WOS Operon Zakres Podstawowy

Zbigniew Smutek
Janusz Maleska
Beata Surmacz
WIEDZA
O SPOECZESTWIE
ZAKRES PODSTAWOWY
Podrcznik dla liceum oglnoksztaccego, liceum profilowanego i technikum
wydanie trzecie zmienione
OPERON
Gdynia
2006
Projekt oktadki: Krzysztof Godlewski

Redaktorzy prowadzcy: Anna Kowalska, Piotr Michalski
Redakcja: Hanna Kocielecka
Korekta jzykowa: Aleksandra Bednarska, Magorzata Makowska
Redakcja graficzna i skiad: Ewa Nowaczyk
Fotoedycja: Ewa Chomicz
Korekta techniczna: Magdalena Kmiotek, Dorota Szulc
Zdjcia: ADM, BE&W/GAMMA Press Images, East News/AFP, East News/Masterfile, East News/PPCM, East News/Rex Features, East News/Sipa Press, East News/W. Laski, KFP/. Giowala, KFP/W. Jakubowski, KFP/M. Kosycarz, PAP/A. Hawatej,
PAP/AP/S. Ilic, PAP/CAF-EPA, PAP/CAF/J. Turczyk, PAP/EPA, PAP/EPA /A. Delia Yalle, PAP/EPA/G. Duvak, PAP/EPA/A. Horesh, PAP/EPA/H. Seligman, PAP/EPA/Y Solovjev, PAP/T. Gzell, Polfilm, Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja Nadziei", Fundacja Dzieo Odnowy Mioci D.O.M., Fundacja Nasza Ziemia", Komisja Krajowa NSZZ Solidarno,
Stowarzyszenie Romw w Polsce, Zwizek Miast i Gmin Ksicych, K. Gostepska, M. Jasiski, A. Kowalska, K. Kwiek, S. Lewiski, J. Najder, D. Polak, M. Szulc, Z. witek, 2000 Nova Development Corporation, PhotoDisc
Ilustracje: A. Ktaczany
Opracowanie map: M. Ptocki
Specjalne podzikowania: Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja Nadziei"/A. Olszewski, Stowarzyszenie Romw w Polsce/R. Kwiatkowski, Zwizek Miast i Gmin Ksicych/R. awski, Fundacja Dzieo Odnowy Mioci D.O.M./Z. Bielecki, Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno"/!. Lewandowska, Fundacja Nasza Zicmia"/S. Brzzek
Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON owiadcza, e z naleyt starannoci podjo wszelkie dziaania zmierzajce do ustalenia
tosamoci i powiadomienia podmiotw majtkowych praw autorskich do utworw fotograficznych wykorzystanych w podrczniku
o zamiarze ich publikacji celem uzyskania od twrcw lub ich nastpcw prawnych wymaganej zgody za przysugujcym
wynagrodzeniem w stosownej wysokoci. Osoby, ktrych prawa w sposb niezawiniony przez wydawnictwo zostay naruszone,
prosimy o kontakt pod adresem Wydawcy.
Dzikujemy wszystkim doradcom metodycznym i nauczycielom, ktrzy brali udzia w prowadzonych przez nasze wydawnictwo oglnopolskich konsultacjach dydaktycznych. Szczeglne podzikowania skadamy: Ewie Ksiakowskiej (Orodek Doskonalenia Nauczycieli, Pock), Iwonie Lubomskiej (IV Liceum Oglnoksztacce, Koszalin), Marii Ryckowskiej-Bry (Centrum Edukacji
Nauczycieli, Gdask), Piotrowi Wernerowi (Zesp Szk Oglnoksztaccych nr 14, Bytom).
Podrcznik dopuszczony do uytku szkolnego przez ministra waciwego do spraw owiaty i wychowania i wpisany do
wykazu podrcznikw przeznaczonych do ksztacenia oglnego do nauczania wiedzy o spoeczestwie (w zakresie podstawowym) na poziomie liceum oglnoksztaccego, liceum profilowanego i technikum, na podstawie opinii rzeczoznawcw: dr. hab. Romana Backera, dr hab. Krystyny Kamiskiej, prof. dr. hab. Michaa liwy, mgr. Rafaa Janusa.
Numer dopuszczenia 139/04

Copyright by Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o. & Zbigniew Smutek, Janusz Maleska, Beata
Surm acz
Rumia 2002, Gdynia 2003
Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie w caoci lub we fragmentach bez zgody wydawcy zabronione.
3-6/II
Wydawca:
Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON Sp. z o.o.
81-212 Gdynia, ul. Hutnicza 3
tel. centrali 058 679 00 00
e-mail: info@operon.pl
http://www.operon.pl
ISBN 83-7461-129-4
SPIS TRECI
Wstp
Spoeczestwo
I. Jednostka a spoeczestwo
1. Czowiek jako istota spoeczna

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej
3. Pojcie i typologia grup spoecznych
4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna
5. Spoeczno lokalna
7
11
15
17
25
II. Nard i tosamo narodowa
28
1. Pojecie i geneza narodu

2. Czynniki narodowotwrcze
3. wiadomo narodowa
4. Mniejszoci narodowe w Polsce
28
28
29
31
III. Struktura ycia spoecznego
35
1. Pojcie spoeczestwa
2. Pojcie i koncepcje struktury spoecznej
3. Elementy struktury spoecznej
35
35
36
W. Prawidowoci ycia spoecznego
40
1. Mechanizmy regulujce ycie spoeczne

2. Postawy o istotnym znaczeniu dla ycia spoecznego
3. Etyka ycia spoecznego
4. Harmonia i ad spoeczny
5. Konflikty spoeczne
40
42
45
50
52
V. Instytucje spoeczne
56
1. Pojcie instytucji spoecznej

2. Funkcje i zadania instytucji w spoeczestwie
3. Skuteczno funkcjonowania instytucji spoecznych
4. Rodzaje instytucji spoecznych
56
56
57
58
VI. Spoeczestwo polskie i jego problemy
60
1. Oglna charakterystyka spoeczestwa polskiego

2. Problem ubstwa i bezrobocia
3. Problem patologii spoecznych
4. Procesy migracyjne w Polsce po II wojnie wiatowej
60
62
65
70
VII. Kultura ycia publicznego
73
1. Pojcie kultury
2. Typy kultury
3. Kultura jako podstawa ycia spoecznego
4. Przemiany kultury wspczesnej
5. Wsplnota kulturowa narodw Europy
73
73
74
75
82
Spis treci
VIII. Spoeczestwo obywatelskie

1. Geneza spoeczestwa obywatelskiego
2. Samoorganizujce si spoeczestwo
3. Czynniki warunkujce funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego
4. Rola interesw grupowych
5. Prawo obywatelskiego nieposuszestwa w pastwie demokratycznym
86
86
86
88
89
91
Polityka
I. Wspczesne doktryny polityczne
1. Pojcie doktryny politycznej
2. Rodzaje doktryn politycznych
II. Demokracja
1. Geneza i rozwj demokracji
2. Fundamentalne zasady demokracji
3. Demokracja i wartoci. Konflikt wartoci w yciu publicznym
4. Formy uczestnictwa obywateli w yciu publicznym
5. Obywatel a wadza w systemach totalitarnych, autorytarnych
i demokratycznych
III. Obywatel w spoeczestwie demokratycznym
1. Prawa i obowizki obywatela w spoeczestwie demokratycznym
2. Cnoty obywatelskie
3. Wzory obywatelskiego dziaania
4. Pojcie i rodzaje kultury politycznej
IV. Pastwo
1. Pojcie i geneza pastwa
2. Pojcie wadzy pastwowej
3. Funkcje wspczesnego pastwa
4. Formy pastwa i modele ustrojowe
V. Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Polskiej
1. Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku
2. Struktura organw wadzy Rzeczypospolitej Polskiej
3. Wadza lokalna w Polsce
4. Administracja publiczna
5. Relacje midzy pastwem a Kocioem katolickim oraz innymi Kocioami
i zwizkami wyznaniowymi
94
94
95
99
99
102
104
106
110
113
113
114
115
117
121
121
124
128
130
135
135
137
157
160
163
Prawo
I.
1.
2.
3.
4.
5.
Propedeutyka wiedzy o prawie

Pojcie prawa, normy prawnej i przepisu prawnego
Funkcje i zadania prawa
Prawo naturalne a stanowione
Gazie i dziedziny prawa
Hierarchia aktw prawnych
167
167
168
168
170
172
Spis treci
6. Sposoby publikacji norm prawnych i wyszukiwania przepisw prawa

7. Specyfika jzyka aktw prawnych
8. Prawo i praworzdno
9. Wybrane elementy prawa polskiego
II. Prawa czowieka
1. Pojcie i geneza praw czowieka
2. Katalog podstawowych praw czowieka
3. Podstawowe dokumenty midzynarodowej ochrony praw czowieka
4. Midzynarodowy system ochrony praw czowieka
5. Gwarancje ochrony praw czowieka w Polsce
174
175
176
177
183
183
185
186
187
194
Polska, Europa, wiat

I. Integracja. Polska w Europie i wiecie
1. Procesy integracyjne
2. Integracja Polski z Uni Europejsk
3. Polska w Radzie Europy
4. Polska w Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy Europejskiej
5. Integracja militarna w ramach NATO
6. Regionalne inicjatywy integracji i wsppracy midzynarodowej
7. Polska w systemie Organizacji Narodw Zjednoczonych
8. Miejsce Polonii w spoecznoci midzynarodowej
9. Wizerunek Polski i Polakw w wiecie
II. ad midzynarodowy, konflikty i systemy bezpieczestwa
1. Polityczne linie podziau wiata
2. Konflikty midzynarodowe
3. Zjawisko midzynarodowego terroryzmu i przestpczoci zorganizowanej
4. Systemy bezpieczestwa midzynarodowego
III. Problemy wspczesnego wiata
1. Problemy spoeczno-ekonomiczne
2. Problemy cywilizacyjno-kulturowe
3. Szans i zagroenia wynikajce z postpu naukowo-technicznego
4. Degradacja rodowiska naturalnego
5. Kierunki rozwoju wspczesnego wiata
204
204
204
212
214
217
219
220
225
228
232
232
232
235
240
243
243
248
249
250
253
Zaczniki
Indeks rzeczowy
258
264
WSTP
Za kilka lat wejdziecie w dorose ycie. Przed Wami istotne decyzje dotyczce wyboru
kierunku dalszej nauki, zawodu, partnera yciowego. Bardzo wane jest, by te decyzje byy trafne i dojrzae. Niedugo zaczniecie te aktywnie uczestniczy w yciu publicznym. Bdziecie wybiera swoich przedstawicieli do sejmu i senatu oraz organw samorzdu
terytorialnego. By moe sami zostaniecie posami, senatorami lub radnymi. Wwczas
Wasze decyzje i dziaania bd miay konsekwencje dla spoeczestwa i kraju. Do tego potrzebna jest pewna wiedza o zasadach ycia w spoeczestwie, pastwie oraz o obowizujcych normach prawnych. Pastwo demokratyczne gwarantuje obywatelom wiele praw,
ale nakada te rne obowizki. W dobrze pojtym wasnym interesie warto zna jedne
i drugie. Ten podrcznik pomoe w zdobyciu wiedzy i umiejtnoci niezbdnych w dorosym yciu.
Podrcznik jest czci pakietu edukacyjnego zoonego z: programu nauczania, przewodnika metodycznego, materiaw rdowych, scenariuszy lekcji, testw sprawdzajcych, zestaww testw przygotowujcych do matury oraz foliogramw i filmw
edukacyjnych. Podrcznik suy pomoc nie tylko uczniowi, ale i nauczycielowi. Trudniejsze terminy wyjaniono na marginesach. Definicje oraz cytowane dokumenty zostay
wyranie wyrnione. Podsumowania, ujte w punktach, syntetyzuj podstawowe wiadomoci, umoliwiajc szybkie opanowanie materiau. Zdjcia wraz z podpisami oraz ciekawostki pozwalaj na odnalezienie zwizkw midzy omawianymi problemami a rzeczywistoci.
Dla zainteresowanych pogbieniem i poszerzeniem wiedzy opracowano wykaz literatury
pomocniczej, uwzgldniajcy rwnie rda pochodzce z internetu. wiczenia i polecenia
su wykorzystaniu w praktyce wielu umiejtnoci, rozbudzaj te rne formy kreatywnoci i aktywnoci (badawcze, plastyczne, organizacyjne itp.).
Niniejsze wydanie, trzecie z kolei, powstao po uwzgldnieniu zmian w podstawie
programowej wiedzy o spoeczestwie, wprowadzonych rozporzdzeniem Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 6 listopada 2003 roku.
Wszelkie uwagi i sugestie prosimy wysya na adres wydawnictwa.
yczymy przyjemnej nauki
Autorzy
Objanienia piktogramw
SPOECZESTWO
Czowiek jest istot spoeczn. Jego osobowo jest w pewnym stopniu
uwarunkowana genetycznie, ale w swej zasadniczej czci uksztatowana
przez niego samego oraz w znacznej mierze przez wpywy rodowiska spoecznego. Jednostka yjca poza spoeczestwem, pozbawiona kontaktu
z innymi ludmi, moe utraci swoje czowieczestwo. Przykadem tego
jest synna sprawa Kaspara Hausera, ktry w 1828 roku pojawi si w Norymberdze, nie wiadomo skd. Chopiec ten, trzymany od chwili narodzin
w zupenym odosobnieniu, gdy mia 16 lat, nie potrafi mwi ani chodzi
i by cakowicie niewiadomy obyczajw spoecznych. Jedynie ycie w spoeczestwie pozwala bowiem na osignicie peni czowieczestwa.
Tylko pozornie nic nie tczy nas z tumem anonimowych ludzi. Naleymy do tego samego
narodu, mieszkamy w tym samym miecie, suchamy takiej samej muzyki. Jest jeszcze wiele rzeczy, ktre cz nas z innymi ludmi. Razem tworzymy spoeczestwo.
Czynniki determinujce ycie spoeczne
ycie spoeczne nie jest wycznie domen czowieka. Doskonae

formy ycia grupowego moemy zaobserwowa u pszcz, termitw i innych organizmw ywych. Jednak podstaw zachowa spoecznych
w wiecie zwierzt jest instynkt. W wypadku czowieka mechanizm zachowa spoecznych jest bardziej zoony. Klimat, uksztatowanie terenu i rolinno (warunki geograficzne) stanowi o metodach zdobywania
ywnoci, budownictwie i sposobach ubierania si. Gsto zaludnienia,
struktura wieku i pci (warunki demograficzne) istotnie wpywaj na intensywno interakcji (wzajemnych oddziaywa) spoecznych oraz kultur danej zbiorowoci. Do najwaniejszych czynnikw determinujcych ycie spoeczestwa zaliczamy jego podstawy biologiczne i psychologiczne.
7
. Jednostka a spoeczestwo
budowa
i fizjologia
czfowieka
warunkiem
jego ycia
w spoeczestwie
Biologiczne podstawy ycia spoecznego
Cechy naszego organizmu, jego budowa i fizjologia stanowi warunek ycia czowieka w spoeczestwie. Nale do nich midzy innymi:
- cakowicie wyprostowana postawa ciaa; wysklepione stopy (bez przeciwstawnego palucha) przystosowane do dwunonego chodu;
- chwytno-manipulacyjne koczyny grne z przeciwstawnym kciukiem;
- silnie rozwinity mzg wykazujcy podzia funkcjonalny obu pkul;
- porozumiewanie si przy uyciu mowy umoliwiajcej przekazywanie
poj abstrakcyjnych;
- zdolno do celowej obrbki wtrnej narzdzi;
- stay popd pciowy oraz wyduony okres sprawowania opieki nad
dziemi a do osignicia przez nie samodzielnoci, bdce warunkiem powstania rodziny - podstawowej grupy spoecznej;
- tworzenie wysoko zorganizowanych spoeczestw.
Rozwinity mzg oraz odpowiednia budowa koczyn grnych

pozwalaj na wykonywanie zoonych czynnoci manualnych,
takich jak operacja chirurgiczna.
Ogromny zakres czynnoci, jakie
czowiek moe wykona przy pomocy rki, pozwala na wyodrbnienie wskich specjalizacji (chirurg naczyniowy lub ortopeda)
oraz determinuje wspdziaanie
w grupie, czego przykadem jest
praca zespou operacyjnego.
potrzeby
jednostki
czynnikiem
ksztatujcym
rne formy
ycia spoecznego
Psychologiczne podstawy ycia jednostki w spoeczestwie
Wanym czynnikiem wpywajcym na zachowanie si jednostki

w spoeczestwie s jej potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania. Do najwaniejszych potrzeb w relacji jednostka-spoeczestwo nale:
- potrzeby biologiczne, takie jak potrzeba zaspokajania godu i pragnienia (saba konstrukcja fizyczna czowieka sprawia, e na duej nie jest
on w stanie ich samodzielnie zaspokoi);
- potrzeba przeduenia gatunku (ma ogromny wpyw na ycie spoeczne);
- potrzeba bezpieczestwa, przynalenoci i mioci oraz potrzeba uznania i wspzawodnictwa (ich zaspokajanie wymaga czstych kontaktw
z innymi ludmi).
Wszystkie wymienione czynniki sprzyjaj powstawaniu rnych form
ycia spoecznego. Jednak czowiek nie od razu staje si istot spoeczn. Przez cae ycie, a przede wszystkim w dziecistwie uczy si norm
i zasad obowizujcych w danej zbiorowoci. Taki proces nazywamy
socjalizacj.
Socjalizacja
Wyraz socjalizacja" pochodzi od aciskiego socialis, co dosownie

oznacza towarzyski". Tak si okrela proces rozwoju spoecznego czowieka, ksztatowania jego osobowoci, przekazywania systemu wartoci,
norm, wzorw zachowa obowizujcych we wspyciu z innymi ludmi
oraz umiejtnoci niezbdnych dorosemu czowiekowi w penieniu
przez niego rnych rl spoecznych. Proces ten dokonuje si poprzez
oddziaywanie rodowiska spoecznego (np. rodziny, rwienikw, nauczycieli czy instytucji, takich jak choby szkoa) na jednostk.
Mona wyrni dwie fazy tego procesu. Pierwsz jest socjalizacja
pierwotna, ktra obejmuje okres dziecistwa. Dziecko w kontakcie
z czonkami rodziny oraz rwienikami przyswaja sobie przez naladownictwo rne wzorce zachowania. Ogromne znaczenie w tej
fazie socjalizacji ma zabawa.
Naladowanie dorosych podczas zabawy pozwala na uznanie za wasne zasad i norm
przyjtych w spoeczestwie.
Dlatego tak istotne jest zapewnienie dziecku moliwoci obserwowania najlepszych wzorcw postaw obowizujcych
w wiecie dorosych.
proces rozwoju
spoecznego
czowieka
przyswajanie
' norm i zasad
przez naladownictwo
socjalizacja
(tac. socialis
-towarzyski,
spajajcy)-tu:
przekazywanie
wzorcw kulturowych przez rodowisko spoeczne
Dzieci, naladujc dorosych podczas

zabawy, ucz si form zachowania
w spoeczestwie.
Drug faz jest socjalizacja wtrna. Zachodzce w tym okresie zmiany w osobowoci czowieka s w duej mierze dzieem samej jednostki.
Czowiek wiadomie zdobywa nowe umiejtnoci, aby si przygotowa do
penienia kolejnych rl spoecznych. W tej fazie najwaniejsze jest uczenie si nowych norm i zasad zachowania si.
Jednym z rezultatw procesu socjalizacji jest nabycie umiejtnoci
penienia rl spoecznych wedug wzorcw akceptowanych przez og
spoeczestwa.
l
.;
l
l
samodzielne
ksztatowanie
wasnej
osobowoci
Role spoeczne
ycie spoeczne mona porwna do teatru. Czowiek jest w tym teatrze aktorem grajcym konkretn rol. Jej charakter okrelio samo
spoeczestwo. Obejmuje ona swym zakresem typowe zachowania, powierzchowno (np. ubir, uczesanie) i specyficzny sposb komunikowania si z innymi. Zwykle po tych cechach moemy pozna, jaka rol spoeczn peni dana osoba.
konflikt rl
Kady czowiek wypenia jednoczenie wiele rl spoecznych, co moe

by powodem pewnych konfliktw. Na przykad dyrektor szkoy peni rol
zarwno nauczyciela i wychowawcy, jak i administratora
oraz biznesmena. Trudno pogodzi te role, jeli brakuje
pienidzy na pen realizacj
zada edukacyjnych szkoy.
Wystpujc w roli melomana czy

widza teatralnego, dostosowujemy
swoj powierzchowno i styl zachowania do oczekiwa innych ludzi.
przechodzenie
z jednej roli
w drug
role spoteczne
a stereotypy
spoeczestwo
najszerszym
ukadem rl
spoecznych
Czsto przechodzenie z jednej roli w drug moe sprawi czowiekowi wielkie trudnoci. Gdy mody czowiek po zakoczeniu nauki zostaje
przyjty do powanej firmy, musi w krtkim czasie wyj z roli ucznia czy
studenta i niemal natychmiast wej w rol pracownika tej firmy. Niejednokrotnie bdzie si to wizao ze znaczn zmian powierzchownoci
i sposobw zachowania si. Te zmiany mog by nawet trudne do zaakceptowania przez dotychczasowe otoczenie.
Szczeglnie trudno peni te role, ktrym przypisane zostay stereotypy. Na przykad kobieta za kierownic samochodu, choby miaa licencj
kierowcy rajdowego, na og bdzie miaa trudnoci z przekonaniem mczyzny, e jednak potrafi dobrze jedzi samochodem. Powaniejszym problemem s stereotypy o charakterze rasistowskim i nacjonalistycznym.
Przykry dla nas jest stereotyp Polaka, zgodnie z ktrym w wielu krajach jestemy postrzegani jako zodzieje i pijacy.
Znacznych problemw nastrcza penienie rl, z ktrymi zwizane s
uczucia. Nikt na przykad nie zaakceptuje postawy matki, ktra nie kocha swojego dziecka.
Role odnosz si do pewnych stanowisk lub funkcji w yciu spoecznym, czyli do tak zwanej pozycji spoecznej, z ktr wi si okrelone
uprawnienia, obowizki i oczekiwania otoczenia. Z tego punktu widzenia spoeczestwo moe by rozumiane jako najszerszy ukad powizanych ze sob rl i pozycji spoecznych.
Penienie rl spoecznych ma istotne znaczenie dla okrelenia tosamoci czowieka. To one pomagaj odpowiedzie na proste z pozoru pytanie: Kim jestem?
Podsumowanie
Do najwaniejszych czynnikw, ktre warunkuj ycie spoeczne, nale:
uwarunkowania biologiczne (wyprostowana sylwetka, budowa koczyn
10
grnych, rozwinity mzg i aparat mowy, cigo popdu pciowego, dugi okres rozwoju czowieka), czynniki psychologiczne (potrzeby biologiczne, potrzeba przeduenia gatunku, potrzeba bezpieczestwa, uznania
i mioci, przynalenoci, wspzawodnictwa) oraz uwarunkowania geograficzne i demograficzne.
Czowiek staje si czonkiem spoeczestwa w trakcie procesu socjalizacji, ktry polega na nabywaniu umiejtnoci zwizanych z yciem
w spoeczestwie. Wyrnia si dwie fazy tego procesu: socjalizacj
pierwotn, obejmujc okres dziecistwa, oraz socjalizacj wtrn,
obejmujc okres dojrzaego ycia czowieka.
W trakcie procesu socjalizacji czowiek uczy si rl spoecznych, czyli
norm i zasad zachowania typowych dla danej roli i akceptowanych
przez spoeczestwo.
Pytania i wiczenia
1. Jakie czynniki mog zakci przebieg i efekty procesu socjalizacji
pierwotnej?
2. W jaki sposb moesz wpywa na przebieg socjalizacji wtrnej?
3. Opisz sposb wypeniania roli ucznia zgodnie z powszechnie uznawanymi reguami.
Literatura pomocnicza
P. L. Berger, Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988.
W. Modzelewski, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 1996.
J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologii, Warszawa 1970.
J. Turowski, Socjologia. Male struktury spoleczne, Lublin 2000.

Wymienione w poprzednim rozdziale czynniki warunkuj ycie jednostki w rnych zbiorowociach spoecznych. Kady czowiek naley do
rodziny, mieszka i funkcjonuje w jakim rodowisku lokalnym. Jednostka
styka si w swoim yciu z innymi, na przykad w klasie szkolnej, grupie rwienikw, w organizacji spoecznej czy zakadzie pracy. Nawet w kinie
czy na meczu pikarskim jestemy czonkami zbiorowoci, ktr cz
wsplne zainteresowania, emocje, sposoby zachowania si.
Stosunki i zalenoci w zbiorowociach tworz si stopniowo. Zaczynaj
si one od stycznoci przestrzennej, co oznacza, e ludzie najpierw postrzegaj si nawzajem i rejestruj cechy oraz waciwoci innych. Na przykad
uczniowie klasy pierwszej, spotykajc si w dniu rozpoczcia roku szkolnego, dostrzegaj obecno innych kolegw, ich liczb, pe i powierzchowno. Uwiadomienie sobie okrelonych cech u osb z otoczenia zwykle pobudza nasze zainteresowanie i zachca do nawizania kontaktu. Tak
dokonuje si pewnych wyborw wstpnych. Jedni podobaj nam si bar-
wi spoeczna
l etap
powstawania
wizi
11
II etap
powstawania
wizi
III etap
powstawania
wizi
: IV etap
powstawania
wizi
! V etap
powstawania
wizi
dziej, inni mniej, jeszcze inni s nam obojtni. W ten sposb tworz si
pierwsze stycznoci psychiczne. Gdy zainteresowanie jest obustronne, pomidzy dwoma osobami moe si wyksztaci styczno spoeczna. Polega
ona na wymianie pewnych wartoci. Przejawem stycznoci spolecznej bdzie na przykad przywitanie si z nowym koleg, udzielenie informacji,
w ktrej sali odbywaj si zajcia z matematyki, o ktrej zaczynaj si lekcje
w poniedziaek.
Stycznoci mog mie charakter przelotny lub trway. Na ich podstawie ksztatuj si wzajemne oddziaywania. Ich istota polega na podejmowaniu dziaa zmierzajcych do wywoania odpowiedniej reakcji
u partnera. Na przykad styczno spoeczna kolegi zainteresowanego
dalsz znajomoci z sympatyczn koleank z innej klasy moe spowodowa zmiany w jego zachowaniu i powierzchownoci.
Kolejny etap tworzenia si stosunkw spoecznych moe polega na
pobudzaniu przez jednostk czy grup do w miar staych dziaa spoecznych, ktrych celem bdzie zaspokojenie pewnych potrzeb. Dzieje si
tak na przykad wtedy, gdy uczniowie namawiaj jednego z kolegw z klasy, by pertraktowa z nauczycielem w sprawie przepytywania i sprawdzianw. Oddziaywania spoeczne maj niekiedy rwnie charakter negatywny. Przejawem tego typu oddziaywa moe by wymuszanie haraczu
na sabszych kolegach.
Wzajemne oddziaywania prowadz do wyksztacenia si w kocu staych stosunkw spoecznych, czyli trwaych ukadw, ktre s okrelone
normami i zwizane z pewnymi obowizkami. Tak wic koleestwo czy
przyja s swego rodzaju stosunkiem spoecznym, tak jak umowa o prac pomidzy pracodawc a pracownikiem. Stosunki spoeczne mog
w konsekwencji doprowadzi do uksztatowania si wzajemnych zalenoci, na przykad zalenoci subowych midzy przeoonym a podwadnym, czy w obrbie klasy, gdy losy uczniw zale od tego, czy kolega prymus bdzie chcia si zgosi do odpowiedzi na lekcji chemii.
Stycznoci, wzajemne oddziaywania, stosunki
spoeczne i zalenoci skadaj si na wi spoeczn powstajc w grupie.
Zalenoci subowe s specyficznym rodzajem wizi spoecznych. Losy podwadnego, na przykad awans lub podwyka, w znacznym stopniu zale od woli przeoonego.
Z drugiej strony pracodawca darzy dobrego pracownika szacunkiem i zaufaniem, bowiem od jego dobrej pracy zale
rwnie losy firmy.
relacje
i zalenoci
wice
jednostk
z grup
12
Wizi spoeczne
Wizi spoeczne to relacje i zalenoci wice jednostk z grup, zbiorowoci, orodkami kontroli spoecznej lub inn jednostk. Czynnikami
czcymi jednostki s wiadomo przynalenoci do grupy oraz poczucie
wsplnoty interesw i wartoci. Istotnym elementem wzmacniajcym wizi
spoeczne jest identyfikacja dziaa i przekona jednostki z dziaaniami

i przekonaniami grupy, co moe prowadzi do przedkadania interesw
grupy nad potrzeby poszczeglnych jej czonkw.
I typy wizi
Wyrniamy trzy typy wizi spoecznych:
- Wizi naturalne - dotycz tych zbiorowoci spoecznych, ktrych pod- l spoecznych
staw powiza i przynalenoci jest wsplne pochodzenie i pokrewiestwo, jak na przykad rodzina; odgrywaj one rwnie wan role
w integrowaniu zbiorowoci etnicznych;
- Wizi zrzeszeniowe - tworzone s na zasadzie dobrowolnoci przez ludzi nalecych do organizacji spoecznych (np. stowarzysze, zwizkw
zawodowych itp.) i politycznych; mog dotyczy na przykad zalenoci
subowych oraz zobowiza czonkw takiej organizacji;
-Wizi stanowione - w przeciwiestwie do zrzeszeniowych s narzucone
z zewntrz lub ustanawiane si (np. wizienie, internat, jednostka wojskowa itp.).
kategoria
Wizi funkcjonuj w okrelonych zbiorowociach spoecznych. Jednak
spoeczna
nie kady zesp ludzi, ktremu mona przyporzdkowa jednostk, jest
zbiorowoci spoeczn. Ucze majcy 195 cm wzrostu naley do kategorii spoecznej, czyli zbioru spoecznego ludzi wysokich, ale poza wzrostem
nic go nie czy z innymi osobami nalecymi do tego zbioru. Podobnie
na przykad nauczyciele nale do pewnej kategorii spoecznej, w tym wypadku zawodowej, jednak poza wykonywaniem tego samego zawodu nic
nie czy wszystkich nauczycieli wiata. Warunkiem istnienia zbiorowoci
s bowiem bardziej zoone stosunki pomidzy jej czonkami.
Zbiorowo spoeczna to zesp ludzi, w ktrym wytworzya si i utrzymuje

(chocia przez krtki czas) wi spoeczna.
yjc w spoeczestwie, naleymy rwnoczenie do rnych zbiorowoci. Oto najprostsze z nich:

- Para -jest najmniej liczn form zbiorowoci spoecznych. Pary mog
by poczone wizami pokrewiestwa (ojciec - syn, matka - crka,
siostra - brat itp.), wizami przyjani, zalenoci subow, stosunkiem pomocy (wolontariusz i osoba niepenosprawna) itp. Stosunki czce par stanowi nieraz podstaw bardziej zoonych zbiorowoci,
takich jak grupy;
- Krg spoeczny - powstaje w wyniku stale dziaajcych stycznoci spoecznych. Mog go tworzy na przykad ludzie codziennie dojedajcy
tym samym autobusem do pracy. Znajomo tego typu sprowadza si
wwczas do wymiany pogldw, wiadomoci, komentarzy dotyczcych
aktualnych wydarze politycznych, kulturalnych i sportowych itp.
Wrd uczniw jednej szkoy majcych wsplne zainteresowania (muzyka, sport itp.) moe si wyksztaci krg koleeski. Ma on bardziej
zintegrowan struktur ni krg oparty na stycznociach. Jeszcze bardziej zwart posta ma krg przyjacielski, ktry skupia kilkoro przyja-
; najmniejsza
l forma
[ zbiorowoci
l
l
l
l
i
j
l
zbiorowo
powstajca
w wyniku
stycznoci
spoecznych
lub wsplnych
zainteresowa
13
ci. Pomidzy tymi parami zachodz okrelone stosunki spoeczne.

Istotn funkcj krgw spoecznych jest wymiana pogldw, opinii i komentarzy. Tak wic odgrywaj one wan rol w ksztatowaniu opinii
publicznej.
Krgi atwo mog si przeksztaca w silniej zintegrowane zbiorowoci, jakimi s grupy spoeczne.
Czonkw krgw koleeskich cz

przede wszystkim wsplne zainteresowania.
Podsumowanie
Wizi spoeczne powstaj dziki stycznociom z innymi ludmi, wzajemnym oddziaywaniom i stosunkom oraz zalenociom.
Wizi spoeczne mog by naturalne, zrzeszeniowe i stanowione.
Do najprostszych zbiorowoci spoecznych zaliczamy: par, krg spoeczny i grup spoeczn.
Pytania i wiczenia
1. Opisz tworzenie si wizi spoecznych w twojej klasie.
2. Do jakich krgw spoecznych naleysz? Wymie cechy wyrniajce
je spord innych zbiorowoci.
14

Grup spoeczn tworz co najmniej trzy osoby, ktre poczone s
wzgldnie trwaymi wiziami spoecznymi. Takie wizi mog powstawa
dziki wsplnym wartociom, celom, interesom i potrzebom. Elementy te
buduj poczucie solidarnoci wrd czonkw grupy i potrzeb identyfikacji z przyjtymi wartociami oraz nadaj danej grupie spoecznej cechy
odrniajce j od innych.
co najmniej
trzy osoby
poczone
wiziami
spoecznymi
Poczucie odrbnoci mog wywoa rnice terytorialne, ideologiczne

czy religijne, bd te odmienny styl ycia lub rne zainteresowania. Wanym czynnikiem wyrniajcym grup spord innych s realizowane
przez ni cele.
Grupy spoeczne mona klasyfikowa, biorc pod uwag rne kryteria.

Ze wzgldu na wielko dzieli si grupy spoeczne na:
- grupy mae - kilku- lub kilkunastoosobowe, umoliwiajce bezporednie stosunki midzy czonkami (np. rodzina, grupy rwienicze);
- grupy due - o strukturze skadajcej si z rnych podgrup, co uniemoliwia bezporednie stosunki midzy czonkami grupy (np. klasa
spoeczna, grupa zawodowa).
Ze wzgldu na stopie ograniczonoci liczby czonkw wyrnia si:
-grupy ekskluzywne (zamknite) - stosujce liczne i rygorystyczne
kryteria przyj nowych czonkw, na przykad rodzaj wykonywanego
zawodu, majtek, pochodzenie spoeczne itp.;
|l podzia grup
ze wzgldu
i na ich wielko
: wsplne cele
czynnikiem
wyrniajcym
grup
spoeczn
podzia grup
j ze wzgldu na
: stopie ograniI czonoci licz by czonkw
15
podzia grup
ze wzgldu na
typ wizi
spoecznych
podziat grup
ze wzgldu na
stopie sformalizowania
- grupy ograniczone - stosujce mniej surowe kryteria przyj, takie jak

na przykad wiek, miejsce zamieszkania lub konieczno wypenienia
deklaracji czonkowskiej;
- grupy inkluzywne - otwarte dla wszystkich.
Ze wzgldu na typ wizi spoecznych wyrnia si:
- grupy pierwotne - charakteryzujce si osobistym i emocjonalnym typem wizi midzy czonkami, przy czym przynaleno do grupy nie
zawsze jest dobrowolna (np. rodzina, grupa rwienicza);
- grupy wtrne - tworzone dla osignicia okrelonego celu, charakteryzujce si formalnym i rzeczowym typem wizi, przy czym komunikacja midzy czonkami grupy ma charakter nieosobowy (np. partie polityczne).
Ze wzgldu na stopie sformalizowania wyrnia si:
- grupy formalne - majce prawnie okrelon struktur, cel i normy,
zwykle odznaczajce si bezosobowym typem wizi (np. organizacje
polityczne czy spoeczne);
- grupy nieformalne - oparte zwykle na normach zwyczajowych, cechujce si wiziami o charakterze osobistym i nieformaln struktur wewntrzn (np. subkultury modzieowe).
Moemy rwnie wyrni:
- grupy celowe - tworzone dla realizacji okrelonych zada (sejmowa
komisja ledcza, sztab antykryzysowy, komitet organizacyjny jakiej
uroczystoci itp.);
- grupy terytorialne - ludno wiejska, ludno miejska;
- klasy i warstwy spoeczne.
Podsumowanie
- Grupa spoeczna to co najmniej 3 osoby powizane ze sob wiziami
spoecznymi, majce okrelone cele i wartoci i wyrniajce si spord innych grup wyran zasad odrbnoci.
- Grupy spoeczne ze wzgldu na wielko dzielimy na mae i due, ze
wzgldu na stopie ograniczenia czonkostwa na ekskluzywne, ograniczone oraz inkluzywne, ze wzgldu na typ wizi na pierwotne i wtrne,
ze wzgldu na stopie sformalizowania na formalne i nieformalne.
Pytania i wiczenia
1. Do jakich rodzajw grup spoecznych mona zaliczy klas szkoln?
2. Podaj kilka przykadw grup nieformalnych.
16

Rodzina to pojcie bliskie kademu czowiekowi. Decyduj o tym nie
tylko wzgldy emocjonalne, ale rwnie powody historyczne i spoeczne.
Jest to bowiem najstarsza i najpowszechniejsza forma ycia spoecznego.
Kady jest w sposb naturalny czonkiem jakiej rodziny. Ta z kolei stanowi podstaw istnienia spoeczestwa, na co wskazuje wiele jej zada
i podstawowych funkcji. Oto przykady:
- funkcja prokreacyjna - pozwala na zaspokajanie emocjonalno-rodzicielskich potrzeb wspmaonkw oraz na biologiczne przetrwanie
spoeczestwa;
- funkcja seksualna - jest spoecznie akceptowan form wspycia
pciowego;
-funkcja ekonomiczna - pozwala na zaspokojenie materialnych potrzeb
rodziny, w skad tej funkcji wchodz podfunkcje: produkcyjna, zarobkowa, gospodarcza i usugowo-konsumpcyjna;
- funkcja opiekuczo-zabezpieczajca - polega na zapewnieniu rodkw
niezbdnych do ycia oraz sprawowaniu opieki nad niepenosprawnymi lub chorymi czonkami rodziny;
- funkcja socjalizacyjna - jest realizowana w dwch wymiarach: jako
przygotowanie dzieci do samodzielnego ycia i penienia rl spoecznych oraz jako wzajemne dostosowywanie swoich zachowa i cech
osobowoci przez wspmaonkw;
- funkcja stratyfikacyjna - polega na nadawaniu przez rodzin pozycji
spoecznej swoim czonkom (ma to istotne znaczenie szczeglnie w spoecznociach o wyranych podziaach klasowych, jak np. w Indiach);
-funkcja rekreacyjna - polega na zaspokajaniu potrzeby odpoczynku,
relaksu, rozrywki (wyjcie z ojcem na mecz czy z mam do kina, a nawet wsplne ogldanie telewizji s formami realizacji tej funkcji);
- funkcja kulturowa - przekazywanie dzieciom dziedzictwa kulturowego przez zapoznawanie ich z dzieami sztuki, literatury, zabytkami i innymi cennymi reliktami przeszoci.
Zgodnie z definicj Jana Szczepaskiego, wybitnego polskiego socjologa, autora znanych prac z historii i teorii socjologii, rodzina to grupa
zoona z osb poczonych stosunkiem maeskim i rodzicielskim. Definicja ta wskazuje na maestwo i pokrewiestwo jako podstaw wizi,
ktre decyduj o istnieniu rodziny oraz gwarantuj jej cigo biologiczn. Istotn rol odgrywaj rwnie szczeglne zwizki interpersonalne
midzy czonkami rodziny. Nieformalna organizacja ycia rodzinnego,
wsplnota miejsca zamieszkania, wsplny majtek, nazwisko oraz kultura duchowa - to czynniki sprzyjajce tego typu zwizkom emocjonalnym.
najstarsza
i najpowszechniejsza
forma ycia
spoecznego
maestwo
i rodzicielstwo
podstaw wizi
rodzinnych
Problemy wspczesnej rodziny
Procesy transformacji ustrojowej zachodzce w ostatnich latach

w Polsce przyniosy wiele pozytywnych zmian gospodarczych i spoecz17
zachwianie lub
utrata stabilnoci ekonomicznej polskiej rodziny
rozpad ycia
rodzinnego
patologia
spoeczna
- zjawiska,
zachowania jednostek lub grup
niezgodne
z obowizujcymi normami
i wartociami
danej kultury,
spoeczestwa
nych, ale zarazem spowodoway pogorszenie pooenia ekonomicznego

wielu rodzin. Bezrobocie, niskie pace, wzrost kosztw utrzymania
i ksztacenia, nieatwa dostpno dbr tak podstawowych jak mieszkanie - wszystko to negatywnie wpywa na rodzin, ktra czsto nie jest
w stanie wypenia swoich podstawowych funkcji.
Problemy wspczesnej rodziny maj rnorakie podoe. Rezultatem trudnoci ekonomicznych jest na przykad nasilenie zjawisk patologicznych w rodzinie. Osabieniu ulegaj wizi emocjonalne i mno si
konflikty, ktre czsto prowadz do rozwodw, a wic zniszczenia rodziny. Zdobywanie rodkw utrzymania pochania tak wiele czasu
i energii rodzicw, e zaniedbuj oni inne obowizki, na przykad wychowawcze. Dezintegracji ulega te ycie rodziny, choby z powodu naruszenia tradycyjnych rl.
Przyczyn rozpadu rodziny jest bardzo wiele, ale najczstszym czynnikiem jest alkoholizm jednego ze wspmaonkw. W efekcie powstaje
rodzina niepena, w ktrej harmonijny rozwj emocjonalny dziecka
przebiega z wielkim trudem.
Powanym problemem wspczesnej rodziny s konflikty pokoleniowe midzy dziemi a rodzicami. Maj one swoje rdo w rnych systemach wartoci i rnych wzorach kulturowych oraz w naturalnej dla
modych ludzi skonnoci do buntu wobec wszelkich autorytetw. Dziaania rodzicw, jeli nie s racjonalne i pedagogicznie uzasadnione, prowadz do nasilenia konfliktw, czego rezultatem mog by ucieczki
dzieci do sekt, uczestnictwo w subkulturach grup modzieowych czy
uzalenienie od narkotykw albo alkoholu.
Rodzina w wietle prawa
Rodzin tworz kobieta i mczyzna poczeni prawnym wzem

maeskim oraz pozostajce na ich utrzymaniu dzieci. Stosunki rodzinne, a wic relacje midzy mem a on, rodzicami a dziemi czy te
midzy rodzestwem, okrelane s przez normy moralne, obyczajowe
i religijne. Stanowi rwnie przedmiot regulacji prawnej. Prawo rodzinne i opiekucze normuje og stosunkw wynikajcych z maestwa,
pokrewiestwa, powinowactwa, przysposobienia oraz zawiera przepisy
dotyczce instytucji opieki i kurateli. rdem prawa rodzinnego jest
uchwalony 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuczy (Dziennik
Ustaw nr 9, pz. 59 z 1964 r. z pniejszymi zmianami).
zalegalizowany
zwizek
kobiety
i mczyzny
18
Maestwo
Maestwo, czyli usankcjonowany przez prawo, trway, rwnoprawny
zwizek midzy kobiet i mczyzn, zostaje zawarty, gdy jednoczenie
obecni zo przed kierownikiem urzdu stanu cywilnego owiadczenie,
e wstpuj ze sob w zwizek maeski. Owiadczenie takie powinno
by zoone publicznie i w obecnoci dwch penoletnich wiadkw.

