Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

Urojony Bg
Richarda Dawkinsa
UROJONY BG
RICHARDA DAWKINSA
PAWE BLOCH
WYDAWNICTWO
FLAVIUS
Copyright by Wydawnictwo Flavius
Konsultacja naukowa: Grzegorz Tomkowicz

Korekta: Krzysztof Szymczyk
ISBN 978-83-932765-0-9
Wydawnictwo Flavius
ul Bartycka 26, Warszawa
Wydanie I
WARSZAWA 2011
SPIS TRECI
WSTP ............................................................................................................................................................ 9
ROZDZIA 1
NAUKA I BG ....................................................................................................................................... 14
Bg urojony ...................................................................................................................................... 17
Dowodzenie ........................................................................................................................................... 19
Dowodzenie nieistnienia .............................................................................................................. 24
Nieskoczony regres ....................................................................................................................... 25
Czajniczek .......................................................................................................................................... 26
Prawdopodobiestwo a Bg ...................................................................................................... 27
Wstrzymujc si od sdu .............................................................................................................. 28
Staa ateistyczna ............................................................................................................................. 30
Logika, Bg i ewolucja ................................................................................................................... 31
Nie dowiedzione stwierdzenia ................................................................................................. 33
O zoonoci i nieprawdopodobiestwie Boga ......................................................... 35
Kto zaprojektowa Projektanta? ............................................................................................. 36
Ksiga Rodzaju, Ewangelie a stworzenie, inne
wymiary ............................................................................................................................................ 37
Zarzut Porfiriusza z Tyru ............................................................................................................. 38
Konkluzja ................................................................................................................................................. 40
ROZDZIA 2
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST
RDEM ZA? .................................................................................................................................. 41
Darwinizm moralny ......................................................................................................................... 42

Konsekwentny ateizm a darwinizm moralny ............................................................... 42
Apogeum moralnoci konsekwentnego ateizmu ....................................................... 44
Absolutyzm a pogldy przeciwne .......................................................................................... 48
Ateistyczny darwinizm moralny a moralno

chrzecijaska w praktyce .................................................................................................. 52
Aborcja ....................................................................................................................................................... 53
Eutanazja .................................................................................................................................................. 57
Czy mona by rwnoczenie darwinist moralnym
i chrzecijaninem? .................................................................................................................... 63
O niekonsekwentnym ateizmie i niekonsekwentnym chrzecijastwie ... 64
O wychowaniu w religii ................................................................................................................. 64
Zbdne wypowiedzi ......................................................................................................................... 66
Wydrwienie ............................................................................................................................................. 68
Richard Dawkins a Matka Teresa z Kalkuty ................................................................. 69
Urojone pogldy Richarda Dawkinsa ................................................................................. 74
Konkluzja ................................................................................................................................................. 75
ROZDZIA 3
ATEISTYCZNA MORALNO Z PERSPEKTYWY TOTALITARNEGO
UCISKU ...................................................................................................................................................... 76
Komunizm .............................................................................................................................................. 77
Lenin i jego dzieo ............................................................................................................................ 82
Zburzone witynie .......................................................................................................................... 86
Cenzura ...................................................................................................................................................... 88
Narodowy socjalizm, Adolf Hitler a religia .................................................................. 90
Narzdzie totalitarnego za ......................................................................................................105
Pius XII a narodowi socjalici ................................................................................................108
Konkluzja ...............................................................................................................................................118
ROZDZIA 4
KIM JEST CHRZECIJANIN? ....................................................................................................120
Chrzecijanin .......................................................................................................................................120
O postpowaniu chrzecijanina ............................................................................................124
Skd si bior przestpstwa przypisywane
Kocioowi? ................................................................................................................................127
Konkluzja ...............................................................................................................................................132
ROZDZIA 5
HISTORYCZNE RDA CHRZECIJASTWA .........................................................133
Kanon Ewangelii ..............................................................................................................................133

O rodowodach Jezusa ...................................................................................................................144
Dalsze pytania dotyczce kwestii pochodzenia
Jezusa ...............................................................................................................................................147
O spisie ludnoci za Kwiryniusza ........................................................................................148
Czy przeprowadzano spis mieszkacw Izraela
wedug rodw? .........................................................................................................................151
O niesprzecznoci w ewangelicznych opisach
narodzin i pierwszych lat ycia Jezusa ...................................................................155
Herod Wielki i rze niewinitek ......................................................................................157
Jzef Flawiusz, historia a Ewangelie ................................................................................159
Jezus gosi nauk wiatu .............................................................................................................166
Interpretacja Nowego Testamentu .....................................................................................167
Zbawienie czowieka .....................................................................................................................170
Konkluzja ...............................................................................................................................................172
ZAKOCZENIE .................................................................................................................................173
BIBLIOGRAFIA ..................................................................................................................................177
INDEKS OSOBOWY ...................................................................................................... 185
WSTP
Istnieje takie pojcie, ktre od zarania dziejw towarzyszyo ludzkiej cywilizacji. Od niepamitnych czasw fascynowao i pocigao miliony ludzi. Stao si przedmiotem refleksji
filozofw, artystw i naukowcw. Tym pojciem jest Bg.
Wielu zadaje sobie pytania: Czy On istnieje? Jeli tak, to jak
rol peni w yciu czowieka? Jeli nie, to dlaczego znajduje
On a tylu zwolennikw? Dwa wielkie stanowiska filozofii
tocz niekoczcy si dialog. Pojcie Boga i zwizane z nim
pojcie ateizmu prowadz spr o prawd, krzyujc si w batalii o ludzkie przekonania, wzbudzajc zarazem poczucie fascynacji i kontrowersji. To wanie ten spr, bdcy przyczyn wielkich nadziei i rozczarowa, ten, w ktrym uczestniczyli liczni myliciele, ten, ktry tak wiele znaczy w yciu
czowieka, stan u rde niniejszych rozwaa.
ledzc karty historii, dowiadujemy si, i wierzenia religijne w dziejach cywilizacji odgryway dominujc rol.
Znaczenie owych wierze jednak zmalao na skutek zrodzonego w ostatnich wiekach potnego frontu ruchw antyreligijnych. W tym czasie pojawio si wielu twrcw literatury, ktrzy na amach swych pism wyraali religijny sceptycyzm. Obecnie, na pocztku XXI wieku, front ten reprezentowany jest przez szereg gonych i znanych przedstawicieli. Do tego grona naley zaliczy oksfordzkiego profesora Richarda Dawkinsa, ktry dooy wszelkich stara,
10
UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA
aby wesprze wasn myl dorobek swych poprzednikw

i promowa wiatopogld ateistyczny na caym wiecie. Jego ksika Bg urojony staa si popularna wrd wielu tysicy czytelnikw, ktrzy przyjli jej tre z wielkim entuzjazmem. Istnieje jednak szereg i takich czytelnikw, ktrzy
myl Richarda Dawkinsa poddaj zasadniczej krytyce, dostrzegajc w niej nieuzasadniony, oparty na bdnych przesankach atak na religi.
Czytajc tytu ksiki oksfordzkiego uczonego Bg urojony,
warto zauway, i okrelenie Boga oraz religii jako urojenia
znane ju byo w literaturze minionych epok. Na takie sformuowanie mona natrafi u jednego z najzagorzalszych ateistw przeomu XVIII i XIX wieku, Donatiena-AlphonseaFranois de Sadea, zwanego markizem de Sade czowieka
zupenie pozbawionego systemu wartoci, wyzutego z elementarnej uczciwoci, twierdzcego, i kieruje si jedynie egoizmem, przyjemnoci i moralnym zepsuciem. Tene myliciel
napisa: Urojony Bg jest tylko chimer, a jego niedorzeczne
istnienie przyjmowali wycznie obkacy1. Na horyzoncie
pojawi si rwnie inny autor, Karol Marks czoowy przedstawiciel komunizmu teoretycznego. Z jego ideologii korzystali
przywdcy najwikszego w dziejach wiata systemu zniewolenia i upadku czowieczestwa. Marks, zdeklarowany ateista,
napisa: Prawdziwe szczcie ludu wymaga zniesienia religii,
jako urojonego szczcia ludu2. Czyby marksizm i sadyzm
1
2
Donatien-Alphonse-Franois de Sade, Justyna, czyli nieszczcia cnoty, tum. M. Bratu, wyd. II, Wydawnictwo dzkie, d 1989, s. 212.
Karol Marks, Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, [w:] K. Marks, F. Engels, W. Lenin, O religii. Wybr, wyd. I, Ksika i Wiedza, Warszawa 1984, s. 45.
WSTP
11
stay u rde pimiennictwa wspczesnego nam i powszechnie szanowanego, naukowego autorytetu? Czyby profesor Richard Dawkins czerpa inspiracje z dzie owych mylicieli? Czyby pojcie Boga i religii jako urojenia zwizao
owych autorw wspln myl przewodni? Kto i jakie ma
urojenia? Niech ksika profesora Richarda Dawkinsa, w kontekcie krytyki, sama udzieli odpowiedzi na powysze pytania.
Lizjas napisa dla jakiego podsdnego mow; ten wzi
j, przeczyta kilkakrotnie i przyszed do niego zmartwiony,
mwic, e przy pierwszym czytaniu wydaa mu si nadzwyczajna, ale przy powtrnym i nastpnym zupenie saba i nieskuteczna. Lizjas za si rozemia: A c ty, masz zamiar
wygosi j wicej ni jeden raz przed sdziami czy co?3.
Do mowy Lizjasza mona porwna Dawkinsowskiego
Boga urojonego, gdy po pierwszym czytaniu ksika ta wydaje
si nadzwyczajna, lecz przy dokadniejszym wnikniciu w jej
tre ujawnia brak precyzji, jak rwnie powierzchowno
analizy sformuowanych w niej poj. Biorc do rki ksik
Bg urojony, ma si mieszane odczucia. Z jednej strony czytelnik z niezwyk wrcz ciekawoci pragnie zapozna si
z silnymi przeciwnymi dowodami4, o ktrych jej autor wspomina, a wiadczcymi o nieistnieniu Boga; z drugiej strony,
widzc pokan ksig, moe odnie wraenie, e bd
w niej stosowane znane ju od wiekw metody zwodniczej
retoryki sofistycznej. Istotnie, omawianej pozycji mona za3
4
Plutarch, Moralia. O gadulstwie, tum. Z. Abramowiczwna, PWN 1977, s. 165.

Richard Dawkins, Bg urojony, tum. P. Szwajcer, wyd. II poprawione, Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007, s. 16.
12
rzuci przemilczenia, sprowadzanie do miesznoci, odcignicia uwagi, nieudzielanie penej informacji na temat
omawianego zagadnienia, wyciganie wnioskw nie opartych na rzetelnym materiale dowodowym, a nawet prezentowanie absurdalnych, nielogicznych rozumowa. Czytelnik, zalany potokiem sw i lawin incydentalnych przypadkw, odnosi wraenie susznoci przedstawionych wypowiedzi, gdy tymczasem wygoszone twierdzenia nie znajduj faktycznego uzasadnienia. Czytajc ksik Bg urojony,
mona dostrzec, i wnioski profesora Richarda Dawkinsa
opieraj si nie na podstawie silnych przeciwnych dowodw5, lecz na jego subiektywnym systemie wiatopogldowym. Ponadto podczas uwanej lektury dochodzi si do
spostrzeenia, i nie poruszono w niej, z wyjtkiem kilku
odniesie, kwestii istnienia bd nieistnienia Boga. Tre
rozprawy dotyczy gwnie zagadnie zwizanych z Bogiem
w znaczeniu socjologicznym, nie za metafizycznym.
Ludzie wierzcy niejednokrotnie lkaj si pyta dotyczcych ich wasnych przekona. Wol y w czystej wierze, nie opartej na jakichkolwiek rdach poznawczych.
Owa postawa wie si z lkiem o utrat fundamentalnego
wiatopogldu, z ktrym taki czowiek w momencie udowodnienia jego bezzasadnoci musiaby si rozsta. Prezentowana postawa jest jednak bdna, gdy moe prowadzi do
uznawania sprzecznoci, ktre nie powinny by akceptowane.
Podobnie druga strona, ateistyczna, nie jest skonna do gbszych rozwaa, nie tyle z powodu lku, ale raczej z braku ja5
Ibidem.
WSTP
13
kiegokolwiek zainteresowania t dziedzin. Ateistyczny pogld na wiat wystarcza do egzystencji, a jego wyznawcy nie
poszukuj niczego wicej. Zamykaj si w konsumpcyjnym
wiecie i hermetycznie odgradzaj od wszelkiej duchowoci.
Ta postawa rwnie wydaje si bdna, gdy nastawiona jest
wycznie na biologiczne trwanie i brak w niej elementu
gbi filozoficznej. Tymczasem nie naley unika zagadnie
pryncypialnych, tak silnie zwizanych z sensem ludzkiego
istnienia.
ROZDZIA 1
NAUKA I BG
Poszukujc odpowiedzi na najistotniejsze pytania czowieka, jak i na rda wiedzy, z ktrych czerpie on sw inspiracj, z koniecznoci naley odwoa si do nauki,
wiarygodnego weryfikatora prawdy i faszu.
Pojcia teizm i ateizm stoj ze sob w sprzecznoci. Bg
jest albo go nie ma. Z fundamentw logiki wynika, i
jedno z prezentowanych twierdze jest prawdziwe, czynic
drugie jednoznacznie faszywym. Ta z pozoru prosta konstrukcja niesie jednak w sobie zasadnicze trudnoci, gdy
stana u rde wielowiekowego sporu, ktry wedug szeregu znakomitych mylicieli nadal nie zosta rozstrzygnity.
Czy ateizm uzasadnia sens ludzkiego trwania? Teici
twierdz, i zdecydowanie nie. Istnienia dla samego istnienia, walki o byt, ostatecznej pustki6 nie mog zaakceptowa jako filozofii ycia. A moe ateizm gosi trudn prawd? Moe pustka jest ostatecznym celem naszego ycia? Teici uznaj, i istnieje Istota, ktra nadaje sens i znaczenie
ludzkiemu yciu. Poszukuj Absolutu, ktry uzasadnia dol
czowieka i jego denia. W Bogu, duszy i moralnoci widz sens swojego istnienia.
6
Ibidem, s. 481.
NAUKA I BG
15
Dawkinsowski ateizm wie si z przyjciem wiatopogldu zakadajcego, i nie ma nic poza wiatem o charakterze czysto fizycznym, adnej nadnaturalnej stwrczej inteligencji niedostpnej naszym zmysom 7. Tak pojmowany
Bg nie istnieje, za religia stanowi element faszywy, ktry
naley odrzuci. Ateista jest te przekonany, e nie istnieje
dusza trwajca duej ni ciao i nie ma adnych cudw s
jedynie zjawiska naturalne8. Zatem ani Bg nie istnieje, ani
aden wiat pozafizykalny, ani zjawiska ponadnaturalne, ani
dusza ludzka (nie ma ycia po mierci, jest pustka9). Ponadto w swoich rozwaaniach Dawkins uznaje panteizm za rodzaj ateizmu10, gdy idea Boga rozumianego jako prawa
przyrody, natura czy wszechwiat w istocie stanowi wiatopogld ateistyczny, chocia odmiennie nazywany. Ateizm
prezentowany przez tego myliciela jest typem ateizmu bazujcego na teorii ewolucji, jako ostatecznego wyjanienia
procesu powstania ycia, a nawet moralnoci11.
Teizm jest pogldem, w myl ktrego istnieje Bg. Wedug jednych Bg to najwysza osobowa sia i uzasadnienie
wszelkiego istnienia, bdca ostatecznym podmiotem wierze12. Wedug innych Bg jest pryncypium i ostatecznym
7
8
9
10
11
Ibidem, s. 38.
Ibidem s. 38. (Ateizm Dawkinsa wie si jak sam twierdzi z obron przeciwstawnej opinii dotyczcej hipotezy Boga. Hipotez Boga natomiast
sformuowa w sposb nastpujcy: istnieje nadludzka, nadnaturalna inteligencja, ktra w zamierzony sposb zaprojektowaa i stworzya Wszechwiat
i wszystko, co w nim istnieje, w tym rwnie nas s. 58).
Ibidem, s. 38 i 481.
Ibidem, s. 44, 45.
Ibidem, rozdz. 4 i 6.
16
fundamentem kadej rzeczywistoci 13. Wedug jeszcze innych Bg to ponadziemska istota osobowa lub personifikowana, bdca racj egzystencji caej rzeczywistoci
kosmicznej, a przede wszystkim celem ycia czowieka14.
Dawkins jest zdania, i pojcie Bg [] powinno si
[] rozumie [] jako odnoszce si do obdarzonego
nadprzyrodzon (nadnaturaln) moc Stwrcy, ktremu
czowiek powinien oddawa cze15.
Jeeli definiowaoby si Boga przez pryzmat Chrystusa,
naleaoby doj do konkluzji, i Bg jest najwysz istot
z innego wymiaru. Na powysze wskazuje to, i Jezus
podawa si za krla oraz naucza o swym krlestwie nie
pochodzcym z tego wiata. Bg ma dobr natur, gdy
Chrystus by miosierny i sprawiedliwy. Ma samowiadomo i moliwo egzystencji poza yciem ziemskim, gdy
rozumowa podobnie jak wszyscy ludzie, zmartwychwsta
i uda si do swojego, jak twierdzi, krlestwa. Bg posiada
zdolno wywoywania zjawisk ponadnaturalnych, gdy Jezus uzdrawia i czyni znaki, ktrych nie moemy wyjani
w sposb naturalny. Boga na gruncie niniejszej pozycji naley pojmowa poprzez wymiar osoby Jezusa Chrystusa.
12
13
14
15
Religia. Encyklopedia PWN, red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2, Warszawa

2001, haso opracowa J.A. Koczowski, Warszawa 2001.
Encyklopedia chrzecijastwa. Historia i wspczesno. 2000 lat nadziei, red.
H. Witczyk, Jedno 2001, s. 109.
Encyklopedia katolicka, Towarzystwo Naukowe KUL, wyd. I, t. II, pod red.
F. Grylewicza, R. ukaszyka, Z. Suowskiego, Lublin 1976.
R. Dawkins, Bg urojony, s. 36 (podobne rozumienie Boga Dawkins podaje take
na s. 58 oraz 94).
NAUKA I BG
17
Bg urojony
W dziesiciu rozdziaach ksiki Bg urojony Richard
Dawkins zawar przesanki, ktre jego zdaniem buduj argumentacj na rzecz odrzucenia wiary w imi ateizmu. Ju
we wstpie16 Dawkins dokonuje przegldu wasnego dziea:
Rozdzia 1 oraz rozdzia 10 opowiadaj o tym, jak zrozumienie wspaniaoci otaczajcego nas wiata moe, bez
odwoywania si do Boga, speni funkcje, ktre [...] uzurpuje sobie religia. Rozdzia 2 dotyczy agnostycyzmu i pogldu, e pojcie Boga ma charakter hipotezy naukowej, do
ktrej naley podchodzi ze sceptycyzmem. Rozdzia 3 dotyczy kontrargumentacji z tzw. dowodami na istnienie Boga,
ktre przedstawiali w historii teolodzy i filozofowie. Rozdzia 4 omawia kwestie powstania ycia i wiata bez odwoywania si do Boga. Podstaw rozwaa jest darwinowska
teoria doboru naturalnego. Rozdzia 5 odnosi si do kwestii
fenomenu tak ogromnej liczebnoci ludzi wierzcych.
Dawkins zastanawia si, czy w zwizku ze zjawiskiem powszechnoci religii Bg musi istnie. Rozdziay 6 i 7 polemizuj z przekonaniem, i religia i Bg stanowi niezbdn podstaw ludzkiej moralnoci. W rozdziale 8 Dawkins wskazuje, e poytki z religii s wtpliwe. Rozdzia 9 podejmuje problem wychowania w religii.
Dawkins jest zdania, i religia utrzymuje si mimo silnych przeciwnych dowodw17, jednak z przegldu ksiki
16
17
Ibidem, s. 11-13.
Ibidem, s. 16.
18
Bg urojony nie wynika powysza konkluzja. W rozdziale 1

i 10 Dawkins napisa o moliwoci rozumienia wiata bez
odwoywania si do Boga gdy tymczasem jest to pogld,
ktry nie zaprzecza moliwoci istnienia Boga. W rozdziale
2 mowa jest o agnostykach, a take o tym, e Bg stanowi
hipotez naukow, do ktrej naley podchodzi z pewnym
sceptycyzmem jednak powysze nie wyklucza poprawnoci wiary w Boga. W rozdziale 3 mowa o teologicznych i filozoficznych dowodach na istnienie Boga ktre nie maj
wpywu na ocen poprawnoci lub niepoprawnoci religii.
Rozdzia 4 odwouje si do darwinizmu. Tymczasem darwinizm nie jest sprzeczny z wiar, gdy teoria ta nie wyklucza istnienia Boga ani nie wyklucza stworzenia ycia przez
Boga, co wykaza sam Darwin18. Rozdzia 5, ktry odnosi
si do fenomenu ogromnej liczebnoci ludzi wierzcych,
nie jest sprzeczny z zaoeniami wiary. Rozdziay: 6, 7, 8 i 9
dotycz moralnoci, poytkw religijnych i problemu wychowania w religii, nie za istnienia bd nieistnienia Boga.
Gdzie s zatem te rozdziay, ktre zawieraj silne, przeciwne wierzeniom religijnym dowody? Co si z nimi stao?
Nazwy rozdziaw i komentarze autora ka wnioskowa,
i pozycja Bg urojony dotyczy jedynie socjologicznych problemw wiary, na bazie ktrych nastpi nieuprawnione, sofistyczne wnioskowanie o nieistnieniu Boga.
18
K. Darwin, O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt, tum. S. Dickstein, J. Nusbaum, Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1955, s. 515.
NAUKA I BG
19
Dowodzenie
Relacja nauki i logiki wzgldem religii jest pasjonujca.
Od wiekw wielu badaczy prbowao wytyczy ich granice,
jednak szereg zjawisk religijnych nie przystaje do naukowej
oceny, dlatego cise ich okrelenie staje si niezwykle trudne. Dawkins przedstawi wiele spostrzee dotyczcych
owych relacji i prbuje wykaza, i nauka jest sprzeczna
z pojciem Boga i religii.
Na kim spoczywa obowizek dowodzenia susznoci
swoich pogldw? Dawkins, przytaczajc myl Bertranda
Russella, stwierdzi: ciar dowodu powinien spoczywa
na wyznawcy, a nie na tym, kto nie wierzy 19. Czy jednak
przedstawiona myl jest suszna? Poruszona kwestia jest natury praktycznej, metodologicznej i logicznej. Nauki prawne, ktre najdoniolej zajy si problematyk dowodzenia,
wypracoway rozwizanie, ktre mona zastosowa rwnie
w powyszym przypadku. Ciar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, ktra z faktu tego wywodzi skutki prawne20. Skupmy si na owym wywodzeniu skutkw.
W wiecie prawnym bdziemy mieli do czynienia ze skutkiem prawnym, w kwestii pytania o Boga ze skutkiem
19
20
R. Dawkins, Bg urojony, s. 87 (por. take s. 85).

Kodeks cywilny (ustawa z dn. 23.04.1964 stan prawny na 1 wrzenia 2007), red.
M. Buczna, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Zakada si w tej konstrukcji rwno stron, nie za zachwianie rwnowagi dowodowej. Zasada procesowa Juliusa Paulusa (Digesta 22, 2, 3) Ei incumbit probatio qui dicit, non qui negat jest
w istocie podobna, gdy ateista twierdzi, i wystpuje okrelony stan, ktremu
teista zaprzecza (np. ateista twierdzi, i ludzka wiadomo trwa do czasu fizycznej mierci, tymczasem teista temu zaprzecza).
20
wiatopogldowym. Naley stwierdzi, i ten, kto pragnie

wywoa okrelony skutek, powinien przedstawi dowd.
W przypadku pytania o Boga powinien przedstawi dowd
ten, kto twierdzi, e Bg istnieje, jak rwnie ten, kto
twierdzi, e Bg nie istnieje. Obydwie strony pragn wywoa skutek w postaci wykazania susznoci swego wiatopogldu. Zatem zarwno jedni, jak i drudzy, goszc cokolwiek na temat istnienia bd nieistnienia Boga, maj
obowizek przeprowadzenia dowodu. Przytoczony wyej
wywd Russella, dotyczcy jednostronnego takiego obowizku, miaby swoje uzasadnienie w przypadku, gdyby ten,
kto twierdzi, rozmawia z osob, ktra nie ma jakiegokolwiek zdania na dany temat. Gdyby kto, kto nic na temat
Boga nie twierdzi, rozmawia z osob uwaajc, i Bg
istnieje, wwczas miaby prawo jednostronnie oczekiwa
przeprowadzenia dowodu. Gdyby wic wskazany rozmwca odpar: to ty mi dowied, i tak nie jest, dajcy dowodu miaby metodologiczne prawo odpowiedzie: ale ja
nie twierdz, i tak nie jest, to ty twierdzisz, e jest wyka
zatem, dlaczego tak jest.
Mona wzi za przykad pewnego czowieka, Piotra,
ktry stwierdzi: W pierwszym wagonie pocigu znajduje
si tylko jedna osoba. Tutaj nie ma adnego dowodu. Jest
to twierdzenie, podobnej wartoci jak: Bg istnieje. Pawe jednak mwi: To nieprawda, e w pierwszym wagonie
znajduje si jedna osoba (ateista zatem powie: Nieprawda, i Bg istnieje). Andrzej natomiast milczy. Na kim
spoczywa zatem ciar dowodu? Na tym, kto twierdzi, i
tak jest? Na tym, kto twierdzi, i tak nie jest? Czy na
tym, kto nic nie twierdzi? Wyglda na to, e na tym, kto
NAUKA I BG
21
twierdzi, i na tym, kto zaprzecza, spoczywa obowizek

przedstawienia dowodu, czyli na Piotrze i Pawle. Obowizku tego nie ma tylko ten, kto nic nie mwi w powyszym
przypadku Andrzej.
W sprawie dowodzenia istnienia Boga znamiennie wyglda spr o ciar dowodu. Podobny on jest do tak toczcej
si rozmowy:
Piotr: W pierwszym wagonie pocigu znajduje si tylko
jedna osoba.
Pawe: To nieprawda.
Piotr: Dlaczego?
Pawe: Bo nie przedstawie dowodu. Jeli go nie przedstawisz, wykaesz, i nie powiedziae prawdy.
Piotr: To, e nie przedstawiem dowodu, nie oznacza, i nie
powiedziaem prawdy. Z braku dowodu wynika to, i
nie przedstawiem dowodu na potwierdzenie mojej
tezy.
Pawe: A jednak bez dowodu powiedziae nieprawd.
Piotr: Skoro powiedziaem nieprawd, to twoje sowa
w istocie sprowadzaj si do nastpujcego twierdzenia: Nieprawd jest, i w wagonie pierwszym
znajduje si tylko jedna osoba, co skutkuje logicznie,
i w tym wagonie nie ma nikogo lub jest wicej osb
ni jedna. Skoro zatem twierdzisz, i jest inaczej,
ni powiedziaem, podaj dowd, bo uznam twoje
sowa za nieprawdziwe, zgodnie z twoim wasnym
rozumowaniem.
Pawe: To prawda, moje sowa sprowadzaj si do tego
twierdzenia, ale z tego, e nie podaem dowodu, nie
wynika, i powiedziaem nieprawd. Sam mi to po-
22
wiedziae. Z tego wynika to, e nie przedstawiem

dowodu. Gdyby zatem uzna moje twierdzenie
(o liczbie ludzi w pierwszym wagonie) za nieprawdziwe, wwczas twoje byoby prawdziwe. Przedstaw zatem dowd prawdziwoci swego twierdzenia, w innym wypadku uznam je za nieprawdziwe...
I tak, bdc w sprzecznoci, strony tocz zwodnicze koo
sporu w nieskoczono, przerzucajc wzajemnie na siebie
ciar dowodu. Wyglda na to, i obydwie strony powinny
przedstawi dowd bo obydwie co twierdz i pragn
wywoa okrelony skutek. Podobnie do przedstawionej
rozmowy wyglda dyskusja na temat istnienia Boga.
Naley si przyjrze innej saboci pogldu, w myl ktrego ciar przeprowadzenia dowodu spoczywa na tym, kto
twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza. Dla zobrazowania
powyszego problemu mona przedstawi nastpujce logiczne rozumowanie:
ateista jest zdania, i po mierci:
twierdzenie
zaprzeczenie
jest pustka = brak ycia
chrzecijanin jest zdania, i po mierci:
zaprzeczenie twierdzenie
brak pustki = jest ycie.
Ateista twierdzi, e po mierci jest pustka. Zatem
twierdzc, i po mierci jest pustka ma obowizek
udowodnienia tego faktu. Chrzecijanie, ktrzy zaprzecza-
NAUKA I BG
23
j temu pogldowi, nie maj obowizku dowodzenia istnienia po mierci ycia, czyli braku pustki. Z drugiej strony
chrzecijanie twierdz, i po mierci fizycznej jest ycie.
Ateici natomiast zaprzeczaj tej moliwoci, uwaajc, i
jest wwczas brak ycia. Zatem chrzecijanie musz dowie istnienia ycia po mierci, za ateici nie musz. Konkludujc, uzyskujemy sprzeczno, w myl ktrej zarwno
ateici, jak i chrzecijanie jednoczenie musz i nie musz
dowodzi tego samego pogldu.
Dawkins, opierajc si na myli Bertranda Russella, wyrazi przekonanie, i ciar udowodnienia istnienia Boga spoczywa na tym, kto twierdzi, i Bg istnieje (wyznawcy). Powinien zatem udowodni, i taki ciar na tej osobie istotnie spoczywa, a jednoczenie nie spoczywa na tym, kto
twierdzi, i Bg nie istnieje (osobie niewierzcej). Jednak
uchyli si od takiego dowodzenia. Powyszy pogld mona
uzna za faszywy poprzez sprowadzenie caej reguy wyej
prezentowanego rozumowania do sprzecznoci. Wyglda
zatem na to, i autor Boga urojonego nie gosi prawdy w kwestii
ciaru dowodowego21.
21
Dawkins milczco sam przyznaje si do faktu, i ciar dowodowy spoczywa

rwnie na ateizmie, gdy po wygoszeniu swego twierdzenia nie zakoczy
swej ksiki w tyme punkcie, lecz przeszed do dalszego wedug jego mniemania dowodzenia susznoci ateizmu.
24
Dowodzenie nieistnienia
Dawkins prbuje unikn odpowiedzi na pytanie, ktre
stanowi fundament jego wiatopogldu: Fakt, e nie sposb dowie nieistnienia Boga, jest trywialny; nie mona ze
stuprocentow pewnoci udowodni nieistnienia czegokolwiek22.
Trudno jest zrozumie powysze sformuowanie, gdy
nie wymaga si od Dawkinsa pewnoci wysuwanych przez
niego ateistycznych postulatw. Wystarczyoby, gdyby na
fundamencie naukowym ugruntowa ich suszno, wwczas jego pogldy stayby si niezwykle doniose. Naukowo
stosuje si metod dowodzenia nieistnienia okrelonych
obiektw bada, dlatego trudno dostrzec powody, dla ktrych Dawkins miaby tej metody unika. Mikrobiolog moe
dowie, i w wodzie nie istniej zarazki i jest ona zdatna do
picia. Inynier moe dowie, i nie istnieje zagroenie zawalenia si mostu przy okrelonych ruchach sejsmicznych. Nawet na gruncie nauk prawnych adwokat moe dowie, i nie
istnieje zwizek midzy przestpstwem a jego klientem. Moe take stwierdzi, i w przepisach prawa nie istniej artykuy, na bazie ktrych mona by skaza oskaronego.
Dowodzenie nieistnienia jest zwyk procedur badawcz, akceptowan w gronie naukowym; Dawkinsowski ateizm jednak nie spenia tego kryterium, dystansujc t koncepcj filozoficzn od realnej nauki.
22
R. Dawkins, Bg urojony, s. 88. (Nieciso: w logice bd matematyce dowodzi

si ze stuprocentow pewnoci nieistnienie okrelonych obiektw).
NAUKA I BG
25
Nieskoczony regres
Dawkins przytacza jeden z argumentw na rzecz ateizmu, piszc:
Kto stworzy Boga?. Bg-projektant nie moe nam posuy do wyjanienia fenomenu uporzdkowanej zoonoci, jakikolwiek bowiem Bg zdolny do zaprojektowania czegokolwiek musiaby sam by wystarczajco zoonym bytem,
by jego istnienie wymagao analogicznego wyjanienia. Mielibymy wic klasyczny nieskoczony regres, od ktrego nie
ma ucieczki. Ten argument wskazuje, e Bg [...] jest bardzo,
ale to bardzo nieprawdopodobny23.
Aby zrozumie warto rozumowania Dawkinsa, pod
sowa: Bg oraz uporzdkowana zoono naley podstawi analogiczne pojcia w okrelonej konfiguracji. Przykadem takiego podstawienia moe by sowo Dawkins
oraz ksika Bg urojony.
Kto stworzy Dawkinsa?. Dawkins-projektant nie moe
nam posuy do wyjanienia fenomenu ksiki Bg urojony,
jakikolwiek bowiem Dawkins zdolny do zaprojektowania
czegokolwiek musiaby sam by wystarczajco zoonym bytem, by jego istnienie wymagao analogicznego wyjanienia.
Mielibymy wic klasyczny nieskoczony regres, od ktrego
nie ma ucieczki. Ten argument wskazuje, e Dawkins [...] jest
bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobny.
Jeli zatem Dawkins udowodni, i Bg znajduje si
w nieskoczonym regresie, on sam take na podstawie
23
Ibidem, s. 160.
26
wasnego rozumowania znalaz si w nieskoczonym regresie. Jeli Dawkins wykaza, e Bg jest bardzo, ale to
bardzo nieprawdopodobny, to sam Dawkins jest rwnie
bardzo, ale to bardzo nieprawdopodobny. Jeli Bg nie
moe nam posuy do wyjanienia uporzdkowanej zoonoci, to sam Dawkins nie moe nam posuy do wyjanienia uporzdkowanej zoonoci, jak jest jego ksika
Bg urojony.
Dawkins mgby stwierdzi: Rozumowanie powysze
jest bdne, gdy ja nie funkcjonuj w nieskoczonym regresie, lecz wywodz si ze skoczonoci, to jest z materii,
ktra wesza w stan ewolucji. W tej sytuacji naleaoby odpowiedzie: Prawd jest, e powysze rozumowanie jest
bdne, jednak jest to rozumowanie, ktre Dawkins sobie
sam narzuci, gdy umieszczajc Boga w nieskoczonym
regresie, stworzy logiczn konstrukcj, na bazie ktrej
Dawkinsa rwnie mona umieci w tyme regresie.
Czajniczek
Dawkins przytacza wypowied znanego ateisty Bertranda
Russella, ktry gosi: Gdybym stwierdzi, e gdzie tam,
pomidzy Ziemi a Marsem, kry wok Soca po eliptycznej orbicie porcelanowy czajniczek, nikt nie byby
w stanie zakwestionowa prawdziwoci tego twierdzenia24.
24
Ibidem, s. 85.
NAUKA I BG
27
Bg wedug Dawkinsa jawi si jako russellowski czajniczek, czyli cakowity, oderwany od rzeczywistoci wymys, nie
majcy najmniejszego nawet potwierdzenia w realnym wiecie,
ktrego absurdalnego nieistnienia nie sposb udowodni.
Dla chrzecijanina zarzut Dawkinsa, i Bg stanowi abstrakcyjny wymys, jawi si jako prba narzucenia modelu
i rozumienia Boga, ktre w tej religii nie wystpuj. Chrzecijanie bazuj na naukach historycznych i wycigaj
z owych nauk uprawnione wnioski. Jezus jest postaci historyczn, tak jak Poncjusz Piat, Jzef Flawiusz, Tacyt
czy Kajfasz. Tylko podwaenie wiadectw, na ktre powouj si historycy Kocioa, moe przenie twierdzenie
o bstwie Chrystusa do sfery abstraktw. Dawkins i Russell
musz zatem odnie si do wskazanej argumentacji historycznej, gdy ich analiza nie dotyczy istoty zagadnienia wysuwanego przez chrzecijastwo.
Prawdopodobiestwo a Bg
Bardzo niskie prawdopodobiestwo25 istnienia Boga,
stanowi dla Dawkinsa podstaw jego ateizmu. Napisa: Istnienie Boga jest hipotez naukow, a dostpne dowody
i logiczne rozumowanie pozwalaj oszacowa prawdziwo
tej hipotezy z prawdopodobiestwem znacznie przekraczajcym 50%26.
25
26
Ibidem, s. 84.
Ibidem, s. 83. (Oczywicie Dawkins ma na myli prawdopodobiestwo poniej 50%).
28
Dawkins wyrazi swoje przekonania, posugujc si pojciem prawdopodobiestwa27. Jednak czy rachunek prawdopodobiestwa stanowi waciw metod suc do dokonywania wyej prezentowanych rozumowa? Zdecydowanie nie, gdy to matematyczne narzdzie przejawia sw si
w przypadku dysponowania precyzyjnymi danymi, ktrych
w sprawie Boga nikt nie posiada. Wiadomo, e aby obliczy
prawdopodobiestwo danego zdarzenia, naley okreli zarwno zbir podstawowy (zbir wszystkich moliwych
zdarze elementarnych danego dowiadczenia losowego),
jak i zbir zdarze elementarnych sprzyjajcych zajciu danego zdarzenia28. Naley pamita, i Dawkins w kwestii
Boga nie okreli ani zbioru podstawowego, ani zbioru zdarze elementarnych sprzyjajcych danemu zdarzeniu, dlatego posuguje si pojciem prawdopodobiestwa jedynie
w znaczeniu pozanaukowym. Mona zatem stwierdzi, i
wypowiedzi Dawkinsa dotyczce prawdopodobiestwa istnienia Boga s jego subiektywn ocen, nie potwierdzon
wymaganym wywodem i jako niemetodologicznie uzyskane
podlegaj odrzuceniu.
Wstrzymujc si od sdu
Kady czowiek dogbnie analizujcy zagadnienia religii,
konstytuujc swj wiatopogld na gruncie cywilizacyjnych
27
28
Ibidem, s. 81, 83, 84, 88 i inne.

T. Gerstenkorn, T. rdka, Kombinatoryka i rachunek prawdopodobiestwa, PWN,
Warszawa 1983, wyd. VII, s. 78-79.
NAUKA I BG
29
osigni wspczesnego czowieka, musi odpowiedzie

sobie na pytanie: jakie stanowisko w kwestii istnienia Boga
prezentuje nauka?
Mona przytoczy wypowied niezalenych naukowcw
wiatowej sawy Philipa G. Zimbardo i Floyda L. Rucha:
W odniesieniu do rzeczywistoci teologicznej lub metafizycznej nauka zajmuje stanowisko agnostyczne po prostu nic nie wie na ten temat 29. Cz mylicieli interpretuje
milczenie nauk na korzy ateizmu, gdy tymczasem metodologicznie milczenie oznacza cakowite zawieszenie sdu
i nieopowiedzenie si za adn ze stron. W tym znaczeniu
wypowiedzi Dawkinsa nie bazuj na dowodach uzyskanych
drog naukow, a ksika Bg urojony w kwestii istnienia Boga czerpie z alternatywnych rde wiedzy.
Stanowisko ludzi wierzcych bywa przedstawiane nieco
odmiennie. W tym ujciu istotnie przyznaje si, i kwestia
istnienia Boga moe by dla danego myliciela nie rozstrzygnita na gruncie uprawianej przez niego dyscypliny naukowej. Jednak, jak ma to miejsce w religii chrzecijaskiej,
wobec niesprzecznoci z caoksztatem dorobku myli naukowej czowieka, punktem wyjcia staje si historyczno
ycia Jezusa Chrystusa.
29
Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch, Psychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe

PWN, wyd. III, Warszawa 1996, s. 19.
30
Staa ateistyczna
Ateista jest te przekonany, e nie istnieje dusza trwajca
duej ni ciao i nie ma adnych cudw s jedynie zjawiska naturalne, ktrych na razie nie potrafimy wyjani. Jeeli
natykamy si na zjawisko, ktre wydaje si wykracza poza
wiat naturalny, w jego obecnym, dalece niedoskonaym rozumieniu, mamy nadziej, e pewnego dnia, gdy tylko je lepiej poznamy, zaliczymy je do sfery naturalnej30.
Jest to argument bezustannie pojawiajcy si w rozwaaniach ateistycznych i zosta przytoczony rwnie przez
Dawkinsa. Ma on jednak, jak si wydaje, wymiar jedynie retoryczny. Jeli kto bliej przyjrzy si temu rozumowaniu,
dostrzee, i mona nim uzasadni wszystkie absurdalne
konstrukcje rozumowe. Dawkins, zarzucajc komukolwiek
sprzeczno, musi si liczy z analogiczn odpowiedzi:
Jestem przekonany, e nie ma sprzecznoci w prezentowanych wywodach. Jeli natykamy si na rozumowanie, ktre wydaje si sprzeczne, w jego jeszcze daleko niedoskonaym pojmowaniu, mona mie nadziej, e pewnego dnia,
wraz z rozwojem nauki i bada, okae si, e owo rozumowanie jest tak naprawd w peni prawidowe. Dlatego te
na kady zarzut Dawkinsa, w ktrym wykazuje komukolwiek sprzeczno, mona odpowiedzie jego wasnym rozumowaniem31.
30
31
R. Dawkins, Bg urojony, s. 38.

