldajc, lecz po jednemu i nawzajem si wymijajc dyli
do odlegych i niedostpnych okolic. Koniec pocigowi pooya noc i przesyt. Okoo dziewiciu tysicy nieprzyjaci zabito; naszych pado trzystu szedziesiciu, midzy nimi prefekt kohorty Aulus Attykus, ktrego modzieczy zapa i dziko rumaka w rodek nieprzyjaci poniosy.
Noc oczywicie przesza radonie dla uszczliwionych upem zwycizcw. A Brytaczycy, snujc si wszdzie, wrd
zmieszanych szlochw mczyzn i kobiet wlekli rannych, zwoywali nietknitych, opuszczali domy i w gniewie sami je
podpalali, obierali sobie kryjwki i zaraz znw je porzucali;
prbowali powzi wsplne jakie postanowienia, potem osobne; niekiedy kruszy ich widok ukochanych osb, czciej podnieca. Byo rzecz stwierdzon, e niektrzy srogo obeszli si
ze swoimi onami i dziemi powodujc si litoci. Nastpny
dzie peniej odsoni obraz zwycistwa: wszdzie gbokie
milczenie, opuszczone wzgrza, w dali dymice domostwa, nikt
naszym patrolom nie zachodzi drogi. Te, rozesane na wszystkie strony, nie wykryy nigdzie pewnych ladw zbiegw ani
te ugrupowa nieprzyjaci, a poniewa upywajce ju lato
nie pozwalao na rozpraszanie wojny, Agrykola poprowadzi
wojsko do kraju Borestw. Tu otrzyma zakadnikw i poleci dowdcy floty opyn Brytani. Dano mu w tym celu siy,
a poprzedzia go trwoga. Sam Agrykola, chcc wieo podbi-

te ludy nawet przewlekaniem pochodu zastraszy, poprowadzi w wolnym marszu piechot i jazd i rozmieci j na leach zimowych. Rwnoczenie flota, ktrej wiatry i rozgos
sprzyjay, zawina do portu trukkuleskiego, punktu swego
wyjcia i powrotu po opyniciu caego najbliszego wybrzea
Brytanii.
Ten przebieg zdarze jakkolwiek ich Agrykola adnymi
przechwakami w swych raportach nie wywysza przyj Domicjan swoim zwyczajem z radoci na obliczu, lecz
z niepokojem w sercu. Mia on poczucie, e niedawno zmylony triumf jego nad Germani by przedmiotem szyderstwa,
kiedy to na targach zakupiono niewolnikw, aby ich odzienie i wosy na mod jecw przyrzdzi; teraz natomiast
wici si z ogromnym rozgosem prawdziwe i wielkie zwycistwo, ktrego ofiar pado tyle tysicy nieprzyjaci. To
w jego oczach budzio najwiksz obaw, e imi prywatnego
czowieka wynosi si ponad cesarskie; nadaremnie wic zmusi do milczenia wymow sdow i zaszczytn dziaalno w polityce, jeeli saw wojenn inny ma zagarn; wszystkie inne
braki w kadym razie atwiej jest zatai, lecz dzielno dobrego wodza jest zalet cesarsk. Takimi troskami drczony
i co byo oznak okrutnych zamysw samotnoci sw
nasycony, uzna za rzecz chwilowo najlepsz odoy nienawi, a wybuch rozgosu i przychylno armii ostygnie; jeszcze bowiem wtedy Agrykola dziery Brytani w swej wadzy.
Kaza wic w senacie uchwali dla niego odznaki triumfalne, zaszczyt uwieczonego wawrzynem posgu i to wszystko,
co zamiast triumfu si przyznaje, wraz ze sporym przydatkiem pochwa sownych. Nadto poleci zamieci uwag, e
dla Agrykoli przeznacza si prowincj Syri, oprnion wwczas po mierci byego konsula Atyliusza Rufusa, a zastrzeon dla ludzi wybitniejszych. Bardzo wielu utrzymywao, e
wyzwoleniec, nalecy do zaufanych dworakw cesarza, wysany zosta do Agrykoli z dekretem, ktrym przydzielano mu
Syri, majc rozkaz odda mu go, o ileby by w Brytanii; e