Maestwo moe by zawarte rwnie wtedy, gdy mczyzna i kobieta,
wstpujcy w zwizek maeski, podlegajcy prawu wewntrznemu Kocioa lub innego zwizku wyznaniowego (lub kocielny, wyznaniowy), w obecnoci duchownego owiadcz wol jednoczesnego zawarcia maestwa podlegajcego prawu polskiemu. Duchowny winien sporzdzi zawiadczenie
stwierdzajce, e owiadczenia woli zostay zoone w jego obecnoci. Zawiadczenie to prcz niego podpisuj maonkowie i dwaj penoletni wiadkowie obecni podczas zawierania maestwa. Na duchownym spoczywa te
obowizek przesania wyej wymienionego zawiadczenia do urzdu stanu
cywilnego przed upywem piciu dni od zawarcia zwizku. Na podstawie
otrzymanych dokumentw kierownik urzdu stanu cywilnego sporzdza akt
maestwa. Jeli wszystkie powysze przesanki zostan spenione, maestwo uwaa si za zawarte ju w chwili zoenia owiadczenia woli w obecnoci duchownego. lub kocielny lub wyznaniowy moliwy jest jedynie wwczas, gdy ratyfikowana umowa midzynarodowa lub ustawa, ktra reguluje
stosunki pomidzy pastwem a Kocioem czy innym
zwizkiem wyznaniowym, przewiduje moliwo wywoania przez zawarte w tej formie maestwo takich samych
skutkw prawnych, jakie pociga za sob akt zawarcia
maestwa w urzdzie stanu cywilnego (tzw. lub cywilny). W Polsce t regulacj zapewniaj ustawy o stosunku
midzy pastwem a niektrymi kocioami i zwizkami
wyznaniowymi. W wypadku Kocioa katolickiego jest to
konkordat (std czsto uywana nazwa - lub konkordatowy) midzy Stolic Apostolsk a Rzeczpospolit Polsk
z 28 lipca 1993 roku (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, pz. 318.)
konkordat
(tac. concordatum - umowa,
uktad) - umowa
zawierana midzy papieem jako zwierzchnikiem Kocioa
katolickiego
a przedstawicielem danego pastwa, normujca
stosunki midzy
wadz wieck
i kocieln w tym
pastwie
W wypadku lubu konkordatowego wszystkich formalnoci zwizanych z zawarciem zwizku maeskiego mona dopeni w parafii.
Przeszkody w zawarciu zwizku maeskiego. Maestwa nie moe zawrze osoba, ktra:
- nie ukoczya 18 lat (cho z wanych powodw sd rodzinny moe zezwoli na zawarcie maestwa kobiecie, ktra ukoczya 16 lat);
- jest cakowicie ubezwasnowolniona ze wzgldu na chorob psychiczn lub niedorozwj umysowy;
- pozostaje w wanym zwizku maeskim (zakaz bigamii - dwuestwa);
- jest krewnym w linii prostej (np. ojciec, syn, wnuk lub matka, crka,
wnuczka).
Ponadto nie mona zawrze maestwa z rodzestwem (rodzonym
i przyrodnim), przysposabiajcymi i przysposobionym. Zabroniony jest
te zwizek maeski midzy powinowatymi w linii prostej (np. zi
- teciowa), ale z wanych powodw sd moe zezwoli na zawarcie
zwizku midzy tymi osobami.
19
uniewanienie
! maestwa
wsplno
majtkowa
- dorobek
maonkw
w okresie
maestwa
intercyza
- przedlubny
lub polubny
kontrakt indywidualnie regulujcy stosunki
majtkowe
maonkw
mier jednego
z maonkw
lub rozwd
20
Jeli maestwo zostao zawarte przez osob niespeniajc warunkw prawnych (np. ubezwasnowolnienie cakowite, pokrewiestwo w linii prostej, nieodpowiedni wiek), to sd moe je uniewani - uzna za
niewane od samego pocztku, jakby nigdy nie istniao.
Kobieta i mczyzna, zawierajc maestwo, zobowizuj si do
wsplnego poycia (wizi duchowej, fizycznej i ekonomicznej), wiernoci, lojalnoci oraz wzajemnej pomocy.
Ustawowa wsplno majtkowa. Konsekwencj zawarcia maestwa jest take powstanie z mocy samego prawa ustawowej wsplnoci
majtkowej. Bdzie ona obejmowa dorobek maonkw w czasie trwania ich maestwa, na przykad wynagrodzenie za prac i inne usugi,
dochody z majtku wsplnego. Wsplnoci ustawowej nie stanowi majtek odrbny maonkw, czyli na przykad:
- majtek nabyty przed zawarciem maestwa lub rodki pochodzce
z jego sprzeday;
- majtek nabyty w wyniku darowizny, zapisu testamentowego lub dziedziczenia ustawowego;
- przedmioty suce do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z maonkw;
- majtek pochodzcy z nagrd za osignicia jednego z maonkw;
- prawa autorskie;
- przychd z tytuu odszkodowania za uszkodzenie ciaa, utrat zdrowia
czy z tytuu zadouczynienia za doznan krzywd itp.
W czasie trwania wsplnoci majtkowej kady z maonkw moe samodzielnie wykonywa czynnoci zwizane ze zwykym zarzdem wsplnym majtku (nie trzeba na przykad ustala ze wspmaonkiem zakupw robionych w sklepie spoywczym). Dla wykonania czynnoci prawnej
przekraczajcej zwyky zarzd konieczna jest zgoda wspmaonka wyraona w formie przewidzianej dla danej czynnoci (np. forma aktu notarialnego w wypadku sprzeday nieruchomoci).
Wsplnota majtkowa umowna. Na mocy umowy zawartej w formie aktu notarialnego maonkowie mog dokona rozszerzenia, ograniczenia lub
wyczenia wsplnoci ustawowej. Umowa taka moe by sporzdzona jeszcze przed zawarciem maestwa (intercyza). Z wanych powodw (np. alkoholizmu, pobytu w wizieniu jednego ze wspmaonkw) kady z maonkw moe da sdowego zniesienia wsplnoci, tak ustawowej, jak
i umownej. Ustaje ona wraz z dniem oznaczonym w wyroku, ktry j znosi.
Ustanie maestwa. Powodami ustania maestwa s mier jednego z maonkw (albo uznanie go za zmarego) oraz rozwd. Rozwd
moe by orzeczony przez sd okrgowy jedynie wwczas, gdy nastpi
trway i zupeny rozkad poycia i nie ma nadziei na jego wznowienie.
Sd nie orzeknie rozwodu, jeli wskutek tego miaoby ucierpie dobro
maoletnich dzieci maonkw.
Na zgodny wniosek stron sd moe orzec rozwd bez rozstrzygania,
ktry z maonkw ponosi win za rozkad poycia. Jeli nastpi zupe-
ny rozkiad poycia, to kade z maonkw moe zada, aby sd orzek

separacj. Orzeczenie separacji pociga za sob konsekwencje prawne
podobne jak przy rozwodzie (np. rozdzielno majtkow). Podstawow
rnic jest fakt, e pozostajcy w separacji maonek nie moe zawrze
nowego zwizku.
i| rozdzielenie
l (take majtkoI we) wsplnoty
maeskiej
Pokrewiestwo i powinowactwo
Mianem pokrewiestwa okrela si stosunek czcy osoby, ktre pochodz od wsplnego przodka. Mona wyrni dwa rodzaje pokrewiestwa: w linii prostej i w linii bocznej. Pokrewiestwo w linii prostej jest
wwczas, gdy jedna osoba pochodzi od drugiej, na przykad dziadek, ojciec, syn, wnuk. Wstpni to krewni, od ktrych dana osoba pochodzi
(przodkowie), czyli pradziadkowie, dziadkowie i rodzice. Zstpnymi s
krewni pochodzcy od wsplnych przodkw (potomkowie) - dzieci,
wnuki czy prawnuki. O pokrewiestwie w linii bocznej mona mwi,
gdy osoby maj wsplnego przodka, lecz nie pochodz jedna od drugiej
- wujowie, ciotki.
Oprcz linii wyrnia si te stopnie pokrewiestwa, okrelajce liczb urodze od wsplnego przodka. Rodzice i dzieci s krewnymi pierwszego stopnia, dziadkowie i wnuki - drugiego stopnia, stryj i bratanek
- trzeciego, a cioteczni bracia - czwartego stopnia pokrewiestwa. Prawa
i obowizki wynikajce z pokrewiestwa s zawarte w przepisach kodeksu rodzinnego (przeszkody maeskie zwizane z pokrewiestwem), kodeksu cywilnego (dziedziczenie ustawowe) czy kodeksu karnego (prawo
odmowy zezna przez bliskiego krewnego oskaronego).
i pochodzenie
i od wsplnego
i przodka
Czy wiesz, e...

Dzieje kadej rodziny to nieduy wprawdzie, lecz interesujcy fragment wielkiej
historii. Warto wic odtworzy wasne drzewo genealogiczne i pozna przeszo swojego rodu. Mona to zrobi samodzielnie, korzystajc z ksig parafialnych (wpisy dotyczce chrztw, lubw i zgonw), miejscowych archiww
i bibliotek oraz zbiorw rodzinnych. Gromadzeniem materiaw dotyczcych polskich rodw zajmuje si take Zwizek Szlachty Polskiej. Istnieje wiele instytucji
(ogaszaj si m.in. na stronach internetowych), ktre profesjonalnie przygotowuj tego typu opracowania. Instytucjom tym mona powierzy wykonanie drzewa genealogicznego (take w formie graficznej), opisanie dziejw swojej rodziny,
odnalezienie o niej pierwszej historycznej wzmianki. Otrzymamy rwnie kopie
dokumentw rodzinnych i informacje dotyczce przynalenoci herbowej oraz
rdosowu nazwiska.
Powinowactwo -jest to zwizek rodzinny, ktry istnieje midzy maonkiem a krewnymi drugiego maonka. Podobnie jak pokrewiestwo, rwnie powinowactwo okrela si w liniach i stopniach. Na przykad krewny
wlinii prostej (ojciec) jednego z maonkw jest powinowatym pierwszego
stopnia dla drugiego z maonkw (te), siostra jednego z maonkw
(krewna drugiego stopnia linii bocznej) jest powinowat drugiego stopnia
zwizek rodzinny midzy

maonkiem
a krewnymi
wspmaonka
21
powdztwo
- zgoszone do
sdu danie
(w formie wniosku) o przeprowadzenie procesu cywilnego
i wydanie orzeczenia w dane)
sprawie
prawne uznanie cudzego

dziecka
za wtasne
22
w linii bocznej dla drugiego z maonkw. Powinowactwo wygasa jedynie

w razie uniewanienia maestwa (a nie w razie jego ustania).
Pochodzenie dziecka. Matk dziecka jest kobieta, ktra je urodzia, nie
ma zatem trudnoci z ustaleniem macierzystwa (ac. mater semper certa est
- matka zawsze jest pewna). Inaczej jest w wypadku ojcostwa. Przepisy kodeksu rodzinnego stanowi, e jeli dziecko urodzio si w czasie trwania
maestwa albo w cigu 300 dni od jego ustania lub uniewanienia, to domniemywa si, e ojcem jest m matki. Obalenie tego domniemania moe nastpi w wyniku powdztwa o zaprzeczenie ojcostwa. Wytoczy je mog: m matki, matka dziecka, dziecko po uzyskaniu penoletnoci lub
prokurator.
M matki winien wytoczy powdztwo w cigu 6 miesicy od dnia,
kiedy si dowiedzia o urodzeniu dziecka, matka - w cigu 6 miesicy od
urodzenia dziecka, dziecko za nie pniej ni w cigu 3 lat od uzyskania
penoletnoci. Po mierci dziecka nie mona zaprzeczy ojcostwu. Jeli
domniemanie, e ojcem dziecka jest m matki, zostao obalone (dziecko urodzio si przed upywem 180 dni od zawarcia maestwa i m
matki owiadczy, i nie jest jego ojcem), to ustalenie ojcostwa nastpuje na mocy orzeczenia sdu albo przez uznanie dziecka (w tym i dziecka
pocztego) przez ojca. Do tego, aby uzna dziecko, potrzebna jest rwnie zgoda matki, a w wypadku dziecka penoletniego - take zgoda samego dziecka. Sdowe ustalenie (lub wykluczenie) ojcostwa, a take
uznanie dziecka pocigaj za sob okrelone skutki prawne (obowizek
alimentacyjny, prawa i obowizki z tytuu wadzy rodzicielskiej itp.).
Przysposobienie. Przez przysposobienie, czyli adopcj, rozumie naley przyjcie do rodziny na mocy orzeczenia sdu osoby maoletniej obcej,
krewnej lub powinowatej. Czynno ta powoduje, e midzy przysposabiajcym a przysposabianym powstaj stosunki prawne takie same, jak midzy
rodzicami a dziemi (przysposobienie pene). Z wnioskiem o przysposobienie wystpi mog maonkowie bd te jedna osoba (jeli pozostaje
ona w zwizku maeskim, to konieczna jest zgoda wspmaonka). Rnica wieku midzy przysposabiajcym a przysposabianym musi wynosi co
najmniej 18 lat. Wyrnia si dwa typy przysposobienia: cakowite i pene.
Przysposobienie cakowite jest wtedy, gdy rodzice wyra zgod na
przysposobienie swego dziecka w przyszoci, nie wskazujc osoby, ktra
ma dokona adopcji. Coraz czciej matki tu po urodzeniu dziecka zrzekaj si praw rodzicielskich, wyraajc zgod na adopcj. Gdy przysposabiany ukoczy 13 lat, wymagana te jest jego zgoda na przysposobienie.
Jeli dziecko pozostaje pod opiek, to potrzebna jest zgoda opiekuna.
Przysposobienie cakowite powoduje zerwanie stosunkw rodzinnych
midzy przysposobionym i jego dotychczasow rodzin. Przysposobienie
takie nie moe zosta rozwizane.
W przysposobieniu penym przysposabiane dziecko nabywa praw
i obowizkw wynikajcych z pokrewiestwa w stosunku do krewnych
przysposabiajcego, traci za prawa i obowizki wzgldem swoich krew-
nych (dziedziczenie, obowizek alimentacyjny itp.). Skutki przysposobienia rozcigaj si na jego zstpnych (dzieci, wnuki). Przysposabiany
otrzymuje nazwisko przysposabiajcego (moe za zgod sdu doczy
dotychczasowe nazwisko). Przysposobienie pene z wanych przyczyn
moe by rozwizane.
Z wanych powodw sd orzeka o rozwizaniu
stosunku przysposobienia. Moe to zrobi na wniosek jednej albo drugiej strony stosunku (np. w wypadku racej niewdzicznoci czy nierespektowania
dobra dziecka). Nie mona rozwiza stosunku przysposobienia, gdy wskutek tego mogoby ucierpie dobro dziecka.
Prawidowy rozwj psychofizyczny dziecka moliwy jest jedynie
w normalnej rodzinie. Niestety, w Polsce wci wystpuje problem sieroctwa, gwnie spoecznego (dzieci z rodzin patologicznych lub skrajnie ubogich). aden, nawet najlepszy dom
dziecka nie jest w stanie zrekompensowa braku ciepa rodzinnego. Pewnym rozwizaniem s rodziny zastpcze. Akcj pod
nazw Szukam domu", propagujc t ide, prowadzi midzy
innymi Chrzecijaskie Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom Misja
Nadziei".
Wadza rodzicielska
Dzieci do penoletnoci podlegaj wadzy rodzicielskiej. Wadza rodzicielska to ogl obowizkw i praw przysugujcych rodzicom, a w szczeglnoci obowizek i prawo do pieczy nad osob i majtkiem dziecka oraz
prawo do wychowania dziecka. Sprawowanie wadzy rodzicielskiej winno
si odbywa tak, jak wymaga tego dobro dziecka i interes spoeczny. Rodzice wychowuj dziecko, ukierunkowuj je, zobowizani s te do staej
troski o jego rozwj fizyczny i duchowy. Powinni rwnie oy na dziecko
oraz zapewni mu odpowiednie do jego zdolnoci przygotowanie do pracy. Obowizkiem dziecka pozostajcego pod wadz rodzicw jest okazywanie im posuszestwa i wykonywanie polece kadego z nich. Jeeli posiada ono wasny majtek (pochodzcy np. z zapisu testamentowego czy
te z darowizny) rodzice winni sprawowa piecz nad tym majtkiem i zarzdza nim z poytkiem dla dziecka. Jednak bez zezwolenia sdu rodzinnego i opiekuczego nie maj prawa dokonywa czynnoci przekraczajcej zwyky zarzd (np. nie maj prawa sprzeday albo dzierawy). Dochd
z majtku dziecka winien by przeznaczony na utrzymanie jego oraz rodzestwa wychowywanego wsplnie z nim przez rodzicw. Po ustaniu zarzdu (gdy dziecko osignie penoletno) rodzice obowizani s zarzdzany majtek odda dziecku. Na danie dziecka, zgoszone przed
upywem roku od ustania zarzdu jego majtku przez rodzicw, zobowizani s oni rwnie do zoenia rachunku z tego zarzdu. danie to nie
dotyczy oczywicie dochodw pobranych z majtku w czasie wykonywania
wadzy rodzicielskiej, a przeznaczanych na potrzeby dziecka.
og obowizkw i praw
przysugujcych rodzicom
23
Rodzice, jako przedstawiciele ustawowi dziecka, dokonuj w jego imieniu

czynnoci prawnych (np. reprezentuj je
w postpowaniu spadkowym, odszkodowawczym), odpowiadaj te za zobowizania dziecka.
Z penieniem wtadzy rodzicielskiej zwizane s

nie tylko uprawnienia, ale w jeszcze wikszym
stopniu obowizki spoczywajce na rodzicach.
wyganicie
wadzy
rodzicielskiej
z chwil
penoletnoci
dziecka
Wadza rodzicielska wygasa wraz z uzyskaniem przez dziecko penoletnoci, jednak niektre jej aspekty mog istnie duej. Tak jest z obowizkiem alimentacyjnym wobec dziecka penoletniego, lecz uczcego
si w szkole i niemogcego samodzielnie si utrzymywa.
Ograniczenie wadzy rodzicielskiej. Jeeli dobro dziecka jest zagroone, to sd opiekuczy moe wyda odpowiednie zarzdzenia ograniczajce wadz rodzicielsk (np. stay nadzr kuratora sdowego,
umieszczenie maoletniego dziecka w rodzinie zastpczej czy w placwce opiekuczo-wychowawczej).
Zawieszenie wadzy rodzicielskiej. W razie zaistnienia przemijajcej
przeszkody w wykonywaniu wadzy rodzicielskiej (np. dugotrwaej, obonej choroby rodzicw) sd moe orzec zawieszenie wadzy do chwili
przezwycienia trudnoci w jej wykonaniu.
Pozbawienie wadzy rodzicielskiej. Jeeli za wystpuje trwaa przeszkoda lub jeli rodzice naduywaj swojej wadzy czy raco zaniedbuj
swe obowizki wzgldem dziecka (np. nakaniaj je do przestpstwa, demoralizuj, stosuj przemoc fizyczn wobec dziecka), to sd pozbawia
jedno z rodzicw albo oboje wadzy rodzicielskiej i orzeka o umieszczeniu maoletniego dziecka w rodzinie zastpczej lub placwce opiekuczo-wychowawczej. Te instytucje bd mie obowizek i prawo sprawowania nad nim biecej pieczy. W razie ustania przyczyny bdcej
podstaw pozbawienia rodzicw wadzy rodzicielskiej sd opiekuczy
moe zdecydowa o jej przywrceniu.
Opieka i kuratela
sdowne
ustanowienie
opieki z powodu na przykad
osierocenia
czy ubezwasnowolnienia
24
Opieka. Jeli maoletni jest sierot lub jego rodzice zostali pozbawieni wadzy rodzicielskiej bd s nieznani, to sd ustanawia opiek.
Ustanowienie opieki niezbdne jest rwnie dla osoby cakowicie ubezwasnowolnionej. Opiekunem moe by tylko osoba majca pen zdolno do czynnoci prawnych. Sd moe powierzy wsplne sprawowanie
opieki jedynie maonkom. Z reguy opiekun jest ustanawiany spord
krewnych dziecka lub spord innych bliskich mu osb. Opiekun sprawuje piecz nad osob i majtkiem podopiecznego, podlegajc nadzo-
5. Spoeczno lokalna
rowi sdu opiekuczego. Swe obowizki winien wykonywa z naleyt

starannoci, dla dobra podopiecznego i zgodnie z interesem spoecznym.
Kuratela. Instytucj zblion do opieki jest kuratela. Jej celem jest
ochrona praw majtkowych dziecka pocztego, maoletniego, osoby
ubezwasnowolnionej lub osoby, ktra z powodu nieobecnoci (wyjazdu za granic) nie moe prowadzi wasnych spraw. Kurator moe
wystpi o stosowne wynagrodzenie za sprawowanie kurateli. Tak przyznane wynagrodzenie pokrywa si z majtku osoby, dla ktrej kurator
jest ustanowiony.
kuratela
(tac. curatela)
- nadzr ustanowiony przez sd
nad osob niezdoln do dziata
prawnych (albo
nieobecn) i nad
jej majtkiem
Podsumowanie
Rodzina jest podstawow grup spoeczn. Gwne funkcje rodziny to:
prokreacyjna, seksualna, ekonomiczna, opiekuczo-zabezpieczajca,
socjalizacyjna, stratyfikacyjna, rekreacyjna oraz kulturowa.
Podstawowym dokumentem regulujcym funkcjonowanie rodziny jest
Kodeks rodzinny i opiekuczy.
Pytania i wiczenia
1. Wyka, e rodzina jest grup spoeczn.
2. Wjaki sposb mona zapobiega degradacji rodziny?
3. Wymie przeszkody w zawarciu zwizku maeskiego.
J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologu, Warszawa 1970.
Wychowanie w rodzinie, red. F. Adamski, Krakw 1991.
5. Spofeczno lokalna
Pojcie i znaczenie spoecznoci lokalnej
Spoeczno lokaln tworz ludzie mieszkajcy na tym samym, stosunkowo niewielkim terytorium. Blisko miejsca zamieszkania sprzyja powstawaniu wizi spoecznych. Mieszkacw tej samej wioski,
osiedla czy miasteczka cz wsplne problemy i interesy. Budowa
drogi, wodocigu, parkingu czy placu zabaw na osiedlu mog by
czynnikami silnie integrujcymi spoeczno lokaln. Ludzie mieszkajcy stale na tym samym terytorium wypracowuj z czasem uznawane
przez og normy postpowania, wartoci, ktre skadaj si na odrbno kulturow tej zbiorowoci. Spoeczno lokalna odgrywa wan
rol w ksztatowaniu adu spoecznego. atwy dostp do informacji
o poszczeglnych czonkach zbiorowoci umoliwia kontrolowanie ich
postpowania.
wsplne miejI sce, warunki

ycia i kultura
25
Do
przemiany
cywilizacyjne
rdtem
dezintegracji
spoecznej
migracja
- okresowa lub
stata zmiana
miejsca pobytu
Spoeczno lokalna to zbiorowo ludzi zamieszkujcych wsplne terytorium (wie, miasteczko, osiedle mieszkaniowe), powizanych ze sob systemem wizi spoecznych, wyrniajca si spord innych podobnych spoecznoci zbiorem samodzielnie wypracowanych elementw kultury (normy
postpowania, zwyczaje i obyczaje oraz tradycje).
Przemiany i problemy spoecznoci lokalnej
Jednym z najwaniejszych problemw wspczesnych spoecznoci

lokalnych jest ich postpujca dezintegracja pod wpywem przemian cywilizacyjnych. Klasyczne spoecznoci lokalne stopniowo zanikaj. Odrbno terytorialna przestaje by wyrnikiem z powodu powszechnej
moliwoci szybkiego przemieszczania si. Nim wynaleziono maszyn
parow i zaczto podrowa kolej, obszar ruchliwoci przestrzennej
czowieka nie przekracza 15 km. Obecnie moliwoci s nieograniczone. Wie si z tym kolejny problem spoecznoci lokalnych - ruchy migracyjne. Do niedawna skad takiej zbiorowoci by w miar stabilny
i zmienia si jedynie w sposb
naturalny (jedni rodzili si, inni
umierali). Obecnie jej czonkowie, zwaszcza mieszkacy maych miejscowoci, wyjedaj,
aby si uczy czy znale dobr
prac. Zamiast nich mog si
pojawi inni, ale ju obcy dla
tej zbiorowoci.
Spoeczno lokalna wsi i maych miast

jest silniej zintegrowana ni spoeczno wielkich aglomeracji.
staba integracja i zanik

tradycji
w zbiorowociach
miejskich
spoeczestwo
masowe
- typ wspczesnego spoeczestwa biernych
odbiorcw kultury masowej
26
Postpujce procesy urbanizacyjne sprawiaj, e tradycyjne spoecznoci (wie, mae miasteczko) zastpowane s wielkimi aglomeracjami
miejskimi, w ktrych spoecznoci terytorialne kojarz si z osiedlem
mieszkaniowym. Nowe zbiorowoci nie s ju tak silnie zintegrowane,
nie maj wsplnie wypracowanych wartoci, tradycji oraz norm postpowania. Sytuacje konfliktowe rozwizywane s zwykle za porednictwem instytucji, a nie w ramach zbiorowoci. Jednostka w takiej spoecznoci jest anonimowa, znaj si co najwyej najblisi ssiedzi. Z tego
powodu wypenianie funkcji kontrolnej przez spoeczno jest bardzo
utrudnione.
Wspczenie mamy do czynienia ze stopniowym zanikiem spoecznoci lokalnych lub zasadnicz zmian ich charakteru. Ju na pocztku
XX wieku pojawiy si teorie, ktrych autorzy przewidywali ten proces
i zapowiadali powstanie spoeczestwa masowego.
5. Spoeczno lokalna
Szans spoecznoci lokalnych
Wikszo socjologw uwaa jednak, e mamy do czynienia nie tyle

ze zmierzchem spoecznoci lokalnych, co z ich transformacj. W celu
wikszej integracji zbiorowoci powouje si wiele instytucji (kluby osiedlowe), organizacji i stowarzysze. Samorzdy terytorialne inicjuj programy dziaa kulturalnych i wychowawczych. Dziaania te - jako
zinstytucjonalizowane - nie zawsze s autentycznymi inicjatywami.
Mieszkacy spoecznoci lokalnych rzadko za identyfikuj si z inicjatywami, ktre pochodz z zewntrz i s w pewnym stopniu narzucone. Dopiero poczenie tych zinstytucjonalizowanych dziaa ze spontanicznoci inicjatyw lokalnych moe przynie podane rezultaty.
Wspczenie w wielu krajach spoecznoci lokalne s postrzegane
jako te, ktre umoliwiaj nowe dziaania spoeczne. Dy si wic do
rozwoju spoecznoci lokalnych otwartych na kontakty ze wiatem zewntrznym.
przemiany
spoecznoci
lokalnych
Podsumowanie
Czonkw spoecznoci lokalnej czy wsplnie zamieszkane terytorium, wizi spoeczne, uznawane przez og normy postpowania oraz
tradycje, zwyczaje i obyczaje.
Mae spoecznoci, jak wie czy miasteczko, s silniej zintegrowane ni
spoecznoci wielkich miast.
Pytania i wiczenia
1. Okrel rodzaj spoecznoci lokalnej, ktrej jeste czonkiem. Czym si
ona wyrnia spord innych?
2. Jakie dziaania mogyby zintegrowa i zaktywizowa twoj spoeczno lokaln?
R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologii oglnej, Zielona Gra 1999.
K. Iwanicka, A. Karwiska, Spoeczne wizje miasta, Krakw 1990.
Socjologia w Polsce, red. Z. Krawczyk, K. Sowa, Rzeszw 1998.
CO
27

1. Pojcie i geneza narodu
5o
Kady czowiek yje w rnych zbiorowociach spoecznych. Wspominalimy midzy innymi o krgach spoecznych, grupach rwieniczych, rodzinie, spoecznoci lokalnej. Wszystkie te zbiorowoci spoeczne skadaj si na wielk wsplnot spoeczn, jak jest nard.
Nard jest zbiorowoci terytorialn o okrelonym skadzie etnicznym, wytworzon w procesie dziejowym jako wsplnota o podou gospodarczym, politycznym, spoecznym i kulturowym, przejawiajca si w wiadomoci swych czonkw.
2. Czynniki narodowotwrcze
rewolucja
francuska
- narodziny
narodw
wi emocjonalna z krajem
wsplny jzyk,
zwyczaje,
obyczaje
jednolite zasady wspycia
i cele
28
Powstanie narodw wie si z rewolucj francusk. Zasada powszechnej rwnoci pozwolia obj pojciem narodu wszystkich czonkw zbiorowoci. Do 1789 roku posugiwano si tym terminem, lecz
gwnie w odniesieniu do wskich warstw spoecznych. Szlachta polska
traktowaa siebie jako nard polski, a jego korzenie wywodzono nawet
od staroytnych Sarmatw*, jednak mieszczan i chopw do narodu nie
zaliczano. Rewolucja francuska bya niewtpliwie przeomem, ale
wszystkie wspczesne narody ksztatoway si w cigu wiekw i tysicleci. Proces ten trwa do dzi. Na powstanie narodw miay wpyw rnorodne czynniki, takie jak omwione poniej.
Wsplne terytorium jest podstawowym warunkiem formowania si
narodw, ktre naley traktowa jako wsplnoty terytorialne. Terytorium
jest wartoci materialn i obiektywn. Std te atwo o uksztatowanie
si w stosunku do niego w miar zblionych odniesie emocjonalnych
zwizanych ze wiadomoci narodow. Moemy nie lubi wypoczynku
nad morzem czy w grach, ale mamy sentyment do kraju, ktry ley midzy Batykiem a Tatrami. Bezporedni kontakt z wod w Wile nie naley
do najprzyjemniejszych, ale kraj nad Wis jest nasz ojczyzn.
Wsplne pochodzenie etniczne decyduje o takich wartociach wyrniajcych dany nard, jak jzyk, zwyczaje i obyczaje. Jednak w obrbie
jednego narodu mog wystpowa pewne rnice, rwnie jzykowe,
o czym wiadczy wielo gwar i dialektw (np. gwara gralska).
Wsplna organizacja polityczna uatwia przeksztacenie si zbiorowoci w nard. Pastwo wyznacza jednolite zasady wspycia i cele. Jednak wsplna organizacja pastwowa nie jest warunkiem ksztatowania
si w jej ramach jednolitego narodu. Wiele pastw ma od wiekw charakter wielonarodowy. W rezultacie czsto pojawiaj si konflikty na tle
etnicznym oraz tendencje separatystyczne.
Sarmaci - staroytne plemiona koczowniczo-pasterskie pochodzenia iraskiego. W redniowieczu powstaa koncepcja, wedug ktrej Rzeczpospolita bya czci staroytnej
Sarmacji. Uznanie przez szlacht Sarmatw za swych antycznych przodkw byo rdem
szlacheckiej dumy stanowej.
3. wiadomo narodowa
Integracja gospodarcza zapewnia powizanie znacznej wikszoci spoeczestwa wsplnym interesem ekonomicznym. Czynnik ten wynika z powstania gospodarki towarowej i uksztatowania si rynkw narodowych.
Integracja spoeczna polega na przeobraaniu si lunych grup spoecznych w du zbiorowo spoeczn. Pierwotne kontakty midzy czonkami
maych zbiorowoci, takich jak plemiona, przerodziy si w stosunki i zalenoci spoeczne, ktre w konsekwencji doprowadziy do powstania narodu.
Wsplna kultura jest jednym z najwaniejszych czynnikw narodowotwrczych. Jest rwnie elementem wyrniajcym dany nard spord innych. Najistotniejsz wartoci kultury narodowej jest jzyk. W przeszoci
bardzo istotnymi nonikami kultury narodowej byy pieni (Rota), legendy
(o Wandzie, co nie chciaa Niemca) i przysowia. Ogromne znaczenie dla integracji narodowej ma literatura. W dziejach Polski wan rol w pobudzaniu wiadomoci narodowej odegray dziea Adama Mickiewicza (Pan Tadeusz), dramaty Juliusza Sowackiego (Kordian) i Stanisawa Wyspiaskiego
(Wesele), powieci historyczne Henryka Sienkiewicza (trylogia) i innych.
Istotne znaczenie miaa rwnie muzyka Fryderyka Chopina (mazurki, polonezy), Stanisawa Moniuszki (pieni oraz opery: Straszny Dwr, Halka).
Do twrcw, ktrych dorobek jest bardzo wany dla kultury narodowej, zaliczamy take malarzy, na przykad Jana Matejk (Bitwa pod Grunwaldem,
tioldpruski) oraz Artura Grottgera (cykl grafik Polonia). Nie bez znaczenia
dla ksztatowania tosamoci narodowej jest rwnie kultura ludowa.
Wspczenie wanym czynnikiem umacniajcym tosamo narodow jest
duma z midzynarodowych osigni
przedstawicieli nauki, sportu, a nawet
kultury masowej.
wsplnota
interesw
| stosunki
i! i zalenoci
ii spoeczne
l czynniki naroI dowotwrcze
;j - literatura,
;; muzyka,
;
malarstwo
Dziea literatury i malarstwa wsptworz

kanon kultury narodowej. Odgrywaj wan
rol w ksztatowaniu naszej tosamoci narodowej. Namalowany przez Jana Matejk
(1838-1893) w roku 1866 obraz Rejtan w sejmie warszawskim, upamitniajcy sejm rozbiorowy z 1773 roku, by rachunkiem sumienia narodowego i przestrog. Tadeusz
Rejtan, ktry wasnym ciaem zagrodzi drog do sali, gdzie miano potwierdzi akt rozbioru, sta si wzorem arliwego patrioty.
3. wiadomo narodowa
Czynniki tworzce wizi w obrbie zbiorowoci narodowej maj
wpyw na psychik czowieka, ksztatujc poczucie tosamoci narodowej oraz odrbnoci wobec innych narodw. Przejawem tego s prezentowane przez ludzi postawy i zachowania. wiadomo narodow wyznacza przekonanie o wsplnym pochodzeniu. Czsto jest ono oparte na
legendzie. W wypadku Polakw jest ni przekaz o Lechu, Czechu i Rusie. Istotne znaczenie ma stosunek do wsplnych dziejw historycznych.
Wydarzeniami wielkiej wagi dla Polakw s na przykad chrzest Polski,
wsplny
rodowd
i wsplne dzieje
29
rzetelne
wypenianie
obowizkw
konstytucyjnych
dobro kraju
ponad
wszystko
nard
wartoci
priorytetow
;j wiat ojczyzn
l! czowieka
30
bitwa pod Grunwaldem i powstania narodowe. Nasz wiadomo narodow ksztatuje te uznanie pewnych postaci historycznych, takich jak
Tadeusz Kociuszko, za bohaterw narodowych. Poczucie tosamoci
narodowej najczciej wyraa si w postawach patriotycznych.
Patriotyzm - sowo to wywodzi si z greckiego patriotes, co oznacza
rodaka" lub ojczyzn" -jest to postawa poszanowania i umiowania ojczyzny, rzetelnego wypeniania podstawowych obowizkw, ktre konstytucja nakada na kadego obywatela. Do najwaniejszych powinnoci nale: suba wojskowa i obrona ojczyzny, troska o wsplne dobro i stan
rodowiska naturalnego, przestrzeganie prawa i pacenie podatkw. Patriotyzm wymaga stawiania dobra kraju ponad interes osobisty, troski
0 dobro wsplne, nawet rezygnacji z wasnych korzyci. Postawa ta wynika z poczucia silnej wizi emocjonalnej i spoecznej z narodem, jego kultur i tradycj, a jednoczenie czy si z szacunkiem dla innych narodw
1 kultur. Istotn rol w ksztatowaniu postaw patriotycznych odgrywa literatura. W zalenoci od sytuacji historycznej kraju propaguje ona inne
wzory zachowa patriotycznych. W okresie romantyzmu na przykad patriot by ten, kto walczy z zaborc o wolno ojczyzny. Pozytywici natomiast wzywali do wyraania patriotyzmu w pracy dla dobra narodu.
W kadych czasach jest on wartoci bardzo wan dla budowania poczucia tosamoci narodowej.
Poczucie tosamoci narodowej moe rwnie wyraa si w postawach nacjonalistycznych. Nacjonalizm - sowo to pochodzi od aciskiego wyrazu natio, oznaczajcego nard" - jest ideologi lub postaw
spoeczno-polityczn, w ktrej gwn wartoci jest nard. Nacjonalizm
opiera si na przekonaniu, e czonkowie kadej narodowoci powinni
dy do utworzenia odrbnego pastwa. W zalenoci od sytuacji politycznej i historycznej moe by wykorzystany do osigania rnych celw
- dobrych i zych. Sprzyja ksztatowaniu si poczucia tosamoci narodowej, jednoczy w deniu do niepodlegoci lub obrony suwerennoci kraju. Nacjonalizm moe te, kultywujc przekonanie o wyszoci wasnego
narodu nad innymi, usprawiedliwia ekspansj i agresj wymierzon
w inne grupy etniczne czy narody lub prowadzi do zaostrzenia konfliktw narodowociowych w spoeczestwie.
Wspominajc o tosamoci narodowej i zwizanych z ni postawach,
nie sposb pomin te postawy, ktre wyznaczaj stosunek do wasnego
narodu oraz innych narodowoci, a uznawane s za zjawiska negatywne.
Kosmopolityzm - sowo to pochodzi od greckiego kosmopolites i znaczy dosownie obywatel wiata". Jest to postawa spoeczno-polityczn,
ktra opiera si na zaoeniu, e ojczyzn czowieka jest cay wiat, zasady organizacji pastw narodowych s przestarzae, a wizi narodowe i historyczne - pozbawione znaczenia. Takie stanowisko prowadzi do zaniku patriotyzmu, odcinania si od tradycji i kultury narodowej,
obojtnoci na problemy wasnego kraju. W jzyku polskim jest to pojcie nacechowane negatywnie; postaw tak czsto omieszano w litera-
turze, zwaszcza w okresie owiecenia, kiedy kosmopolityzm uznano za

jedn z przyczyn upadku pastwa.
Ksenofobia - sowo to pochodzi z poczenia greckich wyrazw: ksenos
(obcy, cudzy) iphbos (strach), oznacza strach przed obcym". Jest to postawa niechci, wrogoci wobec ludzi obcych rasowo, religijnie lub etnicznie
(tworzonej przez nich kultury. Wie si z nacjonalizmem, nieraz celowo
podsycanym przez okrelone ideologie. Wyrasta z poczucia wyszoci wasnego narodu i pogardy wobec innych, czsto wynika z niezrozumienia odrbnoci obcych kultur czy zachowa. Jest wyrazem braku tolerancji i usprawiedliwieniem dla agresji. lady postaw ksenofobicznych znale mona
wjzyku, chociaby w potocznych okreleniach ludzi innych narodowoci, jak
abojady", kacapy", makaroniarze". To oczywicie tylko przykady - podobnych wyrazw jest w polszczynie znacznie wicej. Wszystkie s silnie nacechowane emocjonalnie i zawsze jest to nacechowanie negatywne.
Szowinizm - sowo to pochodzi z francuskiego chauvinisime, wyrazu
bdcego pochodn nazwiska postaci anegdotycznej. Jest to skrajna posta nacjonalizmu. Wyraa si w bezkrytycznym stosunku do wasnego
narodu, niedostrzeganiu jego wad i wyolbrzymianiu zalet. Tej idealizacji
towarzyszy pogarda, a nawet nienawi wobec innych narodw oraz poparcie dla polityki zaborczej swojego pastwa. Ideologia ta prowadzi do
nietolerancji, wyzysku i dyskryminacji.
Rasizm - sowo to pochodzi z woskiego razzismo. Jest to teoria goszca, e warto czowieka zaley od jego rasy. Wedug rasistw s bowiem rasy lepsze i gorsze, wysze i nisze. Konsekwencj takiego pogldu jest uprzywilejowanie jednych, a dyskryminacja drugich. Pod koniec XIX wieku
postawiono tez, e najwyej w hierarchii ras stoi aryjska odmiana rasy biaej. Uznano, e trzeba broni jej czystoci, by nie dopuci do degeneracji
w wyniku mieszania si ras. Idee te stay si podbudow antysemityzmu i nazizmu oraz usprawiedliwiay polityk kolonialn i niewolnictwo. Wszelkie
odmiany rasizmu zawsze przynosiy niesprawiedliwo, krzywd, prowadziy do amania praw czowieka, a nawet dziaa tak zbrodniczych, jak eksterminacja ydw, Cyganw, Sowian czy innych nacji w okresie II wojny wiatowej. Pogldy rasistowskie nie maj adnego uzasadnienia naukowego.
Postawy tego typu stanowi podoe antagonizmw midzy narodami. Przejawem wybuchajcych konfliktw s nie tylko dziaania wojenne, ale rwnie na przykad ekscesy na stadionach. Takie postawy przyczyniaj si do powstawania stereotypowych wizerunkw przedstawicieli
innych narodowoci, a take pogardliwych okrele i niemdrych dowcipw. Utrudniaj ponadto integracj i wspprac midzy narodami.
wrogo wobec
ludzi obcych
rasowo,
etnicznie,
religijnie
bezkrytyczny
stosunek do
wtasnego
narodu
rzekoma nierwnowarto
ras ludzkich

adne spoeczestwo, dbajc o wasn odrbno narodow, nie moe dy do jej zachowania kosztem mniejszoci narodowych. Maj one
rwnie prawo do zachowania swojej kultury, jzyka i obyczajw. Znacz-
31
II Rzeczpospolita pastwem
wielonarodowociowym
wzgldnie
jednolity
sktad narodowociowy po
1945 roku
nie sabsze i nieposiadajce wasnych instytucji pastwowych mniejszoci zdane s na pomoc pastwa, na ktrego terenie yj.
Problem mniejszoci narodowych wystpuje rwnie na terenie Polski. W porwnaniu z okresem midzywojennym zaszy jednak w tej
mierze do istotne zmiany. II Rzeczpospolita bya pastwem wielonarodowym. Na jej terenie yo okoo 10 milionw osb innych narodowoci, co stanowio 32% wszystkich obywateli Polski. Do najliczniejszych naleaa ludno ukraiska i biaoruska, ydowska oraz niemiecka.
Poza tym w Polsce yli rwnie Rosjanie, Litwini, Czesi, Sowacy i Cyganie. Ten skad narodowociowy uleg zmianie z powodu dokonanej
przez hitlerowcw eksterminacji ydw i innych nacji oraz zmian granic polskich po 1945 roku. Polska staa si w efekcie krajem o wzgldnie jednolitym skadzie narodowociowym, gdy mniejszoci narodowe
stanowi tu jedynie okoo 3% ogu mieszkacw. Jednak na niektrych obszarach Polski ludno innych narodowoci tworzy zwarte
skupiska. Znaczna cz Litwinw zamieszkuje powiat Sejny, Biaorusinw - poudniowo-wschodni cz wojewdztwa podlaskiego,
Niemcw - zachodni cz wojewdztwa opolskiego. Sowacy skupiaj si na Orawie i Spiszu, a Czesi - w powiatach kodzkim i strzeliskim. Ludno ydowska zamieszkuje gwnie due miasta, takie jak
Warszawa i d. Mniejszo ukraiska w wyniku przymusowego osadnictwa na Ziemiach Zachodnich (akcja Wisa") zostaa rozproszona
przede wszystkim na obszarze wojewdztwa dolnolskiego i zachodniopomorskiego.
Mniejszoci narodowe
w Polsce
Liczebno
do 1931 roku
obecnie*
Ukraicy, Rusini, Biaorusini
6 200 000
360 000^40 0000
ydzi
2 700 000
10000-30000
Niemcy
741 000
360 000-550 000
Rosjanie
139000
10000-17000
Litwini
78000
12000-30000
Czesi i Sowacy
31 000
22 000-25 000
brak danych
12000-25000
Romowie
*Rnice danych liczbowych przytoczonych w tej rubryce s wynikiem rozbienoci pomidzy wyliczeniami naukowcw a wielkociami podawanymi przez organizacje narodowociowe.
rdta: H. Catupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998.
R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologii oglnej, Zielona
Gra 1999.
Na podstawie konstytucji, ratyfikowanych umw midzynarodowych

oraz umw dwustronnych mniejszoci narodowe maj obecnie w Polsce
cakowit gwarancj zachowania swojej tosamoci.
32

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim nalecym do mniejszoci narodowych i etnicznych wolno zachowania i rozwoju wasnego jzyka, zachowania obyczajw i tradycji oraz rozwoju wasnej kultury.
Konstytucja RP
2. Mniejszoci narodowe i etniczne maj prawo do tworzenia wasnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji sucych ochronie tosamoci religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczcych ich tosamoci kulturowej".
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku - artyku 35
Ordynacja wyborcza do sejmu zapewnia mniejszociom narodowym

przedstawicielstwo w polskim parlamencie. W Sejmie IV kadencji zasiada dwch przedstawicieli mniejszoci niemieckiej.
W 1999 roku dziaao na terenie Polski 5 stowarzysze Romw, ktre zrzeszay ponad 9000 czonkw, 3 stowarzyszenia ludnoci litewskiej
(3300 czonkw), 5 ukraiskich (8200 czonkw), 5 ydowskich (4850
czonkw). Najlepiej zorganizowan mniejszoci narodow w Polsce s
Niemcy. W naszym kraju dziaaj 54 stowarzyszenia ludnoci niemieckiej. Do najwikszych nale: Towarzystwo
Spoeczno-Kulturalne Mniejszoci Niemieckiej na lsku Opolskim (180 000 czonkw)
oraz Towarzystwo Spoeczno-Kulturalne
Niemcw Wojewdztwa Katowickiego (prawie 80 000 czonkw).
przedstawicielstwo
mniejszoci
w parlamencie
Jednym z podstawowych celw dziaalnoci stowarzysze mniejszoci narodowych w Polsce jest podtrzymywanie tradycji narodowych. Na zdjciu temkowski zespl Kyczera" podczas Festiwalu Folklorystycznego
Mniejszoci Narodowych i Etnicznych w Legnicy.
Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu obywatelowi wolno religii.