Naley zwrci szczegln uwag na uyte przez Dawkinsa wyraenie przekonany, gdy kady ma jakie przekonania, ale jak wiadomo, powysze nie determinuje ich prawdziwoci.
NAUKA I BG
31
Logika, Bg i ewolucja
Pierwsze pytanie, jakie powinien zada sobie kady badajcy zagadnienie Boga i ewolucji, jest nastpujce: Czy pojcia ewolucji i Boga s wzgldem siebie sprzeczne, czy te
mog ze sob wspistnie? Rozumowanie osoby wywodzcej swj ateizm z ewolucji naley przedstawi w sposb
nastpujcy:
Skoro wierzcy twierdz, e Bg jest oraz e Bg jest
stwrc wszechwiata, a wedug ateistycznego wiatopogldu prawd jest, e Bg nie stworzy wszechwiata, gdy
miaa miejsce ewolucja to wniosek jest nastpujcy: Boga
nie ma. Rozumowanie tak przeprowadzone jest bdne
w dwch punktach:
pierwszy: z tego, e Bg nie stworzy wszechwiata, nie
wynika, e Boga nie ma;
drugi:
z tego, e miaa miejsce ewolucja, nie wynika, e
Bg nie stworzy wszechwiata.
Odnoszc si do pierwszego wnioskowania, mona posuy si kontrprzykadem. Kto twierdzi: Napoleon istnia (czyli Bg istnieje) oraz Napoleon napisa ksik
Bg urojony (czyli Bg stworzy wszechwiat). Jednak
prawd jest, e Napoleon nie napisa ksiki Bg urojony
(czyli Bg nie stworzy wszechwiata). Zatem: Napoleon
nie istnia (czyli Bg nie istnieje). Tak wyprowadzane
wnioski s nieprawidowe. Pomidzy aktem stworzenia
a istnieniem Boga nie ma logicznej wizi, ktra uprawniaaby do powyszych konkluzji.
Drugie wnioskowanie wymaga przeprowadzenia kilku
poniszych rozumowa. Skoro ewolucja jawi si jako
32
stopniowo i powoli narastajca zoono32, to aby akt

stworzenia i ewolucja nie byy w sprzecznoci ze sob, naley uzna, i stworzenie wizao si z kreacj pierwszej
formy ycia, obdarzonej ogromnym potencjaem rozwoju.
Wszystko za, co dziao si pniej, byo jedynie nastpstwem tego dziaania. Ten kontrprzykad wyrazi Darwin:
Wzniosy zaiste jest pogld, e Stwrca natchn yciem
kilka form lub jedn tylko i e gdy planeta nasza, podlegajc cisym prawom cienia, dokonywaa swych obrotw,
z tak prostego pocztku zdoa si rozwin i wci si
jeszcze rozwija nieskoczony szereg form najpikniejszych
i najbardziej godnych podziwu33.
Nie istnieje zatem sprzeczno midzy uznaniem Boga
za stworzyciela i uznaniem ewolucji. Mona rwnie poda
inny kontrprzykad. Stworzyciel mg by jedynie Pierwszym
Poruszycielem w okresie Wielkiego Wybuchu, a wszystko, co
dzi obserwujemy, jest nastpstwem tego dziea. Mg
wreszcie nada jedynie prawa, ktre umoliwiayby rozwj
ycia. Okazuje si, i z faktu ewolucji nie wynika brak stworzenia. Dlatego te wypowied Jana Pawa II z 1996 roku
dla Papieskiej Akademii Nauk, w ktrej przytaczajc wypowied swego poprzednika, stwierdza, e nie ma sprzecznoci midzy ewolucj a nauk wiary o czowieku i jego
powoaniu, pod warunkiem, e nie zagubi si pewnych nie32
33
Ibidem, s. 163.
K. Darwin, O powstawaniu gatunkw, s. 515. Intencja tej wypowiedzi jest podwaana w innym dziele Dawkinsa. Niezalenie od jakichkolwiek sporw, zdanie
wygoszone przez Darwina w prezentowanej formie moe by prawdziwe, dlatego stanowi kontrprzykad, i ewolucja nie prowadzi do ateizmu.
NAUKA I BG
33
zmiennych prawd, jest logicznie prawidowa i cakowicie

zgodna z obecn nauk. Podobny pogld prezentuje oksfordzki profesor historii i teologii Alister McGrath oraz Joanna Collicutt McGrath w polemicznej ksice przeciwko
tezom Dawkinsa: Bg nie jest urojeniem. Zudzenie Dawkinsa (podpisujc si pod wnioskami harwardzkiego profesora, popularyzatora ewolucjonizmu, Stephana Jaya
Goulda), twierdzc: natur mona tumaczy w sposb teistyczny bd ateistyczny, jednak adnego z nich nie wymaga ona jako jedynie susznego34. Dawkins opisuje ewolucj na wielu stronicach swojej ksiki i t obfitoci treci
prbuje zasugerowa, i istnieje sprzeczno midzy religi
a ewolucj. Naley jednak stwierdzi, i takiej sprzecznoci
nie wida.
Nie dowiedzione stwierdzenia
Ewolucja biologiczna stanowi dla Dawkinsa klucz do ateizmu. Na pocztku swoich rozwaa stwierdzi: Celem
mojej ksiki jest obrona [] opinii: jakakolwiek twrcza
inteligencja, wystarczajco zoona, by cokolwiek zaprojektowa, moe powsta wycznie jako produkt kocowy
rozbudowanego procesu stopniowej ewolucji35.
Odnoszc si do ksiki Bg urojony (w tym w szczeglnoci
do rozdziau czwartego Dlaczego niemal na pewno nie ma Boga),
34
35
Alister McGrath, Joanna Collicutt McGrath, Bg nie jest urojeniem. Zudzenie Dawkinsa, tum. J. Wolak, WAM, Krakw 2007, s. 35-36.
R. Dawkins, Bg urojony, s. 58. Oddano sens zdania.
34
naley stwierdzi, i nie powioda si obrona zapowiedziana przez oksfordzkiego profesora, gdy w treci swej
pracy nie przedstawi on analizy dowodzcej, i jakakolwiek twrcza inteligencja moe powsta wycznie jako
produkt stopniowej ewolucji. Czyli nie dowid, i ewolucja jest jedyn drog umoliwiajc powstanie takiej inteligencji, w tym Boga.
W nastpnym zdaniu autor stwierdzi: Twrcze inteligencje jako efekty ewolucji w sposb oczywisty i konieczny
mog pojawi si we Wszechwiecie do pno, a zatem nie
mog by odpowiedzialne za jego zaprojektowanie 36.
W powyszym zdaniu milczco zakada si, i przed powstaniem wszechwiata nie istniaa adna inna rzeczywisto.
Tymczasem taka teza wymaga przeprowadzenia dowodu, ktrego brakuje w analizie uczonego. Naley bowiem pamita, i
w religii (na przykad chrzecijaskiej) zakada si transcendencj Boga wobec wszechwiata, nie za jego immanencj.
Zatem twrcze inteligencje nie musz w sposb oczywisty
i konieczny pojawi si we wszechwiecie do pno.
Richard Dawkins rwnie w innych swoich dzieach nie
udowadnia postulowanych wyej tez. Znakomicie obrazuje
powysze wstp do polskiego wydania jego ksiki lepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, e wiat nie zosta zaplanowany,
napisany przez Antoniego Hoffmana (19501992), jednego z
najwikszych polskich uczonych paleontologw i ewolucjonistw. Czytamy w nim: ciesz si z wydania lepego zegarmistrza
po polsku, bo niemal cakowicie si z t ksik zgadzam, a
36
Ibidem, s. 59.
NAUKA I BG
35
taka zgodno pogldw nieczsto si dzi wrd ewolucjonistw zdarza. W tym ostatnim akapicie podkrelam jednak
wyraz niemal. Albowiem gwn tez lepego zegarmistrza jest,
e neodarwinowski paradygmat ewolucji wyjania ca rnorodno i wszystkie wasnoci istot ywych, tote nie ma powodu do wiary w ich Stwrc. A z t konkluzj Dawkinsa
zgodzi si nie mog. Z faktu, e koncepcja ewolucji moe
istnienie organizmw i gatunkw wyjani, wynika przecie
jedynie, e dla wytumaczenia ich istnienia nie trzeba powoywa si na dziaania rozumnego Stwrcy. Natomiast nie
mona na tej podstawie bezapelacyjnie wnioskowa jak to
z upodobaniem czyni Dawkins e ewolucja naprawd takiego wyjanienia dostarcza37.
Trudno nie zgodzi si z powysz opini Hoffmana, ktry
przestrzega przed bdem ateizowania ewolucjonizmu.
O zoonoci i nieprawdopodobiestwie Boga
Bg zdolny do zaprojektowania wiata tak
i przewidujco dostosowanego do naszej w nim
musi by istot niewyobraalnie wrcz zoon i
prawdopodobn, e istnienie takiego bytu jeszcze
wyjani ni nasze38.
37
38
idealnie
ewolucji
tak nietrudniej
Richard Dawkins, lepy zegarmistrz, czyli, jak ewolucja dowodzi, e wiat nie zosta zaplanowany, Pastwowy Instytut Wydawniczy, przeoy i wstpem opatrzy Antoni Hoffman, wyd. I, Warszawa 1994, s. 9.
36
Dawkins wielokrotnie powtarza powyszy argument

w przernej konfiguracji, wysuwajc z niego ateistyczn
konkluzj na temat Boga. Naley jednak uzmysowi sobie,
e z nieprawdopodobiestwa wystpowania danego obiektu
(trzeba doda, i Dawkins ocenia nieprawdopodobiestwo
istnienia Boga czysto intuicyjnie) nie wynika brak jego istnienia. Co wicej, to spostrzeenie w istocie stanowi argument teistyczny, gdy pozwala zrozumie, dlaczego Bg jest dla naukowcw tak trudnym i wymykajcym si obiektem bada.
Do udowodnienia ateistycznych tez Dawkinsa potrzebne
s znacznie silniejsze i trafniejsze argumenty.
Kto zaprojektowa Projektanta?
Autor Boga urojonego poszukuje innych argumentw, formuujc pytanie: kto zaprojektowa projektanta?39. Mona odpowiedzie: nie wiadomo, jak powsta Bg i nie zmniejsza
to w jakimkolwiek stopniu poprawnoci przekona religijnych.
Bg moe podlega prawom, ktrych ludzko nie odkrya,
ktrych niuansw dugo nie zgbi, ktre stoj daleko poza jej
granicami poznawczymi. Na wiele pyta naukowcy nie otrzymuj odpowiedzi i taki stan rzeczy jest cakowicie akceptowalny.
Dalej Dawkins stwierdza: Zaczlimy od tego, e chcielimy wyjani nieprawdopodobne, zatem oczywiste jest, e
nie moemy proponowa rozwizania, ktre jest jeszcze bardziej nieprawdopodobne.
39
Ibidem, s. 223.
NAUKA I BG
37
W tyme fragmencie autor przyj poprawno argumentacji na podstawie oczywistoci. Naley odpowiedzie, e
powysza wypowied nie jest oczywista, a tre pogldw
oksfordzkiego uczonego nie jest poparta dowodem wykazujcym, i struktury nieprawdopodobne, nie mog by wyjaniane przez zjawiska jeszcze bardziej nieprawdopodobne. Mona zatem dostrzec, i w powyszym przypadku zostay powanie naruszone zasady poprawnego dowodzenia.
Ksiga Rodzaju, Ewangelie a stworzenie, inne wymiary
Mona si zgodzi z czci interpretatorw Starego Testamentu, i opis stworzenia naley odczytywa przenonie.
Zarwno Ksiga Rodzaju, jak i inne ksigi przybieraj
w wielu miejscach charakter symboliczny, historyczny bd
dydaktyczny i w tym duchu naley interpretowa zawarte
w niej treci. Baz chrzecijaskiego pojmowania Boga s
Ewangelie, a w tym przede wszystkim sowa samego Chrystusa. Poza wyjtkowymi i bardzo oglnymi wypowiedziami
nie istniej stwierdzenia Jezusa odnoszce si do stworzenia
wiata. W swych wypowiedziach natomiast odnosi si On
do ycia po mierci oraz innego wiata, w ktrym znajduje
si Jego krlestwo. Przestrzega rwnie, i w tamtym, innym wiecie istnieje take ycie pene mroku i niepokoju.
Podsumowujc nauczanie Chrystusa, mona doj do wniosku, i gosi On, e poza naszymi wymiarami, w ktrych
trwa czowiek, istniej jeszcze inne, w ktrych rozwino si
ycie, a ktre uzasadniaoby nasze ziemskie bytowanie.
38
Zarzut Porfiriusza z Tyru

Co oznacza sowo zbawiony? Czyby odnosio si ono do
osoby, ktra y bdzie z Chrystusem pomimo swej mierci fizycznej? Czy poza naszym wiatem istnieje jeszcze inny, w ktrym mogoby istnie ycie? Pytanie to odnosi si do problematyki ycia w innych wymiarach. Skoro my istniejemy w trzech
(przestrzennych), to dlaczego inteligentne istoty nie mogyby
istnie w wyszych?
W III wieku Porfiriusz z Tyru postawi zarzut chrzecijanom, mwic: s to przeraajce sowa, ktre Chrystus wypowiada: Teraz nadszed sd nad wiatem; teraz wadca tego
wiata zostanie wyrzucony. [] Jeli odpowiecie, e gdzie
tam istnieje inny wiat, do ktrego w wadca bdzie wyrzucony, to wskacie podstawy takiego twierdzenia. Jeli za nie ma
innego wiata a jest niemoliwoci istnienie dwch wiatw
to gdzie tene wadca mgby by wyrzuconym?40.
Porfiriusz zarzuca Jezusowi, i ten naucza o istnieniu innych wiatw. Kwestia powysza staje si niezwykle interesujca, gdy spojrzy si na ni z perspektywy wspczesnej nauki, ktra bada waciwoci wielu wymiarw. Okazuje si, i
teorie owe znajduj interesujce uzasadnienie, za jej matematyczny model przedstawi w XIX wieku uczony Bernhard
Riemann. Albert Einstein wykorzysta jego osignicia przy
pracach nad teori wzgldnoci. Rzeczywisto, jaka nas otacza, staje si coraz bardziej zrozumiaa, im gbiej pojmuje40
Porfiriusz z Tyru, Przeciw chrzecijanom, tum. P. Ashwin-Siejkowski, Wydawnictwo WAM, Krakw 2006 (ks. II 26 1 i 3), s. 73.
NAUKA I BG
39
my natur wielowymiarowej przestrzeni. Analizujc jej waciwoci, naukowcy doszli do zadziwiajcego odkrycia, i
istota z wyszego wymiaru umiaaby wykonywa niezwyke
czynnoci w naszym wiecie. Przenikanie przez ciany, przemierzanie ogromnych przestrzeni w uamku sekundy, operowanie bez narzdzi chirurgicznych to tylko nieliczne
z moliwoci istoty wielowymiarowej41. Dziwna jest zatem
struktura naszej rzeczywistoci. W zwizku z powyszym
okazuje si, i niezwyke czyny, jakich dokonywa Chrystus,
staj si naukowo dopuszczalne, przy zaoeniu, e dokonuje
ich istota innowymiarowa. W tym kontekcie ewangeliczne
wiadectwa nabieraj zupenie innego znaczenia.
Na istnienie wyszych wymiarw mog wskazywa wiadectwa ludzi, ktrzy przeyli tzw. mier kliniczn. Twierdz
oni, i widzieli tunel. Czyby by to w tunel czasoprzestrzenny do wyszego wymiaru?42
41
42
Michio Kaku, Hiperprzestrze. Naukowa podr przez wszechwiaty rwnolege, ptle czasowe i dziesity wymiar, tum. E. okas, B. Bieniok, Prszyski i S-ka, Warszawa
1996, s. 73-74.
R. Moody, ycie po yciu, Limbus, tum. I. Doleal-Nowicka, Bydgoszcz 1992
s. 35. Przykadowe zeznania osb, ktre przeyy mier kliniczn: przestaem
oddycha. Najpierw znalazem si w czarnej prni [] mona by j chyba porwna do tunelu []. s. 29: wszystkie sowa jakie znam s trjwymiarowe.
[] na lekcjach geometrii wbijano mi w gow, e istniej tylko trzy wymiary
[] ale moi nauczyciele mylili si. Jest wicej wymiarw.
40
Konkluzja
Otaczajca czowieka rzeczywisto nacechowana jest
wielk zoonoci, a zachodzce w niej procesy i prawa czsto s niezwykle trudne do jednoznacznej weryfikacji naukowej. Wywody Dawkinsa nie tylko nie uprawniaj do negacji pojcia Boga, lecz przede wszystkim s naukowo nieuzasadnione, a take brakuje w nich elementarnej spjnoci.
ROZDZIA 2
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST
RDEM ZA ?
W poprzednich rozwaaniach zostay poruszone zagadnienia natury naukowej. Dawkins, uzasadniajc swj wiatopogld, zaprezentowa argumenty, ktre stay si przedmiotem wstpnej analizy pod ktem ich poprawnoci logicznej,
jak i rzetelnoci przyjtej przez niego metody badawczej.
Bg urojony porusza rwnie inne zagadnienia, ktre dla
wielu ludzi stanowi podstawy przyjmowanego przez nich
systemu wartoci. W podrozdziale swej ksiki zatytuowanym Ciemna strona absolutyzmu Dawkins przeprowadzi krytyk filozofii absolutystycznej, ktr w gwnej mierze wie z wierzeniami religijnymi: Absolutyzm, o czym musimy
pamita, yje i ma si cakiem dobrze. [] rzdzi umysami
bardzo wielu mieszkacw wspczesnego wiata []. Taki
absolutyzm niemal wszdzie wywodzi si z silnej wiary religijnej, to za zupenie wystarczajcy powd, by stwierdzi, e
religia na tym wiecie suy zu43.
Dawkins jest zdania, i religia, poprzez swe zespolenie
z absolutyzmem moralnym, stoi na subie za. Czy jednak
jest to prawd? A moe przeciwnie konsekwentny ateizm
poprzez swj zwizek z moralnym darwinizmem, relatywi43
42
zmem oraz nihilizmem zmierza do wyzutego z wszelkich

zasad, patologicznego, amoralnego systemu?
Zarwno jedna, jak i druga strona sporu uznaje, i w przyrodzie istnieje walka o byt, w ktrej zwycia silniejszy.
Tak pojmowany element darwinizmu jest przyjmowany
przez kad ze stron. Jego interpretacje s jednak zupenie
rne i prowadz do skrajnie odmiennych postaw.
Darwinizm moralny
We wstpie rozwaa naley si zastanowi nad pojciem
darwinizmu moralnego, przez ktre naley rozumie postaw
czowieka kierujcego si okrutnymi zasadami walki o byt
niezalenie od nastpstw moralnych przyjtego postpowania.
Rozumowanie takiej osoby przedstawia si nastpujco:
Prawa przyrody s brutalne i okrutne. Jednak owe prawa
wkomponowane s w natur wiata, a zatem i w natur
czowieka, ktry jest jedynie elementem przyrody. Tylko
silniejszy ma prawo y, sabszy ginie. Nie istnieje takie pojcie jak moralno czy lito. Warto okrelonych czynw
ocenia si przez pryzmat ich skutkw. Prawidowo postpuje zatem taki czowiek, ktry poprzez swoj inteligencj
i si jest w stanie przetrwa. Norma cel uwica rodki
jest drogowskazem postpowania.
Konsekwentny ateizm a darwinizm moralny
W zwizku z faktem uzasadniania przez ludzi niewierzcych wasnego istnienia prawami opisanymi przez Darwina,
CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?
43
naley doj do konkluzji, i konsekwentny ateizm zmierza

ku darwinizmowi moralnemu. Dla konsekwentnego ateisty
istnieje tylko wiat materialny, a ycie, ktre jest faktem,
wywodzi sw przyczyn z samordztwa, ktre na drodze
doboru naturalnego uksztatowao wspczenie istniejce
gatunki zwierzt. Konsekwentny ateista, ktrego przekonania, jak twierdzi, wywodz si z nauki, przedstawia nastpujce rozumowanie:
Przyjmuje si, e wszystko powstao na skutek Wielkiego Wybuchu, od ktrego rozpoczo si trwanie wszechwiata znanego w dzisiejszej postaci. Na skutek dziaania si
fizycznych uksztatoway si galaktyki i ukady gwiezdne.
Midzy wieloma znalaz si rwnie Ukad Soneczny. Wok Soca kr planety, ktre rwnie powstay w wyniku
oddziaywa czysto fizykalnych, lepych praw. Po pewnym
bardzo dugim okresie na jednej z tych planet, Ziemi,
uksztatoway si pierwsze przejawy ycia, ktre poczy
ewoluowa. Jednak rodzenie si ycia nie przebiegao
w sposb agodny. Ot aby mg przetrwa jeden osobnik, musia on pokona swoich konkurentw na drodze
brutalnej walki o byt. Dziki tej walce promowane byy
jednostki silniejsze i lepiej przystosowane, za sabsze i gorzej przystosowane giny. Te lepsze, powoujc potomstwo, przekazyway mu swoje doskonalsze waciwoci
organizmu i w ten sposb nastpowa rozwj. Czowiek
powsta dopiero na kocu ewolucyjnej drogi. Jest on zwierzciem, ktre wyewoluowao z innych zwierzt i tylko
dziki brutalnej walce stao si zdolne do przetrwania. Owo
prawo wkomponowane jest zatem w natur wiata i jest to
prawo naukowe. Ateista jako naukowiec wie, i darwinizm
44
moralny jest jedynie konsekwencj poczynionych ustale.

Zatem posugiwanie si metodami darwinizmu moralnego
jest dopuszczalne. Nie istnieje inne ycie ni czysto materialne. Nie ma Boga i nie ma ycia po mierci. Pustka 44 jest
tak naprawd sensem istnienia, a kady czyn ocenia si
przez pryzmat skutku.
W przedstawionej koncepcji recepcja darwinizmu moralnego jako filozofii ycia jest nieodcznym elementem konsekwentnego ateizmu. Gruntem empirycznym postulowanych spostrzee s postawy czonkw systemw komunistycznego i narodowosocjalistycznego, dominujcych w XX
wieku.
Apogeum moralnoci konsekwentnego ateizmu
Dawkins odkada na bok istot darwinizmu, czyli bezwzgldn walk o byt, ktra cakowicie uniemoliwia
wywodzenie moralnoci z darwinizmu, i w rozdziale zatytuowanym Czy nasze poczucie moralne ma darwinowskie korzenie
skupia swoj uwag na czterech kwestiach, z ktrych prbuje wywie darwinowskie korzenie etyki. Jak si zdaje,
owe cztery przykady stanowi ju szczyt moralnych aspiracji darwinizmu, gdy tymczasem kady z nich obarczony jest
amoralnym pitnem45.
44
45
Ibidem, s. 481.
Dawkins jest bardzo nieczytelny w prezentowaniu swojego wiatopogldu, co
czyni niezwykle trudn interpretacj systemu wartoci, ktry postuluje. Z jednej
strony prezentuje swj rozdzia (s. 292-303) jako taki, ktry odnosi si do darwinowskich korzeni naszego poczucia moralnego, czyli ludzkiego systemu
45
Znamy ju zatem pisze Dawkins cztery dobre darwinowskie powody, by w relacjach midzy jednostkami dominoway altruizm, szczodro i moralno. Po pierwsze pokrewiestwo, po drugie wzajemno (odwzajemnienie przysug i robienie przysug w oczekiwaniu rewanu). Z tym
zwizany jest powd trzeci, czyli darwinowskie korzyci z dobrej reputacji. Po czwarte o ile teoria Zahaviego jest prawdziwa ostentacyjna szczodro przynosi dodatkowe korzyci, bo zaatwia jednostce naprawd dobr promocj46.
Wida w tym podziale, i dla darwinisty nie istniej
obiektywne wartoci, lecz tylko i wycznie wasny interes.
Darwinista moralny musi mie zapat za kady wielkoduszny czyn, ktrego si podejmuje. Kady, kto odbiera za
darmo jakie dobro od obcego darwinisty, musi wiedzie,
e ma obowizek si odwdziczy, jeli tylko by si okazao,
i dobroczyca nie naby podanej reputacji lub promocji.
Dawkins, wywodzc swoj moralno ze wiata zwierzcego, jednoczenie stan w opozycji wzgldem nauczania Jezusa, wedug ktrego wszystkie cztery postulaty Dawkinsa
46
wartoci, a z drugiej strony podaje cztery dobre darwinowskie powody, ktre

nie stanowi wczeniej zapowiadanego naszego poczucia moralnego, lecz interesowny amoralizm zwierzcy. Nastpnie prezentuje swoje rozumowanie jako
takie, ktre zdaje si odnosi tylko do naszych pradawnych przodkw, by ostatecznie stwierdzi, e owa prezentowana zdroworozsdkowa regua nadal
pozostaa aktualna (s. 302).
Majc na uwadze trudnoci interpretacyjne etycznych pogldw Dawkinsa (nie
tylko w Bogu urojonym, lecz take w innych pozycjach tego autora), skupiono si
na takim ich pojmowaniu, w myl ktrego cztery dobre darwinowskie powody do zachowa moralnych s rdem wspczesnych zachowa moralnych
czowieka.
Ibidem, s. 299-300.
46
o moralnym postpowaniu pozoruj szlachetno i s wyzute z gbokich wartoci. Naley zwrci szczegln uwag na fakt, i autor ten jednoczenie sam w innej czci
swojej ksiki twierdzi, e ceni sobie nauczanie tego myliciela, goszc: nauki moralne Jezusa s absolutnie godne
podziwu, jak rwnie sam zreszt z absolutn powag
napisaem kiedy artyku Ateici za Jezusem47, gdy tymczasem stoi wzgldem niego w faktycznej opozycji.
Dawkins gosi cztery darwinowskie powody, aby w relacjach midzy ludmi dominowaa moralno. Pierwszym
jest pokrewiestwo. Dla tego autora altruizm ze wzgldu na
pokrewiestwo jest rodzajem moralnoci, gdy tymczasem
dla Jezusa taka postawa stanowi jedynie pozr prawdziwej
szlachetnoci. Gosi mianowicie: Za c was nagradza,
jeli kochacie tych, ktrzy was kochaj? Czy i celnicy tego
nie czyni? I c takiego wielkiego czynicie, jeli kochacie
tylko waszych braci? Czy i poganie tego nie czyni?48.
Okazuje si, i Jezus biegunowo odmiennie ni Dawkins
pojmuje t problematyk. To wanie mio wzgldem
osb nie zwizanych adn form pokrewiestwa czy przyjani jawi si jako istota prawdziwej moralnoci.
Drugim darwinowskim powodem, dla ktrego warto by
moralnym, jest odwzajemnienie. Rwnie tutaj Dawkins
stoi w opozycji wzgldem etyki Jezusa. Jezus, jak czytamy,
gosi: Kiedy urzdzasz obiad albo wieczerz, to nie zapra47
48
Ibidem, por. s. 339, 340. Naley zaznaczy, e Dawkins nie uznaje nauczania Jezusa dotyczcego rodziny.
Mt 5, 46. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych ze wstpami i komentarzami, oprac. zesp pod red. ks. M. Petera i ks. M. Wolniewicza, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1975, t. III.
47
szaj swoich przyjaci ani braci, ani krewnych, ani bogatych

ssiadw, aby i oni nie odwzajemnili si zaproszeniem ciebie.
I otrzymasz zapat. Ale kiedy urzdzasz przyjcie, zapro
ubogich, uomnych, chromych, lepych i bdziesz szczliwy, bo oni nie maj nic, aby ci si odwzajemni49.
Nie naley interpretowa tego fragmentu, jakoby Chrystus
nie popiera uczt z przyjacimi. T nauk pragnie jedynie
zwrci uwag na moralne przesanki urzdzanego, symbolicznego przyjcia. Dla Jezusa moralnie niedoskonale postpuje ten, kto czyni dobro w celu uzyskania odwzajemnienia. Dla
Dawkinsa natomiast taka forma moralnoci jest suszna.
Trzeci i czwart przesank Dawkinsowskiego wywodzenia moralnoci z darwinizmu jest nabywanie dobrej reputacji i promocja. Czyli czynienie dobra w celu uzyskania
pozytywnego postrzegania wasnej osoby przez otoczenie.
Jednak ta postawa, ktr propaguje Dawkins, nie jest niczym innym jak faryzejsk obud. Chrystus tymczasem
gosi: Strzecie si, abycie dobrych czynw nie speniali na
oczach ludzi, aby was podziwiano []. Kiedy wic dajesz
jamun, nie ka trbi przed sob, jak czyni obudnicy
w synagogach i na ulicach, aby ich ludzie chwalili. [...] A kiedy dajesz jamun, niech twoja lewa rka nie wie, co czyni
prawa, aby twoja jamuna pozostaa w ukryciu50.
Postawa faryzeizmu polega na gbokim wdraaniu w ycie darwinizmu moralnego. Wszelkie faryzejskie, pozornie
uczciwe zachowania maj podtekst egoistycznych interesw.
Dlatego te chocia ewolucjonizm co do istoty nie przeczy
49
50
k 14, 12.
Mt 6, 1-4.
48
chrzecijastwu, to jednak jego darwinistyczne interpretacje

moralnoci s zupenie z nim nie do pogodzenia. Trzeba jasno i wyranie stwierdzi, i darwinistyczny altruizm stosowany w wiecie ludzkim jest podoci poczon z zakamaniem. Wszystkie takie systemy s wyzute z prawdziwych
wartoci, a w ostatecznoci skutkuj zbrodniami. Z punktu
widzenia chrzecijanina Chrystus dokona cakowitego odwrcenia wiata darwinistycznych wartoci. Propaguje zasady
miosierdzia, sprawiedliwoci, przyjani, powicenia, bezinteresownoci. Okazuje si, e im blisi jestemy nauki Chrystusa, tym dalej jestemy od darwinizmu moralnego. wiat
wartoci moralnych jest dokadnym odwrceniem darwinistycznych, czysto egoistycznych interesw.
Naley przyjrze si jeszcze jednej wypowiedzi Dawkinsa: Nie ulega wtpliwoci, e Chrystus, jeeli istnia, [] by
jednym z najwikszych etycznych mylicieli wszech czasw51. Jak moe Dawkins, stojc w jawnej opozycji wobec
pogldw Chrystusa, jednoczenie uznawa Jego wiatowy,
etyczny autorytet?
Absolutyzm a pogldy przeciwne
Platon dostrzega pewien istotny podzia dotyczcy wiata prezentowanych wartoci okoo dwch i p tysica lat
temu i da temu wyraz midzy innymi w dziele Gorgiasz.
Sokrates wystpi w roli absolutysty, uznajcego, i istniej
wartoci obiektywnie najwysze, ktrymi winien si kiero51
49
wa czowiek. Polos za i Kalikles jako relatywici-nihilici

uwaaj, i wartoci obiektywne nie istniej i mona w yciu postpowa w sposb dowolny. Spr, jaki si zrodzi,
pocztkowo dotyczy retoryki i tego, czyim interesom powinna ona suy interesom obywateli czy grupy rzdzcej. Absolutystyczny pogld Sokratesa, wyszydzony i wymiany, gosi, e politycy winni suy pastwu i obywatelom. Relatywici za jasno stwierdzili, i retoryka suy im
jako narzdzie do realizacji osobistych interesw. Gdy tylko
mog, szukaj wadzy najlepiej tyraskiej, aby mogli popuszcza wodze swoim dzom, gdy tylko zapragn, i by
mogli bezkarnie ograbia i mordowa, kogo zapragn. Polos zachwyca si wadz tyrask Archelaosa. Sokrates natomiast tego tyrana Macedonii nazywa ndznikiem, gdy
jest niesprawiedliwy. Polos opowiada histori tego wadcy:
Polos: Ale jak ma nie by niesprawiedliwy? To jemu si
nie naleao nic zgoa z wadzy, ktr dzisiaj posiada
[...] po sprawiedliwoci on by niewolnikiem Alketesa
[...] pod pozorem, e mu chce odda wadz [...] ugoci go, spoi jego i jego syna [...] wywiz w nocy,
sprztn i zatar wszelki lad po jednym i drugim [...]
potem brata znowu, prawego [...] chopaka co siedmioletniego, ktremu si tron nalea po sprawiedliwoci [...] do studni wrzuci i utopi [...]. A jest moe
jeden czowiek w Atenach, od ciebie samego zaczwszy, ktry by wola by kimkolwiek innym z Macedoczykw, a nie Archelaosem?52.
52
Platon, Gorgiasz, XXVI 471, tum. W. Witwicki, PWN, wyd. II, Warszawa 1958,
s. 60.
50
Polos, jako wybitny retor, posugiwa si swoimi umiejtnociami z krzywd wobec interesu obywateli, uzyskujc
osobiste korzyci. Sokrates potpia takie zachowanie, uwaajc, e ludzie podstpni s ndznikami. Wwczas Polos
wyrazi pogld, i najszczliwszy i najlepszy nie jest ten, kto
jest uczciwy, lecz ten, kto ma powodzenie. Przykadem podanej przez Polosa postawy relatywisty i darwinisty moralnego jest Archelaos. Polos wyraa przekonanie, i krl Archelaos jest szczliwym czowiekiem i on sam, gdyby mg,
zajby jego miejsce, mimo i ten dopuci si przestpczych
czynw w celu osignicia wadzy. Polos godzi si ze zbrodniami, jeli w efekcie przynosz one osobist korzy. Sokrates stoi w opozycji wzgldem tej postawy. Uznaje warto
najwysz i niezmienn, jak jest sprawiedliwo nie akceptuje czynw Archelaosa i nie poda jego tronu.
Wypowiedzi innego darwinisty moralnego, Kaliklesa, jeszcze bardziej wyznaczaj granice absolutyzmu wzgldem relatywizmu:
Kalikles: Co to znaczy panowa nad sob?
Sokrates: [...] mie zdrowy rozsdek i umiarkowanie w sobie,
panowa nad rozkoszami i dzami [...].
Kalikles: To wielcy durnie, Sokratesie; bo jak moe by szczliwy czowiek, ktry jest niewolnikiem czyimkolwiek. Nigdy; tylko to jest pikne i sprawiedliwe z natury, co ja ci teraz otwarcie mwi, e czowiek, ktry ma y jak naley, powinien dzom swoim popuci wodze, niechaj bd jak najwiksze, i nie powciga ich. [...] Bujne, szerokie ycie, bez hamulca,
bez panowania nad sob, byle byo skd, to dzielno i szczcie, a ta reszta to wiecideka, to ludzkie
51
konwenanse przeciwne naturze, to gupstwa, o ktrych mwi nie warto.

Sokrates: [...] ty teraz jasno mwisz to, co inni myl, ale powiedzie tego nie chc53.
Z przytoczonej wypowiedzi wynika, i postawa sofistw
greckich bya zbrodnicza, ale jak to Kalikles gosi zgodna
z natur. Czy zatem moe dziwi los Sokratesa i jego tragiczna mier, skoro za swoich sdziw mia niewtpliwie
i takich ludzi? Mona si zgodzi z Kaliklesem, i postawa
sprawiedliwoci jest przeciwna prawom przyrody, gdy
walka o byt jest brutalna i nie przewiduje takiej moliwoci. Sokrates jednak dostrzega w czowieku co wicej ni
tylko zwierzcy instynkt i da wcielania w ycie zasad praworzdnoci. Dla Polosa i Kaliklesa nie istniej wartoci
obiektywne, ktrych naley przestrzega, lecz kady czyn
oceniaj przez pryzmat skutku, ktry powinien by osobicie korzystny. Tym samym odsaniaj swj relatywizm moralny. Warto zwrci uwag na fakt, i Sokrates docenia
szczero u Kaliklesa, gdy powiedzia to, co inni myl,
ale o tym mwi nie chc. W prezentowanej dyskusji Sokrates sprowokowa Kaliklesa do tego wyznania, ale z punktu widzenia taktyki taka wypowied nie jest korzystna, dlatego najczciej darwinista twierdzi, i trzyma si zasad etyki niezalenej i prawa.
Faktycznie darwinizm moralny musia przybiera w tamtym okresie monstrualne rozmiary i czyni ogromne spustoszenie, skoro nauka Chrystusa, przeciwstawiajca si tej patologicznej w wiecie ludzkim postawie, zostaa powszechnie
53
Ibidem, XLVI 492, s. 100.
52
przyjta z wielkim entuzjazmem. Porwnajmy zatem sowa

Kaliklesa ze sowami Chrystusa i niech kady sam oceni,
ktre s mu blisze:
Syszelicie, e powiedziano: Oko za oko, zb za zb.
A ja wam powiadam: Nie zwalczajcie [za] zem! Lecz jeli
kto uderzy ci w prawy policzek, nadstaw mu drugi. Daj
temu, kto ci prosi, i nie odwracaj si od tego, kto chce od
ciebie poyczy. jeli Twoja prawa rka pobudza ci do
zego, odetnij j i odrzu od siebie. Kto przyjmie jedno
z tych dzieci w imi moje, ten Mnie przyjmie54.
Ateistyczny darwinizm moralny a moralno chrzecijaska
w praktyce
Podobnie jak chrzecijanom bliski jest absolutyzm, tak
konsekwentnym ateistom relatywizm, nihilizm i darwinizm moralny. I tak jak pierwszy, w imieniu Chrystusa, nawouje do mioci bliniego, tak drugi postuluje jedynie
dbao o egoistyczne dobra. Ateizm, w konsekwentnej postaci, poprzez swj system wartoci lub raczej jego brak,
jest najgorszym z wystpujcych systemw moralnoci,
gdy dopuszcza moliwo czynienia wszystkiego.
Spr darwinizmu moralnego i moralizmu chrzecijaskiego uwidoczniony zosta w podejciu do zagadnie ycia
i mierci. Zupenie inne uzasadnienia i zupenie inne skutki
tych wiatopogldw stanowi potwierdzenie wczeniej przy-
54
Mt 5, 38; 5, 42; 5, 30. Mk 9, 37.
53
toczonych tez55. Nie sam pogld Dawkinsa jest zadziwiajcy,

i popiera zarwno aborcj, jak i eutanazj, gdy takie pogldy stanowi naturalne nastpstwo jego systemu wartoci.
Dziwi natomiast uzasadnienie, ktre wydaje si wewntrznie niespjne.
Aborcja
W kwestii aborcji Dawkins stwierdzi: Ewolucyjny punkt
widzenia jest do prosty w adnym wypadku czowieczestwo komrek embrionu nie moe by wywodzone z jego absolutnie wyjtkowego moralnego statusu. Nie moe ze
wzgldu na ewolucyjn cigo midzy naszym gatunkiem
a, powiedzmy, szympansami, jeli za pjdziemy nieco dalej,
to z wszystkimi gatunkami yjcymi na naszej planecie. Wyjanijmy wyobramy sobie moe, i jaki gatunek poredni, na przykad Australopithecus afarensis, cudem przey i natknlimy si na jego przedstawiciela gdzie w afrykaskim
interiorze. Czy t istot zaliczymy do ludzi, czy nie?56
Zdaje si, e dla Dawkinsa nie istnieje zasadniczy pogld,
ktrego wczeniej nie wywidby z ewolucjonizmu. Cae
dowodzenie przedstawione przez niego czowiek o aspiracjach moralnych musi cakowicie odrzuci. Jaki zwizek
z naszym pradawnym przodkiem ma mie prawo do abor55
56
Aborcja i eutanazja s jedynie empirycznym przykadem i dowodem, i darwinizm moralny w swojej filozofii zmierza w kierunku, ktrego celem jest redukcja ycia. Jednoczenie naley zauway, e filozofia chrzecijaska zmierza
w kierunku, ktrego celem jest ochrona ycia.
54
cyjnego pozbawiania ycia obecnie yjcego czowieka?