ten wyzwoleniec, spotkawszy Agrykol w samej cieninie

Oceanu, nawet go nie pozdrowi, lecz powrci do Domicjana;
czy tak w samej rzeczy byo, czy t opowie wymylono
i uoono zgodnie z charakterem cesarza? Tymczasem Agrykola odda swemu nastpcy prowincj w stanie spokojnym
i bezpiecznym. Nie chcc za, aby wjazd jego wpada w oczy
licznym napywem wylegych na spotkanie tumw, umkn
przed hodami przyjaci i w nocy przyby do miasta, w nocy uda si do paacu, stosownie do otrzymanych instrukcji;
tam przyjty krtkim pocaunkiem, bez adnej wymiany sw,
wmiesza si w tum dworakw. Zreszt, eby innymi zaletami zrwnoway sw saw wojenn, ktr razi wrd ludzi bezczynnych, uywa w caej peni spokoju i wywczasw,
umiarkowany w sposobie ycia, przystpny w rozmowie, ukazujcy si w towarzystwie jednego lub dwch przyjaci, tak
e bardzo wielu, nawykych podug blasku zewntrznego wielkich ludzi ocenia, widzc i obserwujc Agrykol pytao si,
dlaczego on jest sawny, a niewielu umiao to sobie wyjani.
Nieraz w owych dniach przed Domicjanem zaocznie by
oskarany i zaocznie uwalniany. Przyczyn grocego mu niebezpieczestwa nie byo adne posdzenie ani zaalenie ze
strony jakiej obraonej osobistoci, lecz wrogo cesarza wobec zasug, sawa ma i najgorszy rodzaj nieprzyjaci
chwalcy. I rzeczywicie takie nastay dla pastwa czasy, e
nie pozwalay one milcze o Agrykoli: tyle wojsk w Mezji,
Dacji, Germanii i Pannonii straconych przez lekkomylno
albo tchrzostwo dowdcw; tylu dzielnych wojownikw wraz
z caymi kohortami po zdobyciu fortec wzitych do niewoli;
i ju nie granica pastwa i brzeg Dunaju, lecz lea zimowe
legionw i nasze posiadoci byy kwestionowane. Kiedy wic
straty do strat cigle przybyway i kady rok zaznacza si
zgonami i klskami, gos publiczny da Agrykoli jako
wodza, a wszyscy porwnywali jego energi, wytrwao
i w wojnach wyprbowan odwag z ospaoci i bojaliwoci

innych. Takimi mowami, jak wiadomo, raniono te uszy Domicjana, skoro najlepsi wyzwolecy z mioci i wiernoci,
a najgorsi z nieyczliwoci i zawici podjudzali skonnego ku
gorszemu cesarza. Tak Agrykol zarwno jego zasugi, jak
i bdy innych wanie w sawy przepa wtrcay.
Ju nadszed rok, w ktrym mia wylosowa prokonsulat
Afryki i Azji, a poniewa niedawno stracono Cywik, wic
ani Agrykoli nie brako przestrogi, ani Domicjanowi wzoru.
Pewne osoby, wtajemniczone w myli cesarza, odwiedziy
Agrykol, aby od siebie go zapyta, czy pjdzie na prowincj.
Naprzd chwalili oni do niejasno jego spokj i odpoczynek, potem ofiarowali mu swe usugi w uzasadnieniu odmowy,
wreszcie ju bez obsonek radzc a zarazem straszc zawlekli
go przed Domicjana. Ten, uzbrojony w obud, przybra dumn postaw, wysucha prb i usprawiedliwie, a wyraziwszy
sw zgod, pozwoli zoy sobie dzikczynienie i nie odczu
wstydu wobec ohydy swego dobrodziejstwa. Nie da jednak
Agrykoli honorarium, jakie zwyczajnie ofiarowywano byemu prokonsulowi i jakie pewnym osobom sam przyzna, czy
to dotknity, e go o to nie prosi, czy te wskutek skrupuw, aby si nie wydawao, e swj zakaz okupi. Waciwe
jest ludzkiej naturze tego nienawidzi, kogo si obrazio; lecz
charakter Domicjana, ktry by pochopny do gniewu i tym
bardziej nieubagany im skrytszy, agodziy przecie umiarkowanie i rozsdek Agrykoli, poniewa nie szuka on sawy
ani nie wyzywa przeznaczenia uporem i czcz chwalb swej
wolnomylnoci. Niech wiedz ci, ktrych zwyczajem jest podziwia to, co wzbronione, e nawet pod zymi cesarzami
mog istnie wielcy mowie, a ulego i opanowanie, jeli
z aktywnoci i energi id w parze, do takich szczytw sawy si wznosz, do jakich bardzo wielu pnc si strom drog, lecz bez adnego dla pastwa poytku, ostentacyjn mierci zasyno.
Koniec jego ycia, aosny dla nas, smutny dla przyjaci,
nie by obojtny nawet dla postronnych i nieznanych mu