Ma to istotne znaczenie dla zachowania tosamoci mniejszoci narodowych. Na terenie Polski dziaa miedzy innymi Koci Ewangelicko-Augsburski (87 300 wiernych), Polski Autokefaliczny Koci Prawosawny
(561400 wiernych), Koci Greckokatolicki (110 000 wiernych).
Ustawa owiatowa zapewnia mniejszociom narodowym zakadanie
wasnych szk oraz nauk w jeyku ojczystym w polskich szkoach.
Warunki, jakie pastwo polskie stwarza mniejszociom narodowym,
sprzyjaj zacienianiu stosunkw z naszymi ssiadami, zmniejszaj niebezpieczestwo konfliktw na tle etnicznym w kraju oraz wpywaj na sytuacj Polakw w krajach ssiednich.
wolno wyi znaniowa
moliwo
nauki w ojczystym jzyku
Dziki ustawie owiatowej dziaa w Polsce 530 szk,

w ktrych ponad 37 000 dzieci i modziey z mniejszoci narodowych moe uczy si w swoim ojczystym
jzyku. Swoje szkoy posiadaj rwnie Romowie. Na
zdjciu zajcia w jednej z takich szk
33

Szkoy dla dzieci i modziey mniejszoci narodowych oraz etnicznych
w roku szkolnym 2002/2003
Jzyki ojczyste
Ogem
biaoruski
Szkoy podstawowe
Gimnazja
szkoy
uczniowie
szkoy
452
34016
142
12
Licea oglnoksztacce
uczniowie
szkoy
uczniowie
13253
15
1637
984
854
24
1 826
grecki
22
hebrajski
kaszubski
59
48
3482
445
258
litewski
13
395
191
73
emkowski
14
118
32
63
10823
niemiecki
261
26128
romski
117
sowacki
213
86
32
ukraiski
80
1656
46
692
366
54
rdo: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej", Warszawa 2003.
Podsumowanie
Do najwaniejszych czynnikw narodowotwrczych nale: wsplne
terytorium, pochodzenie etniczne, organizacja polityczna, integracja
gospodarcza i spoeczna, wsplna kultura.
Przejawem wiadomoci narodowej s postawy patriotyczne i nacjonalistyczne. Nacjonalizm we wspczesnej Polsce jest zjawiskiem negatywnym. Mia on uzasadnienie w okresie walk narodowowyzwoleczych.
Do negatywnych postaw zwizanych ze wiadomoci narodow zaliczamy: ksenofobi, szowinizm i rasizm. Kontrowersyjn postaw jest
kosmopolityzm.
Mniejszoci narodowe w Polsce maj szczeglne prawa polityczne
(moliwo posiadania swojej reprezentacji w parlamencie), a take
prawo do swobodnej dziaalnoci kulturalnej, religijnej i owiatowej.
Pytania i wiczenia
1. Jakie czynniki buduj aktualnie poczucie tosamoci narodowej?
2. Wska przejawy kosmopolityzmu we wspczesnym wiecie i je oce.
3. Sigajc do rnych rde, podaj przykady ksenofobii w Polsce - dawniej i obecnie.
4. Oce stosunek Polakw do mniejszoci narodowych.
H. Caupczak, T. Browarek, Mniejszoci narodowe w Polsce 1918-1995, Lublin 1998.
R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologu oglnej, Zielona Gra 1999.
34
I.Struktura ycia spoecznego

1. Pojcie spoeczestwa
Spoeczestwo jest najbardziej zoon zbiorowoci. Pojcie to ma
rne znaczenia. W jzyku potocznym bardzo czsto jest stosowane na
przykad w odniesieniu do mieszkacw miasta - spoeczestwo Warszawy". W socjologii spoeczestwo traktuje si jako jedn ze zbiorowoci lub nawet jako du grup spoeczn.
Spoeczestwo to pewna samowystarczalna forma ycia zbiorowego ludzi, bdca historycznie uksztatowanym kompleksem zbiorowoci i grup spoecznych,
poczonych przez wsplne terytorium, instytucje, formy dziaania i wartoci kulturowe. Charakterystyczne dla czonkw takiego spoeczestwa jest poczucie
odrbnoci w stosunku do innych zbiorowoci.
Zgodnie z definicj spoeczestwa wyrniamy w nim trzy podstawowe elementy:

-obiektywne warunki bytu danej zbiorowoci decydujce o jej charakterze, takie jak terytorium, klimat, flora i fauna, bogactwa naturalne, warunki ekonomiczne, w jakich rozwija si dane spoeczestwo (np. pooenie nad morzem sprzyja rozwojowi spoecznoci zajmujcej si
gwnie rybowstwem i handlem);
- kultura danego spoeczestwa;
- struktura spoeczestwa.
podstawowe
elementy
spoeczestwa
2. Pojcie i koncepcje struktury spoecznej

Struktura spoeczna obejmuje wszystkie dotychczas omwione zbiorowoci, takie jak grupy i krgi spoeczne oraz spoecznoci lokalne.
Skadaj si na ni rwnie grupy zawodowe, klasy i warstwy spoeczne.
Wyliczenie wszystkich jej elementw jest niemoliwe, gdy w miar rozwoju spoeczestwa przybywaj stale nowe.
W socjologii mona wyrni kilka koncepcji zalenoci pomidzy
poszczeglnymi elementami struktury. Jedn z nich jest teoria funkcjonalno-strukturalna. Jej zwolennicy - midzy innymi August Comte
i Herbert Spencer - uwaali, e spoeczestwo jest caoci skadajc
si z wzajemnie zalenych elementw, dziki czemu moliwe jest funkcjonowanie i rozwj caej zbiorowoci. Wszystkie wchodzce w jej skad
czci s rwnie wane. Razem tworz niepodzieln cao.
Karol Marks nalea do zwolennikw koncepcji konfliktowej struktury spoecznej. Wedug niego spoeczestwo skada si z wzajemnie
zwalczajcych si klas spoecznych. Konflikt klasowy jest przy tym czynnikiem zmian spoecznych.
uktad wzajemnie zalenych,

rwnowanych
elementw
konflikt
klasowy
35
II. Struktura ycia spoecznego
uktad porozumie midzy

zbiorowociami w spoeczestwie
W opozycji zarwno do teorii funkcjonalno-stmkturalnej, jak i koncepcji konfliktowej pozostaje koncepcja interakcyjna. Jej zwolennicy,
jak na przykad Herbert Blumer, odrzucaj samo pojecie struktury spoecznej jako pewnego ukadu elementw tworzcych cao. Ich zdaniem
istot ycia spoecznego s przede wszystkim interakcje, jakie zachodz
miedzy ludmi podejmujcymi wsplne dziaanie. Tak wic struktur
spoeczn naleaoby rozumie jako pewien proces oraz ukad porozumie i uzgodnie pomidzy jednostkami.
Zwolennicy wymienionych koncepcji s zgodni, e struktury spoecznej nie tworz jednostki, tylko wiele rnych czci skadowych w zalenoci od koncepcji okrelanych jako zbiorowoci spoeczne, grupy, kategorie spoeczne, ukady porozumie itd.
Wszystkie wymienione koncepcje czy caociowe traktowanie rnych zbiorowoci w ramach struktury. Wedug nich na struktur spoeczn skadaj si rnego rodzaju zbiorowoci spoeczne, takie jak grupy,
organizacje i instytucje spoeczne, powizane ze sob ukadem rnych
zalenoci i - mimo wystpowania sprzecznoci, a czasami i konfliktw
- stanowice pewn cao.

Spoeczestwa s zrnicowane pod wieloma wzgldami. W ich
strukturze wystpuj midzy innymi rnice biologiczno-fizyczne oraz
psychiczne. W ten sposb na przykad moemy wskaza grupy osb niepenosprawnych i penosprawnych. Wyodrbniamy rwnie rnice demograficzne oraz najistotniejsze dla struktury spoecznej - rnice spoeczne.
skad spoeczestwa
pod wzgldem
liczebnoci,
wieku, pci
i zdolnoci
do pracy
36
Struktura demograficzna spoeczestwa pozwala na wyrnienie grup

w rnych kategoriach wiekowych. W zalenoci od potrzeb dzieli si spoeczestwo na osoby w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym. Na podstawie tego typu danych planuje si midzy innymi polityk zatrudnienia.
Podzia dzieci na te w wieku przedszkolnym i te w wieku szkolnym pozwala zaplanowa polityk owiatow. Liczebno poszczeglnych grup wiekowych umoliwia nam ustalenie, czy mamy do czynienia ze spoeczestwem starzejcym si (wzrost liczby osb w wieku poprodukcyjnym
w stosunku do osb w wieku produkcyjnym). Elementy struktury demograficznej to rwnie podzia ze wzgldu na pe. W Polsce mamy niewielk przewag kobiet.

Struktura klasowa jest wyrazem rnic spoecznych. Wyrnia si
dwa ujcia klas spoecznych. Jednym z nich jest koncepcja ekonomiczna.
Wedug jej zwolennikw klasy spoeczne s wytworem okrelonych stosunkw gospodarczych. Do reprezentantw tej koncepcji zaliczamy midzy innymi Claude'a Saint-Simona. Wyrnia on dwie klasy: produkcyjn, do ktrej zalicza przedsibiorcw, robotnikw i rolnikw, oraz
nieprodukcyjn, czyli osoby yjce z cudzej pracy. W tym ujciu o przynalenoci do klasy spoecznej decyduje nie wasno rodkw produkcji,
ale sposb ich uytkowania oraz tworzenia dbr i usug. Wspczenie takie rozumienie struktury spoecznej jest ju nieuzasadnione. O wytwarzaniu i podziale dbr decyduj dzi nie tyle posiadacze rodkw produkcji,
a waciwie udziaw w postaci akcji, ile liczna rzesza planistw, menederw, technologw, a take politykw. Wrd koncepcji ekonomicznych naley wymieni take stanowisko marksistowskie. Odegrao ono
istotn, chocia niekoniecznie pozytywn rol w historii XX wieku. Karol
Marks uwaa, e spoeczestwo dzieli si na dwie klasy: posiadajcych
rodki produkcji i nieposiadajcych. W jego ujciu te dwie klasy miay si
zwalcza a do chwili powstania spoeczestwa bezklasowego. Wodzimierz Lenin uwaa, e nastpi to w wyniku rewolucji. Odmienne stanowisko w ramach koncepcji ekonomicznej reprezentowa niemiecki historyk, socjolog i religioznawca Max Weber. Jego zdaniem klasy to zespoy
osb o rnych szansach yciowych", a wic o zrnicowanych moliwociach dostpu do dbr. Max Weber, podobnie jak marksici, rwnie
uznawa wystpowanie antagonizmw midzy klasami, jednak uwaa, e
walka klas odbywa si wycznie w sferze ekonomicznej. By przy tym jednak zwolennikiem zmian dokonywanych na drodze ewolucyjnej, a nie rewolucyjnej. Jego pogldy znalazy wielu kontynuatorw. Odniesienia do
nich odnajdziemy midzy innymi w katolickiej nauce spoecznej (np.
w encyklice Quadragesimo anno).
Odmienn koncepcj klas spoecznych gosz przedstawiciele teorii
funkcjonalnych. Zakadaj one, e spoeczestwo zawsze byo podzielone na klasy. rda podziau klasowego wynikaj z koniecznoci funkcjonalnych. Zdaniem zwolennikw tych teorii - Kingsleya Davisa i Wilberta E. Moora - kade spoeczestwo, aby mogo funkcjonowa, musi
by podzielone. Rnice pomidzy klasami wynikaj z korzyci materialnych i niematerialnych (presti, uznanie, wadza), czerpanych przez tych,
ktrzy dziki swym kwalifikacjom zajmuj najwysz pozycj spoeczna.
Rozdzielnictwo tego rodzaju dbr naley do spoeczestwa.
Wspczesne spoeczestwa dziel si wedug innych kryteriw. Wyznacznikami pozycji w hierarchii spoecznej s przede wszystkim zamono, wyksztacenie, wykonywany zawd, zajmowane stanowisko i styl ycia. Mniejsze znaczenie ma pochodzenie spoeczne. Mody czowiek
wywodzcy si z klasy robotniczej ma wszelkie szans zdobycia wyksztacenia oraz dobrze patnej pracy. Najczciej wyrnia si cztery klasy lub
uytkowanie
rodkw
produkcji
kryterium
przynalenoci
klasowej
konflikt klas
posiadajcych
i nieposiadajcych
rnice midzyklasowe wynikiem rozdzielnictwa dbr przez

spoteczestwo
nowy uktad
spoeczny,
w ktrym po| chodzenie ma
| znaczenie
: drugorzdne
37
. Struktura ycia spoecznego

pi. Pierwsza z nich to waciciele duych przedsibiorstw, kadry kierownicze najwyszego szczebla i wybitni specjalici. Najnisz klas stanowi
ludzie majcy niskie wyksztacenie, wykonujcy prace niewymagajce specjalnych kwalifikacji (sprztanie, proste prace budowlane). Pomidzy nimi
lokuje si tak zwana klasa rednia, ktr dzieli si na wysok, redni i nisk; nale do niej midzy innymi biznesmeni, rednie i nisze kadry kierownicze, specjalici (lekarze, nauczyciele, prawnicy) oraz wykwalifikowani robotnicy. Zwykle klas redni uznaje si za trzon spoeczestwa
demokratycznego. Ze wzgldu na swoj liczebno ma ona najwikszy
wpyw na funkcjonowanie spoeczestwa i pastwa. Polska jest w okresie
intensywnych przemian spoecznych. Ma ju wprawdzie wzgldnie uksztatowan klas wysz i nisz, lecz klasa rednia jeszcze si nie uformowaa.
Pogbiajce si od pocztku lat dziewidziesitych rnice w poziomie ycia midzy warstwami najuboszymi i bogatymi przejawiaj si midzy innymi w skrajnie odmiennych warunkach mieszkaniowych.
zbiorowo
zczona
wsplnym
statusem
spoecznym
hierarchia
spoecznego
uznania dla
zawodw i ich
przydatnoci
38
Struktura warstwowa, tak jak podzia klasowy, jest wyrazem rnic

spoecznych. Warstwa spoeczna to zbiorowo ludzi, ktrej czonkowie
uznaj, e czy ich wsplna pozycja spoeczna (status spoeczny). Wyrnikiem danej warstwy moe by posiadany majtek, poziom kultury
czy styl ycia. Inteligencj, czsto wymienian jako warstwa spoeczna,
wyrnia spord innych przede wszystkim poziom wyksztacenia (przynajmniej rednie), zainteresowanie kultur wysok (muzyka klasyczna,
literatura pikna) oraz liberalne pogldy polityczne. Oczywicie te wyrniki nie s regu. Pod wzgldem ekonomicznym inteligencja moe
by bardzo zrnicowana, dzielc si na przykad na przedstawicieli wolnych zawodw (adwokaci, notariusze) i pracownikw tak zwanej sfery
budetowej (nauczyciele, naukowcy). Zwykle jednak najistotniejsze jest
poczucie przynalenoci do danej warstwy.
Struktura zawodowa we wspczesnych spoeczestwach jest odbiciem znaczenia, jakie maj w nich rne zawody. Jedne zawody ciesz si
wikszym, inne mniejszym uznaniem spoecznym. O pozycji danego zawodu decyduj midzy innymi zarobki. Nie jest to jednak regu. Na
przykad sekretarka w biurze przedstawicielstwa firmy zagranicznej mo-
e zarabia wicej od nauczyciela, ale jej pozycja spoeczna bdzie nisza. W Polsce na szczycie hierarchii prestiu zawodowego znajduj si
profesorowie wyszych uczelni czy lekarze, a wic grupy zawodowe
o do przecitnych dochodach. W tym wypadku czynnikiem wpywajcym na spoeczne uznanie zawodu s wysokie kwalifikacje. Du rol
odgrywaj rwnie tradycje. Nauczyciel i lekarz w maych spoecznociach lokalnych, ktre byy podstaw spoeczestwa, zawsze byli zaliczani do elity tych zbiorowoci. O hierarchii prestiu zawodu decyduje rwnie jego spoeczna przydatno. Dlatego w Stanach Zjednoczonych tak
bardzo wzroso spoeczne uznanie dla straakw po atakach terrorystycznych 11 wrzenia 2001 roku.
W polskiej strukturze zawodowej zachodz obecnie istotne zmiany.
Zmniejsza si liczba osb zatrudnionych w przemyle i rolnictwie,
a zwiksza zatrudnienie w usugach. Pojawiaj si nieznane dotd w naszym kraju zawody, takie jak maklerzy giedowi, doradcy podatkowi,
przedsibiorcy, zawodowi politycy i inni. Jednak hierarchia prestiu zawodowego nie ulega wikszym zmianom.
Podsumowanie
Spoeczestwo jest najbardziej zoon zbiorowoci spoeczn. Skadaj si na ni obiektywne warunki bytu (przyroda, warunki ekonomiczne), kultura i struktura spoeczna.
Na struktur spoeczn skadaj si zbiorowoci spoeczne (grupy, organizacje i instytucje spoeczne) powizane ze sob systemem zalenoci.
Spoeczestwo mona dzieli na podstawie rnic demograficznych
(pi i wiek), zamonoci (klasy spoeczne), pozycji spoecznej (warstwy spoeczne) i wykonywanego zawodu.
Pytania i wiczenia
1. Opisz struktur demograficzn spoecznoci uczniowskiej swojej szkoy.
2. Okrel pooenie swojej rodziny w strukturze spoecznej. Podaj nastpnie kryteria, ktrymi si posuye, dokonujc tej oceny.
3. Zastanw si, czy mona mwi o uksztatowaniu si w Polsce klasy
redniej. Uzasadnij swoje stanowisko.
J. Szczepaski, Elementarne pojcia socjologu, Warszawa 1970.
J. Turowski, Socjologia. Wielkie stmktwy spoeczne, Lublin 2000.
Z. Ziembiski, Elementy socjologu, Pozna 1994.
39
IV. Prawidowoci ycia spoecznego

ksztatowanie
tadu spoecznego przez
wartoci,
normy,
postawy
ycie spoeczne jest zjawiskiem zoonym. Skada si z interakcji zachodzcych zarwno pomidzy jednostkami, jak i zbiorowociami spoecznymi. Jednostki i grupy wsppracuj ze sob, rywalizuj, dochodzi
miedzy nimi nawet do konfliktw. Zjawiska te s regulowane rnego
rodzaju wartociami, normami i postawami, bdcymi czynnikami
ksztatujcymi ad spoeczny danej zbiorowoci.

hedonizm
(g r. hedone
- rozkosz)- pogld etyczny, wedtug ktrego
przyjemno jest
najwyszym dobrem, celem ycia i naczelnym
motywem dziatania czowieka
utylitaryzm
(tac. utilitas - poytek) - pogld
etyczny, wedug
ktrego poytek
(korzyci, wygody) jednostki lub
spoeczestwa
s najwyszym
celem ludzkiego
postpowania
obowizek
okrelonego
zachowania
si czowieka
w rnych
sytuacjach
yciowych
40
Uczestniczc w yciu spoecznym, czsto dokonujemy oceny rzeczy

i zjawisk, ktre nas otaczaj. Mog to by oceny dodatnie lub ujemne. Gdy
oceniamy dane zjawisko lub rzecz pod ktem zwizanej z nim przyjemnoci lub przykroci, dokonujemy ocen hedonistycznych. Jeli ocena dotyczy
pikna lub brzydoty, dokonujemy ocen estetycznych. Oceniajc przydatno danej rzeczy lub zjawiska, poddajemy je ocenie utylitarnej. Gdy oceniamy w kategoriach dobra lub za, dokonujemy ocen moralnych. Oczywicie, dan rzecz lub zjawisko oceniamy z rnych punktw widzenia. Gdy
wybieramy prezent dla koleanki, oceniamy jego walory estetyczne oraz
przydatno i zastanawiamy si, czy sprawi jej przyjemno. W yciu dokonujemy rwnie powaniejszych ocen, gdy na przykad wybieramy kierunek studiw. Oceniamy take postawy i zachowania innych ludzi.
Gdy w danej zbiorowoci to samo zjawisko i te same rzeczy uzyskuj
w miar zbiene oceny, moemy mwi o pewnej wartoci spoecznej.
Jeeli wikszo spoeczestwa uznaje pikno ry, to jest to warto estetyczna. Jeeli wikszo spoeczestwa potpia zncanie si nad zwierztami, to jest to warto moralna. W miar spjny, funkcjonalny ukad
wartoci skada si na system wartoci. Wywiera on istotny wpyw na stosunki spoeczne w danej grupie oraz na wybr celw grupowych. Jednak
bardzo czsto uznawanie przez kogo pewnej wartoci wcale nie wpywa
na postpowanie tej osoby. Samo uznanie uczciwoci za warto dodatni nie wystarcza, trzeba bowiem jeszcze by uczciwym.
Wartoci uznawane w danej spoecznoci s wyznacznikami norm spoecznych, czyli nakazw i zakazw dotyczcych zachowania czowieka. Spotykamy si z nimi niemal od urodzenia. Okrelaj one na przykad sposb
naszego postpowania w rodzinie (norm moe by zakaz spniania si,
nakaz dbania o porzdek w swoim pokoju itp.). Podlegaj im rwnie zasady zachowania obowizujce w szkole czy w grupie rwienikw. Normy s
te czynnikiem regulujcym stosunki midzy obywatelem i pastwem.
Do podstawowych norm spoecznych zaliczamy miedzy innymi normy prawne. W przeciwiestwie do innych norm s one ustanowione lub
uznane za obowizujce przez pastwo. Najczciej upowanionym do
stanowienia norm prawnych jest parlament. W zalenoci jednak od systemu politycznego takie upowanienie moe otrzyma gowa pastwa,
rzd lub samorzd terytorialny. Inne organy wadzy pastwowej s upowanione do egzekwowania norm prawnych i stosowania sankcji wobec
tych, ktrzy ich nie przestrzegaj. Takimi sankcjami mog by na przykad mandat za przekroczenie dozwolonej prdkoci, grzywna za wycicie drzewa czy kara ograniczenia wolnoci za kradzie.
W spoeczestwie funkcjonuj rwnie normy religijne. W przeciwiestwie do norm prawnych, ktre obowizuj wszystkich czonkw danej zbiorowoci, maj one ograniczony zasig i dotycz tylko osb danego wyznania. Najczciej przyjmuje si, e ustanowi je Bg (np. dekalog).
Mog by rwnie uznane za obowizujce przez dany Koci (np. normy dotyczce zawarcia zwizku maeskiego). Czsto normy religijne,
zwaszcza te okrelajce stosunki midzy ludmi, traktowane s jak normy moralne (np. nakaz mioci bliniego). W Kociele katolickim i prawosawnym za nieprzestrzeganie norm religijnych grozi w szczeglnych
wypadkach kltwa, czyli zakaz uczestniczenia w yciu Kocioa.
Do najwaniejszych norm regulujcych ycie czowieka nale normy
moralne (etyczne). Mog mie one charakter absolutny, co oznacza bezwzgldny nakaz lub zakaz okrelonego zachowania, czego przykadem jest
norma zakazujca mwienia nieprawdy. Jednak ta sama norma moe
w niektrych wypadkach przesta obowizywa, jak choby zasada prawdomwnoci w odniesieniu do przesuchiwanego jeca wojennego. Normy
moralne nie tylko dotycz postpowania jednostki, ale mog dotyczy caych grup spoecznych (np. etyka zawodowa). Ich nieprzestrzeganie nie
pociga za sob waciwie adnych skutkw. Czowiek postpujcy nieetycznie jest co najwyej izolowany w swoim rodowisku. Niestety, coraz
wicej norm moralnych jest wprawdzie uznawanych, ale nie jest przestrzeganych w spoeczestwie. Potpiamy kradzie, ale jazdy na gap nie zaliczamy do tej kategorii. Potpiamy kamstwo, ale oszukanie rodzicw lub
nauczyciela jest niestety traktowane czasami wrcz jako osignicie.
Najczciej w yciu spoecznym stykamy si z normami obyczajowymi.
Dotycz one pewnych nawykw zachowania si w danej zbiorowoci. Na
og reguluj nasze postpowanie zwizane z codziennymi kontaktami
zinnymi ludmi (np. sposoby powitania). Normy obyczajowe zwizane
s rwnie z pewnymi rytuaami charakterystycznymi dla danej zbiorowoci, takimi jak wesele, chrzciny, studniwka itp. Reguluj take sposb zachowania si, a nawet okrelaj ubir stosowny do okrelonych sytuacji (np. w teatrze). Wiele norm obyczajowych zanika lub ulega
zmianie. Dzieje si tak szczeglnie teraz, kiedy nastpia znaczna liberalizacja obyczajowoci. Nieprzestrzeganie norm obyczajowych nie pociga za sob tak kategorycznych sankcji, jak w wypadku norm prawnych.
l zasady
i: zachowania si
| oparte na
j przepisach
l nadprzyrodzone
l pochodzenie
l norm
zasady
zachowania si
oparte na ocenach i wartociach moralnych
nawyki
zachowania si,
rytuay czy sposb ubierania
si uznane
w danej
zbiorowoci
41
Czowiek zachowujcy si nieobyczajnie moe si narazi na izolacj

w swoim rodowisku i omieszenie.
Zakazy i nakazy obowizujce w spoeczestwie mog mie oparcie
w kilku rnych normach. Nakaz bycia czowiekiem uczciwym jest zwizany zarwno z norm prawn, jak i religijn, moraln oraz obyczajow.
Mog rwnie wystpowa sprzecznoci pomidzy normami obowizujcymi w tym samym spoeczestwie, na przykad midzy zawart w dekalogu norm: Nie zabijaj" a norm prawn przewidujc kar mierci.

gotowo
czowieka do
okrelonych
zachowa
wzgldem
ludzi czy zjawisk (stosunek do nich)
l najwaniejsza
j zasada ycia
spoecznego
najpowaniejszy
przykad
oszustwa
42
Sama znajomo norm spoecznych nie wystarcza do godnego ycia

w spoeczestwie. Dopiero gotowo do ich przestrzegania oraz postawa
czowieka w trakcie jego dziaalnoci zapewniaj mu uznanie w otoczeniu spoecznym. Postawy s elementem osobowoci, wyznaczaj gotowo jednostki do okrelonego zachowania si wzgldem innych ludzi,
grup spoecznych i innych elementw rzeczywistoci.
Postawy czowieka ksztatuj si w procesie wychowania pod wpywem rodowiska spoecznego. Maj one cisy zwizek z rolami spoecznymi jednostki. Niektre postawy wchodz nawet w zakres stereotypw
okrelonych rl spoecznych. Kolejarz powinien by punktualny, a kupiec - sowny. Nie oznacza to, e okrelone postawy obowizuj tylko
poszczeglne kategorie spoeczne. Kady czowiek powinien by prawdomwny i punktualny, jednak pewne role czy obowizki zawodowe wymagaj nasilenia okrelonego typu zachowa.
Wiele cech i postaw sprzyja dobremu funkcjonowaniu jednostki
w spoeczestwie. Pozwala unika niepotrzebnych konfliktw, a nawet
wzbudza podziw i szacunek innych.
Jedn z najwaniejszych postaw w yciu spoecznym jest uczciwo.
Wedug Maego sownika jzyka polskiego (PWN) czowiek uczciwy to czowiek prawy, szanujcy cudz wasno, niezdolny do oszustwa". Przejawem braku uczciwoci jest zatem nieprzestrzeganie obowizujcych w danym spoeczestwie norm prawnych, poczynajc na przykad od tych,
ktre zabraniaj kierowcom parkowania w niedozwolonych miejscach,
a koczc na tych, ktre chroni zdrowie i ycie innych osb. Nieuczciwoci jest rwnie brak poszanowania dla cudzej wasnoci. W tym przypadku najbardziej jaskrawym przykadem bdzie pospolita kradzie, ale take
malowanie graffiti na cianach budynkw, niszczenie przystankw autobusowych czy sprztu szkolnego. Oszukuj zarwno osoby, ktre cigaj na
sprawdzianie, jak i te, ktre dopuszczaj si malwersacji finansowych.
Najpowaniejszym przykadem oszustwa w yciu spoecznym jest korupcja (ac. corruptio - zepsucie, przekupstwo). Zjawisko to, znane ju
w staroytnej Asyrii, wspczenie polega na naduywaniu stanowisk publicznych dla osignicia korzyci osobistych i jest jednym z najgroniejszych przypadkw patologii wadzy. Przejawem korupcji jest midzy in-
nymi apwkarstwo, czyli przekupywanie urzdnikw w celu uzyskania

korzystnej decyzji. Innym przykadem naduywania zajmowanego stanowiska jest patna protekcja przy obsadzaniu stanowisk. W yciu publicznym szczeglnie gronym przykadem korupcji jest wykorzystywanie rodkw budetowych dla osignicia wasnych korzyci oraz tak zwany handel
wpywami, polegajcy midzy innymi na wspieraniu partii politycznych
w zamian za moliwo wpywania na decyzje osb sprawujcych wadz.
Korupcja jest szczeglnie szkodliwa dla ycia spoecznego, poniewa zagraa podstawowym prawom czowieka, na przykad narusza zasad rwnoci i destabilizuje instytucj pastwa. Niestety, w Polsce staje si zjawiskiem coraz powszechniejszym. Wedug Transparency International",
midzynarodowej organizacji zajmujcej si zwalczaniem korupcji, Polska
znajduje si dopiero na 44 miejscu w klasyfikacji pastw, poczynajc od
tych, w ktrych skala tego zjawiska jest najmniejsza.
Wan cech jest odwaga cywilna, niezbdna zarwno w yciu prywatnym, jak i publicznym. Dziki niej czowiek z godnoci potrafi si na
przykad przyzna do bdu i ponie jego konsekwencje. Cecha ta sprzyja zatem ksztatowaniu odpowiedzialnoci za swoje postpowanie, co
jest szczeglnie wane w wypadku politykw, podejmujcych istotne dla
pastwa decyzje. Odwaga cywilna to rwnie odwaga mwienia prawdy,
goszenia wasnych pogldw nawet wtedy, gdy wikszo uwaa inaczej,
oraz postpowanie w zgodzie ze swoim sumieniem, a wbrew presji otoczenia. Odwaga cywilna pomaga stan w obronie pokrzywdzonych, sabych i niesprawiedliwie ocenionych. Pozwala te broni swojej indywidualnoci i odrbnoci przed unifikujcym (ujednolicajcym) wpywem
rodowiska spoecznego.
Niezmiernie istotna jest rwnie sowno. Stanowi ona fundament
uczciwoci. Jest niezbdna kademu, bez wzgldu na wiek i rodzaj penionych rl spoecznych. Dziki niej czowiek staje si dla innych wiarygodny,
to co mwi i robi, wzbudza zaufanie innych. Umiejtno dotrzymywania
sowa, przestrzegania zawartych umw, porozumie czy obietnic zasuguje na powszechny szacunek, znacznie bowiem uatwia wspycie - w rodzinie, grupie rwieniczej lub zawodowej, partii itp. Sowno jest te dowodem poszanowania siebie i innych. Czowiek niesowny, amicy swoje
sowo sam bowiem kwestionuje wasn uczciwo. Nie moe wic te wymaga od innych, by okazywali mu zaufanie.
Cecha ta nierozerwalnie wie si z prawdomwnoci. Brak sownoci zmusza do poszukiwania usprawiedliwie nie zawsze zgodnych
z prawd. Czowiek, ktry kamie, postpuje nieuczciwie i okazuje zupeny brak szacunku wobec innych - oszukiwanych. Mwienie prawdy
jest dowodem odwagi cywilnej i mdroci, pozwala unikn wielu kopotw, ktre si zwykle pojawiaj po zdemaskowaniu kamstwa. Jest to cecha bardzo wana w yciu spoecznym i politycznym. W historii mona
znale wiele przykadw prb faszowania rzeczywistoci. Wczeniej czy
pniej zostaj one jednak odkryte i nie przynosz chluby sprawcom.
postpowanie
l w zgodzie ze
swoim sumieniem, nawet
wbrew odmienI nej opinii i presji
otoczenia
dotrzymywanie
sowa czy
przestrzeganie
postanowie
umw
szczero,
! otwarto
l i prawdziwo
i wypowiedzi
43
skrupulatne
przestrzeganie
terminu
zdolno
uczuciowego
utosamiania
si z inn
osob
Prawdomwno powinna by bezwzgldnie wymagana od wszystkich

politykw oraz dziennikarzy. Oni bowiem decyduj o jakoci ycia publicznego i maj istotny wpyw na postawy przecitnych obywateli.
Z punktu widzenia ycia spoecznego bardzo wan cech jest punktualno. Nadal jednak istnieje do dua tolerancja dla osb niepunktualnych. Uczniowie spniajcy si na lekcje, gocie przychodzcy godzin po
umwionym czasie na przyjcie, opnione bez wyranego powodu pocigi
i autobusy - to cigle jeszcze polska codzienno. Osoby niepunktualne na
og bagatelizuj t cech. Nie jest to suszne, punktualno jest bowiem wyrazem szacunku dla czasu innych i elementarnym przejawem grzecznoci.
Kade spnienie dezorganizuje plany, utrudnia prawidowe przeprowadzenie lekcji czy zebrania, wprowadza nerwowo, powoduje konflikty. Niepunktualno wic -wasna lub cudza - bardzo komplikuje ycie czowieka.
Wraliwo spoeczna jest szczeglnym przejawem empatii, czyli
umiejtnoci wczuwania si w stany psychiczne i pooenie innych osb,
zwaszcza tych, ktre dowiadczaj poczucia krzywdy, wstydu i ponienia. Czowiek wraliwy potrafi wspczu, umie si emocjonalnie utosami z tymi, ktrzy znaleli si w sytuacji wymagajcej pomocy. Wraliwo na problemy spoeczne moe mobilizowa do wikszej
aktywnoci politycznej, skania do przeciwdziaania przyczynom tych
problemw czy te zachca
do uczestniczenia na przykad
w akcjach charytatywnych.
Ten rodzaj wraliwoci rodzi
postawy altruistyczne, wyraajce si w bezinteresownej
trosce o dobro innych ludzi,
yczliwoci oraz gotowoci do
powice. Literackim wzorem takich zachowa jest
doktor Tomasz Judym, bohater Ludzi bezdomnych Stefana Mfodzi wolontariusze Wielkiej Orkiestry witeczeromskiego.
nej Pomocy
Czy wiesz, e...
Najwiksz w Polsce organizacj spoeczn pomagajc bezdomnym i ubogim jest
Towarzystwo Pomocy im. w. Brata Alberta, niezalena katolicka organizacja dobroczynna. Dziaajc od 1981 roku, zrzesza 2500 czonkw zorganizowanych w 52
koach. Zajmuje si midzy innymi zakadaniem i prowadzeniem schronisk, noclegowni, kuchni, ani oraz organizowaniem wigilii i niada wielkanocnych, wydawaniem ywnoci i odziey. Wsppracuje rwnie z samorzdem terytorialnym,
administracj pastwow, a take z organizacjami pozarzdowymi w rozwizaniu
problemw bezrobocia i ubstwa. Prowadzi dziaalno informacyjn, inspiruje
badania naukowe, szkoli pracownikw i wolontariuszy. Mottem jej dziaania s
sowa w. Alberta: S potrzeby, ktrych og nie ma prawa odmawia jednostkom, a takimi potrzebami s chleb i dach nad gow".
44
Z wraliwoci spoeczn wie si poczucie solidarnoci midzyludzkiej. Rodzi ono szczeglny rodzaj wizi midzy ludmi o wsplnych przekonaniach, dziaaniach, zachowaniach czy celach. Wymaga od czonkw danej grupy spoecznej wzajemnej pomocy i odpowiedzialnoci. Jest to
bardzo istotne w sytuacjach nadzwyczajnych - trudnych dla jednostki lub
zbiorowoci. Poar domu, powd w danym rejonie, katastrofa lotnicza czy
atak terrorystyczny - to sytuacje, w ktrych w imi solidarnoci z poszkodowanymi prbujemy im w rny sposb pomc. Bez tej pomocy, materialnej
czy duchowej, skutki zagroe byyby znacznie bardziej dotkliwe. To wanie dla okazania solidarnoci midzyludzkiej czcimy minut ciszy pami
o ofiarach albo te czymy si we wsplnym dziaaniu przeciwko na przykad amaniu praw czowieka. Entuzjazm
towarzyszcy corocznie takim akcjom jak
Wielka Orkiestra witecznej Pomocy potwierdza istnienie solidarnoci midzyludzkiej i tkwic w ludziach potrzeb czenia
si we wsplnym dziaaniu dla innych.
: wi oparta na
wspdziaaniu,
wspodpowiedzialnoci, wza| jemnym wspieraniu si
Po tragicznym ataku terrorystycznym na Stany

Zjednoczone z 11 wrzenia 2001 roku prawie ca
ludzko poczyo wspczucie dla rodzin 3000
ofiar oraz potpienie okrutnego czynu. Na zdjciu
mieszkanka Moskwy skada kwiaty pod ambasad
Stanw Zjednoczonych.

ycie spoeczne regulowane jest przez zesp norm. Najczciej stykamy si z normami prawnymi. Jednak ze wzgldu na ad spoeczny rwnie wane s wartoci i normy moralne. Jedn z najwaniejszych dla adu spoecznego jest sprawiedliwo.
Sprawiedliwo i jej teorie
Sprawiedliwo to pojcie bardzo istotne dla kadego czowieka.

Wszyscy chcemy by sprawiedliwie traktowani - w rodzinie, w szkole,
w spoeczestwie. Sami te pragniemy sprawiedliwie odnosi si do innych. W potocznym rozumieniu sprawiedliwo wie si z ocen, sdem
czy moliwoci dostpu do okrelonych dbr. Bardzo trudno wyjani,
czym jest sprawiedliwo -jest to bowiem pojcie niejednoznaczne. Definicje akcentuj wiele jej aspektw, w zalenoci od zmieniajcych si
warunkw spoeczno-historycznych pojawiaj si rne koncepcje. Zawsze jednak jest to warto pozytywna, wraz z rwnoci i wolnoci powszechnie uznawana za jedn z podstawowych dla ycia spoecznego.
Jest wan zasad moraln. W prawie okrela waciwo wyrokowania,
a w polityce jest utosamiana z podziaem dbr materialnych wedug
ustalonych zasad i kryteriw oraz z rwnoci szans i uprawnie obywateli wobec prawa.
zasada
| moralna doma: gajca si poszanowania
praw innych,
waciwego podziau dbr materialnych, rwnoci szans
i uprawnie
45
formuy
sprawiedliwoci
rozdzielczej
spoeczno
to zbir wolnych jednostek starajcych si nie
krzywdzi innych w imi
wasnych
interesw
46
Ju Arystoteles (staroytny filozof grecki) rozrnia sprawiedliwo

wyrwnawcz i sprawiedliwo rozdzielcz. Sprawiedliwo wyrwnawcza wymaga, by za dany towar zapaci cen nie nisz ni koszty jego
wytworzenia. Sprawiedliwo rozdzielcza za zakada, e kady, kto
uczestniczy w wytwarzaniu tego towaru, otrzyma jak cz zysku, proporcjonaln do swojego wkadu pracy.
Wyrniamy nastpujce formuy sprawiedliwoci rozdzielczej:
Formua kademu rwno zakada, e kady czonek spoeczestwa
otrzyma tyle samo dbr, niezalenie od swego wkadu pracy i potrzeb.
Zasada ta nie mobilizuje do wysiku, a wrcz przeciwnie - demoralizuje,
wpajajc przekonanie, e sumienno czy te jej brak s tyle samo warte.
Zwykle te prowadzi do unifikacji stylu ycia i potrzeb, zabija indywidualizm, jest przyczyn marnotrawstwa rozdzielanych dbr.
Formua kademu wedug jego potrzeb spoecznie uzasadnionych" jest
trudna do realizacji z powodu wzgldnoci owych potrzeb i tego, e zaspokojenie jednych potrzeb rodzi nowe. W efekcie zawsze si wic pojawi poczucie niedosytu i niesprawiedliwoci, zwaszcza e miar wyznacza
dzielcy, a nie otrzymujcy.
Formua kademu wedug jego wysiku wprawdzie uzalenia przydzia
dbr od ponoszonego trudu na rzecz dobra spoecznego, ale nie wymusza efektywnoci dziaa.
Formua kademu wedug jego pracy zakada przydzia dbr proporcjonalnie do wkadu pracy, jednak bardzo trudno jest okreli ten wkad
w odniesieniu do poszczeglnych ludzi. Zwykle jednostka uczestniczy
w dziaaniach duych zespow i sukces kocowy jest rezultatem wsplnej pracy. Formua ta nie zapewnia nawet minimum dbr osobom niezdolnym do pracy ze wzgldu na stan zdrowia, wiek czy kalectwo.
Formua kademu wedug jego zasug nakazuje nagradza tych, ktrzy
maj jakie szczeglne zasugi dla spoeczestwa. Jednak rodzaj zasug
oraz sposb i czas ich wynagradzania s wzgldne, dlatego stosowanie tej
zasady moe prowadzi do konfliktw spoecznych.
Formua kademu wedug jego urodzenia stanowia podstaw porzdku
feudalnego. Uzaleniaa przydzia dbr od przynalenoci spoecznej rodzicw. Jest to zasada sprzeczna z przekonaniem o rwnoci wszystkich
ludzi, waciwym demokracji.
Teorie sprawiedliwoci mona te podzieli na indywidualistyczne, dajce pierwszestwo jednostce, i wsplnotowe, dla ktrych dobro wsplnoty
jest wartoci nadrzdn. Teorie indywidualistyczne opieraj si na zaoeniu, e spoeczno jest zbiorem jednostek yjcych niezalenie od siebie
i nawizujcych kontakty tylko wtedy, gdy s one obustronnie korzystne
pod wzgldem emocjonalnym, ekonomicznym i politycznym. Jednostki te
rywalizuj ze sob, jednak zasad podstawow jest przekonanie, e w imi
wasnych interesw i wasnej wolnoci nie wolno krzywdzi innych.
Teorie wsplnotowe zakadaj, e spoeczno jest czym wicej ni tylko sum jednostek. Dobro spoecznoci jest nadrzdne wobec interesu
jednostki, majcej obowizek pomaga tym, ktrzy gorzej sobie radz.
Sprawiedliwo jako uprawnienie to teoria, ktra kiadzie nacisk na
posiadanie dbr. Okrela si trzy podstawowe zasady sprawiedliwego
spoeczestwa:
- sprawiedliwe pozyskanie (legalne nabycie dobra),
- sprawiedliwe przekazanie (legalna sprzeda lub legalne oddanie dobra),
- dochodzenie praw (moliwo odwoania si do odpowiednich instytucji, jeli dobro jest nielegalnie pozyskane lub przekazane).
Istot tej koncepcji jest wic przekonanie, e przestrzeganie prawa
w zdobywaniu i gromadzeniu dbr materialnych stanowi podstaw sprawiedliwoci spoecznej.
Sprawiedliwo jako rwno szans to koncepcja zakadajca, e
kady powinien mie te same moliwoci rozwoju i dziaania. Podstaw
umowy spoecznej s dwie zasady - zasada wolnoci i zasada dyferencji
(zrnicowania). Zgodnie z zasad wolnoci kady moe wybra rodzaj
ycia, jeli tylko nie szkodzi tym innym. Zasada dyferencji zakada, e ludzie bd wyznaczali sobie w yciu rne cele, poniewa s rni, maj
odmienne zainteresowania, zdolnoci i aspiracje. Sprawiedliwe jest wic
takie zorganizowanie spoeczestwa, by kada jednostka miaa wolno
wyboru wasnej drogi yciowej.
dobro spoecznoci ponad

dobrem jednostki
1 przestrzeganie
] prawa w gromadzeniu dbr
: materialnych
zapewnienie
jednostce wolnoci wyboru
wtasnej drogi
yciowej
Problemy moralne wspczesnego spoeczestwa
Problemy moralne wspczesnego spoeczestwa s zoone i w rnych pastwach rnie rozstrzygane przez przepisy prawa, normy etyczne czy zasady religijne.
Aborcja jest przedmiotem najpowaniejszych sporw etycznych
wspczesnego wiata. Chodzi tu bowiem o ludzkie ycie. Aborcja to
przerwanie ciy przez zabieg chirurgiczny lub w sposb farmakologiczny. W Polsce obowizuje ustawa z 1993 roku (z pniejszymi zmianami)
o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach przerywania ciy. Wedug niej prawo do ycia podlega ochronie rwnie w fazie
podowej. Dopuszcza si moliwo wykonania aborcji jedynie w szpitalu
na pisemn prob kobiety, gdy:
- cia zagraa yciu lub zdrowiu matki,
- zdiagnozowano cikie upoledzenie podu,
- cia powstaa w wyniku czynu zabronionego (np. gwatu).
Przeprowadzenie aborcji jest zabronione w momencie, gdy pd osign zdolno do samodzielnego ycia poza organizmem matki. Zmiany
kodeksu karnego z 1997 roku wprowadziy odpowiedzialno karn za
naruszenie ustawy o planowaniu rodziny, ochronie podu ludzkiego i warunkach przerywania ciy.
zabieg
przerwania
ciy
dopuszczenie
wyjtkw w prawie do ycia
47

zabjstwo
czowieka
nieuleczalnie
chorego na
jego danie lub
pod wpywem
wspczucia
dla niego
prawa chronione przez system

prawny i normy
etyczne
danego kraju
48
Eutanazja jest rwnie przedmiotem sporu, w ktrym chodzi o istotn

warto, jak jest ycie czowieka, tyle e w tym wypadku u jego schyku.
Eutanazja jest to skrcenie ycia czowiekowi ciko choremu, cierpicemu, ktry nie ma szans na wyzdrowienie i prosi o przyspieszenie mierci.
Tak decyzje moe te podj w imieniu nieprzytomnego chorego rodzina
lub lekarz. W polskim prawie eutanazja jest zabroniona, ale od niedawna
dopuszcza j prawodawstwo holenderskie. Jej zwolennicy uwaaj, e
czowiek jest wolny i moe decydowa rwnie o momencie swojej mierci. Moe wiec rozstrzygn o tym, czy chce cierpie i biologicznie wegetowa, pozostajc uzalenionym od innych, czsto obcych ludzi, oraz od
urzdze medycznych. Przeciwnicy wysuwaj argumenty religijne i moralne, przekonujc, e czowiekowi nie wolno zabija w adnych okolicznociach ani siebie, ani innych. Kade cierpienie ma sens, medycyna nie jest
w stanie wykluczy moliwoci poprawy stanu zdrowia pacjenta, wic zawsze naley mie nadziej. Niebezpieczne wydaje si te przyznanie lekarzom prawa do umiercania. Pacjent traci wtedy pewno, e lekarz bdzie
go zawsze ratowa. Przestaje mu ufa, obawiajc si, e z powodw na
przykad ekonomicznych moe przyspieszy jego mier.
Prawa jednostki gwarantowane s w ramach midzynarodowego systemu ochrony praw czowieka, na ktry skadaj si ratyfikowane przez
pastwa konwencje (np. midzynarodowe pakty praw czowieka) oraz
organizacje midzynarodowe, takie jak Organizacja Narodw Zjednoczonych, czy organizacje pozarzdowe, jak choby Amnesty International". Gwarancje przestrzegania praw czowieka zawieraj rwnie konstytucje pastw demokratycznych. Jednak prawne gwarancje ochrony
praw jednostki nie wystarczaj. Zbyt czsto mamy obecnie do czynienia
z ich amaniem. wiadcz o tym liczne przykady zwizane z konfliktem
bakaskim, wojn domow w Rwandzie, brutalnym traktowaniem winiw w Chinach, Turcji, Brazylii i innych krajach. O przestrzeganiu praw
czowieka w danym kraju decyduje nie tylko system prawny, ale przede
wszystkim system norm etycznych. Uprawnienia jednostki bd przestrzegane, jeli w danym spoeczestwie ycie czowieka i jego godno
znajd si na szczycie hierarchii wartoci.
Szczeglnym przykadem amania praw czowieka jest zjawisko korupcji. Narusza ono rwne prawo kadego czowieka do zajmowania stanowisk publicznych, zatrudnienia, opieki zdrowotnej, owiaty. Jest przykadem nieprzestrzegania norm prawnych i etycznych zarwno przez osob,
ktra wrcza korzyci, jak i t, ktra je przyjmuje lub wrcz ich da.
W wielu przypadkach przyczyn amania praw czowieka jest nietolerancja. Tolerancja (ac. tolerare - wytrzymywa, znosi) polega na wiadomym uznawaniu prawa innych ludzi do wyznawania wiary, posiadania
pogldw politycznych i wyboru stylu ycia. Nietolerancja polega wic
na ograniczaniu praw i represjonowaniu osb, ktre wyznaj inn wiar,
maj odmienne pogldy polityczne, reprezentuj nieakceptowane przez
wikszo preferencje seksualne, a nawet tych, ktrzy inaczej si ubieraj lub suchaj innej muzyki.