Dawkins, piszc o ewolucyjnym punkcie widzenia poruszy
kwestie niezwizane z treci omawianego zagadnienia, gdy
aborcja ma miejsce na czowieku, nie za na jego bliej nieokrelonym przodku. Prawd jest, i gatunek przejciowy
byby dyskusyjny co do swego szczeglnego, moralnego statusu; jednak gatunek homo sapiens ju taki dyskusyjny nie
jest. Wiemy, i embrion homo sapiens jest homo sapiens,
a nie Australopithekus afarensis. Aby wyjani dokadniej przedstawion myl, mona si posuy najprostszym przykadem. Gdyby kto kupi fortepian bez klawiszy i strun, czy
kupiby fortepian? Tutaj sprawa byaby dyskusyjna. Gdyby
jednak kto kupi fortepian ze wszystkimi czciami, czy kupiby fortepian? Tutaj odpowied jest oczywista kupi fortepian. Dlatego te rozumowanie Dawkinsa w tym miejscu
jest bdne. Aborcja dotyczy na pewno czowieka, a nie jego
niedoewoluowanego przodka i nie mamy dylematu moralnego, o ktrym w autor wspomina.
Absurdalno przytoczonej wypowiedzi mona wykaza
w inny sposb. Zachowujc sens myli zawartej w zdaniu, za
sowa komrki embrionu naley podstawi sowa komrki Dawkinsa57, w wyniku czego otrzymujemy: Ewolucyjny punkt widzenia jest do prosty w adnym wypadku
czowieczestwo komrek Dawkinsa nie moe by wywodzone z jego absolutnie wyjtkowego moralnego statusu.
Nie moe ze wzgldu na ewolucyjn cigo midzy naszym gatunkiem a, powiedzmy, szympansami....
57
Nawiasem mwic, Richard Dawkins by w swoim rozwoju osobniczym komrk embrionu.
55
Naley zapyta Dawkinsa: skoro nie wywodzi swego wasnego czowieczestwa z ewolucji, to czy istnieje co,
z czego wywodzi? Z czego wyprowadza swoje czowieczestwo Dawkins, jeli nie czyni powyszego ani od Boga, ani
od wartoci absolutnych, ani z ewolucjonizmu? Takimi pogldami wskazuje na swj moralny nihilizm.
Ale to bya Dawkinsowska interpretacja ewolucjonizmu.
Mona natomiast odwrci t wypowied i nada jej cakowicie odmienne brzmienie: Absolutnie wyjtkowy moralny status homo sapiens i jego embrionu (jak rwnie
komrek Dawkinsa) jest wywiedziony z ewolucji. Ten pogld, w odwrotnoci do poprzedniego, ma jednak logiczne
i naukowe uzasadnienie. Ot czowiek, a przez to i jego
potomkowie, znajduje si na szczycie hierarchii ewolucyjnej i jako jedyny jest bytem zdolnym do mylenia, samowiadomoci oraz moralnoci i std wynika jego absolutna wyjtkowo.
Lecz Dawkins nie poprzestaje na tym i brnie dalej:
Konsekwencjonalista lub utylitarysta podchodz do kwestii
przerywania ciy zupenie inaczej. Gwny problem stanowi cierpienie. Czy embrion cierpi? (Najprawdopodobniej nie,
o ile cia zostanie usunita, zanim u podu zdy si
uksztatowa system nerwowy; nawet zreszt jeli pd jest
ju do duy, by zalki takiego systemu si wyoniy, to
pd cierpi znacznie mniej ni na przykad dorosa krowa
zabijana w rzeni). Czy kobieta lub jej rodzina bd cierpie,
jeli nie dojdzie do aborcji? Wiele wskazuje, e tak, a w kadym razie, poniewa pd nie posiada systemu nerwowego,
56
czy nie powinnimy wyboru pozostawi doskonale rozwinitemu systemowi nerwowemu matki58.
Wedug aborcjonistw rozumujcych jak Dawkins embrion mona zabi, gdy nie cierpi, a nie cierpi, gdy nie
posiada ukadu nerwowego. Zamy zatem, i nasciturus
ma ukad nerwowy. To jednak wcale nie znaczy, i musi
cierpie. Skoro za nie cierpi, to wedug powyszego rozumowania, zabi mona rwnie taki, ktry posiada wyksztacony ukad nerwowy. Wyobramy sobie zatem, i
dziewiciomiesiczny nasciturus, ulegajc wypadkowi, straciby przytomno. W tej sytuacji umiercenie tego czowieka dla konsekwencjonalisty jest akceptowalne. Dawkins
takimi pogldami dopuszcza take moliwo zamordowania dorosego czowieka, jeli zastosowaoby si humanitarne warunki umiercania. Skoro brak cierpienia jest
usprawiedliwieniem pozbawienia kogo ycia, mona sobie
wyobrazi dorosego samotnego czowieka, ktry by
uciliwy dla innych (podobnie jak uciliwy jest pd dla
matki). Wedug konsekwentnie przedstawionego wyej stanowiska, bezbolesne zgadzenie takiej osoby staje si dopuszczalne. Co wicej, z przytoczonego tekstu Dawkinsa
mona ju wnioskowa, i akceptowaby nawet aborcj,
w ktrej pd by cierpia. Gdzie jest zatem granica cierpienia, ktr wyznacza autor Boga urojonego? Wyglda na to, i
poszerza niebezpiecznie wasny punkt widzenia na t niezwykle wan spraw akceptuje mianowicie bl podu,
mwic, i jest on mniejszy ni bl zabijanej krowy w rzeni.
58
Ibidem, s. 394.
57
Embrion ludzki znikn z powierzchni ziemi, zosta unicestwiony, pozbawiony swego bytu i dla Dawkinsa ta sytuacja jest zupenie akceptowalna byle nie cierpia lub mao cierpia.
Sprowadzajc wszystkie wypowiedzi do kilku sformuowa, naley przedstawi kwesti aborcji w sposb nastpujcy: w Y jest jego potomek X czowiek embrion przeszkadza, bo trzeba bdzie si nim opiekowa, utrzymywa
go, karmi, pracowa na niego, zaprowadza do szkoy
Y tego nie chce, Y pragnie spokoju, musi zatem pozby
si swego potomka, pki jest jeszcze niewielki i bezbronny.
Uzasadnia swoj zbrodni, twierdzc, e istot ludzk mona zgadzi, gdy nie cierpi. Skoro mona zabi istot ludzk, ktra nie cierpi, mona zabi take embrion. Dokonuje
wic tego czynu. Prawdziw intencj aborcji jest prba
uniknicia odpowiedzialnoci oraz zwizanego z nim wysiku i trudu. Uzasadnienie przybiera dowoln tre i moe
by absurdalne, jak w przekonaniach Dawkinsa, lecz jak si
okazuje, nie stanowi to podstawy do jego odrzucenia.
Mwic jzykiem logicznym: z tego, e X nie cierpi, nie
wynika, i X mona zabi. Rwnie z tego, e Y cierpi, nie
wynika, i mona umierci nie cierpice X. Odebranie komu ycia nie moe zatem wynika z bdnego rozumowania.
Eutanazja
Konsekwencjonalizm Dawkinsa jest pogldem umoliwiajcym mordowanie wszystkich. Kady czowiek bowiem
albo cierpi, albo nie cierpi; gdy cierpi mona go zabi,
aby nie cierpia, a gdy nie cierpi mona go zabi, bo nie
58
cierpi. Gdy zatem mamy chorego mona go umierci,

bo cierpi59; gdy mamy embrion moemy go umierci, bo
nie cierpi.
Dawkins na poparcie swoich pogldw przytacza nastpujcy argument: Bycie martwym nie rni si od bycia nienarodzonym60. Twierdzi, i jego pogld na eutanazj wywodzi
si czciowo z powyszego rozumowania jako konsekwencja61. Zatem myl Dawkinsa naley sprecyzowa w sposb
nastpujcy: Skoro mnie nie byo i skoro mnie nie bdzie,
a bd tym samym, czym byem niczym (lunymi czstkami), to przyspieszenie mierci jest akceptowalne62. Jest
to w peni zdefektowane rozumowanie, gdy tak uzasadnione przyspieszanie stanu mierci jest morderstwem. Czy
morderca nie moe stwierdzi, e jedynie sprowadza czowieka do stanu, w jakim by przed narodzeniem? Tak sprowadza, lecz ten czyn nazywamy morderstwem. Gdyby zatem nastpia zbrodnia i oskarony, bronic si, powiedzia:
adnej niegodziwoci nie uczyniem, c ode mnie chcecie? ( Jak to nic? Zamordowae czowieka!) Ale ja nie
zamordowaem, ja jedynie sprowadziem go do stanu
sprzed urodzenia! Dlaczego nie pocigacie do odpowiedzialnoci innych ludzi, ktrzy zezwalali na to, aby ten kto
od pocztku wiata do swego narodzenia by w stanie, do
59
60
61
62
W niniejszych rozwaaniach skupiono si na eutanazji na danie osoby cierpicej. Problem ten jest jednak znacznie szerszy por. T. Pietrzykowski, Etyczne
problemy prawa. Zarys wykadu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, Katowice 2005,
wyd. I, rozdz. 5.
Ibidem, s. 476.
Nie jest to cytat z Boga urojonego, lecz esencja zawartego w nim rozumowania.
59
ktrego go sprowadziem? wszyscy uznaliby go za czowieka o bestialskich pogldach. Sam Dawkins zapewne skazaby tego morderc na kar wizienia, mimo e wyraa
z nim wsplnot pogldow. Narodziny czowieka poprzedza nico, a mier poprzedza ycie i wielka jest midzy
tymi stanami rnica.
Mona t myl przedstawi nieco inaczej. Ot czstki,
ktre nas zbudoway, po mierci rozprosz si i naszego bytu zorganizowanego w materii ju nie bdzie znajd si
w stanie podobnym do tego, w ktrym byy przed naszym
urodzeniem. Co do tego nie ma wtpliwoci. Jednak czstki
owe, chocia rozproszone, nie bd tymi samymi czstkami, ktre byy przed narodzinami czowieka, lecz takimi,
ktre niegdy byy zorganizowane w specyficznej formie
i rzutoway na ycie innych, w ludzkim wiecie. Dlatego
chocia czstki Pawa si rozproszyy i dla niego mogoby
to by z tego punktu widzenia obojtne, dla Justyny takie
obojtne by nie musi, gdy Justyna moe widzie w Pawle
co szczeglnego. Powyszy niuans sprowadza si do nastpujcego podziau: eutanazja czowieka nie jest niczym
innym jak zmian jego stanu do poprzedzajcego jego ycie, a jest to dziaanie waciwe i moralnie dopuszczalne
darwinizm ateistyczny; eutanazja czowieka jest unicestwieniem bytu szczeglnie wanego i jest moralnie niedopuszczalna absolutyzm chrzecijaski.
Dlatego te, gdy cierpica matka darwinisty ateisty prosi
o pomoc ten w sposb oczywisty moe jej zaoferowa
mier, tumaczc, e jej czstki zmieni jedynie stan skupienia. Tymczasem chrzecijanin nigdy w ten sposb nie
pomyli. Ale czy to oznacza, e lekceway cierpienie?
60
Absolutnie! Jest mu cakowicie przeciwny. da zdecydowanych krokw na rzecz postpw w nauce, w dziedzinie
medycyny paliatywnej i udostpnienia jej osigni ludzkoci. W wypadku za nie dajcego si umierzy cierpienia
staje si bezradny, gdy kady jego czyn naruszyby moralno: albo zasady litoci w obliczu cierpienia, albo zasady
mioci w obliczu ycia.
W istocie jednak cay spr midzy chrzecijanami a moralnymi darwinistami sprowadza si do tego, i chrzecijanin
ostatecznie stwierdza prymat mioci przed cierpieniem, za
konsekwencjonalici tacy jak Dawkins uznaj wyszo cierpienia przed mioci. Wrd pierwszych mio zwycia
mier, a wrd drugich mier zwycia mio.
Dalej Dawkins jasno opowiedzia si po moralnie wtpliwej stronie, stwierdzajc: Kto jednak mgby spyta,
czy nie przesadzam (grubo) czy nie stanowi wielkiej rnicy, gdy mwimy o pozbawianiu kogo wyrostka robaczkowego, i kiedy mwimy o pozbawianiu go ycia. Ot nie,
zwaszcza gdy kto i tak wkrtce ma umrze!63. Dawkins
nie dostrzega rnicy midzy zabiegiem chirurgicznym
a odebraniem czowiekowi ycia (gdy kto i tak wkrtce
ma umrze!), co u ludzi rozrniajcych te czyny musi
wzbudzi wielki sprzeciw. Z lekkomylnoci odnis si do
kwestii ycia i mierci, co nakazuje powanie si zastanowi, czy czowiek ten jest nonikiem ugruntowanego i waciwie uksztatowanego systemu wartoci.
A co oznacza sowo wkrtce? Jak je zdefiniowa? Czy
wkrtce moe znaczy okres jednego roku? Piciu lat?
63
61
Dziesiciu? Dwudziestu? A moe odebranie czowiekowi

caego ycia jest odebraniem mu jedynie czego obiektywnie nieistotnego, gdy wkrtce i tak by umar? Czym jest
siedemdziesit lat wzgldem miliardw? Czym znacznie
mniejszym ni wkrtce. Pewnie zatem Dawkinsowi nie
chodzio o sowo wkrtce w odniesieniu do obiektywnego czasu, ale wzgldem subiektywnie pojmowanego ycia. Gdyby kto mia dziewidziesit lat i cierpia z powodu nieuleczalnej choroby, umiercenie go byoby dopuszczalne, gdy odebraoby mu jedynie kilka czy kilkanacie
miesicy ycia, po ktrych nastpiaby naturalna mier.
Mona zaoy, e ten czowiek utraciby rok swego istnienia na Ziemi, co stanowioby 1/90 cz jego caego ycia.
Czy jest to mier wkrtce?! I na tak skrajnych przypadkach w istocie bazuje Dawkinsowskie stanowisko wiatopogldowe, ktre nie stanowi rozwaania adekwatnego do
rzeczywistoci. Inna sytuacja obrazuje luk zaprezentowanego przez Dawkinsa rozumowania. Wzi mona za
przykad osob pidziesicioletni, ktra cierpi, za jej
mier naturalna nastpiaby po piciu latach ycia. Zatem
owo wkrtce odniosoby si do 1/10 jej dotychczasowego ycia co absolutnie nie moe by uznane za okres krtki
i bez znaczenia. A co powiemy o sytuacji, w ktrej ta osoba przeyaby dziesi lat? Czy 1/5 ycia nie jest ju
ogromn czci?
Gdyby na nasz planet przylecieli kosmici, ktrych
rednia dugo ycia wynosiaby milion lat, i postanowili
zlitowa si nad ludmi i pozbawi wszystkich ycia w humanitarnych warunkach, gdy i tak kady wkrtce przeminie mielibymy powody oskary ich o przestpstwo
62
moralne. Z ich punktu widzenia odebranie ycia noworodkowi byoby odebraniem ycia komu, kto wkrtce i tak
umrze, a gdyby w obiektywnym systemie wartoci obowizywa ten pogld, kosmici znaleliby usprawiedliwienie. Jeli Dawkins byby wwczas prezydentem Ziemi, mogoby
mu zabrakn argumentw, aby ocali ludzko. Nietrudno
wic zauway, i mier majca nastpi wkrtce nie
zmniejsza naszego prawa do ycia.
Mona si zastanowi nad powyszymi zagadnieniami
w innym kontekcie. Dawkins twierdzi, i pozbawienie ycia
istoty ludzkiej poprzez eutanazj jest dopuszczalne z dwch
powodw: cierpienia oraz zbliajcej si wkrtce mierci.
S to dwa zasadnicze argumenty, ktre przemawiaj za odebraniem ycia czowiekowi. Czy z tego wynika, e ideologia
Dawkinsa nie zgadzi czowieka, ktry w ogle nie cierpi
i ma przed sob cae ycie? Jak si okazuje nie. Takich te
umierca i nazywa to aborcj.
Kady czowiek ma jakie problemy, i to niejednokrotnie
niezwykle powane i zawie. Ale istota moralna nie chce unicestwiania problemw poprzez fizyczne eliminowanie
czonkw zbiorowoci ludzkiej. Istota moralna pragnie rozwizywa problemy jednostek tak, aby nie zmusza ich do
samozagady. Jeli Dawkins, jak sam twierdzi, czuje szacunek
do Chrystusa i uwaa Go za jednego z najwikszych etycznych
mylicieli wszech czasw64, powinien odpowiedzie sobie na
pytania: Czy Chrystus dokonaby aborcji? Czy Chrystus dokonaby eutanazji?
64
Ibidem, s. 339.
63
Czy mona by rwnoczenie darwinist moralnym

i chrzecijaninem?
Filozofie darwinizmu moralnego i chrzecijastwa stoj
ze sob w sprzecznoci. Z logiki wynika, i nie sposb
uznawa sprzecznych pogldw jednoczenie, dlatego te
nie jest moliwe, aby zarazem wyznawa wartoci, ktre
gosi Chrystus, i okrutne prawa darwinizmu moralnego.
Niekiedy natomiast zdarza si sytuacja, i ateista czy darwinista moralny podaje si za chrzecijanina w celu realizacji
partykularnego interesu. Naley takie osoby odrnia od
chrzecijan i nie przypisywa im miana uczniw Jezusa.
Sam Dawkins napisa: Nie bdzie adn przesad, jeli
powiem, e zdecydowana wikszo znanych mi ateistw
tak naprawd skrywa swj ateizm za dewocyjn fasad. Ci
ludzie sami oczywicie nie wierz w adne ponadnaturalne,
nadprzyrodzone byty, ale nadal tkwi w nich jaki szczeglny
sentyment dla irracjonalnej wiary tak, oni wierz w wiar!65.
Po odczytaniu tak prezentujcych si treci pozostaje jedynie apelowa: ateici, wyjdcie wreszcie z Kocioa! Postawa zakamania wobec swoich prawdziwych przekona
jest bowiem niehumanistyczna!
65
Ibidem, s. 470.
64
O niekonsekwentnym ateizmie i niekonsekwentnym

chrzecijastwie
Bogactwo i rnorodno ycia oraz pojawiajcych si
moliwoci sprawia, i nie sposb dokona ostrych rozrnie na tych, ktrzy kieruj si zasadami praworzdnoci,
i tych, ktrzy si tymi zasadami nie kieruj. Co prawda
mona teoretycznie okreli, i skrajne postawy miosiernego chrzecijanina s moralnie pozytywne, a darwinistyczne inklinacje konsekwentnego ateizmu negatywne. Jednak
w yciu codziennym spotykamy si z niekonsekwentnymi
postawami zarwno ateizmu, jak i chrzecijastwa. Ateista
moe sobie uwiadomi, i stosowanie zasad brutalnej
walki o byt w wiecie czowieka jest naganne moralnie,
i poprzez owo uwiadomienie staje si zdolny do zachowa
etycznie pozytywnych. Biegunowo odmiennie natomiast
chrzecijanin poprzez nierealizowanie zasad moralnoci
chrzecijaskiej staje si zdolny do zachowa negatywnych
moralnie. Naley jednak zaznaczy, i niekonsekwentna postawa chrzecijanina co do istoty zaoe ewangelicznych
stanowi o wyczeniu z grona chrzecijaskiego z mocy
prawa. Chrzecijanin ma bowiem obowizek postpowa
sprawiedliwie.
O wychowaniu w religii
Dawkins zarzuca ludziom wierzcym, i to wanie wychowanie sprawia, e s zwolennikami okrelonej religii.
Chrzecijanin wychowywa si w chrzecijaskim domu,
dlatego jest chrzecijaninem. Gdyby urodzi si w krajach
65
muzumaskich, byby muzumaninem66. Ten sposb argumentacji wskazywa ma na wychowawcze pochodzenie

religii, nie za na obiektywizmie w jej pojmowaniu. Ten sam
argument jednak mona zastosowa wzgldem ateizmu.
Wielu ateistw pochodzi z ateistycznych domw rodzinnych i wychowani byli w atmosferze sprzyjajcej ateizmowi.
Jeli zatem rozumowanie wyej przedstawione byoby
suszne co do ludzi religijnych, tak samo suszne byoby
wzgldem ludzi niereligijnych. Wwczas areligijno miaaby swoje rda w wychowaniu.
Wydaje si jednak, i postawiony problem ma gbszy
charakter. Mona by prbowa wyjani powysze zagadnienie na podstawie bezrefleksyjnoci oraz refleksyjnoci
w przyjmowaniu okrelonego wiatopogldu. Istot tak
przedstawiajcego si wyjanienia jest prba wyjcia naprzeciw obserwowalnym tendencjom, i czowiek, ktry
bezrefleksyjnie przyjmuje jakikolwiek pogld, czy to religijny czy ateistyczny, czy naukowy czy zabobonny, czy polityczny czy filozoficzny, moe by skonny do jego powielania, gdy tymczasem refleksja prowadzi moe do jego zanegowania. Religia nie stanowi wic jedynego yciowego
wiatopogldu, ktry czowiek jest skonny powiela, lecz
jeden z wielu, ktry czsto powiela. Tym zatem, ktrzy badaj wiatopogld, w ktrym wzrastali, nie sposb zarzuci
decydujcego wychowawczego wpywu na ksztatowanie
si ich religijnoci czy ateizmu. I widzimy niejednokrotnie,
i chrzecijanie staj si pod wpywem rozwaa osobami
niewierzcymi, jak rwnie ateici nieraz staj si pod
66
Ibidem, s. 12 i inne.
66
wpywem rozmyla ludmi wierzcymi. Wychowanie dla

czowieka filozofujcego zdaje si nie stanowi czynnika
decydujcego o jego pogldach.
Zbdne wypowiedzi
Dawkins przytoczy fragment mailowej korespondencji,
w ktrej jedna z osb, podajca si za wierzc w Boga, wypowiadaa si w bardzo agresywnym tonie67. Komentujc te
wypowiedzi, autor Boga urojonego stwierdza: Wci nie mog
wyj ze zdziwienia, ile jadu moe si z kogo wyla wycznie
z powodu odmiennoci opinii w kwestiach teologicznych.
Dawkins jednak sam nie zachowuje szacunku wzgldem
postaw i pogldw innych, jego zdziwienie nosi wic pitno
cakowicie niezrozumiaego odczucia. Wulgarnie atakuje religi, gdy przytacza wypowied syna Winstona Churchilla
odnoszc si do Boga Starego Testamentu: O Boe, ale
z tego Boga kawa sukinsyna68. Publicznie, nieustajco
okazuje pogard dla niezliczonej liczby ludzi wierzcych,
gdy stwierdza przemiewczo midzy innymi:
Autor Kens Guide to the Bible trafnie zauway, e jeli listy
Jan pisa po trawce, to przy Apokalipsie musia by chyba na
LSD; Nawet ja nie omielibym si sformuowa tego tak
mocno jak Hartung: Jezus przewrciby si w grobie, gdyby
wiedzia, e Pawe zanis jego nauki midzy winie; Jeli
67
68
Ibidem, s. 288-289. Naley zaznaczy, i z tego, e kto podaje si za czowieka

wierzcego nie wynika jeszcze, e nim jest. Autorem tego listu mg by rwnie czowiek niewierzcy, ktrego celem bya prowokacja.
Ibidem, s. 58.
67
jedna osoba ma urojenia, mwimy o chorobie psychicznej.

Gdy wielu ludzi ma urojenia, nazywa si to Religi; Papie
Jan Pawe II stworzy wicej witych ni wszyscy jego poprzednicy przez ostatnie siedem stuleci razem wzici [...] jego
politeistyczne cigotki ujawniy si w dramatycznych okolicznociach; Sprzecznoci s uderzajce, ale wiernym, jak
wida, nie przeszkadzaj69.
wity Jan nie by narkomanem, lecz apostoem. Pawe
z Tarsu nie gosi nauki winiom, lecz ludziom. Religia nie
jest objawem choroby psychicznej, lecz przekona. Jan Pawe II nie stworzy witych, lecz uzna wito innych. Nie
mia rwnie politeistycznych cigotek, lecz sta na czele
monoteistycznego Kocioa. Wierni nie dostrzegaj sprzecznoci, o ktrych pisa Dawkins, bo ich tam nie ma. Myliciel
ten sam zatem oskara publicznie w agresywnym tonie, wic
jego skargi na zachowania innych s nieuzasadnione.
Ponadto autor Boga urojonego napisa o religii, bez wymaganego naukowo uzasadnienia, szereg oskarajcych i przedziwnych koncepcji. Stwierdzi midzy innymi: By moe
zachowania religijne to ewolucyjny niewypa, nieszczliwy
produkt uboczny jakiej psychologicznej skonnoci, ktra
w innych okolicznociach jest (lub bya kiedy) poyteczna70. Trudno zrozumie, dlaczego Dawkins napisa podobne treci, posugujc si teori ewolucji do wasnych potrzeb71. Na mocy tego samego rozumowania mona stwo69
70
71
Ibidem, kolejno s. 350, 349-350, 16, 63, 140.

Ibidem, s. 240.
Ksika Bg urojony w zasadniczej czci stanowi analiz psychologicznoemocjonaln jej autora. Wida w niej element euforyczny, ale rwnie frustracyjny i zowrogo nienawistny. Niekiedy mona dostrzec prby zmniejszenia dy-
68
rzy tre przeciwn Dawkinsowskiej: By moe zachowania ateistyczne to ewolucyjny niewypa, nieszczliwy
produkt uboczny jakiej psychologicznej skonnoci, ktra
w innych okolicznociach jest (lub bya kiedy) poyteczna.
Wydrwienie
W innej czci swoich rozwaa Dawkins przytacza wypowied teologiczn, ktr uwaa za niejasn, po czym krytykuje j sowami Thomasa Jeffersona: Wydrwienie to jedyna bro, jak przeciwstawi moemy niezrozumiaym,
mtnym pogldom [...]72. Z naukowego punktu widzenia
podane jest sprowadzanie czyich pogldw do sprzecznoci, nie za do miesznoci, wic odwoanie si Dawkinsa
do tej wypowiedzi jest wyrazem jego penego sprzeniewierzenia si podstawowym zasadom poprawnego dowodzenia.
W ksice mona wyranie dostrzec, i jej autor posuguje si powysz metod w zwalczaniu przeciwnych sobie
wiatopogldw. (Na przykad ucieszy si, gdy posysza,
e du popularno zyskaa opublikowana w postaci
ksiki Ewangelia wedug Latajcego Potwora Spaghetti i e ju
nastpia Wielka Schizma, w wyniku ktrej wyoni si Reformowany Koci Latajcego Potwora Spaghetti 73, deprecjonujc tym samym oryginalny tekst ewangeliczny
72
73
sonansu poznawczego midzy stanem faktycznym a wyobraeniem o nim poprzez mechaniczne i nie odzwierciedlajce rzeczywistoci odwoania do ewolucji i nauki.
Ibidem, s. 87.
69
skandaliczn, oburzajc i bulwersujc retoryk, separujc jego rozwaania od doniosoci wywodu naukowego).
Richard Dawkins a Matka Teresa z Kalkuty
Nie obchodzc si z religi w aksamitnych rkawiczkach74, profesor Richard Dawkins przystpi do ataku na
ikon wspczesnej filantropii:
Wyobracie sobie, e matka Teresa z Kalkuty, odbierajc
Pokojow Nagrod Nobla, powiedziaa, e aborcja jest najwikszym zagroeniem dla pokoju. Co?! Jak kobieta o tak
chorych pogldach moe w ogle by traktowana powanie?
Jak mona wpa na pomys, e kto taki zasuguje na Nobla? (Jeli kto da si skusi witoszkowatej hipokryzji tej
zakonnicy, powinien koniecznie przeczyta ksik Misjonarska mio Matka Teresa w teorii i praktyce Christophera Hitchensa)75.
Naley jednak przeledzi cae dzieje teje misjonarki, nie
za ich fragment, oderwany od kontekstu historycznego.
Matka Teresa jest laureatk wielu prestiowych nagrd i odznacze. W 1962 roku otrzymaa z rk prezydenta Indii,
Rajendry Prasada, wielk nagrod narodow Padmashree,
za od prezydenta Filipin nagrod Magsaysay. W 1971 roku
zostaa uhonorowana prestiowymi nagrodami: Dobrego
Samarytanina w Bostonie oraz Midzynarodow Nagrod
Johna F. Kennedyego w Nowym Jorku. W 1972 roku po74
75
Ibidem, s. 56.
Ibidem, s. 393.
70
nownie zostaa wyrniona przez rzd Indii, przyznano jej

nagrod Pandit Nehru. W roku nastpnym otrzymaa Nagrod Templetona w Anglii. Podczas wrczania nagrody
ksi Filip powiedzia: Matko Tereso, wiemy dobrze, e
jest Matka ostatni osob na tym wiecie, ktra szukaaby
nagrd i uznania, ale wiem take, e jest Matka pierwsz,
ktra na ni zasuguje. W 1973 roku zostaa wyrniona
nagrod Ambrogino dOro we Woszech. Nastpnie w 1975
roku Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Wyywienia
i Rolnictwa przyznaa Matce Teresie Nagrod im. Alberta
Schweitzera. W 1979 roku z rk prezydenta Woch Sandro
Pertiniego otrzymaa Midzynarodow Nagrod Fundacji
Balzana, a nastpnie Pokojow Nagrod Nobla, ktrej Dawkins zdecydowanie si sprzeciwia. Pniej w 1980 r.
rzd Indii uhonorowa Matk Teres najwiksz nagrod
hindusk Klejnot Indii. W 1983 roku otrzymaa australijsk
nagrod Ordine donore, odbierajc j z rk Elbiety II.
Kolejnym odznaczeniem bya kanadyjska Nagroda Pokoju,
a nastpnie wrczony przez prezydenta Stanw Zjednoczonych Ronalda Reagana amerykaski Order Wolnoci w 1985
roku. Otrzymaa take tytu doktora honoris causa na Uniwersytecie Jagielloskim (pod wnioskiem uznajcym niezaprzeczalne dziea Matki Teresy z Kalkuty, przyznajcym jej
godno doktora honoris causa tego uniwersytetu, podpisao si wielu wysoko utytuowanych naukowcw: prof.
W. Strewski, prof. J. Pawlica, prof. W. Pawluczuk, prof.
J. Samek, prof. T. Marek, prof. B. Urban, prof. F. Adamski,
prof. A. Paluch, prof. S. Palka, prof. T. Goban-Klas, prof.
71
A. Pelczar, prof. W. Czy, prof. K. Dyrek, prof. H. Krzanowska, prof. S. Wjcik i kilkunastu innych profesorw,
docentw i pracownikw naukowych76). Matka Teresa zostaa uhonorowana godnoci doktora honoris causa take
na innych uniwersytetach w Cambridge, Delhi, Filadelfii,
San Diego, Madras, Shantiniketan. Otrzymaa jeszcze szereg innych wyrnie, nagrd i odznacze za podjcie dziaa zmierzajcych do masowego ratowania ludzi od fizycznej zagady77.
Cay wiat ceni dziea Matki Teresy. Dawkins przeciwnie
jest zdania, i Matka Teresa jest osob niepowan, witoszkowat i pen hipokryzji. Za w swojej opinii nie tylko
odnosi si do jej antyaborcyjnych pogldw, lecz take bazuje na plotkarskiej ksice Christophera Hitchensa, ktry
dokona quasi-krytyki jej dziea w oparciu o domniemanie
zej woli oraz szereg nie udokumentowanych twierdze.
Naley zada sobie zatem pytanie, czym kieroway si
osoby przyznajce te nagrody? Dlaczego misjonarka wzbudzaa wrd tak wielu ludzi tak wiele szacunku i podziwu?
Kady sam moe osdzi, czy osoba o takim systemie wartoci zasuguje na nagrody i odznaczenia.
Matka Teresa zaczynaa swoj dziaalno, bdc szeregow siostr zakonn, nie posiadajc majtku ani jakichkolwiek
76
77
Matka Teresa z Kalkuty Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Jagielloskiego

W dniu Beatyfikacji W dziesiciolecie nadania godnoci Doktora Honoris
Causa, Krakw 19 padziernika 2003, Uniwersytet Jagielloski, Zakad Poligraficzny, s. 6, 7.
Grzegorz cicki, Matka Teresa. Misjonarka Mioci i Miosierdzia, Wydawnictwo
Patmos, Warszawa 1998; Renzo Allegri, Matka ubogich Rozmowa z Matk Teres
z Kalkuty, tum. B. Piotrowska, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, s. 150-152.
72
wpyww. Postanowia sprzeciwi si potwornej ndzy i tragedii dziesitkw tysicy ludzi. Zaczynajc od pracy w slumsach, przez wiele lat rozwijaa swoj organizacj dobroczynn, otwierajc coraz to nowe placwki. Pod koniec swego
ycia moga szczyci si 445 orodkami znajdujcymi si
w 95 krajach. W samych Indiach siostry opiekoway si
wwczas ponad 150 tysicami osb trdowatych. Misjonarki
do dnia dzisiejszego zajmuj si ndzarzami z najuboszych
regionw wiata, porzuconymi dziemi, bezdomnymi, godnymi, chorymi na AIDS i przede wszystkim wspomagaj
osoby umierajce, bagajce o lito i miosierdzie78.
Rozmowa Matki Teresy z Malcolmem Muggeridgeem:
Matka Teresa: [] Na pocztku miaam zaledwie pi rupii
[]. Pierwsz kobiet, ktr ujrzaam, sama
podniosam z ulicy. Bya na wp zjedzona
przez szczury i mrwki. Zabraam j do szpitala, ale nic nie mogli tam dla niej zrobi. [] Inspektor zdrowia wzi mnie do wityni powiconej bogini Kali. [] Nie mina doba,
a ju umiecilimy tam swoich pacjentw
i w ten sposb zacz funkcjonowa dom dla
chorych i umierajcych, pozbawionych wszelkiej innej opieki. [] zaopiekowalimy si ponad dwudziestoma trzema tysicami ludzi
z Kalkuty, [] dom przeznaczony jest wycz78
Renzo Allegri, Matka ubogich Rozmowa z Matk Teres z Kalkuty, s. 130,

op. cit.
73
nie dla ludzi z ulicy i dla tych, ktrych nie chce

przyj aden szpital, to jest dla ludzi, o ktrych absolutnie nikt si nie troszczy.
Malcolm:
Niektrzy ludzie utrzymuj, e w Indiach jest
za duo dzieci, a mimo to ratujecie wanie
dzieci [].
Matka Teresa: Tak, wiele z nich by zmaro, szczeglnie spord tych, ktre s niechciane. Najprawdopodobniej zostayby porzucone albo zabite. Ale
my nie uznajemy tej drogi; nasza droga to zachowanie ycia, ycia Chrystusa w yciu dziecka [] wikszo naszych sistr ma specjalne
przygotowanie do pracy wrd trdowatych.
A dziki nowym lekom [] potrafimy ju zahamowa procesy chorobowe79.
Zarzuty Dawkinsa skierowane przeciwko Matce Teresie
s absurdalne, nie dajce si utrzyma przy elementarnej logice i uczciwoci. Autor Boga urojonego wykaza nietolerancj
nie tylko dla pogldw i caego systemu wartoci misjonarki, lecz rwnie dla niezaprzeczalnych dzie, ktre z tak
wielkim trudem stworzya i ktre do dnia dzisiejszego ratuj ycie umierajcym na caym wiecie.
79
Malcolm Muggeridge, Matka Teresa z Kalkuty, tum. S. Zalewski, wyd. II, Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1975, s. 78-88.
74
Urojone pogldy Richarda Dawkinsa

