Professional Documents
Culture Documents
Marian Piroyski
Ksztacenie charakteru
SPIS ROZDZIAW
Od Autora ......................................................2
I
II
III
Okrelenie celu........................................13
IV
Program pracy........................................21
VI
Tworzywo charakteru................................27
VII
Temperament ........................................34
Wrg charakteru Nr 1
XI
Filozofia rozkoszy....................................54
XII
..............................49
XV
Postanowienia ....................80
Higiena ........................106
Od wydawcy .........................110
Od Autora
Pewien ucze spotka si podczas wakacji z koleg, ktrego ju dawno nie
widzia. Obaj wdali si w rozmow o swoich wyczynach sportowych.
Czy ty dobrze pywasz? zapyta kolega.
Naturalnie brzmiaa odpowied, niestety, niezgodna z prawd, gdy ucze
nasz z wyjtkiem wanny nigdy w wodzie nie by.
I nurkowa te umiesz?
Ma si rozumie!
Jeeli tak cign dalej kolega to si dobrze skada. Niedaleko std znam
wyborne miejsce do nurkowania, gbokie na kilkanacie metrw. Chod,
pjdziemy!
Nie wypadao si cofa...
Wic poszli!
Samochwalca zlk si swego kroku. Na pewno utonie... Ale czy mialprzyzna
si do kamstwa? Za nic w wiecie! Jako tam bdzie.
Rozebra si i skoczy do wody.
I staa si dziwna rzecz. Minie jego rk, bronic si instynktownie przed
mierci, zaczy wykonywa waciwe ruchy i modzieniec ku wielkiemu
swemu zdumieniu skonstatowa, e nie tonie. Co wicej, bez niczyjej pomocy
utrzymuje si na powierzchni wody, czyli pywa. To instynkt
samozachowawczy nauczy go sztuki pywania w cigu kilku chwil.
Udao mu si.
ycie matki i dziecka. Podczas operacji dosta nagle ataku serca. Doby jednak
resztek si, aby operacj doprowadzi szczliwie do koca, po czym zupenie
osabiony wyszed z sali operacyjnej i odda si w rce lekarzy. Niestety, byo za
pno. Serce zbytnio osabione bi przestao. Bohaterski lekarz skona na
posterunku.
A we wrzeniu roku 1939 podczas cofania si wojska polskiego przed nawa
niemieck w pobliu Piotrkowa, pod Rozprz, pewien artylerzysta nie chcia
zostawi armaty na up wrogw, wic chocia towarzysze jego wycofali si z
placu boju, on trwa na posterunku, a gdy Niemcy byli ju blisko, strzela do
nich kurtaczami i to tak skutecznie, e rozbi dwa tanki, nastpnie wyj z
armaty zamek, zniszczy go i strzela do najedcw z karabinu, a wreszcie
zgin.
Charakter ma doniose znaczenie tak w yciu indywidualnym, jak i spoecznym.
Jednostce zapewnia maksimum szczcia osigalnego na ziemi. Ju choby dla
tego, e zabezpiecza przed wyrzutami sumienia. Wszak gwnym rdem
rozterek wewntrznych jest sprzeniewierzenie si sumieniu, czyli zboczenie z
drogi obowizku. Czowiek najboleniej cierpi, gdy musi stwierdzi, e odstpi
od zasad, ktre ongi uzna za gwiazdy przewodnie ycia swego. Charakter
zapobiega tym bolesnym kapitulacjom. Co wicej, daje rado cigego denia
wzwy, ku zamierzonemu celowi. A z t radoci adna inna porwna si nie
da.
Bez charakteru jest niemoliwa na dalsz met adna praca. Ho eby okazaa si
naprawd systematyczna i wydajna, powinna odznacza si takimi przymiotami,
jak dokadno, punktualno, sumienno, wytrwao, ktre tylko na podou
silnego charakteru rozwin si mog.
Szczeglnie mocno zwizana jest z charakterem praca naukowa. Wszak
punktem wyjcia dla niej jest umiowanie prawdy nade wszystko, idealizm
posunity do najwyszych granic, bezinteresowno, bezstronno,
obiektywizm, poczucie odpowiedzialnoci. I znw zalety, ktre da moe tylko
doskonay charakter.
Jeeli wemiemy pod uwag spoeczestwo, to jego by albo nic by zaley
od charakteru obywateli. Bo ycie spoeczne rozwija si normalnie, dopki
kady obywatel spenia sumiennie powierzone sobie zadanie. Wanie charakter
uatwia obywatelom wykonanie obowizku wzgldem Ojczyzny. Nie potrafi
go zastpi adne inne rodki. Na nic si nie zda najdoskonalej uzbrojona armia,
10
Po drugie, wola jest to wadza duszy, ktra chce, pragnie, dy do jakiego celu.
Jej przedmiotem jest dobro. Wola dlatego pragnie tej czy innej rzeczy, e
pragnie dobra w niej zawartego. Im wicej dobra w niej si dopatruje, tym
mocniej jej pragnie.
Informacje o nateniu dobra, zawartego w jakiej rzeczy, wola otrzymuje od
rozumu. Zalenie od tego, jak rozum przedstawi woli dan rzecz, i jak oceni
dobro w niej istniejce, wola reaguje mniejszym lub wikszym pragnieniem.
Rozum za jasno poznaje, e adna rzecz nie posiada peni dobra, ale tylko jak
jego czstk, a wic adna nie potrafi woli zupenie zaspokoi. Po prostu
mwic, dobro zawarte w jakiejkolwiek rzeczy ziemskiej jest za mae, za sabe,
eby mogo pocign ku sobie wol z si nieprzepart. Choby nawet
chwilowo wywoao w woli wielkie upodobanie i choby wola lgna do niego
bardzo mocno, zapominajc na pewien czas o wszystkim innym, rozum zawsze
jest w stanie wykaza woli racj, dla ktrej nie warto temu dobru powici si
zupenie, ju choby tumaczc woli, e dobro, do ktrego przylgna, jest
przemijajce.
Kade dobro, znajdujce si w jakiejkolwiek rzeczy, jest ograniczone i zawsze
ma pewne braki, z powodu ktrych wola moe go nie pragn i zwrci si do
innego dobra, ktre tych brakw nie posiada. Czyli ma wolny wybr. Tylko
wobec Peni Dobra, czyli BOGA, wola nie jest wolna. Skoro bowiem pozna
Boga naleycie, musi Go miowa. Gdyby rozum widzia wyra/nie, e BG jest
najwyszym DOBREM, bez jakichkolwiek hrnkw i c wszelkie dobro
stworzone jest tylko sabym odblaskiem BOGA, Dobra Niestworzonego i
Nieskoczonego, to wola musiaaby Dobro tak poznane ukocha i ju nie
miaaby przed sob wyboru. Jednak w obecnych warunkach, dopki yjemy na
ziemi, rozum przymiony namitnociami nie widzi cakiem jasno, jak wielkim
Dobrem jest BG i nie daje woli naleytych informacji o Nim, a wskutek tego
wola czowieka moe odwrci si od BOGA.
Stremy powysze rozumowania:
Wolno nie na tym polega, e wola moe wybiera midzy dobrem i zem.
Przeciwnie, wola z istoty swojej musi zawsze do dobra dy. Co innego, e
moe przez jaki czas uwaa dobro pozorne za dobro prawdziwe. Za t
pomyk rozum odpowiada lecz do jakiego dobra wola dy musi, gdy
pragnienie dobra naley do istoty woli.
Wolno woli polega na tym, e wola moe wybiera:
midzy jednym a drugim dobrem, czyli celem, do ktrego ma dy;
11
12
13
14
15
jedn natur, wic wsplne s im rozumne pragnienia tej natury, dlatego te i cel
najwyszy jest wsplny.
Majc przed oczyma te cztery postulaty, moemy o wielu rzeczach z gry
powiedzie, e nie mog by naszym celem najwyszym.
Nie jest i nie moe by najwyszym, ostatecznym celem czowieka:
bogactwo gdy nie zadouczyni ani jednemu z wymienionych warunkw: 1)
nigdy nie moe by uwaane za cel sam w sobie, jedynie za rodek do zdobycia
stanowiska, czci u ludzi, beztroskiego ycia, przyjemnoci itp., 2) w godzin
mierci czowiek musi opuci wszystkie skarby ziemskie; prawd t
oryginalnie unaoczni Saladyn, jeden z najsawniejszych przywdcw egipskich.