Zwaywszy, e uznanie przyrodzonej godnoci oraz rwnych i niezbywalnych praw wszystkich czonkw rodziny ludzkiej jest podstaw wolnoci,
sprawiedliwoci i pokoju na wiecie.
Zwaywszy, e nieposzanowanie i nieprzestrzeganie praw czowieka doprowadzio do aktw barbarzystw, ktre wstrzsny sumieniem ludzkoci (...).
Powszechna
deklaracja praw
czowieka
Zgromadzenie Oglne ogasza niniejsz Powszechn deklaracj praw czowieka (...)".

Wstp do: Powszechna deklaracja praw czowieka z 10 grudnia 1948 roku
Etyczny aspekt ochrony rodowiska. rodowisko naturalne chroni

umowy i konwencje midzynarodowe oraz waciwe przepisy prawa lokalnego. Jednak mimo pewnego postpu stan ochrony naszego rodowiska naturalnego nadal pozostawia wiele do yczenia. Skuteczno ochrony w znacznym stopniu zaley od naszych postaw w stosunku do natury.
Zwolennicy postawy ekologicznej opowiadaj si za traktowaniem
rodowiska naturalnego jako harmonijnej caoci.
Prawa zwierzt - to bardzo istotny problem etyczny wspczesnej cywilizacji. Czsto humanitarne przepisy pozostaj jedynie teori, a ich naruszanie nie jest stanowczo pitnowane ani przez prawo, ani przez opini spoeczn. Najczciej prawa zwierzt s amane w nastpujcych
okolicznociach:
- warunki hodowli, transportu i uboju zwierzt w celach spoywczych
oraz dla uzyskania futra;
- wykorzystywanie zwierzt do eksperymentw medycznych;
- wykorzystywanie zwierzt do testowania kosmetykw i innych produktw;
- polowania, hodowla oraz tresura
.^..Mof
"^
zwierzt dla celw rozrywkowych;
- zncanie si nad zwierztami (godzenie, bicie, zniewalanie).
stosunek
czowieka do
natury miar
ochrony
rodowiska
Wiele gatunkw zwierzt, takich jak na przykad

foki, nosoroce, sonie afrykaskie, zagroonych
jest wyginiciem tylko dlatego, e maj cenione
przez ludzi futro lub s po prostu wartociowym
trofeum myliwskim.
wiadome zadawanie zwierztom blu lub zabijanie ich wiadczy

o okruciestwie i jest niegodne czowieka, niezalenie od definicji przyjtej na okrelenie zwierzcia. Obrocy zwierzt s przekonani, e miar czowieczestwa jest wanie nasz stosunek do zwierzt.
Innymi problemami etycznymi wspczesnego wiata s rwnie zagadnienia zwizane z badaniami prenatalnymi (np. po nakuciu pcherza podowego pobiera si wody podowe w celu wykrycia wad rozwojowych, co grozi uszkodzeniem podu), zapodnieniem in vitro (tzw. dzieci
z probwki"), klonowaniem ludzi.
stosunek ludzi
do zwierzt
miar czowieczestwa
49
Pojcie adu spoecznego
umiejtno podejmowania
dziata zmierzajcych do
wsplnego celu
konsensus
(tac. consensus
- zgoda) - porozumienie osignite w wyniku
dyskusji, zwykle
wymagajce
kompromisw
Kada zbiorowo dy do uporzdkowania ycia spoecznego. Wspominane wczeniej wartoci, normy i postawy skadaj si na ad spoeczny.
Podstaw adu spoecznego jest wsppraca, czyli umiejtno podejmowania dziaa zmierzajcych do wsplnego celu. Czsto warunkiem
skutecznej wsppracy jest konieczno dokonania podziau zada w danej zbiorowoci. Przygotowanie na przykad szkolnej dyskoteki wymaga
wanie tego typu wsppracy. Cz uczniw bdzie si zajmowa przygotowaniem sprztu do nagonienia sali, inna grupa zajmie si efektami
specjalnymi i owietleniem, a jeszcze inna - rozprowadzeniem biletw
itp. Podzia tego typu w jaki sposb ogranicza swobod jednostki. Jednake perspektywa osignicia obustronnej korzyci agodzi te niedostatki, zwaszcza e powodzenie przedsiwzicia realizowanego samodzielnie przez jednostk jest mao prawdopodobne.
Wanym elementem adu spoecznego jest umiejtno osigania konsensusu, czyli uzgadniania rozbienych interesw. W kadym, nawet najlepiej funkcjonujcym spoeczestwie mog si zdarzy sytuacje konfliktowe.
Nie naruszaj one adu spoecznego, jeli zbiorowo potrafi wytworzy
mechanizmy prowadzce do ustalenia wsplnego stanowiska w wyniku dyskusji czy negocjacji. Jeeli w spoeczestwie istnieje gotowo do zawierania kompromisu, to nawet powane konflikty spoeczne nie narusz adu
spoecznego. Przykadem umiejtnoci zawierania kompromisu jest porozumienie okrgego stou", czyli negocjacje prowadzone w 1989 roku przez
sprawujc wadz Polsk Zjednoczon
Parti Robotnicz i jej sojusznikw oraz
opozycj skupion wok Niezalenego
Samorzdnego Zwizku Zawodowego
Solidarno" z Lechem Was na czele.
Porozumienie okrgego stou" pokazao caemu wiatu, e istotne zmiany spoteczno-polityczne mog dokona si bez rozlewu krwi, e
moliwe jest uzgodnienie wsplnego stanowiska, mimo duych rnic ideowych i rozbienoci interesw. Porozumienie okrgego stou"
stao si wzorem dla innych krajw Europy
rodkowowschodniej.
system wartoci
przekazywany
przez rodzin,
szkot,
instytucje
spoeczne
50
Istotnym elementem adu spoecznego jest rwnie akceptowana

przez wikszo zbiorowoci hierarchia wartoci. Kade spoeczestwo
okrela w jaki sposb, co jest dobre, a co ze, co jest przydatne, a co bezwartociowe, co jest adne, a co brzydkie, co jest przyjemne, a co wstrtne. Wartoci tworz w miar spjny system, przekazywany przez rodzin,
szko i instytucje spoeczne. Nie s, oczywicie, stae. Zmieniaj si te,
ktre zwizane s z ocenami estetycznymi lub dotyczcymi przydatnoci
rzeczy i zjawisk. Co wicej, tego typu wartoci bd zrnicowane w danej

zbiorowoci w zalenoci od grupy lub kategorii spoecznej, ktra je reprezentuje. Wartoci moralne natomiast nigdy nie powinny ulega zmianom.
Poszanowanie ycia i godnoci drugiego czowieka, uczciwo czy odwaga
cywilna zawsze i wszdzie powinny sta na czele hierarchii wartoci.
ad spoeczny zapewnia rozwj spoeczestwa. Jego brak bdzie prowadzi do sytuacji konfliktowych i destrukcyjnych, ktre mog powodowa dezorganizacj, a nawet rozpad zbiorowoci.
Z adem spoecznym zwizane jest rwnie pojcie rwnowagi spoecznej, czyli stanu wzgldnej stabilnoci wzorw spoecznych istniejcych w danej zbiorowoci. O rwnowadze spoecznej bdzie mona mwi, gdy obowizujcy porzdek spoeczny, czyli stan harmonijnego
funkcjonowania jednostek, grup i instytucji spoecznych, nie jest zakcany przez adne czynniki zewntrzne i wewntrzne.
stabilno
wzorw
l; spoecznych
i harmonijne
i funkcjonowa: nie spoeczestwa
Czynniki ksztatujce ad spoeczny
Prawo jest jednym z najwaniejszych czynnikw ksztatujcych ad

spoeczny. Zapewnia ono zesp norm i regu, ktre umoliwiaj funkcjonowanie zbiorowoci. Prawo ustala midzy innymi zasady dotyczce
sposobw rozwizywania konfliktw pomidzy pracownikami a pracodawc. Prby rozstrzygania ich na zasadzie samowoli mog prowadzi
do powanych zakce adu spoecznego (nieustajce strajki i zamieszki uliczne).
Moralno jest zjawiskiem spoecznym regulujcym wszystkie relacje
pomidzy jednostkami, jednostk a grup oraz pomidzy grupami spoecznymi w danej zbiorowoci. Wyznacza ona hierarchi dbr podstawowych, takich jak ycie, godno, wolno, moliwo samorealizacji, wygoda i dostatek itp. Dla adu spoecznego wane jest, czy na szczycie tej
hierarchii bdzie godno czowieka, czy denie do zaspokojenia wasnych potrzeb za wszelk cen.
Religia jest uznawana za element stabilizujcy ycie spoeczne zarwno przez ludzi wierzcych, jak i ateistw. Dziewitnastowieczni niewierzcy liberaowie uwaali, e najlepszymi strami spoeczestwa s
ksia. Religia odgrywa istotn rol w integrowaniu spoeczestwa. Wyznacza rwnie jednoznaczn hierarchi wartoci najistotniejszych dla
ldu spoecznego. Godno czowieka, uczciwo, miosierdzie, mio
bliniego nale do najwaniejszych wartoci w chrzecijastwie.
Tradycja, rozumiana jako zbir norm postpowania, wartoci oraz
ideaw, a take obyczajw i zwyczajw charakterystycznych dla danej
zbiorowoci, jest rwnie wanym czynnikiem ksztatujcym ad spoeczny. Uznawanie tych samych wartoci stabilizuje ycie spoeczne. Wana
dla Polakw warto, jak jest niepodlego pastwa, potrafia jednoczy nard i pozwalaa zapomnie o konfliktach wewntrznych. Obyczaj
zwizany z Wigili Boego Narodzenia - pozostawienia jednego wolnego miejsca przy stole - wzmacnia wizi midzyludzkie.
ustalenie m.in.
sposobw
j rozwizywania
l konfliktw
okrelenie
hierarchii dbr
podstawowych
integrowanie
spoeczestwa
stabilizowanie
ycia
spoecznego
51
Koncepcje adu spoecznego
spoeczestwo
samoregulujcym si systemem dcym
do tadu
i harmonii
spoeczestwo
systemem
sprzecznym
wewntrznie
Wbrew pozorom pojcie adu spoecznego nie jest jednoznaczne.

Okazuje si, e mona je rozumie w dwojaki sposb.
Wedug funkcjonalistycznej teorii adu spoecznego, ktrej zwolennikami byli midzy innymi amerykascy socjolodzy Talcott Parsons i Robert
King Merton, spoeczestwa zawsze zmierzaj do osignicia wewntrznej rwnowagi. W ujciu tej teorii spoeczestwo jest samoregulujcym si
systemem dcym do rwnowagi i harmonii. Wszelkie zmiany s jedynie
przechodzeniem od jednego ldu do drugiego.
Cakiem odmienne stanowisko zajmuj zwolennicy teorii konfliktu
spoecznego. Ich zdaniem ad jest pewnym nieosigalnym ideaem. Zakadaj, e wewntrz spoeczestwa dominuj przede wszystkim sprzecznoci, cieranie si interesw poszczeglnych klas, warstw i grup spoecznych. ad spoeczny jest jedynie chwiejn rwnowag. Zwolennikiem tej
teorii by midzy innym Karol Marks.
odmienne
definicje
wartoci
podstaw
konfliktw
poczucie
zagroenia
czynnikiem
konfliktu
nierwny
podzia dbr,
faworyzowanie
niektrych grup
spoecznych
52
Konflikt, wedug Jana Szczepaskiego, zaliczamy do procesw spoecznych, ktrych istot jest denie jednostki lub grupy do zaspokojenia potrzeb,
realizacji wasnych interesw przez wyeliminowanie innych jednostek lub grup,
ktre d do tych samych celw. Podstaw konfliktw s wystpujce pomidzy jednostkami czy grupami antagonizmy i sprzecznoci wynikajce z odmiennego definiowania wartoci. Na przykad konflikt pojawi si pomidzy uczniami, dla ktrych szkoa jest zem koniecznym, a nauczycielem, ktry pragnie
ksztatowa ich osobowo. Konflikt zaistnieje pomidzy grup, dla ktrej patriotyzm to praca dla ojczyzny, a skinami, dla ktrych przejawia si on gwnie
w niechci do innych narodowoci. Podoem konfliktw s rwnie uprzedzenia wynikajce z poczucia zagroenia. Jednym z aspektw konfliktu spoecznego jest walka (na tym tle szczeglnie ostre bd konflikty narodowociowe).
Stykamy si z ni w rnych formach niemal na co dzie. Walk s midzy innymi zawody sportowe, ale walka wystpuje rwnie podczas kampanii wyborczej. Jest take elementem gospodarki rynkowej i zwizanej z ni konkurencji.
Konflikty maj niewtpliwie destrukcyjny wpyw na ycie spoeczne.
Przyczyny konfliktw spoecznych
Sprzecznoci strukturalne s przyczyn konfliktw spoecznych^ zwizanych midzy innymi ze struktur spoeczn. Konflikty pojawi si pomidzy klasami spoecznymi, ktre w nierwnym stopniu uczestnicz
w podziale dbr. Mog rwnie wynika z nadmiernego faworyzowania
jednych grup a upoledzania innych. W czasach Polski Ludowej przywileje, ktrymi obdarzano grnikw, powodoway wzrost niechci reszty spoeczestwa do tej grupy zawodowej. Obecnie z tych samych przyczyn mona mwi o konflikcie pomidzy spoeczestwem a elitami politycznymi.
Sprzecznoci wynikajce z dysproporcji rozwojowych s jedn
z gwnych przyczyn konfliktw pomidzy caymi zbiorowociami, na
przykad midzy pastwami wysoko rozwinitymi a pastwami Trzeciego wiata. Tego typu konflikty wystpuj rwnie w obrbie jednego
pastwa, jak choby konflikt pomidzy bogat, pnocn czci Woch
a ubogim i zacofanym poudniem. W Polsce moemy mwi o konflikcie
midzy miastem a zaniedban cywilizacyjnie wsi, midzy dobrze rozwinit Wielkopolsk, lskiem i Warszaw a tak zwan cian wschodni.
Brak rwnowagi rynkowej stwarza konflikty pomidzy producentami
a konsumentami. Nadmierny wzrost popytu (zapotrzebowania) na towary
i usugi przy niewielkiej poday (iloci towarw na rynku) powoduje wzrost
cen, co przy rwnoczesnym obnieniu jakoci wywouje niechtny stosunek
konsumentw do producentw. Z kolei nadmiar towarw i usug jest przyczyn ostrej walki midzy producentami o klienta. Konkurencja jest jednym z najwaniejszych elementw gospodarki rynkowej, ale bezwzgldna
walka moe doprowadzi do destabilizacji ekonomicznej pastwa.
le funkcjonujcy system informacji powoduje ograniczenia w porozumiewaniu si ludzi. Naley pamita, e tam, gdzie brakuje rzetelnej informacji, pojawiaj si natychmiast domysy, plotki itp. Niedostateczne informowanie spoeczestwa w sprawie integracji europejskiej moe by
zarzewiem konfliktu pomidzy zwolennikami i przeciwnikami obecnoci
Polski w Unii Europejskiej.
Sprzecznoci pomidzy wartociami mog by przyczyn najostrzejszych konfliktw spoecznych. Rnice wiatopogldowe przeszkadzaj
wzawarciu porozumienia w tak istotnych sprawach, jak aborcja, eutanazja czy kara mierci.
[l rny poziom
r rozwoju go|; spodarczego
j na wiecie
l rdem konii fliktw
: konflikty
|j midzy
l konsumentami
i producentami
Rodzaje konfliktw spoecznych

Konflikty klasowo-warstwowe najczciej spowodowane s sprzecznociami strukturalnymi i wynikajcymi z nich rnicami w poziomie ycia.
Wspczenie konflikty o charakterze klasowym nale do rzadkoci.
Konflikty kulturowe s zwizane z rnicami kulturowymi. Mog to by
konflikty pomidzy zwolennikami wysokiej kultury (muzyka klasyczna, poezja, literatura pikna, malarstwo) a zwolennikami kultury masowej. Konflikty kulturowe mog by rwnie poczone z konfliktami klasowo-warstwowymi. Ich przyczyn bd w takim wypadku rnice zwyczajowe
i obyczajowe pomidzy klasami, warstwami oraz grupami zawodowymi.
Konflikty ekonomiczne nale do najpowszechniejszych we wspczesnym wiecie. Ich przyczyn s zarwno rnice strukturalne, dysproporcje w rozwoju, jak i zaburzenia gospodarki rynkowej. Do najczciej
wystpujcych nale konflikty pomidzy pracownikami a pracodawcami. Obecnie charakteryzuj si one stopniow instytucjonalizacj, to
znaczy wprowadzane s regulacje prawne dotyczce zarwno form walki
53
(strajk), jak i sposobw rozwizywania sporw. Osobnym zagadnieniem

s konflikty pomidzy producentami, dotyczce na przykad nieuczciwej
konkurencji.
Konflikty wartoci nale do tego typu sporw, w ktrych trudno oczekiwa kompromisowego rozwizania. Rzadko ktra ze stron konfliktu rezygnuje z uznawanych przez siebie wartoci. Obecnie do najpowaniejszych
nale konflikty na tle religijnym. Przybieraj one czsto posta konfliktu
zbrojnego. Przykadem jest wojna na Bakanach, w Afganistanie oraz na
Bliskim Wschodzie, gdzie mamy miedzy innymi do czynienia z konfliktem
systemu wartoci typowych dla wiata zachodniego a fundamentalizmem
islamskim. Do konfliktu spoecznego moe doj rwnie na tle sprzecznoci pomidzy wartociami chrzecijaskimi a pogldami ateistycznymi.
Konflikty rodzinne i maeskie zwizane s nie tylko z patologiami
wystpujcymi w rodzinie, ale rwnie z wieloma innymi czynnikami, na
przykad z rnicami pokoleniowymi pomidzy rodzicami a dziemi.
Sposoby rozwizywania konfliktw spoecznych
wotum nieufnoci
(tac. votum - yczenie) - uchwala
parlamentu wyraajca negatywn
ocen dziaalnoci
rzdu, ktry czsto
w jej wyniku musi
ustpi
Konflikty s nieodcznym elementem ycia spoecznego. Zapewne prowadziyby w kocu do cakowitej destrukcji zbiorowoci spoecznych, gdyby
nie wypracowane procedury ich rozwizywania. Spr moe wygasn sam,
jeeli obie strony odstpi od swoich roszcze lub gdy jedna ze stron narzuci swoj wol. W obu wypadkach zaegnanie konfliktu jest zwykle krtkotrwae i po jakim czasie spr moe rozgorze na nowo z jeszcze wiksz si. Znacznie lepsze rezultaty daj takie procedury jak negocjacje, czyli
rozmowy dobrowolnie podjte przez strony konfliktu. Przykadem byy rozmowy przy okrgym stole" i negocjacje przed przystpieniem przez Polsk
do Unii Europejskiej. Rozwizanie sporu mona powierzy rwnie osobie
trzeciej, ktra podejmie si prowadzenia rozmw, czyli mediacji. Jeli obie
strony konfliktu zwrc si do osoby trzeciej, aby rozstrzygna sporn spraw, mamy do czynienia z arbitraem. Strony sporu zobowizuj si do przestrzegania ustale werdyktu (decyzji) arbitra. Sporne sprawy moe w ostatecznoci rozwiza sd, zwaszcza gdy jedna ze stron nie wyraa zgody na
podjcie negocjacji lub mediacji albo nie zgadza si na rozstrzygnicie przez
neutralnego arbitra. Do demokratycznych procedur rozwizywania sytuacji
konfliktowych zaliczamy gosowanie i wybory. W ten sposb rozstrzyga si
konflikty polityczne, gosujc na przykad nad wotum nieufnoci dla Rady
Ministrw w sporze pomidzy opozycj a koalicj rzdow.
Podsumowanie
Podstawowymi mechanizmami regulujcymi ycie spoeczne s normy
postpowania. Zaliczamy do nich normy prawne, religijne, moralne
i obyczajowe.
Gotowo do przestrzegania norm spoecznych wyznaczaj postawy
jednostki wobec problemw spoecznych. Do cech najbardziej podanych dla ycia spoecznego nale: odwaga cywilna, sowno, prawdo54
mwno, punktualno, odpowiedzialno, pracowito, zaradno,

wraliwo spoeczna i solidarno midzyludzka.
Normy spoeczne i postawy skadaj si na ad spoeczny panujcy
w danej zbiorowoci. Najwaniejszymi czynnikami ksztatujcymi ad
spoeczny s prawo, moralno, religia i tradycja.
Do najpowaniejszych problemw moralnych wspczesnego wiata
nale zagadnienia aborcji, eutanazji, nieprzestrzegania praw czowieka, korupcji, nietolerancji, degradacji rodowiska, praw zwierzt i inne.
O etyce ycia spoecznego decyduje midzy innymi obowizujce w danej zbiorowoci rozumienie pojcia sprawiedliwoci.
Konflikty spoeczne s jednym z procesw zachodzcych w kadym
spoeczestwie. Ich przyczyny wynikaj ze sprzecznoci i antagonizmw wystpujcych w danej zbiorowoci (pozycja spoeczna, dysproporcje w rozwoju, nierwnowaga rynkowa, le funkcjonujcy system
informacji, sprzecznoci pomidzy wartociami).
Najkorzystniejszymi sposobami rozwizywania konfliktw s negocjacje, mediacje, arbitra, droga sdowa, gosowanie i wybory.
Pytania i wiczenia
1. Opisz normy obyczajowe dominujce w twojej klasie.
2. Zastanw si, czy stosowanie rnych norm, zwaszcza moralnych
i obyczajowych, jest uzasadnione w zalenoci od sytuacji. Rozpatrz
problem z punktu widzenia jednostki i spoeczestwa.
3. Ktre z postaw wymienionych w rozdziale uwaasz za najwaniejsze
dla adu spoecznego w twojej szkole?
4. Ktr z formu sprawiedliwoci uznajesz za najbardziej podan dla
ycia spoeczestwa? Uzasadnij swoje stanowisko.
5. Zastanw si, czy etyczny obowizek ochrony powinien obejmowa
wycznie ludzi, ludzi i zwierzta, wszystkie organizmy ywe czy moe
ca planet. Uzasadnij swoje stanowisko.
6. Jakiego typu konflikty wystpuj w twojej szkole? Okrel ich przyczyny. W jaki sposb s, a jak mogyby by rozwizywane?
7. Korzystajc z rnych rde informacji, zbierz wiadomoci dotyczce
problemw etycznych wspczesnego wiata innych ni omwione
w podrczniku. Sporzd pisemny zapis debaty telewizyjnej, ktra
mogaby si odby na temat wybranej przez ciebie kwestii etycznej.
Kompendium wiedzy o spoeczestwie i prawie, red. S. Wronkowska, M. Zmierczak,
Warszawa 2000.
Owrtociach, normach iproblemach moralnych. Wybr tekstw z etyki polskiej, red. M. roda, Warszawa 1994.
i Szczepaski, Elementarne pojcia socjologu, Warszawa 1970.
I. Yardy, P. Grosch, Etyka, Pozna 1995.
55
Stosunki spoeczne s podstawowym elementem wizi spoecznej,
ktra zapewnia spjno zbiorowoci. Realizacja celw grupowych zaley jednak w znacznym stopniu od zaangaowania i odpowiedzialnoci
poszczeglnych czonkw zbiorowoci. Aby zapewni harmoni i ad
spoeczny oraz umoliwi rozwizywanie sporw, zbiorowoci wytworzyy specyficzny system kontroli spoecznej, w ktrej istotn rol odgrywaj instytucje.
1. Pojcie instytucji spoecznej

grupa osb
realizujcych
zadania powierzone im przez
dan zbiorowo lub rodki
stuce realizacji tych zada
Pojcie instytucja" ma rne znaczenia zarwno w jzyku potocznym, jak i naukowym. Nazwa ta moe si odnosi midzy innymi do grupy osb, ktrym powierzono wane dla funkcjonowania zbiorowoci zadania, na przykad do grupy modziey powoanej do pilnowania
porzdku w czasie dyskoteki. Instytucja moe rwnie oznacza organizacj caego zespou dziaa, ktre w imieniu grupy wykonuj jej przedstawiciele. Tak instytucj bdzie choby samorzd klasowy. Przez instytucj
mona te rozumie wszelkie rodki do realizacji zada powierzonych
jednostce lub grupie przez zbiorowo, na przykad budynek szkoy wraz
z wyposaeniem. W pewnym stopniu pojcie instytucji moe dotyczy rl
spoecznych o wyjtkowym znaczeniu dla zbiorowoci, na przykad nauczyciela, sdziego, duchownego itp.
2. Funkcje i zadania instytucji w spoeczestwie
owiata, stuba
zdrowia
policja,
prokuratura,
izby skarbowe
56
Instytucje powoane przez spoeczestwo maj istotne znaczenie zarwno dla samej zbiorowoci, jak i yjcych w niej jednostek. Oto niektre z podstawowych funkcji instytucji spoecznych.
Zaspokajanie potrzeb czonkw zbiorowoci i realizacja celw grupowych. Takie instytucje jak szkoa zaspokajaj potrzeby rozwoju i zdobycia odpowiednich kwalifikacji zawodowych. Instytucje zwizane ze
sub zdrowia (przychodnie, szpitale, apteki) czyni zado potrzebom
zdrowotnym. Instytucje spoeczne umoliwiaj zbiorowociom osiganie
ich celw, czego przykadem w szkole jest tak zwana trjka klasowa,
wspierajca prac wychowawcy.
Funkcja regulacyjna. Instytucje spoeczne reguluj stosunki w grupie, midzy innymi skaniajc jej czonkw do wypeniania powierzonych
im rl spoecznych i wykonywania zada. W razie stwierdzenia dziaa
niepodanych mog one stosowa ustalone przez zbiorowo sankcje.
Do instytucji penicych t funkcj zaliczamy midzy innymi policj, prokuratur, sdy powszechne, izby skarbowe itp.
Funkcja integracyjna. Instytucje spoeczne integruj dan zbiorowo. Instytucje owiatowe (przedszkola, szkoy itp.) integruj modzie
i ich rodzicw wok problemw zwizanych z edukacj. Samorzd terytorialny integruje spoeczno lokaln.
instytucje
owiatowe,
samorzd
Jednym z przykadw instytucji spoecznych integrujcych spoeczno lokaln jest Zwizek Miast
i Gmin Ksiaskich. Do podstawowych zada
powstaego w 1996 roku zwizku naley midzy
innymi ochrona walorw przyrodniczych i krajobrazowych w regionie wabrzyskim. Obecnie
zwizek zrzesza sze gmin: Czarny Br, Guszyc,
Jedlin Zdrj, Mieroszw, Szczawno Zdrj oraz
Wabrzych. Jedn z najciekawszych imprez organizowanych przez to stowarzyszenie jest narciarski Bieg Gwarkw".
Zapewnienie cigoci zbiorowoci. Instytucje spoeczne s wzgldnie

trwale. Zmieniaj si jedynie osoby, ktre w ich ramach dziaaj. Co roku do szkoy przychodz nowi uczniowie, a inni kocz w niej nauk. Nie
zmienia to faktu, e szkoa jako instytucja istnieje i zapewnia cigo realizacji zada edukacyjnych spoeczestwa.

Struktura instytucji spoecznych jest do zoona. Skadaj si na ni
cele i funkcje instytucji oraz rodki suce do ich realizacji. Oto niektre czynniki skutecznoci takiej struktury:
-precyzyjne okrelenie celw oraz zakresu wykonywanych funkcji
i dziaa -jeeli na przykad spoeczno klasy szkolnej nie okreli cile, czym ma si zajmowa gospodarz klasy, to albo nie bdzie si niczym zajmowa, albo zacznie ingerowa we wszystkie sprawy uczniw;
-racjonalny podzia pracy oraz sprawna organizacja - trudno osign
jakiekolwiek cele w instytucji, w ktrej panuje baagan;
-stopie depersonalizacji - skuteczno instytucji w znacznej mierze zaley od tego, w jakim stopniu jest ona utosamiana z osobami tam pracujcymi; nadmierne powizanie instytucji z interesami ludzi w niej zatrudnionych sprzyja korupcji oraz powoduje utrat zaufania w oczach
spoeczestwa;
-presti - skuteczno danej instytucji w duym stopniu zaley od prestiu i uznania, jakie ma w zbiorowoci; dotyczy to szczeglnie tych,
ktre dysponuj sankcjami i peni funkcj regulacyjn (mandat wrczony przez policjanta w kraju, w ktrym policja cieszy si prestiem,
bdzie skutecznym rodkiem wychowawczym, w innym wypadku moe
by potraktowany jako uciliwa represja).
57
Instytucje spoeczne Zaufanie w % Nieufno w %

Polskie Radio SA
82
Telewizja Publiczna
79
15
Wojsko Polskie
77
15
Prezydent RP
77
18
Banki Pastwowe
75
11
Prasa
73
15
Koci
71
23
Policja
66
26
Sdy
40
44
Senat
35
52
Sejm
34
52
Rzd
28
63
OPZZ
25
49
NSZZ Solidarno"
21
62
Wyrazem prestiu instytucji

spoecznej jest stopie zaufania,
jakim cieszy si ona w spoeczestwie.
Zaufanie do instytucji spoecznych

w styczniu 2001 roku
Sonda TNS OBOP z 13-15 stycznia 2001 roku przeprowadzono na reprezentatywnej, losowej 1070-osobowej oglnopolskiej prbie
osb powyej 15. roku ycia. Maksymalny
bfd statystyczny dla takiej wielkoci prby
wynosi 3% przy wiarygodnoci oszacowania rwnej 95%.
zaktady przemystowe, firmy

handlowe,
banki
: partie
polityczne
placwki
owiatowe,
; rodzina
biblioteki,
muzea, kina,
j mass media
obyczaje,
j stowarzyszenia,
fundacje
58
Wszystkie instytucje spoeczne, ktrych zarwno funkcje, jak

i rodki oraz metody dziaania nie zostay okrelone przepisami prawa, mona uzna za nieformalne. Tak instytucj bdzie na przykad
przywdztwo w grupie rwieniczej. Natomiast dziaalno instytucji
formalnych jest regulowana odpowiednimi przepisami. Dla przykadu
kompetencje dotyczce wadzy prezydenta Rzeczypospolitej okrela
konstytucja. Ze wzgldu na realizowane zadania moemy wyrni nastpujce instytucje:
- ekonomiczne, do ktrych zaliczamy wszystkie te, ktre zajmuj si produkcj i dystrybucj dbr i usug oraz obrotem pienidzy (np. zakady
przemysowe, firmy zajmujce si importem, firmy handlowe, banki itp.);
- polityczne, czyli instytucje, ktrych podstawowym celem jest zdobywanie, utrzymanie i sprawowanie wadzy - nale do nich partie polityczne;
- wychowawcze, ktrych podstawowym celem jest zaspokajanie potrzeb
czonkw zbiorowoci - nale do nich placwki owiatowe (przedszkola, szkoy, uczelnie wysze, poradnie wychowawcze, placwki
opiekuczo-wychowawcze i inne), jak rwnie rodzina oraz orodki
kulturalne (biblioteki, muzea, galerie, teatry, kina, rodki masowego
przekazu itp.);
- socjalne - to instytucje nieformalne, nazywane take spoecznymi - zaliczymy do nich zjawiska ycia spoecznego, jak rwnie stowarzyszenia, fundacje, rodowisko lokalne (odgrywaj one wan rol w integrowaniu zbiorowoci);
- religijne, ktre w wielu spoeczestwach staj si instytucjami dominujcymi i wywieraj duy wpyw na stosunki spoeczne; instytucje religijne okrelaj stosunek wiernych do przedmiotw kultu religijnego,
obejmuj rwnie zachowania rytualne.
l kocioy,
i zwizki
| wyznaniowe
Przykadem pastwa zdominowanego przez instytucje religijne jest Iran. Na zdjciu ajatollah (pers. z arab. znak dany od Boga" - najwyszy przywdca religijny jednego z najwaniejszych odamw islamu, szyitw) Ruhollah Chomeini
(1900-1989) entuzjastycznie witany 2 lutego 1979 roku po
pitnastoletnim wygnaniu. 1 kwietnia 1979 roku ogosi
Iran republik islamsk. Nowa konstytucja z grudnia 1979
roku przekazaa Chomeiniemu praktycznie ca wadz
w pastwie. Iran sta si pastwem teokratycznym.
Podsumowanie
Do podstawowych funkcji instytucji spoecznych nale: zaspokajanie
potrzeb czonkw zbiorowoci, regulowanie stosunkw spoecznych,
integrowanie jednostek i grup wchodzcych w skad zbiorowoci, zapewnienie cigoci zbiorowoci.
O skutecznoci instytucji spoecznych decyduj midzy innymi: precyzyjnie okrelone cele, racjonalny podzia pracy i wewntrzna organizacja, depersonalizacja instytucji oraz presti i uznanie w spoeczestwie.
Do podstawowych instytucji spoecznych zaliczamy: instytucje polityczne, ekonomiczne, wychowawcze i kulturalne, socjalne oraz religijne.
Pytania i wiczenia
1. Okrel funkcje twojej szkoy jako instytucji spoecznej.
2. Jaka jest skuteczno samorzdu uczniowskiego jako instytucji spoecznej?
S.Kosiski, Socjologia oglna. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1987.
59

nasilenie
zjawisk patologicznych
zwizane
z przemianami ustrojowymi
W spoeczestwie polskim, jak w kadym innym, wystpuj takie problemy, jak ubstwo, bezrobocie, patologie spoeczne itp. Maj one zwizek miedzy innymi z procesami transformacji ustrojowej. Przemiany ekonomiczne ujawniy ubstwo i bezdomno w Polsce, ukrywane do 1989
roku. Skutkiem przemian strukturalnych w gospodarce jest na przykad
bezrobocie, istniejce ju wczeniej jako ukryte. Zjawisko patologii rwnie znane jest od dawna, a jego nasilenie take wie si z transformacj
ustrojow i gospodarcz oraz wynikajcymi z niej przemianami spoecznymi. Dla prawidowego funkcjonowania spoeczestwa istotne jest znalezienie skutecznych metod przezwycienia tych problemw. To zadanie
nie tylko dla wadz pastwowych, lecz dla kadego, kto chce przystpi do
walki z najpowaniejszymi problemami wspczesnej Polski.
wicej
mieszkacw
miast ni wsi
i wicej
! chtopcw ni
i dziewczt wrd
j najmodszych
60
Polska naley do naj- Najwiksze pastwa europejskie pod wzgldem

wikszych krajw Europy. liczby ludnoci (w ty.)
Wi si z tym zarwno
Pastwo
Liczba ludnoci
korzyci, jak i trudnoci.
Rosja
1 43 752
Korzyci jest niewtpliwie
Niemcy
82 490
bardzo duy potencja ludzFrancja
59 670
ki, ktry przy odpowiednim
Wielka Brytania
59 070
wykorzystaniu moe przyWtochy
57 480
czyni si do wzrostu gospodarczego. Ale dua liczUkraina
48 900
ba mieszkacw kraju to
Hiszpania
40 266
rwnie problemy zwizane
Polska
38 232
z koniecznoci zapewnieRumunia
21 795
nia wikszej liczby miejsc
Holandia
16 140
pracy, a take zabezpiecze
spoecznych oraz rozwoju rdfo: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej",
Warszawa 2003.
szkolnictwa.
Wikszo ludnoci Polski mieszka w miastach - w 2002 roku okoo
61,7% Polakw byo mieszkacami miast, przy czym wskanik ten nie
zmieni si w cigu ostatnich 10 lat. W oglnej liczbie mieszkacw kobiety miay niewielk przewag: na 100 mczyzn przypadao rednio 106 kobiet, a w miastach - 110. Znaczne rnice dotycz natomiast poszczeglnych grup wiekowych: wrd ludnoci powyej 65. roku ycia na 100
mczyzn przypadaj 164 kobiety, a w wieku 80 lat i wicej - 241 kobiety.
W najmodszej czci naszego spoeczestwa proporcje s odwrotne, na
przykad w grupie od 7 do 14 lat na 100 chopcw w 2002 roku przypadao
95 dziewczt. Z pewnoci mniejsza liczba dziewczt wpynie w przyszoci
negatywnie na przyrost naturalny w Polsce.