Dawkins niejednokrotnie gosi pogldy trudne do przyjcia nawet przez bardzo przychylnych mu czytelnikw. Czytajc wstp do wydania II Boga urojonego, mona natrafi na
nastpujcy fragment:
Gdyby [] subtelna i zniuansowana wiara dominowaa
w wiecie, [] ja napisabym zupenie inn ksik. []
uczciwa i godna szacunku religia to margines; statystycznie
rzecz biorc, mona j pomin. Dla przewaajcej wikszoci wiernych na caym wiecie religi jest co bardzo zblionego do pogldw prezentowanych przez osobnikw w rodzaju Robertsona, Falwella, Haggarda albo Osamy bin Ladena lub ajatollaha Chomeiniego80.
Czyby Dawkins wyobraa sobie przewaajc wikszo
ludzi wierzcych w Boga jako takich, ktrzy wykazuj skrajn
agresj, gotowych nawet do przeprowadzania akcji zbrojnych, porwa i samobjczych zamachw? Te wypowiedzi
mona skrytykowa jego wasnymi sowami:
Co?! Jak czowiek o tak chorych pogldach moe w ogle
by traktowany powanie? Jak mona wpa na pomys, aby
kto taki zasugiwa na jakiekolwiek nagrody lub wyrnienia? (Jeli kto da si skusi jego paranaukowej areligijnoci,
powinien koniecznie przeczyta ksik Bg Dawkinsa Geny,
memy i sens ycia Alistera McGratha).
80
R. Dawkins, Bg urojony, s. 24. O Osamie bin Ladenie s. 408, 409.
75
Konkluzja
Postulowane przez Dawkinsa normy etyczne prowadz
do zaprzeczenia podstawowych zasad czowieczestwa. We
wskazanej przez niego argumentacji nie mona dostrzec
spjnoci ani trafnoci rozumowa, dlatego te system
normatywny, ktrego autor Boga urojonego jest przedstawicielem, nie powinien suy jako wzorzec ludzkiej moralnoci.
ROZDZIA 3
ATEISTYCZNA MORALNO Z PERSPEKTYWY
TOTALITARNEGO UCISKU
Poprzedni rozdzia w swej zasadniczej czci odwoywa

si do fundamentw ludzkiej moralnoci. Dawkins przedstawi swj wiatopogld, ktry poddany zosta polemicznej krytyce. Jak si okazao, rnice midzy przyjmowanymi
systemami wartoci s wielkie i prowadz do skrajnie odmiennych postaw.
Czyny czowieka czerpi sw inspiracj z filozofii moralnej, filozofii, ktra w poprzednim wieku, przechodzc
swj wielki kryzys, stana u rde potnego frontu zabjczych, antychrzecijaskich i antyreligijnych idei. I tym
ideom z wielk uwag naley si przyjrze, by zrozumie,
jaki jest mechanizm za.
Na kartach swej ksiki Bg urojony Dawkins przeprowadzi frontalny atak na religi, prezentujc j jako zagroenie,
ktre odpowiedzialne jest za bezmiar ludzkiego nieszczcia. Tymczasem ateizm przedstawi jako wiatopogld,
ktremu bardzo czsto towarzyszy humanizm81, czyli wy81
Ibidem, s. 312: Oczywicie nie twierdz, e ateici s bardziej moralni, ale ju

humanizm czyli system etyczny bardzo czsto towarzyszcy ateizmowi na
pewno skania ku zachowaniom moralnym. W istocie Dawkins jest bardzo
niecisy. Z jednej strony mwi, i nie twierdzi, e ateici s bardziej moralni,
ATEISTYCZNA MORALNO
77
soko ceniony moralizm. W religii widzi wielkie zagroenie82

dla porzdku moralnego wiata, ludzi niewierzcych za
przedstawia w krystalicznie czystym wietle, nie dostrzegajc powodw do najmniejszej nawet krytyki. Szczycc si
ateizmem, napisa: Moliwe te, e ateizm skorelowany
jest z jakim trzecim czynnikiem (na przykad lepszym wyksztaceniem, wysz inteligencj lub wiksz intelektualn
wraliwoci), ktry przeciwdziaa impulsywnemu angaowaniu si w akty przestpcze83.
Komunizm
Pierwsza refleksja, ktra pojawia si w umyle mieszkaca yjcego pod wpywem czysto ateistycznego, komunistycznego systemu niewoli umysu i ciaa, potnego frontu
ideowego, z ktrego wpywami w XX wieku liczy si musiay wszystkie pastwa wiata, jest nastpujca: o jakim
humanizmie ateistycznym Dawkins napisa? O jakim czynniku, ktry przeciwdziaa impulsywnemu angaowaniu si
ateistw w akty przestpcze, wspomnia autor Boga urojonego? Czy nie znamy tego wiatopogldu i nie wiemy, i komunizm, dopuszczajc si hekatomby, sta si najbardziej
przestpczym systemem politycznym, jaki powsta w dzie-
82
83
a z drugiej strony ludzi religijnych przedstawia jako osoby niemoralne, z czego

wynika, e ateici take musieliby by niemoralni, co z kolei byoby
w sprzecznoci z twierdzeniem, e ateizmowi bardzo czsto towarzyszy humanizm.
Ibidem, przykadowo rozdz. 7, 8, 9.
Ibidem, s. 312.
78
jach ludzkoci? W ramach terroru dokonano masowych zabjstw, zsyek, przesiedle, eskalacji ndzy i niedoywienia,
a wadze pastwa skupiay swe wszystkie siy na zastraszaniu i psychozie propagandowej, przygotowujc narody do
rewolucji wiatowej. Wykonywano bezprawne wyroki sdowe (poprzedzane niejednokrotnie zncaniem si i wyszukanymi torturami, jakich dopuszczali si funkcjonariusze publiczni), skazujce ofiary systemu na wieloletnie wizienie;
przeladowano niezliczon liczb ludzi, nie tylko organami
przymusu bezporedniego, lecz take administracyjnego; realizowano utopijne projekty, a cenzura, mistyfikacja i gwacenie praw czowieka wchodziy w skad linii ideowej partii84.
Dawkins praktycznie pomija te tragedie, sprowadzajc cay
system totalitaryzmu komunistycznego do krtkich wzmianek, potwierdzajc, i Stalin istotnie by ateist85. W rozmylaniach historyczno-filozoficznych nie mona ogranicza si
do jednostki i do zdawkowych wypowiedzi. Okazuje si, i
kady wyszy funkcjonariusz pastwa komunistycznego by
zwizany z ateizmem. Doktryna komunizmu zakadaa
oglnopastwowy ateizm i do tego celu zmierzano, stosujc
mordy i terror wobec niezliczonej liczby ludzi. Nawet
w pastwach satelickich ateizacja dotyczya wikszoci
szczebli kariery zawodowej. Dlatego te w wiatopogld
mona i naley ocenia systemowo, jako tendencj postpowania. Komunizm da badaczom narzdzie, dziki kt84
85
Aleksander Soenicyn, Archipelag GUag 1918-1956, prba dochodzenia literackiego,

tum. J. Pomianowski (Micha Kaniowski) t. 1, 2, 3 (cz. 1-7), Rebis, Pozna
2008, passim.
R. Dawkins, Bg urojony: Stalin rzeczywicie by ateist, tu nie ma w zasadzie
adnych wtpliwoci, s. 369.
ATEISTYCZNA MORALNO
79
remu mona pozna warto jednostki ateistycznej, ktra

pozbawiona hamulca prawa pastwa praworzdnego moga
pokaza swoje prawdziwe oblicze.
W Manifecie komunistycznym czytamy midzy innymi: komunizm znosi wieczyste prawdy, znosi religi, moralno,
zamiast nada im now form, sprzeciwia si zatem caemu
dotychczasowemu rozwojowi historycznemu86. Wida, i
ateici komunistyczni wyzbyli si wiary. Obecnie wielu ludzi
jest w stanie to zrozumie, ale dlaczego rwnie wyzbyli si
moralnoci? Trudno jest odpowiedzie na to pytanie. Wyobramy sobie wiat, w ktrym nie byoby krwawej rewolucji w Rosji. Wyobramy sobie, e nie byoby wojny polskobolszewickiej, godu na Ukrainie i kolektywizacji; nie byoby wielkiej czystki lat trzydziestych, obozw koncentracyjnych (agrw), napaci ZSRR na Finlandi; nie byoby
zbrodni dokonanych na obywatelach rosyjskich, litewskich,
otewskich, estoskich i polskich; nie byoby eksterminacji
duchowiestwa prawosawnego i katolickiego; nie byoby tak
wielkiej tragedii II wojny wiatowej, za ktr odpowiedzialno obok III Rzeszy ponosi w tym samym niemal stopniu
Zwizek Radziecki, poprzez handel wojenny z Niemcami,
pakt Ribbentrop-Mootow oraz agresj 17 wrzenia 1939 roku na Polsk. Wyobramy sobie, e nie byoby zimnej wojny
i zagroenia III wojn wiatow; nie byoby ndzy oraz zastraszenia setek milionw ludzi; nie byoby cenzury, zacofania, indoktrynacji; nie byoby gwacenia praw czowieka
86
Karol Marks, Dziea wybrane, Spdzielnia Wydawnicza KSIKA, Warszawa

oddzia w odzi 1947, t. I: Karol Marks, Fryderyk Engels, Manifest komunistyczny, s. 187. (Autorzy Manifestu gosz, e rewolucja komunistyczna przynosi
najradykalniejsze zerwanie z tradycyjnymi ideami).
80
w Chinach i Tybecie; nie byoby wielkiego skoku i rewolucji kulturalnej; nie byoby wojny w Kambody, Wietnamie i Afganistanie i szeregu innych tragedii.
W literaturze podaje si szacunkowo, i w poszczeglnych krajach ateici komunistyczni zgadzili nastpujc
liczb ludzi87:
Chiny 65 milionw88
Zwizek Radziecki 20 milionw
Korea pnocna 2 miliony
Kamboda 2 miliony
Afryka 1,7 miliona
Afganistan 1,5 miliona
Wietnam 1 milion
Europa Wschodnia 1 milion
Ameryka aciska 150 tysicy
Jak wynika z historii, ateici stanowili najniebezpieczniejsz grup przestpcz, ktra dokonaa wszelkich, take tych
najgorszych, niemoliwych do wyobraenia zbrodni. W wietle danych historycznych komunizm wyglda na najkrwawszy
87
88
S. Courtois, N. Werth, J. Panne, K. Bartosek, J. Margolin, Czarna ksiga komunizmu zbrodnie, terror, przeladowania, tum. K. Waker, Prszyski i S-ka, Warszawa
1999, s. 25. Zbrodnie komunistyczne s opisywane w wikszoci historycznych
ksiek odnoszcych si do historii XX wieku, np.: Norman Davies, Europa
rozprawa historyka z histori, Znak, Krakw 1998, s. 1025; Nasz wiek XX kronika stulecia, red. Manfred Leier, tum. M. Kcka, wiat Ksiki, Warszawa 1996;
i inne...
W. Dziak, J. Bayer, Mao. Zwycistwa, nadzieje, klski, Trio, Warszawa 2007, s. 10
(zob. s. 185-186). Autorzy oceniaj zbrodnie samego Mao Tse-tunga na 40 mln
ofiar miertelnych.
ATEISTYCZNA MORALNO
81
system, jaki kiedykolwiek poznaa ludzko. Mao Tse-tung

dokonywa rzezi obywateli chiskich w odwoaniu do wiatopogldu komunistycznego. Gosi mianowicie: Teoretyczn podstaw okrelajc nasze idee jest marksizmleninizm89. Waldemar Dziak oraz Jerzy Bayer w nastpujcy
sposb prezentuj dziaalno Mao Tse-tunga dotyczc jednej z kilku jego oglnokrajowych kampanii w Chinach, ktrej
apogeum przypado na lata 19661968:
Rewolucja kulturalna w rzeczywistoci miaa wyhodowa nowego czowieka ery komunistycznej: apodyktycznego,
nietolerancyjnego, fanatycznego i bez reszty oddanego wodzowi oraz jego idei, czowieka wyzutego z wszelkich zasad
moralnych, pozbawionego potrzeb religijno-duchowych i konsumpcyjnych, w ogle nie zdajcego sobie sprawy, e istnieje
taka sfera de i pragnie90.
Trudno odnale w ateizmie chiskim humanizmu, o ktrym wspomina autor Boga urojonego. Przemilczenia Dawkinsa
dotyczce czynw ludzi areligijnych jawi si jako bdna
droga prezentacji jego wiatopogldu. Przytoczone, zatrwaajce statystyki, jak rwnie rda historyczne nie potwierdzaj pogldw oksfordzkiego profesora. Ateizm w dziedzinie moralnoci, na powyszym przykadzie, okaza si degeneracj czowieczestwa. Dlatego dywagacje Dawkinsa na
temat humanizmu ateistycznego nie znajduj waciwego
uzasadnienia.
89
90
Mao Tse-tung, Wyjtki z dzie przewodniczcego Mao Tse-tunga (Czerwona

Ksieczka), Wydawnictwo Ksiki Niezwykej XXL, Wrocaw 2005, rozdz.
Partia komunistyczna.
W. Dziak, J. Bayer, Mao. Zwycistwa, s. 213.
82
Lenin i jego dzieo

Wodzimierz Lenin, obok Karola Marksa i Jzefa Stalina
czoowy przedstawiciel komunizmu, napisa midzy innymi: Powinnimy walczy z religi. Jest to abecado caego
materializmu, a wic rwnie marksizmu. [...] walk t naley powiza z konkretn praktyk ruchu klasowego, ktry
zmierza do usunicia spoecznych korzeni religii. [...] A wic
precz z religi, niech yje ateizm, naszym gwnym zadaniem jest rozpowszechnianie pogldw ateistycznych. [...]
Marksista winien by materialist, tzn. wrogiem religii, [...]
stawiajcym spraw walki z religi [...] na gruncie konkretnie toczcej si walki klasowej91.
Sowa mistrza komunizmu zostay wcielone w ycie i rozgorzaa walka. Z t rnic, i walczya tylko jedna strona,
a druga bya represjonowana. W krajach bloku wschodniego,
zwaszcza w pierwszej poowie XX wieku, zgadzono lub
poddano terrorowi tysice duchownych. Przykadowe dane
podaj, i w cigu okoo 4 lat, od 1945 do 1949, zgino
gwatown mierci 246 biskupw i ksiy, 404 deportowano na Syberi, 1065 zostao uwizionych, 585 zagino 92.
Wiemy jednoczenie, i wikszo ludzkich krzywd nigdy
nie ujrzaa wiata dziennego.
Wielu ludzi nie postrzega komunizmu przez pryzmat blisko stu milionw ofiar, gdy jest to suma tak monumental91
92
Wodzimierz Lenin, O stosunku partii robotniczej do religii, [w:] Karol Marks, Fryderyk
Engels, Wodzimierz Lenin O religii. Wybr, red. J. Kniazioucki, Ksika i Wiedza,
Warszawa 1984, s. 430, 434.
Leksykon duchowiestwa represjonowanego w PRL w latach 1945-1989. Pomordowani
wizieni wygnani, praca zbiorowa, red. Jerzy Myszor, Verbinum, Warszawa 2002.
ATEISTYCZNA MORALNO
83
na, e a trudna do wyobraenia. Jednak pod tymi danymi

kryj si prawdziwe ludzkie tragedie, ktre czciowo s
obecnie dostpne w postaci dugich spisw powstaych na
podstawie zachowanych dokumentw, a dokonanych przez
badaczy tego okresu. W okresie stalinizmu w Polsce dokonywano na terenach podbitych przez Armi Czerwon niezliczonych zbrodni na urojonych wrogach systemu socjalistycznego. Ateici komunistyczni wprowadzili pastwowy
terror do sdownictwa. Midzy wieloma skazanymi przez
sd na mier i rozstrzelanymi znaleli si:
Wysocki Eugeniusz lat 19, Kleja Leon lat 19, Jurak
Adam lat 20, Bocian Zdzisaw lat 20, Chiszczyski
Zygmunt lat 19, Raski Jzef lat 19, Szarka Roman
lat 22, Koczugowski Edmund lat 21, Grabowska Kazimiera lat 23, Grochowski Alojzy lat 24, Kulikowski
Tadeusz lat 27, ebowski Mieczysaw lat 26, Bialik
Alojzy lat 37, Borowiecki Tadeusz lat 20, Gadzaa
Franciszek lat 31, Jankowski Antoni lat 43, Kielasiski
Aleksander lat 43, Kroch Bronisaw lat 33, Kukua Jzef lat 33, Kuakowski Aleksander lat 28, Lisiecki Tadeusz lat 34, Misiurek Wadysaw lat 26, Osiski Stefan
lat 41, Paszkowski Zygmunt lat 20, Piwko Jan lat 27,
Rutkowski Sylwester lat 31, Siwiec Stanisaw lat 31,
Smoa Wacaw lat 24, Sowa Wincenty lat 30, Szmeding
Konrad lat 36, Tipelt Stefan lat 33, Tomaszewicz Aleksander lat 30, Warcki Stanisaw lat 40, Witkowski Henryk lat 32, Jamroz Tadeusz lat 23, Szydelski Romuald
lat 22, Jaroszyski Eugeniusz lat 20, Bujalski Franciszek
84
lat 23, Barszewski Zbigniew lat 22, Myniak Witold

lat 25, Krawiec Ryszard lat 1893 [...] [...] [...].
Niezliczon liczb ludzi skazywano na wizienia,
a przedstawicieli Kocioa zwalczano z ca bezwzgldnoci. Przykadowo we Wrocawiu 24 wrzenia 1949 roku
ogoszono wyrok 8 lat wizienia wobec ks. Wadysawa Lorka, gdy nakania modych, wierzcych ludzi do popeniania [...] niebezpiecznych przestpstw, [...] wrogich naszemu
ustrojowi zagranicznych rodkw reakcyjnych, a dziaajcych
pod pokrywk propagandy religijnej94.
Dawkins w swojej ksice przedstawi szereg incydentalnych przypadkw omieszajcych wiar lub takich, ktre
miayby przekona czytelnika o nieistnieniu Boga. A przecie wyej przytoczony wyrok sdu w kontekcie caej historii nie jest ju incydentem, lecz deprecjonujc ateizm
regu. Ateici odsaniaj swoje prawdziwe oblicze, gdy s
bezkarnymi czonkami systemu. 15 padziernika 1951 r. ogoszono kar 7 lat wizienia wobec ks. Dominika Milewskiego,
gdy nie potpi nielegalnej organizacji modzieowej ktrej zadaniem jest walka z obecnym ustrojem w Polsce95.
Gwnego oskaronego w tej sprawie, Bronisawa Kozaka,
skazano na kar mierci, a wyrok wykonano w wizieniu
przy ulicy Kleczkowskiej we Wrocawiu. Mona przytoczy
niezliczon ilo przykadw osb duchownych ofiar systemu komunistycznego, wizionych na podstawie politycznych
93
94
95
Marek Kielasiski, Raport o zabijaniu. Zbrodnie sdw wojskowych na Zamku

w Lublinie, TEST, Lublin 1997, passim.
Represje wobec Kocioa katolickiego na Dolnym lsku i Opolszczynie 1945-1989, red.
S. Bogaczewicz, S. Krzyanowska, IPN KZPNP, t. IV, Wrocaw 2004, s. 54.
Ibidem, s. 56.
ATEISTYCZNA MORALNO
85
wyrokw i niejednokrotnie bestialsko torturowanych: ks. Dryja

Jzef, ks. Dziedziak Ignacy, ks. Dziondzia Czesaw, ks. Fary
Stefan, ks. Fertak Kazimierz, ks. Forkiewicz Wadysaw, ks. Gadomski Zbigniew, ks. Gajda Robert, ks. Godlewski Marian, ks.
Gradolewski Roman, ks. Grajnert Jan, ks. Hrynyk Bazyli, ks.
Iwanicki Aleksander, ks. Jakubassa Leonard, ks. bp Kaczmarek
Czesaw, ks. bp Latusek Pawe, ks. Lorek Wadysaw, ks. owejko Piotr, ks. Pawlikiewicz Ignacy, ks. Pawlina Leon, ks. Pilawa
Karol, ks. Rzemieniec Stefan, ks. Oborski Piotr, ks. Peik Tadeusz, ks. Rapacz Micha, ks. Sapeta Tomasz96 [...] [...] [...].
Ofiary tego okrutnego systemu liczy si w milionach,
wic przytoczenie chociaby samych nazwisk duchownych,
ktrym odebrano ycie lub prawa, nie jest moliwe. W Krakowie 22 stycznia 1951 skazano na kar doywotniego pozbawienia wolnoci ks. Piotra Oborskiego, gdy jak gosi
sentencja wyroku usiowa zmieni przemoc ludowodemokratyczny ustrj Pastwa Polskiego. Wiziony w Rawiczu, zgadzony rok pniej. Przez cay okres trwania socjalizmu w Polsce nieustajco stosowano terror. Najwikszy
sprzeciw Polakw nastpi w 1984 roku na skutek bestialskiego morderstwa dokonanego na osobie ksidza Jerzego
Popieuszki. Nawet u schyku systemu komunistycznego,
w 1989 roku, zginli ksia: Stefan Niedzielak, Stanisaw
Suchowolec i Sylwester Zych.
Okruciestwo wadz komunistycznych nie miao granic.
Nieustajco torturowano oskaronych w czasie ledztwa.
Jeden ze skazanych w procesie ks. Milewskiego zezna:
W gabinecie szefa UB [...] zaczto bi mnie po twarzy [...]
96
Leksykon duchowiestwa, passim.
86
rozcignito mnie na wznak na pododze i bito mnie gumami w pity, a do utraty przytomnoci [...] zwizano mi
rce sznurkiem i tak kazano mi sta caymi dniami na
spuchnitych stopach, ktre okropnie parzyy [...] znw nastpowao bicie gum i szabl (pazem), co praktykowano
co noc. Bili mnie na przemian [...] jeden z przodu po twarzy, drugi za z tyu w kark. Nie wspomn ju kopni butami, ktre byy czste97.
Dawkins opisuje ateizm jako humanistyczny wiatopogld. Tymczasem w wiatopogld stan na subie ciemnoci. Wyglda na to, i tak pojmowany ateizm skutkuje
humanizmem tylko i wycznie wtedy, gdy jednostk ateistyczn zmusza si do praworzdnego zachowania albo
gdy nie kalkuluje si jej postpowa nieuczciwie. Gdy za
odpowiedzialno zostaje zawieszona, taka jednostka zdolna jest do czynw najstraszliwszych.
Zburzone witynie
W dalszej czci swoich wywodw Dawkins nie wykaza
wikszego zrozumienia dla postaw swoich kolegw ateistw. Stwierdzi mianowicie, i nie wierzy by jakikolwiek
wspczesny ateista kaza zrwna z ziemi Mekk albo katedry w Chartres, w Yorku czy katedr Notre Dame98, gdy
tymczasem w ZSRR wyburzono lub zamieniono na magazyny ogromn liczb cerkwi, duchownych mordowano,
97
98
Represje wobec, s. 56
ATEISTYCZNA MORALNO
87
a wiernych terroryzowano99. Jedno z takich zdarze Jurij

Boriew opisa w tragikomicznym tonie:
Pewnego dnia Stalin przejeda obok piknej, z biaego
kamienia wzniesionej cerkwi pod wezwaniem Zbawiciela na
Puszczy (XV wiek). Pod cerkwi walao si drewno. Skandal, sprztn to burkn niezadowolony Stalin. Niestety,
nikt nie mia go zapyta, co waciwie mia na myli
drewno czy cerkiew. Na wszelki wypadek drwa wywieziono, a cerkiew zburzono100.
Mona przytoczy kilka z wielu dzie ateistycznego
niszczenia budowli sakralnych, w tym obiektw zabytkowych, o znaczcej wartoci kulturowej: Dynamitem zostay wysadzone w powietrze pikne kocioy w takich miejscowociach jak: Poskirw, Grdek (cztery obiekty sakralne jednoczenie: koci pw. w. Stanisawa, koci pw. w.
Anny, cerkiew prawosawn i synagog), Zwiahel, Satanw.
W Tynnie koci rozebrano na ceg101. Na Podolu wysadzono dynamitem szereg wity: Soobkowice (witynia
z XVI wieku), Berezdw (XVIII w.), Mohylew Podolski
(XVIII w.), Orynin (XX w.), Kaziatyn (XX w.), Dunajowice
(XVII w.), Derania (XVIII w.)102. yj jeszcze ludzie, ktrzy pamitaj tamte czasy, wic czynw tych dokonywali
99
100
101
102
R. Dzwonkowski, J. Payga, Za wschodni granic 1917-1993. O Polakach i Kociele w

dawnym ZSRR, Wsplnota Polska Pallottinum II, Warszawa 1993, s. 120: Na
Biaorusi w latach 1937-1939 aresztowano 3247 cerkwinikow i sektuntow,
w tym 400 popw i mnichw, jednego metropolit, 5 biskupw i arcybiskupw.
Tych ostatnich rozstrzelano.
Jurij Boriew, Prywatne ycie Stalina, tum. Darima i Dionizy Sidorscy, Oficyna Literatw Rj, Warszawa 1989, s. 98.
R. Dzwonkowski, Za wschodni granic..., s. 113.
Ibidem, s. 254.
88
ludzie nam wspczeni. Niszczenie budowli sakralnych

stanowio element walki ideologii komunistycznej z religi,
dlatego te goszone przez Dawkinsa tezy s niehistoryczne.
Cenzura
Poraajce jest to, i Dawkins idzie za duchem komunistycznego ucisku jak gdyby historia wspczesna nie nauczya go niczego. Sugeruje ustami psychologa Nicholasa
Humphreya, i naley powrci do cenzury, czyli tego, co
niedawno w krajach bloku socjalistycznego przezwyciylimy z wielkim trudem, uznajc za przejaw pogardy dla
ludzkiej wolnoci: cenzura jest niezbdna, gdy chodzi
o dzieci, a raczej o ich: moraln i religijna edukacj, zwaszcza o t, ktr dzieci odbieraj w domu [...] dzieci maj
prawo [...] do tego, aby nikt nie okalecza ich umysw faszywymi ideami. Nikt! Rwnie rodzice [...] dzieci maj
prawo do umysu wolnego od nonsensw, a my jako spoeczestwo mamy obowizek broni tego ich prawa103.
Autor Boga urojonego pomija fakt, i dla ludzi wierzcych
wanie pogldy ateistyczne s okaleczaniem umysw faszywymi ideami, dlatego goszenie powyszych postulatw doprowadza do niezgody. Prawo do wychowywania
potomstwa w duchu przekona rodzicw jest fundamentalnym prawem czowieka. W Polsce zostao ono zagwarantowane w konstytucji104: Rodzice maj prawo do zapew103
104

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, z 2 kwietnia 1997, art. 53, p. 3, F.H. Libellus,
Krakw 2005.
ATEISTYCZNA MORALNO
89
nienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Jest to prawo
charakterystyczne dla pastw demokratycznych. Humphrey,
ktrego pogldy przytoczy Dawkins, napisa w istocie, i
naley zmusi rodzicw do wychowywania dzieci niezgodnie
ze swoimi przekonaniami. Gwny nurt przeladowa religijnych zostaby przeprowadzony w domach, czyli w miejscach najbliszych czowiekowi. Naley mie na uwadze, i
prba wprowadzenia cenzury religijnej musi doprowadzi
do przelania krwi. Dlatego Dawkins, goszc powysze treci, tworzy zo w przesankach, ktrego celem jest wzajemne pornienie warstw spoecznych, yjcych obecnie ze
sob w pokoju. Za skrajnymi przypadkami, ktre miayby
za zadanie przekona czytelnika o susznoci wywodw
Dawkinsa, kryje si intencja przymusowej ateizacji dzieci.
Rozumowanie logiczne przedstawia si nastpujco: Dawkins jest ateist, wic Bg jest dla niego faszyw ide. Faszywymi ideami nie wolno okalecza dzieci. W zwizku
z tym dzieci nie wolno okalecza ide Boga. Praworzdny
ustawodawca pozwala na wychowywanie potomstwa w wiatopogldzie ich rodzicw; w pastwie prawa nikt nie zabrania wychowywania dzieci w duchu ateistycznym. Chrzecijanie nie podnosz rki na ten fundament. Dawkins natomiast podnis. Jakim prawem? Gdzie si podzia jego humanizm?
90
Narodowy socjalizm, Adolf Hitler a religia

W rozdziale sidmym swojej ksiki Bg urojony Dawkins
poszukuje zwizku pomidzy czynami nazizmu a chrzecijastwem. Pocztkowo wskazuje na katolick wiar Hitlera,
nastpnie na jego wiar nie tyle w chrzecijaskiego Boga,
co raczej w szczegln posta boskiej opatrznoci; doszukuje si take wrd chrzecijan nienawici do ydw,
by potem stwierdzi, i przeraajcych czynw dokonywali
onierze i oficerowie, z ktrych wikszo, jak twierdzi,
bez wtpienia bya chrzecijanami. Tezy i sugestie Dawkinsa (chocia w Bogu urojonym chaotycznie sformuowane)
s niezwykle doniose, dlatego naley dokadnie przyjrze
si ich treci.
Stosunek Adolfa Hitlera do chrystianizmu zosta wyraony w postaci zamordowania wielu milionw ludzi, w tym
chrzecijaskiego duchowiestwa105. Jednak dla Dawkinsa
to jest za mao i nadal prbuje dowodzi, i wdz III Rzeszy mg by wyznawc etyki Jezusa. Autor, przytaczajc
biografi Hitlera, stawia kilka zarzutw, ktrych sam w peni nie uznaje, a ktre wiadczy by mogy o tym, i Hitler
by wierzcym katolikiem106. Napisa midzy innymi:
105
106
Marek Budziarek, Katedra przy Adolf Hitlerstrasse, PAX, Warszawa 1984 s. 127.
Spord setek pomordowanych mona wspomnie ksiy pozbawionych ycia
z diecezji dzkiej: Aksman Juliusz, Bartkiewicz Bronisaw, Bczek Jan, Bentkowski Kazimierz, Bieliski Wacaw, Biernacki Feliks, Bikowski Jzef, Brzeziski Romuald, Brzzka Bohdan, Burzyski Tadeusz, Butkiewicz Bronisaw, Cesarz Jan, Chmieliski Jan, Chojnicki Wadysaw, Chomiczewski Stanisaw, Chykowski Ludwik, Ciesielczyk Henryk, Ciesielski Wadysaw [...] wymieniona
zostaa jedynie cz ofiar tej diecezji.
R. Dawkins, Bg urojony, s. 369-372.
ATEISTYCZNA MORALNO
91
Adolf Hitler przyszed na wiat w katolickiej rodzinie,

chodzi do katolickiej szkoy i jeszcze jako dziecko regularnie
uczszcza do kocioa. [...] Hitler jednak przynajmniej oficjalnie nigdy nie wyrzek si katolicyzmu [...]. Jego wczesny [w roku 1920] bliski wsppracownik (a potem zastpca
Fhrera) tak napisa wwczas w licie do premiera Bawarii:
Osobicie znam pana Hitlera [...] to czowiek wierzcy i dobry katolik. [...] Gring oznajmi, i Tylko katolik mg
zjednoczy Niemcy [...] w roku 1941 owiadczy swojemu
adiutantowi, generaowi Gerhardowi Engelowi, e zawsze
pozostanie katolikiem [...] tej samej frazy uy Hitler w swojej synnej mowie z 1922 roku, w ktrej zreszt wiele razy
okrela si mianem chrzecijanina: Moje uczucia jako
chrzecijanina wiod mnie do mojego Pana i Zbawcy, w ktrym dostrzegam wielkiego wojownika [...]. Jako chrzecijanin
nie mog pozwoli si oszukiwa. Jako chrzecijanin mam
obowizek walczy o prawd i sprawiedliwo [...]. A jeli
trzeba czego jeszcze, by wykaza suszno naszych dziaa, to spjrzcie na to, ile wok nas cierpienia. Jako
chrzecijanin mam obowizki wobec wasnego narodu.
Czy jednak te deklaracje miay jakikolwiek zwizek z jego
prawdziwymi przekonaniami? Mona przytoczy prywatne
wypowiedzi Adolfa Hitlera, ktre zostay udokumentowane
w latach 1941-1944: Chrzecijastwo to jest najgupsza
rzecz, jaka si zalga w chorym ludzkim mzgu, drwina ze
wszystkiego, co boskie. Murzyn ze swoim fetyszem o niebo
przerasta kogo, kto powanie wierzy w cud przeistoczenia. Najciszym ciosem, jakiego doznaa ludzko, byo
powstanie chrzecijastwa. Bolszewizm jest nielubnym synem chrzecijastwa, a oboje wytworem ydw. Przez
92
chrzecijastwo przyszo na wiat wiadome kamstwo

w sprawach religii. W kadym razie nie powinnimy sobie
yczy, eby Wosi czy Hiszpanie pozbyli si chrzecijastwa. Kto je ma, ma cigle wirusa w sobie!. Czyste chrzecijastwo [...] prowadzi do zniszczenia czowieczestwa.
Jest to nagi bolszewizm w opakowaniu metafizycznym.
Chrzecijastwo jest najwikszym nawrotem ciemnoty, jaki ludzko kiedykolwiek przeya 107.
Apostazja Hitlera wzgldem wiary chrzecijaskiej, wyraajca si w treci jego antychrzecijaskich pogldw,
skutkowaa, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego,
ekskomunik latae sententiae108. Powysze oznacza, i wdz
III Rzeszy przez cakowite porzucenie wiary chrzecijaskiej109 zosta tym samym wyczony ze wsplnoty chrzecijaskiej z mocy prawa. Do naoenia teje ekskomuniki
nie jest wymagana jakakolwiek czynno prawna, wystarczy,
jeli osoba bdca wczeniej czonkiem Kocioa dzieli opinie waciwe dla osb odstpujcych od wiary w Chrystusa.
Dawkins, prbujc obej powysze fakty, stwierdzi: ca-
107
108
109
Adolf Hitler, Rozmowy przy stole 1941-1944. Rozmowy w Kwaterze Gwnej zapisane
na polecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima, tum. zesp,
Wydawnictwo Charyzma, Warszawa 1996 (s. 147, 36, 148, 289). Hitler w Rozmowach przy stole prezentuje szereg wtkw o charakterze panteizmu, do ktrego
odniesiono si w dalszej czci ksiki.
Kodeks prawa kanonicznego, kan. 1364 1. (KPK z 1917 roku obwarowywa
apostazj sankcj ekskomuniki latae sententiae. Podobnie apostazja bya sankcjonowana w konstytucji Apostolicae Sedis Piusa IX z 1869 roku, por. J. Syryjczyk,
Apostazja od wiary w wietle przepisw kanonicznego prawa karnego. Studium prawnohistoryczne. Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1984, s. 202).
KPK, kan. 751.
ATEISTYCZNA MORALNO
93
kiem moliwe, e w okolicach roku 1941 Fhrer przey jakie zaamanie wiary albo rozczarowa si do chrzecijastwa110. Powysza autorska hipoteza moliwa jest do weryfikacji historycznej. Jeszcze w latach 1933-1934 Hitler
w krgu zaufanych mu ludzi tak si wyraa:
Niech faszyzm zawiera sobie w imi boe pokj
z Kocioem. Ja te to zrobi. Czemu nie? Ale wcale mnie to
nie powstrzyma, eby w Niemczech wypleni chrzecijastwo z korzeniami do ostatniego wkienka. Albo jest si
chrzecijaninem, albo Niemcem. Jednym i drugim si nie
da. Niech sobie klechy same wykopi grb. Zdradz swojego ukochanego Pana Boga na nasz rzecz [] zamieni
krzy na nasz swastyk111.
Kryteria, jakimi kierowa si oksfordzki profesor, domniemywajc, i Hitler dopiero okoo 1941 roku zmieni
swoje zapatrywania religijne, s cakowicie nieznane, co z kolei w kontekcie weryfikacji historycznej nasuwa wniosek
o nierzetelnoci tego uczonego w procesie pozyskiwania
materiau rdowego. Z przytoczonych sw samego Hitlera z lat 1933-1934 wynika jego bezwzgldne antychrzecijastwo. Na temat obudy Hitlera w dziedzinie religii
wypowiedziaa si jego osobista sekretarka, ktra towarzyszya wodzowi III Rzeszy przez 12 lat:
Hitler odrzuca wszystkie koncepcje filozoficzne, ktre
nie kady nacisku na integralny materializm. Gosi on, e
rola czowieka koczy si wraz ze mierci, i gdy mwi
110
111

Hermann Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, tum. J. Hensel i R. Turczyn, Iskry,
Warszawa 1994, s. 58-60. Hitler prezentuje w powyszym tekcie szereg wtkw
o charakterze panteizmu.
94
o yciu na tamtym wiecie, pozwala sobie na najbardziej ordynarne gry sw. Czsto zadawaam sobie pytanie, przez
kogo w takim razie czu si powoany do wypenienia swojej
misji na ziemi. Podobnie nigdy nie rozumiaam, dlaczego regularnie koczy swe wielkie przemowy odwoaniem si do
Wszechmogcego. Jestem przekonana, e jeli tak robi, to
jedynie po to, aby zyska sympati chrzecijaskiej spoecznoci Rzeszy. A poza tym gra ohydn komedi. Zawsze, gdy
rozmowa schodzia na tematy duchowe, w sposb cyniczny
wystpowa przeciwko chrzecijastwu, ktrego dogmaty
zwalcza z gwatown wulgarnoci. [...] Hitler do koca pozosta czonkiem tego Kocioa. Regularnie paci swj podatek kocielny. Obiecywa sobie jednak, e opuci go po
zwycistwie. Ten akt bdzie mia w oczach wiata wymiar
symbolu. Dla Niemiec bdzie oznacza zamknicie pewnej
karty historii. Dla Trzeciej Rzeszy otworzy si nowa era112.
Hitler pozostawa formalnie katolikiem, gdy byo to dla
niego politycznie korzystne. Wygodne byo zwodzenie milionw ludzi t form kamstwa. Postanowi czeka na odpowiedni moment, aby oficjalnie odej od tej wiary i zada
religii chrzecijaskiej decydujcy cios. Dawkins rwnie pozwoli si zwie Hitlerowi, przytaczajc jego wypowiedzi,
ktre miayby przedstawi go w wietle chrzecijaskim. Ale
wanie ten fakt, i nawet intelektualici ulegli mocy retorycznej wodza III Rzeszy, wiadcz o zwodniczej potdze tego czowieka, potdze objawiajcej si tym, i nawet po wojnie, gdy hitlerowskie antychrzecijastwo zostao jedno112
Christa Schroeder, Zeznania sekretarki. 12 lat u boku Hitlera 1933-1945, tum.

A. Wrblewski, KDC, Warszawa 2005, s. 177-182.
ATEISTYCZNA MORALNO
95
znacznie udowodnione, pojawiaj si ludzie, ktrzy poddaj

si tej manipulacji.
Adolf Hitler by materialist, odrzuca wic wszystkie formy duchowe, rozumiane w sensie klasycznej religijnoci.
Z nauk humanistycznych wynika, i materializm jest odmian
filozofii zespolonej gwnie z ateizmem. W praktyce wiatopogldy te stanowi jedno i wzajemn konsekwencj. Hitler
odrzuca tym samym przekonanie chrzecijaskie o yciu po
mierci, czyli wyrazi fundamentalny pogld ateizmu.
Mona zada pytanie, dlaczego Hitler pozorowa swoj religijno chrzecijask. Ten typ zachowania tumaczy Machiavelli, posugujc si porwnaniem wadcy do Ksicia:
Ksi przeto nie ma potrzeby posiada wszystkich wyej wyliczonych cnt, musi on tylko udawa, e je posiada.
Owszem, omiel si powiedzie, e posiadanie ich oraz
stae praktykowanie nie byoby korzystne, udawanie za, e
si je posiada, jest bardzo korzystne, a wic udawanie, e si
jest miosiernym, wiernym, ludzkim, religijnym, prawym.
Machiavelli daje do zrozumienia, i skuteczno wadcy
zaley od jego taktyki pozorw. Wrd regu tej gry znajduje si pozr religijnoci. Myliciel ten stwierdzi:
Wszystko, co ode [wadcy]113 wiat usyszy, powinno
promieniowa askawoci, wiernoci, prawoci, ludzkoci, pobonoci. Nic waniejszego ponad zachowanie pozoru owych cnt, ludzie bowiem w swym ogle sdz bardziej wedle tego, co widz, ni wedle tego, czego si dotykaj, gdy patrze i widzie mog wszyscy, dotyka za rk
113
Wyraenia wzite w nawias kwadratowy stanowi objanienia.
96
mog tylko nieliczni. Kady widzi, jakim si by wydajesz,

niewielu czuje, jakim jeste114.
Woski filozof tumaczy powody, dla ktrych szereg wojowniczych i zbrodniczych wadcw oficjalnie uznawao si
za chrzecijan. W powyszy sposb prbowano pozorowa
swoj praworzdno, uzyskujc jednoczenie wymierne
korzyci. T taktyk przyj rwnie niemiecki dyktator.
W albumie Hitler nikomu nie znany zamieszczono zdjcie Hitlera wychodzcego z kocioa Najwitszej Maryi Panny
w Wilhelmshaven. Przypadek sprawi, e powyej gowy
Fhrera widnia pozacany krzy w momencie fotografowania. Rudolf Hess zada, aby zdjcie to nie zostao wczone do albumu przygotowanego do publikacji. Heinrich
Hoffmann, fotograf nazistowskiego wodza, ktry uwaa
to zdjcie za oryginalne, odwoa si wwczas do Hitlera.
Wszystko w porzdku szydzi Hitler. Z tego zdjcia
wynika jedynie, e byem w tym kociele. Tego, o czym
wwczas mylaem, pan przecie nie mg sfotografowa.
A ten krzy, widoczny przypadkowo nad moj gow, nie
szkodzi, jeli bd uwaali mnie za wierzcego. Mona to
zdjcie spokojnie zamieci w albumie!115.
Nietrudno zauway, i Hitler by osob umiejc pozorowa swoj religijno chrzecijask. Gdy byo to dla
niego korzystne, pragn, aby ludzie uwaali go za chrzecijanina, lecz jednoczenie nieustajco z t religi walczy
i dopuci si na jej wyznawcach okrutnych zbrodni. Pozo114
115
Niccol Machiavelli, Ksi. Rozwaania, tum. W. Rzymowski, Unia Wydawnicza

VERUM, Warszawa 2003, s. 101-102.
Karol Grnberg, ycie osobiste Adolfa Hitlera, Troja, Toru 1991, s. 60.
ATEISTYCZNA MORALNO
97
rowa, i jest osob wierzc, gdy tymczasem tak osob

nie by. Wszelkie sugestie Dawkinsa zmierzajce do przedstawienia tego zbrodniarza chocia w najmniejszym uamku jako chrzecijanina s prb faszowania historii.
Dawkins po oczernieniu religii chrzecijaskiej i przedstawieniu wodza III Rzeszy jako jej wyznawcy ostatecznie
przyznaje: Niewykluczone te, e niezalenie od wasnych
deklaracji i opinii wsppracownikw Hitler wcale nie by
czowiekiem religijnym, a po prostu cynicznie wykorzystywa uczucia religijne swoich suchaczy 116. Dalej jednak pozwala sobie na nieuprawnione twierdzenie: Nawet jeli taka wanie bya motywacja jego udawanej religijnoci, nie
sposb zapomnie, e to nie sam Hitler by wykonawc zleconych przez siebie okruciestw. Te przeraajce czyny popeniali jego onierze oraz oficerowie i wikszo z nich
bez wtpienia bya chrzecijanami117. Dowd Dawkinsa,
potwierdzajcy jego z gry ustalone wnioski, nie wydaje si
prawdziwy. Ot stwierdziwszy, i hitlerowscy zbrodniarze
byli chrzecijanami, przytacza niczym nie potwierdzone
okrelenie: bez wtpienia. Mona zapyta, skd Dawkins
posiad t wiedz. Ot bez wtpienia mona przypuszcza, i w subach hitlerowskich znajdowali si chrzecijanie, gdy bya to religia dominujca w Niemczech w tamtym okresie. Ale z powyszego nie wolno wyciga wniosku, i ci chrzecijanie popeniali zbrodnie. Takie wnioskowanie jest nieuprawnione. Faszywe przekonanie Dawkinsa
uwidocznia si na tle wypowiedzi Hitlera: Mam sze dywi116
117

Ibidem, s. 373.
98
zji SS, ktre s cakowicie odkocielnione, a przecie z wielkim spokojem duszy id na mier118. Wiemy, i SS speniao najbardziej przestpcze rozkazy. Dawkins powinien
sobie zada pytanie: jakie przekonania bdzie mia wobec
Boga czowiek odkocielniony? Czy nie zostaje on ateist?
Hitler dy do zorganizowania elitarnych oddziaw SS
w odciciu od wiary chrzecijaskiej. Wstpujc do SS, naleao odstpi od religii. O tym fakcie wspomina midzy
innymi Erich von dem Bach-Zelewski (wyszy dowdca
policji SS, Obergruppenfhrer SS), stwierdzajc: Oczywicie w czasie, kiedy byem w SS, od okoo 1930 roku do
koca wojny w 1945 roku, nie mogem praktykowa. [...]
Kiedy wstpowaem do SS, napisaem i przedstawiem zawiadczenie, e odszedem od Kocioa luteraskiego. [...]
Jako dowdca SS musiaem zaprzecza religii. [...] Byo
cakowicie niemoliwe, abym poszed do kocioa w mundurze SS119.
Podobnie o areligijnoci organizacji SS, jak i caego systemu narodowosocjalistycznego mwi gestapowiec Waldemar Machol: W SS i gestapo ju nie chodziem do kocioa, nie modliem si, bo tego nikt w tych formacjach nie
czyni. [] Hitler i caa wadza Trzeciej Rzeszy byli nastawieni bardzo wrogo do Kocioa katolickiego. Hitleryzmu
i katolicyzmu nie mona byo pogodzi. Uznano, e Koci ten jest potg, nie akceptuje naszego reimu i ma
118
119
A. Hitler, Rozmowy przy stole, s. 146.