Widzc, e zblia s jego ostatnia godzina, kaza obnosi po ulicach miasta
przecierado, w ktre mia by zawinity po mierci, herold za idc przed
przecieradem woa gono: Oto wszystko, co ze swoich zdobyczy zabiera z
sob Saladyn, zwycizca Wschodu, 3) adne bogactwo nie zaspokaja
wszystkich rozumnych pragnie serca ludzkiego ilu to bogaczy czuje si
nieszczliwymi, gdy brak im zdrowia, inni cierpi z powodu braku przyjaci,
a wszyscy si martwi, e mog swe skarby utraci, 4) tylko nieliczne jednostki
mog by bogate, a im s bogatsze, tym ciej szary tum na nich pracowa
musi;
rozkosz cielesna, pynca ju to z zaspokojenia potrzeb ciaa, jak np. godu,
pragnienia, zmczenia, ju to z podranienia zmysw: smaku, powonienia,
dotyku itd. Rwnie w tym wypadku ani jeden z powyszych postulatw nie jest
speniony: 1) kada rozkosz cielesna trwa krtko, prdko prowadzi do przesytu i
znudzenia, stosowana w wikszych porcjach powoduje bl i choroby to
wszystko dowodzi, e rozkosz cielesna moe by tylko towarzyszk dziaalnoci
ludzkiej, ale nigdy jej celem; 2) mier ogaaca czowieka ze wszelkich
rozkoszy, adna z nich w ostatniej godzinie ycia na nic si nie przydaje; 3)
rozkosz cielesna nie zaspokaja rozumnych pragnie duszy: chocia ciao
doznaje krcej lub duej pewnych miych uczu, dusza nie moe si nimi
zadowoli. A im wicej ciao szuka przyjemnoci, tym gorzej dusza si czuje,
gdy tym dotkliwiej przeywa upoledzenie, jakie j od ciaa spotyka; 4)
wiadomo, e tylu ndzarzy i chorych cierpi w kadym czasie i we wszystkich
zaktkach ziemi, zatruwa szlachetnemu czowiekowi rdo przyjemnoci,
choby i niewinnych;
16
honor wynika to z istoty honoru, ktry nie jest niczym innym, jak poczuciem
osobistej godnoci. Poczucie to jest konsekwencj faktu, e dymy do
wielkiego celu, ale samo w sobie celem by nie moe;
wiedza zaspokaja tylko rozum, ale nie daje pokarmu ani woli, ani uczuciu, a
nawet i rozumu nie potrafi w peni zaspokoi, gdy im wicej wiedzy czowiek
posiada, tym janiej zdaje sobie spraw, jak mao jeszcze umie. Wedug
Sokratesa prawdziwy mdrzec wie tyle, e nic nie wie;
sawa moe by celem tylko dla czowieka, ktry nie zna siebie, bo im
bardziej postpujemy w poznawaniu swych rzeko
mych zalet, tym mniej nam zaley na opinii ludzkiej. I c nam ze sawy w
godzin mierci? A nawet i za ycia sawa nie potrafi ukoi blu po stracie
najbliszych, nie przyniesie ulgi w cikiej chorobie. I wreszcie mowy by nie
moe, by staa si udziaem wszystkich ludzi;
wadza nie jest i nie moe by celem sama dla siebie; zwykle poda si
wadzy dla innych celw. Posiada wszystkie braki waciwe sawie. Tote cesarz
rzymski Severus, ktry zanim dosta si na tron, przeszed wszystkie stopnie
wojskowe poczwszy od zwykego szeregowca, mawia: Byem wszystkim i
widz, e to wszystko na nic si nie zda;
szczcie ludzkoci i na czyme ma ono polega? Gdzie go szuka? Wszak
ludzko skada si z jednostek, wic dopki nie rozstrzygnlimy, jaki jest cel
jednostki, dopty daremne s roztrzsania na temat caoci.
Tak wic aden z wymienionych celw nie moe by dla czowieka
najwyszym i ostatecznym, poniewa aden nie jest w stanie zaspokoi w peni
wszystkich aspiracji serca ludzkiego i aden poza grb nie siga.
I tak by musi. Bo celem ostatecznym czowieka moe by tylko Ten, Kto jest
jego pierwsz Przyczyn BG Stwrca wszechwiata i Dobro Najwysze.
Tylko w Bogu speniaj si wszystkie cztery postulaty, jakie postawilimy
celowi najwyszemu:
Bg jest Peni Bytu i Dobra, z Niego wypywa wszystko, a ponad Nim ju nic
nie ma.
Bg jest wieczny, nie zmienia si nigdy. On by Peni Dobra i celem naszym
najwyszym w chwili naszego narodzenia i zosta nim w latach naszego
dziecictwa. Do Niego, jako do najwyszej doskonaoci dylimy w modoci
naszej i On zostanie naszym Dobrem jedynym w latach dojrzaych a do
grobowej deski. On nie zniknie z oczu naszych w godzin mierci, ale wanie
wtedy, gdy prg wiecznoci przekroczymy, bdziemy zdolni lepiej Go pozna i
17
18
Czowiek nie uznajcy nad sob autorytetu Boego rycho si staje igraszk
wasnych i cudzych namitnoci. Sprawdza si na nim przysowie arabskie:
Kto nie ma Pana w Bogu, ten musi suy wielu panom!
Bez wielkich celw i bez wzniosych zasad nie mona wzmocni woli. A czy
moe by wikszy i wzniolejszy cel, ni denie do Boga? Majc go przed
oczyma, wola staje si silniejsza od wszelkich przeszkd, jakie napotyka na
swej drodze czy to od wasnych namitnoci, czy od otoczenia.
Wiara w Boga jest rdem najczystszego idealizmu, ufnoci w zwycistwo
susznej idei oraz wiecznej modoci ducha. Kto natomiast ucieka od Boga, ten
wpada w objcia materializmu, ktry zaraa dusz bakcylami zwtpienia i
starczoci.
Czytelniku!
Zaprzesta czytania tej ksiki, dopki nie odpowiesz sobie na pytanie: po co ja
waciwie yj na tym wiecie?
Rozdzia IV
Wybr ideau
Poznawa i realizowa plany Boe oto gwny i najwyszy cel czowieka, w
ogle kadego stworzenia.
Ale eby to prawo tak oglnikowo ujte mogo tchn w dusz zapa i energi
do czynu, musi przybra ksztaty bardziej konkretne, bo tylko idee tryskajce
yciem skutecznie pocigaj za sob wol i rozgrzewaj serce.
Zalenie od swych zdolnoci intelektualnych i dowiadczenia yciowego, kady
ma jakie pojcie o celu swego ycia, jeden wyrane i jasne, drugimtne i
zamazane. Ot wyobraenie, jakie czowiek posiada o najdoskonalszym
wzorze swego postpowania, nazywa si ideaem. Jeeli cel nazwiemy szkieletem, to idea jest to szkielet odziany w ciao, oywiony ciepem pulsujcej w
nim krwi, obdarzony piknem, ktre pociga ku sobie.
Nie tylko poszczeglni ludzie maj swoje odrbne ideay, ma je kady nard i
kady stan. Inny jest idea Polaka, a inny Francuza. Inaczej ujmuje swj idea
rolnik, a inaczej onierz. Idea panny rni si od ideau matki.
Idea zmienia si z biegiem lat. W miar jak rozum si pogbia i dowiadczenie
wzrasta, a serce szlachetnieje, idea doskonali si coraz bardziej. Na przykad,
mona spotka ludzi, dla ktrych idea syna przedstawia si bardzo
prymitywnie: nie
19
20
kim nieprzecitnym itp. rzucaj jasny snop wiata na dalsz drog naszego
ycia. Niekiedy ewolucja dokonuje si w duszy bez adnych zewntrznych
wpyww, jedynie dziki coraz gbszej refleksji.
Ta k czy inaczej, czowiek olniony nowymi na tchnieniami poznaje w jednej
chwili jasno i wyranie to, co przed tym byo dla niego przez dugi czas zakryte
i niezrozumiae.
Zalenie od wieku, usposobienia i wychowania, mona wybra sobie za idea
wybitnego ma, ktry dokona wielkich dzie w subie Ojczyzny czy w ogle
ludzkoci. Na pewno bliski kontakt z wielkim duchem zagrzeje niejednego do
pracy nad charakterem, bo nic tak nie rozgrzewa woli, jak przykad w myl j
aciskiego przysowia, e sowa poruszaj, a przykady pocigaj (verba
movent, exempla trahunt). Dlatego w ksztaceniu charakteru wielk rol
odgrywa wczytywanie si w yciorysy wybitnych ludzi: reformatorw
spoecznych, uczonych, odkrywcw, wynalazcw, artystw.
Jednak pozna swj idea to jeszcze za mao. Historia wiadczy, e sama
wiedza nie wystarczy do odrodzenia czowieka. Oto dowd, jeden z wielu: w
XVI wieku Kopernik odkry, e ziemia nie jest centrum wszechwiata, jak dotd
astronomowie przypuszczali. Ale c z jego odkrycia, skoro wanie od XVI
wieku poczwszy ludzko coraz bardziej ku ziemi, jako ku centrum swego
ycia si zwraca?
Trzeba rozpali w sercu mio ku ideaowi, odda si w jego sub ca dusz i
wszystkimi siami, a nie poowicznie tylko.
Sowem, wszystko czyni, aby uatwi ideaowi zahipnotyzowanie naszej woli.
Do jakiego stopnia powinnimy si przej naszym ideaem, kreli w prostych,
ale wymownych sowach zwyczajny robotnik w jednej z powieci sowieckich:
Kondrat, zatrudniony w kochozie, otrzyma nagrod za piln prac, skutkiem
czego pozwolono mu wnie podanie o przyjcie do partii komunistycznej. Po
dugich namysach tak mwi do swego przyjaciela, aktywnego czonka partii
komunistycznej:
Nie, towarzyszu Nagunow, sumienie moje nie pozwala mi do partii wstpowa.
Walczy za wadz sowieck pjd i kolektywnie pracowa bd rzetelnie, a do
partii nie mog si zapisa.
A to dlaczego? zaspi si Makar.
A to dlatego nie mog, e ja teraz, uwaasz, w kochozie o dobytek swj si
drcz...
Usta Kondrata drgny, sowa przeszy w szept:
21
22
niezdolnym do samodzielnej pracy. Wic lepiej niech si nie udzi i nie karmi
pontnymi mrzonkami zaoszczdzi sobie przykrych rozczarowa.
Poczucie odpowiedzialnoci zjawia si w momencie, w ktrym dziecko
przedzierzga si w penego czowieka. A dopki si ono nie obudzi, dusza tkwi
w okresie dziecistwa. Od dziecka nikt nie wymaga, ani si spodziewa, by
odpowiadao za swoje postpowano Ju powierzchowna obserwacja przekonuje
nas, e dziecko:
nie myli powanie, kieruje si zawsze wraeniami chwili: biegnie tam, gdzie
graj lub trbi, gdzie mona co niezwykego zobaczy,
nie zajmuje si jutrem.
swej mocy i to mu sprawia przyjemno. Rnymi drogami dy si do tego
celu. Najpierw zmysy domagaj si zaspokojenia wszystkich swych upodoba:
oczy chc wszystko widzie, uszy
wszystko sysze, dotyk dy do tego, co gadkie, mikkie, mie, przytulne,
take smak i powonienie wystpuj ze swymi pretensjami. Nisze wadze duszy
maj swoje okrelone tendencje: pami lgnie do kontemplacji wszystkiego, co
ongi sprawiao przyjemno, wyobrania lubuje si obrazami wywyszenia i
rozkoszy w przyszoci. Wadze wysze, rozum i wola okazuj jeszcze wicej
zapdw egocentrycznych. Rozum wydaje jak najpochlebniejsz opini o
naszych zaletach i o naszej wyszoci nad innymi, wola za korzysta z kadej
sposobnoci, eby zamanifestowa wielko i wano naszego ja. Unika
wic wszystkiego, co mogoby nas zawstydzi, chce kocha i by kochan, chce
zaimponowa otoczeniu, a przynajmniej podoba si drugim za wszelk cen,
chce od nich uszanowania i pochwa, cieszy si, gdy si jej udao przewyszy
innych lepszym stopniem, pikniejszym strojem, urod, pobiciem rekordu, a
smuci si, gdy kto inny zdoby uznanie otoczenia i przymiewa nasz wielko.