osb. Take gmin i publiczno Rzymu, majca inne sprawy

na gowie, czsto przybywaa do jego domu i rozmawiaa
o nim na miejscach publicznych i w koach towarzyskich;
a nikt usyszawszy o mierci Agrykoli, nie cieszy si ani
zaraz o tym zapomnia. Wspczucie powikszaa uporczywa
pogoska, e sprztnito go trucizn. Ja nie miabym twierdzi, emy co o tym pewnego wiedzieli. Zreszt przez cay
czas jego choroby, czciej ni to bywa zwyczajem cesarzy,
ktrzy przez posacw skadaj wizyty, zjawiali si tak
przedniejsi wyzwolecy, jak i najbardziej zaufani lekarze Domicjana nie wiadomo, czy by to dowd troskliwoci, czy
szpiegostwo. To w kadym razie byo pewne, e w ostatnim
dniu przez rozstawionych gocw donoszono mu nawet o postpach agonii, a nikt nie wierzy, eby mu tak spieszno byo
usysze co, co by go miao zasmuci. Narzuca si jednak
z pozorami boleci w nastroju i w wyrazie twarzy, zaspokojony ju w swej nienawici i umiejcy atwiej ukrywa rado ni obaw. Dobrze wiedziano, e odczytawszy testament
Agrykoli, w ktrym on ustanowi Domicjana spadkobierc
wraz z najlepsz sw maonk i najczulsz crk, ucieszy
si jakby zaszczytnym uznaniem. Tak zalepiony i zepsuty
przez nieustanne pochlebstwa by jego umys, e nie wiedzia,
i dobry ojciec tylko zego cesarza mianuje spadkobierc.
Urodzi si Agrykola za trzeciego konsulatu Gajusza Cezara, dnia trzynastego czerwca; zmar w pidziesitym czwartym roku ycia, dnia dwudziestego trzeciego sierpnia, za
konsulatu Kollegi i Pryscynusa. Jeliby potomno pragna
pozna take jego powierzchowno, mia on postaw raczej proporcjonaln ni okaza; we wzroku nie byo nic zapalczywego, na twarzy przewaa wdzik. Mona go byo atwo bra
za dobrego czowieka, chtnie za wielkiego. On sam zaiste, chocia w rednim okresie penego si ycia mier go wydara,
o ile si sawy tyczy, bardzo dugi przepdzi ywot. Albowiem prawdziwe szczcie, ktre polega na cnotach, w caej
peni osign, a skoro by konsulem i triumfalnymi odzna-