Leon Goldensohn, Rozmowy norymberskie, tum. A. Weseli-Ginter, AMBER
2004, s. 255.
ATEISTYCZNA MORALNO
99
wielki wpyw na swoich wiernych. A wic trzeba go byo

zwalcza i niszczy tam, gdzie na to pozwalay warunki120.
W powyszy sposb prezentuje si sytuacja areligijnoci
SS, ogromnej hitlerowskiej organizacji terroru, oskaronej
o wykonywanie najkrwawszych rozkazw. Jak podaje ten
wiadek, nikt w SS i gestapo ani nie uczestniczy w naboestwach kocielnych, ani nie modli si do Boga, czyli nie
spenia podstawowych praktyk religijnych. Waldemar Machol mwi o cakowitym zanegowaniu katolicyzmu w nazistowskich Niemczech. Domniemanie Dawkinsa o religijnoci chrzecijaskiej zbrodniarzy hitlerowskich jest sprzeczne
z zapisem historycznym. Esesman nie mg by uczniem Jezusa, gdy musia odej od Kocioa, a nastpnie zdepta
wszystkie zasady moralnoci, ktre religia Chrystusa postuluje. Midzy tymi zbrodniarzami znalaz si rwnie Rudolf
Hss, komendant niemieckiego obozu koncentracyjnego
Auschwitz-Birkenau, skazany za wymordowanie w imieniu
Adolfa Hitlera co najmniej 2,5 miliona ludzi. Jawi si on jako
najwikszy w dziejach ludzkoci bezporedni wykonawca
masowych zbrodni i psychofizycznych tortur: stosowania bestialskich eksperymentw medycznych, grzebania ywych
ludzi, dgania ostrymi narzdziami, wykaczania katornicz
prac, zabijania mrozem, poniania, wyamywania staww,
palenia ywcem, rozgniatania koci, szczucia psami, wymylnego karania, zakaania zarazkami, kopania, rozstrzeliwania,
biczowania, gazowania, wieszania, godzenia, grabienia, bicia,
120
Aleksander Omiljanowicz, Przed wyrokiem. Rozmowy z gestapowcem, UK, Biaystok 1998, s. 15
100
duszenia, trucia, topienia, raenia prdem i innych wyrafinowanych metod terroru. Po wojnie wyzna on swj ateizm:
Moje postpowanie w subie tej ideologii byo take zupenie faszywe [...]. Jest wic zupenie logiczne, e obudzio
si we mnie duo wtpliwoci, czy rwnie moje odstpienie
od wiary w Boga nie polegao na cakowicie faszywych zaoeniach121. Odszedem z Kocioa w 1922 roku, a moja
ona w 1935 roku [...]. Chciabym zobaczy Bibli, bo chc
si przekona, czego religia uczy jednostk. Kiedy odszedem z domu, nie byem ju pod wpywem religijnym (rodziny), byem za mody i zbyt niedowiadczony, eby naprawd to zrozumie122.
W okresie, gdy dokonywa tych ogromnych zbrodni, by
ateist, dopiero pod sam koniec ycia zacz si zastanawia
nad religi, gdy ju byo pno na rachunek sumienia.
Hitler odkocielni take strategiczne urzdy i funkcje
w pastwie: O ludzi z mojego otoczenia, ktrzy wraz ze
mn pozbyli si chomta dogmatw, mog si nie obawia,
tu Koci nie ma nic do szukania!123. Jego bliscy wsppracownicy nie mieli zwizku z chrzecijastwem. Wszyscy
ci, ktrzy penili funkcje decyzyjne w hitlerowskich Niemczech, wyzbyli si istoty wiary chrystusowej czyli w praktyce popadali w ateizm lub wiatopogld bardzo do ateizmu
zbliony. Hitler jednoznacznie wyznaczy granice midzy
121
122
123
Rudolf Hss, List do ony z 11 kwietnia 1947, [w:] Rudolf Hss, Wspomnienia
Rudolfa Hssa, komendanta obozu owicimskiego, tum. J. Sehn i E. Kocwy, wyd. III,
Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo
Prawnicze, Warszawa 1965, s. 188.
Leon Goldensohn, Rozmowy norymberskie, s. 282.
ATEISTYCZNA MORALNO
101
pastwem a Kocioem: Dobrze si stao, e nie wpuciem klechw do Partii. 21 marca 1933 w Poczdamie pojawio si pytanie do kocioa czy bez kocioa? Zdobyem
pastwo mimo kltwy obydwu wyzna 124. Niemiecki dyktator z dum prezentuje swoje osignicie, i pomimo wielkiego sprzeciwu Kocioa katolickiego i protestanckiego
zdoby pastwo, odnoszc osobiste zwycistwo. Doda take: Dlatego zawsze trzymaem Parti z dala od kocioa
i klerykaw [...] ze sub bo tych kociow nigdy nie
mielimy nic wsplnego125. Koci nie mia najmniejszego zwizku z dziaaniami hitlerowskimi, gdy sam wdz do
takiego zwizku nie dopuci.
Hermann Gring, czoowy nazista, tak wyrazi si o swoim stosunku do religii: Nie wierz, e po mierci pjd do
nieba albo do pieka. Nie wierz w Bibli ani w wiele rzeczy,
w ktre wierz ludzie religijni126. Rwnie Julius Streicher,
zaoyciel i wydawca antysemickiego dziennika Der Sturmer, skazany na kar mierci, wypowiada si w duchu ateistycznym127. O swoim odejciu od Kocioa wspomina rwnie Fritz Sauckel, penomocnik do spraw zatrudnienia (powieszony w 1946 r.). Cakowicie areligijny wedug H. Fritzscha
by take jeden z najbardziej wpywowych nazistw, twrca
najwaniejszych teorii rasistowskich oraz minister Rzeszy do
spraw okupowanych terytoriw wschodnich, Alfred Rosenberg128. Rwnie Martin Bormann, szef kancelarii NSDAP,
124
125
126
127
128
Ibidem, s. 148.
Ibidem, s. 76.
Leon Goldensohn, Rozmowy norymberskie, s. 146.
Ibidem, s. 239-240.
Ibidem, s. 95.
102
wskaza na swj ateizm poprzez przeprowadzenie cynicznej

kampanii przeciw krzyowi, zwaszcza w szkoach i wietlicach poudniowych Niemiec, wywoujc tym samym wielk
rewolt przeciw wierze129.
Bardzo trudno jest oceni prawdziwe ludzkie przekonania religijne. Mona jednak wiele pozna po czynach. Kiedy
kto zabija drugiego, na pewno nie jest chrzecijaninem,
gdy w tej religii taki czyn jest zabroniony. Dlatego te
choby z tego powodu mona uzna, i nazizm nie mia
w swoich szeregach zwolennikw tej religii. W okresie narodowego socjalizmu stara religia chrzecijaska bya wypierana, za nowa nigdy si nie wyksztacia.
Francuski ambasador w Berlinie Andr-Franois Poncet
napisa: Hitler [...] zapewnia o swoim szacunku dla religii,
chocia nie by ani wierzcy, ani praktykujcy130. Ale nie
tylko obserwacje postronnych, powanych wiadkw umoliwiaj rozpoznanie ateistycznych pogldw Hitlera. W czasie wojny sam wyzna, i utraci wiar ju w okresie modoci: Majc trzynacie, czternacie, pitnacie lat, nie wierzyem ju w nic, zreszt aden z moich kolegw nie wierzy ju w tak zwan komuni, poza paroma zupenie gupimi prymusami!131.
Chocia ateizm Hitlera nie moe budzi historycznych
wtpliwoci, to jednak niektrzy zastanawiaj si, dlaczego
wielokrotnie wspomina on o Opatrznoci czy Niepo129
130
131
Christa Schroeder, Zeznania sekretarki, s. 181.

Andr-Franois Poncet, Byem ambasadorem w Berlinie, tum. S. Zabieo, Instytut
Wydawniczy PAX, Warszawa 1968, s. 49.
ATEISTYCZNA MORALNO
103
znawalnym. Jak wynika z jego wypowiedzi, powysze pojcia byy odmian panteistycznej filozofii, gdy Opatrzno i Bg, o ktrych mwi, nigdy nie miay charakteru
osobowego i w jego pojmowaniu byy tym samym co natura i przyroda, jak rwnie nard i krew: To, co bolszewizm
zrobi z ludzi, wyranie pokazuje, e u podstaw wszelkiego
wychowania musi lee poczucie szacunku szacunku
przed Opatrznoci, przed Niepoznawalnym, przed Natur,
jakkolwiek by to nazwa132. Gdyby chrzecijaskie wyobraenie Boga byo prawdziwe, to [...] kade zwierz wyobraaoby sobie Boga, to znaczy Opatrzno, prawo natury w swojej postaci!133. Dla naszego narodu natomiast jest
rzecz decydujc, czy przyjmuje ydowsk wiar chrzecijask z jej mikk moralnoci miosierdzia, czy te siln,
bohatersk wiar w Boga w przyrodzie, Boga we wasnym
narodzie, Boga we wasnym losie, wasnej krwi 134.
Hitler stawia znak rwnoci midzy natur, przyrod
i Bogiem, co oznacza, i wyrazi pogld panteistyczny, ktry jest jedn z form ateizmu. (Na fakt ujmowania panteizmu jako ateizmu zwraca susznie uwag sam Dawkins:
Panteista nie wierzy w ogle w jakiegokolwiek Boga, w jakikolwiek nadprzyrodzony byt. Dla niego Bg jest synonimem Natury, Wszechwiata czy wreszcie praw nimi rzdzcych [] Panteizm to w gruncie rzeczy [] ateizm135).
Dla Hitlera Bg by pojciem rwnoznacznym z przyrod,
narodem, a nawet krwi germask. Jego pojmowanie przy132
133
134
135
Ibidem, s. 66.
Ibidem, s. 139.
H. Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, s. 58-59.
104
rody do tego stopnia stao si materialistyczne, i odrzuca

take ycie po mierci: Myli religii chrzecijaskiej
o tamtym wiecie nie ma czym zastpi, bo ona jest nie do
utrzymania136. To wanie przekonanie, i nie istnieje tamten wiat, stanowi fundamentalny pogld ateizmu, pogld w
peni podzielany przez nazistowskiego wodza.
Istnieje rwnie szereg wypowiedzi dyktatora, ktre wydawaoby si maj wydwik religijny, nigdy jednak nie wychodz one poza obszar interpretacji panteistycznej. Dlatego przypisanie Hitlerowi ateistycznego wiatopogldu jest
filozoficznie oraz historycznie uzasadnione.
Hermann Rauschning, prezydent Senatu Wolnego Miasta
Gdaska, ktry zna osobicie Hitlera i ktry pozna now
wiar narodowego socjalizmu, wspomnia: Tak jak inni baernfhrerzy otrzymywaem regularnie zaproszenia na nowego
typu ateistyczne spotkania narodowych socjalistw, religijne
wieczorki, w czasie ktrych wmaszerowyway na aren nowe
religie137. Dla niego owe religie, ktre miay zosta przez
tlerowcw wprowadzone w ycie spoeczne, byy tworem
wczeniej przygotowanego ateistycznego spotkania.
Podsumowujc: Hitler w wieku okoo 14 lat nie wierzy
w nic. Bg i natura rozumiane jako prawa przyrody byy
dla niego jednym i tym samym. Wyraa zatem pogld panteistyczny, ktry z kolei jest rodzajem ateizmu. Opatrzno
jawi si jako bezosobowa sia, ktra mieci si w granicach
materialistycznie pojmowanego bytu. Nie uznawa ycia po
mierci, gdy byo to przekonanie w peni faszywe, nie da136
137

H. Rauschning, Rozmowy z Hitlerem, s. 66.
ATEISTYCZNA MORALNO
105
jce si niczym zastpi. Caa doktryna chrzecijaska bya

nieprawdziwa, cznie z pojmowanym przez ni Bogiem.
Jak podaa Christa Schroeder, sowo Wszechmocny
w ustach Hitlera byo form manipulacji narodem. Wszyscy
jego czoowi wsppracownicy, jak rwnie elitarne oddziay SS wyzbyli si wiary chrzecijaskiej. W yciu kierowa
si zasadami darwinizmu spoecznego i moralnego, wyraajc jednoczenie pogldy typowe dla ateizmu, o silnym antychrzecijaskim nastawieniu.
Narzdzie totalitarnego za
W innej czci swoich rozwaa Dawkins porusza problematyk niezwykle donios z punktu widzenia moralnoci. Uwaa, e z tego, i kto jest ateist i czyni zo, nie wynika, i czyni je dlatego, e jest ateist 138. Powysze rozumowanie odnosi do osoby Adolfa Hitlera i Jzefa Stalina.
Naley jednak przeciwstawi si temu sposobowi rozumowania. Czyny zbrodnicze tych ludzi czerpay ze rda
przyjtego przez nich darwinizmu moralnego, ktre byo
138
R. Dawkins, (Bg urojony, s. 368) przedstawia nastpujce rozumowanie: (1) Hitler i Stalin byli ateistami [] (2) czynili to, co czynili, poniewa byli ateistami.
[] Czysta logika wskazuje, e nie ma adnego zwizku midzy (1) i (2).
Takie samo rozumowanie mona przedstawi w przypadku ludzi religijnych: (1)
X i Y (np. inkwizytorzy) byli religijni; (2) czynili to, co czynili, poniewa byli religijni. Czysta logika Dawkinsa wskazuje, e nie ma adnego zwizku midzy (1) i
(2), a zatem zasadnicza cz ksiki Bg urojony nadaje si do usunicia, gdy w
tak wielkim obszarze Dawkins prbuje wykaza suszno prezentowanego rozumowania w stosunku do ludzi religijnych, np. zamachy na WTC, polowania
na czarownice, krucjaty (Bg urojony s. 10 i inne).
106
nastpstwem konsekwentnego ateizmu. W tym sensie ateizm oznacza degradacj ich osobowoci. Hitler nieustajco
powtarza, i czerpie sw moralno z darwinizmu: Silniejszy zwycia. Takie jest prawo natury, wiat si nie zmieni,
to prawo pozostanie w mocy czy: To odpowiada prawu
przyrody, e przez walk wci na nowo dochodzi do selekcji. Prawo bytu wymaga nieustannego zabijania, eby lepszy
y139. Hitlerowi, jako przedstawicielowi konsekwencjonalizmu, odpowiada wiatopogld agresywnego darwinizmu,
gdy usprawiedliwia jego rozkazy, skrajnie gwacce prawa
czowieka. Podobny darwinizm gosi Stalin. W swoim pimie O materializmie dialektycznym i historycznym odwoa si
ustami Engelsa do praw przyrody opisanych przez Darwina, a nastpnie stwierdzi:
W przeciwiestwie do metafizyki dialektyka wychodzi
z zaoenia, e w przedmiotach przyrody, w zjawiskach przyrody zawarte s sprzecznoci wewntrzne, gdy wszystkie
przedmioty i zjawiska przyrody maj swoj ujemn i dodatni stron, swoj przeszo i przyszo, swoje elementy
przeycia si i elementy rozwoju, e walka tych przeciwiestw,
walka midzy starym a nowym, midzy tym, co obumiera,
a tym, co si rodzi, midzy tym, co si przeywa, a tym, co si
rozwija, stanowi tre wewntrzn procesu rozwoju140.
Z analizy wypowiedzi dwch najwikszych dyktatorw
XX wieku wynika ich jednoznaczne odwoanie do darwinizmu, w myl ktrego w naturalnym porzdku wiata nie139
140
A. Hitler, Rozmowy przy stole, s. 61, 70.

J. Stalin, Zagadnienia leninizmu, Wydawnictwo Literatury w Jzykach Obcych,
Moskwa 1940, s. 533, 534.
ATEISTYCZNA MORALNO
107
ustajco toczy si bezwzgldna walka. Dla Stalina istniaa

naukowo uzasadniona walka klasowa, ktra czerpaa swe
rda z darwinizmu spoecznego. Podobnie dla Hitlera
istniaa walka ras, ktra wedug niego take miaa swoje
darwinowskie uzasadnienie.
Istnienie ludzi niewierzcych czynicych potworne zo
kae wnioskowa, e ateizm nie stoi w sprzecznoci z moraln degeneracj jednostki ludzkiej. Jest to jednoczenie
wystarczajcy powd, by przedkada moralno chrzecijask, ktra wyklucza wszelkie amoralne zachowania
czowieka.
Od zarania dziejw we wszystkich spoeczestwach wiata pojawiaa si religijno. Egipcjanie budowali witynie,
tworzyli swoje mity i powoali wasn kast kapask. Podobnie w Babilonii, Grecji, Rzymie wszystkie ludy miay
swoje witynie, kapanw i wite ksigi. Chrzecijanie posiadaj wiele tysicy miejsc kultu, ogromn rzesz duchownych i wite ksigi, Ewangelie. W co jednak wierzyli nazistowscy Niemcy? Gdzie byy ich miejsca wite? Gdzie byli
ich kapani? Jak si nazywaa ich wita ksiga? Miejscem
witym stay si obozy zagady, jak Auschwitz-Birkenau,
Dachau, Majdanek i wiele innych. Kapanami byli esesmani
i gestapowcy. wit ksig by Mein Kampf. Na ofiar skadano ludzi. Podobn religijno prezentowa Jzef Stalin. Jego wityniami byy agry, kapanami NKWD-zici, wit
ksig Manifest komunistyczny. Identycznie jak Hitler, Stalin
na swoim otarzu ludzi zoy w ofierze141.
141
Naley pamita, i Dawkins nigdy publicznie zbrodni ateizmu komunistycznego i narodowosocjalistycznego nie potpi.
108
Dawkins prbuje na amach swojej ksiki imputowa

skandaliczn tez o zwizkach chrzecijastwa czy religii
z hitleryzmem, gdy tymczasem nie znajduje ona potwierdzenia w historii.
Pius XII a narodowi socjalici
W Bogu urojonym oksfordzki profesor zaatakowa czoow
posta XX wiecznego chrzecijastwa:
Jest bowiem faktem, i poparcie takie, i to na wiele sposobw, narodowi socjalici otrzymali, choby przez fakt, i
papie Pius XII nigdy publicznie nazizmu nie potpi, co
do dzi jest dla Kocioa rzymskokatolickiego rdem powanej konsternacji142.
Dawkins tym zarzutem prbuje przewartociowa histori, z ktrej wynika, e odpowiedzialno za II wojn wiatow ponosz ateici, z jednej strony Adolf Hitler, a z drugiej strony Jzef Stalin, wspdziaajc razem z rzesz pomocnikw o identycznym wiatopogldzie. Ateista nie ma
legitymacji moralnej, aby stawia taki zarzut. Jak bowiem
moe zarzuca papieowi, i ten nie potpi ateistycznego
reimu?! Jak omiela si sugerowa: Papieu, jeste niemoralny, bo milczae, gdy moi wspwyznawcy zabijali!.
Dlaczego autor Boga urojonego nie dziwi si postawie penej
wsppracy z narodowym socjalizmem ekstremalnego
zbrodniarza, Jzefa Stalina, a dziwi si postawie milczenia
142
Por. R. Dawkins, Bg urojony (w polskim tum. pomyka, s. 373: Pius IX).
ATEISTYCZNA MORALNO
109
Piusa XII? Dlaczego Dawkins dostrzega dbo w oku Piusa XII, a belki we wasnym oku nie widzi?
Eugenio Pacelli przybra imi Piusa XII jako wyraz wiadomej sukcesji dorobku swego poprzednika, Piusa XI.
Jeszcze w 1937 roku wspredagowa tre potpiajcej nazizm encykliki Mit brennender Sorge 143, w myl ktrej wadze
niemieckie wszczynaj knowania, ktrych od samego pocztku jedynym celem byo zniszczenie. Nastpnie Pius
XI napisa: Speniajc swe posannictwo pasterskie bezustannie przeciwstawia si bdziemy umysowoci, ktra
bezsporne prawo chce stumi otwartym lub ukrytym gwatem. Jak wynika z powyszego dokumentu, Stolica Apostolska potpia oficjalnie nazistowsk polityk jeszcze
przed wybuchem II wojny wiatowej. Dalsza cz encykliki jest wskazaniem na ateistyczne podstawy nazizmu, ktry
do swoich celw przeformuowa i wykorzysta pojcie
Boga: Kto, hodujc panteistycznej mglistoci, utosamia
Boga ze wiatem, kto z Boga czyni co ziemskiego, a ze
wiata co boskiego, nie naley do wierzcych w Boga144.
wczesny papie okreli nazizm jako ruch ateistyczny,
gdy w ruch utosamia Boga ze wiatem.
Pniejszy sukcesor Stolicy Apostolskiej, Pius XII, kontynuujc dzieo swego poprzednika, wielokrotnie sprzeciwia si agresji i wojnie, jak rwnie wszelkiej idcej z tej
strony tragedii narodw Europy. Po inwazji hitlerowskiej
143
144
Giovanni Sale, Hitler, Stolica Apostolska i ydzi. Dokumenty z tajnego archiwum watykaskiego odtajnione w 2004 r., tum. Z. Kasprzyk, WAM, Krakw 2007 s. 108.
Encyklika Jego witobliwoci Piusa XI, O pooeniu Kocioa Katolickiego w
Rzeszy niemieckiej z dn. 14 marca 1937 roku (encyklika Mit brennender Sorge),
tum. prof. A. Somkowski, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Lublin 1937.
110
i stalinowskiej we wrzeniu 1939 roku na Polsk Ojciec

wity przemwi: Ju cierpi tysice, setki tysicy nieszczliwych istot ludzkich i doznaj na ciele i na duszy
strasznych skutkw tej wojny, od ktrej, jak wam wiadomo,
tak uporne i tak gorce Nasze usiowania ale niestety, daremne! staray si ustrzec Europ i wiat cay. Przed
oczyma Naszymi przesuwa si obecnie widowisko szalonego lku i rozpaczy: ta niezliczona rzesza uchodcw i tuaczy, tych wszystkich, co ju nie maj ojczyzny ani domowego ogniska. Dochodzi a Nas przejmujce kanie matek
i on, opakujcych swych bliskich, ktrzy padli na polu
walki []. Syszymy kwilenie i pacz niemowlt pozbawionych rodzicw, woanie rannych i jk umierajcych [].
Przejmujemy si tymi ich cierpieniami, t ndz, t ich aob, jakby Nasz wasn []145.
Papie usiowa ustrzec ludzko przed strasznymi skutkami podejmowania dziaa wojennych. Gdy jego prby
stay si daremne, cay wiat stan w bezmiarze lku, rozpaczy i potwornego cierpienia. Z tymi wszystkimi krzywdami Ojciec wity czy si, jakby osobicie go dotykay.
Encyklika Piusa XII Summi Pontificatus z 20 padziernika
1939 roku bya wyrazem penego potpienia hitleryzmu zarwno w swej filozofii, jak i czynach:
Nie ma dzi bardziej naglcej sprawy, jak ludziom naszych czasw opowiada Ewangeli o niedocigych bogactwach Chrystusowych (Ef. 3.8). Najszlachetniejsz czynno145
Pius XII, Przemwienie do kolonii polskiej w Rzymie, 30 wrzenia 1939 (Ogoszone w

A.A.S. 1939, XXXI, s. 393-396. Oss. Rom. 1 padziernika 1939), [w:] Papie Pius
XII a Polska 1939-1946.
ATEISTYCZNA MORALNO
111
ci dzi jest rozwin sztandar Boskiego Krla i nie go

wysoko na oczach tych, ktrzy szli i wci id za sztandarami
przedstawiajcymi fasz, i spowodowa szczliwy powrt
do stp zwyciskiego Krzya tych, ktrzy ode nieszczliwie odeszli. Kt wic, widzc tak wielk ilo swych braci
i sistr zalepionych bdem, uwikanych w dze, sprowadzonych na bezdroa uprzedzeniami ktrzy, na skutek tego, odstpili od prawdziwej wiary w Boga i zerwali czno
ze zbawcz Ewangeli Jezusa Chrystusa... kt, powtarzamy,
wobec tego wszystkiego nie zaponie mioci i nie popieszy im z chtn i wydatn pomoc? Kady z nas naley do
armii Chrystusa jedni w szeregach kapaskich, inni w szeregach wieckich. Wszyscy zatem widzc coraz groniejszy
wzrost zastpw nieprzyjaci Chrystusa powinni poczuwa si do obowizku zdwojonej czujnoci i wzmocnionej
akcji, by broni wsplnej sprawy. Widz przecie wszyscy
dziaalno szerzycieli kamliwych hase i doktryn, ktrzy albo przecz, by prawda wiary chrzecijaskiej miaa moc
zbawcz, albo nie dopuszczaj, by ta prawda bya wprowadzana w ycie ludzkie. Ich bezbono dochodzi do tego
stopnia, e nie tylko ami tablice najwyszych przykaza
Boych, lecz w ich miejsce wprowadzaj inne reguy yciowe, ktre s zaprzeczeniem zarwno podstaw nauki moralnoci, jakie zostay podane w Objawieniu na Grze Synaj,
jak i tego boskiego tchnienia, ktre pynie z Krzya Chrystusa i z Jego sw wygoszonych na Grze. Jest rzecz powszechnie znan i nader bolesn, i posiew owych bdw
wyda u wielu ludzi owoce prawdziwie zabjcze. Ludzie ci
uwaali si za wyznawcw i zwolennikw Chrystusa, jak
dugo zaywali ycia w spokoju i bezpieczestwie. Byli to
jednak chrzecijanie tylko z imienia. Skoro bowiem zasza
112
potrzeba wykazania siy wobec twardej przemocy, gdy trzeba

byo walczy, trwa i znosi skryte i otwarte ataki zachowali si chwiejnie, tchrzliwie i niedonie146.
Pius XII potpi wojn, zbrodnie i terror, jak rwnie ca filozofi narodowego socjalizmu w odwoaniu do Ewangelii, czym nie prowokowa wadz hitlerowskich do dziaa
odwetowych. Wedug encykliki Summi Pontificatus, istnieje
naglca sprawa, dziejca si w danej chwili konieczno, e
ludzko potrzebuje Chrystusa, czyli mioci i sprawiedliwoci. Ot chrzecijanie winni rozwin sztandar, to
znaczy da wiadectwo czystej moralnoci wzgldem tych,
ktrzy odeszli od niej wobec narodowego socjalizmu.
Z kolei ci, ktrzy odeszli od Chrystusa (narodowi socjalici), powinni czym prdzej wrci do Krzya na drog
pokoju i pokuty. Nastpnie Pius XII mwi o ewangelicznej
mioci nieprzyjaci, by pomimo i tak wielu ludzi hitlerowcw odstpio od wiary w Ewangeli, chrzecijanie
jednak kroczyli drog wyznaczon przez t nauk. Powinni
pomaga, to znaczy nawraca na drog Chrystusa odstpcw. I te polecenia dotycz kadego, zarwno wieckich, jak i duchownych. Papie, widzc potworny przypyw
wrogw Chrystusa, cakowit amoralno i wynaturzenie,
da, by chrzecijanie w jednoci sprzeciwili si tej formie
zniewolenia, by wsplnie wystpili przeciwko Hitlerowi.
Mwi, e nie tylko ami oni tablic najwyszych przykaza
146
Encyklika Summi Pontificatus (dzia 6) z 20 padziernika 1939 roku (Acta Apostolica Sedis, vo. XXXI, Ser. II, v. VI; 28 X 1939 r., [w:] Pius XII. Koci i Papie wobec Drugiej Wojny wiatowej, tum. M. Rkas, B. Stan, Wydawnictwo Dokumentw
Nauki Kocioa, Londyn 1947, s. 11, 12).
ATEISTYCZNA MORALNO
113
(dopuszczaj si grabiey i morderstw), lecz tworz cakowicie dewiacyjn, amoraln nauk, przeczc Bogu i sowom wygoszonym przez Jezusa na Grze. Jednoczenie
potpia hitlerowcw za dokonywanie czynw zabjczych,
otwarcie oskarajc ich o zbrodnie. Ci za, ktrzy uwaali
si za chrzecijan i uczestnicz aktywnie w poodze wojennej, wcale nie s chrzecijanami, gdy nie realizuj ofiarnie
przykaza Boga, nie przeciwstawiajc si frontowi antyludzkich wartoci.
Powysza analiza odnosi si do aktw jednoznacznego
potpienia narodowego socjalizmu, wojny, zabjstw, degeneracji moralnej, Hitlera i wszelkiej, take idcej ze wschodu komunistycznej zawierusze wojennej. Jest to jednak potpienie wyraone przez osob odwoujc si do Ewangelii, czyli moralnoci, ktra nie dla wszystkich jest jasna
i zrozumiaa. Dawkins zarzuca Piusowi XII milczenie, gdy
podobnie jak hitlerowcy, odwoania do Ewangelii uwaa za
oderwany od rzeczywistoci absurd i nonsens nonsens,
ktry cakowicie eliminuje ze swej wiadomoci. Tym zarzutem ujawnia, i wspczesny agresywny ateizm, jak i ateizm nazistowski wyraaj wspln lini ideologiczn. Podczas gdy Dawkins nie dostrzega sw potpienia narodowego socjalizmu, prawowici chrzecijanie odczytuj sowa
Ojca witego jako wyraz penej dezaprobaty sytuacji,
w ktrej znalaza si Europa. gwnym zem, z powodu
ktrego wiat wspczesny szybk i pochy drog popad
w duchowe i moralne bankructwo i ruin, jest niegodziwe
114
i zaiste zbrodnicze usiowanie zbyt duej iloci ludzi, by

pozbawi Chrystusa jego Krlewskiej wadzy147.
Papie w swej encyklice Summi Pontificatus, odwoujc si
do Chrystusa, w peni potpia narodowy socjalizm zarwno
w czynach, jak i w jego filozofii, zarzucajc mu: zo, fasz,
bdn doktryn, wynaturzenie, zniszczenie, odrzucenie
norm prawoci, antychrzecijastwo, lekcewaenie prawa natury, moralne bankructwo, egoizm, ucisk, rywalizacj, walk,
zalepienie, ciemno wiatopogldow, pustk aksjologiczn, ubstwienie pastwa, absolutyzm i totalitaryzm pastwowy, podjudzanie narodw przeciw narodom, relatywizacj moraln, zbrodnie. Trudno jest poda rodzaj za, ktrego
Pius XII w swoich wystpieniach nie potpi.
W ordziu radiowym w Wigili Boego Narodzenia 1941
roku Ojciec wity przemwi: Wszake ze zmartwieniem,
ktre przytacza Nasz dusz, mylimy i jakby we nie patrzymy na to straszne cieranie si broni i rozlew krwi [] na nieszczsny los rannych i jecw; na cierpienia cielesne i duchowe, na rzezie, na zniszczenie i ruiny [] na miliony ludzi, ktrych okrutna walka i bezlitosny gwat wtrcaj w ndz i gd
[] syszy si nieraz twierdzenie jakoby Chrzecijastwo
sprzeniewierzyo si swemu posannictwu []. Nie: Chrzecijastwo [] nie sprzeniewierzyo si swemu posannictwu, ale
Ludzie zbuntowali si przeciw Chrzecijastwu, prawdziwemu
i dochowujcemu wiernoci Chrystusowi i Jego nauce []
urobili sobie mask jakiego martwego chrystianizmu, bez du-
147
Ibidem, dzia 15, 17 (s. 16, 17).
ATEISTYCZNA MORALNO
115
cha Chrystusowego; i orzekli, e Chrzecijastwo sprzeniewierzyo si swemu posannictwu148.

Nastpnie w allokucji wygoszonej przez Radio Watykaskie do narodw wiata w Wigili Boego Narodzenia 1942
roku Pius XII potpia wszystkie zbrodnie, jakich dopucili
si hitlerowcy: To lubowanie winna ludzko niezliczonym zabitym, ktrzy le pogrzebani na polach walki [].
To lubowanie winna ludzko niezliczonej rzeszy bolejcych matek, wdw i sierot []. To lubowanie winna ludzko wygnacom []. To lubowanie winna ludzko setkom tysicy osb, co bez adnej winy osobistej, li tylko
z powodu swojej narodowoci lub pochodzenia, zostay
przeznaczone na mier lub na powoln zagad149.
Kolejny raz papie, wygaszajc peny sprzeciw wobec
zbrodni hitlerowskich, poprzez odpowiedni dobr sw nie
dokona prowokacji wadz narodowosocjalistycznych, ktra
skutkowaaby tylko krwawym odwetem.
13 czerwca 1943 roku papie w przemwieniu do delegacji robotnikw woskich potpi rewolucj, wyzysk, zabjstwa w celu zdobycia dbr materialnych, ofiary z ycia ludzkiego na rzecz realizowania idei spoecznych, gwaty
i przemoc spoeczn, niezgod i wiele innych czynw i amoralnych koncepcji pastwowych150. Mona dostrzec, i kada
148
149
150
Ordzie radiowe Jego witobliwoci Piusa XII we Wigili Boego Narodzenia 1941 roku,
wyd. II, F. Milder & Sons, Herbal Hill, London, E.C.1, 1945, s. 5-7.
Pius XII Papie, Podstawowe zasady adu w pastwach (Allokucja wygoszona przez
Radio Watykaskie do narodw wiata w Wigili Boego Narodzenia 1942 r.),
Wydawnictwo Dokumentw Nauki Kocioa, Londyn 1943, s. 22, 23.
Przemwienie Papiea Piusa XII wygoszone do delegacji robotnikw woskich
w dniu 13 czerwca 1943 r., tum. J. Zembrzuski, Rex-Verlag, Luzern, passim.
116
wypowied Piusa XII bya moralnym przeciwstawieniem si

zu i tragedii wojennej.
Papie nie poprzesta tylko na sowach, lecz take zorganizowa wsparcie dla najbardziej potrzebujcych. Przykadowo w licie do arcybiskupa krakowskiego ks. Adama Sapiehy wspomnia: Niczego zreszt nie minlimy, aby lejsz uczyni, o ile to moliwe, gorzk niedol, ktra ciy na
waszym narodzie. Uatwilimy wam duszpastersk prac poprzez udzielenie nadzwyczajnych wadz; waszym uchodcom, waszym wygnacom, waszym onierzom, przebywajcym w niewoli poza granicami kraju, dopomoglimy poprzez
dostarczenie zasikw; rodakom waszym, porozmieszczanym
w Szwajcarii, przesalimy rnego rodzaju zaopatrzenie151.
Niektrzy, jak izraelski historyk Pinchas Lapide, s zdania, i Pius XII przyczyni si do uratowania okoo 850 tysicy ludzi, co jest ju wystarczajcym powodem, aby uzna
zarzuty przeciwko jego osobie za cakowicie bezpodstawne.
Dawkins, stwierdzajc, i papie Pius XII nigdy publicznie nazizmu nie potpi, stoi w sprzecznoci z faktami. Pytanie zatem zawa si do kwestii, dlaczego Pius XII nie wyrazi sw zdecydowanego sprzeciwu wprost, poprzez potpienie wodza III Rzeszy Adolfa Hitlera z imienia i nazwiska
bd potpienie z nazwy partii narodowosocjalistycznej.
Najpierw naley odnie si do motywacji, ktre przedstawi sam Pius XII: [Wosi] wiedz, wiedz bez wtpienia,
jak okropne rzeczy dziej si w Polsce! Musimy wypowiedzie sowa zdecydowanego sprzeciwu wobec podobnych
151
Pius XII, List do Jego Ekscelencji ks. Adama S. Sapiehy Arcybiskupa Krakowskiego, 23 grudnia 1940, [w:] Papie Pius XII a Polska.
ATEISTYCZNA MORALNO
117
wydarze. Powstrzymuje nas od tego jedynie wiadomo,

e zabierajc gos, jedynie pogorszylibymy sytuacj tych
nieszcznikw152.
Papie wyraa osobist, cakowit dezaprobat nazistowskiego okruciestwa. Jednoczenie by w peni wiadomy, i jego publiczne wystpienie mogoby pogorszy sytuacj ludzi znajdujcych si w rkach hitlerowcw. Sowa
zdecydowanego sprzeciwu s na tyle wyraziste, i skutkowayby ju tylko kolejn rozlan krwi, nie przynoszc
adnych pozytywnych skutkw. Dlatego papie zrezygnowa z tej formy sprzeciwu.
Pius XII nie myli si w swojej ocenie sytuacji. Komendant niemieckiego obozu koncentracyjnego AuschwitzBirkenau, Rudolf Hss, skazany za zgadzenie co najmniej
2,5 miliona ludzi, zezna po wojnie o stosowanej przez siebie taktyce: Uwaaem jednak wwczas za rzecz suszn,
aby ci ydzi, ktrzy znajdowali si w naszych rkach, zostali ukarani za szerzenie przez ich rodakw wiadomoci
o okropnociach obozowych153.
Z czynw Adolfa Hitlera, z ludobjstwa, ktre zorganizowa i ze wszystkich si wspiera, wynikao, i papieski
apel (potpiajcy jego osob z imienia i nazwiska bd parti narodowosocjalistyczn) skutkowaby tylko i wycznie
krwawym odwetem, gdy odwet nalea do hitlerowskich
152
153
G. Sale, Hitler, Stolica Apostolska i ydzi..., s. 160.