A kiedy zabraknie pozytywnych rodkw na wywyszenie siebie, czowiek
gotw drugich poniy: wyboksowa, wydrwi, obmwi, oskary, aby na
czarnym tle samemu zajanie... W razie potrzeby gotw spali wityni
Diany, aby pokaza, e jest si czym... e si na saw zasuguje...
Oto zwyke pobudki postpowania zwykego czowieka... Egocentryzm w
najrnorodniejszych odmianach, a wskutek tego bezad i rozbicie duchowe.
Czowiek o takim nastawieniu nie potrafi by wiemy obowizkowi za wszelk
cen. W pewnych okolicznociach, gdy obowizek idzie po linii jego
egocentrycznych tendencji, bdzie mu wierny, ale w krytycznej chwili, gdy
obowizek zada ofiary z wasnego , ja, czy mona liczy na niego?
23
24
25
26
Tymczasem Pan Bg da innym ludziom takie same prawo do ycia, jak i mnie.
To prawo powinienem respektowa tak uczy najprymitywniejsza nawet etyka
(nie czy drugiemu, co tobie niemie). Innymi sowy: nikogo nie krzywdzi.
To drugi punkt, ktry trzeba zachowa, gdy si chce wyksztaci peny
charakter. Mj blini ma prawo domaga si ode mnie bym szanowa jego ycie,
zdrowie, godno ludzk, wolno, wasno osobist. Gdybym bez przyczyny
narusza jedno z tych praw, wykroczybym przeciw obowizkom naoonym
przez Boga samego i zahamowabym ksztacenie charakteru.
Sprawiedliwo spoeczna da, eby nikt nie utrudnia wzajemnego poycia
ludzi midzy sob. Tymczasem jest jedno wykroczenie, ktre zwykle si
lekceway, a ktre wyrzdza nieobliczalne szkody tak dla winowajcy, jak i
spoeczestwu. To kamstwo. Podcina ono wzajemne zaufanie, wskutek tego
dezorganizuje stosunki midzy ludmi i niszczy ycie spoeczne od podstaw.
Niestety, kamstwo otrzymao w naszych czasach prawo obywatelstwa. Panoszy
si bezczelnie na kadym kroku, narzucajc ludziom faszywe pogldy i
faszywe autorytety.
Zakamane spoeczestwo wychowuje zakamanych ludzi, ktrzy nie s zdolni
do wielkich czynw. Bo czowiek, ktry w razie potrzeby otwiera sobie furtk
kamstwa, pokazuje, e nie chce wzi na siebie konsekwencji wasnego czynu.
Boi si wytrwa na obranej drodze i dlatego przez kamstwo popenia dezercj.
W rezultacie ponia swoj godno, wic w duchu gardzi sob i zniechca si do
dalszych wysikw. Jeeli wic chcemy uszanowa i sprawiedliwo spoeczn,
i wasn godno, musimy na swoim sztandarze wypisa haso: suba
Prawdzie!
Jednak nawet najdoskonalsze przestrzeganie wszystkich zasad sprawiedliwoci
spoecznej jeszcze nie usunie trudnoci, jakie niesie z sob wsplne ycie. Tylko
mio potrafi by balsamem agodzcym wzajemne tarcia, lekarstwem na
egoizm, bodcem do powicenia. Ona uczy przebacza, zapomina doznanej
krzywdy, za ze dobrem odpaca, wytrwale spenia obowizki wzgldem
blinich, nie zraajc si ich niewdzicznoci i w ogle nie powodujc si
uprzedzeniem do nich. Mio zapewnia rwnowag ducha, tak bardzo
konieczn w ksztaceniu charakteru. Dlatego trzeci punkt naszego programu
bdzie brzmia: miowa bliniego, jak siebie samego!
27
Rozdzia VI
Tworzywo charakteru
Ksztacenie charakteru nie moe ograniczy si do udoskonalenia niektrych
tylko wadz, gdy w tym wypadku niewiele rnioby si od tresury, ale musi
obj caego czowieka i dy do harmonijnego i wszechstronnego rozwoju
wszystkich jego wadz. W tym celu przyjrzyjmy si tworzywu, z ktrego
ksztatuje si charakter.
Nieco wnikliwsza obserwacja ycia ludzkiego stwierdza, e skada si ono z
aktw, ktre nale do dwch rnych, ale cile ze sob zespolonych dziedzin:
duchowej i materialnej. rdem aktw pierwszego rodzaju jest dusza, a
rdem drugiego ciao. Zwizek duszy z ciaem jest tak cisy, e powstaje z
niego jedna osoba: duchowo-materialna. Nie jest to zwizek czysto lokalny
(wsplne poycie), ani dynamiczny tylko (z duszy spywa na ciao energia), ani
przypadociowy (ciao ma swj byt niezaleny od duszy), ale zwizek istotny:
dusza jest zasad ycia ciaa, czyli w terminologii arystotelesowskotomistycznej jest form substancjaln ciaa.
Aby jakikolwiek akt ludzki, nawet najdrobniejszy, doszed do skutku, musi bra
w nim udzia zarwno dusza, jak i ciao, ale ich procentowy stosunek ulega
znacznym wahaniom. Na przykad, czytanie ksiki jest rezultatem prawie
rwno procentowego wspdziaania obu czynnikw, ale ju w myleniu udzia
ciaa, jakkolwiek faktyczny (do mylenia konieczny jest mzg), nie jest
widoczny na pierwszy rzut oka. Natomiast w funkcji trawienia bardzo trudno si
doszuka wspudziau duszy. Dzieje si tutaj co podobnego jak w zegarze, na
ktrym wida tylko wskazwki, ale to, co nadaje im ruch i decyduje o wartoci
zegara, jest wewntrz ukryte.
Na skutek takiego stanu rzeczy zachodzi bardzo daleko posunita zaleno
midzy zewntrznymi czynnociami ludzkiego organizmu a jego yciem
psychicznym i na odwrt. Oto kilka dowodw. Wiadomo, e przeycia
psychiczne wywouj w organizmie zmiany w kreniu krwi oraz w
wydzielinach gruczoowych, a co za tym idzie, wpywaj na jego struktur
tkankow. Maj one wielkie znaczenie w latach dziecicych, kiedy wszystko w
organizmie jest nader plastyczne, ale rwnie w okresie penej dojrzaoci ich
wpyw jest dostrzegalny, na przykad pod tym wzgldem, e s zdolne hamowa
postp staroci albo go przypieszy. Jak dugo bowiem czowiek nie poddaje
si bezwadowi rosncemu z biegiem lat, ale stara si by aktywnym, tak dugo
starzenie si nie ma do niego przystpu. Dopiero, gdy kto zacznie opuszcza si
28
29
30
31
32
33
pragnienie
(podanie)
(otucha)
nadzieja
rozpacz
(zniechcenie)
rado
(zadowolenie,
przyjemno,
rozkosz)
dobra:
wstrt
(odraza)
odwaga
(miao)
obawa
(lk)
gniew
(gniew)
smutek
(bl,
cierpienie)
w stosunku do
1. nieobecnego
a) w ogle, bez wzgldu na atwo czy trudno w osigniciu dobra lub unikniciu za
c) gdy dobro albo zo ju, ju ma si sta naszym udziaem
2. obecnego
W tablicy tej zostay wymienione akty najprostsze. Z nich w poszczeglnych
sytuacjach powstaj przerne kombinacje. Na przykad:
zazdro = mio do jakiego przedmiotu 4- (upodobanie),
nienawi do osoby, ktra ten przedmiot posiada -f (niech), gniew, e nie
moemy go zabra dla siebie (gniew), wstyd = smutek, e si popenio co
zego + (cierpienie), obawa przed upokorzeniem, ktra nas czeka (lk).
34
Rozdzia VII
Temperament
Kady czowiek przychodzi na wiat obdarzony indywidualn struktur
organiczn, na podou ktrej wyrastaj dyspozycje w pewnych kierunkach. Ten
ukad indywidualnych waciwoci organicznych nosi nazw temperamentu,
co w jzyku aciskim oznacza dosownie: mieszanina. Nazwa ta jest cakiem
suszna, gdy temperament stanowi mieszanin najrozmaitszych przymiotw
fizjologicznych i psychicznych.
Zrnicowanie temperamentw pochodzi z nierwnomiernego uksztatowania
organw ludzkiego ciaa. cile mwic, istnieje tyle rnych temperamentw,
ilu jest ludzi na wiecie. Jednak wrd tej rozmaitoci mona ustali typy
zasadnicze. Ju w staroytnoci prbowano przeprowadzi klasyfikacj
temperamentw w naukowy sposb. Pocztek zrobi lekarz grecki Hipo- krates
(460-370 przed nar. Chrystusa), ktry zrnicowania waciwoci organicznych
dopatrywa si w czterech pynach, wchodzcych w skad organizmu: krwi,
luzie, ci biaej i ci czarnej. Jeeli midzy tymi czterema pynami zostaje
zachowana waciwa proporcja, temperament jest doskonay. Gdy za przewaa
ktry z pynw, to powstaj odchylenia. I tak gdy przewaa krew, (po acinie:
sanguis), temperament jest sangwiniczny, gdy gruje luz (po grecku: flegma),
temperament jest flegmatyczny. Nadmiar ci biaej (po grecku: chole), daje
temperament choleryczny, a nadmiar ci czarnej (po grecku:melajna chole)
temperament melancholiczny.
Podzia ten opiera si na wnikliwej obserwacji ycia i jest bardzo praktyczny,
dlatego zajmiemy si nim szczegowiej, ale naley sprostowa pogld
Hipokratesa i drugiego sawnego lekarza greckiego, Galena (130-200 po nar.