Z danych statystycznych wynika, e jestemy starzejcym si spoe- j starzenie si
czestwem. Od wielu lat spada liczba ludnoci w wieku przedprodukcyj- -' spoeczestwa
nym (dzieci, uczcej si modziey), ronie natomiast liczba ludnoci
w wieku poprodukcyjnym (emeryci) i produkcyjnym. Prognozy wskazuj,
e jest to tendencja staa. Podobnie jest w innych pastwach europejskich.
Ludno Polski w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym (w ty.)
1990
1995
1998
1999
2003
Ogem
38183
38609
38667
38654
38219
w wieku przedprodukcyjnym
11 318
10645
9889
9614
8664
w wieku produkcyjnym
21 962
22647
23226
23424
23790
4903
5317
5552
5616
5765
Rok
w wieku poprodukcyjnym
Dla funkcjonowania pastwa, a zwaszcza gospodarki, wane s proporcje ludnoci w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym.
Liczba osb w wieku nieprodukcyjnym przypadajca na 100 osb w wieku produkcyjnym
Rok
1990
1995
1998
1999
2002
osoby w wieku nieprodukcyjnym
73,9
70,5
66,5
65,0
60,7
Z powyszych danych wynika, e w najbliszych latach nadal bdzie

wzrasta liczba osb w wieku produkcyjnym i trzeba bdzie stworzy
wicej nowych miejsc pracy.
Istotnym wskanikiem gospodarki jest poziom wyksztacenia. wiadczy on bowiem o moliwociach rozwoju ekonomicznego pastwa, opierajcego si na odpowiednio wyksztaconych kadrach. Pod tym wzgldem
spoeczestwo polskie jest barLudno w wieku powyej 13. roku ycia wedug poziomu
dzo zrnicowane.
Przedstawione w tabeli obok
dane wiadcz o stosunkowo
niskim poziomie wyksztacenia
spoeczestwa polskiego. Pokazuj rwnie znaczce dysproporcje kulturowe pomidzy miastem a wsi, co mona wiza
i ograniczonymi moliwociami
edukacyjnymi modziey wiejskiej.
wyksztacenia w 2002 roku (w %)

Wyksztacenie
Ogem
wysze
9,9
policealne
3,2
Miasto
13,2
3,9
Wie
4,2
1,9
11,2
4,3
rednie zawodowe
19,7
22,3
15,3
zasadnicze zawodowe
23,2
20,4
28,0
podstawowe
29,8
23,9
39,7
5,6
5,1
6,6
rednie oglnoksztacce
niepene podstawowe
8,6
rdo: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej",

Warszawa 2003.
61

Przyczyny ubstwa i bezrobocia
Problem ubstwa w Polsce nie jest dokadnie zbadany, brak bowiem
oficjalnych danych dotyczcych jego skali. Wedug nieoficjalnych szacunkw moe on dotyczy nawet 30% naszego spoeczestwa. Nie ma
rwnie wiarygodnych danych dotyczcych problemu bezdomnoci. Zjawiska ubstwa, bezdomnoci i bezrobocia s ze sob cile powizane.
Jeli kto przez duszy czas pozbawiony jest moliwoci zarobkowania,
to poziom jego ycia znacznie si obnia. Bezrobocie jest wprawdzie
uznawane za konieczny element gospodarki wolnorynkowej, ale jeli
przekracza 3-5%, to stanowi powane zagroenie dla spoeczestwa. Po
krtkotrwaym spadku poziomu bezrobocia odnotowuje si od kilku lat
jego systematyczny wzrost.
Poziom bezrobocia w Polsce (w %)
Rok
Stopa
1995
1998
1999
2001
2003
13,1
10,6
15,3
17,3
19,6
rdo: GUS
Z powyszych danych wynika, e bezrobocie w Polsce charakteryzuje

si znaczn masowoci i dotyczy oficjalnie okoo 3 milionw osb. Dane statystyczne nie uwzgldniaj jednak ukrytego bezrobocia na wsi. Jeeli w gospodarstwie rolnym pracuje caa czteroosobowa rodzina, a wystarczyyby dwie osoby, to dwch czonkw rodziny mona traktowa
jako bezrobotnych. Podobne zjawisko wystpowao w gospodarce socjalistycznej. Realizacja polityki penego zatrudnienia sprawiaa, e prac
jednego robotnika wykonywao na przykad trzech pracownikw.
Poziom bezrobocia w Polsce jest zaleny od pci, wieku oraz wyksztacenia. W 2002 roku wicej kobiet (20,6%) ni mczyzn (19%) pozostawao
bez pracy. Znaczne zrnicowanie stopy bezrobocia wystpuje w poszczeglnych grupach wiekowych. W 2002 roku najliczniejsz grup bezrobotnych (ok. 50,2%) stanowia modzie w wieku 15-19 lat. Przeszo 42% modych ludzi w wieku 20-24 lata nie ma pracy. Znaczne rnice poziomu
bezrobocia dotycz take grup o rnym wyksztaceniu. W zasadzie najmniejsze szans na zdobycie pracy maj ludzie bez przygotowania zawodowego i o niskim poziomie wyksztacenia. Natomiast najniszy poziom bezrobocia odnotowuje si wrd ludzi z wyszym wyksztaceniem.
poziom bezrobocia zaleny

od pci, wieku
i wyksztacenia
Bezrobocie w Polsce w 2002 roku wedug poziomu wyksztacenia (w %)

Ogem
Wysze
Policealne
rednie
zawodowe
19,7
7,5
16,2
17,6
rednie
oglnoksztacce
Zasadnicze
zawodowe
Podstawowe
24,0
23,8
25,4
Bezrobocie w poszczeglnych regionach Polski wystpuje z rnym

nasileniem. Wedug danych na rok 2002 najniszy poziom bezrobocia
62

wystpi w wojewdztwie mazowieckim i maopolskim (13,8%), a najwyszy - w wojewdztwie warmisko-mazurskim (ok. 28,9%).
Trudno jednoznacznie okreli przyczyny bezrobocia. Z pewnoci naley bra pod uwag uwarunkowania zewntrzne. Recesja gospodarcza w krajach bdcych najwikszymi partnerami handlowymi Polski wpywa na spadek produkcji w naszym kraju, czego konsekwencj s masowe zwolnienia
pracownikw. Problem bezrobocia w Polsce zwizany jest rwnie z niekorzystn struktur naszej gospodarki, bdcej odbiciem poprzedniego systemu ustrojowego. Nadmiernie rozbudowany przemys ciki (grnictwo,
hutnictwo, przemys zbrojeniowy) i sabo rozwinity przemys lekki oraz
usiugi przyczyniaj si do powstawania tak zwanego bezrobocia strukturalnego. Jest ono wynikiem zwalniania pracownikw przez kopalnie i huty
w celu obnienia kosztw produkcji. Na wzrost bezrobocia ma take wpyw
postp naukowo-techniczny. Nowe technologie (automatyzacja i robotyzacja) pozwalaj zastpi prac wielu robotnikw, zwaszcza majcych niskie
kwalifikacje. Rwnoczenie na rynku pracy pojawia si zapotrzebowanie na
wysoko wykwalifikowanych specjalistw, takich jak na przykad programici.
recesja,
niekorzystna
struktura
gospodarki,
niskie kwalifikacje pracownikw
recesja
(tac. recess/o
- cofanie si)
- faza kryzysu
w cyklu rozwojowym gospodarki
Sposoby zwalczania problemu ubstwa i bezrobocia
Przezwycianie problemu ubstwa zwizane jest przede wszystkim

z funkcjonowaniem systemu opieki spoecznej. System ten opiera si na
dziaalnoci takich placwek, jak gminne i miejskie orodki opieki spoecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie oraz centra pomocy spoecznej.
Zajmuj si one midzy innymi ocen problemu ubstwa, bezdomnoci, patologii spoecznych na swoim terenie oraz organizowaniem pomocy najbardziej potrzebujcym (zapomogi, ywno, opaty za wyywienie dzieci
w szkole, odzie, opa na zim itp.). Wan rol odgrywaj rwnie organizacje spoeczne zajmujce si niesieniem pomocy bezdomnym oraz innym
ludziom bdcym w trudnej sytuacji materialnej. Na uwag zasuguje dziaalno MONAR-u Marka Kotaskiego (zmar w 2002 r.), ktry organizuje
noclegownie i doywianie dla bezdomnych oraz zaopatruje ich w odzie
i podstawowe leki. Ciekaw inicjatyw jest zorganizowanie i prowadzenie
Centrum Medycznego, ktre zapewnia nieodpatnie opiek lekarsk osobom najuboszym oraz pozbawionym
wiadcze spoecznych.
instytucje
pastwowe,
samorzdowe
i spoeczne
w walce
z ubstwem
Fundacja Dzieo Odbudowy Mioci DOM powstaIaw1991 roku jako organizacja charytatywna, inspirujca aktywno lokaln i budujca porozumienie przez pokj. Od jesieni 1996 roku
prowadzi akcj Zbudujmy most mioci". Jej podstawowym celem jest organizowanie pomocy
dzieciom z rejonw Polski dotknitych bezrobociem, a zwaszcza pochodzcych z rodzin byych
pracownikw pastwowych gospodarstw rolnych. W ramach akcji Fundacja nie tylko przekazuje pomoc rzeczow, ale take inspiruje samopomoc, organizujc na przykad z pomoc rodzicw
wydawanie dzieciom gorcych posikw.
63
programy
zwalczania
bezrobocia
Problem bezrobocia jest w Polsce nowym zjawiskiem. Std trudnoci

w rozpoznaniu jego przyczyn oraz znalezieniu skutecznych sposobw rozwizania. wiadczy o tym chociaby fakt, e ustawa o zatrudnieniu i przeciwdziaaniu bezrobociu bya wielokrotnie uchylana, ponownie uchwalana i nowelizowana. Opracowywano rwnie wiele programw zwalczania bezrobocia.
Szans dla bezrobotnych s programy aktywne, midzy innymi roboty publiczne, poyczki na tworzenie maych przedsibiorstw itp. Biorc
pod uwag zjawisko bezrobocia strukturalnego, za najskuteczniejsze naley uzna programy polegajce na szkoleniu i przekwalifikowaniu tych,
ktrzy nie mog znale zatrudnienia w swoim zawodzie.
Do najmniej skutecznych mona zaliczy programy pasywne, czyli zasiki dla
bezrobotnych, wiadczenia przedemerytalne oraz wczeniejsze emerytury finansowane przez Zakad Ubezpiecze Spoecznych. agodz one skutki, ale nie
rozwizuj samego problemu.
Jedn z form przeciwdziaania bezrobociu jest organizowanie robt publicznych. Instytucje samorzdowe zatrudniaj bezrobotnych midzy innymi
przy porzdkowaniu ulic i terenw zielonych.
edukacja
najlepsz
inwestycj
modych
Modzie coraz czciej rozumie, e edukacja jest najlepsz inwestyej na przyszo. wiadczy o tym wzrost zainteresowania kontynuowaniem nauki na studiach wyszych. W cigu kilku lat nastpi znaczny
wzrost liczby studiujcych. Pod tym wzgldem osignlimy poziom
wysoko rozwinitych krajw wiata.
s
Liczba studentw przypadajca na 10 tysicy mieszkacw w wybranych krajachwiata

Kraj
1990/1991
2000/2001
267
326
115
253
l____278______
357
Hiszpania
Kanada
311
457
690
600
Niemcy
258
253
Polska
Stany Zjednoczone
142
459
540
534
99
324
219
345
Austria
Czechy
Dania
Wgry
Wielka Brytania
rdo: Rocznik Statystyczny Rzeczypospolite] Polskiej", Warszawa 2003.
Najpewniejszym sposobem rozwizania problemu bezrobocia jest

pobudzenie wzrostu gospodarczego. Wymaga to jednak dokonania istotnych zmian w systemie podatkowym, zwikszenia dostpnoci tanich
kredytw dla przedsibiorstw, stosowania ulg inwestycyjnych itp.
64

Pojcie patologii spoecznej
zachowanie
Patologia spoeczna, zwana rwnie spoeczn dezorganizacj lub zaosb lub grup
chowaniami dewiacyjnymi, oznacza stan zakcenia rwnowagi spoecznej, czego przejawem jest osabienie wizi spoecznych, utrudnienia w re- sprzeczne
alizacji pewnych wartoci i potrzeb, zachwianie systemu norm oraz 11 przyjtymi
l normami
nieskuteczno kontroli spoecznej.
Ze stanem zakconej rwnowagi spoecznej mamy do czynienia ii rozchwianie
w zbiorowociach, w ktrych postawy aspoeczne s akceptowane przynaj- l systemu
mniej przez niektre grupy spoeczne. Zjawisko takie spotykamy na przy- l wartoci
kad w subkulturach, ktre akceptuj agresj, naduywanie alkoholu oraz i i norm postjj powania
zaywanie narkotykw. Pojcie patologii spoecznej naukowcy wi rwj w spoteczenie z rozchwianiem systemu wartoci i norm postpowania. Jest to zjawi- I stwie
sko charakteryzujce przede wszystkim spoeczestwa wysoko rozwinite,
ktrych czonkowie maj czsto odmienne systemy wartoci. Na przykad
uczciwo jest wartoci odmiennie rozumian w rnych rodowiskach.
Dla wielu unikanie pacenia podatkw jest przejawem przedsibiorczoci.
Nie dla wszystkich uczniw ciganie jest po prostu zwykym oszustwem,
a jazda na gap kradzie. Rozchwianie systemu wartoci i norm postpowania wie si z niewaciwym funkcjonowaniem systemu kontroli spofecznej. Nieskuteczno organw cigania i wymiaru sprawiedliwoci oraz
brak wyranego potpienia zachowa dewiacyjnych przez spoeczestwo
rwnie s traktowane jako stan patologii spoecznej.
spoeczne
Do najpowszechniejszych patologii spoecznych w Polsce zalicza si
skutki
pijastwo i alkoholizm. Naduywanie alkoholu jest zjawiskiem powszechpijastwa
nym i zwizanym z nasz wielowiekow tradycj. Znaczna cz spoeczei alkoholizmu
stwa akceptuje taki stan rzeczy, a abstynencj traktuje jako przejaw dziwactwa. Naduywajcy alkoholu wywodz si z rnych rodowisk i stanowi
okoo 10-15% spoeczestwa. Okoo miliona spord nich stanowi naogowi alkoholicy. Jeli wzi pod uwag, e z kadym z nich zwizane s statystycznie cztery
osoby (rodzice, maonkowie, dzieci), to
problem alkoholizmu dotyczy dodatkowo
4 milionw obywateli. Naduywanie alkoholu jest przyczyn dezorganizacji rodziny. Pijastwo powoduje ogromne straty
wgospodarce. Obnienie wydajnoci i jakoci pracy, absencja (nieobecno w praProblemy alkoholizmu i pijastwa nale do najpowacy), wypadki przy pracy kosztuj nas
niejszych w spoeczestwie polskim. W walk z nimi anwszystkich setki milionw zotych rocznie.
gauj si organizacje spoeczne, instytucje pastwowe
Pijastwo jest take przyczyn innych zai samorzdowe oraz media. Stosujc rne formy przechowa patologicznych, takich jak przekazu, przypomina si kierowcom o zagroeniach wynikajcych z prowadzenia pojazdw w stanie nietrzewym.
stpczo, prostytucja i samobjstwa.
65
wzrost przestpczoci
gospodarczej
i przestpczoci
przeciwko
rodzinie
l nasilanie si
j zjawiska
i handlu ludmi
wzrost
samobjstw
wrd mtodziey nawsinatle
obnienia statusu materialnego
genetyczne
podoe
patologii
66
Przestpczo jest zjawiskiem patologicznym stale nasilajcym si

w spoeczestwie polskim. W 1990 roku popeniono w kraju 883 346
przestpstw, w 2002 roku ich liczba wzrosa do l 404 229. Szczeglnie
niepokojcy jest niemal dwukrotny w tym okresie wzrost przestpstw
przeciwko rodzinie, opiece i modziey. Zapocztkowana w 1989 roku
reforma ekonomiczna pastwa sprzyja rozwojowi przestpczoci gospodarczej. W latach 1990-2000 ponad czterokrotnie wzrosa liczba przestpstw gospodarczych. Analiza demograficzna przestpczoci w Polsce
wykazuje, e sprawcami s gwnie mczyni i e stale ronie liczba
przestpstw popenianych przez modzie.
W ostatnich latach niepokojcym zjawiskiem w Polsce sta si wzrost
przestpczoci zwizanej z handlem ludmi. Ofiarami s gwnie mode
dziewczta i kobiety, ktre zwabione moliwoci podjcia pracy w krajach Europy Zachodniej, zamiast do proponowanych wczeniej restauracji, zakadw przemysowych itp., trafiaj do domw publicznych. Pozbawione moliwoci kontaktu z rodzinami i zagroone zakaeniem
wirusem HIV zmuszane s do wiadczenia usug seksualnych. Handlem
kobietami zajmuj si zorganizowane grupy przestpcze. Wedug statystyk Komendy Gwnej Policji w 2003 roku wykryto 21 przestpstw tego
typu. Jednak wedug szacunkowych danych Organizacji ds. Migracji przy
ONZ, prawdopodobnie rwnie odbiegajcych od rzeczywistoci, okoo
10 tysicy Polek rocznie jest wywoonych za granic i zmuszanych do
nierzdu. Do tej grupy przestpstw zalicza si rwnie nielegalne adopcje. Handel ludmi, nawet za ich zgod, zagroony jest kar pozbawienia
wolnoci powyej lat 3. Za nielegaln adopcj grozi kara do 5 lat pozbawienia wolnoci.
Samobjstwa stanowi coraz powaniejszy problem spoeczny. W latach 1951-2000 odnotowano trzykrotny wzrost ich liczby. Liczba ta jest
cile zwizana ze wskanikiem integracji spoeczestwa. wiadczy o tym
znaczny spadek samobjstw w Polsce w 1981 i 1989 roku. By to czas czenia si spoecznych w trosce o ywotne interesy kraju. W latach
1990-2000 doszo do wikszego wzrostu samobjstw na wsi (ponad
30%) ni w miastach (22,5%). Niepokojcy jest take znaczny wzrost ich
liczby wrd modych ludzi. We wspomnianym okresie nastpi przeszo
dwukrotny wzrost liczby samobjstw wrd modziey w wieku 15-20 lat.
W ostatnich latach podoem wielu czynw samobjczych byo drastyczne pogorszenie si warunkw materialnych.
Za przejawy dezorganizacji spoecznej naley te uzna prostytucj,
rozwody, choroby oraz narkomani.
Przyczyny powstawania zjawisk patologicznych
Prawdopodobnie jedn z przyczyn zachowa patologicznych czowieka s uwarunkowania genetyczne. Nie ma na to dostatecznych dowodw, cho badania dotyczce adoptowanych dzieci, ktrych naturalni rodzice byli przestpcami, wykazay u nich wiksz tendencj do zachowa
patologicznych.
Do najwaniejszych przyczyn powstawania zjawisk patologicznych zalicza si uwarunkowania rodowiskowe. Jeli w danym rodowisku brak
silnych wizi spoecznych, skutecznej kontroli spoecznej i wyranych
norm postpowania, to powstaj warunki sprzyjajce rozwojowi zachowa patologicznych. Dlatego zjawisko patologii spoecznej w wikszym
zakresie wystpuje w rodowisku wielkomiejskim ni maomiasteczkowym i wiejskim (w 2000 roku prawie 83% przestpstw popeniono w miastach). W tradycyjnych spoecznociach maych miasteczek i wsi czowiek
nie jest jeszcze anonimow jednostk i w wikszym stopniu podlega kontroli rodowiska ni mieszkaniec typowego osiedla wielkomiejskiego. Socjolodzy podkrelaj znaczcy wpyw rodziny na rozwj zachowa patologicznych. Z jednej strony mamy do czynienia ze swoistym dziedziczeniem
zachowa dewiacyjnych po rodzicach, z drugiej za - z deprawacj dzieci,
bdc wynikiem rozlunienia wizi rodzinnych oraz niedostatecznej kontroli ze strony rodzicw.
Wrd istotnych czynnikw sprzyjajcych rozwojowi patologii spoecznych wymienia si te nierwny dostp do dbr materialnych. Pogbiajce si w okresie transformacji ustrojowej i gospodarczej rnice w poziomie ycia mog wywoywa zachowania patologiczne u ludzi yjcych
w stanie ubstwa. Cz socjologw uwaa jednak warunki bytowe za drugorzdn przyczyn rozwoju patologii spoecznych. Ich zdaniem przestpczo i alkoholizm dotycz take ludzi o wysokim statusie ekonomicznym.
Zjawiska patologiczne wrd modziey
Najpowaniejszym problemem dotyczcym zjawisk patologicznych

wrd modziey jest gwatowny wzrost przestpczoci nieletnich. W cigu ponad 10 lat liczba nieletnich podejrzanych o dokonanie czynw karalnych wzrosa przeszo dwukrotnie. W 1990 roku wobec 10 200 nieletnich orzeczono kary w zwizku z czynami karalnymi. W 2001 roku ta
liczba wynosia ju 25 667. Szczeglnie niepokojcy jest wzrost brutalnych przestpstw.
W 2001 roku liczba przestpstw przeciwko
yciu i zdrowiu (zabjstwa, nieumylne spowodowanie mierci, uszkodzenia ciaa,
udzia w bjce lub pobiciu) zwikszya si
w porwnaniu z rokiem 1990 przeszo 2,5 razy i wyniosa 84,9 ty.
rodowiskowe
podtoe
patologii
materialne
podoe
patologii
rosnca liczba
nieletnich
przestpcw
Marsz modziey Trjmiasta przeciw przemocy po mierci gdaskiego studenta wyrzuconego z kolejki elektrycznej przez bandytw w lutym 1996 roku
Wzrasta rwnie liczba zdemoralizowanej modziey. Jej zachowanie

nie narusza wprawdzie obowizujcego prawa, ale jest sprzeczne z uniwersalnym systemem wartoci i normami moralno-obyczajowymi.
W 2001 roku wobec 8878 nieletnich orzeczono rodki wychowawcze
w zwizku z demoralizacj, ktrej oznak byo na przykad popenienie
rosnca liczba
zdemoralizowanej
modziey
67
narkomania
przyczyn
przestpstw
l alkohol
; przyczyn
przestpstw
resocjalizacja
(tac. re - w zoeniach znaczy: na
nowo, powtrnie
+ socialis
- towarzyski)
- oddziaywanie
wychowawcze na
osobnika le przystosowanego do
ycia spoecznego
profilaktyka
(gr. prophy/aktykos
- zapobiegawczy)
- og rodkw
zapobiegajcych
czemu
czynu zabronionego (4410), uywanie alkoholu (1461), rodkw odurzajcych (542), wczgostwo i udzia w grupach przestpczych (628). Dla porwnania w 1990 roku nadzorem objto 4050 nieletnich.
Najbardziej niepokojcym zjawiskiem patologicznym wrd modziey jest narkomania. Wedug rejestrw policyjnych w 1996 roku w Polsce
byo 2212 nieletnich narkomanw. Liczby te jednak nie oddaj w peni
faktycznej skali zjawiska. Wedug danych szacunkowych co trzeci ucze
szkoy redniej mia kontakt ze rodkami odurzajcymi. Wielu nieletnich
narkomanw weszo na drog przestpcz. Okoo 0,7% nieletnich podejrzanych o przestpstwa dokonao czynu niezgodnego z prawem pod
wpywem rodkw odurzajcych.
Czciej bezporedni przyczyn przestpstw by alkohol. W 1996 roku
15,2% nieletnich podejrzanych o dokonanie czynw przestpczych byo pod
wpywem alkoholu. Szczeglnie dotyczyo to przestpstw najbardziej brutalnych (zabjstwa, uszkodzenia ciaa, gwaty, bjki). O skali zjawiska naduywania alkoholu przez modzie wiadczy liczba zatrzyma w izbach wytrzewie. W 1996 roku zatrzymano 7662 nieletnich, w tym 393 dziewczt.
Kolejnym niepokojcym zjawiskiem jest prostytucja nieletnich. Rozmiary tej patologii nie s dokadnie znane. Z policyjnych obserwacji wynika jedynie, e nie obejmuje ona wycznie modziey ze rodowisk patologicznych.
Sposoby zwalczania patologii spoecznych
Przezwycianie problemw zwizanych z patologiami spoecznymi

nie moe dotyczy jedynie zwalczania ich skutkw. Nie wystarczy zaostrzenie kar dla przestpcw. Taka postawa, zwana rygoryzmem prawnym, jest
coraz powszechniejsza w naszym spoeczestwie, mimo e wizienia s raczej szkoami przestpczej dziaalnoci ni miejscem resocjalizacji. Rozwizaniem nie jest te otwieranie w szpitalach kolejnych oddziaw toksykologicznych, gdzie odtruwa si narkomanw. Wszystko to s jedynie
dziaania dorane, dajce podane rezultaty na krtko. Skuteczne przezwycienie problemw patologii moe zapewni jedynie profilaktyka.
W Polsce istniej podstawy prawne dla tego typu dziaa, midzy innymi
ustawa o przeciwdziaaniu narkomanii, ustawa o wychowaniu w trzewoci,
a take przepisy ograniczajce moliwoci reklamowania alkoholu i wyrobw tytoniowych. Przepisy, ktre zakazuj emitowania w czasie dostpnym
dla dzieci filmw i programw ze scenami
brutalnymi lub demoralizujcymi, maj nie
dopuci do przyswajania przez nie zachowa agresywnych i niepodanych postaw.
W 1997 roku w mediach publicznych zorganizowano akcj przeciw przemocy w rodzinie. Jej przewodnie haso Bo zupa bya za sona" miao
uwiadomi wystpowanie tego problemu. Rwnie na ulicach miast pojawiy si plakaty przeciw
przemocy w rodzinie.
68

Dziaania profilaktyczne podejmowane s midzy innymi przez instytucje pastwowe. Przy urzdach miejskich funkcjonuj wydziay spraw
spoecznych, ktre dysponujc rodkami uzyskanymi z akcyzy (forma
podatku wliczona w cen alkoholu, wyrobw tytoniowych itp.), finansuj programy z zakresu profilaktyki uzalenie. Podobn dziaalno prowadzi Pastwowa Agencja Rozwizywania Problemw Alkoholowych.
Ponadto agencja wydaje publikacje na temat uzalenie, przeznaczone
zarwno dla nauczycieli i uczniw, jak i rodzicw dzieci zagroonych patologiami. Stacje sanitarno-epidemiologiczne Sanepid organizuj akcje
antynikotynowe. Do dziaa w zakresie profilaktyki zobowizane s rwnie szkoy i inne placwki owiatowe.
Wan rol odgrywaj te organizacje spoeczne, midzy innymi
stowarzyszenie Modzieowy Ruch na rzecz Przeciwdziaania Narkomanii (MONAR), Towarzystwo Rodzin i Przyjaci Dzieci Uzalenionych Powrt z U", Towarzystwo Zapobiegania Patologiom Spoecznym, Stowarzyszenie Katolickie Ruch Antynarkotyczny (KARAN)
oraz Fundacja Rozwoju Profilaktyki i Terapii Problemw Alkoholowych.
Udzielaniem pomocy kobietom, ktre pady ofiar przestpcw handlujcych ludmi, zajmuje si midzy innymi La Strada - Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami.
Na uwag zasuguje take postawa i dziaalno poszczeglnych
osb, midzy innymi ksidza Arkadiusza Nowaka. Do osb takich
nalea rwnie, nieyjcy ju, Marek Kotaski. Barbara Labuda, minister w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej, prowadzi Oglnopolsk
Akcje Antynarkotykow: Narkotyki zaywasz - przegrywasz" oraz
Narkotyki - nie bior". Wiktor Osiatyski, znany publicysta i pisarz, aktywnie uczestniczy, w ramach Fundacji Batorego, we wspieraniu dziaa
antyalkoholowych.
Skuteczna walka z przejawami i przyczynami patologii spoecznych
wymaga rwnie aktywnej postawy caego spoeczestwa. Powszechny
brak akceptacji dla zachowa dewiacyjnych, pomoc osobom zagroonym
patologiami w poczeniu z dziaaniami instytucji pastwowych oraz
organizacji spoecznych moe znacz: ograniczy problem patologii
spoecznych w Polsce.
instytucje
i: pastwowe
j i samorzdowe
l w walce
l z uzalenieniami
organizacje
spoeczne
j w walce
ii z uzalenieI niami
I Oglnopolskiej Akcji Antynarkotykowej

Narkotyki zaywasz - przegrywasz" oraz
Narkotyki - nie bior" wzio udziat tysice
modziey polskiej. Na zdjciu manifestacja
oczniw szkt Trjmiasta w lutym 2001 roku
69
migracja
(tac. migratio
- wdrowanie)
- przesiedlanie si,
wdrwka ludno-
ci
repatriacja
(tac. repatriatio
- powrt do kraju)
- powrt do ojczyzny jecw, osb
przesiedlonych lub
uchodcw
stan wojenny
przyczyn
emigracji
politycznej
Masowe ruchy ludnoci nale do procesw spoecznych majcych

istotny wpyw na funkcjonowanie spoeczestwa. Wyrnia si migracje
przymusowe (np. przesiedlenia), migracje polityczne oraz migracje dobrowolne, najczciej o charakterze ekonomicznym.
Migracje polityczne w poowie XX wieku byy cile zwizane z migracjami wojennymi. Rozpoczy si ju w 1939 roku wysiedlaniem ludnoci
polskiej z obszarw wcielonych do Rzeszy. Na Kresach Wschodnich
do 1941 roku wadze radzieckie przesiedliy okoo 1,2 miliona Polakw
w gb Zwizku Radzieckiego. Po zakoczeniu wojny nastpio nasilenie
si ruchw migracyjnych. W ramach tak zwanej repatriacji przesiedlono
z terenw zajtych przez Zwizek Radziecki ponad 1,2 miliona osb pochodzenia polskiego. Migracje przymusowe dotyczyy nie tylko ludnoci
polskiej. Wadze polskie przesiedliy przymusowo, gwnie na tereny tak
zwanych ziem odzyskanych, okoo 150 tysicy Ukraicw i emkw (ludno Beskidu Niskiego) w ramach akcji Wisa". Zgodnie z postanowieniami pastw zwyciskich w II wojnie wiatowej, tereny przyznane Polsce musiaa opuci ludno niemiecka. Wysiedlono okoo 4 milionw Niemcw.
Migracje polityczne byy zwizane rwnie z dramatycznymi wydarzeniami w powojennej Polsce po tak zwanych wypadkach marcowych
w 1968 roku. Wydarzenia te miay zwizek z walk o wadz, ktrej przejawem bya propaganda antysemicka. Znaczne nasilenie emigracji politycznej nastpio w latach osiemdziesitych i byo zwizane z ogoszeniem stanu wojennego w grudniu 1981 roku.
Migracja ekonomiczna na du skal pojawia si w latach osiemdziesitych. Trudno j jednak oddzieli od migracji politycznej, gdy wiele
osb wyjedajcych za granic w celach zarobkowych ubiegao si o azyl
polityczny midzy innymi w Austrii, Niemczech, Stanach Zjednoczonych
i Kanadzie. W latach dziewidziesitych liczba emigrujcych w celach zarobkowych za granic ustabilizowaa si, z niewielk tendencj spadkow,
i wahaa si w granicach 22-26 tysicy rocznie.
W latach osiemdziesitych gtona byta historia

braci Andrzeja i Krzysztofa Zieliskich, ktrzy pod
podwoziem ciarwki przedostali si w 1985
roku do Szwecji. wczesne wadze polskie czyniy wszelkie starania, aby chopcw sprowadzi do
kraju, jednak ich rodzice nie wystpili z wnioskiem o ekstradycj. Na podstawie tych wydarze
Maciej Dejczer nakrci, w 1989 roku, film 300
mil do nieba nagrodzony na wielu festiwalach,
a take prezentowany na Kongresie Praw Czowieka w Sztrasburgu (obok kadr z filmu).
Po II wojnie wiatowej wystpowaa z rnym nasileniem migracja

wewntrz kraju. Przeludnienie i ukryte bezrobocie na wsi i w maych
70
miasteczkach powodowao masowe migracje ludnoci do duych miast.

W efekcie w latach 1960-1989 liczba miast do 20 tysicy mieszkacw
zmniejszya si o przeszo 20%. W latach dziewidziesitych migracje
ludnoci w kraju si ustabilizoway. Odpyw ludnoci z miast i wsi jest
rwnowaony przez napyw nowych mieszkacw.
Nowym zjawiskiem w latach dziewidziesitych staa si imigracja do
Polski na pobyt stay obywateli innych pastw. W 1999 roku przybyo do
naszego kraju z zamiarem osiedlenia si prawie 8 tysicy obcokrajowcw.
Dominuj wrd nich obywatele krajw byego Zwizku Radzieckiego
(Rosjanie i Ukraicy) oraz mieszkacy Dalekiego Wschodu.
imigracja
(tac. immigrare
- osiedla si)
- napyw ludnoci
obcej osiedlajcej
si na state w jakim kraju
Podsumowanie
Do najpowaniejszych problemw spoecznych wspczesnej Polski
naley bezrobocie. Jego przyczyn jest recesja gospodarcza na wiecie,
niekorzystna struktura polskiej gospodarki i sabe kwalifikacje polskich pracownikw.
Do rodkw sucych zwalczaniu bezrobocia zalicza si midzy innymi programy aktywne (roboty publiczne, poyczki na tworzenie maiych przedsibiorstw, szkolenie i przekwalifikowanie bezrobotnych)
oraz programy pasywne (zasiki dla bezrobotnych, wiadczenia przedemerytalne oraz wczeniejsze emerytury).
Bezrobocie jest jedn z przyczyn poszerzania si w Polsce strefy ubstwa. Przezwycianiem tego problemu zajmuj si instytucje pastwowe i samorzdowe (gminne i miejskie orodki pomocy spoecznej)
oraz organizacje spoeczne.
Do najpowaniejszych patologii spoecznych w Polsce zalicza si: pijastwo i alkoholizm, przestpczo i samobjstwa. Niebezpiecznym zjawiskiem jest wzrost przestpczoci nieletnich, narkomania, demoralizacja.
Przezwycianiem przejaww patologii zajmuj si instytucje pastwowe i samorzdowe, jak na przykad Pastwowa Agencja Rozwizywania
Problemw Alkoholowych, oraz organizacje spoeczne, jak stowarzyszenie MONAR, Towarzystwo Rodzin i Przyjaci Dzieci Uzalenionych
Powrt z U", Towarzystwo Zapobiegania Patologiom Spoecznym, Stowarzyszenie Katolickie Ruch Antynarkotyczny (KARAN), Fundacja
Rozwoju Profilaktyki i Terapii Problemw Alkoholowych, La Strada
-Fundacja Przeciwko Handlowi Kobietami i inne.
W czasie II wojny wiatowej i przez pierwsze lata po jej zakoczeniu
przewaaa w Polsce emigracja wojenna i polityczna. Wane wydarzenia
polityczne w powojennej historii Polski, jak wypadki marcowe 1968 roku oraz wprowadzenie stanu wojennego w 1981 roku, byy przyczynami
nasilenia si zjawiska emigracji politycznej. W latach osiemdziesitych
i dziewidziesitych dominowaa emigracja ekonomiczna.
71
Pytania i wiczenia
1. Zastanw si, czy w twoim rodowisku zauwaasz patologie spoeczne.
Jeli tak, to okrel ich typ i przyczyny.
2. Uwzgldniajc problemy poruszone w niniejszym rozdziale, przygotuj
projekt programu wycieczki do sdu dla nieletnich.
3. Przygotuj projekt jednodniowej akcji dotyczcej profilaktyki uzalenie.
4. Przygotuj ulotk informujc o szkodliwoci alkoholu.
5. Odszukaj adresy instytucji pastwowych i samorzdowych oraz organizacji spoecznych zajmujcych si w twojej miejscowoci udzielaniem pomocy modziey zagroonej patologiami spoecznymi. Przygotowany wykaz zamie w szkolnej gazetce.
R. Dyoniziak i in., Spoeczestwo w procesie zmian. Zarys socjologii oglnej, Zielona Gra 1999.
M. Kabaj, Strategie i programy przeciwdziaania bezrobociu, Warszawa 1997.
Socjologia w Polsce, red. Z. Krawczyk, K. Sowa, Rzeszw 1998.
Struktura spoleczna. Rynekpracy. Bezrobocie, red. M. Malikowski, D. Markowski, Rzeszw 1996.
B. Urban, Problemy wspczesnej patologii spoecznej, Krakw 1998.
Z. Ziembiski, Elementy socjologii, Pozna 1994.
72
Kultura ycia publicznego

Kultura, oprcz uwarunkowa przyrodniczych i ekonomicznych, jest
jednym z najwaniejszych czynnikw wpywajcych na powstanie i rozwj ycia spoecznego. Stanowi rwnie, wraz z obiektywnymi warunkami bytu danej zbiorowoci oraz struktur spoeczn, istotny skadnik
kadej grupy, wyznaczajc jej odrbno od innych spoecznoci.
t] kultura wyli znacznikiem

| rozwoju
l! spoecznego
1. Pojcie kultury
Kultura jest pojciem wieloznacznym, stosowanym zarwno w rnych dyscyplinach nauki, jak i w jzyku potocznym. aciskie sowo cultura (uprawa, ksztacenie) pierwotnie oznaczao upraw roli" (cultura
ag). W zblionym znaczeniu jest stosowane w biologii (np. kultura bakterii) i w rolnictwie w odniesieniu do konkretnej uprawy lub hodowli
(np. kultura jedwabnika). Pojcie kultury moe rwnie odnosi si do
rnych form aktywnoci czowieka, takich jak choby kultura fizyczna.
Termin ten moe rwnie oznacza pielgnowanie obyczajw i sposobw postpowania. W szerokim znaczeniu przez kultur rozumie si
wszystkie - materialne i niematerialne - wytwory czowieka. W wszym
l znaczeniu termin ten obejmuje jedynie takie dziedziny dziaalnoci czowieka, jak nauka, sztuka, literatura, religia, idee itp.
Kultura to caoksztat materialnego i duchowego dorobku ludzkoci przekazywanego z pokolenia na pokolenie.
W skad kultury wchodz zatem zarwno twory materialne, jak i niematerialne oraz systemy wartoci. Wytwory te zaliczane s do kultury tylko wtedy, gdy czonkowie danej zbiorowoci uwiadamiaj sobie ich istnienie. Wiersz napisany przez uczennic, ktry natychmiast trafi do
kosza, nie bdzie zaliczany do wytworw kultury, poniewa poza twrc
nikt nie mia moliwoci go pozna.
p kultura jako
:| uprawa lub
i) hodowla
ij kultura jako
;
: forma
;| aktywnoci
czowieka
i kultura jako
jj wytwory
r] materialne
l i niematerialne
i czowieka
tiO
2. Typy kultury
Kultura materialna
Wedug nieyjcego ju polskiego socjologa i teoretyka kultury Stanisawa Ossowskiego nie naley do niej zalicza materialnych przedmiotw, bdcych wytworem czowieka (np. meble, samochody, sprzt gospodarstwa domowego, przybory szkolne itp.) lub obiektem jego
kulturowych zachowa oraz wytworw natury (np. Giewont, Wisa, db
Bartek itp.). Ossowski proponowa, aby nazywa je materialnymi korelatami kultury. Czsto jednak wspomniane wytwory zalicza si do kultury materialnej. W jej skad wchodzi bd rwnie sposoby wytwarzania
tych przedmiotw (np. technologia produkcji stali, sposoby uprawy rolin i hodowli zwierzt itp.).
korelat
(tac. correlatio
- wspzaleno)
- odpowiednik
73
Kultura duchowa (symboliczna)
ogt dziet
sztuki: nauki,
literatury oraz
muzyki w danej epoce
Kultura duchowa obejmuje wytwory, ktre bezporednio nie maj zastosowania praktycznego. Zaliczamy do niej miedzy innymi sztuk, rwnie
t, ktra zwizana jest ze zdobieniami przedmiotw codziennego uytku.
Spalarnia mieci w Wiedniu z elewacj zaprojektowan przez austriackiego
malarza Friedricha Hundertwassera jest z jednej strony uytecznym wytworem kultury materialnej, z drugiej za strony dzieem sztuki. Do kultury duchowej zaliczamy rwnie muzyk, literatur, religi, filozofi itp.
Kultura spoeczna
ogt norm
i zwyczajw
okrelajcych
stosunki
midzyludzkie
Kultura spoeczna obejmuje midzy innymi normy i wzory postpowania, prawo, a take zwyczaje oraz zasady okrelajce stosunki midzyludzkie. Zaliczamy do niej normy, regulujce na przykad sposoby witania si,
zasady dobierania stroju w zalenoci od okazji, formy wypeniania obowizkw religijnych, sposoby penienia roli ucznia itp. Pojcie kultury spoecznej obejmuje rwnie wzory zachowa, czyli wszelkie reguy i sposoby
dziaania czowieka w zbiorowoci, regulujce wszystkie dziedziny ycia
spoecznego. S one wanym skadnikiem kultury. Okrelaj midzy innymi wzory rl spoecznych, a tym samym wpywaj na struktur spoeczn.
3. Kultura jako podstawa ycia spoecznego

Omawiajc wpyw kultury na ycie spoeczne, naley uwzgldnia
przede wszystkim kultur danej zbiorowoci.
Struktura wewntrzna kultury
zbir wartoci
i symboli
integrujcych
spoeczestwo
w sytuacjach
kryzysowych
ogt wytworw i zachowa uznanych

przez dan
zbiorowo za
obowizujce
74
Kultura danej zbiorowoci spoecznej nie jest sum kultur osobistych

jednostek wchodzcych w jej skad, chocia kultura osobista musi si
mieci w ramach kultury zbiorowoci. Jednak pewne typowe tylko dla
danej jednostki zachowania (np. rnego rodzaju dziwactwa) nie bd
wchodzi w skad kultury zbiorowoci. Odrbnie naley rwnie traktowa tak zwane dziedzictwo kulturalne, czyli te wytwory kultury, ktre zostay przekazane nastpnym pokoleniom. Dziedzictwo kulturalne jest
zazwyczaj zbiorem wartoci i symboli, z ktrymi jednostk cz mocne
wizy uczuciowe. Te wartoci lub symbole staj si zwaszcza w momentach kryzysowych wanym czynnikiem integracji spoecznej (np. obraz
Matki Boskiej Czstochowskiej).
Jan Szczepaski uwaa, e kultura zbiorowoci to og wytworw,
wartoci i sposobw zachowania si, przyjtych przez zbiorowo i bdcych wyznacznikiem postpowania uznanego za obowizkowe.
Wpyw kultury na ycie spoeczne
Wpyw kultury na ycie jednostek i zbiorowoci obejmuje midzy innymi proces socjalizacji i ksztatowanie osobowoci jednostki. Synny filozof i socjolog polski Florian Znaniecki utosamia nawet proces socjalizacji z wchodzeniem w kultur". To dziki wpywom kultury danej

zbiorowoci dziecko uczy si mwi, a pniej czyta i pisa. Nabywa
rwnie umiejtnoci zachowania si w rnych sytuacjach spoecznych.
Kultura ustanawia te hierarchi wartoci w danym spoeczestwie.
Okrela midzy innymi sposoby zaspokajania potrzeb i interesw jednostki. Uznanym sposobem ukoczenia szkoy jest systematyczna nauka,
natomiast ciganie na sprawdzianach powinno by traktowane jako niezgodne z kultur zbiorowoci. Wartoci zatem w istotny sposb wpywaj na funkcjonowanie zbiorowoci. Kultura okrela rwnie wzory postpowania. S one czynnikami, ktre ujednolicaj zachowanie czonkw
danej zbiorowoci, dziki czemu postpowanie innych ludzi jest zrozumiale dla otoczenia. Kultura okrela rwnie pewne podane modele
i wzorce postpowania, funkcjonowania instytucji, a take stylw w architekturze i sztuce.
socjalizacja
(tac. socialis
-towarzyski, spajajcy)-tu: przekazywanie wzorcw kulturowych
przez rodowisko
spoeczne
kultura wyznacznikiem
hierarchii
wartoci
spoecznych
4, Przemiany kultury wspczesnej