Rudolf Hss, Wspomnienia Rudolfa Hssa, s. 136. Teodor Eicke na krtko przed
wojn znca si ju nad umieszczonymi w obozie ydami z powodu nagonki
propagandowej, s. 135.
118
podstawowych zasad postpowania154. Gdyby do niego doszo, wwczas Dawkins czy inni ateici napisaliby: Papie
Pius XII okaza si szalonym okrutnikiem. Celowo napi
konflikt z Hitlerem, by dokona rzezi niewinnych ludzi. Bo
co mog osign pobone apele wzgldem armii psychopatycznych mordercw? Do kog kierowa te urojone
proby, jeli wiedzia, i hitlerowcy, karzc mierci za posiadanie radia, odcili od wiata najbardziej zainteresowan
cz okupowanej Europy?.
Kto zatem zarzuca Piusowi XII milczenie, sam na siebie
bierze moralne pitno ludzkiej krwi, ktra splamiaby ziemi, gdyby tene papie poszed za zbrodniczym daniem
prowadzenia agresywnej polityki.
Dlatego Dawkins, zarzucajc Piusowi XII milczenie,
domaga si w istocie eskalacji hitlerowskiego terroru155.
Konkluzja
Dwie najwiksze idee polityczne wszech czasw oparte
na antyreligijnych i antychrzecijaskich wartociach sprowadziy na ludzko niewysowione cierpienia, dowodzc
154
155
Aleksander Omiljanowicz, Wyrok, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, wyd. II, Warszawa 1976, s. 10: Za kad partyzanck akcj hitlerowcy
dokonywali aktw odwetu, publicznych egzekucji, palenia wsi i masowej wywzki do obozw koncentracyjnych.
W Holandii na skutek potpienia przez episkopat holenderski hitlerowskiego
ludobjstwa (w licie pasterskim z 26 lipca 1942 r.) nastpiy w odwecie masowe
aresztowania, w tym Edyty Stein, ktra w kilka dni pniej poniosa mier
w komorze gazowej w niemieckim obozie koncentracyjnym AuschwitzBirkenau (por. Giovanni Sale, Hitler, Stolica Apostolska i ydzi, s. 160-161).
ATEISTYCZNA MORALNO
119
tym samym, i ateizm otwarty jest na moraln degeneracj

jednostki ludzkiej. Twierdzenie Dawkinsa o humanizmie
ateistycznym kruszy si w perspektywie faktu, jak okrutny
i bezwzgldny by XX wiek.
ROZDZIA 4
KIM JEST CHRZECIJANIN?
Systemy totalitarne z nie spotykan dotd determinacj

i konsekwencj wystpiy przeciwko chrzecijastwu. Tym
samym ujawniy, e nauka moralna Jezusa stana na przeszkodzie realizacji ich podstawowych idei i de. Sowa
wypowiedziane dwa tysice lat temu miay moc powstrzymania najokrutniejszych procesw spoecznych, dlatego
przedsiwzito rodki, by znieksztaci, zastpi bd nawet
cakowicie zniszczy powsta dwa tysice lat temu religi.
Aby osign swe cele, posuono si metodami fundamentalnie faszujcymi wizj chrzecijastwa. Zamordowano
rwnie wielu jego przedstawicieli. Znieksztacenia jednak,
ktre przez dugie lata byy propagowane, do tego stopnia
przenikny w warstwy spoeczne, i wielu ludzi bdnie po
dzie dzisiejszy postrzega wyznawcw nauki Chrystusa.
Chrzecijanin
Kim jest chrzecijanin? Wyjanienie poruszonego zagadnienia stanowi klucz do zrozumienia jednej z najwikszych
koncepcji wiatopogldowych ludzkoci. W odniesieniu do
historii, jak i Ewangelii chrzecijanin jawi si jako osoba
121
istotowo zjednoczona z Jezusem i opierajca swj system

moralny na zasadach przez Niego wyoonych.
Pochodzenie nazwy chrzecijanin historyk rzymski Tacyt156 (I/II w.) przypisa Chrystusowi, piszc: Pocztek tej
nazwie da Chrystus, ktry za panowania Tyberiusza skazany zosta na mier przez prokuratora Poncjusza Pilatusa.
Jednak jakie kryteria musi speni czowiek, by mg nazywa si chrzecijaninem? Jaki system wartoci musi prezentowa? Jak drog yciow musi wybiera? Naley przyjrze
si sowom Jezusa, by odgadn zarwno cel, jak i istot
chrystianizmu:
Jeli kto chce i za Mn, niech wyrzeknie si siebie
i codziennie bierze swj krzy, i idzie za Mn, Daj wam
nowe przykazanie: Miujcie si wzajemnie, tak jak Ja was
umiowaem. Po tej mioci, ktr bdziecie darzy jedni
drugich, wszyscy poznaj, ecie uczniami moimi157.
To wanie zasada mioci, realizowana ze skrajn determinacj, stanowi o przynalenoci do Jego nauki. Nie moe
by Jego uczniem ten, kto nie zachowuje praworzdnoci
i cnoty. Nauka moralna Jezusa stanowi dla czowieka bdcego Jego zwolennikiem fundamentalny nakaz, bdcy drogowskazem postpowania. Po przeciwlegej stronie ley inna moralno, bdca zaprzeczeniem godnoci i wartoci
oglnoludzkich, ktrej urzeczywistnienie stoi u rde upad-
156
157
Tacyt, Dziea, tum. S. Hammer, Warszawa 1957, Czytelnik, t. I, s. 461 [Roczniki,

XV 44].
k 9, 23; J 13, 34.
122
ku czowieczestwa. Gromicymi sowami Jezus przedstawia

lini podziau midzy tymi wartociami:
wemijcie w posiadanie krlestwo, przygotowane wam
od zaoenia wiata. Bo byem godny, a dalicie Mi je; byem spragniony, a dalicie Mi pi; byem przybyszem,
a przyjlicie Mnie; byem nagi, a przyodzialicie Mnie; byem chory, a odwiedzilicie Mnie; byem w wizieniu,
a przyszlicie do Mnie. Wwczas zapytaj sprawiedliwi: Panie, kiedy widzielimy Ci godnym i nakarmilimy Ciebie?
Albo spragnionym i dalimy Ci pi? Kiedy widzielimy Ci
przybyszem i przyjlimy Ci, lub nagim i przyodzialimy
Ci? Kiedy widzielimy Ci chorym lub w wizieniu i przyszlimy do Ciebie? Krl im odpowie: Zaprawd powiadam
wam: Wszystko, co uczynilicie jednemu z tych braci moich
najmniejszych, Mniecie uczynili. Wtedy odezwie si i do
tych po lewej stronie: Idcie precz ode Mnie, przeklci,
w ogie wieczny, przygotowany diabu i jego anioom. Bo
byem godny, a nie dalicie Mi je; byem spragniony, a nie
dalicie Mi pi; byem przybyszem, a nie przyjlicie Mnie;
byem nagi, a nie przyodzialicie Mnie; byem chory i w wizieniu, a nie odwiedzilicie Mnie. Wwczas zapytaj i ci: Panie, kiedy widzielimy Ci godnym albo spragnionym, albo
przybyszem, albo nagim, kiedy chorym albo w wizieniu,
a nie usuylimy Tobie? Wtedy odpowie im: Zaprawd powiadam wam: Wszystko, czego nie uczynilicie jednemu
z tych najmniejszych, tegocie i Mnie nie uczynili. I pjd ci
na mk wieczn, sprawiedliwi za do ycia wiecznego158.
158
Mt 25, 34-46.
123
Zgodnie z t nauk czowiek w swoim yciu powinien

kierowa si zasad spoecznego altruizmu. Realizacja postulatu czowieczestwa jest Boskim nakazem bezporednio skutkujcym w mistycznym yciu. Chrystus, jako sprawiedliwy sdzia, oddziela fasz i okruciestwo od prawdy
i miosierdzia, a w goszonej przez siebie Ewangelii przestrzega przed obudn religijnoci i prb wprowadzania
pod jej pozorem elementw bezprawia:
Nie kady, ktry Mi mwi: Panie, Panie!, wejdzie do krlestwa niebieskiego, [...] Wielu powie Mi w owym dniu: Panie, Panie, czy nie prorokowalimy moc Twego imienia i nie
wyrzucalimy zych duchw moc Twego imienia, i nie czynilimy wielu cudw moc Twego imienia? Wtedy owiadcz
im: Nigdy was nie znaem. Odejdcie ode Mnie wy, ktrzy
dopuszczacie si nieprawoci!159; Strzecie si faszywych
prorokw, ktrzy przychodz do was w owczych skrach,
a w rodku s drapienymi wilkami. Rozpoznacie ich po
owocach160.
Tymi sowami Jezus potpi wszelkie naduycia wynikajce z prby pozorowania religijnoci chrzecijaskiej. Odrzuca od siebie odstpcw, jednoczenie oskarajc ich o naruszenie Jego prawa. Chrzecijanin to czowiek uznajcy
nauk Chrystusa w sowie i czynie. Kady, niezalenie od
swojej pozycji spoecznej, jeli utosamia si z Jezusem, ma
religijny obowizek realizacji postulowanych przez Ewangelie norm moralnych i nakazw etycznych.
159
160
Mt 7, 21.
Mt 7, 15,16.
124
O postpowaniu chrzecijanina
Jednym z najwikszych bdw i zupenych nieporozumie, jakich dopuszczaj si krytycy chrzecijastwa, jest
faszywa interpretacja kwestii przynalenoci do Kocioa.
Bd ten polega na upolitycznieniu tej instytucji i sprowadzeniu Kocioa, ktry ma charakter duchowy, do organizacji typu partii politycznych, majcych charakter cile
materialny. Ot rzesza przeciwnikw Chrystusa stawia zarzuty (najczciej kryminalistycznie hiperbolizowane) o przestpstwa, jakich dopucili si chrzecijanie w dziejach wiata161. Wnioskuje si std (w domyle), i skoro chrzecijanie
dopucili si przestpstw, to religia ta i caa nauka jej zaoyciela traci racj bytu i naley poszukiwa alternatywnych
rozwiza tutaj Dawkins preferuje ateizm jako najlepsz
form przekona. Takie rozumowanie cechuje si niezrozumieniem istoty chrzecijastwa. Przynaleno do nauki
Chrystusa nie polega na formalnym czonkostwie, takim jak
w partiach politycznych. Przynaleno do Kocioa uwidacznia si w wypenianiu nauki Chrystusa w yciu codziennym. Gdy zatem kto formalnie naley do Kocioa,
czy to poprzez przyjcie chrztu, czy te poprzez penienie
urzdu, jeli dopuszcza si cikich przewinie sam wyklucza si z grona wyznawcw Chrystusa. Niejednokrotnie
mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej kto z mocy prawa
Ewangelii zosta wykluczony, a praktycznie peni urzd kocielny lub jest religijnym praktykiem. Pozostaje on fak161
R. Dawkins, Bg urojony, przykadowo: s. 10, 61, 66-67, 73 478.
125
tycznie poza wsplnot. Taki czowiek ma jednak szans

duchowego powrotu do Kocioa poprzez wyraenie prawdziwego alu, pokut oraz zadouczynienie.
Ateizm Dawkinsa jest wiatopogldem gruntownie atakujcym chrzecijastwo. Nie tylko gosi absurdalno jego
podstawowych idei, lecz take oskara jego wyznawcw
o zachowania amoralne, w tym o przestpstwa i zbrodnie.
Jednak ten, kto dobrze rozumie zasady moralnoci chrzecijaskiej, nie moe przyj zarzutw oksfordzkiego uczonego, gdy przestpstwa i nieetyczne zachowania le poza
obszarem jej doktryny. Gdy zatem ateici mwi o chrzecijaskich ogromnych zbrodniach, nie maj na myli chrzecijan, ale co najwyej tych, ktrzy si za chrzecijan faszywie podaj. Aby dokadniej zrozumie ten problem,
warto przeanalizowa poniszy przykad. Konstytucja Polski przewiduje, e w przypadku odmowy zoenia przyrzeczenia przez posa traci on mandat poselski z mocy prawa.
Pewien pose odmwi zoenia przyrzeczenia. Nastpnie
uda si do sejmu, w ktrym podczas obrad wzi udzia
w gosowaniu. Czy jego gos bdzie wany? Oczywicie, e
nie. Ten czowiek zagosowa bez uprawnie. Podobnie jak
w pose, ktry z mocy konstytucji nie ma prawa zasiada
w awie sejmowej, tak wielu ludzi z mocy Ewangelii nie ma
prawa zasiada w awie kocielnej. I wanie tych ludzi, ktrzy nie maj prawa nazywa si uczniami Jezusa, upodobali
sobie atakowa ateici, nie zwaajc na fakt, e stanowi
wraz z nimi monolit filozoficzny.
126
Chrystus od pocztku ostrzega przed ludmi, ktrzy

znajdujc si w strukturze religijnej, w istocie bd odchodzi od zasad czystej moralnoci162. Przestrzega rwnie
przed postaw faryzejsk, a swe uwagi odnis nie tylko do
wszystkich osb duchownych, lecz take do zwykych
czonkw Jego Kocioa:
Wwczas przemwi Jezus do tumw i do swych
uczniw tymi sowami: Na katedrze Mojesza zasiedli uczeni
w Pimie i faryzeusze. Czycie wic i zachowujcie wszystko,
co wam polec, lecz uczynkw ich nie naladujcie. Mwi
bowiem, ale sami nie czyni. Wi ciary wielkie i nie do
uniesienia i kad je ludziom na ramiona, lecz sami palcem
ruszy ich nie chc. Wszystkie swe uczynki speniaj w tym
celu, eby si ludziom pokaza. Rozszerzaj swoje filakterie
i wyduaj frdzle u paszczw. Lubi zaszczytne miejsca na
ucztach i pierwsze krzesa w synagogach. Chc, by ich pozdrawiano na rynkach i eby ludzie nazywali ich Rabbi. Ot
wy nie pozwalajcie nazywa si Rabbi, albowiem jeden jest
wasz Nauczyciel, a wy wszyscy brami jestecie163.
Z Ewangelii jasno wynika, i Judasz sam siebie wykluczy
z czonkostwa w Kociele. Pamitajmy, e ten czowiek
w momencie zdrady nie by apostoem Chrystusa, ale suy wasnym, egoistycznym interesom. Zarzuty skierowane
przeciwko chrzecijastwu czerpi swe rda z penego
ignorowania jego podstawowych zasad moralnych.
162
163
Mt 7, 15.
Mt 23, 1-8.
127
Czyni zo mona bd incydentalnie, bd z przyczyn

niewiedzy, bd z zasady. Chocia incydentalno i niewiedza s wsplne zarwno chrzecijanom, jak i ateistom, to
jednak zo z zasady jest waciwe tylko dla konsekwentnego
ateizmu. Chrzecijanin z zasady ma bowiem obowizek postpowa nienagannie moralnie, poniewa do przestrzegania takiego prawa si zobowizuje. Tymczasem ateista nie
zobowizuje si adnym moralnym prawem.
Skd si bior przestpstwa przypisywane Kocioowi?
Mona zadawa sobie pytanie: kim s ludzie nazywajcy
siebie chrzecijanami i jednoczenie czynicy zo? Naley
przytoczy sowa samego Dawkinsa: Przyczyn, dla ktrej
wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, jak powszechna jest to
postawa, jest nasza, ateistw, niech do ujawnienia
si164; zdecydowana wikszo znanych mi ateistw tak
naprawd skrywa swj ateizm za dewocyjn fasad165.
Wrd chrzecijan ukrywaj si ateici. W awach kocielnych zasiadaj niekiedy zakamani ludzie, o ktrych pisze w powyszym cytacie Dawkins. Najczciej uzasadniaj
oni swj system wartoci darwinizmem moralnym. w
darwinizm nie pozwala im na ujawnienie si, gdy czerpi
znacznie wiksze korzyci z pozostania w ukryciu. Moe
nawet boj si powiedzie jasno i wyranie: mam do
164
165

Ibidem, s. 470.
128
Chrystusa, nie wierz w ani jedno sowo, ktre wypowiedzia! Wicej w ogle go nie byo!.
Dlaczego ateici, ktrzy s na tyle niemoralni, aby y
w wiadomym zakamaniu, mieliby zatem by na tyle moralni, aby ofiarnie realizowa prawo ewangeliczne? Nie sposb
dostrzec jakiekolwiek przesanki, aby twierdzi, i ci ludzie
realizuj nakazy Jezusa i w ogle zasady niezalenej moralnoci. Wrcz odwrotnie owi ukrywajcy si z biegiem narastajcych trudnoci bd popada w coraz to wiksze zakamanie, a co za tym idzie rwnie w niegodziwo.
Dawkins zauway, i uczestnictwo formalne w kulcie religijnym (jak luby czy pogrzeby) nie ley w sprzecznoci
z ateizmem, o ile wewntrznie czowiek odrzuci przekonanie o prawdziwoci owych wierze166. Konsekwencje tego
zjawiska s jednak bardzo niekorzystne dla Kocioa, gdy
taka osoba moe by postrzegana jako chrzecijanin, mimo
e faktycznie nie czuje ona obowizku przestrzegania prawa
ewangelicznego. Gdy nastpuj trudne chwile, taki ukryty
ateista czyni spustoszenie dookoa siebie, jak rwnie wewntrz Kocioa. Caa za odpowiedzialno przypisywana
jest chrzecijanom, a w domyle samemu Chrystusowi.
Od I wieku apostoowie i ich nastpcy trwali przy zasadach i naukach swego Nauczyciela. Przestrzegali przed faszywymi prorokami, czyli uzurpatorami mienicymi si
uczniami Jezusa:
Jeliby kto przyszed i naucza was wszystkiego tego, co
zostao wyej powiedziane, przyjmijcie go. Jeli jednak w
166
Ibidem, s. 459.
129
nauczajcy zmieni co i zacznie wykada inn nauk po to,

eby burzy, nie suchajcie go [...]. Kadego apostoa, ktry
do was przychodzi, przyjmijcie jak samego Pana. Nie zostanie on u was jednak duej ni dzie jeden, a gdyby zasza
potrzeba, jeszcze i drugi. Jeli zostanie trzy dni, jest to faszywy prorok. Gdy w aposto bdzie odchodzi, dajcie mu
tylko chleba na drog: jeli zada pienidzy, jest to faszywy
prorok []. Nie kady, kto mwi pod natchnieniem Ducha,
jest prorokiem. Jest nim tylko wtedy, gdy yje na sposb Pana.
Tak wic po sposobie ycia mona pozna proroka prawdziwego i faszywego. Kady prorok, ktry pod natchnieniem
Ducha kae zastawi st, nie bdzie jad z niego, inaczej jest
to faszywy prorok. Kady prorok, ktry naucza prawdy, jeli
nie postpuje tak, jak uczy, jest to faszywy prorok167.
Rwnie inne wypowiedzi, pochodzce z pniejszego
okresu, wiadcz o nieustajcej dziaalnoci wsplnoty
chrzecijaskiej na rzecz zachowania czystoci reprezentowanych przez siebie zasad. Kanon IX soboru nicejskiego
I gosi: Jeeli jacy prezbiterzy zostali wyniesieni do swej
godnoci bez okresu prbnego albo jeli w okresie prbnym badani wyznali jakie przestpstwo, ale pomimo grzechw, do ktrych si przyznali, pewni ludzie dziaajcy
wbrew kanonom udzielili im wice, to s one uznane za
niewane. Koci powszechny chce bowiem ludzi o nieskazitelnej opinii168.
167
168
Didache, [w:] Pierwsi wiadkowie. Pisma Ojcw Apostolskich, tum. A. widerkwna,

Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw 1998, s. 38-39.
Dokumenty Soborw Powszechnych, tum. A. Baron, T. Wntrzak, WAM Ksia Jezuici, Krakw 2005, t. I, s. 35.
130
Urzd nauczycielski Kocioa od pocztku zmaga si

z ludmi przedkadajcymi egoistyczne cele nad dobro nauki Chrystusa. Kanon XVII stanowi prb przywrcenia
fundamentalnych norm:
Poniewa liczni duchowni, powodowani chciwoci, goni za niegodziwym zarobkiem, zapomniawszy o sowach
Boskiego pisma, ktre mwi: Ktry swych pienidzy nie da
na lichw, i poyczajc pienidze, domagaj si procentw,
wity i wielki sobr sprawiedliwie postanawia, e kto po
wydaniu tego prawa bierze udzia w lichwie czy w inny sposb uprawia ten proceder lub domaga si himolii czy cokolwiek innego zamyla dla haniebnego zysku, winien by usunity z grona duchownych i pozostawa poza prawem.
Prby przeksztacania urzdu sakramentalnego w instytucje
finansowe zostay jednoznacznie zakazane. Ogoszenie powyszego rozporzdzenia w dokumencie soborowym wiadczy o doniosoci i skali problemu. Te napomnienia byy pniej wielokrotnie powtarzane. Walka z odstpstwami od nauczania Chrystusa w cigu wiekw przybieraa szereg form.
Drugi kanon soboru chalcedoskiego stanowi potpienie
pojawiajcej si w tamtym czasie praktyki:
Jeeli biskup udziela wice za pienidze i czyni przedmiotem handlu ask, ktrej nie mona sprzedawa, jeli za
pienidze konsekruje biskupa lub chorepiskopa, lub prezbitera, diakona czy jakkolwiek inn osob zaliczan w poczet
duchowiestwa albo z chci brudnego zysku mianuje za zapat administratora, adwokata, kuratora [...] naraa si [...]
na utrat stanowiska. Co do wywiconych w ten sposb, to
nie bdzie mia adnej korzyci z zakupionych wice czy
promocji, poniewa ma by pozbawiony zdobytej za pieni-
131
dze godnoci czy stanowiska. Kto by porednikiem w tym

haniebnym i zakazanym handlu, to jeli jest duchownym,
traci swoje stanowisko, jeli za jest osob wieck lub mnichem, zostanie wyczony ze wsplnoty169.
Nastpny, III kanon by wyrazem kolejnego sprzeciwu wobec prb wykorzystywania swej pozycji spoecznej przez odchodzce niekiedy od zasad chrzecijaskich duchowiestwo:
Doszo do wiadomoci witego synodu, e niektrzy
czonkowie stanu duchownego z niegodnej chci brudnego
zysku dzierawi obce dobra i obarczaj si sprawami doczesnymi, a zaniedbujc sub Bo, biegn do domw ludzi
wieckich i powodowani chciwoci przyjmuj zarzd majtkw. Obecny wity i wielki synod zarzdzi, by na przyszo aden biskup, duchowny czy mnich nie dzierawi
majtkw ani nie zajmowa si interesami doczesnymi i nie
przyjmowa zarzdu obcymi dobrami. Dopuszcza si wyjtek, gdy prawo zmusza do opieki nad maoletnimi lub biskup
miasta powierzy obowizek troszczenia si o dobra kocielne
albo kae, z bojani wobec Pana, zaj si sierotami lub
wdowami bez opieki lub innymi osobami, ktre potrzebuj
pomocy Kocioa. Kto w przyszoci sprbuje przekroczy
te przepisy, bdzie oboony karami kocielnymi170.
Cytowane dokumenty soborowe dobitnie ukazuj nieustann dbao urzdu nauczycielskiego wsplnoty chrzecijaskiej o czysto wiary i wierno Ewangelii.
169
170
Ibidem, s. 225.
Ibidem, s. 227.
132
Konkluzja
Nazywanie siebie chrzecijaninem jest zobowizujce,
gdy wie si bezporednio z koniecznoci realizacji istotnych wartoci etycznych. Jednoczenie wystpienie przeciwko podstawowym zasadom ewangelicznym, stanowi o duchowym zerwaniu cznoci ze wsplnot chrzecijask
i ostatecznym, mistycznym odrzuceniu przez Boga.
ROZDZIA 5
HISTORYCZNE RDA CHRZECIJASTWA
Wizja chrzecijastwa przedstawiona w poprzednich rozwaaniach stanowi istotowe odniesienie do podstawowych

zasad ewangelicznych.
Przedstawiciele ateizmu nie tylko w bdny sposb interpretuj zasady moralnoci chrzecijaskiej, lecz przede
wszystkim zaprzeczaj wszystkiemu, cokolwiek wiza si
moe z osob Jezusa. Maj oni wiatopogldowy interes, by
znieksztaca historyczny przekaz dotyczcy Jego osoby,
gdy w ten sposb mog wykaza suszno reprezentowanej przez siebie linii filozoficznej. Wszystkie rda, wszystkie dane, wszelkie informacje, ktre dotycz tej postaci, s
wedug nich nieprawdziwe i zakamane podlegajc zupenie jednoznacznemu i oczywistemu odrzuceniu. Czy jednak
owo odrzucenie jest oparte na rzetelnej interpretacji rde
historycznych? Warto przeledzi najistotniejsze zarzuty, ktre przytacza Dawkins przeciwko chrzecijastwu.
Kanon Ewangelii
Dawkins gosi: Poczwszy od XIX wieku wyksztaceni
teologowie uznaj istnienie powanych dowodw na to, e
Ewangelie nie s wiarogodnym zapisem historycznych zda-
134
rze zachodzcych w realnym wiecie171. Autor Boga urojonego nie przedstawi jednak tych powanych dowodw,
jak rwnie nazwisk owych wyksztaconych teologw.
Tre powyszego stwierdzenia mona uzna zatem za wewntrznie pust. Wszystkie powstay dugo po mierci Jezusa, a nawet po pismach Pawa172 kontynuuje Dawkins.
Tymczasem w kwestii powstania Ewangelii dysponujemy
odpowiedni iloci wiarygodnych informacji, aby potwierdzi suszno przyjtego kanonu znanego w dzisiejszej
postaci. Ze strony ludzi niewierzcych pojawiaj si jednak
nieustajco zarzuty, i Ewangelie powstay bardzo pno
i s nieznanego autorstwa. Nikt jednak nie podaje na t
okoliczno dowodw, tworzc w zamian nieskoczone
akrobacje subiektywnych domysw i hipotez.
Dawkins uwaa, i Ewangelie powstay dugo po mierci Jezusa i po pismach Pawa, ale nie opiera si na adnej, nawet najmniejszej historycznej przesance. W tym duchu przeprowadza swoj krytyk: Nikt nie wie, kim byli
czterej ewangelici, ale prawie na pewno aden z nich nie
spotka Chrystusa. Wikszo tego, co napisali, nie jest
w najmniejszym nawet stopniu prb przedstawienia wydarze historycznych173. Od tych fragmentw rozpoczyna si
waciwy spr midzy ateistami a teistami chrzecijaskimi.
Chrzecijanie uznaj Ewangelie za dziea historyczne, gdy
tymczasem ateici maj zdanie dokadnie przeciwne. Naley
171
172
173
R. Dawkins, Bg urojony,, s. 137.

Ibidem, s. 137.
Ibidem, s. 143.
135
si zatem odwoa do istniejcych rde, by wyjani pojawiajce si wtpliwoci. Jak si przyjmuje, midzy 60 a 135
rokiem y wiadek pierwszych wydarze, imieniem Papiasz.
Spisa swoje wiadectwo, ktre zachowao si do naszych
czasw w pismach midzy innymi Euzebiusza z Cezarei.
Wedug tego historyka Papiasz w dziele Sw Paskich objanienia napisa: Skoro gdziekolwiek spotkaem ktrego
z tych, co przestawali z prezbiterami, wypytywaem go o ich
zdanie, co mwi Andrzej, co Piotr albo Filip, albo Tomasz,
albo Jakub, co Jan albo Mateusz, albo inny z uczniw Paskich, ponadto co powiadaj Arystjon i Jan prezbiter,
uczniowie Pascy. Zdao mi si bowiem, e z ksig nie odnios tyle korzyci, ile z sw, drgajcych yciem174.
Papiasz, wczesnochrzecijaski pisarz, w swym pimie
poda, i osobicie pozna ludzi znajcych uczniw Jezusa
i rozmawia z nimi, poznajc Ewangeli rwnie dziki ich
nauczaniu. Tym samym da ludzkoci wiadectwo tamtych
wydarze, dodajc, e z czytania ksig nie odnosi takich
korzyci jak poprzez kontakt z ywym sowem. Za jego ycia wspomniane ksigi ju zostay wic napisane, a ich wiarygodno zostaa przez niego zweryfikowana. Gdy zatem
Dawkins twierdzi, i Ewangelie nie odtwarzaj zdarze historycznych, musi si odnie do sw Papiasza. Tymczasem t wan posta w swojej ksice pomija milczeniem,
stawiajc czytelnika Boga urojonego w penej konfuzji.
174
Papiasz, Sw Paskich objanienia, [w:] Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna,

tum. ks. A. Lisiecki, Fiszer i Majewski Ksigarnia Uniwersytecka, Pozna 1924,
s. 141 (III 39 3-4).
136
Papiasz, odnoszc si do kwestii powstania Ewangelii,

napisa: To za powiedzia prezbiter: Marek, ktry by
tumaczem Piotra, spisa dokadnie wszystko, co przechowywa w pamici, ale nie w tym porzdku, w jakim nastpoway po sobie sowa i czyny Paskie. Ani bowiem Pana
nie sysza, ani nie nalea do jego orszaku i tylko pniej,
jak si rzeko, by towarzyszem Piotra [...]. O jedno si tylko stara, o to, by nic nie opuci z tego, co sysza, oraz by
nie napisa nieprawdy175.
Zatem wiadkowie tamtych wydarze twierdz, i Ewangeli Marka napisa istotnie ten, ktremu si j obecnie
przypisuje. Wedug tego opisu prawd jest, i w pisarz nie
zna Jezusa, by jednak tumaczem Piotra, dziki czemu
zawadn rzetelnym rdem wiedzy o majcych wwczas
miejsce wydarzeniach. Naley doda, e Piotr zgin176 na
krzyu za swoje przekonania, wic bardzo wiarygodnie
brzmi jego wiadectwo.
Ewangeliczne wypowiedzi Jezusa zostay przytoczone
w I wieku przez Klemensa Rzymskiego (zm. 101 r.), wywiconego przez samego Piotra177: Pamitajmy [...] o sowach
Pana Jezusa [...]. Tak przecie mwi: Bdcie miosierni,
abycie dostpili miosierdzia. Odpuszczajcie, aby wam odpuszczono. Jak drugim czynicie, tak i wam czyni bd. Jak
175
176
177
Ibidem, s. 143-144 (III 39 15).

Klemens Rzymski (zm. ok. 100 r.), List do Kocioa w Koryncie, V 4; (Pierwsi wiadkowie op. cit., s. 53); Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, II 25, 5.
Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, Wybr pism Preskrypcja przeciw heretykom
(cz. 32), tum. E. Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. V, Warszawa 1970, s. 67.
137
dajecie, tak i wam zostanie dane. Jakim sdem sdzicie, takim

i was osdz. Jak dobro innym okazujecie, tak i wam oka. Jak miar mierzycie, tak sam i wam odmierz178. Te
myli s tosame z tekstami Mateusza (5, 7; 6, 12 i 14; 7, 1-2
i 12), Marka (11, 25; 4, 24) oraz ukasza (6, 37).
Klemens przytacza w swym licie (cz XXIV, 5) treci
ewangeliczne mwice o siewcy, zbienie z pismami Mateusza, Marka i ukasza. Dalej przytacza cay fragment myli
samego Jezusa: Biada temu czowiekowi! Lepiej byoby dla
niego, gdyby wcale si nie narodzi. Lepiej byoby dla niego,
gdyby kamie myski zawieszono mu na szyi i wrzucono
go w morze, ni eby zwid na manowce jednego z moich
wybranych179.
Wida zatem z przytoczonego fragmentu, i treci ewangeliczne znane byy ju bardzo wczenie, bo w I wieku n.e.
W II wieku Justyn (ok. 100-165 r.) przytoczy w swojej
Apologii oraz Dialogu z ydem Tryfonem znaczn ilo cytatw
zaczerpnitych, jak sam stwierdzi, z Pamitnikw apostolskich, czyli Ewangelii: Ot w Pamitnikach, uoonych,
jak rzekem, przez Jego apostow i ich uczniw, napisano,
e poci si jak gdyby krwi skrzep, wwczas gdy si modli, i mwi: Niech odejdzie, jeli moliwe, ten kielich 180.
Nastpnie Justyn stwierdza: Gdy bowiem Chrystus na
krzyu oddawa ducha Swego, rzek: Ojcze, w rce Twoje
oddaj ducha Mego. Dowiedziaem si o tem z owych
178
179
180
Klemens Rzymski, List do Kocioa w Koryncie, XIII, 1-2, op. cit.

Ibidem, XLVI, 8 zestawienie cytatw z: Mt 26, 24; Mk 14, 21; Mt 18, 6; Mk 9,
42; k 17, 1.
wity Justyn, Dialog z ydem Tryfonem, 103, 8; k 22, 42.
138
Pamitnikw. Albowiem by uczniw swych przymusi do

tego, iby w swem yciu lepsi byli od faryzeuszw [...], powiedzia im, jak w Pamitnikach zapisano: Jeli sprawiedliwo wasza nie bdzie peniejsza od sprawiedliwoci pisarzy i faryzeuszw, nie wejdziecie do krlestwa niebieskiego181, Ponadto Chrystus zmieni imi Piotra, jednego
z apostow, jak to zapisano w Pamitnikach jego182. Z zachowanych pism Justyna wynika, i by wybitnym intelektualist, ktry swoim autorytetem potwierdzi prawdziwo
ewangelicznego przekazu. Tene myliciel w swoich dzieach
powouje si wielokrotnie na treci zaczerpnite z Ewangelii
Mateusza, Marka, ukasza i Jana. Przedstawia ycie Jezusa
jako faktyczn histori, przypisujc autorstwo Ewangelii
apostoom Chrystusa i ich uczniom. By przekonany o jej
prawdziwoci i z tego tytuu ponis mczesk mier.
Twierdzenie Dawkinsa podwaajce historyczno Ewangelii nie znajduje waciwego uzasadnienia.
O Ewangeliach napisa take Klemens Aleksandryjski
(ok. 150-215 n.e.): Najpierw miay zosta napisane Ewangelje, zawierajce rodowody. Ewangelja za Marka miaa powsta
z nastpujcego powodu. Gdy Piotr w Rzymie publicznie
gosi sowo boe i za spraw Ducha opowiada ewangeli,
tedy liczni jego suchacze wezwali Marka, ktry mu od dawna towarzyszy i sowa jego pamita, by spisa to, co Piotr
mwi. Marek to uczyni i da Ewangelj tym, ktrzy go o ni
prosili. Gdy si Piotr o tem dowiedzia, nie udzieli adnej
181
182
Ibidem, 105, 5.
Ibidem, 106, 3.
139
rady, ani si temu sprzeciwi, ani do tego zachci. Tymczasem Jan, jako ostatni, widzc, e Ewangelje rzecz ca ujmoway ze strony materialnej, na prob swych uczniw i za Ducha natchnieniem napisa Ewangelj duchow183.
Zgodnie z t informacj Marek napisa swoje dzieo w Rzymie jeszcze za ycia Piotra (zm. ok. 67 r.), wiernie oddajc
tre katechezy Piotra, ucznia samego Chrystusa.
Niedugo pniej wybitny uczony Orygenes (ok. 185-254)
napisa: Na podstawie tradycji dowiedziaem si w sprawie
czterech Ewangelij, ktre jedynie jako niewtpliwe uznaje koci boy pod niebem istniejcy, e pierwsz z nich napisa
ongi celnik, a potem aposto Jezusa Chrystusa, Mateusz, e
wyda j dla wiernych pochodzenia ydowskiego, a pisa w jzyku hebrajskim. Drug za jest Ewangelja wedug Marka, ktry
j uoy wedug wskazwek Piotra [...]. Trzeci jest Ewangelja
wedug ukasza, zatwierdzona przez Pawa, a napisana dla tych,
ktrzy si z pogan wywodz. Ostatni wreszcie jest Ewangelja
wedug Jana184.
Wiarygodno kanonu Ewangelii nie powinna budzi wikszych historycznych wtpliwoci. Dawkins jest zdania, i nikt
nie wie, kim byli czterej ewangelici, gdy tymczasem istniej
przesanki, aby stwierdzi, i Mateusz by uczniem Chrystusa
(ewangeliczny celnik), a Marek uczniem Piotra. ukasz natomiast towarzyszy Pawowi z Tarsu. Jak podaje Kanon Murato-
183
184
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, s. 268 (VI 14, 5-7), z dziea Klemensa
Aleksandryjskiego Zarysy, op. cit.
Ibidem, s. 280, 281 (VI 25, 4-6), op. cit.
140
riego185, nie zna bezporednio Jezusa, lecz napisa swoje dzieo

na podstawie dostpnych mu rde. Sam ukasz stwierdzi:
Skoro ju wielu podjo si sporzdzenia opisu wydarze,
ktre wrd nas si dokonay, jak nam to przekazali naoczni
od samego pocztku wiadkowie i sudzy Sowa, postanowiem i ja, ktry wszystko od pocztku przebadaem, dokadnie
kolejno ci to opisa, dostojny Teofilu186.
Ostatnim ewangelist jest Jan, ktry widzia mier Chrystusa na krzyu187. Janowi, uczniowi Jezusa, autorstwo Ewangelii przypisuj: Polikarp ze Smyrny (ur. ok. 69-82, zm. 156,
ucze Jana Apostoa), Meliton z Sardes (II w.), Ireneusz z Lyonu (ok. 140-202), Polikrates z Efezu (II w.), Klemens Aleksandryjski (ok. 150-215), tzw. Fragment Muratoriego z II w.188
Stwierdzenie Dawkinsa, i nikt nie wie, kim byli czterej
ewangelici jest nieprawdziwe. Podobn wiarygodno prezentuje jego nastpne twierdzenie: prawie na pewno aden
z nich nie spotka Chrystusa, gdy dwch z nich prawie na
pewno byo uczniami Chrystusa. Swoje tezy autor pozosta-
185
186
187
188
Kanon Muratoriego (II w.): Trzecia Ksiga Ewangelii wedug ukasza. ukasz,
w lekarz, po wniebowstpieniu Chrystusa, gdy go Pawe jako uczonego wzi
ze sob, w imieniu swoim spisa z opowiadania; nie widzia on jednak Pana
w ciele i dlatego jak mg si dowiedzie, tak zacz opowiada od narodzenia
Jana. Czwarta Ewangelia jest Jana, jednego z uczniw. Ks. S. Pieszczoch: Patrologia. Wprowadzenie w studium Ojcw Kocioa, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna
1964, s. 78.
k 1, 1-4.
J 19, 35.
Daniel Rops, Koci pierwszych wiekw, tum. K. Ostrowska, wyd. I, PAX, Warszawa 1968, s. 297.
141
wia bez przytoczenia odpowiedniej podstawy historycznej,

dlatego mona je uzna za wewntrznie puste.
Do genezy Ewangelii Dawkins podchodzi z ignorancj
i lekcewaeniem: Pniej jeszcze wszystkie Ewangelie byy
wiele razy kopiowane i przepisywane na nowo przez kolejne generacje chiskich szeptaczy [...] omylnych skrybw, z ktrych wikszo miaa w dodatku wasne religijne
interesy. Mona si susznie zapyta: skd pochodzi ta informacja? Od I wieku mona ledzi historycznie, albo
przynajmniej bazowa na wiarygodnych przesankach, by
twierdzi, i Koci nieprzerwanie do naszych czasw posiada kanon ewangeliczny, w skad ktrego wchodz pisma
Mateusza, Marka, ukasza i Jana.
Na kartach historii chrzecijastwa pojawiaj si take postacie mao znane i rzadko wspominane, ktre swoimi pismami, jak i yciem wiele wnosz w ocen opisywanych zdarze. Do takich postaci naley zaliczy Ignacego Antiocheskiego (ok. 30-107). W swoim licie do Kocioa w Tralleis
opisa ycie Jezusa, podajc, i umar mierci krzyow
i zmartwychwsta, a on, Ignacy, na wiadectwo prawdziwoci
tej nauki sam idzie niebawem na mier do Rzymu. Potwierdzajc wasn mierci tre Ewangelii, napisa: Bdcie
wic gusi, kiedy wam mwi o czym innym ni o Jezusie
Chrystusie, z rodu Dawida, Synu Maryi, ktry naprawd si
narodzi, ktry jad i pi, naprawd by przeladowany za
Poncjusza Piata, naprawd zosta ukrzyowany i umar [...].
On te naprawd powsta z martwych. Nastpnie oburza
si na ludzi pokroju Dawkinsa, piszc: Jeli za, jak to mwi niektrzy bezbonicy, to jest niewierni, cierpia On pozornie oni sami istniej pozornie! Po c ja jestem wi-
142
niem? Po c pragn walczy z dzikimi zwierztami? A wic

umieram daremnie!189. Naley pamita, i nauka Chrystusa
i Jego dzieje historyczne zostay potwierdzone przez Ignacego Antiocheskiego, ktry yjc w tamtych czasach, pozna
dzieje Jezusa i przypiecztowa jego historyczne brzmienie
wasnym yciem. Nie ma w dziejach ludzkoci drugiej takiej
nauki, ktra byaby broniona z tak wielk determinacj.
Autor Boga urojonego nie przedstawi adnego przekonujcego argumentu na potwierdzenie swoich tez. Tre jego
twierdze jest cakowicie pusta, nie niosca z sob adnych
wartoci poznawczych. Mimo to Dawkins nieustajco atakuje dzieo Jezusa, prbujc zrwna fasz z prawd, jak
gdyby midzy jednym a drugim nie zachodzia jakakolwiek
rnica:
Cztery ewangelie, ktre skadaj si na oficjalnie uznany
kanon, wybrane zostay mniej lub bardziej arbitralnie
spord kilkunastu dostpnych, w tym ewangelii Tomasza,
Piotra, Filipa, Bartomieja i Marii Magdaleny. To te wanie
dodatkowe ewangelie mia na myli Thomas Jefferson,
gdy w licie do bratanka pisa: Mwic o Nowym Testamencie, zapomniaem nadmieni, e powiniene przeczyta
wszystkie historie Chrystusa, take te, o ktrych rada duchownych zadecydowaa za nas, e s tylko pseudoewangeliami, w przeciwiestwie do Ewangelii. Pamitaj bowiem, i
ci pseudoewangelici, tak samo jak pozostali, mieli si za
natchnionych przez Boga, i to ty, kierujc si wasnym ro189
Ignacy Antiocheski, Ignacy do Kocioa w Tralleis, IX-X, Pierwsi wiadkowie,

s. 126, op. cit.
143
zumem, masz oceni ich aspiracje, nie za jakowa kongregacja duchownych190.

Przypuszcza si, i Ewangelia Tomasza powstaa w II
wieku, podobnie jak Ewangelia Marii Magdaleny oraz Piotra;
Ewangelia Filipa datowana bywa na III wiek, za Ewangelia
Bartomieja na IV191. Sytuacja pism apokryficznych jest bardzo jednolita, niemale wszystkie pochodz z II, III i IV
wieku. Ewangelie kanoniczne natomiast: Mateusza, Marka,
ukasza i Jana napisano jeszcze w I wieku a t datacj potwierdzaj powane naukowe wywody. Przykadowo: Carsten Thiede, uczony biblista i papirolog, badacz zwojw
z Qumran, profesor katedry historii Nowego Testamentu
w Bazylei, dyrektor Instytutu Bada Epistemologicznych
w Paderborn, zaprezentowa analizy dowodzce, i papirus
magdaleski pochodzi z poowy I wieku i jest fragmentem Ewangelii Mateusza192. Podobnie papirus 7Q5, datowany przez tego papirologa na I wiek (przed 68 r.), zawierajcy fragment Ewangelii wedug Marka 193.
Zaufanie do kanonicznych pism wzrasta z uwagi na
pierwszestwo ich powstania. Ponadto na Ewangelie kanoniczne powouj si ojcowie i jednoczenie historycy Kocioa, potwierdzajc je swoim autorytetem, gdy tymczasem
nikt powaany nie daje wiadectwa prawdziwoci innych
pism i nie sposb odtworzy procesu ich powstania. Euze190
191
192
193
R. Dawkins, Bg urojony, s. 141-142.