Chrystusa), co do podoa organicznego temperamentu. Dziki postpowi
fizjologii wiemy, e w ksztatowaniu si organizmu i w funkcjonowaniu jego
narzdw decydujc rol odgrywa wydzielanie dokrewne kilku niedostatecznie
jeszcze zbadanych gruczow, jak tarczyca, nadnercza, grasica, trzustka,
przysadka mzgowa, szyszynka, gruczoy rozrodcze. Organa te wydzielaj z
siebie harmozony (Od greckiego sowa: harmozo, spajam, cz), ktre
wpywaj na budow tkanek organicznych, oraz hormony (od greckiego
sowa: hormaino, pobudzam, podniecam), ktre dziaaj pobudzajco na
czynnoci organizmu. Wzajemna kombinacja harmozonw i hormonw
35
36
37
38
zdecydowana 3
Chwiejna - 4
39
1
3
6
materia na fanatyka,
1
4
5
sangwinik w lepszym stylu,
1
4
6
materia na sceptyka,
2
3
5
melancholik,
2
3
6
flegmatyk,
2
4
5
40
41
42
43
44
Rozdzia IX
Nasze wady narodowe
Nasz temperament narodowy jest z gruntu sangwiniczny, posiadamy wic w
zarodku duo zalet, ktre do penego rozwoju wymagaj systematycznej pracy,
a bez naleytej kultury atwo dziczej i daj si przyguszy cechom ujemnym.
Niestety, po mierci Stefana Batorego przez cae dwa wieki aden krl, ani
aden rzd nie myla o ksztaceniu charakteru narodowego. Zaczo si ono dla
nas dopiero po utracie niepodlegoci. Rol wychowawcw wzili na siebie
zaborcy, a e kady stosowa swoiste metody, przeto rezultat wychowania
okaza si w kadym zaborze inny. Sprawiedliwo nakazuje przyzna, e
Polacy pod zaborem pruskim przechodzili dobr szko charakteru w
przeciwiestwie do zaboru austriackiego. Tu (pod zaborem pruskim) uciskano
nas, przeladowano, tpiono w imi ustawy, czsto ustawy niesprawiedliwej,
obraajcej nasze poczucie prawa, ale zawsze ustawy i tu na ustawie
opieralimy obron w walce. Tam (pod zaborem austriackim) ucisk opierano na
terrorze, na samowoli wadz, usiowano wpoi w nas przekonanie, e adna
ustawa nas nie ochroni, e zdani jestemy na ask i nieask rzdzcych. Tote i
my opieralimy obron na amaniu ustawy, szlimy drog walki podziemnej lub
otwartego buntu. Tote tu obywatel polski zaprawia si w korzystaniu z prawa i
uczy si jego poszanowania, gdy tam uczy si lekceway prawo, uczy si
gwatw i samowoli (Dmowski). W dodatku pod zaborem austriackim
bezduszny system biurokratyczny zabija inicjatyw, zaciera wszelk
indywidualno, nagina do sualczoci i obudy. Si rzeczy powstay trzy
odmiany polskiego charakteru narodowego...
Nie moemy si pochwali, eby w cigu 20 lat samodzielnego bytu
pastwowego (1918-1939) dokonaa si powana zmiana na lepsze. Wrcz
przeciwnie si dziao. Ani szkoa nie wychowywaa modziey naleycie, ani
organa pastwowe nie przyczyniay si skutecznie do ksztacenia charakteru
swych obwateli. Stoi przed nami wielkie pole pracy...
Gwnym rdem naszych wad narodowych jest przeinaczenie stosunku
midzy rozumem a uczuciem: uczucie u nas zajmuje pierwsze miejsce, rozum
drugie. W dodatku rozum nasz nie okazuje tendencji do gbszego wnikania
w istot rzeczy, do logicznego, konsekwentnego wycigania wnioskw z
przesanek i atwo poddaje si uczuciu. Z tej degradacji rozumu pochodz nasze
najwaniejsze wady.
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
Nic mnie nie bawi i nic mnie nie nci przeszo i przyszo ton w mrokach
niepamici...
Na tle naduy seksualnych powstaj rne schorzenia i zaburzenia, zwaszcza
nerwowe, o ktrych medycyna miaaby wiele do powiedzenia. Przyczyna wielu
wypadkw neurozy i histerii w naszych czasach ley w tym, e wysze siy
duszy, utraciwszy mono ujawniania si waciwego, przerzucaj si z ca
moc, przeznaczon do ywota wiecznego, na sfer erotyczn, szukajc w niej
czego, czego ona nigdy nie zdoa wypeni.
A c dopiero mwi o chorobach wenerycznych, na ktrych rozpusta zwykle
si koczy? O nieszczliwym potomstwie, ktre przychodzi na wiat
okaleczale, lepe, wenerycznie chore, obcione tendencjami chorobowymi i to
dlatego tylko, e ojciec nie chcia czystego ycia prowadzi...
Folgowanie erotyzmowi jest zbrodni przeciwko spoeczestwu. Bo rozwj
spoeczestwa wymaga, eby rodziny byy liczne i zdrowe. Tymczasem gdy
tylko jedno z maonkw jest nastrojone na ton erotyczny, zdrowie potomstwa
staje si powanie zagroone, a co do liczby dzieci? Ogranicza si, ile si tylko
da. Bo dla kobiety przyjcie dziecka na wiat czy si z cierpieniem, a po
urodzeniu ile kopotw maj oboje rodzice z dzieckiem. Dla ludzi
szlachetnych, yjcych jakim ideaem, sodkie si te kopoty wydaj, ale dla
egoistw dziecko staje si zawalidrog, ktra im przeszkadza w wysysaniu z
ycia jak najwicej przyjemnoci. Wic precz z dziemi. Jedno, a najwyej
dwoje i to raczej dla zabawki! Reszt brakw uzupeni pieski.
I tak przyrost naturalny narodu maleje, procent starcw wci si podnosi, a
wreszcie liczba trumien zacznie przewysza liczb koysek. Wtedy nastpuje
mier narodu.
Oto do czego prowadzi nieokieznany Eros! Niszczy jednostk, rujnuje i
umierca spoeczestwa. Nikt, co si w jego niewol dosta, nie dokona w yciu
nic wielkiego, za to wielu, zmarnowao wybitne zdolnoci, jak znani z historii
erotomani: Sardanapal, Neron, Heliogabal, Henryk VIII, Elbieta I angielska,
Katarzyna II, Stanisaw August. Historia tylko dlatego zachowaa ich imiona, e
na tronach zasiadali.
Bo eby dokona czego wielkiego, trzeba mie wielkie ideay. A jakie s
ideay rozpustnika? Wstyd o nich mwi, w kadym razie nie wznosz si wyej
ponad podranienie naskrka.
Wic co robi?
Duch musi odnie zwycistwo nad materi.
64
Nie obawiajmy si, e to zadanie ponad siy nasze. Mamy po swojej stronie
takie pomoce, e skoro je wszystkie zmobilizujemy, zwycistwo bdzie pewne.
Najpierw opinia zdrowej czci spoeczestwa potpia bezwzgldnie wszelkie
wybryki erotyczne. Z pewnoci zaley nam bardzo na tym, by nasi rodzice,
przyjaciele, znajomi, uwaali nas za ludzi wolnych od erotyzmu. Starajmy si
by naprawd takimi, za jakich pragniemy uchodzi! Bo inaczej w obud
wpadniemy.
Nastpnie Ojczyzna woa o synw, ktrzy wszystkie swe siy powic dla
dobra wsplnego, nie trwonic ich na marne uciechy. Byt Ojczyzny opiera si
na altruistach, a nie na egoistach, do ktrych kady erotoman naley. Jeszcze
aden rozpustnik nic wielkiego dla Ojczyzny nie zrobi.
Nadto w kadym normalnym czowieku od przyjcia do uywania rozumu
odzywa si instynkt, ostrzegajcy przed wybrykami erotycznymi. To
wstydliwo. Jake pasuje si z sob czysty chopak, a tym bardziej niewinna
dziewczyna, zanim pierwszy brudny czyn popeni... Bo wstydliwo to nie
pruderia, ani kwestia dowolnej umowy midzy ludmi to wielki dar Boy, to
wa obronny czystoci przeciwko wszelkim zakusom erotyzmu. Ona da od
czowieka, eby przez odpowiedni ubir, skromno zachowania si,
powcigliwo jzyka hamowa pd do zaspokajania zachcianek zmysowych i
eby w ten sposb nie wysuwao si na plan pierwszy to, co w yciu ludzkim ma
odgrywa rol tylko drugo- albo i trzeciorzdn.
Spraw wstydliwoci uj trafnie i niebanalnie hr. Keyserling: Jeeli sfera
popdw seksualnych ma funkcjonowa jak si naley w caoksztacie ycia, to
musi pozosta tam, gdzie natura ju zewntrznie umiecia rodki wyrazowe, to
jest na dole i w ukryciu. Wszystkie narody kulturalne uwaay odwracanie tego
stosunku za grzech i bezwstyd.
Wreszcie gos sumienia ostrzega nas przed uleganiem zmysowoci. Nie trzeba
wcale by wielkim mylicielem, eby si zdoby na refleksje, ktre potrafi
zneutralizowa dziaanie pokusy. Pomylmy sobie: dajmy na to, e dogodz
zachciance, ktra si we mnie odzywa... Co z tego bd mia?
Jaki wstyd. Ludzie maj mnie za porzdnego czowieka... A ja? Niewolnik
zmysw... winia i koniec.
Marnuj drogocenn materi: niszcz ciao, osabiam umys...
Naraam si na choroby. Zamiast by budowniczym Ojczyzny, mog atwo sta
si dla niej ciarem.
65
66
67
68
69
70
71
obowizku. Nie marnujemy czasu. I... nie nudzimy si, a to jest bardzo wany
plus psychologiczny, gdy nuda prowadzi nieuchronnie do zniechcenia.
Zabierzmy si niezwocznie do uoeniu planu dnia. Oczywicie, nie bdzie on
od razu doskonay musimy go wpierw wypraktykowa, ale nawet
niedoskonay rozkad zaj zawsze bdzie lepszy od adnego. Ukadajc go,
miejmy przed oczami nastpujce myli przewodnie:
na pierwszym miejscu postawi swoje istotne obowizki zajcia
niekonieczne, dodatkowe, pynce z wasnego upodobania, musz ustpi na
plan dalszy;
ustali, kiedy i jak bdzie si wykonywao waniejsze zajcia; na pocztek
wybra ich niewiele bo lepiej pniej co do nich doda, ni ujmowa;
obmyle rodki, uatwiajce wykonanie naszego planu; ustanowi sankcj za
przekroczenia.