kami zosta obdarzony, c innego moga mu jeszcze przysporzy fortuna? Nadmierne bogactwo go nie cieszyo, pokane
przypado mu w udziale. Zostawiajc po sobie crk i on,
mg si nawet szczliwym wydawa, poniewa zachowawszy
sw godno woln od skazy, sw saw w peni blasku, tudzie
swe parantele i przyjanie umkn przyszoci. Bo cho
nie byo mu dozwolone doczeka si witu tego tak bogosawionego wieku i oglda rzdw cesarza Trajana, co jego
wrby i yczenia wobec nas zapowiaday, to jednak przedwczesny zgon przynis mu t wielk pociech, e unikn
owej ostatniej epoki, w ktrej Domicjan ju nie w przerwach
i odstpach czasu, lecz bez ustanku i jakby od jednego zamachu pastwo wytrzebi.
Nie widzia Agrykola oblonej kurii, otoczonego zbrojnymi ludmi senatu, w jednej i tej samej rzezi pomordowanych tylu konsularnych mw, wygnanych i tuajcych si
tylu najdostojniejszych niewiast. Wedug jednego dopiero
zwycistwa oceniano Karusa Metiusza, wyroki Messalinusa
rozbrzmieway tylko w obrbie murw paacu albaskiego,
a Massa Bebiusz wtedy sam by oskarony. Lecz potem nasze rce zawloky Helwidiusza do wizienia; nas widok Maurykusa i Rustykusa obla rumiecem wstydu, nas niewinn sw
krwi Senecjon obryzga. Neron przecie odwraca oczy
i wprawdzie nakazywa zbrodnie, lecz na nie nie patrza;
tymczasem gwnym udziaem niedoli za Domicjana byo go
widzie i by przez niego widzianym, kiedy to spisywano nasze westchnienia, kiedy do zanotowania tylu zbladych postaci wystarcza w okrutny wyraz oczu i rumieniec, ktrym
przeciw wstydowi si uzbraja. Lecz ty, Agrykolo, jeste
szczliwy nie tylko przez blask twego ycia, lecz take przez
odpowiedni chwil twej mierci. Jak utrzymuj ci, ktrzy
brali udzia w ostatnich z tob rozmowach, przyje swj los
statecznie i ochoczo, jak gdyby ze swej strony cesarza uniewinnia. Lecz we mnie i w jego crce, prcz boleci z powodu straty ojca, powiksza smutek ta okoliczno, e nie

byo nam dane siedzie przy ou chorego, pielgnowa upadajcego na siach, nasyci si jego widokiem i uciskiem. Bylibymy przynajmniej posyszeli jego zlecenia i sowa, aby je
gboko wyry w naszych duszach. To nasz bl, nasza rana;
mymy go przez fakt tak dugiej nieobecnoci ju na cztery
lata przedtem utracili. Niewtpliwie, najlepszy ojcze, dziki
obecnoci najukochaszej twej maonki we wszystkim czci
twojej stao si zado; mniej jednak ez nad tob wylano,
a w ostatniej chwili wypatryway czego twoje oczy.
Jeeli istnieje jakie miejsce pobytu dla cieniw ludzi
zbonych, jeeli, jak twierdz mdrcy, nie gasn wraz z ciaem wielkie dusze, spoczywaj w spokoju, a nas, twoj rodzin,
odwod od bezsilnej tsknoty i niewiecich lamentw ku rozpamitywaniu twoich cnt, ktrych nie godzi si ani aowa, ani opakiwa. Obymy ci raczej podziwem i nie przemijajcymi pochwaami oraz, jeli nam si starczy, naladowaniem czcili: to jest prawdziwa cze, to dowd przywizania ze strony najbliszych osb. To take crce i maonce
twojej pragnbym zaleci: niech tak ojca i ma pami szanuj, eby wszystkie jego czyny i sowa w duszy rozwaay
i zapamitay raczej ksztat i obraz jego ducha ni ciaa; nie
jakoby mym zdaniem naleao przeciwstawia si podobiznom
wykutym z marmuru lub spiu, lecz jak oblicze czowieka tak
i portrety tego oblicza s znikome i miertelne, posta za
ducha jest wieczna, a tej nie mona zachowa i odda obcym materiaem i sztuk, lecz wasnym swym obyczajem.
Cokolwiek w Agrykoli ukochalimy, cokolwiek podziwialimy,
trwa i trwa bdzie w sercach ludzi, w wiecznoci czasw,
w rozgosie, jakiego uycza historia. Wielu bowiem dawnych
ludzi jako niesawnych i nieznanych pogrzebao zapomnienie;
Agrykola, potomnoci przedstawiony i przekazany, bdzie y
wiecznie.