Apokryfy Nowego Testamentu, cz. 1, red. M. Starowieyski, Wydawnictwo WAM,
Krakw 2003, s. 180-181; cz. 2, s. 615; Encyklopedia katolicka, KUL Lublin, 1973.
C. Thiede, M. dAncona, Jezusowy Papirus, Amber, wyd. I, Warszawa 2007, s. 121.
Ibidem, s. 58.
144
biusz stwierdzi: Ewangelie Piotra, Tomasza, Macieja

i jeszcze kilku innych tudzie Dzieje Andrzeja, Jana [...].
aden z mw kocielnych przez cay cig dziejw nie
uznawa tych pism za godnych wspomnienia. Prcz tego
styl ich odbiega od zwyczaju apostolskiego, a myli i wypowiedziane w nich zasady [...] zdradzaj si zupenie wyranie jako sfaszowane heretykw utwory. Przeto nie powinno si ich zalicza nawet do pism podsunitych, ale naley
je odrzuci zupenie, jako niedorzeczne i bezbone194.
Goszenie, i jakowa kongregacja duchownych w kwestii kanonu ewangelicznego dokonaa mniej lub bardziej arbitralnego wyboru, nie znajduje swojego umocowania historycznego. Kady moe sam oceni: czy jest moliwe, aby
Tomasz, Piotr, Filip, Bartomiej czy Maria Magdalena napisali Ewangelie w II, III czy IV wieku, po swojej mierci?
Oskarenie Kocioa o zmienno czy nietrafno oceny
wartoci pseudoewangelii jest bezzasadne.
O rodowodach Jezusa
Rodowody Jezusa stanowi dla Dawkinsa nie dajc si
rozwiza trudno: Jak mona nie dostrzec tych rzucajcych si w oczy niekonsekwencji? Czy mona nie zwrci
uwagi na to, e Mateusz, wywodzc pochodzenie Jezusa
z rodu Dawidowego, doliczy si dwudziestu omiu pokole, ukasz natomiast czterdziestu jeden? Gorzej tylko
194
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna (III 25, 6-7), op. cit.
145
jedno imi wystpuje na obydwu drzewach genealogicznych

sporzdzonych przez ewangelistw!195.
Komentujc swoje zarzuty, oksfordzki profesor napisa:
sprzecznoci s uderzajce, ale wiernym, jak wida, nie
przeszkadzaj oraz A nasuwa si pytanie czy ci ludzie
nigdy nie czytaj ksigi, ktra, jak sami wierz, stanowi sam prawd?196.
Historia jednak nie potwierdza przytoczonych zarzutw.
Ju Orygenes (ok. 186-254) napisa: Wszelako ewangelici
niejednakowo przedstawiaj rodowd Jezusa i fakt ten
mocno niepokoi niektrych ludzi197. Podobnie Euzebiusz
z Cezarei stwierdzi: Bardzo wielu sdzi, i [rodowody]
stoj ze sob w sprzecznoci, jak rwnie: wierni z nieznajomoci rzeczy, sil si na wykrycie znaczenia tych
miejsc198. Istniejce trudnoci opisano ju w staroytnoci
chrzecijaskiej, wic twierdzenie Dawkinsa, i wierni ich
nie dostrzegaj, jest nieprawidowe.
Cytowany wczeniej zarzut dotyczy dwch rodowodw
Jezusa: podanego przez Mateusza (1, 1-17) oraz podanego
przez ukasza (3, 23-38). Jak wytumaczy fakt istnienia
w Ewangeliach dwch rnych drzew genealogicznych
osoby Jezusa? Kwestia powyszych rodowodw bya analizowana w staroytnoci przez Juliusza Afrykaczyka na
195
196
197
198

Ibidem, s. 140.
Orygenes, Homilia o Ewangelii w. ukasza, Homilia 28-1, tum. i oprac. Stanisaw
Kalinkowski, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, Tom XXXVI, Akademia Teologii
Katolickiej, Warszawa 1986, s. 110.
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna (I 7,1) op. cit.
146
przeomie II i III wieku199. Znane powszechnie w historii

ydowskie prawo lewiratu posuyo jako wyjanienie zaistniaych rozbienoci200. Dzieci objte tym prawem w szczeglnych sytuacjach mogy szczyci si dwoma rodowodami,
prawnym i naturalnym.
Mateusz (1, 15-16)
Jezus
Jzef
Jakub
Matan
[]
ukasz (3, 23)

Jezus
Jzef
Heli
Mattat
[]
Matan oeni si, jak podaje tradycja, z Est, mia z ni

potomka imieniem Jakub, po czym umar. Esta, jako wdowa,
mogc powtrnie wyj za m, wysza za Mattata. Z tyme
Mattatem wydaa na wiat syna Helego. Zatem Jakub i Heli pochodzili z rnych rodw i ojcw, bdc jednoczenie
brami z tej samej matki. Jeden z nich, Jakub, po mierci
swego bezdzietnego brata, Helego, poj jego on, zgodnie z prawem lewiratu, i zrodzi z niej Jzefa. By to jego
syn rodzony, lecz na podstawie prawnej by to syn Helego.
Tym samym na kartach historii Jezusa pojawiy si dwa
drzewa genealogiczne.
Z faktu podania odmiennych rodowodw mona wnosi, i ewangelici ukasz i Mateusz czerpi wiedz z r199
200
Ibidem (I 7, 1-10).
Ksiga Powtrzonego Prawa 25, 5-10.
147
nych rde. W powyszej kwestii przedstawiaj inny punkt

widzenia, co uwiarygodnia ich jako historykw, w kontekcie
moliwoci rozumowego wyjanienia rozbienoci. Goszone przez Dawkinsa zarzuty okazuj si bezpodstawne.
Dalsze pytania dotyczce kwestii pochodzenia Jezusa
[] jeli Jezus narodzi si z dziewicy, to raczej dla spenienia starotestamentowego proroctwa nie ma wielkiego
znaczenia, czy przodkowie ma jego matki istotnie pochodzili z krlewskiego rodu201.
Mwic inaczej: Jezusa zrodzia Maryja z Boga, nie za
z Jzefa, wic mwienie o rodowodach Jzefa jest bezcelowe, gdy Jzef i tak nie by ojcem Jezusa.
Wiemy jednak, i Jzef faktycznie uzna Jezusa za swojego potomka, czyli dokona czynu rwnowanego z adopcj.
Tym samym sta si jego prawnym ojcem, przez co Jezus
szczyci si jego rodowodem. Na takie uznanie moe wskazywa fakt, i ludzie mwili: czy to nie jest Jezus, syn Jzefa, ktrego ojca i matk znamy?202. Ludzie, jak wida,
byli przekonani o wizach czcych Jezusa z Jzefem. Jezus zatem w sensie prawnym by synem Jzefa, za w sensie prawnym i naturalnym tylko Maryi. W dzisiejszych
czasach rwnie, jeli mczyzna uzna potomka kobiety za
swojego, speniajc okrelon procedur, staje si jego prawnym ojcem, nawet gdyby nie by jego ojcem naturalnym.
201
202

J 6, 42.
148
Ponadto na podstawie Ksigi Liczb (36, 5-12) wnosi si,

i Maryja rwnie pochodzia z rodu Dawida, gdy kobiety
miay obowizek wzi ma tylko z rodu nalecego do
pokolenia ich ojca. W ten sposb posiado synw Izraela nie bdzie przechodzia od jednego pokolenia do drugiego, lecz kady z synw Izraela pozostanie przy posiadoci pokolenia ojcowskiego.
O spisie ludnoci za Kwiryniusza
W ewangelicznym opisie narodzin Jezusa autor Boga urojonego dostrzega nie dajc si wyjani nieciso: ukasz
popeni jeszcze jeden powany bd w datowaniu nieco
nierozsdnie wymieni kilka zdarze, ktrych autentyczno
historycy mog zweryfikowa. Ot rzeczywicie za czasw
Kwiryniusza przeprowadzono dla celw podatkowych spis
powszechny (lokalny, nie oglnoimperialny), tyle e dziao
si to w roku 6 Anno Domini (po narodzinach Chrystusa),
czyli dugo po mierci Heroda. Jak pisze Lane Fox, opowie ukasza jest historycznie niemoliwa i wewntrznie
niespjna203.
Podan przez Dawkinsa trudno mona sprecyzowa
w sposb nastpujcy: skoro Jezus urodzi si za Heroda Wielkiego, ktry zmar ok. 4 r. p.n.e.204, to jak jest moliwe, aby
urodzi si rwnie za czasw spisu przeprowadzonego przez
203
204

Data mierci Heroda jest dyskutowana.
149
Kwiryniusza w 6 r. n.e.?205 Aby wyjani t kwesti, naley

stwierdzi, i ewangelista ukasz i historyk ydowski Jzef
Flawiusz informuj o dwch rnych spisach. ukasz bowiem
zaznaczy, e chodzi mu o pierwszy spis (k 2, 2), za urzdowania Kwiryniusza w Syrii, ktry by spisem oglnoimperialnym, a jak wiemy, odbyo si to za panowania Heroda Wielkiego w Judei. Tymczasem Jzef Flawiusz opisa
spis przeprowadzony przez Kwiryniusza206 za urzdowania
Koponiusza w Judei, ktry by spisem lokalnym. Opisano zatem dwa rne zdarzenia, nie za jedno i to samo. Jzef Flawiusz nie twierdzi, i Kwiryniusz w roku 6 n.e. przeprowadzi
pierwszy spis, ani nie wyklucza moliwoci jego wczeniejszego urzdowania w Syrii. Nie zachodzi wic sprzeczno
pomidzy dwoma opisami historycznymi. Na bazie przekazu
Jzefa Flawiusza o jednoczesnym sprawowaniu zarzdu Syrii
przez Saturnina i Wolumniusza207 wnosi si o moliwoci
dwuosobowego zarzdu t prowincj. Tymczasem Tertulian w
swym dziele Przeciw Marcjonowi208 podaje Sencjusza Saturnina
205
206
207
208
Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, tum. Z. Kubiak i J. Radoycki, Ksigarnia

w. Wojciecha, Pozna 1962 (XVIII, II, 1), s. 837: Kwiryniusz po sprzedaniu
mienia Archelausa i zakoczeniu spisu, ktry odby si w trzydziestym sidmym
roku po zwycistwie Cezara nad Antoniuszem pod Akcjum.
Ibidem (XVIII, I, 1), s. 835: Wysa go [Kwiryniusza] Cezar dla rozsdzenia
spraw w narodzie i przeprowadzenia spisu majtkw. Wraz z nim wyprawi take Koponiusza... aby obj pen wadz nad Judejczykami.
Ibidem (XVI, IX, 1) s. 778: W kocu sprawa opara si o wczesnych zarzdcw Syrii, Saturnina i Wolumniusza.
Tertulian, Adversus Marcionem, IV 19: Lecz jak wiadomo, spis ludnoci nakazany
przez Augusta zosta przeprowadzony wwczas w Judei przez Sencjusza Saturnina i wtedy mona byo dowiedzie si o jego rodzie.
150
jako urzdnika przeprowadzajcego spis, w ktrym bra

udzia ewangeliczny Jzef. Giuseppe Ricciotti209, czoowy
chrzecijaski uczony, uwiarygodni histori ukasza, wygaszajc popart rdowo hipotez, i legatem zwyczajnym Syrii by Saturnin, a Kwiryniusz wodzem legionw
w wojnie przeciw Homonadesom, o ktrej wspomina midzy innymi Tacyt210. Zgodnie z t hipotez Saturnin i Kwiryniusz peniliby wsplnie funkcje zarzdcw Syrii. Saturnin, jako legat zwyczajny, przeprowadziby spis w Judei (jak
poda w swym dziele Tertulian). Natomiast Kwiryniusz,
penic urzd legata wojskowego, uwiarygodniby opis ukasza oraz Tacyta. Prezentowane rozumowanie nie stoi
jednoczenie w sprzecznoci z historycznym opisem Jzefa
Flawiusza, dlatego rozwizanie, jakie przyj Ricciotti, w granicach dostpnych rde, daje moliwo wyjanienia zaistniaych rozbienoci.
Nie mona si zgodzi z Dawkinsem, gdy twierdzi, i ukasz wymieni kilka zdarze, ktrych autentyczno historycy mog zweryfikowa, gdy brakuje danych dotyczcych
zarzdu Syrii w latach 4-1 p.n.e.211; trudny jest take do okre-
209
210
211
Giuseppe Ricciotti: ycie Jezusa Chrystusa, tum. J. Skowroski, wyd. I, PAX, Warszawa 1954, rozdzia 187, s. 193.
Tacyt, Dziea [Roczniki III 48]: Ten Kwiryniusz [...] osign za boskiego Augusta konsulat, potem odznaki triumfalne, kiedy zdoby fortece Homonadesw
w Cylicji.
Daniel Rops, Dzieje Chrystusa, tum. Z. Starowieyska-Morstinowa, t. I, wyd. III,
PAX, Warszawa 1968, s. 120; G. Ricciotti, op. cit. rozdz. 186, s. 191, szacuje luk
na lata 3-2 p.n.e.
151
lenia czasowy zarzd Ticjusza w Syrii212 i innych zarzdcw

z tamtego okresu. Brak dokadnych danych dotyczcych
wojny prowadzonej przez Kwiryniusza z Homonadesami w
Cylicji oraz sprawowanych przez niego urzdw i miejsc
pobytu. Nie posiadamy rwnie jednoznacznych odpowiedzi na kwesti znaczenia napisw Emiliusza Sekundusa
oraz z Antiochii Pizydyjskiej. Rwnie data mierci Heroda
jest dyskusyjna.
Dawkins uwaa, i opisywany przez ukasza spis ludnoci moliwy jest do weryfikacji historycznej, gdy tymczasem
w toku analiz historyk napotyka na niewiadome, ktre
skutkuj ocen opisywanych zdarze zaledwie w kategoriach hipotetycznych. W zwizku z powyszym naleaoby
zapyta tego autora o blisze szczegy wiedzy, na bazie
ktrych uksztatowa swoj opini, gdy podane przez niego dane s niewystarczajce.
Czy przeprowadzano spis mieszkacw Izraela wedug
rodw?
Dzieje narodzin Jezusa s wedug Dawkinsa cigiem niehistorycznych opisw: Jzef, ktry pochodzi z domu i rodu
Dawida, uda si zatem musia do miasta Dawidowego,
zwanego Betlejem. Brzmi logicznie, nieprawda? Tyle e,
historycznie rzecz biorc, to kompletny nonsens [...]. Ot
212
G. Ricciotti, op. cit. rozdz. 186, s. 191; J. Flawiusz w Dawnych dziejach Izraela wymienia jedynie XVI, VIII, 6.
152
jeeli Dawid w ogle jest postaci historyczn, to y niemal tysic lat przed Mari i Jzefem. Jaki sens z punktu widzenia Rzymian miaoby danie od Jzefa, by przenis si
do miasta, gdzie jego odlegy przodek y mg niemal
dziesi wiekw wczeniej? To mniej wicej tak, jakby mi
kazano wpisa w formularzu podatkowym Ashby-de-laZouch (na tyle, na ile zdoaem pozna genealogi mojej
rodziny, to stamtd wanie przybyli nasi przodkowie za
czasw Wilhelma Zdobywcy)213.
Dawkins uwaa dzieje opisanego w ewangelii spisu ludnoci, za historyczny nonsens. Jednoczenie nie przytoczy
adnego historycznego dowodu dla uzasadnienia swego
stanowiska. Najmniejszej wzmianki dziejopisarzy tamtego
okresu, wspomnienia, zapisku, wykopaliska. Jedyne dowody na potwierdzenie susznoci wywodw oksfordzkiego
uczonego to jego intuicja oraz osobiste dowiadczenia
z formularzami podatkowymi. Ot spis za Kwiryniusza nie
mgby by przeprowadzany w miejscowociach rodowych,
poniewa tak jak jemu samemu, Dawkinsowi, nie ka w
formularzu podatkowym wypisywa przodkw z okresu
Wilhelma Zdobywcy, podobnie i w tamtych czasach nie nakazano by Judejczykom uda si do swojej rodowej miejscowoci celem dokonania spisu. Naley zauway, i
Dawkins yje w odmiennym systemie prawnym ni ydzi
znajdujcy si pod hegemoni rzymsk. Chocia istotnie
tene autor nie jest przymuszany przez prawo, aby doku-
213
153
mentowa swoje pochodzenie, to jednak Jzef, mg by

do takiej czynnoci przymuszony214.
Wedug autora Boga urojonego spis dokonywany rodowo
nie ma historycznego sensu, dlatego te nie mia on miejsca. Lecz w istocie historycy nie rozstrzygaj tego, czy co
ma czy nie ma sensu. Historycy pytaj o to, czy co miao
czy nie miao miejsca. Dziejopisarz rzymski Swetoniusz nie
pyta, czy rozkaz rzymskiego cesarza Kaliguli o wyrwnywaniu acuchw grskich w celu budowy niewykonalnych
paacw mia sens, lecz o to, czy w fakt mia miejsce. Historyk nie pyta rwnie o to, czy zuycie w cigu roku
przez tego wadc dwch miliardw siedmiuset milionw
sestercjw miao sens historyk pyta o to, czy owa rozrzutno miaa miejsce215. Pytanie o sens podejmowanych
dziaa jest celowe, lecz nie stanowi ono o nieistnieniu faktw. Skupi si zatem naley na przedstawieniu faktw.
Na poparcie ukaszowego opisu zdarze z tamtego
okresu mona przytoczy fragment z Ksigi Liczb (1, 2-3),
w ktrej Mojesz dokonuje spisu ludnoci wedug zalecenia
Jahwe: Policzcie ca spoeczno synw Izraela wedug
ich rodw i rodzin, liczc imiona wszystkich mczyzn,
214
215
Cakiem niedawno w Niemczech przywizywano cise znaczenie do rodowodw, a ludzie dokumentowali swoje pochodzenie tak daleko, jak tylko byo to
moliwe. Nie byy to czasy zamierzche, lecz XX-wieczny okres dominacji hitleryzmu.
Gajus Swetoniusz Trankwillus, ywoty cezarw, tum. J. Niemierska-Pliszczyska,
Zakad Narodowy im. Ossoliskich, wyd. VI, 1987, s. 193 (Kaligula 37): Podnoszono sztucznymi nasypami rwniny do wysokoci gr. Wyrwnywano acuchy grskie, cinajc szczyty i zasypujc przepacie [...]. Zuy w cigu niecaego roku olbrzymie bogactwa 2,7 mld sestercjw.
154
gowa po gowie, od lat dwudziestu wzwy. Po dokonanym spisie wyodrbniono potomkw synw: Rubena, Symeona, Gada, Judy, Issachara, Zebulona, Jzefa, Menassego, Beniamina, Dana, Aszera i Neftalego. Podobn procedur przeprowadzi Mojesz, spisujc synw Lewiego
(Lb 3, 15). O ydowskiej procedurze dokonywania spisu
ludnoci czytamy rwnie w II Ksidze Kronik (25, 5):
Zgromadzi nastpnie Amazjasz lud Judy i uporzdkowa
go wedug rodw [...] nastpnie przeprowadzi spis ludu od
dwudziestego roku [ycia] i wyej, a byo ich 300 000 wyborowych mw. O rodowym dokonywaniu spisu ludnoci czytamy take w Ksidze Nehemiasza (7, 4): Miasto
byo przestronne i znaczne, ale ludno w nim bya nieliczna [] Bg natchn mnie postanowieniem, bym zebra
starszyzn, przeoonych i lud w celu dokonania spisu wedug rodw. Mona zatem zauway, i wysoka jest wiarygodno ewangelicznego opisu ewidencji ludnoci, gdy
dotyczy on mieszkacw yjcych w okresie dominacji
prawa mojeszowego i starotestamentowego216. Nastpnie
czytamy wan informacj w I Ksidze Kronik (9, 1):
216
Mwic o Starym Testamencie, naley nadmieni, i Dawkins Boga Jahwe uwaa za posta wyjtkowo negatywn (s. 57). Przykadowo podaje krwaw ofiar,
jak zoy Jefte (z wasnej inicjatywy Sdz 11, 31 oraz 11, 35) ze swej crki
(s. 330). Tymczasem Bg krwawych ofiar od swego ludu nie oczekiwa,
o czym autor Boga urojonego nie wspomnia (Iz 1, 10-20; Am 5, 22); Dawkins
twierdzi, e Bg podjudzi Mojesza do ataku na Madianitw (s. 332) tymczasem Bg, wygaszajc swe prawa ustami Izajasza, mwi: nie wzniesie nard
miecza przeciw narodowi (Iz 2, 4), co zostao przemilczane w Bogu urojonym.
Dawkins wygasza szereg zarzutw, mieszajc wtki historyczne i paraboliczne z
rzekomym prawem Boga.
155
Wszyscy Izraelici byli spisani w rodowodach, ktre si znajduj w Ksidze Krlw Izraela. Istniay wic ksigi genealogiczne, o ktrych istnieniu nadmienia przytoczona Kronika. Jzef zatem, skoro spis by wykonywany wedug rodw,
mg uda si do Betlejem, aby dokonano tam czynnoci
urzdowych. Std ewangelici przytaczaj tak dug jego genealogi. O miastach rodowych wspomina ksiga Jozuego
(19, 10): Trzeci los pad na synw Zebulona odpowiednio
do ich rodw: [...] Granica ich biega na zachd w kierunku
Marala, dochodzia do Dabbeszet, [...] Betlejem: dwanacie
miast razem z ich osiedlami. Takie byo dziedzictwo synw
Zebulona odpowiednio do ich rodw.
Zatem stwierdzenie ukasza, i Jezus uda si do Betlejem, gdy by z domu i rodu Dawida, znajduje swoje uzasadnienie. Tymczasem Dawkinsowskie zarzuty wygldaj na
wewntrznie puste.
O niesprzecznoci w ewangelicznych opisach narodzin
i pierwszych lat ycia Jezusa
Niektrzy, w tym bardzo nieostro i wieloznacznie Dawkins, zarzucaj, i zachodz sprzecznoci pomidzy opisami
ukasza i Mateusza dotyczcymi pierwszych lat ycia Jezusa:
Mateusz umieci Mari i Jzefa w Betlejem, a przenis ich
do Nazaretu dugo po narodzinach Syna; to tu mieli przyby
z Egiptu, dokd zbiegli przed zarzdzon przez krla Heroda rzezi niewinitek. ukasz z kolei twierdzi, e Maria i J-
156
zef mieszkali ju wczeniej w Nazarecie. Skd za w krytycznym momencie znaleli si w Betlejem217.

Niektrzy twierdz, i tak opowiedziana historia jest wewntrznie sprzeczna, gdy wedug Mateusza Maryja i Jzef
mieszkali w Betlejem, po czym udali si do Egiptu, a nastpnie do Nazaretu. Tymczasem ukasz podaje, i Maryja i Jzef mieszkali w Nazarecie, po czym w Betlejem, a nastpnie
znowu w Nazarecie. Sprzecznoci, jeli kto je w ogle jest
w stanie dostrzec, mog by jedynie pozorne, a opis przedstawiony przez ewangelistw uwiarygodnia ich jako historykw, gdy zdaje si, i czerpi swoje informacje z rnych
rde. Wedug ewangelistw pierwsze lata Jzefa i Maryi s
opisane jako nastpujce po sobie zdarzenia:
Nazaret
Betlejem
Jerozolima
Egipt
Nazaret
Mt (2, 1)
Mt (2, 14)
Mt (2, 23)
k (2, 4)
k (2, 4)
k (2, 22)
k (2, 39)
Mateusz pomija zatem pocztkowy pobyt Jzefa i Maryi

w Nazarecie i obrzdek rytualny w Jerozolimie, za ukasz
pomija fakt ucieczki Jezusa do Egiptu. Zarwno Mateusz,
jak i ukasz nie twierdz, i przedstawione przez nich opisy
stanowi jedyne zdarzenia z ycia Maryi i Jzefa, wic nie
stoj one ze sob w sprzecznoci.
217
157
Aby jeszcze wyostrzy ten problem, mona posuy si

przykadem. Pewien turysta pojecha do piciu miejsc: najpierw do Nazaretu, potem do Betlejem, nastpnie do Jerozolimy, po czym do Egiptu, a na samym kocu powrci do
Nazaretu. Matka turysty wiedziaa jedynie o kilku faktach
i zapisaa w swoim pamitniku: mj syn by w Betlejem,
nastpnie w Egipcie i pniej w Nazarecie. Ojciec turysty
zna inne fakty i zapisa w swoim pamitniku: syn by
w Nazarecie, po czym by w Betlejem, nastpnie w Jerozolimie, a pniej znowu w Nazarecie. Czy obydwa opisy
wzajemnie si wykluczaj? Nie. Pominicie okrelonego
faktu nie prowadzi do sprzecznoci. Matka nie twierdzi, i
opisaa wszystkie zdarzenia bezporednio nastpujce po
sobie, tak samo ojciec. Moemy zatem uzna, i zarwno
Mateusz, jak i ukasz mog rwnoczenie opisywa prawdziwe zdarzenia.
Herod Wielki i rze niewinitek
Oksfordzki biolog kontynuuje swoj krytyk opisw nowotestamentowych: Dobry przykad takiego podkolorowywania
historii, by przybraa waciwe barwy, to chwytajca za serce
opowie o narodzinach Jezusa w Betlejem i o rzezi niewinitek, jakiej wskutek tego zdarzenia dopuci si mia Herod218.
W powyszej wypowiedzi Dawkins zarzuca ewangelicie
podkolorowywanie historii, nie odnoszc si jednoczenie
218
Ibidem, s. 138.
158
do najistotniejszych wzmianek historycznych na temat czynw wczesnego krla ydowskiego Heroda Wielkiego.
W dziele Saturnalia autorstwa aciskiego pisarza Makrobiusza (IV/V w.) mona znale szereg opowiada rzucajcych wiato na dzieje rzymskie. Przytaczajc anegdoty
z zaginionych obecnie dzie poprzedzajcych go historykw, napisa midzy innymi: Dowiedziawszy si, e pord maych dzieci, ktre kaza w Syrii zamordowa Herod,
znalaz si te synek Heroda, robic aluzj do ydowskiego
zwyczaju powstrzymywania si od wieprzowiny, powiedzia
August: Lepiej by wieprzem Heroda ni jego synem219.
Rze dokonana na dzieciach przez Heroda Wielkiego zostaa opisana w dziele cenionego niechrzecijaskiego pisarza, ktry nigdy nie uchodzi w dziejach za historycznego
koloryst. Tymczasem fakt, i Dawkins nie powouje si
na powysze rdo, w istotnym momencie swej krytyki,
stawia jego samego w wietle historycznego kolorysty.
Zgodnie z przekazem Jzefa Flawiusza, istniaa wwczas
przepowiednia faryzeuszy goszca, i Herod i jego potomkowie z wyrokw Boych utrac panowanie. To wanie ta wyrocznia stana u rde nastpnych wydarze:
krl tedy zabi najbardziej winnych spord Faryzeuszy
oraz eunucha Bagoasa i swego ukochanego chopca Karusa,
ktry uchodzi wwczas za najpikniejszego modzieca.
Nadto straci wszystkich spord dworzan, ktrzy dawali
219
Makrobiusz, Saturnalia (2, 4, 11), [w:] Antologia anegdoty antycznej, tum. J. anowski, Ossolineum, Wrocaw 1984, s. 180.
159
wiar przepowiedniom Faryzeuszw220. Tym samym historia powszechna potwierdzia opisy ewangeliczne w aspekcie
dwch najwaniejszych faktw:
istniaa wwczas przepowiednia mwica, i w ziemi
izraelskiej narodzi si nowy wadca221,
Herod Wielki dopuci si zbrodni na dzieciach222.
Dzieje narodzin Jezusa stanowi zatem logiczn i historyczn cao.
Przemilczenia Dawkinsa i brak elementarnych odniesie
historycznych tego pisarza do istniejcych rde powanie
naruszaj jego wiarygodno jako rzetelnego krytyka chrzecijastwa.
Jzef Flawiusz, historia a Ewangelie
Racjonalici, ktrzy s rwnie ateistami, frontalnie
i wielowtkowo atakuj Ewangelie. Najczciej powouj si
na spis ludnoci przeprowadzany za Kwiryniusza, uznajc go
za koronny argument. Zarzucaj rwnie cay szereg niedorzecznych lub czysto spekulatywnych kwestii. Tymczasem
Ewangelie wzmiankuj o licznych faktach i wydarzeniach,
ktre mog by weryfikowane przez dziea historyczne.
Ewangelie i Dzieje Apostolskie wspominaj o wielu postaciach historycznych, ktrych losy mona przynajmniej cz220
221
222
Jzef Flawiusz: Dawne dzieje Izraela (XVII, II, 4), s.798.

Mt 2, 3-6 por. Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, (XVII, II, 4).
Mt 2, 16 por. Makrobiusz, Saturnalia (2, 4, 11).
160
ciowo przeledzi. Mowa tutaj o takich osobistociach jak

Annasz, Kajfasz, Poncjusz Piat, Herod Wielki, Herod Antypas, Archelaos, Lizaniasz, Filip, Tyberiusz, Jan Chrzciciel,
Herodiada i inne. Ewangelie i Dzieje Apostolskie wymieniaj szereg miejsc: Betlejem, Jerozolim, Cezare Filipow,
Kafarnaum, Emaus; wymieniaj krainy: Jude, Galile, Krain Trachonick, Abilen, Dekapol; przekazuj nam informacje o zwyczajach, jak obmywanie rk przed posikiem;
obrzdach i kultach, takich jak wito Paschy, namiotw,
oddawanie czci przez Samarytan na grze Gerazim; prawach, takich jak pacenie danin na wityni. Mwi
o historycznych wydarzeniach, jak wypdzenie ydw
z Rzymu, gd za Klaudiusza czy budowanie wityni przez
wiele lat. Komunikuj o problemach obywatelskich i obyczajowych, jak obowizek pacenia podatku cezarowi czy
srogo zasad religijnych wrd faryzeuszy i saduceuszy.
Nowy Testament, w tym Ewangelie, wspomina o setkach
szczegw, ktre umykaj w pobienej lekturze, a ktrych
wiarygodno mona do pewnego stopnia zweryfikowa.
Jak si okazuje, owe szczegy doskonale wkomponowane
s w to historyczne i bardzo trudno jest postawi opisom
nowotestamentowym powany zarzut.
Podobiestwa midzy histori powszechn a ewangeliami
niekiedy s wrcz uderzajce. W Dawnych dziejach Izraela Jzefa Flawiusza przeczyta mona midzy innymi:
Niektrzy Judejczycy uwaali, e to Bg wytraci wojsko
Heroda, sprawiedliwie wymierzajc krlowi kar za zgadzenie Jana, zwanego Chrzcicielem. w Jan, ktrego kaza
zabi Herod, by zacnym mem; zachca Judejczykw, by
161
ksztacili w sobie cnot i by do chrztu przystpowali, zachowujc sprawiedliwo w stosunkach wzajemnych i gorliwie czczc Boga. Miy Bogu bdzie taki chrzest, gosi, jeli potraktuj go nie jako przebaganie za jakie wystpki,
ale jako oczyszczenie ciaa, dusz ju przedtem dogbnie
oczyciwszy sprawiedliwoci. Gdy zewszd nadcigay rzesze, bo nauki Jana roznieciy wrd ludzi niesychany entuzjazm, Herod ulk si, by tak wielki autorytet owego ma
nie popchn ich do buntu przeciw wadzy; wygldao bowiem na to, e na wezwanie Jana gotowi byliby way si na
wszystko. Dlatego wola raczej pozby si go, zanim zaegwi on jaki niepokj w pastwie, ni potem, wobec nieodwoalnych ju wydarze, by zmuszonym do zmiany postpowania. Z powodu wic takiego podejrzenia Heroda
sptano Jana i zaprowadzono do wyej wspomnianej twierdzy Macheront, gdzie go te zabito, a Judejczycy potem
uznali, i zagada wojska bya pomst Bo na Herodzie za
mier owego ma.
Natomiast ich siostra Herodiada polubia Heroda, syna
Heroda Wielkiego i Mariammy, crki arcykapana Szymona.
Z tego maestwa urodzia si crka Salome. Po jej przyjciu na wiat Herodiada, gwacc prawa ojczyste, polubia
Heroda, tetrarch Galilei, ktry by po mieczu bratem jej
pierwszego, za ycia porzuconego ma.
Herodiada, siostra Agryppy i ona Heroda, tetrarchy Galilei i Perei, widzc, e osign wysz godno od jej ma,
zazdrocia bratu, i tak mu si poszczcio: ten, ktry niegdy, nie mogc spaci swych dugw, musia po prostu ratowa si ucieczk, teraz powraca z takim dostojestwem
162
i tak wielkim szczciem. Gryza si wic i zocia tak wielk

odmian jego losu223.
Przytoczone fragmenty tekstw Jzefa Flawiusza porwna mona do Ewangelii:
Herod bowiem kaza pochwyci Jana i zwizanego wrzuci do wizienia. Powodem bya Herodiada, ona brata jego,
Filipa. Jan bowiem upomnia go: Nie wolno ci jej trzyma.
Chtnie te byby go zgadzi, ba si jednak ludu, poniewa
miano go za proroka. Ot, kiedy obchodzono urodziny Heroda, taczya crka Herodiady wobec goci i spodobaa si
Herodowi. Zatem pod przysig obieca jej da wszystko,
o cokolwiek poprosi. A ona przedtem ju podmwiona
przez sw matk: Daj mi rzeka tu na misie gow Jana
Chrzciciela!. Zasmuci si krl. Lecz przez wzgld na przysig i na wspbiesiadnikw kaza jej da. Posa wic [kata]
i kaza ci Jana w wizieniu. Przyniesiono gow jego na
misie i dano dziewczciu, a ono zanioso j swojej matce.
Uczniowie za Jana przyszli, zabrali jego ciao i pogrzebali je;
potem poszli i donieli o tym Jezusowi224.
O tym, i wiarygodno Ewangelii jest wysoka, wiadczy moe porwnanie tekstw Jzefa Flawiusza i ewangelisty Mateusza:
wedug Mateusza, Herod uwizi i zgadzi Jana Jzef
Flawiusz poda, i zaprowadzono Jana do Macherontu,
gdzie ponis mier,
223
224
Ibidem, XVIII, V, 2 (s. 846), nastpny: XVIII, V, 4 (s. 846), nastpny: XVIII,
VII, 1 (s. 858).
Mt 14, 3-12.
163
wedug Mateusza, Herod polubi on swego brata

identycznie poda Jzef Flawiusz,
wedug Mateusza, ludzie popierali Jana podobnie
stwierdzi Jzef Flawiusz,
wedug Mateusza, Herodiada miaa crk Jzef Flawiusz poda, i crka Herodiady nazywaa si Salome,
wedug Mateusza, Herodiada odpowiada moralnie za t
zbrodni wedug Jzefa Flawiusza Herodiada bya zazdronic, wewntrznie rozgoryczon, zoszczc si,
a moe nawet wyzut z gbszych wartoci,
wedug Mateusza, ludzie uwaali Jana za proroka, a co
za tym idzie, za czowieka sprawiedliwego Jzef Flawiusz uwaa, i Jan by zacnym, cnotliwym czowiekiem,
wedug opisw ewangelicznych, Jan prowadzi dziaalno publiczn i dokonywa chrztu225 wedug Jzefa
Flawiusza Jan naucza lud i nazywany by Chrzcicielem.
Porwnujc powysze teksty, mona zauway zasadnicze podobiestwa, wiadczce o wiarygodnoci ewangelicznego, jak i Jzefowego przekazu. Warto w tym kontekcie przytoczy jeszcze raz wypowied Dawkinsa: Nikt nie
wie, kim byli czterej ewangelici []. Wikszo tego, co
napisali, nie jest w najmniejszym nawet stopniu prb
przedstawienia wydarze historycznych226. Biorc zatem
do rki rda historyczne, nie sposb si zgodzi z goosown opini Dawkinsa.
225
226
k 3, 3.
164
Mona wzi inny przykad i porwna opis autorw

chrzecijaskich z opisem zdarzenia w Dziejach Jzefa Flawiusza:
Ot Ananos (Annasz), bdc czowiekiem takiego charakteru i sdzc, e nadarzya si dogodna sposobno, poniewa zmar Festus, a Albinus by jeszcze w drodze, zwoa
sanhedryn i stawi przed sdem Jakuba, brata Jezusa zwanego Chrystusem, oraz kilku innych. Oskary ich o naruszenie
Prawa i skaza na ukamienowanie227.
Hegesippos natomiast relacjonuje w nastpujcych sowach wczesne wydarzenia: Rzdy w kociele obj razem
z apostoami brat Paski, Jakub [...]. Weszli wic na gr
i sprawiedliwego strcili na d. I rzekli do siebie: Ukamienujmy Jakuba sprawiedliwego!. I zaczli kamienowa,
bo spad, ale si nie zabi228.
Opisy zarwno Jzefa Flawiusza, jak i Hegesipposa s
zgodne. Przywouj oni paralelnie i niezalenie posta Jakuba, brata Jezusa, ktry zosta skazany na mier, a nastpnie ukamienowany. Najistotniejszy jest jednak fakt, i
Jakub wymieniony zosta w Ewangelii Mateusza (13, 55)
i Marka (6, 3), jak rwnie w licie w. Pawa do Galatw
(1, 18) oraz kilku innych miejscach.
Na podanych przykadach dostrzec mona wiarygodno
prezentowanych rde i nie wida podstaw, aby nie uznawa Ewangelii za opis faktycznych wydarze.
227
228
Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XX, IX, 1, s. 956.

Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, II, 23, op. cit.
165
Tutaj rysuje si jasna linia podziau midzy ateizmem Richarda Dawkinsa a wspczesnym chrzecijastwem. W jego dziele nie pojawiaj si wzmianki dotyczce wielu najistotniejszych faktw historycznych dotyczcych wczesnego chrzecijastwa. Nie wymienia takich postaci jak Papiasz, Klemens Rzymski, Justyn Mczennik, Ignacy Antiocheski, Jakub brat Jezusa zwanego Chrystusem, Jan
Chrzciciel czy Polikarp ze Smyrny, podstawiajc w to miejsce znieksztacony obraz Pawa z Tarsu229. Zupenie brakuje w analizach profesora odniesie do pism Euzebiusza
z Cezarei, Juliusza Afrykaczyka, Orygenesa, Tertuliana,
Klemensa Aleksandryjskiego, Makrobiusza, Jzefa Flawiusza, Tacyta, Swetoniusza czy Ireneusza z Lyonu. Pomija on
nawet wspczesnych naukowcw, jak Giuseppe Ricciotti
czy Daniel Rops, ktrych dziea wyjaniaj bardzo wiele jego wtpliwoci. Swj wiatopogld natomiast opiera na pozbawionej historycznych podstaw intuicji, stronniczych
wypowiedziach, czy nawet na religijnej myli amerykaskiego polityka Thomasa Jeffersona. Nie czerpie swej wiedzy
ani z archeologii, ani z papirologii, ani z jakichkolwiek powaanych w wiecie naukowym rde.
Tak przedstawiajcy si stan rzeczy jest lini podziau
midzy ateizmem a chrzecijastwem, ktr wyznaczy
Dawkins w swej ksice Bg urojony.
229
Dawkins jest zdania, e Pawe z Tarsu utworzy sekt chrzecijan (s. 66); jest
to znieksztacona informacja, gdy chrzecijastwo zapocztkowa Chrystus.
(Por. Tacyt, Dziea, s. 461 [Roczniki, XV 44], op. cit.).
166
Jezus gosi nauk wiatu

Oksfordzki pisarz wygosi swe zastrzeenia take
w kwestii nauki Chrystusa: Jezus bowiem absolutnie jednoznacznie ograniczy (wasn) grup zbawionych wycznie do ydw. Chrystus by bardzo lojalnym ydem, to
dopiero Pawe wpad na to, by ydowskiego Boga zaoferowa poganom230.
Sowa Jezusa, podane w ewangeliach, ka absolutnie
jednoznacznie kierowa je do caej ludzkoci, nie za jako
odnoszce si do selektywnie wyznaczonej grupy narodowociowej: Idcie wic i nauczajcie wszystkie narody.
W Imi Jego wzywa si bdzie wszystkie narody, poczwszy od Jeruzalem. Zaprawd powiadam wam: Na caym
wiecie, wszdzie, gdzie bdzie goszona Ewangelia, bdzie
si opowiada rwnie o tym, co ona uczynia, na jej pamitk. Wielu przyjdzie ze Wschodu i Zachodu i zasid
przy stole w krlestwie niebieskim razem z Abrahamem,
Izaakiem i Jakubem, synowie za krlestwa bd wyrzuceni
na zewntrz, w ciemno. Mam take inne owce, ktre nie
s z tej owczarni. I te musz przyprowadzi [...] i nastanie
jedna owczarnia, jeden pasterz. Bd was cigali po sdach
i bd was biczowali w synagogach []. Najpierw jednak
musi by goszona ewangelia wszystkim narodom231.
Mona przytacza szereg takich wypowiedzi. Twierdzenia
Dawkinsa s bezzasadne, a tre jego ksiki wykazuje si
230
231
R. Dawkins, Bg urojony, s. 345, 349 (za Hartungiem).

Mt 28, 19; k 24, 47; Mt 26, 13; Mt 8, 11; J 10, 16; Mk 13, 9-10.
167
powierzchownoci sformuowanych w niej zarzutw i postulatw.