Jakkolwiek wierno planowi dnia stanowi warunek zasadniczy solidnej pracy
nad sob, mimo to nie moe ona by niewolnicz, a wic plan musi by na tyle
elastyczny, eby da si zmieni, gdy zajd nieprzewidziane okolicznoci, na
przykad gdy mio bliniego wymaga, eby pospieszy z pomoc choremu w
domu. Nie bdzie to adnym ustpstwem na rzecz sabej woli, jeeli czas,
projektowany na studium, przeznaczymy na pielgnowanie chorego.
Oczywicie, gdy wyjtkowe okolicznoci ustan, mamy wrci do swego planu.
Bardzo wane znaczenie posiada rozumne uporzdkowanie studium naukowego,
szczeglnie w tym okresie ycia, w ktrym stanowi ono gwne nasze zadanie.
Oto kilka zasad naczelnych:
1.
Przeznaczy na studium czas odpowiedni, to jest taki, w ktrym umys
jest wypoczty. A wic nie uczy si nigdy zaraz po przyjciu ze szkoy czy
uniwersytetu, ani po forsownej przechadzce, ani zaraz po obiedzie (wtedy
system trawienia domaga si wikszego przypywu krwi, a wobec tego byoby
niehigieniczne odciga j od mzgu). Po przyjciu ze szkoy powinno si
72
73
Rozdzia XIV
Uporzdkowanie myli
Na og mylom nie przypisuje si wikszego znaczenia i nie widzi si w nich
adnej realnej wartoci, tymczasem myli ksztatuj nasz rzeczywisto i
decyduj o naszym charakterze. Albowiem w myli rodzi si idea, idea budzi
pragnienie, a jeeli pragnienie jest silne, przemienia si w postanowienie,
postanowienie daje impuls do czynu, a z czynw czsto powtarzanych powstaje
trwae usposobienie czyli charakter.
Wszelki postp zaczyna si od myli. Z potg wytrwaej myli nic si
porwna nie da. Zapytano raz Newtona, w jaki sposb odkry prawo
powszechnego cienia. Wci o nim mylc, odpowiedzia. Wielkie myli
s rdem wielkich czynw:
Ludzie, kady z was mgby samotny, wiziony myl i wiar zwala i
podwiga trony.
Oblicze wiata zmieniaj i histori tworz nie ruchliwcy, ale ludzie mylcy, a
to przez idee, ktre w wiat rzucaj. Tamci tylko haas robi naokoo swojej
osoby. Dlatego dewiza staroytnych mdrcw brzmiaa: Poznaj siebie.
I jeeli za pierwszy postulat ksztacenia charakteru uznalimy znalezienie celu,
to drugim bdzie uporzdkowanie myli, zgrupowanie ich koo celu.
I.
Najpierw nie dawa przystpu do siebie mylom bezuytecznym, a takimi
przede wszystkim s marzenia. Odrzuci balast bezuytecznych wspomnie i
przywidze, w ogle zlikwidowa myli mae i marne.
Poddawanie si marzycielstwu nie tylko dowodzi niezdyscyplinowanej
wyobrani, ale take silnie rozwinitego egoizmu. Pod jakim dobrym pozorem
czowiek oglda siebie w rnych przyjemnych sytuacjach, ktre mu schlebiaj,
podnosz go we wasnych oczach, niekiedy na zmysach graj i to wszystko
przeywa nieraz bardzo intensywnie, prawie jakby na jawie:
74
Gdybym mia duo pienidzy, ile ja bym dobrego zrobi. Dla przyjaci, dla
biednych, dla Ojczyzny....
Gdybym si znalaz w tym miejscu tak miym, w ktrym ju dawno nie byem,
co za rado....
Gdyby mi dano tak a tak prac, jakebym czu si szczliwy, jakbym j
sumiennie wykonywa....
Gdybym spotka drog osob, jakbym ja czule do niej przemwi. Co by to
byo za szczcie....
I w marzeniach swoich czowiek gotw posun si dalej, ni miaby odwag w
rzeczywistoci.
Marzenia to opium inteligentnej modziey. Rozkoszne jak opium, ale te jak
opium osabiaj wol i czyni j niezdatn do twrczych wysikw. Bo jake
czsto w marzeniach czyni si ustpstwa na rzecz niszych instynktw! Ale
przecie to tylko myli. Gdyby do czego miao doj, ja bym tego nigdy nie
zrobi.... Tak, to myli, ale z tych myli wyrosn czyny. Moe ju
niezadugo...
Szczeglnie wane znaczenie maj myli z zakresu ycia seksualnego. Dopki
pewne drastyczne sytuacje wydaj si nam niemoliwe i nawet w mylach nie
dopuszczamy ich do siebie, dopty moemy by spokojni o swoje zachowanie
zewntrzne. Ale skoro wyobrania bez enady wywouje niebezpieczne
skojarzenia i przyglda si czynom, ktre wstydliwo potpia, to znak e wola
ju utracia swoj bezkompromisowo i nie bdzie miaa si, by oprze si
zemu, gdy ono ju nie w wyobrani, ale w rzeczywistoci szturm do serca
przypuci. Jeeli wic chodzi o marzenie na tle erotycznym, to nie wolno ich ani
analizowa, ani zatrzymywa si przy nich, poniewa kada chwila uwagi im
powicona wzmaga je coraz bardziej.
II.
Jako lekarstwo na marzenia trzeba mie w pogotowiu zapas dobrych,
wielkich, twrczych myli, zaczerpnitych z lektury wartociowych pisarzy, np.
Mickiewicza, Krasiskiego, Asnyka, Epikteta, Marka Aureliusza. Jeszcze lepiej
75
76
77
78
79
3.
Co mi przeszkadza w realizowaniu mojego Ideau? Przeszkody z
zewntrz... Przeszkody wewntrz mnie samego. Jakich rodkw zaradczych
uy powinienem? (2 minuty).
4.
Wzbudzi odpowiednie uczucia: obrzydzenie wasnej chwiejnoci i
poowicznoci, zapa dla Ideau, wstyd wobec otoczenia, ktre prawdopodobnie
ma mnie za lepszego, ni jestem w rzeczywistoci, wstyd wobec Ojczyzny, e
nie dorosem jeszcze do miary Jej wielkich Synw, pokora wobec Boga, od
Ktrego tyle
otrzymaem, a Ktremu tak mao czci oddaj (3 minuty). Oczywicie nie ma
potrzeby wzbudza podczas jednego rozmylania wszystkich wymienionych
uczu. Wystarczy dobre przejcie si jednym, dwoma. Poleca si bardzo
zmienia je i odwiea.
5.
Postanowienie: a) oglne z now energi zabior si do pracy nad
sob. Precz z egoizmem i anemi duchow! b) szczegowe zastosowane do
aktualnych potrzeb. Np. jeeli pracuj nad wprowadzeniem w ycie
systematycznoci, postanowi sobie wiernie zachowa plan dnia (1 minuta).
6.
Krtka modlitwa, by Bg pobogosawi moim wysikom, by dawa mi
dobre natchnienia i si do ich zrealizowania (1 minuta).
Tak wic 10 minut wystarczy na odprawienie rozmylania, ktre nas odwiey i
pokrzepi, zagrzeje do ksztacenia charakteru i umocni na obranej drodze. Jeeli
moemy przeznaczy na nie wicej czasu, nie aujmy go bynajmniej, bo
rozmylanie to czynno najbardziej twrcza i owocna. Wtedy rozszerzmy
odpowiednio punkty 2 i 3, a zwaszcza 4 i 6.
A nade wszystko nie wstydmy si porozmawia z Panem Bogiem. Nie
zapatrujmy si na Niego jako na Wielkie Nieznane, od Ktregomy wprawdzie
wyszli i do Ktrego zdamy, ale z Ktrym poza tym nic nas nie czy.
Nieprawda. On jest naokoo nas i w nas, On podtrzymuje nasz byt, on jest
Sprawc wszystkiego, co w nas dobre, pikne i wartociowe. Wic
przezwycimy swj bezwad mylowy i mwmy Mu o sobie i swoich
sprawach. Wemy sobie do serca sowa, ktre wielki uczony i odkrywca
francuski, Ampere powiedzia do pewnego studenta:
80
Pracuj tak, aby ci duch modlitwy owiewa. Studiuj rzeczy tego wiata, to jest
twj obowizek, ale patrz na nie tylko jednym okiem; niech drugie twoje oko
bdzie stale utkwione w wiatoci wiecznej. Suchaj uczonych, ale suchaj ich
tylko jednym uchem: niech drugie ucho bdzie zawsze gotowe przyjmowa
sodkie natchnienia Przyjaciela Niebieskiego. Pisz tylko jedn rk; drug
trzymaj si rki Boej tak, jak dziecko trzyma si rki ojcowskiej. Niech dusza
twoja, poczwszy od dnia dzisiejszego, bdzie w ten sposb stale zjednoczona z
Bogiem i Jezusem Chrystusem. Mw do Niego: Bogosaw mi, mj Boe.
Rozdzia XV
Postanowienia
Jakkolwiek wszelkie dobro i zo moralne wyrasta z myli, to jednak gwn rol
w ksztaceniu charakteru zawsze bdzie odgrywaa wola. Na nic najgrniejsze
pomysy i najwzniolejsze idee, jeeli wola nie powie stanowczo chc!
Bdzi Sokrates, gdy twierdzi, e wystarczy mie sam wiedz, albowiem w
lad za ni cnota przyjdzie. Podobnie myli si Bacon, goszc, e czowiek
potrafi tyle dokona, ile wie. I Kartezjuszowi si zdawao, e mylenie ju jest
chceniem. Dowiadczenie co innego mwi. Mona by bardzo wyksztaconym i
doskonale uwiadomionym co do swoich obowizkw, mona mie pikne
myli i szlachetne zachcianki, a jednak w praktyce by czowiekiem miernym,
czsto sabym i gnunym, a niekiedy nawet posun si do zdrady najwitszych
ideaw...
Dlaczego?