Kultura wysza a kultura masowa
Postp naukowo-techniczny, charakterystyczny dla XX wieku, wywar

ogromny wpyw na kultur. Udoskonalenie techniki druku znacznie zwikszyo wielko nakadw ksiek. Pojawiy si rwnie wysokonakadowe
dzienniki i tygodniki. Ksiki i czasopisma stay si duo tasze, co wpyno na znaczne poszerzenie krgu czytelnikw. Dziki rozwojowi nowych
technik informacyjnych - radia, telewizji i Internetu - kultura staa si dostpna niemal dla wszystkich. Podobny rezultat dao upowszechnienie
owiaty. Postp naukowo-techniczny przyczyni si do wzrostu zamonoci
spoeczestwa i poszerzenia sfery czasu wolnego, a w efekcie do wzrostu
konsumpcji w dziedzinie kultury. Wytworzy si rynek towarw kultury.
Doszo wic do jej komercjalizacji, ktra sprawia, e zysk czsto staje si
waniejszy od wartoci artystycznych czy intelektualnych. Komercjalizacja
kultury ma jednak i dobre strony - sprawia, e twrcy rnymi sposobami
staraj si zachci ludzi do uczestnictwa w szeroko rozumianej kulturze.
W poowie XX wieku upowszechni si termin kultura masowa, uywany na oznaczenie kultury adresowanej do wielkiej grupy odbiorcw za
porednictwem technicznych rodkw przekazu. Odbiorcami tych treci
mog wic by wszyscy uytkownicy mediw, ludzie o bardzo zrnicowanym poziomie wyksztacenia, odmiennych potrzebach intelektualnych i rnej przynalenoci spoecznej. Z powodu tak nieprecyzyjnego
okrelenia adresata twrcy kultury masowej czsto rezygnuj z podejmowania trudnych i powanych problemw na rzecz rozrywki i relaksu.
Nieskomplikowana forma zamiast wartoci artystycznych, schlebianie
przecitnym gustom, epatowanie przemoc i erotyk - to cechy kultury
budzce najwiksze zainteresowanie. Potwierdza to popularno powieci sensacyjnych, kryminaw, naiwnych romansw, tygodnikw publikujcych gwnie plotki i wiadomoci o skandalach, telewizyjnych programw rozrywkowych i wieloodcinkowych seriali.
postp naukowo-techniczny
wyznacznikiem
dostpu
do kultury
komercjalizacja
(fr. commercialisation) - oparcie
dziaalnoci np.
artystycznej na
zasadach
handlowych
kultura oparta
na rodkach
masowej
informacji,
przeznaczona
dla licznej
i zrnicowanej
spoecznoci
75
Z drugiej strony twrcy kultury masowej sigaj coraz czciej do wytworw kultury elitarnej (wyszej). Synne dziea malarstwa, dostpne
w oryginale jedynie w galeriach paryskiego Luwru czy petersburskiego
Ermitau, mona teraz mie w domu w postaci reprodukcji, plakatw,
albumw, a nawet kubeczkw i koszulek. W kadej chwili, dziki odtwarzaczom laserowym, mona posucha muzyki wielkich klasykw, i to
w najlepszym wykonaniu, bez potrzeby udawania si
do filharmonii. Cena najtaszych pyt kompaktowych
jest nisza od ceny biletu na koncert. Uczniowie czsto
rezygnuj z przeczytania lektury, poniewa mog obejrze jej adaptacj filmow. Naley jednak mie nadziej, e wzrost poziomu wyksztacenia wywoa zapotrzebowanie na coraz bardziej wartociowe dziea kultury.
Jeden z kolekcji kubkw prezentujcych malarstwo wielkich impresjonistw (Soneczniki Vincenta van Gogha)
ogt norm,
wartoci,
symboli, dziet
sztuki i wierze charakterystycznych
dla danego
narodu
zrnicowanie
kultury
narodowej
przenikanie do
Polski uniwersalistycznych
trendw
obcych kultur
76
Kultura narodowa a proces globalizacji
Kultura narodowa bywa rnie definiowana. Wedug wikszoci badaczy kultura narodowa to zesp norm, wartoci, symboli, dzie sztuki
i wierze charakterystycznych dla danej zbiorowoci narodowej, wyrosych z jej dowiadcze historycznych i tradycji. Integrujc nard i stanowic jego wyrnik identyfikacyjny, ksztatuje poczucie zbiorowej tosamoci. Kultura narodowa nabiera szczeglnego znaczenia w sytuacjach
zagroenia czy utraty przez pastwo niepodlegoci. To wanie dziki
pielgnowaniu tradycji narodowej, kultury i jzyka udao si Polakom
ocali swoj tosamo w okresie zaborw.
W czasach pokoju odrbno kultur narodowych stanowi o rnorodnoci i bogactwie kultury. Sama kultura narodowa te nie jest cakowicie jednolita. Na przykad jzyk narodowy ma swoje dialekty, a poszczeglne regiony kraju - swoje obyczaje. Rnorodno wzbogaca
kultur narodu i nie narusza jej odrbnoci.
Kultur narodow charakteryzuj zarazem trwao i zmienno.
Rozwija si bowiem rwnie dziki wpywom innych krgw kulturowych. Na przykad karabela - polska bro narodowa - pochodzi z Turcji,
a kontusz - nasz strj narodowy - przyby wraz ze Stefanem Batorym
z Siedmiogrodu, chocia, podobnie jak karabela, pochodzi ze Wschodu;
bigos - symbol polskiej kuchni - wywodzi si z kultury niemieckiej.
W drugiej poowie XX wieku, a szczeglnie u jego schyku, nasilay si
procesy przenikania do Polski uniwersalistycznych nurtw kultury,
zwaszcza amerykaskiej. Ich symbolem staj si znane marki napojw
chodzcych, spodni z dinsu oraz bary szybkiej obsugi. Moemy je spotka we wszystkich zaktkach kuli ziemskiej. Polska kinematografia, niegdy rozpoznawalna na caym wiecie, powoli upodabnia si do masowych produkcji amerykaskich. Dotyczy to rwnie sfery obyczajw
i wartoci narodowych. Typowe dla Polakw cechy, jak przywizanie do

katolicy/mu czy romantyzm, powoli zanikaj pod wpywem powszechnych na caym wiecie postaw konsumpcyjnych. Zjawisko intensywnego
przenikania kultury uniwersalnej zwizane jest z procesem globalizacji.
Postp naukowo-techniczny, zwaszcza dotyczcy rodkw masowego
przekazu (telewizja satelitarna, Internet), sprawia, e wiat staje si globaln wiosk", w ktrej bez trudu odbywa si byskawiczny przepyw informacji, wartoci oraz wzorcw i norm postpowania. W ten sposb rodzi si spoeczestwo informacyjne. Rewolucja w szybkoci przekazu
informacji doprowadzia do decentralizacji spoeczestwa w poszczeglnych krajach, a jednoczenie przyczynia si do wytworzenia wizi globalnych. Z jednej strony miejsce kultury narodowej usiuje zaj kultura
globalna, a z drugiej strony rozwija si silny nurt tosamoci lokalnej, regionalnej, etnicznej. Proces globalizacji w dziedzinie kultury jest nieuchronny. Jego ujemn stron stanowi uleganie wpywom kultury masowej, ktra nie podnosi naszego poziomu intelektualnego i etycznego.
Naley wic zachowa odpowiednie proporcje: nie izolujc si od wpyww
obcych, rozwija rodzim twrczo.
Przykadem, ktry moe nastraja
optymistycznie na przyszo, jest muzyka modzieowa wzorowana na rodzimym folklorze.
p zanik cech
l narodowych
i: Polakw pod
j wpywem
l postaw konj sumpcyjnych
nieuchronno
globalizacji
w kulturze
i waciwy do
niej stosunek
Szans na zachowanie folkloru, jednego

z wanych elementw kultury narodowej, jest
wci powracajca moda na muzyk inspirowan utworami ludowymi. W latach szedziesitych i siedemdziesitych do folkloru
sigay midzy innymi zespoy Skaldowie",
No To Co", a obecnie Golec uOrkiestra",
Brathanki". Na zdjciu pierwsza solistka zespou Brathanki" Halina Mynkowa
Kultura medialna
Szybkie upowszechnianie si rodkw masowego przekazu wpyno

na istotne zmiany w kulturze. Mona nawet mwi o narodzinach nowej
kultury. Dotychczasowa opieraa si przede wszystkim na przekazie
sownym, ksztatujcym gwnie sfer intelektualn naszej osobowoci.
Natomiast kultura medialna opiera si na przekazie audiowizualnym.
Pierwszoplanow rol odgrywa w niej obraz (std czsto mwi si rwnie o kulturze obrazkowej) i dwik, ktre oddziauj przede wszystkim
na sfer emocjonaln odbiorcy. Czowiek epoki kultury medialnej mniej
jest zainteresowany konstrukcj wszechwiata, a bardziej jego wpywem
na swoj egzystencj. Odrzuca ideologie oraz zinstytucjonalizowane
i zbiurokratyzowane zbiorowoci spoeczne. Blisze s mu mae grupy
spoeczne, ktre zapewniaj odpowiedni klimat emocjonalny, takie jak
na przykad charyzmatyczne grupy religijne (neokatechumenat), ale take sekty religijne i subkultury modzieowe.
kultura oparta
na obrazie
i dwiku
neokatechumenat
(gr. neo + katechoumenos)
- ruch odnowy
religijnej w Kociele katolickim, zapocztkowany
w 1964 r.
77
II. Kultura ycia publicznego
Kultura alternatywna i kontrkultura
odmienne
zapatrywania
na sztuk
i inne
dziedziny ycia
happening
(ang. zdarzenie)
- improwizowane
widowisko, ktrego celem jest zaszokowanie publicznoci,
pobudzenie jej
wyobrani
Kultura alternatywna - w przeciwiestwie do kontrkultury - nie walczy z tradycyjn kultur. Oznacza przede wszystkim odmienne spojrzenie na sztuk, muzyk, medycyn, sposb odywiania si i niemal wszystkie dziedziny ycia. Przykadem takiej kultury s przejte z medycyny
Dalekiego Wschodu niekonwencjonalne metody leczenia, takie jak akupresura i akupunktura. Do kultury alternatywnej zaliczamy rwnie ruchy spoeczne, ekologiczne, pacyfistyczne czy feministyczne. Jej przejawy odnajdziemy take w odmiennej diecie, na przykad wegetariaskiej.
Najczciej kultura alternatywna kojarzona jest z rnymi dziedzinami
sztuki. W teatrze polskim przejawem takiej kultury by midzy innymi
krakowski Teatr Cricot 2 Tadeusza Kantora. W muzyce klasycznej byy
to kompozycje kakofoniczne, oparte na dysharmonii i dysonansie.
W malarstwie bya to sztuka abstrakcyjna. Now alternatywn form
sztuki sta si happening, ktrego przykadem w Polsce jest dziaalno w
latach osiemdziesitych tak zwanej Pomaraczowej Alternatywy.
Czy wiesz, e...
Jednym z elementw kultury alternatywnej jest prasa alternatywna, czyli tzw. ziny
(ang. magaz/ne - czasopismo). Jej pocztki sigaj, wydawanych technik kserograficzn, w latach osiemdziesitych, skromnych broszur zawierajcych informacje o muzyce, dla ktrej nie byo miejsca w oficjalnych mediach. Wzorowano si na brytyjskich
publikacjach, redagowanych przez tamtejszych punk-rockerw pod koniec lat siedemdziesitych. Do jednych z pierwszych polskich zinw naleay midzy innymi
Szmata" i Zjadacz Radia". Na pocztku lat dziewidziesitych pojawiy si ziny wydawane prze rne subkultury modzieowe jak Ma Pariadka" i Pasaer" (anarchici, punki) oraz Krzyowiec" i Byskawica" (skini).
Jednym z najciekawszych przykadw kultury alternatywnej jest Pomaraczowa Alternatywa, ktrej twrc by Waldemar Fydrych, bardziej znany
jako Major. W stanie wojennym jej dziaania miay
na celu omieszenie wadz komunistycznych. Na
plamach szarej farby, ktre zakryway antypastwowe napisy umieszczano umiechnite krasnale. Poza tym zorganizowano kilkadziesit happeningw, midzy innymi w 70. rocznic rewolucji
padziernikowej, a take pod hasami: Dzie Tajniaka", Precz z U-Paami", Rewolucja Krasnali",
Karnawa RIO-botniczy". Jednym z najgoniejszych w historii happeningw, zwizanych z dziaalnoci Pomaraczowej Alternatywy, byo aresztowanie pod zarzutem zakcenia porzdku
publicznego 30 witych Mikoajw rozdajcych
opaski higieniczne. Wiadomo t na cay wiat
podaa agencja Reutera.
kultura grupy
odrzucajcej
tradycyjne rozwizania spoeczne w imi
wolnoci
78
Kontrkultura jest spontanicznym ruchem, najczciej zwizanym

z nieformalnymi grupami rwieniczymi, odrzucajcymi system wartoci,
normy oraz wzorce zachowania obowizujce w danym spoeczestwie.
Ruchy kontrkulturowe zaczy powstawa w latach pidziesitych,
gwnie jako protest przeciw materialnym zdobyczom cywilizacji i postawom konsumpcyjnym. Wspczenie najaktywniejsz kontrkultura jest
powstay pod koniec lat pidziesitych ruch Nowa Era (New Ag). Jego
przejawy widoczne s w muzyce popularnej, w sztuce, w ruchach ekologicznych itp. Ruch krytycznie odnosi si do konsumpcyjnego stylu ycia
oraz nadmiernego uzalenienia jednostki od spoeczestwa.
Subkultury modzieowe i sekty
Subkultury pojawiy si jako wyraz protestu przeciw zastanej rzeczywistoci spoecznej, a przede wszystkim przeciw tradycyjnym instytucjom
spoecznym, takim jak rodzina, oraz wartociom, wzorom i normom postpowania. Poszczeglne subkultury rni si zaoeniami ideowymi.
czy je odrzucenie wszelkich autorytetw, czego wyrazem jest rezygnacja z udziau w yciu spoecznym, a nawet agresja wobec rzeczywistoci.
Charakterystyczn cech subkultur modzieowych jest ich wyranie
i celowo manifestowana obyczajowo. Bya ona szczeglnie widoczna
w ruchu hipisowskim, ktry propagowa woln mio, narkotyki i alkohol. Zewntrznym wyrnikiem subkultur modzieowych jest charakterystyczny wygld ich czonkw - fryzura, ubir, tatuae, akcesoria (kolczyki, acuchy, emblematy itp.). Jednym z najwaniejszych czynnikw
wyrniajcych dan subkultur jest take twrczo muzyczna, plastyczna i dziaalno wydawnicza w obrbie grupy. Sztuka subkultury
podporzdkowana jest zwykle jej ideologii.
Do najaktywniejszych subkultur modzieowych w Polsce nale punki (ang.punk - mie). Ruch ten narodzi si w Stanach Zjednoczonych
i Wielkiej Brytanii w poowie lat siedemdziesitych. Charakteryzuje si
negatywnym stosunkiem do rzeczywistoci spoecznej i pesymistyczn
ocen moliwoci przeprowadzenia zmian. Jedno z naczelnych hase punkw brzmi: Nie ma przyszoci". Na zewntrzny wizerunek czonka ruchu skada si czarna, skrzana kurtka, wosy czesane w stylu Irokeza,
agrafki wpinane w ciao, wysokie, wojskowe czarne buty oraz ciemne okulary. Punki tworz midzy innymi muzyk nawizujc do tradycyjnego
rocka -punk rock, a take wydaj wasn pras i ksiki. Agresywno
przejawiaj gwnie w formie inscenizowanej (charakterystyczny taniec).
Zdecydowanie bardziej agresywn subkultur s skini (ang. skinhead - goa skra na gowie). Ruch skinheadw powsta w Wielkiej Brytanii w latach szedziesitych w rodowisku robotnikw. Skini wyznaczyli sobie misj obrony porzdku spoecznego. Ich agresja skierowana
jest gwnie przeciwko obcym oraz tak zwanemu marginesowi spoecznemu. W Polsce ruch skinheadw ma charakter nacjonalistyczny, a nawet rasistowski. W stroju skinw dominuj elementy militarne: cikie,
wojskowe buty, spodnie i kurtki wojskowe.
O ile ruch punkw i skinw opiera si na jakiej ideologii, o tyle subkultury zwizane z szalikowcami jej nie maj. Szalikowcy, czyli kibole s
fanatycznymi kibicami druyn pikarskich. Ich dziaalno polega na walce z kibicami innych druyn. Zawieraj sojusze z szalikowcami z jednego
miasta przeciwko kibicom innych druyn. Zewntrzn oznak tej subkultury s czapki, szaliki, flagi w barwach danego zespou pikarskiego.
subkultura
(tac. sub + cultura - podkultura)
- wzory i normy
obowizujce
w grupie bdcej
czci wikszej
zbiorowoci,
odmienne od przyjlych przez ogt
sprzeciw
wobec
rzeczywistoci,
niewiara
w moliwo
jej przemian
nacjonalistyczny charakter
polskiego ruchu
skinheadw
bezideowo
i fanatyczne
kibicowanie
79
II. Kultura ycia publicznego
protest
przeciwko
rasizmowi
i dyskryminacji
kult szatana
i jego
symbolika
kult boga
Kryszny
Do subkultur o charakterze religijnym zaliczaj si rastafarianie,

znani pod nazw rastamanie. Ruch powsta w latach trzydziestych
XX wieku wrd Murzynw z Jamajki jako protest przeciwko rasizmowi
i dyskryminacji. Gdy wadc Etiopii zosta ksi Ras Tafari (std nazwa
ruchu), ktry przybra imi Hajle Sellasje I, uznali oni, e spenia si
przepowiednia o nadejciu czarnego Mesjasza. Ruch czsto nawizuje
do Starego Testamentu, przeciwstawiajc Babilon, uosobienie za - Syjonowi, ktry jest oaz dobra. Rastafarianie propaguj prosty styl ycia
oraz oddawanie czci Bogu Jahwe. Unikaj zaywania narkotykw z wyjtkiem tak zwanych mikkich (marihuana, haszysz), nie pij alkoholu,
zazwyczaj s wegetarianami. Zewntrznymi oznakami przynalenoci do
ruchu s kolorowe stroje, w ktrych dominuje kolor zielony, ty i czerwony. Nosz charakterystyczne fryzury w postaci dredw (poskrcane
w rurki dugie wosy przypominajce warkocze). Suchaj muzyki reggae,
nawizujcej do folkloru Jamajki.
Do subkultur o charakterze religijnym zaliczaj si rwnie czciciele szatana, czyli satanici. Kult szatana wywodzi si z czasw redniowiecza.
W Polsce due zainteresowanie satanizmem przejawia modopolski dramaturg i powieciopisarz Stanisaw Przybyszewski, autor midzy innymi powieci Dzieci Szatana oraz Synagoga Szatana. Wspczesny ruch satanistyczny
posuguje si swoist symbolik, do ktrej naley odwrcony krzy, pentagram (ksztatem przypomina picioramienn gwiazd), oznaczenie cyfrowe
- 666 i czarny ubir z wizerunkami szatana lub koza. Podstawowymi formami kultu s wsplne medytacje i modlitwy do szatana. Czsto ruch czcicieli
szatana wie si w Polsce z muzyk heavy-metalow, zwaszcza od koncertu grupy KAT w 1988 roku, kiedy to sprofanowano krzy. Satanici s zwolennikami przemocy, dewastuj groby oraz miejsca kultu religijnego.
Jedn z najaktywniejszych subkultur religijnych jest Towarzystwo
wiadomoci Kryszny (Hare Kryszna), nawizujce do kultury hinduskiej. Podstawow form kultu jest medytacja i modlitwa do wizerunku
Kryszny oraz gra na orientalnych instrumentach. Wyznawcy Kryszny odrzucaj wspczesn cywilizacj, goszc kult przyrody. Propaguj pokj
i poszanowanie dla kadej yjcej istoty (s wegetarianami). Przeciwstawiaj
si wszelkim przejawom przemocy, d do duchowej samorealizacji. Zewntrzn oznak przynalenoci do
ruchu s hinduskie stroje, a w wypadku mczyzn - rwnie ogolone gowy.
Midzynarodowe Towarzystwo Kryszny liczy
w Polsce ponad 5 tysicy czonkw. W naszym
kraju dziaa jeszcze 7 stowarzysze religijnych
nawizujcych do kultury i religii Dalekiego
Wschodu. Wyznawcy Kryszny wyrniaj si
wygldem i zachowaniem.
80

Wielu socjologw zalicza do sekt religijnych satanistw i wyznawcw
Hare Kryszna. Jednak socjolodzy wymieniaj rwnie sekty, ktrych cele i dziaalno zwizane s z chci zdobycia wadzy lub pienidzy, zdrowiem czowieka, rozwojem intelektualnym bd moralnym, atmosfer
tajemniczoci. Najistotniejsz cech odrniajc sekty od innych zbiorowoci jest cakowite uzalenienie jednostki od grupy. W rezultacie
czonkowie sekty s izolowani od wiata (przebywanie w zamknitych
orodkach, brak dostpu do informacji), praktycznie pozbawieni kontaktw z rodzin. Bardzo czsto jednym z warunkw czonkostwa jest
przekazanie caego majtku na rzecz grupy.
Czonkami sekt staj si najczciej modzi ludzie, ktrych ycie
z rnych powodw ulego destabilizacji (niedostanie si na studia, utrata pracy, mier bliskiej osoby) lub posiadaj niezaspokojone potrzeby:
psychiczne (uczucia) lub spoeczne (uznania spoecznego). Liczn grup
czonkw sekt religijnych stanowi osoby, ktre rozczaroway si dotychczasowymi dowiadczeniami religijnymi. Std bardzo czsto werbunek
nowych czonkw prowadzi si podczas pielgrzymek. Do sekt religijnych
wstpuj take osoby poszukujce nowych dowiadcze, a take te, ktre s zafascynowane charyzmatyczn osobowoci przywdcy.
| zagroenie
sektami
Szczeglnie niebezpieczne dla ycia spoecznego s sekty o charakterze destrukcyjnym. W 1978 roku 913 czonkw sekty witynia Ludu popenio w Gujanie zbiorowe samobjstwo. W 1995 roku Najwysza Prawda dokonaa ataku
terrorystycznego w tokijskim metrze przy uyciu gronego gazu bojowego sarin.
Zgino 12 osb, a 5500 ulego powanemu zatruciu.
Kultur techno trudno zaliczy do klasycznych subkultur modzieowych. Jest to raczej pewien styl ycia, gwnie nastawiony na zabaw, ale
ze wzgldu na jego powszechno zasuguje na uwag. O kulturze techno zaczo si mwi dziki corocznej Paradzie Mioci w Berlinie. Ruch
skupia si wok specyficznej muzyki techno. Jest to muzyka elektroniczna, w caoci tworzona za pomoc technik komputerowych. Wan cech
tej muzyki jest odpowiedni rytm, zazwyczaj w granicach 100-200 uderze na minut. Charakterystyczny jest rwnie strj mionikw muzyki techno, czsto nawizujcy do kultury industrialnej. Std dominuj
tworzywa sztuczne, jaskrawo kolorowe syntetyczne futerka, byszczce
kombinezony i adidasy, a nawet okulary spawalnicze oraz kolorowe
breloczki, fluoryzujce zegarki. Tace techno, trwajce wiele godzin,
wymagaj od ich uczestnikw wyjtkowej kondycji. Czsto jest ona
wzmacniana drinkami energetycznymi" oraz narkotykami, gwnie syntetycznymi.
styl ycia
nastawiony
na zabaw
Wci pojawiaj si nowe subkultury jak hiphopowcy, czyli mionicy

muzyki hip-hop wywodzcej si z agresywnego czarnego rapu" - muzyki modych mieszkacw poudniowego Bronksu i Harlemu - dzielnic
Nowego Jorku. Cz nowych subkultur, w przeciwiestwie do starszych,
nie wyrnia si w jaki widoczny sposb, na przykad blokersw" cha-
81
rakteryzuje gwnie miejsce spotka (awki przed blokami mieszkaniowymi wielkich miast) oraz haaliwe i czsto agresywne zachowanie.
Zjawisko subkultur modzieowych trudno jest jednoznacznie oceni.
Niektrzy traktuj je marginesowo, a inni dostrzegaj w nim elementy postpowe, zwaszcza w ruchach kontestacyjnych lat szedziesitych i siedemdziesitych. Niewtpliwie subkultury te wywieraj istotny wpyw na
ksztatowanie postaw wspczesnej modziey.
europejski
konglomerat
kulturowy
konglomerat
(tac. conglomero
- skupia) - poczenie rnorodnych czci
w jedn cao
postawa
krytyczna,
demokracja,
igrzyska, teatr
prawo,
organizacja
administracji
i armii, budownictwo, pismo
82
Europa jest niewielkim kontynentem, ktry zamieszkuj potomkowie plemion indoeuropejskich. Wsplnota dziejw narodw europejskich to nie tylko wojny, ale rwnie wsplne dziedzictwo kulturowe.
Przenikanie si rnych kultur: helleskiej, rzymskiej, judeochrzecijaskiej, celtyckiej, germaskiej, sowiaskiej stworzyo charakterystyczny
konglomerat, ktry moemy okreli mianem kultury europejskiej. Kultura kadego narodu Europy jest z ni silnie zwizana.
Filar antyczny kultury europejskiej
Staroytnej Grecji zawdziczamy midzy innymi tradycje igrzysk olimpijskich. Wspczesne dyscypliny sportowe, takie jak rzut dyskiem, rzut
oszczepem, biegi i zapasy, byy rozgrywane ju na pierwszych staroytnych
igrzyskach. Staroytna Grecja to take idea pastwa demokratycznego.
Wspczesna nauka, a zwaszcza zmys krytycznej oceny zjawisk i rzeczy, nawizuje do greckiej filozofii. Staroytnym Grekom zawdziczamy take teatr i podstawowe gatunki dramatu - komedi i tragedi. Mitologia grecka
jest nadal wanym rdem symboli dla literatury i sztuki.
Staroytni Grecy uprawiali midzy innymi gr w pitk (sferomachia: z gr. sphaira - kula,
mache - walka) tudzco przypominajc wspczesny hokej na trawie.
Staroytny Rzym sta si dla Europy wzorcem organizacji pastwowej opartej na prawie stanowionym. Prawo rzymskie jest nadal jednym
z najwaniejszych przedmiotw na studiach prawniczych. Organizacja
administracji i armii byy dla Europy wzorem do naladowania. Rzymia-
nie byli wietnymi inynierami i budowniczymi. Wspczesne budownictwo drogowe, architektura i inynieria sanitarna wiele im zawdzicza.
Dziki Rzymianom wikszo narodw Europy posuguje si tym samym pismem. acina przez stulecia bya jzykiem uniwersalnym Europy, umoliwiajc jej integracj kulturow.
Pierwsze akwedukty (tac. aguaeductus - od
squa - woda, c/uctus - prowadzenie), czyli
specjalne budowle, najczciej w postaci podziemnych tuneli, doprowadzajce wod z wyej pooonych rde, powstaway ju w II tysicleciu p.n.e. midzy innymi w Knossos na
Krecie, Gezer (Palestyna), Mykenach (Grecja).
Technik budowy i wykorzystywania akweduktw rozwinli Rzymianie. Stolica imperium zaopatrywana bya w wod przez akwedukty
o cznej dugoci 420 km, w tym 50 km na arkadach. Niektre akwedukty s lub byy do
niedawna uywane, jak na przykad w Rzymie
czySegowii (Hiszpania).
Filar judeochrzecijaski kultury europejskiej

Judaizm i chrzecijastwo wniosy duy wkad w rozwj idei praw jednostki. Obie religie podkrelay szczegln pozycj czowieka. Talmud,
Tora, Stary i Nowy Testament zawieraj prawa, ktrych podstaw jest
godno czowieka. Biblia stanowi do dzi rdo inspiracji dla literatury
i sztuki. Koci katolicki przyczyni si do rozwoju szkolnictwa. redniowieczne zakony, zwaszcza cystersw, odegray istotn rol w integracji
kultury europejskiej.
i prawa
czowieka,
szkolnictwo,
inspirujca
funkcja Biblii
Judaizm, jak i chrzecijastwo wniosy istotny wkad w rozwj owiaty. Znaczcy rozwj
ydowskiej nauki i szkolnictwa rozpocz si w III wieku w Mezopotamii. Wpyw judaizmu
na kultur europejsk powszechnie wie si z zainteresowaniem Bibli i pierwszymi przekadami tej ksigi. Pod koniec III wieku przetumaczono Stary Testament na jzyk grecki
(tiw.Septuaginta). Autorem najbardziej znanego przekadu Biblii na acin by wity Hieronim (tzw. Wulgata, IV/V w.). Wielo tumacze na jzyki narodowe miaa zwizek z reformacj (XVI w.). O znaczeniu tradycji judaistycznej dla kultury europejskiej wiadczy te
przekonanie, i renesansowy humanista powinien zna obok aciny i greki rwnie hebrajski (Jan Kochanowski zna te trzy jzyki, co pozwolio mu w mistrzowski sposb stworzy
poetycki przekad Ksigi Psalmw). Rozwj szkolnictwa zakonnego w redniowieczu i wiekach pniejszych zapocztkowa upowszechnienie edukacji w Europie.
83
sagi, legendy,
etos rycerski,
styl gotycki
Filar celtycko-germaski kultury europejskiej
Z kultury celtycko-germaskiej Europa wzia sagi i legendy. Z tego

krgu kulturowego wywodzi si rwnie etos rycerski, a take poezja
erotyczna. Do tradycji celtycko-germaskich nawizywali midzy innymi
twrcy romantyzmu. Utworzone przez Germanw organizacje pastwowe, midzy innymi Frankw i Wizygotw, day pocztek pastwom redniowiecznej Europy.
Analizujc zagadnienie kultury europejskiej, naley si wystrzega
tak zwanego europocentryzmu, czyli postrzegania czowieka, spoeczestwa, tradycji oraz kultury jedynie z europejskiej perspektywy. Kultura
europejska czerpaa bowiem rwnie z innych krgw cywilizacyjnych.
System dziesitny i cyfry zawdziczamy Arabom. Z cywilizacji Bliskiego
Wschodu (Babilon, Egipt) Europa przeja sztuk uprawy rolin i hodowli zwierzt.
Wsplne korzenie kultury europejskiej znacznie uatwiaj proces
jednoczenia si wspczesnej Europy.
Pne redniowiecze zwane jest take wiekiem

katedr. W catej niemal Europie na przestrzeni
kilku stuleci wznoszono wspaniae witynie
w stylu gotyckim. Rwnie w Polsce budowano
monumentalne katedry, midzy innymi w Krakowie, Pocku, Gdasku (na zdjciu Koci
Mariacki w Gdasku).
sV
Podsumowanie
Na kultur skadaj si materialne i niematerialne wytwory czowieka
oraz wartoci i uznawane sposoby postpowania. Wpywa ona w istotny sposb na ycie spoeczne, midzy innymi na proces socjalizacji
i ksztatowania osobowoci czowieka, ustala hierarchi wartoci i okrela wzory postpowania.
Kultura ulega staym zmianom. W XX wieku najistotniejsze problemy
kultury zwizane byy z powstaniem kultury masowej oraz procesem
globalizacji.
Subkultury modzieowe s przejawem buntu modziey przeciw obowizujcym wartociom i normom. Do subkultur o charakterze agresywnym zalicza si midzy innymi szalikowcw i skinheadw. Subkultury o charakterze religijnym to midzy innymi rastamanie, czciciele
szatana, Towarzystwo wiadomoci Kryszny.
84
Kultura wspczesnych narodw Europy cile zwizana jest z dziedzictwem kulturowym staroytnych Grekw, Rzymian i Celtw. Kultura europejska jest rwnie zwizana z judaizmem i chrzecijastwem.
Pytania i wiczenia
1. Zastanw si, czy proces umasowienia wysokiej kultury jest korzystny.
Przedstaw argumenty za i przeciw.
2. Zastanw si, czy proces globalizacji zagraa kulturze narodowej.
Uzasadnij swoje zdanie.
3. Wymie zagroenia dla jednostki i spoeczestwa, wynikajce z dziaalnoci subkultur modzieowych.
4. Korzystajc z rnych rde, przygotuj informacje o subkulturach
modzieowych innych ni wymienione w podrczniku.
5. Wska w swoim regionie przykady zwizkw z kultur europejsk.
Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, red. A. Kloskowska, Wroctaw 1991.
M, Filipiak, Socjologia kultury, Lublin 1996.
M. Filipiak, F. Lis, W krgu kultury postmodernistycznej. Mlodzie, kultura, wartoci, Lublin 2000.
M. Jdrzejowski, Mlodzie a subkultury, Warszawa 1999.
85

zbiorowo
uksztatowana
dziki dziaaniom rnych
instytucji
ycia
politycznego
Pojcie spoeczestwa obywatelskiego jest wieloznaczne. W najwszym znaczeniu dotyczy ono gwnie sfery ekonomicznej obszaru swobodnej wymiany dbr i usug. Na og jednak przez spoeczestwo obywatelskie naley rozumie zbiorowo uksztatowan dziki dziaaniu
rnych instytucji ycia politycznego, jak wybory powszechne, organizacje polityczne i spoeczne oraz kultura polityczna. Dziki tym instytucjom obywatele mog wiadomie uczestniczy w yciu publicznym.
1. Geneza spoeczestwa obywatelskiego

pastwo
najwysz
form
istnienia spoeczestwa
dziaanie spoeczestwa
w ramach prawa i w interesie
ogu, ale niezalenie
od pastwa
wspczesne
spoeczestwo
obywatelskie
Europy
rodkowowschodniej jako
rezultat walki
z komunizmem
Idea spoeczestwa obywatelskiego wywodzi si ju z czasw staroytnych. Za jej prekursora powszechnie uznaje si greckiego filozofa Arystotelesa, ktry funkcjonowanie takiego spoeczestwa wiza przede wszystkim z powstaniem pastwa jako najwyszej formy istnienia spoeczestwa.
Inne ujcie spoeczestwa obywatelskiego reprezentowali myliciele epoki owiecenia, jak John Locke i Georg Wilhelm Friedrich Hegel.
W przeciwiestwie do Arystotelesa podkrelali niezaleno spoeczestwa od instytucji pastwa. Spoeczestwo bowiem powinno dziaa
swobodnie, ale w ramach obowizujcego prawa. Uwaali, e pastwo
nie powinno ingerowa w jego sfer ekonomiczn. Hegel podkrela
rwnie potrzeb wspdziaania wszystkich obywateli, uwzgldniajcych nie tylko wasne potrzeby i cele, ale rwnie dobrze pojty interes
ogu.
W wieku XIX idea spoeczestwa obywatelskiego nie znalaza zbyt
wielu propagatorw. Powrcono do niej ponownie w latach osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku. Formowanie si wspczesnego
pojcia spoeczestwa obywatelskiego w Europie rodkowowschodniej
wizano z walk opozycji politycznej z reimem komunistycznym.
Powszechnie funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego wie
si z systemem demokratycznym, ktry zapewnia warunki jego istnienia.
Jednak przejawy samoorganizowania si spoeczestwa w walce z niesprawiedliw wadz wystpoway rwnie w pastwach nierespektujcych zasad demokracji.
Spoeczestwo w walce z pastwem komunistycznym
Wadza komunistyczna w pastwach, ktre po II wojnie wiatowej

znalazy si w sferze wpyww Zwizku Radzieckiego, niejednokrotnie
stykaa si z oporem spoeczestwa. Najczciej spontaniczne przejawy
buntu byy brutalnie tumione. Tak byo na Wgrzech w 1956 roku, podczas poznaskiego czerwca" w 1956 roku, praskiej wiosny" 1968 roku
czy te wystpienia robotnikw na Wybrzeu w grudniu 1970 roku.
86
W Polsce wan rol w formowaniu samoorganizujcego si spoeczestwa odegra Koci katolicki. Patronowa on nie tylko dziaalnoci
charytatywnej, ale take kulturalnej i owiatowej. Udzia w pielgrzymkach organizowanych przez parafie i diecezje, nauka religii, wystpy artystw bdcych w nieasce wadz komunistycznych byy manifestacj
buntu wobec reimu.
Zorganizowana opozycja wobec wadz pojawia si w Polsce w latach
siedemdziesitych. Po buncie robotnikw w Radomiu i Ursusie w 1976 roku powsta w rodowisku intelektualistw warszawskich Komitet Obrony
Robotnikw. Jego celem byo niesienie pomocy robotnikom represjonowanym przez wadze. Od 1977 roku dziaa rwnie Ruch Obrony Praw
Czowieka i Obywatela, a od 1978 roku Wolne Zwizki Zawodowe.
W Czechosowacji opozycj stanowi ruch Karta 77, z ktrym zwizany by
miedzy innymi Vaclav Ravel - pniejszy prezydent Czech.
Powstanie w 1980 roku Solidarnoci" - wielomilionowego ruchu spotecznego - to najpowaniejszy przykad moliwoci samoorganizowania
si spoeczestwa polskiego. W okresie stanu wojennego, gdy wszelki opr
by nielegalny, spoeczestwo si skonsolidowao. Spontanicznie organizowano pomoc dla internowanych i wyrzuconych z pracy. Powstay nielegalne drukarnie i wydawnictwa. Wikszo aktorw
przestaa wystpowa w telewizji. Orodkami ycia
kulturalnego stay si kocioy. Organizowano tu
wystawy, koncerty i spektakle, ktre ze wzgldu na
nieprawomylny" charakter nie mogy by organizowane w miejscach do tego przeznaczonych.
Manifestowanie spoecznej niechci do wadz
miao te nieraz wymiar widowiskowy, jak ponce
w oknach mieszka wieczki, zapalane trzynastego
kadego miesica na znak pamici o dacie ogoszenia stanu wojennego.
l Koci katoI licki w Polsce

i czynnikiem
l samoorganizaI cji spoecznej
Solidarno"
i przejawy samoorganizacji
spoecznej
W czasie stanu wojennego spoeczestwo polskie wyraao

swj sprzeciw nie tylko trzynastego kadego miesica, ale
rwnie podczas, nieuznawanych przez wadze, wit narodowych, takich jak dzie 3 Maja.
Spoeczestwo w walce z autorytaryzmem
Ksztatowanie si spoeczestwa obywatelskiego byo rwnie zwizane z walk przeciwko systemom autorytarnym. Przykadem powszechnego buntu przeciw dyktaturze bya rewolucja czerwonych godzikw"
w Portugalii w 1974 roku. Utrzymujce si od okresu midzywojennego
rzdy autorytarne obalio wojsko, ale przy aktywnym poparciu niemal
caego spoeczestwa. Symbolem bezkrwawej rewolucji stay si czerwone godziki woone w lufy karabinw. Przejawy spoecznego buntu wobec wadzy autorytarnej wystpoway rwnie w Hiszpanii i Grecji oraz
pastwach Ameryki Poudniowej.
autorytaryzm
(fr. autoritarisme)
-zbir pogldw
propagujcych zasady rzdzenia
oparte na silnej
i zhierarchizowanej
wadzy, kulcie (autorytecie) przywdcy lub grupy
87
wiksza
skuteczno
akcji spoecznych ni dziaa
administracyjnych
Spoeczestwo w pastwie demokratycznym
W pastwie demokratycznym rwnie wystpuj trudnoci. W kadym

spoeczestwie, nawet najbogatszym, istnieje problem ubstwa, bezdomnoci,
patologii spoecznych oraz ochrony rodowiska. Rozwizywanie tych problemw administracyjnie jest nieskuteczne. Fundusze, przechodzc przez skomplikowan machin biurokratyczn, s marnotrawione i nie zawsze trafiaj do
najbardziej potrzebujcych. Skuteczniejsze mog by dziaania spoeczne
w ramach rnych form samoorganizujcego si spoeczestwa. Ci bowiem,
ktrzy bezporednio stykaj si z danymi problemami, wiedz, jak je rozwiza.
Jedn z dziaajcych na terenie Polski organizacji
spoecznych jest Fundacja Nasza Ziemia" promujca inicjatywy spoeczne na rzecz ochrony rodowiska. Powstaa w 1994 roku w celu koordynowania na terenie Polski akcji Sprztanie wiata". Co
roku uczestniczy w niej wiele milionw osb,
zwaszcza modziey szkolnej, na terenie caego
kraju. Sprztanie wiata" zintegrowao rodowiska lokalne wok problemw ekologicznych.
3. Czynniki warunkujce funkcjonowanie spoeczestwa

obywatelskiego
moliwo
wyraania spoecznej opinii
w sposb
legalny
i zorganizowany
konstytucja
prawn
podstaw funkcjonowania
spoeczestwa
obywatelskiego
W pastwie demokratycznym funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego zaley od wielu czynnikw. Do najistotniejszych nale uwarunkowania prawnoustrojowe, okrelajce, w jakim stopniu samoorganizujce si spoeczestwo bdzie mogo wyraa swoje opinie w formach
legalnych i zorganizowanych. Istotnym warunkiem jest rwnie aspekt
kulturowy. Nawet w odpowiednich warunkach prawnych formowanie si
spoeczestwa obywatelskiego jest trudne, jeli nie ma oparcia w tradycjach demokratycznych. Brak tych tradycji stwarza rwnie bariery psychologiczne, utrudniajce rozwj spoeczestwa obywatelskiego.
Uwarunkowania prawnoustrojowe i instytucjonalne
Dla trwaego funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego niezbdne s podstawy prawne. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia swobod zakadania i dziaalnoci partii politycznych, zwizkw
zawodowych, stowarzysze oraz fundacji. Rnego rodzaju organizacje
umoliwiaj tworzenie wizi spoecznych, publiczne wyraanie interesw
oraz inicjuj dziaania zmierzajce do rozwoju spoeczestwa. Konstytucja zapewnia take szeroki zakres kompetencji samorzdowi lokalnemu.
Powszechnie uwaa si, e jest on podstaw systemu demokratycznego
i zasadniczym warunkiem funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego. Mae spoecznoci s bardziej sprawne organizacyjnie. Cele i dziaania podejmowane przez samorzd budz wiksze zainteresowanie i pobudzaj aktywno mieszkacw spoecznoci lokalnej.
Uwarunkowania spoeczne i kulturowe

Na przykadzie spoeczestw postkomunistycznych wida wyranie,
jak wane s tradycje demokratyczne dla rozwoju spoeczestwa obywatelskiego. Upadek komunizmu i transformacja ustrojowa spowodoway,
e tumione do tej pory przez wadze konflikty spoeczne, etniczne i religijne uzewntrzniy si ze szczeglnym nasileniem. wiadczy o tym nie
tylko konflikt bakaski, ale take problemy mniejszoci wgierskich w
Rumunii i na Sowacji, Polakw na Litwie i na Ukrainie. Brak tradycji
demokratycznych jest powodem istniejcego cigle podziau midzy
spoeczestwem a sprawujcymi wadz. Dlatego nadal w sytuacjach
konfliktowych pojawiaj si formy walki z wadz stosowane w czasach
komunistycznych, takie jak strajki i blokady. Za mao natomiast wykorzystuje si dialog jako form umoliwiajc kompromis.
Uwarunkowania psychologiczne
Tradycje demokratyczne i odpowiednie warunki prawnoustrojowe mog

nie wystarczy do zbudowania spoeczestwa obywatelskiego. Nie mniej
wane, a moe nawet decydujce s postawy czonkw danej zbiorowoci.
Najkorzystniejsza byaby postawa uczestnictwa i wspodpowiedzialnoci.
Powszechna gotowo do aktywnego uczestniczenia w yciu publicznym
oraz poczucie odpowiedzialnoci za skutki podejmowanych decyzji i dziaa
mog by decydujcym czynnikiem wpywajcym na rozwj spoeczestwa
obywatelskiego. W nowych warunkach spoeczno-politycznych Polski istnienie takiego spoeczestwa wie si z przeamaniem rnych barier. Jedn
z nich jest nieumiejtno zawierania kompromisw. Nadal dominuje denie do ujednolicenia pogldw i nieakceptowanie idei przeciwnikw. Wci
powszechna jest nieufno do otoczenia spoecznego. Politycy, przedsibiorcy i przedstawiciele niektrych zawodw (np. lekarze, prawnicy, policjanci)
s postrzegani jako grupy skorumpowane i nieuczciwe. Tworzeniu si spoeczestwa obywatelskiego nie sprzyja rwnie rygoryzm prawny, czyli domaganie si zaostrzenia kar dla przestpcw, wcznie z przywrceniem kary
mierci. Naley mie nadziej, e nowe warunki spoeczno-polityczne i ekonomiczne pozwol na uksztatowanie si spoeczestwa obywatelskiego.
brak form
dialogu z wadz spowodowany brakiem
l tradycji demokratycznych
[j postawa
uczestnictwa
i wspodpowiedzialnoci
wyznacznikiem
rozwoju spoeczestwa obywatelskiego
przeszkody
na drodze do
spoeczestwa
obywatelskiego