Interpretacja Nowego Testamentu
Dawkins rozpocz swoj krytyk Chrystusa od kilku pochlebnych stwierdze: Nie ulega te wtpliwoci, e Chrystus, jeeli istnia lub ten, kto jest autorem Pisma, jeli nie
jest nim on232 by jednym z najwikszych etycznych mylicieli wszech czasw. W Kazaniu na Grze Jezus wyprzedzi swoj epok o cae wieki233.
Twierdzenie Dawkinsa, i Jezus jest najprawdopodobniej
postaci historyczn, a jednoczenie (jeli tak w ogle uwaa) szczerze mylc si co do swego bstwa 234, stawia autora Boga urojonego w rzdzie umiarkowanych i by moe bardziej otwartych na dialog krytykw chrzecijastwa. Nieco
dalej jednak napisa:
Co prawda, wartoci rodzinne w jego wydaniu nie s moe tym, na czym chcielibymy si koncentrowa. Wobec
swojej matki na przykad Jezus bywa opryskliwy, a uczniw
232
233
234
Niehistoryczne domniemanie.
Ibidem, s. 137. Spostrzeenie, i Jezus szczerze myli si co do swego bstwa,
nie wytrzymuje krytyki, gdy ludziom zdrowym i mwicym prawd takie pomyki si nie zdarzaj. Dawkins uwaa take, i nie ma rzetelnych historycznych dowodw, i (historyczny) Chrystus uwaa si za Boga Caun Turyski i lady cierniem ukoronowania s dowodem, i historyczny Jezus uwaa si
za Krla. Co do uznania za dowd tej relikwii zdania s podzielone, jednak powane, naukowe dowody przewaaj za jej autentycznoci.
168
zachca, by porzucili rodziny i przyczyli si do niego

Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie ma w nienawici swego ojca i matki, ony i dzieci, braci i sistr, nadto siebie samego, nie moe by moim uczniem.
Cay ustp wypowiedzi Chrystusa, ktry Dawkins wycign z kontekstu, staje si janiejszy w synoptycznym zestawieniu:
k 14, 26-27: Jeli kto przychodzi do Mnie, a nie ma
w nienawici swego ojca i matki, ony i dzieci, braci i sistr,
nadto i siebie samego, nie moe by moim uczniem. Kto nie
nosi swego krzya, a idzie za Mn, ten nie moe by moim
uczniem.
Mt 10, 37-38: Kto kocha ojca lub matk bardziej ni
Mnie, nie jest Mnie godzien. I kto kocha syna lub crk bardziej ni Mnie, nie jest Mnie godzien. Kto nie bierze swego
krzya, a idzie za Mn, nie jest Mnie godzien.
Tekst Mateusza, oddajcy t sam myl, ktr przedstawi
ukasz, innymi sowami, rozwiewa wiele wtpliwoci. Jezus
nie nawouje bowiem do nienawici w krgu rodzinnym,
lecz do powanego traktowania jego nauczania, ktre naley postawi w swym yciu na pierwszym miejscu. Owa
nienawi oznacza tylko i wycznie nisze miejsce w hierarchii wartoci wszystkiego, co nie jest nauk Chrystusa.
Matka, ojciec, syn bd crka s symbolami tego,
co jest dla czowieka najwaniejsze. Jednoczenie to, co jest
najwaniejsze, ma by mniej wane od Chrystusa. Sam Jezus
w tyme duchu wyjania swoje sowa nieco dalej (k 14, 33),
dodajc: Tak wic nikt z was, kto nie wyrzeka si wszystkiego co posiada, nie moe by moim uczniem. Powysza wy-
169
powied stanowi symboliczne i lapidarne przeciwstawienie

si moralnej degradacji czowieka i caych narodw.
Zrozumienie powyszej myli staje si janiejsze, gdy
spojrzy si na histori wiata. Kiedy narodowi socjalici odnieli w Niemczech zwycistwo, osoba Adolfa Hitlera staa
si dla obywateli tego pastwa tak wana, i wielu ludzi gotowych byo w imieniu swego wodza dopuci si najwikszych wrcz zbrodni. Tak wpywano na ludzi, aby wyznawca hitleryzmu gotowy by na zgadzenie nawet swojej rodziny235. Czowiek wwczas stawiany by przed potwornym
dylematem: autorytet czy moralno? Na powysze dylematy odpowiada Chrystus: jeli kochasz swego wodza bardziej ni mnie, nie jeste mnie godzien. W ten sposb
symboliczna rodzina staa si w ustach Jezusa metafor tego, co dla czowieka jest najwaniejsze.
Fundamentem nauczania Chrystusa jest mio do blinich, w tym rwnie wzgldem rodziny. Gosi: Czcij ojca
i matk oraz Bdziesz kocha bliniego jak samego siebie, a w chwili swego ukrzyowania powiedzia do swego
ucznia: Oto matka twoja, a do Maryi: Oto syn twj236.
Jezus zatem nie nawouje do nienawici, lecz do mioci.
Ponadto nie nawouje do porzucenia bliskich przypuszcza
si, i apostoowie wdrowali wraz z rodzinami. Wynika to
midzy innymi z I listu do Koryntian (9, 5): Czy nie wolno
nam zabra ze sob siostry, kobiety, podobnie jak czyni to
235
236
R. Hss, Wspomnienia Rudolfa Hssa, s. 92, op. cit. SS-man musi umie zgadzi nawet najbliszych krewnych, gdy wykrocz przeciwko pastwu lub
idei Adolfa Hitlera.
Mt 19, 19; J 19, 26-27.
170
pozostali apostoowie oraz bracia Pana i Kefas?. Wida

zatem, e Dawkins odmiennie od apostow pojmuje sowa
Jezusa, gdy nie rozgranicza tego, co symboliczne, od tego,
co dosowne.
Ksika Bg urojony z uwagi na swe powane merytoryczne niedocignicia podlega odrzuceniu jako wynik nienaukowej i stronniczej twrczoci.
Zbawienie czowieka
Pora, by przej do sadomasochizmu. Bg wcieli si
w czowieka, w Jezusa Chrystusa, po to, by tortury i egzekucja
stay si odkupieniem odziedziczonego po Adamie grzechu;
Oczywicie tak, pamitam! opowie o Adamie i Ewie to
tylko alegoria. Alegoria, powiadasz? Czyli Jezus, by samemu si
przekona, skaza si na mki i mier na krzyu, co uczyni
ze miao zastpcz ofiar kary za symboliczny grzech popeniony przez nigdy nieistniejcego osobnika! Jak mwiem, nie
do, e niesmaczne, to zupenie absurdalne237.
Zbawienie, jak i odkupienie stanowi jeden z najtrudniejszych problemw biblijnych i jak si zdaje do dnia dzisiejszego nie znaleziono na nie ostatecznej odpowiedzi.
Mona jednak prbowa wyjani i te kwestie. Starobiblijny
Adam jest symbolem ludzkiej natury, ktra w duchu darwinizmu moralnego skonna jest do niegodziwoci. Chrystus
237
R. Dawkins, Bg urojony, s. 342, 344.
171
za, zbawiajc wiat, przeciwstawi si tej naturze, pocigajc ogromn rzesz ludzi za sw filozofi.
Jezus, jak si zdaje, tu, na Ziemi, nie mia nieograniczonych moliwoci dziaania. Przebi si jednak przez mur determinizmu swoj nauk i cierpieniem, dajc caej ludzkoci
pryncypia moralne i wiadectwo ycia w innym wiecie. Mio Chrystusa do wiata przejawia si w cakowitym oddaniu najwyszym wartociom i przypiecztowaniem owych
cnt wasn, straszliw mierci. Jezus przewidywa swoje
unicestwienie i wiedzia, jak wanym bdzie ono czynnikiem przycigajcym miliardy ludzi, dlatego te zdecydowa
si na ten krok. Przez t mier faktycznie skupi wok
swej nauki setki milionw zwolennikw, ktrych pocign
za swoim zbawczym planem. Chrystus uzna, i czowiek,
ktry w przyszoci przyjmie ewangeliczn nauk i wyrzeknie si poprzez ten fakt wystpkw i zbrodni, wart jest jego
tak wielkiego, krzyowego cierpienia. Dawkins umrze i cae
to pokolenie przeminie, i nikt ju go pamita nie bdzie,
a mier Jezusa bdzie nieustajco porusza miliony, by
moe do koca wiata. Cen za chrzecijask dusz bya
okrutna mier. Jezus swoim heroicznym powiceniem
przyciga nieustajco do swojej nauki ludzi, ktrzy postpujc zgodnie z jej prawami, staj si cnotliwi i osigaj
zbawienie. Krzy jest swoist dyskusj pomidzy wszystkimi zbrodniami wiata a Jezusem. w krzy przycign
oczy ogromnej czci ludzkoci i jest zgorszeniem dla dziejowych przestpcw. Ten znak przycign ludzi do wielkiej
nauki, nauka ta za odciga od grzechu. W tym sensie tene
czowiek-Bg dwiga grzechy wiata na swoich ramionach.
172
Mwienie o bezsensownoci krzya stoi w jawnej sprzecznoci z dziejami wiata.

Konkluzja
Ewangelie z histori powszechn tworz wspln, harmonijn cao. Podstawowe zarzuty Dawkinsa skierowane przeciwko ich treciom nie znalazy swego waciwego uzasadnienia.
Istnieje taka posta, ktra wyania si z kart historii jako
niezwyky fenomen i staa si przyczyn wielkiego sprzeciwu. Jest ona przedmiotem nieustajco powracajcych atakw, napadw i protestw, a dzieje tej osoby s faszowane.
Pojawi si wok niej ogrom niedopowiedze i nieporozumie. Niektrzy wprost wyparli j ze swej wiadomoci.
S rwnie i tacy ludzie, ktrzy za prawd o niej zapacili
wysok cen wasnego ycia i oddaliby znacznie wicej,
gdyby tylko byo to moliwe. Jest to posta yjca dwa tysice lat temu, posta wielkiego filozofa i moralisty, posta
Jezusa Chrystusa.
ZAKOCZENIE
Bg urojony znana ksika autorstwa profesora Richarda

Dawkinsa w opinii wielu dostarcza silnych dowodw na
potwierdzenie susznoci wiatopogldu ateistycznego.
Przekonuje ich to, i ciar dowodowy powinien spoczywa
na tym, kto twierdzi, nie za na tym, kto zaprzecza istnieniu
Boga. Przekonuje ich to, i nieskoczony regres czyni
z Boga co wielce nieprawdopodobnego. Przekonuje ich to,
i Bg stanowi abstrakcyjny wymys czowieka. Przekonuje
ich to, i istnienie Boga jest tak mao prawdopodobne, e
mona nie uznawa jego istnienia. Przekonuje ich to, i religijne cuda s zjawiskami naturalnymi, ktrych na obecnym
etapie rozwoju nauki nie jestemy w stanie wyjani. Przekonuje ich to, i ewolucja przeczy istnieniu Boga oraz stworzeniu wiata przez Boga. Przekonuje ich to, i Bg moe
powsta wycznie na drodze ewolucji. Przekonuje ich to, i
niejasny pogld religijny wystarczy sprowadzi do miesznoci, aby wykaza jego sabo. Przekonuje ich to, i ludzka moralno ma darwinowskie korzenie. Przekonuje ich to,
i absolutyzm religijny suy zu. Przekonuje ich to, i religia chrzecijaska odpowiada za szereg nieprawoci. Przekonuje ich to, i ateizmowi najczciej towarzyszy humanizm. Przekonuje ich to, i Ewangelie zawieraj sprzecznoci
i s niewiarygodnym zapisem wydarze historycznych. Przekonuje ich jeszcze szereg innych podobnych argumentw.
174
S jednak tacy, ktrzy nie zgadzaj si z pogldami profesora Richarda Dawkinsa. Nie przekonuje ich to, e ciar
dowodowy spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym, kto
zaprzecza istnieniu Boga, gdy pogld ten w swojej konsekwencji prowadzi do absurdu. Nie przekonuje ich to, e nieskoczony regres czyni z Boga co nieprawdopodobnego,
gdy tak przeprowadzone rozumowanie obarczone jest bdem. Nie przekonuje ich to, e Bg stanowi abstrakcyjny
wymys czowieka, gdy w chrzecijastwie bazuje si na
rdach historycznych, ktre uprawniaj do wycigania
z nich okrelonych wnioskw. Nie przekonuje ich to, e
Bg jest tak mao prawdopodobny, i mona nie uznawa
jego istnienia, gdy rachunku prawdopodobiestwa nie stosuje si wobec tego typu obiektw. Nie przekonuje ich to,
e religijne cuda s zjawiskami naturalnymi, ktrych tylko
na obecnym etapie rozwoju nauki nie jestemy w stanie wyjani, gdy podany pogld opiera si na niedowodliwym
zaoeniu, ktre moe by dowolnie odrzucane bd
przyjmowane. Nie przekonuje ich to, e ewolucja przeczy
istnieniu Boga oraz stworzeniu wiata przez Boga, gdy nie
przeczy. Nie przekonuje ich to, e Bg moe powsta wycznie na drodze ewolucji, gdy powysze przekonanie nie
zostao udowodnione. Nie przekonuje ich to, e niejasny
pogld religijny wystarczy sprowadzi do miesznoci, aby
wykaza jego sabo, gdy pogldy naley sprowadza do
sprzecznoci. Nie przekonuje ich to, e ludzka moralno
ma darwinowskie korzenie, gdy darwinowskie korzenia ma
ludzka niemoralno. Nie przekonuje ich to, e absolutyzm
religijny suy zu, lecz przeciwnie konsekwentny ateizm
suy zu. Nie przekonuje ich to, e chrzecijastwo odpo-
ZAKOCZENIE
175
wiada za szereg nieprawoci, gdy w religii tej niepraworzdno jest zabroniona. Nie przekonuje ich to, e ateizmowi najczciej towarzyszy humanizm, gdy jednostki
ateistyczne w XX wieku zgadziy dziesitki milionw istnie ludzkich. Nie przekonuje ich to, e Ewangelie zawieraj
sprzecznoci i s niewiarygodnym zapisem faktycznych wydarze, gdy nie zawieraj sprzecznoci i s zapisem wydarze,
ktre mona podda weryfikacji historycznej. Nie przekonuje
ich jeszcze szereg innych podobnych argumentw.
Profesor Richard Dawkins w swej ksice Bg urojony stara si wykaza, i istnieje sprzeczno pomidzy religi
chrzecijask a nauk, jednak z przegldu podanej w teje
pozycji argumentacji nie wynika powysza konkluzja. Misja
Jezusa Chrystusa, pomimo swej niezwykoci, nadal jawi si
jako niesprzeczna z nauk i zgodna jest z histori.
Kim jest Bg? Bg, ktry stworzyby cay wiat, w tym
przyrod oywion i ludzi, byby istot na tyle potn i inteligentn, e mgby ukry swoje istnienie za barier naukowej nierozstrzygalnoci. To spostrzeenie wskazuje, i
Dawkins nigdy, ale to nigdy, moe nie odkry tajemnic wiary, ktrej rdem jest Bg.
BIBLIOGRAFIA
Allegri R., Matka ubogich Rozmowa z Matk Teres z Kalkuty, tum. B.

Piotrowska, Wydawnictwo WAM, Krakw 2002, ISBN 83-7097-273-X
Boriew J., Prywatne ycie Stalina, tum. Darima i Dionizy Sidorscy, Oficyna Literatw RJ, Warszawa 1989, ISBN 83-85049-13-4
Budziarek M., Katedra przy Adolf Hitlerstrasse; Z dziejw Kocioa katolickiego w odzi 1939-1945, PAX, Warszawa 1984, ISBN 83-211-0460-6
Courtois S., Werth N., Panne J., Bartosek K., Margolin J., Czarna
ksiga komunizmu zbrodnie, terror, przeladowania, tum. K. Waker, Prszyski i S-ka, Warszawa 1999, ISBN 83-7180-326-5
Darwin K., O powstawaniu gatunkw drog doboru naturalnego, czyli o utrzymaniu si doskonalszych ras w walce o byt, tum. S. Dickstein, J. Nusbaum,
Pastwowe Wydawnictwo Rolnicze i Lene, Warszawa 1955
Davies N., Europa rozprawa historyka z histori, tum. E. Tabakowska,
Znak, Krakw 1998, ISBN 83-7006-226-1
Dawkins R., lepy zegarmistrz, czyli jak ewolucja dowodzi, e wiat nie zosta
zaplanowany, Pastwowy Instytut Wydawniczy, przeoy i wstpem
opatrzy Antoni Hoffman, wyd.I, Warszawa 1994, ISBN 83-06-02323-4
Dawkins R., Bg urojony, tum. Piotr J. Szwajcer, wydanie II poprawione,
Wydawnictwo CiS, Warszawa 2007, ISBN 978-83-85458-28-9
Dziak W., Bayer J., Mao. Zwycistwa, nadzieje, klski, wyd. I, Trio, Warszawa 2007, ISBN 978-83-7436-100-2
Dzwonkowski R., Payga J., Za wschodni granic 1917-1993. O Polakach
i Kociele w dawnym ZSRR, Wsplnota Polska Pallottinum II, Warszawa
1993
178
Euzebiusz z Cezarei, Historia Kocielna, tum. ks. A. Lisiecki, Fiszer

i Majewski Ksigarnia Uniwersytecka, Pozna 1924
Flawiusz Jzef, Dawne dzieje Izraela, tum. Z. Kubiak i J. Radoycki,
Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1962
Franois-Poncet A., Byem ambasadorem w Berlinie, tum. S. Zabieo,
wyd. I, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1968
Gerstenkorn T., rdka T., Kombinatoryka i rachunek prawdopodobiestwa,
PWN, wyd. VII, Warszawa 1983, ISBN 83-01-00204-2
Goldensohn L., Rozmowy norymberskie, tum. A. Weseli-Ginter, AMBER
2004, ISBN 83-241-2019-X
Grnberg K., ycie osobiste Adolfa Hitlera, Troja, Toru 1991, ISBN 8300-03573-7
Hitler A., Rozmowy przy stole 1941-1944. Rozmowy w Kwaterze Gwnej zapisane na polecenie Martina Bormanna przez jego adiutanta Heinricha Heima,
tum. zesp, Wydawnictwo Charyzma, Warszawa 1996, ISBN 8385820-02-07
Hss R., Wspomnienia Rudolfa Hssa, komendanta obozu owicimskiego,
tum. J. Sehn i E. Kocwy, wyd. III, Gwna Komisja Badania Zbrodni
Hitlerowskich w Polsce, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1965
Ignacy Antiocheski, Ignacy do Kocioa w Tralleis, IX-X, [w:] Pierwsi
wiadkowie
Justyn wity, Apologia; Dialog z ydem Tryfonem, [w:] Pisma Ojcw Kocioa w polskim tumaczeniu, pod red. J. Sajdaka Pozna, Fiszer i Majewski Ksigarnia Uniwersytecka, 1924
Kaku M., Hiperprzestrze. Naukowa podr przez wszechwiaty rwnolege, ptle czasowe i dziesity wymiar, tum. E. okas, B. Bieniok, Prszyski i Ska, Warszawa 1996, ISBN 83-86669-52-7
Kielasiski M., Raport o zabijaniu. Zbrodnie sdw wojskowych na Zamku
w Lublinie, TEST, Lublin 1997, ISBN 83-7038-081-6
Klemens Rzymski, List do Kocioa w Koryncie, [w:] Pierwsi wiadkowie
Lenin W., O stosunku partii robotniczej do religii, [w:] Karol Marks, Fryderyk
Engels, Wodzimierz Lenin O religii. Wybr, red. J. Kniazioucki, wyd. I,
Ksika i Wiedza, Warszawa 1984, ISBN 83-05-11375-2
179
cicki G., Matka Teresa. Misjonarka Mioci i Miosierdzia, Wydawnictwo

Patmos, Warszawa 1998, ISBN 83-909315-1-6
Machiavelli N., Ksi; Rozwaania, tum. W. Rzymowski, Unia Wydawnicza VERUM, W-wa 2003, ISBN 83-85921-03-6
Makrobiusz, Saturnalia, [w:] Antologia anegdoty antycznej, tum. J. anowski, Ossolineum, Wrocaw 1984, ISBN 83-04-01582-X
Mao Tse-tung, Wyjtki z dzie przewodniczcego Mao Tse-tunga (Czerwona
Ksieczka), Wydawnictwo Ksiki Niezwykej XXL, Wrocaw 2005,
ISBN 83921822-1-9
Marks K., Engels F., Manifest komunistyczny, [w:] Karol Marks: Dziea
wybrane, t. I, Spdzielnia Wydawnicza KSIKA, Warszawa oddzia w odzi 1947
Marks K., Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa, [w:] Karol Marks,
Fryderyk Engels, Wodzimierz Lenin O religii. Wybr, Ksika i Wiedza,
wyd. I, Warszawa 1984, ISBN 83-05-11375-2
McGrath A., McGrath J.C., Bg nie jest urojeniem. Zudzenie Dawkinsa,
tum. J. Wolak, WAM, Krakw 2007, ISBN 978-83-7318-949-2
McGrath A., Bg Dawkinsa Geny, memy i sens ycia, tum. J. Gilewicz,
wyd. I, Eidos, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw
2008, ISBN 978-83-233-2448-5
Moody R., ycie po yciu, Limbus, tum. I. Doleal-Nowicka, Bydgoszcz
1992, ISBN 83-85475-02-8
Muggeridge M., Matka Teresa z Kalkuty, tum. S. Zalewski, wyd. II, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1975
Omijlanowicz A., Wyrok, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, wyd. II, Warszawa 1976
Omiljanowicz A., Przed wyrokiem. Rozmowy z gestapowcem, UK, Biaystok 1998, ISBN 83-87213-20-9
Orygenes, Homilie o Ewangelii w. ukasza, Homilia 28-1, tum. i oprac.
Stanisaw Kalinkowski, Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. XXXVI,
Akademia Teologii Katolickiej, Warszawa 1986, ISSN 0209-0945
Pietrzykowski T., Etyczne problemy prawa. Zarys wykadu, Naukowa Oficyna Wydawnicza, wyd. I, Katowice 2005, ISBN 83-922532-0-5
180
Pius XII, Pius XII Papie; Koci i Papie wobec drugiej wojny wiatowej; Encyklika Summi Pontificatus, z dnia 20 padziernika 1939 roku. Acta
Apostolica Sedis, vol. XXXI, Ser. II, v. VI; 28 X 1939), tum. ks. M. Rkas, Wydawnictwo Dokumentw Nauki Kocioa, Londyn 1947
Pius XI, O pooeniu Kocioa Katolickiego w Rzeszy niemieckiej z dn. 14 marca
1937 roku, tum. prof. A. Somkowski, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej, Lublin 1937
Platon, Gorgiasz, XXVI 471, tum. W. Witwicki, PWN, wyd. II, Warszawa 1958
Plutarch z Cheronei, Moralia. Wybr; O gadulstwie, tum. Z. Abramowiczwna, PWN 1977
Porfiriusz z Tyru, Przeciw chrzecijanom, tum. P. Ashwin-Siejkowski,
Wydawnictwo WAM, Krakw 2006, ISBN 83-7318-653-0
Rauschning H., Rozmowy z Hitlerem, tum. J. Hensel i R. Turczyn, wyd.
I, Iskry, Warszawa 1994, ISBN 83-207-1434-6
Ricciotti G., ycie Jezusa Chrystusa, tum. J. Skowroski, wyd. I, PAX,
Warszawa 1954
Rops D., Dzieje Chrystusa, tum. Z. Starowieyska-Morstinowa, t. I, wyd.
III, PAX, Warszawa 1968
Rops D., Koci pierwszych wiekw, tum. K. Ostrowska, wyd. I, PAX,
Warszawa 1968
Sade Donatien Alphonse Franois Markiz de, Justyna, czyli nieszczcia
cnoty, tum. M. Bratu, wyd. II, Wydawnictwo dzkie, d 1989,
ISBN 83-218-0637-6
Sale G., Hitler, Stolica Apostolska i ydzi. Dokumenty z tajnego archiwum watykaskiego odtajnione w 2004 r., tum. Z. Kasprzyk, WAM, Krakw
2007, ISBN 978-83-7318-948-5
Schroeder Ch., Zeznania sekretarki. 12 lat u boku Hitlera 1933-1945,
tum. A. Wrblewski, KDC, Warszawa 2005, ISBN 83-7404-300-8
Soenicyn A., Archipelag GUag 1918-1956, prba dochodzenia literackiego,
tum. J. Pomianowski (M. Kaniowski), t. 1, 2, 3 (cz 1-7), Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2008, ISBN 978-83-7510-343-4
181
Stalin J., Zagadnienia leninizmu, Wydawnictwo Literatury w Jzykach Obcych, Moskwa 1940
Swetoniusz Gajus Trankwillus, ywoty cezarw, tum. J. NiemierskaPliszczyska, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, wyd. VI, Wrocaw
1987, ISBN 83-04-01648-6
Syryjczyk J., Apostazja od wiary w wietle przepisw kanonicznego prawa karnego. Studium prawno-historyczne, Akademia Teologii Katolickiej Warszawa 1984
Tacyt, Dziea, tum. S. Hammer, Warszawa 1957, Czytelnik, t. I, Roczniki, XV 44
Tertulian, Przeciw Marcjonowi, tum. S. Ryznar, Akademia Teologii Katolickiej; Pisma Starochrzecijaskich Pisarzy, t. 58, Warszawa 1994, ISBN
83-7072-034-X
Tertulian Kwintus Septymiusz Florens, Wybr pism Preskrypcja przeciw heretykom, tum. E. Stanula, Akademia Teologii Katolickiej, Pisma
Starochrzecijaskich Pisarzy, t. V, Warszawa 1970
Thiede C., dAncona M., Jezusowy Papirus, Amber, wyd. I, Warszawa
2007, ISBN 978-83-241-2785-6
Zimbardo P., Ruch F., Psychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe PWN,
wyd. III, Warszawa 1996, ISBN 83-01-04040-8
Inne:
Apokryfy Nowego Testamentu , cz. 1, red. M. Starowieyski, Wydawnictwo WAM, Krakw 2003, cz. 2, ISBN 83-7318-138-5
Didache, [w:] Pierwsi wiadkowie. Pisma Ojcw Apostolskich, tum. A. widerkwna, Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw 1998
Dokumenty Soborw Powszechnych , tum. A. Baron, T. Wntrzak,

WAM Ksia Jezuici, t. I, Krakw 2005, ISBN 83-7097-928-9
182
Encyklopedia katolicka, Towarzystwo Naukowe KUL, wyd. I, t. II,

pod red. F. Grylewicza, R. ukaszyka, Z. Suowskiego, Lublin 1976
Encyklopedia chrzecijastwa Historia i wspczesno. 2000 lat

nadziei, red. H. Witczyk, JEDNO 2001, ISBN 88-415-4454-6
Kanon Muratoriego, [w:] ks. S. Pieszczoch, Patrologia. Wprowadzenie
w studium Ojcw Kocioa, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1964
Kodeks cywilny (ustawa z dn. 23.04.1964 stan prawny na 1 wrzenia
2007), red. M. Buczna, Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., ISBN 97883-7526-520-0
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997, F.H. Libellus, Krakw 2005, ISBN 83-915369-0-4
Ksiga Powtrzonego Prawa, Pismo wite Starego i Nowego Testamentu,
pod red. ks. M. Petera oraz ks. M. Wolniewicza, Ksigarnia w. Wojciecha, Pozna 1973
Leksykon duchowiestwa represjonowanego w PRL w latach

1945-1989. Pomordowani wizieni wygnani , praca zbiorowa,
red. Jerzy Myszor, VERBINUM, Warszawa 2002, ISBN 83-7192143-8
Matka Teresa z Kalkuty Doktor Honoris Causa Uniwersytetu

Jagielloskiego W dniu Beatyfikacji W dziesiciolecie nadania godnoci Doktora Honoris Causa ; Krakw 19 padziernika
2003 Uniwersytet Jagielloski, Zakad Poligraficzny
Nasz wiek XX kronika stulecia, red. Manfred Leier, tum. Mariola

Kcka, wiat Ksiki, Warszawa 1996, ISBN 83-7129-278-3
Pierwsi wiadkowie. Pisma Ojcw Apostolskich , tum. A. widerkwna, red. W. Zega, Wydawnictwo Diecezjalne Sandomierz, Krakw
1998, ISBN 83-87243-21-3
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu w przekadzie z jzykw oryginalnych ze wstpami i komentarzami, oprac. zesp
pod red. ks. M. Petera i ks. M. Wolniewicza, Ksigarnia w. Wojciecha,
Pozna 1975
183
Religia, Encyklopedia PWN , red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2,

Warszawa 2001, haso opracowa J.A. Koczowski, Warszawa 2001,
ISBN 83-01-13598-0
Represje wobec Kocioa katolickiego na Dolnym lsku

i Opolszczynie 1945-1989, red. S. Bogaczewicz, S. Krzyanowska,
IPN KZPNP, t. IV, Wrocaw 2004, ISBN 83-89078-49-X
INDEKS OSOBOWY
Abraham, 166
Adam, 170
Adamski F., 70
Agryppa, 161
Albinus, 164
Alketes, 49
Amazjasz, 154
Andrzej Aposto, 135
Annasz, 160
Annasz II, 164
Archelaos, 49, 50
Arystjon, 135
Ashby-de-la-Zouch, 152
Aszer, 154
Bach-Zelewski Erich von
dem, 98
Bartosek K., 80
Bayer Jerzy, 81
Beniamin, 154
Bertrand Russell, 19, 23,
26
Bonaparte Napoleon, 31
Boriew Jurij, 87
Bormann Martin, 92, 101
Budziarek Marek, 90
Chomeini Ruhollah, 74
Courtois S., 80
Czy W., 71
Dan, 154
Darwin Karol, 18, 32,
106
Davies Norman, 80
Dawid, 141, 148, 151,
155
Dyrek K., 71
Dziak Waldemar, 81
Dzwonkowski Roman, 87
Eicke Teodor, 117
Einstein Albert, 38
Elbieta II, 70
Emiliusz Sekundus, 151
Engel Gerhard, 91
Engels Fryderyk, 10, 79,
82, 106
Esta, 146
Euzebiusz z Cezarei, 135,
136, 139, 144, 145,
164, 165, 178
186
Ewa, 170
Falwell Jerry, 74
Festus, 164
Filip Aposto, 135
Filip, ksi, 70
Filip, tetrarcha, 160, 162
Floyd L. Ruch, 29
Fritzsch H., 101
Gad, 154
Goban-Klas T., 70
Goldensohn Leon, 98,
100, 101
Gring Hermann, 91,
101
Gould Stephan Jay, 33
Grnberg Karol, 96
Haggard Ted, 74
Hartung John, 66, 166
Hegesippos, 164
Heim Heinrich, 92
Heli, 146
Herod Antypas, 160, 161,
162, 163
Herod Archelaos, 160
Herod Wielki, 148, 149,
151, 155, 157, 158,
160, 161
Herodiada, 160, 161, 162,
163
Hess Rudolf, 96
Hitchens Christopher,
69, 71
Hitler Adolf, 90, 91, 92,
93, 94, 95, 96, 97, 98,
99, 100, 102, 103, 104,
105, 106, 107, 108,
109, 110, 112, 113,
116, 117, 118, 169
Hoffman Antoni, 34, 35
Hoffmann Heinrich, 96
Hss Rudolf, 99, 100,
117, 169
Humphrey Nicholas, 88,
89
Ignacy Antiocheski,
141, 142, 165
Ireneusz z Lyonu, 140,
165
Issachar, 154
Izaak, 166
Jakub, 166
Jakub Aposto, 135
Jakub, brat Jezusa, 164,
165
Jakub, przodek Jezusa,
146
187
Jan Aposto, 66, 67, 135,

138, 139, 140, 141,
143
Jan Chrzciciel, 160, 161,
162, 163, 165
Jan Pawe II, 32, 67
Jan prezbiter, 135
Jefferson Thomas, 68,
142, 165
Jefte, 154
Jerzy Bayer, 81
Jezus Chrystus, 16, 27,
29, 37, 38, 39, 45, 46,
47, 48, 51, 52, 62, 63,
66, 73, 90, 92, 99, 111,
112, 113, 114, 121,
122, 123, 124, 125,
126, 128, 130, 133,
134, 135, 136, 137,
138, 139, 140, 141,
142, 144, 145, 146,
147, 148, 150, 151,
155, 156, 157, 162,
166, 167, 168, 169,
170, 171, 175
Jzef Flawiusz, 27, 149,
150, 158, 160, 162,
163, 164, 165
Jzef, ojciec Jezusa, 146,

147, 150, 151, 152,
153, 155, 156
Juda, 154
Juliusz Afrykaczyk, 145,
165
Justyn Mczennik, 137,
138, 165
Kajfasz, 27, 160
Kaku Michio, 39
Kaligula, 153
Kalikles, 49, 50, 51, 52
Kennedy John, 69
Klaudiusz, 160
Klemens Aleksandryjski,
138, 140, 165
Klemens Rzymski, 136,
137, 165, 178
Koponiusz, 149
Kozak Bronisaw, 84
Krzanowska H., 71
Kwiryniusz, 148, 149,
150, 151, 152, 159
Lapide Pinchas, 116
Lenin Wodzimierz, 10, 82
Lewi, 154
Lizaniasz, 160
Lizjasz, 11
ukasz Ewangelista, 137,
138, 139, 140, 141,
188
143, 144, 145, 146,

148, 149, 150, 151,
154, 155, 156, 157,
168
Machiavelli Niccol, 95,
96
Machol Waldemar, 98, 99
Makrobiusz, 158, 165,
179
Mao Tse-tung, 81
Marek Ewangelista, 136,
137, 138, 139, 141,
143, 164
Marek T., 70
Margolin J., 80
Mariamma, 161
Marks Karol, 10, 79, 82
Maryja, 141, 147, 148,
152, 155, 156, 169
Matan, 146
Mateusz Ewangelista,
135, 137, 138, 139,
141, 143, 144, 145,
146, 155, 156, 157,
162, 163, 164, 168
Matka Teresa z Kalkuty,
69, 70, 71, 72, 73
Mattat, 146
McGrath Alister, 33, 74
McGrath Joanna
Collicutt, 33
Meliton z Sardes, 140
Menasse, 154
Milewski Dominik, 84, 85
Mojesz, 126, 153, 154
Muggeridge Malcolm, 72,
73
Myszor Jerzy, 82
Neftale, 154
Niedzielak Stefan, 85
Oborski Piotr, 85
Oktawian August, 149,
150, 158
Omiljanowicz Aleksander,
99, 118
Orygenes, 139, 145, 165,
179
Osama bin Laden, 74
Palka S., 70
Paluch A., 70
Panne J., 80
Papiasz, 135, 136, 165
Paulus Julius, 19
Pawe z Tarsu, 66, 67,
134, 139, 140, 164,
165, 166
Pawlica J., 70
Pawluczuk W., 70
189
Pelczar A., 71
Pertini Sandro, 70
Philip G. Zimbardo, 29
Pietrzykowski Tomasz, 58
Piotr Aposto, 135, 136,
138, 139, 170
Pius XI, 109
Pius XII, 108, 109, 110,
112, 113, 114, 115,
116, 117, 118
Platon, 48
Plutarch z Cheronei, 11
Polikarp ze Smyrny, 140,
165
Polikrates z Efezu, 140
Polos, 49, 50, 51
Poncet Andr-Franois,
102
Poncjusz Piat, 27, 121,
141, 160
Popieuszko Jerzy, 85
Porfiriusz z Tyru, 38
Rajendra Prasad, 69
Rauschning Hermann, 93,
103, 104
Reagan Ronald, 70
Ricciotti Giuseppe, 150,
151, 165
Riemann Bernhard, 38
Robertson Pat, 74
Rops Daniel, 140, 150,

165
Rosenberg Alfred, 101
Ruben, 154
Sade Donatien Alphonse
Franois de, 10
Sale Giovanni, 109, 117,
118
Salome, 161, 163
Samek J., 70
Sapieha Adam, 116
Saturnin Sencjusz, 149,
150
Sauckel Fritz, 101
Schroeder Christa, 94, 105
Schweitzer Albert, 70
Sokrates, 48, 49, 50, 51
Soenicyn Aleksander, 78
Stalin Jzef, 78, 82, 87,
105, 106, 107, 108,
110
Stein Edyta, 118
Streicher Julius, 101
Strewski W., 70
Suchowolec Stanisaw, 85
Swetoniusz, 153, 165
Symeon, 154
Szymon, arcykapan, 161
Tacyt, 27, 121, 150, 165
Teofil, 140
190
Tertulian, 136, 149, 150,

165
Thiede Carsten, 143
Ticjusz, 151
Tomasz Aposto, 135
Tyberiusz, 121, 160
Urban B., 70
Waldemar Dziak, 81
Werth N., 80
Wilhelm Zdobywca, 152

Winston Churchill, 66
Wodzimierz Lenin, 82
Wolumniusz, 149
Wjcik S., 71
Zahavi Amotz, 45
Zebulon, 154, 155
Zych Sylwester, 85
Druk i oprawa:
Drukarnia Archidiecezjalna
ul. Wita Stwosza 11
40-042 Katowice
Urojony Bg Richarda Dawkinsa to nie tylko pasjonujca batalia z ksik znanego brytyjskiego ateisty. To zderzenie
dwch epok starej ateistycznej szkoy XIX i XX wieku,
toncej, jak si okazuje, w irracjonalnym chaosie twierdze,
sprzecznoci i nietolerancji z nowoczesnym chrzecijastwem XXI wieku, nakierowanym na precyzj, spjno
i rzeczowo prezentowanego stanowiska. To starcie dwch
odmiennych wiatopogldw, filozofa i biologa, w sporze
o system wartoci, na gruncie wspczesnych osigni naukowych czowieka.
W przygotowaniu znajduj si rwnie inne pozycje autorstwa Pawa Blocha: Ateistoteles oraz Dyktator.
I SBN 8 3 9 3 2 7 6 5 0 - 0
9 788393 276509

Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Urojony Bóg Richarda Dawkinsa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Urojony Bg

Copyright by Wydawnictwo Flavius

Konsultacja naukowa: Grzegorz Tomkowicz

Darwinizm moralny ......................................................................................................................... 42

Ateistyczny darwinizm moralny a moralno

Kanon Ewangelii ..............................................................................................................................133

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

aby wesprze wasn myl dorobek swych poprzednikw

Plutarch, Moralia. O gadulstwie, tum. Z. Abramowiczwna, PWN 1977, s. 165.

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

Religia. Encyklopedia PWN, red. nauk. T. Gadacz, B. Milerski, t. 2, Warszawa

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

Bg urojony nie wynika powysza konkluzja. W rozdziale 1

R. Dawkins, Bg urojony, s. 87 (por. take s. 85).

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

wiatopogldowym. Naley stwierdzi, i ten, kto pragnie

twierdzi, i na tym, kto zaprzecza, spoczywa obowizek

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

wiedziae. Z tego wynika to, e nie przedstawiem

Dawkins milczco sam przyznaje si do faktu, i ciar dowodowy spoczywa

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

R. Dawkins, Bg urojony, s. 88. (Nieciso: w logice bd matematyce dowodzi

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

Ibidem, s. 81, 83, 84, 88 i inne.

osigni wspczesnego czowieka, musi odpowiedzie

Philip G. Zimbardo, Floyd L. Ruch, Psychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

R. Dawkins, Bg urojony, s. 38.

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

stopniowo i powoli narastajca zoono32, to aby akt

zmiennych prawd, jest logicznie prawidowa i cakowicie

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

Dawkins wielokrotnie powtarza powyszy argument

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

Zarzut Porfiriusza z Tyru

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

R. Dawkins, Bg urojony, s. 385.

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

zmem oraz nihilizmem zmierza do wyzutego z wszelkich

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?

naley doj do konkluzji, i konsekwentny ateizm zmierza

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

moralny jest jedynie konsekwencj poczynionych ustale.

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?

wartoci, a z drugiej strony podaje cztery dobre darwinowskie powody, ktre

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?

szaj swoich przyjaci ani braci, ani krewnych, ani bogatych

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

chrzecijastwu, to jednak jego darwinistyczne interpretacje

R. Dawkins, Bg urojony, s. 339.

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?

wa czowiek. Polos za i Kalikles jako relatywici-nihilici

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?

konwenanse przeciwne naturze, to gupstwa, o ktrych mwi nie warto.

Ibidem, XLVI 492, s. 100.

UROJONY BG RICHARDA DAWKINSA

przyjta z wielkim entuzjazmem. Porwnajmy zatem sowa

Mt 5, 38; 5, 42; 5, 30. Mk 9, 37.

CZY KONSEKWENTNY ATEIZM JEST RDEM ZA?