Dlatego, e wielu, bardzo wielu ludzi duaby ju mogli mie, ino oni nie chcom
chcie.
Sowem, trzeba umie chcie. Umiejtno chcenia mona rozwin przez
systematyczn prac, a to dziki temu, e zarwno
rozum jak i wola s zdolne zajmowa si swoj dziaalnoci i nawet sob.
Zmysy nie s zdolne do takiej refleksji: ani oko nie moe widzie swego
widzenia, ani ucho sysze swego syszenia. Natomiast rozum moe analizowa
proces wasnego mylenia, a wola moe nakaza sobie taki wysiek, jaki sama
zechce.
81
Mocny akt woli zawiera w sobie nieobliczaln si twrcz, tak wielk, e poeta
nazywa j zarodem cudw:
dza serc wielu moe pod mogi
zstpi jak Anio i anielsk si
wla w ko i popi nazad stworzy nard:
Bg w wol ludzi rzuci cudw zard.
Chodzi wic o to, eby raz nareszcie zdecydowa si na mocny akt woli, czyli
powiedzie sobie stanowczo, nieodwoalnie: musz za wszelk cen
zrealizowa w yciu swj idea, a wic bd dy do niego wszystkimi siami.
Bez tego mocnego postanowienia praca nad sob skoczy si na cigym
wahaniu, na zrywaniu si od czasu do czasu do lotu, ale te na upadkach, ktre z
czasem coraz czciej powtarza si bd, a wreszcie przyjdzie ostateczne
zniechcenie.
Trzeba zrobi to postanowienie zaraz. Zrb je, drogi Czytelniku, teraz wanie,
gdy czytasz te sowa. Nie odkadaj go do jutra. Bo jutro ju moe dobre
natchnienie dane Ci nie bdzie...
Wyryj w swej duszy sowo, ktre pewien rycerz redniowieczny, wida m
energicznego czynu, kaza umieci na bramie swego zamku: decrevi.
Postanowiem.
Zrb to postanowienie na kady dzie, a nie tylko od wita. Niech ono obejmie
odtd wszelkie chwile Twego ycia co do jednej, bo jak mwi poeta, swobod
ducha trzeba wywalcza sobie kadego dnia:
To jest mdroci ostatni dekret:
Tylko ten zasuguje na wolno i ycie,
Kto co dzie zdobywa je musi.
Jak si zdobywa w pracy nad sob trudne pozycje, da przykad pewien profesor
w starszym wieku, ktry postanowi wyrzec si palenia tytoniu. Po roku spotka
przyjaciela, ktry ze zdziwieniem dowiaduje si, e profesor nie pali. Zdumiony
mwi:
82
Czy to moliwe, eby ty, namitny palacz, ty, co prawie nigdy fajki z
ust nie wypuszcza, eby ty nie pali? Jak to si stao? Wytumacz mi, bo mnie
si wierzy nie chce.
A na to profesor odpowiada z godnoci:
C tym mylisz? Czy ja nie jestem mczyzn? Czy nie mam wolnej
woli? Kiedy raz sobie powiedziaem, e nie, to nie! I choby si ziemia zapa
miaa, ja musz sowa dotrzyma!
Tak mwi prawdziwy mczyzna. Skoro raz co postanowi, ju si nie cofa.
Natomiast dzieciuch wszystko jedno, czy ma lat 20 czy 30 robi
postanowienia, w ktrych wykonanie sam nie wierzy. Jego sab wol
zatrzymuje w p drogi pierwsza napotkana przeszkoda, czasami bardzo drobna.
Tymczasem, gdyby si zdoby na wysiek i przezwyciyby t przeszkod,
odkryby w sobie now energi, ktra ronie w miar, jak si amie trudnoci.
Bo kiedy mocno chcemy chcie, budz si w nas takie siy, ktrych istnienia
dotd nawet nie przeczuwalimy. Zauway to Szekspir, wielki znawca duszy
ludzkiej:
Zawadnij sob raz.
To da ci moc nastpnego zwycistwa: to zmienia niemal charakteru rys i gna
szatana precz z cudown moc.
Gdymy ju postanowienie zrobili, nie wolno go analizowa, ale trzeba je
speni jak najdokadniej, choby si adnego pocigu nie czuo. Cofnicie si
to klska. Wtedy bowiem odbywa si w duszy bardzo skomplikowany
proces. Dwie siy walcz ze sob: jedna wskazuje nam drog obowizku to
gos sumienia; druga protestuje to wypadkowa naszych egoistycznych
popdw i uczu, ktrym si nie podoba postanowienie.
Ktra z nich zwyciy?
Ta, na ktrej koncentrujemy sw uwag. Wtedy przeciwna sia znika z pola
naszego widzenia i nie moe ju wywiera na wol swego wpywu. Jeeli wic
zaraz, bez zastrzee pjdziemy za gosem obowizku, to zwyciy pierwiastek
83
dobry. Ale gdy bdziemy nasuchiwa gosu drugiej siy, ju stajemy na drodze
do klski. Bo ta druga sia, reprezentantka przemylnego egoizmu, potrafi
wynale arcymdre i przekonywujce dowody, e to ona ma racj. Dowody
pontne, mie, ktrym tak trudno si oprze...
Na przykad: wieczorem postanowiem sobie, e wstan rano ugodzinie 6. Z t
myl nastawiem budzik i pooyem si spa. Rano o szstej budzik dzwoni.
C robi? Oczywicie, zerwa si z ka, zatrzyma budzik i zabra si do
mycia. To jedyne rozumne postpowanie. Ale moe wszystko inaczej si
potoczy. Budzik si odezwa, a ja czuj si taki niewyspany, zmczony i saby.
Czuj, e jeszcze przespabym si z godzink... Budzik stoi koo ka na
nocnym stoliku. Zatrzymaem go i lec dalej zastanawiam si: wsta czy nie
wsta... Gdy wstan, przez cay dzie bd si czu niewyspany, a w takim
stanie jestem do niczego, wic lepiej bdzie uzupeni sen bodaj jedn godzin.
Zreszt nie mam pilnych zaj. To, co miaem rano wykona, mog odoy na
pniej. Za to pojutrze z ca pewnoci wstan o szstej, a teraz pijmy.
Czowiek zadowolony, e znalaz rozumne argumenty przewraca si na drugi
bok i zasypia... Dopiero w cigu dnia dochodzi do wniosku, e najrozumniej
byo posucha budzika, bo to lenistwo wcigno go w dysput i obaamucio
sofizmatami.
Bdmy przekonani, e ilekro nie dotrzymujemy postanowienia, to dlatego, e
podgryza je od wewntrz ukryty zarazek naszych egoistycznych tendencji,
stojcych w poprzek postanowieniu. Mymy si im nie przeciwstawili z ca
energi i ponielimy klsk. Proces pasowania si postanowienia z egoizmem
w gbinach podwiadomoci przedstawi nam z wielk wnikliwoci Foerster,
uywajc nastpujcego porwnania:
Nowicjuszowi w sztuce jazdy konnej, gdy chce przeprowadzi konia przez
przeszkod, zdarza si nader czsto, e w ostatniej chwili ko skrca i staje.
Jedziec jest przekonany, e winna tu tylko za wola zwierzcia. Ko nie
chce i, woa wwczas w stron swego mistrza. Ten jednak odpowiada: To
nie ko, lecz pan nie chce. Jedziec dziwi si niezmiernie. Jak to? powiada,
wszak uyem wszelkich rodkw, jakich pan wymaga, a wic nacisku goleni,
ostrg, zachty itd. Zapewne, odpowiada tamten, ale rwoczenie
powcign pan domi lejce, a wtedy ko spostrzeg, e wola pan pozosta po
tej stronie przeszkody. Czyby rzeczywicie? pyta jedziec. Albowiem
84
85
86
Co dzisiaj robiem?
2.
Jak to robiem?
3.
To samo radz inni staroytni mdrcy, jak Plutarch i Epiktet. A Seneka mwi o
sobie: Mam zwyczaj codziennie bada siebie samego. Gdy wieczorem pogasz
wiata, przebiegam w myli ubiegy dzie, wac kade swoje sowo i
postpek.
Beniamin Franklin co dzie zapisywa na osobnej tabeli swe zwycistwa i
upadki. Kadego wieczoru roztrzsa po kolei trzynacie cnt:
wstrzemiliwo, maomwno, porzdek, stanowczo, zaradno,
pracowito, szczero, sprawiedliwo, umiarkowanie, czysto, pokj ducha,
skromno, pokor.
87
2.
3.
88
89
1.
Trening ma doprowadzi wadze duszy i ciaa do moliwie najwikszej
sprawnoci.
Na przykad, kto potrafi bez wikszego zmczenia zrobi dziennie 20
kilometrw. Jeeli zastosuje umiejtny trening, to po pewnym czasie bdzie
mg przemaszerowa, rwnie bez wikszego zmczenia, 30 albo i 35
kilometrw. Co wicej, sprawno, powstajca wskutek wielokrotnego
powtarzania tej samej czynnoci rwnie i nawyk pociga za sob te
nastpstwa, e czynno usprawnion wykonujemy coraz atwiej, coraz
doskonalej, a nawet coraz przyjemniej. W ten sposb mona doj do zmiany
upodoba, tak e czynno, ktra przedtem wydawaa si przykr, teraz jest
przyjemna. Na przykad, czowiek, ktremu pocztkowo z wielkim trudem
przychodzio wywiadczanie przysug blinim, gdy przez duszy czas stara si
korzysta ze sposobnoci, by drugim przyda si na co, zacznie odczuwa
rado z okazywania blinim swej pomocy. Sprawno czy nawyk moe si tak
mocno zakorzeni w naturze, e w objawach swych nie bdzie si rni prawie
wcale od objaww skonnoci wrodzonych, co wyraa przysowie:
przyzwyczajenie jest drug natur (consuetudo altera natura).
2.
Trening ma uniezaleni czowieka w stopniu moliwie najwyszym od
okolicznoci zewntrznych.