Spoeczestwo obywatelskie to nie tylko relacje pomidzy wadz pastwow a reszt spoeczestwa. O harmonijnym funkcjonowaniu spoeczestwa i pastwa decyduj rwnie stosunki panujce pomidzy rnymi grupami spoecznymi, czsto o bardzo odmiennych interesach.
Spoeczestwo jest struktur zoon. W jego skad wchodz grupy spoteczne o czsto odmiennych celach, aspiracjach i potrzebach. Na przykad
celem przedsibiorcw jest uzyskanie jak najwikszych zyskw, ktre mog
osign, zmniejszajc choby liczb pracownikw lub ich zarobki. Natomiast gwnym celem pracownikw jest uzyskanie jak najkorzystniejszych
warunkw zatrudnienia. Innym przykadem sprzecznoci interesw jest
[j sprzeczno
j interesw
l grupowych
89
organizacje
spoeczne
jako grupy
interesu
forma nacisku
na organy
wtadzy
denie do
kompromisu
warunkiem zaegnania sporu
90
spr wok Tatrzaskiego Parku Narodowego. Wielu mieszkacw Zakopanego chciaoby go zagospodarowa, by zwikszy zyski z turystyki. Natomiast grupa ekologw pragnie zachowania tatrzaskiej przyrody w stanie
nienaruszonym. Na jakim osiedlu przedmiotem sporu moe sta si niezabudowany plac, ktry waciciele samochodw chcieliby zamieni w parking, a rodzice - w plac zabaw dla swoich dzieci.
Cele, aspiracje i potrzeby poszczeglnych grup w spoeczestwie obywatelskim najczciej s realizowane przez organizacje spoeczne, na og
okrelane jako grupy interesu. Nale do nich midzy innymi zrzeszenia
przemysowe i organizacje pracodawcw, reprezentujce interes kapitau.
Interes pracownikw reprezentuj z kolei zwizki zawodowe. Do organizacji rwnie zwizanych z problemami ekonomicznymi nale zrzeszenia
rolnicze, izby rzemielnicze, izby wolnych zawodw oraz organizacje konsumenckie. Grupami interesu bd rwnie organizacje kombatanckie,
kocioy i zrzeszenia religijne, organizacje humanitarne, kulturalne i inne.
Jedn z form realizacji celw grup interesw jest tak zwany lobbing.
Polega on gwnie na podejmowaniu dziaa zmierzajcych do osignicia korzystnych dla danej grupy decyzji organw wadzy pastwowej. Do
dziaa tych nale na przykad: przekazywanie decydentom (np. parlamentarzystom, urzdnikom ministerialnym) wasnych analiz i ekspertyz,
rozmowy z nimi, ale take spotkania towarzyskie. Lobbing jest prowadzony przede wszystkim przez wyspecjalizowanych przedstawicieli rnych grup. Dla zwolennikw lobbingu jest on form przepywu informacji midzy spoeczestwem a wadz. Dla przeciwnikw jest jedn z form
korupcji, polegajcej midzy innymi na kupowaniu" korzystnych dla
danej grupy rozwiza prawnych. W Polsce, podobnie jak w wikszoci
krajw europejskich, brak jest przepisw regulujcych zjawisko lobbingu. W Unii Europejskiej rwnie nie istniej regulacje dotyczce tego
problemu. Pod koniec 2003 roku, wobec licznych podejrze co do niezgodnego z prawem lobbowania kilku wanych ustaw, pojawiy si liczne
gosy zwolennikw przyjcia regulacji prawnych, ktre zdefiniowayby
pojcie lobbingu oraz okreliy prawa i obowizki lobbysty.
Dziaania podjte przez jedn z grup w celu realizacji swoich celw, aspiracji i potrzeb mog narusza interesy innych grup, co w efekcie prowadzi
do cierania si interesw grupowych. Czsto mog si one przeradza
w konflikty spoeczne, co jest nieuniknione nawet w najlepiej funkcjonujcym spoeczestwie obywatelskim. Dla zagodzenia sprzecznoci w trakcie
poszukiwania rozwiza zadowalajcych obie strony naley przyj, e zwykle interesy grup maj podobn wag. W sporze o Tatrzaski Park Narodowy obie strony maj swoje racje i trzeba je uszanowa. Istotne jest, aby zarwno ekolodzy, jak i mieszkacy Zakopanego szanowali racje swoich
przeciwnikw, a nie uznawali swojego stanowiska za jedynie suszne. Jest to
podstawowy warunek i szansa na wsplne poszukiwanie kompromisu, czyli
polubownego zaatwienia sporu dziki wzajemnym ustpstwom. Polega on
na poszukiwaniu takiego rozwizania, ktre bdzie moliwe do zaakcepto-
wania przez wszystkich uczestnikw sporu. Jeeli na przykad sprzedajcy

samochd wyznacza cen w wysokoci 24 tysicy zotych, a nabywca proponuje 20 tysicy zotych, to kompromis wynika z prostego dziaania matematycznego. Cena 22 tysice zotych bdzie zadowalajca dla obu stron.
W wielu wypadkach konieczna jest ochrona interesw jednostki
i grup. Interes jednostek moe by uznany za mao istotny wobec interesu grupy lub ogu spoeczestwa. Wprawdzie realizacja interesu ogu
jest rwnie w dalszej perspektywie korzystna dla jednostki, ale dochodzenie do dobra wsplnego moe by dla niej uciliwe i nie od razu
przynosi oczekiwane rezultaty. Na przykad budowa zapory w Czorsztynie wymagaa likwidacji kilku wiosek. Z pewnoci mona mwi, e naruszono w ten sposb interes rolnikw, ktrzy musieli opuci swoje domy i pola. Jednak dowiadczenia powodzi w 1997 i 2001 roku wykazay,
e zyskali wszyscy mieszkacy tego regionu. Wybudowany zbiornik
uchroni znaczne obszary przed zatopieniem. Jednak nie zawsze rezygnacja z interesu indywidualnego bdzie korzystna dla jednostki, nawet
w bardzo odlegej perspektywie. W takich wypadkach pastwo powinno
zapewni ochron jej interesw. Chroni je midzy innymi przepisy prawa. Jeeli interes spoeczny wymaga, aby nowo budowana droga przebiegaa przez rodek pola jednego z rolnikw, to konstytucja i prawo administracyjne gwarantuj wywaszczenie tego terenu na cele publiczne,
ale za suszne odszkodowanie. Wielu grupom, zwaszcza sabszym, pastwo gwarantuje prawn ochron ich interesw; dotyczy to midzy innymi osb niepenosprawnych, ktrym zapewnia si szczeglne warunki
zatrudnienia. S te grupy zawodowe, ktrych uprawnienia okrela specjalny dokument, na przykad stoczniowcy maj Kart stoczniowca, grnicy - Kart grnika czy te nauczyciele - Kart nauczyciela. Wane jest
jednak, aby szczeglna ochrona interesw jednostek i grup nie naruszaa interesw innych i przede wszystkim interesu publicznego.
l interes grupy
l ponad intere| sem jednostki
pastwo
gwarantem
ochrony
interesu niektrych grup
spoecznych
5. Prawo obywatelskiego niepostuszestwa w pastwie

demokratycznym
Nawet w najlepiej funkcjonujcym spoeczestwie obywatelskim,
o ugruntowanych i sprawnie dziaajcych mechanizmach demokratycznych, moe si okaza, e obrona interesw jednostki lub grupy wymaga
skrajnie radykalnych dziaa, zmuszajcych nawet do przekroczenia obowizujcego prawa. Spoeczestwo moe wpywa na sposb sprawowania
wadzy przez wybory, opini publiczn, organizacje spoeczne i polityczne,
petycje itp. Nie zawsze jednak dziki temu mona zmieni bdne decyzje
wadzy lub doprowadzi do uchylenia niesprawiedliwego prawa. W takich
wypadkach poszkodowana grupa moe otwarcie sprzeciwi si decyzji rzdu lub naruszy konkretny, uznany za niesuszny przepis prawa. Tak postaw nazywa si obywatelskim nieposuszestwem. Przedmiot takiego
sprzeciwu ma jednak wski zakres. Obywatelskie nieposuszestwo nie
;] otwarty
sprzeciw
j wobec decyzji
rzdu lub
przepisw
prawa w imi
wyszych
wartoci
91
II. Spoeczestwo obywatelskie
segregacja
(tac. segregatio
- oddzielenie)
-tu: izolowanie
grup rasowych,
narodowych itp.
od reszty spoeczestwa
moe na przykad dotyczy interesw osobistych. Uchylanie si od pacenia podatkw, oszustwa podatkowe s jedynie przestpstwem, nawet jeeli uzasadniane s potrzeb sprzeciwu wobec ustawy podatkowej. Obywatelskie nieposuszestwo moe by podejmowane w imi wyszych
wartoci, takich jak prawa czowieka, niepodlego i suwerenno pastwa. Osoby decydujce si na nieposuszestwo wobec wadzy, na naruszenie norm prawnych, nie mog podejmowa dziaa polegajcych na
uyciu przemocy. Porywanie samolotw i ataki bombowe, nawet jeeli
przywieca im szczytny cel, s jedynie czynami terrorystycznymi. Ci, ktrzy
chc zademonstrowa obywatelskie nieposuszestwo, musz by wiadomi nieuchronnej kary za swe dziaania wbrew przepisom.
Jest wiele przykadw obywatelskiego nieposuszestwa. Jednym
z pierwszych, ktry zdecydowa si na wiadome i otwarte zamanie prawa, by amerykaski pisarz Heniy David Thoreau. Odmwi on zapacenia jednego dolara podatku, za co zosta osadzony w wizieniu. Odmawiajc zapacenia podatku, Thoreau pragn zaprotestowa przeciwko
niewolnictwu. Najsynniejsze przykady obywatelskiego nieposuszestwa
zwizane s z dziaalnoci Mahatmy Gandhiego. W 1913 roku zorganizowa on w Afryce Poudniowej marsz protestacyjny przeciw podatkom
naoonym na Hindusw. Innym przykadem sprzeciwu obywatelskiego
by bojkot rodkw komunikacji miejskiej w Montgomery, majcy na celu protest przeciwko segregacji rasowej w Stanach Zjednoczonych. Organizatorem akcji by pastor Martin Luther King, w latach pidziesitych
i szedziesitych przywdca ruchu na rzecz zniesienia zasad segregacji
rasowej. W Polsce przykadem obywatelskiego nieposuszestwa bya
dziaalno Solidarnoci".
Mahatma Gandhi (zdjcie z lewej) byt twrc taktyki walki polegajcej na wyrzeczeniu si przemocy (hind.
satjagraha - sita prawdy). W deniu do odzyskania przez Indie niepodlegoci stosowa metody sprawdzone
wczeniej w Afryce Poudniowej. Martin Luther King (zdjcie z prawej), przywdca ruchu na rzecz praw
obywatelskich ludnoci murzyskiej w USA, wzorujc si na Gandhim, rwnie stosowa taktyk biernego oporu.
92
Podsumowanie
Funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego opiera si na podstawach prawnych dziaania rnych form samoorganizujcego si spoeczestwa, ugruntowanych tradycjach demokratycznych, obywatelskich
postawach uczestnictwa oraz wspodpowiedzialnoci.
W kadym spoeczestwie istniej rne, czsto sprzeczne interesy
grupowe. Dla spoeczestwa najkorzystniejsz form ich pogodzenia
jest zawieranie kompromisu, czyli porozumienia zapewniajcego satysfakcj wszystkim stronom sporu.
Obywatelskie nieposuszestwo jest wiadomym i otwartym amaniem obowizujcego prawa w imi wyszych wartoci, bez uycia przemocy i z pen
wiadomoci nieuchronnej odpowiedzialnoci przewidzianej prawem.
Pytania i wiczenia
1. Zastanw si, czy w Polsce spenione s wszystkie warunki niezbdne
dla funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego. Uzasadnij swoje
zdanie.
2. Zastanw si, czy szkoa moe by miniatur spoeczestwa obywatelskiego. Uzasadnij swoje zdanie.
3. Zastanw si, czy obywatelskie nieposuszestwo w spoeczestwie
demokratycznym jest uzasadnione. Przedstaw argumenty za i przeciw.
W. Lamentowicz, Perspektywy spoeczestwa obywatelskiego w Europie rodkowej: u rdet pesymizmu politycznego, [w:] Kontynuacja czy przeom? Dyematy transformacji ustrojowej, red. W. Jakbik, Warszawa 1994.
A. Pawowska, Spoeczestwo obywatelskie - koncepcja i jej wspczesna implementacja,
[w:] Konstytucjonalizm we wspczesnym wiecie, red. K. Motyka, Lublin 1998.
93
POLITYKA
sztuka
rzdzenia
pastwem
osoba
uczestniczca
w dziaaniach
pastwa
Pojcie polityka" pochodzi od greckiego slowapolitikd i oznacza: sprawy pastwowe. Jego znaczenie wie si porednio z terminem polis, oznaczajcym miasto lub ojczyzn. Naukowcy dla okrelenia pochodzenia i znaczenia pojcia czsto odwouj si do dzie synnych filozofw greckich - do
autora rozprawy Politea Platona oraz do szkicw Arystotelesa Politikd.
Polityka jest terminem okrelajcym pewne przejawy ycia spoecznego. Pojcie to moe by rozumiane jako sztuka rzdzenia pastwem
oraz utrzymywania i rozwijania stosunkw midzynarodowych. Dlatego
uywa si takich okrele, jak polityka wewntrzna" czy polityka zagraniczna". Przez polityk mona take rozumie pewne zasady i plany
postpowania osb sprawujcych wadz. Tak wic czsto moemy sysze o polityce rzdu wobec opozycji, a take o polityce spoecznej, ekonomicznej, kulturalnej itp.
Politykiem jest kady, kto uprawia polityk, czyli uczestniczy w dziaaniach pastwa (parlamentarzyci, dyplomaci, urzdnicy pastwowi
wyszego szczebla itp.). Coraz wicej osb zajmuje si polityk zawodowo. Wedug Maxa Webera, mona wyrni rwnie politykw okazjonalnych, uczestniczcych od czasu do czasu w rnych debatach i dyskusjach politycznych. Zatem udzia w dyskusji dotyczcej aktualnych
wydarze w Polsce i na wiecie na lekcji wiedzy o spoeczestwie jest
w pewnym sensie uprawianiem polityki.

Wyznacznikiem dziaalnoci partii politycznych, czci organizacji spoecznych oraz osb sprawujcych wadz s dzi rne, nierzadko bardzo
odmienne doktryny polityczne, czyli metody dziaania w zakresie uprawiania polityki. Znajomo tych doktryn pozwala lepiej zrozumie programy
partii, a take odnie je do okrelonych pogldw na spoeczestwo, pastwo i polityk. Dziki temu mona je porwna z wasnymi pogldami,
a w efekcie precyzyjnie okreli swoje preferencje wyborcze.
1. Pojcie doktryny politycznej

spjny system
pogldw
i twierdze
danej dziedziny wiedzy
caoksztat
pogldw
na ycie
spoeczne
94
Termin doktryna pochodzi z aciskiego doctrina, czyli nauka. Oglnie

oznacza pewien spjny system pogldw, twierdze, zaoe, ktre s
podstaw koncepcji naukowych (np. ewolucjonizm), religijnych (np. spoeczna nauka Kocioa), ekonomicznych i politycznych. Doktryna polityczna jest konkretyzacj ideologii, ktra okrela sens polityki oraz zawiera
podstawowe pogldy dotyczce funkcjonowania spoeczestwa i pastwa.
Mona wic powiedzie, e doktryna pozwala zastosowa w praktyce teorie zawarte w ideologii. Natomiast program polityczny jest dostosowaniem doktryny do aktualnej sytuacji spoecznej, politycznej i ekonomicz-
nej. Jeli na przykad w ideologii konserwatyzmu jedn z podstawowych

wartoci jest prawo do wasnoci prywatnej, to doktryna konserwatywna
dotyczy bdzie midzy innymi postulatu wprowadzenia ochrony prawnej
tej wasnoci. W konsekwencji za program partii konserwatywnej bdzie
zawiera danie jak najszybszego uchwalenia ustawy reprywatyzacyjnej
(w Polsce reprywatyzacja dotyczy zwrotu majtku nieprawnie zagarnitego przez wadze komunistyczne). Doktryna polityczna i wynikajcy z niej
program s zarazem swoistym sprawdzianem ideologii. wiadczy o tym
prba wprowadzenia w ycie zaoe ideologii komunistycznej. Tak zwana
dyktatura proletariatu, a pniej realny socjalizm wykazay bowiem
wszystkie jej saboci i oderwanie od realiw ycia spoecznego.
[IDEOLOGIA
^ [DOKTRYNA]
j! dostosowanie
i: doktryny do akI tualnej sytuacji
i: spofeczno-poli1tyczno-ekonoI micznej
^- [PROGRAM POLITYCZNY
Doktryna polityczna, bdc uporzdkowanym zbiorem pogldw dotyczcych

spoeczestwa i pastwa, wyznacza praktyczne metody ich realizacji w cile
okrelonym miejscu i czasie.

Dokonanie precyzyjnej klasyfikacji doktryn politycznych nie jest zadaniem atwym ze wzgldu na brak jednolitych i jasno okrelonych kryteriw podziau. Wszelkie propozycje klasyfikacji uwzgldniaj na og
tylko jedno z wielu moliwych kryteriw i s zazwyczaj przedmiotem gorcych polemik w gronie politologw. Zgodnie z kryterium historycznym
wyrnia si doktryny staroytnoci, redniowiecza, nowoytne oraz
wspczesne. Nas bd interesoway przede wszystkim doktryny wspczesne i rne ich rodzaje.
Przyjmujc za kryterium stosunek danej doktryny do rzeczywistoci
spoecznej, mona wyrni doktryny rewolucyjne, konserwatywne, reformistyczne i reakcyjne.
Doktryny rewolucyjne uznaj konieczno dokonywania zmian na
drodze rewolucyjnej, czyli przez gwatowne obalenie istniejcego porzdku spoecznego i politycznego, najczciej przy uyciu siy. W obrbie ruchu robotniczego, zwizanego z ideologi socjalistyczn, mona
wyrni doktryny rewolucyjne, do ktrych zalicza si midzy innymi
marksizm-leninizm, maoizm, a przykadem ich realizacji s rewolucja
padziernikowa oraz rewolucja kulturalna w Chinach. Wspczenie do
doktryn rewolucyjnych mona zaliczy doktryny polityczne wywodzce
si z islamskiej doktryny religijnej. Przykadem jest rewolucja islamska
w Iranie oraz dziaalno afgaskich talibw.
Doktryny konserwatywne, zwane rwnie zachowawczymi, powszechnie uwaa si za dce do utrzymania istniejcych stosunkw
l zmiany
j w wyniku
f rewolucji
niech do
zmian
spoteczno-politycznych
95
zmiany
w wyniku
ewolucji
ch
powrotu do
porzdku
sprzed
rewolucji
96
spoecznych i politycznych. Doktryny konserwatywne wystpuj niemal

we wszystkich ruchach i partiach politycznych. Na przykad konserwatywny beton" w PZPR sprzeciwia si, w latach osiemdziesitych, przeprowadzeniu reform w kraju oraz podjciu dialogu z opozycj.
Doktryny reformistyczne (ac. reformo - przeksztacam). Ich zwolennicy opowiadaj si za ewolucyjnym sposobem wprowadzania reform
spoecznych i politycznych. Zwizane z nimi s midzy innymi kierunki
ideologiczno-polityczne w ruchu robotniczym, jak reformizm, bdcy
podstaw wspczesnej socjaldemokracji, oraz rewizjonizm, ktrego
twrc by niemiecki dziaacz polityczny Edward Bernstein (1850-1932).
Reformizm i rewizjonizm rozwijay si w opozycji do rewolucyjnego nurtu ruchu robotniczego reprezentowanego miedzy innymi przez Wodzimierza Lenina. Przewaga, jak pod koniec lat osiemdziesitych uzyskali
w PZPR zwolennicy reform, pozwolia na nawizanie dialogu z opozycj
i zapocztkowanie transformacji ustrojowej w Polsce.
Doktryny reakcyjne opowiadaj si za przywrceniem starego porzdku spoeczno-politycznego. Przedstawiciele doktryn reakcyjnych
podkrelaj warto stosunkw spoecznych i politycznych, uznawanych
w danym momencie za przestarzae. Wspczenie tego typu doktryny
pojawiaj si w krajach Europy rodkowowschodniej. Nawouj one do
powrotu ustroju realnego socjalizmu. Przykadem doktryn reakcyjnych
jest rwnie ruch monarchistyczny w Polsce.
Powyszego podziau doktryn politycznych nie naley wiza wycznie
z konkretnymi ideologiami. Prezentuje on przede wszystkim pewien styl
mylenia i dziaania. Przykadem jest Margaret Thatcher, premier Wielkiej
Brytanii w latach 1979-1990, ktra w obrbie ideologii konserwatywnej reprezentowaa doktryn reformistyczn. Stosunek poszczeglnych ruchw
i ugrupowa politycznych do postpu cywilizacyjnego moe zmienia si
w zalenoci od aktualnej sytuacji spoeczno-politycznej oraz pozycji ugrupowania na scenie politycznej. Partie opozycyjne zwykle przejawiaj ch
przeprowadzenia reform gospodarczych, spoecznych lub politycznych.
Zwolennicy rnych doktryn wystpuj rwnie w obrbie tego samego
ugrupowania. Rwnie w polskich partiach politycznych odnajdziemy reprezentantw doktryn reformistycznych, jak i reakcyjnych.
Wspczenie czsto stosowan klasyfikacj jest podzia doktryn na
lewicowe, centrowe i prawicowe. Podzia ten wywodzi si z tradycji rewolucji francuskiej. Miejsca, jakie zajmoway wczesne ugrupowania polityczne w sali posiedze parlamentu, byy wyznacznikiem reprezentowanych przez nie pogldw. Po lewej stronie zasiaday stronnictwa
uznajce powstay w wyniku rewolucji porzdek za niedostatecznie sprawiedliwy. Centraln cz zajmowali zwolennicy przeobrae dokonanych podczas rewolucji. Po prawej stronie natomiast zajmoway miejsca
ugrupowania opowiadajce si za powrotem do feudalnych stosunkw
spoecznych i politycznych.
Doktryny lewicowe opowiadaj si za pen realizacj idei sprawiedliwoci spoecznej. Nie akceptuj pogldu, e nierwno jest zjawiskiem naturalnym. Doktryny lewicowe domagaj si wic zniesienia
wszelkich przejaww dyskryminacji, wikszych praw dla kobiet, mniejszoci narodowych oraz zlikwidowania segregacji rasowej. Wspczenie stronnictwa polityczne realizujce doktryny lewicowe opowiadaj
si za niwelowaniem rnic majtkowych, gwnie poprzez wprowadzenie progresywnego systemu podatkowego (wysze podatki dla najbogatszych). Uzyskane rodki miayby by przeznaczone na finansowanie zasikw dla najuboszych, systemu stypendialnego wyrwnujcego
szans startu yciowego modziey pochodzcej z rodzin o niskich dochodach. Doktryny lewicowe reprezentowane s gwnie przez ugrupowania komunistyczne, socjalistyczne i socjaldemokratyczne.
Doktryny centrowe opowiadaj si za utrzymaniem rwnowagi pomidzy interesami rnych warstw i grup spoecznych. Przedstawiciele
tych doktryn wprawdzie nie uznaj nierwnoci za naturaln cech struktury spoecznej, ale wynikajce z niej rnice majtkowe powinny by, ich
zdaniem, agodzone przez samo spoeczestwo, a nie pastwo. Tak rol
przypisuje si rnym organizacjom spoecznym, stowarzyszeniom, fundacjom o charakterze charytatywnym. Wspczenie coraz wicej ugrupowa lokuje siebie porodku sceny politycznej. Najbardziej na miano
stronnictw centrowych zasuguj partie konserwatywne i liberalne.
Doktryny prawicowe uznaj nierwno spoeczn za nieodczn
cech spoeczestwa o wyranie zarysowanej hierarchii. Zwolennicy
tych doktryn opowiadaj si za utrzymaniem struktury spoecznej,
w ktrej wystpuj warstwy i grupy o rnym poziomie majtkowym.
Ugrupowania prawicowe, podkrelajc znaczenie takich wartoci, jak
kultura, religia, tradycje narodowe i pastwowe, z reguy sprzeciwiaj
si wprowadzaniu zmian w istniejcym porzdku spoeczno-politycznym. Powszechnie do doktryn prawicowych zalicza si konserwatyzm,
jednak liberalizacja pogldw konserwatywnych, zwaszcza w dziedzinie
gospodarczej, lokuje te doktryny porodku sceny politycznej. Czciej
pogldy prawicowe reprezentuj ugrupowania chadeckie, chocia wiele
z nich, zwaszcza w Europie rodkowowschodniej gosi hasa populistyczne (rwno spoeczna) typowe dla partii lewicowych.
Wspczenie kryteria podziau doktryn s bardziej zoone. Powysza
klasyfikacja ma charakter gwnie historyczny i uwzgldnia zwizek danej
doktryny z ideologi. Obecnie, podobnie jak w wypadku podziau na doktryny rewolucyjne, konserwatywne, reformistyczne i reakcyjne, podzia na
lewic, prawic i centrum moe przebiega take w obrbie ruchu lub
ugrupowania politycznego. Przykadem znacznego zrnicowania doktryn wystpujcych w jednym ugrupowaniu jest Partia Pracy w Wielkiej
Brytanii, w ktrej od pocztku istnienia cieray si pogldy lewicowe
i prawicowe, reformistyczne i rewolucyjne. Wystpowanie rnic doktry-
zniesienie przejaww dyskryminacji i rnic

'-. majtkowych
rnice
spoeczne
niwelowane
przez spoeczestwo
l utrzymanie
ji nierwnoci
j: spoecznych
l i majtkowych
chadecja
- potoczna nazwa
partii i ruchw
chrzecijasko-demokratycznych, wywodzcych si z zasad
etycznych chrzecijastwa
i spoecznej nauki
Kocioa
socjaldemokracja-tu: kierunek
reprezentowany
przez partie socjaldemokratyczne, zmierzajce
do reformowania
kapitalizmu m.in.
pod ktem zapewnienia kademu pracy, rwnoci szans
97
nalnych w obrbie jednego ugrupowania jest zjawiskiem typowym dla systemu demokratycznego, jednak czsto rozbienoci s na tyle powane,
e utrudniaj opracowanie jednolitego programu. W takich sytuacjach
moe doj nawet do rozamu. Wspczenie na scenie politycznej dominuje raczej pragmatyzm ni przywizanie do konkretnej ideologii i zwizanej z ni doktryny. Std w programach politycznych partii mog wystpowa rne doktryny w odniesieniu do rnych problemw na przykad
program gospodarczy moe mie charakter lewicowy, a spoeczny - prawicowy. Tego typu zjawisko jest charakterystyczne midzy innymi dla polskiej sceny politycznej.
Ze wzgldu na zwizek danej doktryny z okrelon ideologi wyrnia si take doktryny liberalne, konserwatywne, chadeckie, socjaldemokratyczne i komunistyczne.
Przedstawione podziay doktryn politycznych, oparte na rnych kryteriach, nie wykluczaj zakwalifikowania jednej doktryny do rnych jej
typw. Pogldy polityczne reprezentowane przez wikszo politykw
Sojuszu Lewicy Demokratycznej mog by rwnoczenie zaliczane do
doktryn socjaldemokratycznych, lewicowych i reformistycznych.
Wspczenie trudno jest znale obiektywne kryteria klasyfikacji reprezentowanych przez partie polityczne doktryn. Przewaga pragmatyzmu nad ideologi sprawia, e dla przecitnego wyborcy bardziej istotny
jest program polityczny ni fakt, e ugrupowanie uznawane jest za reformistyczne, lewicowe czy chadeckie.
^y
Podsumowanie
Ze wzgldu na stosunek danej doktryny do rzeczywistoci spoecznej
mona wyrni doktryny rewolucyjne, konserwatywne, reformistyczne i reakcyjne.
Wspczenie najczciej dzieli si doktryny polityczne na lewicowe,
centrowe i prawicowe.
Pytania i wiczenia
1. Sprbuj okreli doktryny polityczne reprezentowane przez ugrupowania zasiadajce w obecnym sejmie.
2. Skd wywodzi si podzia doktryn na lewicowe, centrowe i prawicowe?
Kompendium wiedzy o spoeczestwie, pastwie i prawie, red. S. Wronkowska, M. Zmierczak, Warszawa-Pozna 2000.
R. Tokarczyk, Wspczesne doktryny polityczne, Lublin 1987.
E. Zieliski, Nauka o pastwie i polityce, Warszawa 1999.
98
II. Demokracja
Termin demokracja" wystpuje bardzo czsto zarwno w tekstach
powiconych myli spoeczno-politycznej, jak i w yciu publicznym.
Demokracja (gr. demos - lud, kratos - wadza) jest form ustroju pastwa,
w ktrej obywatele tego pastwa (nard, lud) sprawuj rzdy bezporednio lub
za porednictwem wybranych przedstawicieli.
Demokratyczny model ustroju pastwa, rozwijany i doskonalony

w Europie i w wiecie od czasw owiecenia, wywodzi si ze staroytnej Grecji, z polis (miasta-pastwa) ateskiego. Ewolucja ustroju politycznego Aten, zapocztkowana przez Solona w VI wieku p.n.e.
i kontynuowana przez Klejstenesa, przyniosa najwiksze korzyci
w wiekach V i IV p.n.e. Po wojnach perskich utrwalia si w ustroju ateskiego miasta-pastwa szeroko rozwinita demokracja bezporednia.
Suwerenna wadza naleaa do ludu, czyli do mczyzn powyej
20. roku ycia, bdcych rdzennymi obywatelami Aten i, co najwaniejsze, ludmi wolnymi. Liczba osb speniajcych te warunki sigaa okoo 40 tysicy, co stanowio 10% liczby wszystkich mieszkacw polis. Nie
byo ich mao, jeli przyj, e samych niewolnikw byo w Atenach ponad 200 tysicy. Kady z obywateli mg osobicie i bezporednio uczestniczy w sprawowaniu wadzy, a wic w podejmowaniu wanych decyzji
pastwowych na forum zwoywanego kilka razy w miesicu Zgromadzenia Ludowego. Jego kompetencje byy bardzo szerokie: miao ono wadz ustawodawcz, dokonywao wyboru organw wadzy wykonawczej
i sprawowao nad nimi kontrol, wybierao skad Trybunau Ludowego.
Gwnym organem wadzy wykonawczej, przygotowujcym wnioski
ustawodawcze dla Zgromadzenia Ludowego i kolegialnie zarzdzajcym
polis, bya Rada Piciuset, w ktrej skad wchodzio 500 obywateli wybieranych przez Zgromadzenie drog losowania. Urzdnicy wybierani byli
na rok i podlegali nadzorowi Zgromadzenia i Rady. Za wielkie osignicie demokracji ateskiej uzna trzeba sdownictwo ludowe. Instytucja
Trybunau Ludowego dawaa Ateczykom gwarancj ochrony praw politycznych. Demokracja ateska bya ustrojem wyjtkowym zarwno
w Grecji, jak i w caym wiecie staroytnym.
Ustrj republiki rzymskiej (509-27 p.n.e.), chocia ulega wielu
zmianom i pewnym ulepszeniom, nigdy nie sta si cakiem demokratyczny. Waciwie przez cay czas swego istnienia republika rzymska bya republik arystokratyczn. Najwaniejsz rol w pastwie odgrywali
czonkowie starych rodw patrycjuszowskich. To oni sprawowali gwne
urzdy pastwowe (konsula, pretora, kwestora, edyla, cenzora i inne),
oni te wchodzili w skad Senatu - kolegialnego organu kierujcego biec polityk pastwa.
Mo
rzdy ludu
wypowiadajcego si
w Zgromadzei niu Ludowym
konsul
- jeden z dwch
najwyszych
urzdnikw republiki rzymskiej,
sprawujcy wfadz cywiln i wojskow
kwestor
- pomocnik konsula ds. finansw
pastwa
cenzor
-urzdnik m.in.
szacujcy majtek obywateli oraz
kontrolujcy ich
moralno
urzdy
pastwowe
i] w rkach
l arystokracji
99
II. Demokracja
republika rzymska wsplnot

obywateli
dziaajcych
dla dobra
publicznego
organizowanie
wsplnot
chrzecijaskich na
zasadach
demokracji
wiec podstaw demokracji

plemiennej
wyczne
prawo szlachty do sprawowania wtadzy
rokosz
(wg. rakas
-ttum)- w Polsce i na Wgrzech
powstanie szlachty przeciw krlowi
w obronie zagroonych wolnoci
ograniczenie
wtadzy krla
przez zasad
wolnej elekcji
100
Rzymskie zgromadzenia ludowe (3 rodzaje) formalnie miay szerokie

uprawnienia, w praktyce mogy tylko przyjmowa lub odrzuca wnioski
i projekty zgaszane przez Senat i urzdnikw. Szczegln pozycje mia
w republice urzd trybuna ludowego, powoany dla obrony praw ludu
(funkcja troch podobna do dzisiejszej funkcji rzecznika praw obywatelskich). Republika rzymska przesza do historii niejako forma demokracji pastwowej, lecz jako pastwo, ktrego wszystkie instytucje polityczne dziaay w ramach istniejcego formalnie systemu prawa; jako
pastwo bdce wsplnot obywateli zjednoczonych w dziaalnoci dla
dobra publicznego i uznajcych rzdy prawa.
Elementw demokracji mona si natomiast doszuka w organizacji
i zasadach funkcjonowania wsplnot wczesnochrzecijaskich (wybr
biskupw i diakonw przez czonkw wsplnoty, rwno wszystkich wobec Boga itp.). Wrd wczesnoredniowiecznych plemion germaskich
(pniej i sowiaskich) dosy du rol odgrywa wiec (thing, tog), czyli
zebranie wszystkich dorosych czonkw plemienia, bdcy podstaw tak
zwanej demokracji plemiennej. W czasie pokoju wiec orzeka o najwaniejszych sprawach plemienia (kontakty z innymi plemionami, wymiana
handlowa), na czas wojny swoje uprawnienia przekazywa w rce naczelnika (wodza) plemiennego.
Bardzo wan form rozwojow demokracji bya demokracja szlachecka (stanowa), ktra wyksztacia si w Polsce w drugiej poowie XV wieku,
za najwikszy rozkwit osigna w XVI wieku. Swoisty charakter tej demokracji polega na przyznaniu tylko jednej grupie spoecznej - szlachcie
- peni praw politycznych i ekonomicznych w Rzeczypospolitej. Inne stany
albo odgryway rol drugorzdn, tak jak mieszczastwo, albo rol suebn, jak chopi. Prawa i przywileje szlacheckie zebrane zostay w artykuach
henrykowskich z 1573 roku. Wedug nich jedynie szlachta miaa prawo do
sprawowania wadzy politycznej w Rzeczypospolitej. Moga zasiada w Sejmie, bra udzia w sejmikach ziemskich, sprawowa urzdy publiczne.
Sejm, jako najwyszy organ wadzy pastwowej, decydowa o wojnie,
uchwala podatki, okrela priorytety polityki wewntrznej, nadawa szlachectwo, sdzi tak zwane sprawy gardowe (np. zabjstwo). Bez wsplnej
zgody Sejmu i Senatu nic nowego w pastwie nie mogo by postanowione
(konstytucja Nihil novi z 1505 roku). Rzdy i pozycja krla zostay ograniczone przez przyjcie zasady elekcyjnoci tronu. Kady szlachcic, niezalenie od posiadanego majtku, mia prawo do osobistego wyboru krla
w wolnej elekcji, a take niezbywalne prawo do zbrojnego wystpienia
przeciw monarsze (rokoszu) w razie naruszania przez niego przywilejw
i ograniczania swobd szlacheckich. Wanym elementem demokracji szlacheckiej bya tolerancja religijna, gwarantujca szlachcie, niezalenie od
wyznawanej przez ni religii, dostp do urzdw i czynny udzia w yciu politycznym Rzeczypospolitej. Istot demokracji szlacheckiej najlepiej oddaje wczesne powiedzenie: Szlachcic na zagrodzie rwny wojewodzie".
Podstaw rozwoju wspczesnej demokracji stanowia demokracja buruazyjna. To forma ustroju pastwa uksztatowana po zwyciskich rewolucjach buruazyjnych w Anglii w XVII wieku i we Francji w XVIII wieku
oraz rozwinita w pastwach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej w drugiej poowie XIX i w XX wieku. Do rozwoju
idei demokracji buruazyjnej przyczynili si znacznie czoowi przedstawiciele owieceniowej myli polityczno-spoecznej: Charles Louis Montesuieu
(Monteskiusz) - twrca teorii trjpodziau wadzy (wadza ustawodawcza,
wykonawcza i sdowa), oraz Jean Jacues Rousseau - zwolennik teorii
umowy spoecznej (postulowa podporzdkowanie woli jednostek woli zbiorowej - absolutnej i nieomylnej). Na podstawie teorii Rousseau powstaa
fundamentalna zasada suwerennoci ludu (narodu). Wadza w pastwie nie
pochodzia ju od Boga, lecz bya sprawowana z woli i za przyzwoleniem
obywateli. Do czoowych zasad demokracji buruazyjnej naley rwnie instytucjonalny rozwj gwarancji praw obywatelskich (Deklaracja niepodlegoci Stanw Zjednoczonych z 1776 roku oraz Deklaracja praw czowieka
i obywatela z 1789 roku - programowy dokument rewolucji francuskiej).
Dostrzegano takie prawa i wolnoci, jak wolno sumienia i wyznania oraz
sowa, prawo do wasnoci, nietykalno osobist, rwno wobec prawa. Po
raz pierwszy podstaw porzdku politycznego pastwa, jak rwnie prawn
gwarancj obywatelskich wolnoci staa si konstytucja uchwalona przez organ przedstawicielski (amerykaski Kongres czy francusk Legislatyw).
Pierwszymi ustawami zasadniczymi byy: Karta praw Wirginii z 1776 roku,
Konstytucja Stanw Zjednoczonych Ameryki z 1787 roku i konstytucje rewolucyjnej Francji z 1791, 1793 i 1795 roku. Istotny element demokracji
buruazyjnej stanowi stworzony przez ni system reprezentacji spoeczestwa, podlegajcy w XIX wieku staym zmianom i rozwojowi. Opiera si on
midzy innymi na dziaalnoci partii politycznych, ktre od drugiej poowy
XIX wieku stay si nieodcznym czynnikiem ycia politycznego w pastwie. Ewolucji podlegay rwnie zasady prawa wyborczego. Pod naciskiem
rewolucyjnych wystpie (np. Wiosna Ludw z lat 1848-1849) oraz wdraanych w ycie programw partii liberalnych i socjaldemokratycznych stopniowo poszerzono krg obywateli uprawnionych do gosowania, rezygnujc
z dotychczasowych ogranicze, takich jak pe, wyksztacenie czy posiadany
majtek. Na pocztku XX wieku prawa wyborcze wywalczyy kobiety.
Pierwszym krajem europejskim, w ktrym prawo do gosowania przyznano
kobietom, bya Finlandia (1906 r.). W Polsce kobiety po raz pierwszy uczestniczyy w wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1919 roku.
Pierwsza poowa XX wieku bya okresem kryzysu demokracji i rozwoju totalitarnych reimw w hitlerowskich Niemczech, faszystowskich
Woszech i komunistycznej Rosji oraz autorytarnych rzdw w Portugalii, Hiszpanii, w Rumunii, na Wgrzech, a take w Polsce po przewrocie
majowym w 1926 roku. Po II wojnie wiatowej demokracja zyskaa na
znaczeniu. Teraz zaczto j utosamia z gwarancj wiatowego pokoju.
< konstytucja
;: podstaw
;| politycznego
l porzdku
;i pastwa
:
\i i gwarancj
l obywatelskich
l wolnoci
l uchwalenie
ij pierwszych
l konstytucji
poszerzenie
krgu obywateli uprawnionych do
gosowania
101
II. Demokracja
Przeomowy dla rozwoju demokracji w XX wieku byt rok 1989. Pastwa

byego bloku komunistycznego wkroczyy wtedy na drog transformacji
demokratycznej.
rzdy ludu
podstaw
suwerennoci
narodu
niejednomylno obywateli - decyzje

w rkach
wikszoci
podziat wtadzy
na prawodawcz, wykonawcz i sdownicz oraz
zapewnienie
niezalenej
dziaalnoci
mediom i opozycji
102
Wspczenie za fundamentalne zasady demokracji uznaje si: suwerenno narodu, zachowanie praw mniejszoci, podzia i rwnowag
wadz, konstytucjonalizm i praworzdno oraz pluralizm.
Zasada suwerennoci narodu (ludu). W monarchii absolutnej podmiotem wadzy, a wic sprawujcym rzdy (suwerenem), by wadca
(ksi, krl, cesarz itp.). Swymi poddanymi rzdzi czsto despotycznie
i okrutnie. Zwolennicy rewolucji francuskiej zamierzali temu pooy
kres, powierzajc, wzorem demokracji ateskiej, wadz ludowi.
Wspczenie zasad suwerennoci narodu przyjmuje si w znaczeniu zaproponowanym przez Jeana Jacques'a Rousseau w jego koncepcji
umowy spoecznej. Zgodnie z t koncepcj suwerenno narodu polega
na sprawowaniu przez niego najwyszej wadzy, ktrej przejawem jest
podejmowanie ostatecznych decyzji. Wadza moe by sprawowana bezporednio (np. referendum, inicjatywa ludowa, weto ludowe, samorzd,
wyraanie opinii publicznej) lub porednio, czyli przez przedstawicieli
wybranych w demokratycznych wyborach.
Zachowanie praw mniejszoci. Wola narodu nigdy nie oznacza jednomylnoci. Zwykle decyduje wikszo. Wikszo, ale nie wszyscy obywatele, zadecydowaa w maju 1997 roku o przyjciu nowej konstytucji. Wikszo,
ale tylko niewiele ponad poow gosujcych, ponownie wybraa w 2000 roku
na prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego. Demokracja, rozumiana wycznie jako wola majcych przewag liczebn, moe doprowadzi do dyktatury wikszoci. Aby jej zapobiec, wspczesne systemy demokratyczne zapewniaj ochron praw mniejszoci (np. prawo do zachowania odrbnoci
kulturowej, religijnej oraz prawo do uczestniczenia w yciu publicznym).
Podzia i rwnowaga wadz. Zasada jednolitoci wadzy jest typowa
dla systemw niedemokratycznych. Cao wadzy jest sprawowana
przez jeden organ pastwowy. W systemie autokratycznym zazwyczaj
jest nim gowa pastwa. W Polsce Ludowej, zgodnie z konstytucj z 1952
roku, niepodzieln wadz dziery sejm (w rzeczywistoci gwnym
orodkiem decyzyjnym bya partia komunistyczna). W pastwie demokratycznym obowizuje zasada podziau wadzy. Najstarsz koncepcj
jest zasada trjpodziau wadzy, opracowana niezalenie przez Johna
Locke'a oraz Monteskiusza. Wedug niej wadza pastwowa dzieli si na
prawodawcz (parlament), wykonawcz (gowa pastwa, rzd) oraz sdownicz (sdy). Te trzy rodzaje wadzy powinny by od siebie niezalene. Monteskiusz podkrela, e poczenie wadzy prawodawczej i wykonawczej moe prowadzi do tyranii zarwno w stanowieniu prawa, jak
i w jego egzekwowaniu. Rwnie sdzia sprawujcy rwnoczenie wadz
wykonawcz stawaby si bezwzgldnym tyranem. Wspczenie zasad

podziau wadzy pojmuje si nie tylko jako rozdzielenie wadzy prawodawczej (ustawodawczej), wykonawczej i sdowniczej, ale take jako zapewnienie warunkw dziaania niezalenych mediw (tzw. czwarta wadza)
oraz opozycji parlamentarnej i pozaparlamentarnej.
Konstytucjonalizm i praworzdno. Konstytucjonalizm wspczenie
rozumiany jest jako ustrj oparty na konstytucji (ustawa zasadnicza),
a take jako okrelenie sprawowania wadzy zgodnie z ustaw zasadnicz.
W tym ostatnim znaczeniu konstytucjonalizm cile zwizany jest z praworzdnoci, czyli rzdzeniem zgodnie z obowizujcym prawem. Szczeglnym ograniczeniem dziaalnoci pastwa s prawa czowieka.
Pluralizm (ac. pluralis - mnogi) jest jedn z najwaniejszych zasad
wspczesnej demokracji. Oznacza moliwo istnienia oraz poszanowania w danej zbiorowoci rnych pogldw politycznych, idei, systemw
wiatopogldowych, obyczajw oraz form ycia spoecznego, politycznego i gospodarczego. Pluralizm zapewnia czowiekowi poczucie cakowitej
wolnoci dziki moliwoci dokonywania wyborw spord wielu ewentualnoci. Dotyczy midzy innymi ycia spoecznego (pluralizm spoeczny).
Jego przejawem jest zoona struktura spoeczna, w ktrej skad wchodzi
wiele rnorodnych i konkurujcych ze sob grup (klasy i warstwy spoeczne, grupy zawodowe itp.). System totalitarny zmierza do likwidacji
podziaw spoecznych i wynikajcych z nich rnic.
[ oparcie ustroju
j na konstytucji
i i rzdy zgodne
l z obowizuj[; cym prawem
j; zasada poszai nowania
j; odrbnoci
; pogldw spoI tecznych, poli!| tycznych i gop spodarczych
ji rnych grup
l spoecznych
l oraz prawo do
l ich swobodnei. go dziaania
Czy wiesz, e...