O cakowitym uniezalenieniu si od warunkw ycia nie ma mowy, bo dopki
dusza wchodzi w kontakt ze wiatem zewntrznym za porednictwem ciaa,
zawsze bdzie w jakim stopniu od nich zalena. Ale moemy t zaleno
zmniejszy. Na przykad, s ludzie, ktrych humor zmienia si wraz z
posikiem: maj rowy humor po smacznym obiedzie, za to staj si
niemoliwi, gdy kotlet zosta przypalony. Maj ochot do pracy, gdy pogoda
adna, ale wpadaj w depresj i nic im si robi nie chce, gdy deszcz od kilku
dni pada i boto si rozchlapie... Czy nie monaby zmniejszy przemonego
wpywu godu czy soty na nasz humor? Wanie trening ma nas oswobodzi z
niewoli warunkw zewntrznych.
Proces uniezaleniania si od otoczenia przebiega prdzej albo wolniej,
stosownie do wpywu, jaki wola wywiera na dan czynno.
90
91
92
93
94
95
96
miejsca,
smaczniejszego
dania,
nie czyta natychmiast otrzymanego listu, ale zaczeka kilka godzin (naprzd
okreli, ile), od czasu do czasu zada sobie post, odoy na jaki czas
zaspokojenie pragnienia, wyrzec si spotkania z mi osob, nie poddawa si
zmczeniu kiedy si ledwie nogami powczy, doby z siebie wszystkiej
energii, aby i krokiem elastycznym. Wzi sobie za wzr onierza, ktry w
czasie manewrw po caodziennym 50-kilometrowym marszu odbywa
wiczebnym krokiem defilad przed dowdc.
Taka bya i jest zasada wszystkich wielkich bohaterw. Wedug generaa
Klebera, ktry walczy u boku Napoleona, by onierzem to znaczy: kiedy si
jest godnym nie je; kiedy si jest spragnionym nie pi; kiedy si jest
zupenie wyczerpanym ze zmczenia maszerowa; kiedy czowiek nie moe
sam si podwign dwiga swych braci rannych. A genera niemiecki,
von Kluck, tak pisze w swych pamitnikach o onierzach francuskich z roku
1914: Co za ludzie! Cofali si przez dziesi dni, spali na ziemi, konali ze
zmczenia, a na odgos trbki potrafili poderwa si, zawrci, zaatakowa i
zwyciy.
ETAP CZWARTY. Wszystkie wadze duszy i ciaa, oczyszczone od egoizmu,
odda na sub Ideaowi.
Rozum zaj wielkimi mylami, odwracajc go stale od drobiazgw, a kierujc
do spraw istotnych, waniejszych i wyszych ponad wypadki dnia. W tym celu
trzeba dobiera sobie
ludzi, z ktrymi obcujemy, aby poziom rozmw by utrzymany na odpowiedniej
wysokoci. Take lektura odgrywa tutaj wielk rol:
1)
97
2)
3)
robi notatki z lektury, zastanawia si, czy autor we wszystkim ma racj
i dlaczego. Dziki temu wysikowi umysowemu rozum dojrzewa i wyrabia si,
podczas gdy czytanie bierne osabia zdolno rozumu do samodzielnego
mylenia.
Wol konsekwentnie wyjaawia z egoizmu i wszelkich jego objaww,
wykluczy wszelkie samochwalstwo, nawet porednie, przez popisywanie si
zdolnociami, wiedz, majtkiem, stosunkami. Kunkel radzi zapytywa siebie
przy codziennym rachunku sumienia, ile razy uyo si niepotrzebnie swka:
ja.
Pami chroni od zanieczyszczania bezwartociowymi drobiazgami.
Zatrzymywa j tylko na rzeczach godnych zapamitania. Przez czste
powtarzanie wyry w niej to, co si przyczynia do naszego rozwoju.
Wyobrani trzyma na wodzy i nie pozwoli jej bka si bez planu po
wszystkich moliwych terenach. Zmusza j do zajmowania si przez duszy
czas jednym przedmiotem, choby to by gwd w cianie, gdy tylko w ten
sposb mona doj do trwaego skupienia. Nie udzi si, e w chwilach
odprenia mona jej pozwoli, aby sobie troch pobujaa bez naszej kontroli.
Przez takie folgowanie jej psuje si w cigu kilku minut praca wielu tygodni, a
nawet miesicy.
Uczucie te naley podda kontroli. Uczucia szlachetne pielgnowa,
oczyszcza z przymieszki egoizmu, przywizywania si do osb lub rzeczy,
gdy to krpuje swobod ducha, przezwycia w sobie uczucia wprowadzajce
dusz w depresj. Np. aby opanowa strach, Garcia Moreno (1821-1875), kad
si spa pod skaami bliskimi oderwania si, przez co naraa si na
zmiadenie. Raz zapuci si z towarzyszem do wntrza wulkanu i zabawi tam
jaki czas. W ten sposb przygotowa si na nieustraszonego bohatera, a kiedy
wybrano go na prezydenta Ekwadoru, nie ulk si terroru swych wrogw i
zgin na posterunku od skrytobjczej kuli.
98
99
Treningu nie wolno nigdy zaniedbywa, gdy sprawnoci nie wiczone sabn.
Pod tym wzgldem za przykad mog suy wielcy muzycy, ktrzy graj dla
wiczenia po kilka, niekiedy po osiem godzin dziennie. Franciszek Liszt mwi
o sobie: Gdy przez jeden dzie zaniecham wiczenia, ju odczuwam rnic, a
gdy przez trzy dni si zaniedbam, odczuwa j publiczno.
Trzeba wic wiczy si bez ustanku, nie marnowa drobnych sposobnoci do
amania siebie, gdy drobne akty czsto powtarzane daj pocztek trwaym
nawykom. Nikt nie napisa ksiki za jednym zamachem, ale skaday si na ni
tygodnie i miesice trzeba byo stawia liter za liter. Zreszt, sposobno
do wielkich, heroicznych czynw rzadko si trafianiekiedy musielibymy
czeka na ni bardzo dugo, moe i lata cae... Wanie wielkie charaktery tym
si rni od maych, e nie lekcewa sobie drobiazgw, ale korzystaj z
kadej sposobnoci, by si przeama i d do wielkich celw przez drobne, ale
czsto powtarzane akty zaparcia si siebie. Natomiast charaktery mae gardz
drobnymi okazjami, czekajc na wielkie i doczeka si ich nie mog, a gdy si
nareszcie doczekaj, widz, e nie s przygotowani. Dugi okres bezczynnoci
osabi ich aktywizm.
Tak wic spraw maych nie ma. W zakresie materii wielkie rzeczy od maych
zale: ilu to ju ludzi zamao nog, polizgnwszy si o ma pestk od
wini... Ile wspaniaych maszyn ulego strzaskaniu, poniewa jedna maa rubka
bya sabo przykrcona... Tym bardziej w zakresie ducha wszystko zaley od
tego, z jakiej strony patrzymy na rzeczy: z wielkiej czy z maej. aden, nawet
najmniejszy wysiek nie jest bez znaczenia kady jest ceg, suc do
zbudowania gmachu, ktremu na imi charakter.
Ale nie wszystkie wysiki jednakowo si przyczyniaj do postpu. Tylko czyn
wykonany z energi, posiadajcy wysze napicie, ni dotychczasowa
sprawno, podnosi j na wyszy poziom. Czyny za o niewielkim napiciu
100
podtrzymuj sprawno, ale jej nie wzmacniaj. Gdyby si okazay bardzo sabe
i nie byy przeplatane mocnymi aktami, mog nawet oddziaywa na sprawno
rozkadowo i osabi j znacznie. Std wniosek, e w miar postpu powinnimy
stawia sobie coraz wiksze wymagania.
Wreszcie, nie zniechca si, gdy si nie widzi namacalnych rezultatw swych
wysikw. One si magazynuj wewntrz w sposb dla nas niewidoczny.
Przyjdzie pora, kiedy je ujrzymy, a tymczasem wiczmy si w cierpliwoci i
wyzuciu si z mioci wasnej, ktra by chciaa, aby si jej zawsze wszystko
doskonale udawao. Ju Seneka zauway: Ignis aurum probat, miseria fortes
viros, jak ogie dowiadcza zota, tak nieszczcia prbuj mocarzy ducha.
Rozdzia XVIII
Dobre wychowanie
Treningowi naszych wadz przychodz na pomoc zasady grzecznoci czyli
dobrego wychowania. Mona je podzieli na dwie grupy:
1)
zewntrzne formy zwyczajowe, ktre zyskay moc obowizujc tylko na
podstawie umowy i nie maj gbszego znaczenia etycznego;
2)
normy, wypywajce z dowiadczenia i znajomoci natury ludzkiej, oparte
na przesankach etycznych, a zmierzajce do uporzdkowania wspycia ludzi
z sob.
Co do pierwszych, to nie bdziemy na nie kadli wikszego nacisku. Do
chiskich ceremonii zaliczymy problem, co wdzia na siebie: frak czy smoking
w tej lub innej okolicznoci, albo jakim tytuem obdarzy pana referenta od
zwyczajnych porucze, albo w jakim porzdku podawa wina podczas
galowego obiadu. To s drobiazgi, ktre na stare lata pewnym ludziom potrafi
wypeni ycie, my za na nie czasu nie mamy. Jednak wrd tych czysto
zewntrznych przepisw grzecznociowych s i takie, w ktrych mona
odszuka gbszy podkad. Np., eby potraw nie wkada do ust noem.
Pomijajc estetyczne walory tego przepisu, trzeba przyzna, e jest on
praktyczny, atwo bowiem mona noem skaleczy sobie usta. Albo przepis, e
ryby nie wolno kraja noem. Rozumie si, e zasadniczo mona by wymyle
kodeks grzecznoci, w ktrym bdzie naleao do dobrego tonu wanie noem
ryb z oci oczyszcza. Wszake kady si zgodzi na pewno, e kodeks
dotychczas obowizujcy jest logiczniejszy, wychodzi bowiem z zaoenia, eby
101
102
Ojciec nie wiedzia o tym, gdy spa. Ale gdy si obudzi, przekl go za to. I
odtd caa ludzko gardzi tym podym synem, ktremu na imi byo Cham. I
dlatego chamem nazywa si kady, co jego postpowanie naladuje.
Czowiek dobrze wychowany nie wycignie pierwszy rki, witajc si ze
starszym; podczas rozmowy nie bdzie mu przerywa, ani gosu podnosi; gdy
starszy stoi, nie bdzie z nim rozmawia siedzc, ustpi mu miejsca siedzcego.
Podobnie si zachowa wobec kobiety, jako istoty sabszej i potrzebujcej jego
pomocy.
Drugim fundamentem grzecznoci jest pokora, czyli stae denie do usuwania
swego ja na plan dalszy. Czowiek prawdziwie pokorny ani w mylach, ani w
zachowaniu nie wywysza si nad drugich. Nie mwi o sobie bez potrzeby a
tym bardziej nie przechwala si zaletami osobistymi, jak dobre urodzenie,
tytuy, bogactwo, rzekome zasugi. Nie paszczy si przed wyszymi od siebie,
niszych za traktuje z uszanowaniem. Unika wszelkiego wyrniania si,
reklamy i honorw. Spotkawszy znajomego, pierwszy si ukoni, okae sw
wdziczno za wywiadczon sobie przysug, a gdyby komu przykro zrobi,
wiadomie czy niewiadomie, czym prdzej go przeprosi. Gdyby za jemu
samemu kto ubliy, zachowa spokj i nie bdzie si obraa za lada drobiazg.
Z pokor da si cakiem dobrze pogodzi poczucie wasnej godnoci.
Najbardziej zaznacza si ono tam, gdzie trzeba wej w styczno z materi, np.
przy braniu posiku. Dobre wychowanie domaga si, ebymy nie przejmowali
si zbytnio jedzeniem, a przynajmniej nie okazywali tego. Nie wypada wic
rozmawia o jedzeniu, rozprawia nad smacznymi potrawami, je zbyt
apczywie, oblizywa si i mlaska na znak ukontentowania. Dlatego te
podnoszc pokarm do ust, naley oderwa praw rk od stou, bo inaczej gowa
bdzie musiaa nachyla si nad talerzem, a nie wypada, eby najszlachetniejsza
cz ciaa naszego, siedziba rozumu, angaowaa si niepotrzebnie w sub
materii. Naley czuwa nad smakoszostwem: nie wybiera z pmiska
najlepszych kskw, ale te, ktre najbliej nas si znajduj; nie zapomina, e s
jeszcze inni i e dla nich te musi starczy potrawy. Grzeczno te da, e
jeeli kto daje nam do wyboru jedno z dwch jabek, powinnimy raczej gorsze
wybra... Czy to nie szkoa panowania nad sob?
Foerster szuka pobudki, ktra by skutecznie wpyna na zachowanie wasnej
godnoci przy stole i w modlitwie j znajduje: Jedz ze smakiem, lecz niech
dusza twoja nie pogra si caa w saacie. Pomnij o swojej godnoci ludzkiej,
103
gdy ci saata lub piecze wieprzowa chce ujarzmi w sposb, ktry cze twoj
narusza... Maniery przy stole powinny by dziemi modlitwy. Modlitwa
poniekd wyraa yczenie: Nie daj, Panie, bym kiedykolwiek mia zapomnie,
em nie kundel koci gryzcy. Bez modlitwy czowiek re i chla zamiast je i
pi. Poczucie wasnej godnoci jest bardzo wraliwe na czysto. Najpierw na
czysto ciaa. Szkoda mwi o dobrym wychowaniu z czowiekiem, ktry
rzadko kiedy ma do czynienia z mydem, szczotk do ubrania i obuwia, ze
szczotk do zbw i grzebieniem do wosw. Bez porwnania wicej dobremu
wychowaniu chodzi o czysto duszy. Z troski o ni ustali si niesychanie
mdry i poyteczny zwyczaj, e dobrze wychowana panna nigdy nie zostanie
sam na sam z mczyzn, a jeeli jest tak lekkomylna, e nie dba o dobre
wychowanie i zwyczaj ten sobie lekceway, to kady ma prawo poda w
wtpliwo jej cnot paniesk! Nieraz taka lekkomylna para tumaczy si:
My nie mamy przecie zych zamiarw... Ot nikt ich nie posdza o ze
zamiary, tylko boleje nad tym, e tak mao dbaj o swoj dobr opini.
Analogicznie dobre wychowanie domaga si czci dla pokoju przez pann
zamieszkaego: jest to sanktuarium, do ktrego aden mczyzna nie ma prawa
wstpu. Rwnie do pokoju kawalerskiego szanujca si panna nigdy sama nie
wejdzie.
Sowem na punkcie czystoci dobre wychowanie domaga si dystansu wszdzie
i zawsze: na ulicy, w domu, w mieszkaniu. Przy rozmowie, w zabawie i w
tacu. Ostatnio zdobyy sobie prawo obywatelstwa tace importowane z dzikich
krajw przeciw ktrym powinno si zaoy protest. S tace, ktre naley
zostawi mapom, kozom, baznom i otrom. Prawdziwy mczyzna ma
obowizek bezwzgldnie je bojkotowa.
Tak wic przepisy grzecznoci s prawdziw szko kultury ducha. Jeeli
postaramy si zrozumie ich tre wewntrzn i przej si ni, znajdziemy w
nich skuteczn pomoc w ksztaceniu charakteru, gdy dziki nim
uniezaleniamy si od zbyt subiektywnych metod postpowania z blinimi i
mamy bodziec do przeciwstawiania si zachciankom. Ludzie, ktrzy yj bez
adnych form, s naraeni na niebezpieczestwo sprzeniewierzenia si sobie, to
jest mwienia i dziaania jedynie pod wpywem chwilowego nastroju,
sprzecznego z wasnym, gbszym sposobem mylenia. Stae formy i nawyki
przyczyniaj si do pewnej cigoci postpowania, chroni nas przed
nastrojami, w ktrych nie znajdujemy si na szczycie wewntrznej rwnowagi.
Tak np. maniery i formy gocinnoci, choby nie odpowiaday zgoa naszemu
104
105
praca ani jemu, ani spoeczestwu nie przyniesie rzetelnej korzyci. W yciu
jego wszystko chwiejne, mde, galaretowate. Tote wedug znanej bajki, gdy
diabe chce schwyta na wdk rnych ludzi, musi zmienia przynt, aby si
dostosowa do ich upodoba, ale nie potrzebuje tego czyni w stosunku do
leniuchw. ykaj od razu wszystko, cokolwiek im diabe poda.
eby praca bya wydajna, trzeba uwzgldni moliwoci swego organizmu i nie
stawia mu przesadnych wymaga, poniewa przecienie prac, zwaszcza
umysow moe si odbi szkodliwie na zdrowiu w ogle, a na ukadzie
nerwowym w szczeglnoci. Ot zdolno do pracy jest najwiksza w rod,
jeeli j okrelimy liczb 100, bdziemy mogli uoy nastpujc tabel:
roda
100,
czwartek 88,
pitek88,
sobota 87,
niedziela 89,
poniedziaek 91,
wtorek 97.
Tak wic punktu zwrotnego trzeba szuka w nocy z soboty na niedziel, kiedy
nastpuje odprenie psychiczne z powodu zakoczenia tygodniowej harwki
oraz peniejszy wypoczynek. Jednak skutki tego odprenia i wypoczynku nie s
dorane tylko one si zaznaczaj cigym wzrostem przez dwa dni, a
dopiero w rod przychodzi przeom.
Podobnie przebiega wykres zdolnoci do pracy w cigu dnia: rano wydajno
pracy stosunkowo maa, potem szybko si podnosi i spada okoo poudnia; po
poudniu znw si podnosi, ale ju nie osiga szczytu przedpoudniowego.
Dlatego gwn przerw w pracy najlepiej zrobi przed ostatnim trzecim
okresem pracy. Wytchnienie podczas pracy cigej powinno wynosi
przynamniej 12% caego czasu.
Czowiekowi wspczesnemu grozi przecienie prac umysow tym
niebezpieczniejsze, e mona atwo przeforsowa system nerwowy. Dla
zachowania rwnowagi wskazane jest, a nawet konieczne przeplatanie pracy
umysowej prac fizyczn.
W staroytnoci praca fizyczna bya w pogardzie obarczano ni
niewolnikw. W naszych czasach nastpia rehabilitacja pracy fizycznej, ale
106
107
108
1. Przemiana materii.
a) Odywianie si.
Bra posiek w okrelonym czasie, trzy a najwyej cztery razy na dzie.
Nie je pospiesznie. Potrawy u starannie.
Nie przeadowywa odka, zwaszcza wieczorem. Trzyma si zasady
redniowiecznych ascetw: je tyle, aby koczc posiek miao si ochot
zje jeszcze kawaek suchego chleba.
Nie je duo misa najwyej raz na dzie.
Unika narkotykw, zwaszcza kawy, rwnie ostrych przypraw: pieprzu,
papryki, musztardy, octu itp.
Uywa jak najczciej jarzyn i owocw, gdy zawieraj witaminy, te
nieodzowne regulatory ycia organicznego.
Usun ze swego stou zupenie alkohol w jakiejkolwiek postaci. Najdrobniejsza
bowiem ilo alkoholu wpywa paraliujco na mzg, wskutek czego ogranicza
dziaalno rozumu i osabia si woli. Nadto alkohol pobudza wyobrani i
zwiksza pobudliwo uczuciow, zwaszcza popd seksualny i to u kobiet
silniej, ni u mczyzn. Skutki alkoholu daj si zauway ju po wypiciu
jednego tylko kieliszka. A z kadym nastpnym czowiek coraz bardziej
upodabnia si do zwierzcia. Dlatego trzeba sobie mocno postanowi: ani
jednego!
b) trawienie.
Nader wielkie znaczenie dla zdrowia posiada regularne usuwanie resztek
pokarmu, ktrych organizm nie zasymilowa, czy to w postaci pynu, czy w
postaci staej.
Co do pynw, to zatrzymywanie ich przez czas duszy zatruwa organizm, wic
naley je usuwa co 3-4 godziny.
Co do staych resztek, to dusze ich przetrzymywanie powoduje nieprawidowy
obieg krwi, bezsenno, niepokj psychiczny, upadek si. Byoby najstosowniej
usuwa je z organizmu o staej porze regularnie kadego dnia. Gdyby pod tym
wzgldem zachodziy jakie komplikacje, naley si poradzi lekarza.
2.
Oddychanie.
Dba o stay dopyw wieego powietrza tak w cigu dnia, jak i w nocy podczas
snu.
109
110
111
112