Tragicznym przykadem prby likwidacji wszelkich rnic spoecznych bya dziaalno w Kambody (pastwo na Pwyspie Indochiskim) Czerwonych Khmerw
(skrajnie lewicowa frakcja kambodaskich komunistw) i ich przywdcy - Poi
Pota. W 1975 roku, po przejciu wadzy, rozpoczli proces przymusowego przesiedlania mieszkacw miast do wiejskich komun. W trakcie tej trwajcej cztery
lata akcji zamordowano 2 miliony obywateli (1/3 wszystkich mieszkacw Kambody), gwnie inteligencj, rzemielnikw i bogatych chopw.
Pluralizm polityczny zapewnia warunki dziaalnoci partii politycznych

reprezentujcych rne ideologie i doktryny polityczne. Istotnym wskanikiem pluralizmu jest zatem legalno i swoboda dziaania opozycji politycznej. Pluralizm polityczny dotyczy take prawa kadego obywatela do
swobodnego wyraania swoich pogldw (Konstytucja RP zabrania jedynie rozpowszechniania ideologii faszystowskiej i komunistycznej).
Liberalna ustawa o partiach politycznych z 28 lipca 1990 roku (do rejestracji partii wystarczyo poparcie zaledwie 1 5 obywateli) sprawia, e w 1997 roku w Polsce zarejestrowanych byo ponad 360 rnych stronnictw politycznych. Gdy 26 czerwca 1997 roku uchwalono now ustaw, wedug ktrej do
rejestracji partii potrzebne jest poparcie co najmniej 1000 obywateli, liczba
zarejestrowanych ugrupowa politycznych spada w pierwszym roku funkcjonowania ustawy do 60.
103
II. Demokracja
Pluralizm ekonomiczny zwizany jest z podstawowymi mechanizmami gospodarki wolnorynkowej. Zapewnia swobod dziaania rnych
podmiotw gospodarczych, takich jak: przedsibiorstwa pastwowe i komunalne, spdzielnie, spki cywilne, spki akcyjne i inne. Stwarza
rwnie warunki konkurencyjnoci rynku, czyli wspzawodnictwa producentw i usugodawcw, ktrzy przedstawiaj konsumentom jak najkorzystniejsze oferty. Dziki temu ceny towarw i usug s niskie, a ich
jako wysoka.
3. Demokracja i wartoci. Konflikt wartoci w yciu

publicznym
Podstawowe wartoci demokratyczne
rne rodzaje
wolnoci
zapewnienie
obywatelom
podobnych
szans yciowych
104
Podstawowymi wartociami zapewniajcymi obywatelom odpowiednie warunki ycia oraz pozycj w spoeczestwie demokratycznym s:
wolno, rwno i sprawiedliwo. Dla funkcjonowania spoeczestwa
jako zbiorowoci istotn wartoci jest porzdek i efektywno.
Wolno jest pojciem wieloznacznym. Mona je rozpatrywa w sferze fizycznej jako nieskrpowan aktywno fizyczn. W tym znaczeniu
ograniczeniem wolnoci bdzie zarwno pobyt w wizieniu, jak i niepenosprawno oraz cika choroba. Wolno mona take rozpatrywa
w aspekcie psychicznym -jako swobod w dokonywaniu wyborw oraz
spontaniczno w dziaaniu. W sferze psychicznej wolno mona rozumie te jako moliwo samorealizacji dokonywanej w zgodzie z wasn
wol. Moliwo postpowania zgodnie z wasnym sumieniem to wolno w aspekcie moralnym. W sferze prawnej wolno rozumiana jest jako moliwo zachowania swojej prywatnoci oraz podejmowania dziaa w zakresie okrelonym przez normy prawne. Nas szczeglnie
interesuje pojcie wolnoci w sferze spoeczno-pastwowej, czyli dotyczce swobd obywatelskich.
Wolno jednostki nadal jest znaczcym problemem wspczesnego
wiata. Na przykad w wikszoci pastw islamskich kobiety nie maj peni praw. Natomiast w pastwach, takich jak Chiny, Korea Pnocna, Kuba, bardzo ograniczone s swobody polityczne zwizane z wolnoci sowa, wyznania i zrzeszania si. Ograniczenia wolnoci wystpuj rwnie
w pastwach demokratycznych (np. interwencjonizm pastwowy jest powanym ograniczeniem swobd gospodarczych).
Rwno jest oprcz wolnoci jedn z najwaniejszych wartoci w demokracji. W sferze spoecznej oznacza taki ukad stosunkw spoecznych, ktry zapewnia podobne szans yciowe. Pozwala na rwny dostp
do dbr materialnych, niezbdnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb (mieszkanie, ubranie, ywno) oraz do dbr duchowych (literatura, sztuka, teatr itp.). W takim rozumieniu idealna rwno jest waciwie nieosigalna. Mieszkaniec duego miasta, w ktrym znajduje si
teatr, i mieszkaniec maej wioski maj nierwny dostp do kultury. Poj-
3. Demokracja i wartoci. Konflikt wartoci w yciu publicznym
ci rwnoci wie si cile z pojciem sprawiedliwoci. Oba pojcia s

rnie rozumiane, w zalenoci od systemu ideologicznego, a zwaszcza
od popularnoci egalitaryzmu (doktryna goszca rwno wszystkich
czonkw danej zbiorowoci w aspekcie prawnym i dostpu do dbr materialnych). Liberaowie traktuj wystpujce nierwnoci spoeczne jako stan naturalny, zwizany ze zrnicowaniem pod wzgldem posiadanych zdolnoci oraz pracowitoci. Socjalici podkrelaj zwizek
nierwnoci spoecznych z istnieniem wasnoci prywatnej oraz dziedziczeniem pozycji spoecznej, std czsto zgaszane postulaty dotyczce
wyrwnania szans modziey ze rodowisk robotniczych i chopskich.
W czasach Polski Ludowej modzie przy rekrutacji na wysze uczelnie
uzyskiwaa dodatkowe punkty za pochodzenie robotnicze lub chopskie.
Poza tym poczucie sprawiedliwoci jest uwarunkowane oglnym poziomem dobrobytu spoeczestwa i skutecznoci dziaania organizacji
ukierunkowanych na wyrwnywanie szans (partie lewicowe, zwizki zawodowe, organizacje charytatywne itp.).
Wrd powszechnie akceptowanych przez spoeczestwo wartoci
demokratycznych wymienia si rwnie porzdek i efektywno. Porzdek naley rozumie jako funkcjonalne, uregulowane normami prawnymi, odpowiednie ulokowanie problemw oraz ludzi w hierarchii wartoci. W Polsce konstytucyjna zasada sprawiedliwoci spoecznej stawia na
pierwszym miejscu dobro czowieka, a co za tym idzie - za najwaniejsze
uznaje konieczno rozwizania problemw spoecznych (bezrobocie,
ubstwo, bezpieczestwo jednostki). Porzdek moe by rwnie rozumiany jako stan pewnej rwnowagi i spokoju spoecznego. W tym wypadku istotny jest stosunek spoeczestwa do wszelkiego rodzaju zakce porzdku bdcych wynikiem masowych wystpie grup spoecznych,
niezadowolonych z aktualnej sytuacji spoeczno-ekonomicznej kraju (manifestacje uliczne, zgromadzenia, blokady, strajki, okupacje budynkw publicznych itp.). Pojcie porzdku jest czone z pojciem efektywnoci. Porzdek staje si jednym z podstawowych warunkw prawidowego
funkcjonowania spoeczestwa.
Konflikty wartoci w yciu publicznym
W spoeczestwie demokratycznym uznawanie przez obywateli rnych, niejednokrotnie sprzecznych wartoci jest rzecz normaln. Wynika to midzy innymi z jednej z zasad stosowanych w procesach decyzyjnych - woli wikszoci. Wikszo moe bowiem podejmowa decyzje
z naruszeniem interesw i wartoci mniejszoci. Wartoci takie jak porzdek i wolno mog ujawni niezgodno postawy konformistycznej
z indywidualnym poczuciem wolnoci. Konformizm (ac. conformare
- nadawa ksztat) polega na dostosowaniu si do wymogw otoczenia
oraz postpowaniu zgodnie z uznawanymi w danym spoeczestwie normami i wartociami. Taka postawa jest korzystna dla spoeczestwa, gdy
zapewnia porzdek i lad spoeczny, integracj zbiorowoci oraz osiga-
liberat
- zwolennik liberalizmu, postawy,
ktr cechuje tolerancja wobec postaw i czynw
ludzi, bd zwolennik ideologii
spoteczno-politycznej opowiadajcej si za ograniczeniem roli
pastwa, wolnoci i prawami
jednostki
|! prawne uregulowanie pozycji

ludzi i ich
;l problemw
|| w hierarchii
wartoci
porzdek jako
stan rwnowagi i spokoju
spoecznego
dostosowanie
si do wymogw otoczenia
105
II. Demokracja
konflikt midzy
prawem wasnoci a sprawiedliwoci
spoeczn
nie celw grupowych. Z kolei podporzdkowanie si wszystkim normom,

postpowania oraz przyjmowanie wszystkich wartoci moe by sprzecz-,
ne z poczuciem indywidualnej wolnoci.
Czsto pojawia si konflikt pomidzy prawem wasnoci a sprawiedli-,
woci spoeczn. Aby doprowadzi do przynajmniej czciowego zniwelowania rnic majtkowych, stosuje si progresywny system podatkowy
(wysze podatki dla bogatszych).
Istot demokracji jest wystpowanie rnego rodzaju konfliktw wartoci. Podobnie jak w wypadku konfliktw spoecznych wane jest rozstrzyganie tych sprzecznoci bez uycia siy, a jedynie przez szukanie porozumienia.
powszechne
gosowanie
obywateli
System demokratyczny zapewnia obywatelom szeroki wybr moliwoci uczestniczenia w yciu publicznym. Nale do nich midzy innymi:
bezporednie formy demokracji (referendum, inicjatywa ludowa, samorzdno), porednie formy demokracji (system przedstawicielski), organizacje spoeczne i polityczne (stowarzyszenia, partie polityczne), inicjatywy obywatelskie, bezporednie formy wyraania poparcia lub sprzeciwu
(zgromadzenia), porednie formy wyraania poparcia lub sprzeciwu (listy
otwarte, petycje).
Bezporednie formy demokracji wywodz si z tradycji demokracji antycznej. Jedn z form demokracji bezporedniej jest referendum (ac. referendum - to, z czym si naley odwoa do narodu), inaczej plebiscyt, czyli powszechne gosowanie obywateli majcych czynne prawo wyborcze;
gosowanie ludowe. Ta forma jest podstaw systemu politycznego Konfederacji Szwajcarskiej. W innych pastwach wystpuje raczej rzadko.
W Polsce konstytucja przewiduje tak form wyraenia woli narodu.
W Polsce po II wojnie wiatowej kilkakrotnie

przeprowadzono referendum. W 1946 roku
spoeczestwo wypowiedziao si w referendum na temat zniesienia senatu, zmian w ustroju gospodarczym i zachodnich granic Polski.
wczesnej wadzy zaleao na tym, eby spoeczestwo zaakceptowao rzdowe propozycje,
dlatego na plakatach propagujcych referendum znalaz si napis 3 x TAK". Wyniki referendum sfaszowano, gdy byy one niezgodne
z oczekiwaniami wadz.
przyznanie okrelonej liczbie obywateli inicjatywy

ustawodawczej
106
Do bezporednich form demokracji zalicza si rwnie inicjatyw ludow, ktra polega na przyznaniu okrelonej liczbie obywateli inicjatywy ustawodawczej, czyli moliwoci zgoszenia projektu ustawy. Konstytucja RP
da j e takie prawo JQQ tysicom obywateli. Jeden z projektw konstytucji
zoony do Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego by projektem obywatelskim. Zgodnie z ustaw musia zyska poparcie przynajmniej
500 tysicy obywateli majcych prawa wyborcze. Rzeczywistym inicjatorem
zgoszenia projektu by zwizek zawodowy Solidarno". Pewn odmian
inicjatywy ludowej jest weto ludowe. Dotyczy ono wyraenia sprzeciwu wobec obowizujcej ustawy.
Zasady dotyczce przeprowadzenia oglnopolskiego referendum w Polsce reguluje ustawa z dnia 14 marca 2003 roku o referendum oglnokrajowym. Zgodnie z jej przepisami w gosowaniu mog uczestniczy wszyscy obywatele polscy, ktrzy ukoczyli 18 lat. O wanoci referendum decyduje Sd
Najwyszy. Frekwencja podczas gosowania nie wpywa na uznanie wynikw
za wice. Wedug nowych przepisw przeprowadzono referendum dotyczce przystpienia Polski do Unii Europejskiej z 7 i 8 czerwca 2003 roku.
Wpyw instytucji spoecznych na decyzje wadz umoliwia szeroko rozumiana samorzdno. Dotyczy ona midzy innymi samorzdu zawodowego (Izba Lekarska, izby rzemielnicze itp.).
Zasady funkcjonowania samorzdu zawodowego i wykonywania
okrelonych zawodw reguluj midzy innymi kodeksy etyczne rnych
grup zawodowych. Zasady wykonywania zawodu lekarza zawiera Kodeks Etyki Lekarskiej znowelizowany w padzierniku 2003 roku. Jedna z najwaniejszych zasad gosi, e najwyszym nakazem etycznym lekarza jest dobro chorego - Salus aegroti suprema lex esto. Kodeks nakazuje
lekarzom yczliwe i kulturalne traktowanie pacjentw, zachowanie tajemnicy dotyczcej ich stanu zdrowia, zakazuje stosowania eutanazji
oraz uczestniczenia w klonowaniu ludzi. Zasady wykonywania zawodu
dziennikarza zawiera Kodeks Etyki Dziennikarskiej Stowarzyszenia
Dziennikarzy Polskich. Nakazuje on midzy innymi wyrane oddzielanie
informacji od opinii, gromadzenie materiaw metodami, ktre nie naruszaj prywatno innych osb. Dziennikarz ma prawo do nieujawniania rde swoich informacji. Wiarygodno i rzetelno zapewnia zakaz
przyjmowania prezentw, udziau w kampaniach reklamowych oraz bezporedniego angaowania si w dziaalno polityczn. Zasady dotyczce czonkw korpusu suby cywilnej (urzdnikw pastwowych) zawiera rozporzdzenie Prezesa Rady Ministrw z 2002 roku w sprawie
wprowadzenia Kodeksu Etyki Suby Cywilnej. Zasady etyki poselskiej
okrela uchwaa Sejmu RP z 17 lipca 1998 roku. Komisja Etyki Poselskiej
Sejmu IV kadencji podja od stycznia 2002 do lutego 2004 roku 38
uchwa w sprawie naruszenia zasad etyki poselskiej. Wikszo spraw dotyczya zasady rzetelnoci, na przykad bezpodstawne oskarenia pod adresem innych posw, oraz zasady dbaoci o dobre imi Sejmu, na przykad naruszenie godnoci innych osb. Osobne akty reguluj zasady etyki
adwokatw, radcw prawnych, sdziw, notariuszy. Pierwsz lekcj demokracji jest samorzd uczniowski, ktry jeli jest dobrze zorganizowany i angauje wikszo modziey, moe mie istotny wpyw na zarzdzanie
samodzielno
i niezaleno
l w zarzdzaniu
wewntrzne
zasady
rnych grup
zawodowych
107
II. Demokracja
wptyw obywateli
na funkcjonowanie wtadzy
poprzez powoywanie sejmu
i senatu w wyborach
przynaleno
do partii zapewnieniem
uczestnictwa
w yciu
spoteczno-politycznym kraju
zasady funkcjonowania
partii
politycznych
wana rola
zwizkw
zawodowych
i stowarzysze
w yciu
publicznym
108
szko, zwaszcza w sprawach dotyczcych uczniw. Zgodnie z prawem

owiatowym (Ustawa z dnia 7 wrzenia 1991 roku Dz. U. z 1996 r. Nr 67
pz. 229) samorzd uczniowski tworz wszyscy uczniowie szkoy. Posiada on
prawo do zapoznania si z programami nauczania, do jawnej i umotywowanej oceny z postpw w nauce i zachowaniu, organizacji rnych form ycia
szkolnego na przykad umoliwiajcych rozwijanie zainteresowa uczniw,
redagowanie i wydawanie gazetki szkolnej. Uczniowie maj take prawo
wyboru nauczyciela opiekuna samorzdu. Przedstawiciele samorzdu
wchodz take, obok przedstawicieli i rodzicw, w skad Rady Szkoy.
Porednie formy demokracji. Stosowanie na szersz skal form demokracji bezporedniej jest z przyczyn organizacyjnych i finansowych trudne
do przyjcia. Spoeczestwo moe mie wpyw na rzdzenie pastwem poprzez wybr organw sprawujcych wadz. W Polsce w wyniku wyborw
powszechnych wyania si obie izby parlamentu (sejm i senat), prezydenta oraz organy samorzdu terytorialnego (rada gminy, rada powiatu, sejmik wojewdzki). Wybory przeprowadza si na podstawie ustawowo przyjtych i zgodnych z konstytucj przepisw, zwanych ordynacj wyborcz.
Zasady prawa wyborczego obowizujcego w Polsce omwiono w rozdziale Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Polskiej. Udzia w wyborach
daje kademu obywatelowi moliwo wpywania na funkcjonowanie wadzy ustawodawczej (parlament) oraz wadzy wykonawczej (prezydent
i porednio rzd). Kady oddany gos ma swoj wag.
Przynaleno do organizacji spoecznych i politycznych (stowarzyszenia, partie polityczne) daje moliwo uczestniczenia w yciu spoecznym i politycznym kraju. Dziaalno w partii politycznej zapewnia wpyw
na program partii, ktra moe bdzie wchodzia w skad koalicji rzdowej
lub jako opozycja bdzie rwnie wpywaa na sprawowanie rzdw.
Czonek ugrupowania politycznego ma take wpyw na dobr kandydatw na posw, senatorw i radnych. Ma te wiksze moliwoci kandydowania ni obywatel niezrzeszony. Zasady dotyczce zakadania i funkcjonowania partii politycznych zawiera ustawa z dnia 27 czerwca 1997
roku. Partia polityczna uzyskuje osobowo prawn z chwil wpisania jej
do ewidencji przez Sd Okrgowy w Warszawie, po uprzednim zoeniu
zgoszenia wraz ze statutem partii, adresem siedziby oraz list zawierajc imiona, nazwiska, adresy, numery PESEL i wasnorczne podpisy co
najmniej 1000 penoletnich obywateli popierajcych zgoszenie. Finansowanie partii powinno by jawne. rodki na dziaalno statutow nie mog pochodzi z budetu pastwa (z wyjtkiem tzw. dotacji powyborczej),
jednostek samorzdu terytorialnego oraz ze rde zagranicznych. Do
najwikszych partii na polskiej scenie politycznej zalicza si: Lig Polskich Rodzin, Platform Obywatelsk, Polskie Stronnictwo Ludowe, Prawo i Sprawiedliwo, Samoobron i Sojusz Lewicy Demokratycznej.
Obok partii politycznych inn form uczestnictwa obywateli w yciu publicznym s zwizki zawodowe. S to niezalene od pracodawcw oraz organw administracji pastwowej i samorzdowej organizacje powoane
do obrony praw, interesw zawodowych i socjalnych pracownikw. Sprawy dotyczce ruchu zwizkowego reguluje ustawa z 23 maja 1991 roku.
Zwizki zawodowe maj prawo do strajku jako ostatecznego narzdzia
dochodzenia praw pracowniczych w sporach z pracodawc. Prawa tego
pozbawieni s pracownicy administracji pastwowej, wymiaru sprawiedliwoci, wojska, policji, Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego i Agencji
Wywiadu oraz Stray Granicznej. Najwikszymi centralami zwizkowymi
s w Polsce Oglnopolskie Porozumienie Zwizkw Zawodowych oraz
NSZZ Solidarno". Wan rol w yciu publicznym odgrywaj rwnie
stowarzyszenia. W myl ustawy Prawo o stowarzyszeniach z 7 kwietnia
1989 roku ju 15 dorosych obywateli Polski moe zaoy stowarzyszenie.
Takie prawo posiadaj take obywatele innych pastw mieszkajcy na terenie naszego kraju. W Polsce stowarzyszenia zajmuj si gwnie dziaalnoci charytatywn, owiatow, kulturaln oraz wspieraj inicjatywy lokalne. Jednym z najstarszych i najwikszych stowarzysze w Polsce jest
Polski Czerwony Krzy.
Moliwo uczestniczenia w yciu publicznym daj rwnie podejmo- J komitety
wane przez obywateli inicjatywy obywatelskie. Nale do nich midzy j: rocznicowe
innymi obywatelskie komitety budowy pomnikw, organizacji obchodw l lub wyborcze
rocznicowych, a take inicjatywy dotyczce inwestycji w rodowisku lokalnym. Pewn form inicjatyw obywatelskich s komitety wyborcze
kandydatw na senatorw lub radnych niezwizanych z adnym ugrupowaniem politycznym (proporcjonalna ordynacja wyborcza do sejmu
w zasadzie wyklucza moliwo udziau w wyborach kandydatw niezalenych).
Inn moliwoci udziau w yciu publicznym s bezporednie formy
wyraania poparcia lub sprzeciwu w postaci zgromadze. Masowe manifestacje w 1989 roku doprowadziy do upadku reimw komunistycznych
w Niemieckiej Republice Demokratycznej i Czechosowacji. Artyku 57
Konstytucji RP zapewnia kademu obywatelowi wolno organizowania
pokojowych zgromadze oraz uczestniczenia w nich. Zasady ich organizacji oraz wynikajce z nich ograniczenia okrela ustawa.
Szczegowe regulacje dotyczce organizacji zgromadze zawiera Ustawa z dnia

5 lipca 1990 roku. Gmina moe nie zezwoli na przeprowadzenie zgromadzenia, jeeli jest ono sprzeczne z niniejsz
ustaw, prawem karnym lub moe zagraa yciu lub mieniu obywateli. Z tych samych powodw zgromadzenie moe by
rozwizane w jego trakcie. Na zdjciu manifestacja przeciw sprzeday Stoczni
Gdaskiej, zorganizowana przed budynkiem Solidarnoci" w Gdasku w kwietniu 1999 roku
109
II. Demokracja
Do porednich form wyraania poparcia lub sprzeciwu nale midzy

innymi listy otwarte oraz petycje (la.petitio - podanie). Listy otwarte,
publikowane najczciej w prasie, skierowane s nie tylko do wskazanego adresata, ale take do opinii publicznej. Petycje za to pisemne, na
ogl zbiorowe proby lub dania, skierowane do instytucji pastwowych
lub samorzdowych, a take do osb zajmujcych wysokie stanowiska
w pastwie.
5. Obywatel a wadza w systemach totalitarnych,

autorytarnych i demokratycznych
wadza w rkach jednostki
lub wskiej
grupy osb
junta
(wym. chunta,
hiszp.) - wadza
ustanowiona przez
spisek wojskowy,
ktry obalit rzd
Pojcie systemu totalitarnego i autorytarnego
Idea pastwa totalitarnego (ac. totalis - cakowity) zrodzia si jako jeden z elementw propagandy faszystowskiej we Woszech w 1925 roku.
Za twrc tej idei uwaa si Benita Mussoliniego, ktry przedstawi koncepcj pastwa totalitarnego (w. uno stato totalitao). Istot pastwa totalitarnego jest jego ingerencja we wszystkie sfery ycia spoecznego, a take sfery ycia jednostki. Poza Wochami systemy totalitarne wystpoway
w hitlerowskich Niemczech oraz stalinowskiej Rosji. Wspczenie system
najbardziej zbliony do totalitarnego funkcjonuje w Korei Pnocnej.
W pastwie autorytarnym, zwanym take autokratycznym (gr. autocrates - samowadny) dominuje system rzdw, w ktrym wadza sprawowana jest przez jednostk lub wsk grup osb. Zakres wadzy jest
niczym nieograniczony, tak wic waciwie niemoliwe jest funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego. Przykadem systemu autorytarnego
bya Hiszpania pod rzdami generaa Francisca Franco. Wspczenie
autorytarny charakter rzdw charakteryzuje junty wojskowe w Afryce.
Formy i sposoby ograniczania swobd obywatelskich w systemie totalitarnym

i autokratycznym
likwidacja
bd ograniczenie praw
politycznych
represjonowanie i zabijanie
przeciwnikw
politycznych
W systemach totalitarnych i autorytarnych istniej liczne formy i sposoby ograniczania swobd obywatelskich. Dotycz one tak istotnych dla
demokracji zasad i wartoci, jak ycie i wolno czowieka, prawo do prywatnoci i sprawiedliwego sdu. Prawa polityczne podlegaj powanym
ograniczeniom, a w pastwie totalitarnym - cakowitej likwidacji.
W pastwie demokratycznym obywatel ma zagwarantowane prawo
do ycia. W systemie totalitarnym stosowane s represje, a take fizyczna likwidacja przeciwnikw politycznych. Przykadem s obozy koncentracyjne w hitlerowskich Niemczech i guagi w komunistycznej Rosji.
W pastwie autorytarnym represje zwykle dotycz tylko radykalnej opozycji, jednak zabjstwa na tle politycznym zdarzaj si czsto.
W 1938 roku w obozach nad Kotym rozstrzelano okoo 40 tysicy mczyzn, kobiet i dzieci. Ocenia si, e tylko w latach 1936-1939 zamordowano
w Zwizku Radzieckim okoo 4,5 miliona osb. Przypuszcza si, e cakowita
liczba ofiar miertelnych za rzdw Stalina przekroczya 10 milionw.
110
5. Obywatel a wtadza w systemach totalitarnych, autorytarnych i demokratycznych
Jednym z fundamentalnych praw jednostki zagwarantowanych przez

system demokratyczny jest wolno od tortur. W pastwie totalitarnym
i autokratycznym tortury i zastraszanie stay si metodami walki z osobami,
ktrych pogldy s sprzeczne z uznanymi przez wadze za suszne.
W pastwie totalitarnym i autokratycznym powszechnie amane jest
prawo kadego czowieka do wolnoci. Wizienie ludzi z naruszeniem
fundamentalnego dla demokracji prawa do sdu zdarza si w systemach
totalitarnych i autokratycznych bardzo czsto.
Pastwo demokratyczne gwarantuje obywatelom prawo do prywatnoci, czyli poszanowania ycia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji. Tylko w szczeglnych wypadkach (wojna, stan wyjtkowy) moe ono
zosta ograniczone. W pastwie totalitarnym za zakres kontroli pastwa
nad yciem obywateli jest nieograniczony. W Zwizku Radzieckim totaln
indoktrynacj rodziny doprowadzono do tego stopnia, e dzieci donosiy na
swoich rodzicw. W pastwie autorytarnym najczciej podejmowane s
prby wywierania wpywu na ycie prywatne obywateli przez narzucanie
ustalonych przez wadze zasad moralnoci publicznej.
Powanym ograniczeniom w pastwach totalitarnych i autokratycznych podlega jedna z podstawowych zasad demokracji - pluralizm polityczny i zwizane z nim prawa polityczne obywateli, takie jak wolno
zrzeszania si, wolno myli, sumienia, religii i pogldw.
W systemach totalitarnych funkcjonuje tylko system monopartyjny
(jednopartyjny). W III Rzeszy jedyn dziaajc parti bya NSDAP, czyli Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw. W sowieckiej
Rosji podobn pozycj zajmowaa Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego. W obu reimach cakowicie zlikwidowano moliwo dziaania legalnej opozycji.
W systemie totalitarnym wszystkie rodki masowego przekazu pozostaj pod kontrol aparatu partyjno-pastwowego; cenzura cakowicie ogranicza wolno sowa. W pastwie autokratycznym zwykle istnieje moliwo dziaania niezalenej prasy, ktra jest jednak ograniczona cenzur
restrykcyjn, umoliwiajc na przykad konfiskat caego nakadu gazety.
W takich warunkach trudno o normalne dziaanie typowych dla demokracji instytucji, jak choby parlamentu. W systemie totalitarnym pozbawiony jest on jakiegokolwiek znaczenia. Najczciej powouje si go
w wyniku fikcyjnych wyborw (np. gosowanie na jedn list). W pastwie autorytarnym natomiast odgrywa ograniczon rol, stajc si reprezentantem organizacji samorzdowych i zawodowych.
torturowanie
i zastraszanie
kontrolowanie
ycia obywateli
:j ograniczenie
l roli parlamentu
:\ lub jego fikcyjI ne funkcjonowanie
cakowite lub
czciowe
kontrolowanie
mass mediw
dominacja
systemu jednopartyjnego
Podsumowanie
Do fundamentalnych zasad wspczesnej demokracji nale: suwerenno narodu, zachowanie praw mniejszoci, podzia i rwnowaga
wadz, konstytucjonalizm i praworzdno oraz pluralizm.
111
. Demokracja
Podstawowymi wartociami zapewniajcymi odpowiednie warunki ycia oraz miejsce obywateli w spoeczestwie demokratycznym s: wolno, rwno i sprawiedliwo. Dla funkcjonowania spoeczestwa jako zbiorowoci istotnymi wartociami s porzdek i efektywno.
Podstawowymi formami uczestnictwa obywateli w yciu publicznym
s: bezporednie formy demokracji (referendum, inicjatywa ludowa,
samorzdno), porednie formy demokracji (system przedstawicielski), organizacje spoeczne i polityczne (stowarzyszenia, partie polityczne), inicjatywy obywatelskie, bezporednie formy wyraania poparcia lub sprzeciwu (zgromadzenia), porednie formy wyraania
poparcia lub sprzeciwu (listy otwarte, petycje).
W pastwie totalitarnym i autorytarnym do najczciej amanych praw
i wolnoci czowieka nale: prawo do ycia, wolno od tortur, prawo
do prywatnoci, wolno zrzeszania si, wolno myli, sumienia, religii i pogldw. Ograniczona lub cakowicie zniesiona jest moliwo
udziau obywatela w yciu publicznym.
Pytania i wiczenia
1. Zastanw si, czy w spoeczestwie demokratycznym powinny istnie
jakiekolwiek ograniczenia pluralizmu politycznego. Uzasadnij swoje
zdanie.
2. Opisz, w jakich wypadkach moe doj do konfliktu pomidzy wolnoci jednostki a poczuciem sprawiedliwoci innych ludzi.
3. Ktre z form uczestnictwa obywateli w yciu publicznym zapewniaj
im najwikszy wpyw na decyzje wadz pastwowych?
P Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995.
Demokracja dla wszystkich, red. J. Pluta, E. Stawowy, S. Wilkanowicz, Krakw 1992.
L. Z. Niekrasz, Czerwone i brunatne, Gdask 1991.
G. Ulicka, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992.
Wiedza o spoeczestwie. Zarys wykadu, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2000.
112
III. Obywatel w spoeczestwie

demokratycznym
1. Prawa i obowizki obywatela w spoeczestwie
demokratycznym
Kade pastwo demokratyczne gwarantuje swoim obywatelom pewien zakres praw i wolnoci. W celu zapewnienia ldu spoecznego i prawidowego funkcjonowania spoeczestwa pastwo nakada na nich
rwnie zakres obowizkw, okrelony w konstytucji i ustawach.
W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zastosowano sformuowania
prawa czowieka" oraz wolnoci czowieka" jako dwa rodzaje praw konstytucyjnych. W wypadku wolnoci konstytucyjnych przepisy wyznaczaj jedynie ich granice, nie precyzuj na przykad, na czym polega wolno wypowiedzi. Ustala jednak, jakie zwizane z ni poczynania s sprzeczne
z prawem (np. ujawnienie tajemnicy pastwowej, podanie do wiadomoci
publicznej danych dotyczcych ofiary przestpstwa, wypowiedzi naruszajce godno innych ludzi itp.). W wypadku wolnoci konstytucyjnych obowizuje zasada, e to, co nie jest zabronione, jest dozwolone. Pastwo musi wykaza potrzeb ograniczenia wolnoci gwarantowanych przez konstytucje.
Korzystanie z praw czowieka jest moliwe tylko wtedy, gdy odpowiednia
ustawa okreli, jakie uprawnienia wchodz w ich zakres. Konstytucyjne prawo do sdu moe by realizowane jedynie dziki kodeksom, ktre okrelaj, jakie uprawnienia przysuguj podejrzanemu i ofierze przestpstwa.
W zakres praw jednostki wchodz midzy innymi wolnoci i prawa
osobiste (prawo do ycia, ochrona wolnoci i prywatnoci, wolno sumienia i religii, wolno wypowiedzi). Do praw i wolnoci osobistych zalicza si rwnie prawa polityczne (wolno odbywania pokojowych
zgromadze, wolno zrzeszania, si, prawa wyborcze). Wan pozycj
wrd praw jednostki zajmuj wolnoci i prawa ekonomiczne, socjalne
i kulturalne (ochrona prawa wasnoci oraz innych praw majtkowych
i dziedziczenia, wolno twrczoci artystycznej, bada naukowych, edukacji oraz wolno korzystania z dbr kultury).
Prawa jednostki zawarte w Konstytucji RP s zgodne ze standardami
midzynarodowych umw dotyczcych ochrony praw czowieka przyjtych przez Polsk.
Przez obowizki obywatelskie naley rozumie og konstytucyjnie
ustanowionych nakazw dotyczcych obywateli danego kraju. Jednym
z podstawowych obowizkw obywatela jest obowizek poszanowania
praw innych oraz przestrzegania prawa. Szczegowy zakres tych obowizkw i sankcji za ich niewypenienie okrelaj kodeksy prawa karnego, cywilnego i inne. Konstytucja nakada rwnie na obywateli obowizek ponoszenia ciarw i wiadcze publicznych (np. konieczno
pacenia podatkw). Take i w tym wypadku ustawy okrelaj, czego dokadnie i w jakim zakresie ten obowizek dotyczy. Do obowizkw odno-
dwa rodzaje
praw konstytucyjnych
ustawa zasadnicza (konstytucja)

- ustawa okrelajca oglne zasady
ustroju politycznego i spoteczno-gospodarczego
pastwa
i ogt konstytu]
cyjnie ustanoI wionych
!; nakazw
113
III. Obywatel w spoeczestwie demokratycznym
terminowe
i rzetelne
rozliczanie si
z urzdem
skarbowym
obowizkiem
obywatela
szcych si wycznie do obywateli polskich nale obowizek wiernoci

Rzeczypospolitej oraz obowizek obrony kraju.
Do podstawowych obowizkw obywatelskich naley pacenie podatkw. Co roku kady, kto uzyska dochd powyej okrelonej w ustawie kwoty (w 2004 roku wynosia ona 2790 z rocznie), zobowizany jest do zoenia
w odpowiednim urzdzie skarbowym, zeznania PIT (ang. Personal Income
Tax - osobisty podatek dochodowy). W tym celu konieczne jest wypenienie
stosownego formularza, w ktrym naley wykaza:
- kwoty przychodw (suma wszystkich przychodw, np. z tytuu wynagrodzenia, emerytury, zasiku, umowy zlecenia itp.);
- koszty uzyskania przychodw (ustawa reguluje wysoko kosztw uzyskania);
- dochody lub straty (kwoty przychodw pomniejszone o koszty ich uzyskania);
- kwoty zaliczek pobranych przez patnikw (np. podatek od dochodw
osobistych potrcany z wynagrodzenia przez pracodawc).
Podstaw obliczenia podatku jest dochd, czyli kwoty przychodw
pomniejszone o koszty ich uzyskania. Jego wysoko naley obliczy wedug skali podatkowej obowizujcej w danym roku.
Skala podatkowa obowizujca w 2004 roku w Polsce
Podstawa obliczenia
podatku (w z)
Podatek wynosi
do 37 024
19% podstawy obliczenia minus 530 zt 08 gr*
37 024-74 048
6504 zt 48 gr plus 30% nadwyki ponad 37 024 zt
ponad 74 048
17611 zt 68 gr plus 40% nadwyki ponad 74 048 zt
*530 z 08 gr to 19% z 2790 zt rocznego dochodu niepowodujcego obowizku zapaty podatku.
Jeeli obliczony w ten sposb podatek jest wyszy ni kwota zapaconych zaliczek, podatnik jest zobowizany do wpacenia rnicy w terminie do 30 kwietnia danego roku (ostatni dzie skadania zezna podatkowych). Jeli za podatek jest niszy od zaliczek, to urzd powinien
zwrci podatnikowi nadpat w cigu trzech miesicy od daty zoenia
zeznania. Wypenianie formularza PIT nie jest atwe, dlatego wiele osb
korzysta z usug doradcw podatkowych. Terminowe i rzetelne rozliczenie z urzdem skarbowym jest obowizkiem kadego obywatela. W przeciwnym razie grozi mu kara grzywny, a skadanie faszywych zezna podatkowych podlega odpowiedzialnoci karnej.
2. Cnoty obywatelskie
Takie obowizki, jak przestrzeganie i poszanowania prawa, wiadczenia publiczne, wierno ojczynie oraz obowizek obrony kraju, wypeniane z pen wiadomoci udziau w tworzeniu dobra oglnego,
114
staj si take cnotami obywatelskimi. Wspczenie pojcie cnt wydaje si anachroniczne. Jednak w staroytnoci i w redniowieczu, a take
w pniejszych wiekach odgryway znaczc rol w okrelaniu wzorw
osobowych. Wedug Arystotelesa czowiek w swych dziaaniach musi si
kierowa rozumem i cnotami etycznymi. Wrd najwaniejszych wymienia mstwo, hojno, prawo charakteru i umiar. w. Tomasz z Akwinu
jako cnoty wymienia roztropno, sprawiedliwo (szczeglnie wan
dla ycia publicznego), mstwo i umiarkowanie.
Pojcie cnoty wie si cile z pojmowaniem moralnoci w danej
epoce i rodowisku. Jedn ze wspczesnych koncepcji moralnoci jest
perfekcjonizm. Jego gwne zaoenie to denie do osignicia doskonaoci. Natomiast podstawow wartoci jest cnota, czyli gotowo do
podejmowania dziaa uznawanych za godne czowieka, nawet bez
wzgldu na to, czy przynios one jakie korzyci innym ludziom. Nie ma
przy tym znaczenia, czy przyczyn tego denia do ideau jest wiara
w Boga, poczucie wasnej godnoci czy samo pragnienie osignicia doskonaoci w czynieniu dobra.
Rwnie w yciu publicznym naley postpowa zgodnie z wartociami, czyli cnotami obywatelskimi. W staroytnoci zwizane one byy ze
wzorem dobrego onierza. Wysoko ceniono odwag, mstwo, posuszestwo i zdyscyplinowanie oraz lojalno wobec przeoonych i pastwa. Wspczenie pojcie cnt obywatelskich nabrao nieco odmiennego znaczenia. Inaczej pojmowana jest odwaga i mstwo, przejawiane nie
tylko w obronie ojczyzny, ale przede wszystkim w walce o dobro spoeczne. Tak odwag prezentowali ludzie walczcy z reimem komunistycznym. Lojalno obecnie nie powinna by pojmowana jako lepe posuszestwo, gdy niejednokrotnie w walce o sprawiedliwo potrzebna jest
odwaga, aby sprzeciwi si zej wadzy.
poszanowanie
prawa, udziat
w kosztach
wiadcze publicznych,
wierno
ojczynie,
obowizek
obrony kraju
zdolno
do dziata
uznawanych
za godne
czowieka
l
!;
I
;
nowe czasy
- nowe znaczenie cnt
obywatelskich

Ktokolwiek chciaby uczestniczy w yciu publicznym, powinien stara si inspirowa korzystne zmiany w swoim otoczeniu, a take doskonali samego siebie. Maria Ossowska (znamienity teoretyk i socjolog
moralnoci) wrd cnt wanych dla ycia publicznego wymienia midzy
innymi dyscyplin wewntrzn, tolerancj, krytycyzm i odpowiedzialno
za sowo oraz uspoecznienie. Te cnoty skadaj si na wzr obywatela
i s wyznacznikiem jego dziaania.
Trudno jest podejmowa jakiekolwiek dziaania dotyczce ulepszania
rzeczywistoci lub wasnego charakteru, gdy bdzie nam brakowao dyscypliny wewntrznej. Wymaga ona umiejtnoci narzucenia sobie okrelonych planw dziaania oraz konsekwencji w ich realizacji. Jeeli zaplanujemy sobie, e w cigu roku nauczymy si jzyka angielskiego, to
konieczna bdzie nie tylko dua samodyscyplina, ale i rezygnacja z wielu przyjemnoci. Dyscyplina wewntrzna potrzebna bdzie rwnie przy
i1 uporzdkowaI nie i determi| nacja w reaiii zacji planw
115
II. Obywatel w spoeczestwie demokratycznym
poszanowanie
potrzeb i pogldw innych
ludzi
umiejtno
dokonywania
rozsdnych
ocen rzeczy
czy zjawisk
wiadomo
konsekwencji
swoich
wypowiedzi
demagogia
(gr. demagogia
- kierowanie ludem) - wpywanie
na opini publiczn
za pomoc efektownych obietnic
i schlebiania
bezinteresowna, dobrowolna, systematyczna praca

na rzecz potrzebujcych
116
podejmowaniu dziaa obywatelskich, takich jak praca w samorzdzie

klasowym i szkolnym czy organizacji modzieowej. W tym wypadku bdzie si wizaa z odpowiedzialnoci i poczuciem obowizku.
Wan cnot obywatelsk jest tolerancja, oznaczajca poszanowanie
potrzeb i pogldw innych ludzi. Nie wolno potpia czowieka tylko za
to, e w przeciwiestwie do nas uwaa dobr zabaw za najwaniejsz
rzecz na wiecie. Tolerancja jest take podstaw takiego typu kultury politycznej, dziki ktremu moliwe jest zawieranie kompromisw z przeciwnikiem ideologicznym, a nie bezustanne toczenie z nim walki.
Tolerancyjna postawa wobec opinii innych ludzi nie wyklucza kolejnej
cnoty ycia publicznego - krytycyzmu, czyli umiejtnoci dokonywania racjonalnych ocen i sdw rzeczy, zjawisk oraz opinii. W spoeczestwie demokratycznym rne pogldy przedstawiane s jako rwnorzdne (szczeglnie
podczas kampanii przedwyborczej). Umiejtno krytycznego mylenia
umoliwia dokonanie wyboru tych propozycji, ktre s najbardziej realne
i maj niewiele wsplnego z demagogi. Przy wypowiadaniu krytycznych
opinii i sdw naley pamita o odpowiedzialnoci za sowa. Musimy pamita, e konsekwencj naszych wypowiedzi moe by sprawienie komu
przykroci, naruszenie prawa bd zaistnienie nieprzewidzianych wydarze.
W yciu publicznym szczeglnie cenn cnot jest uspoecznienie, czyli zainteresowanie problemami spoecznymi i podejmowanie dziaa
w celu ich przezwyciania. Wymaga ono duej wraliwoci spoecznej,
ofiarnoci oraz umiejtnoci wspdziaania. Przejawem uspoecznienia
moe by podejmowanie rnych inicjatyw spoecznych (wielokrotnie
wspominalimy o tym) oraz dziaa na rzecz osb potrzebujcych pomocy. Na terenie Polski dziaa okoo 30 tysicy organizacji spoecznych
(stowarzysze i fundacji). Znaczna ich cz zajmuje si rozwizywaniem problemw dotyczcych niesienia pomocy potrzebujcym. Ich
dziaalno opiera si gwnie na pracy bezinteresownych ochotnikw
zwanych wolontariuszami. Cechy wolontariatu to:
- wiadoma bezinteresowno (wolontariusze nie otrzymuj za sw prac wynagrodzenia);
- dobrowolno (wolontariusze wykonuj swe zadania dobrowolnie);
- bezporednio (wolontariusz osobicie uczestniczy w organizowaniu
pomocy);
- cigo i systematyczno (stae, a nie jednorazowe uczestnictwo w akcji humanitarnej).
Do najwikszych polskich orgaCzy wiesz, e...
nizacji humanitarnych angaujcych
Organizacja Narodw Zjednoczonych
wolontariuszy
nale: Polska Akcja
dla dotychczasowej dziaalnoci bezHumanitarna
(Janina Ochojska),
interesownych ochotnikw ogosia
rok 2001 Midzynarodowym Rokiem
Wielka Orkiestra witecznej PoWolontariatu. Jego obchody z pewnomocy (Jerzy Owsiak), Caritas Polci przyczyniy si do zwikszenia sposka oraz Krajowy Komitet Pomocy
ecznych dziaa na rzecz innych.
Dzieciom i Modziey.
Wolontariuszem moe zosta waciwie kady, kto pragnie bezinteresownie suy innym. Nie ma znaczenia ani wiek, ani wyksztacenie. Najwaniejsza jest pena wiadomo swoich motywacji i poczucie odpowiedzialnoci. Musi to by
decyzja przemylana. Chcc powikszy grono
wolontariuszy, naley szuka odpowiednich informacji w regionalnych centrach wolontariatu
lub bezporednio w organizacjach pozarzdowych i spoecznych.
Jedn z najliczniejszych grup wolontariuszy stanowi modzi

ludzie opiekujcy si osobami niepenosprawnymi. Na zdjciu
dyskoteka na obozie integracyjnym Burego Misia" w sierpniu
1999 roku. Obozy organizowane s co roku przez Wsplnot
Burego Misia" zaoon przez ksidza zmartwychwstaca
Czesawa Marchewicza. Bure Misie" to dzieci specjalnej troski, ktrymi opiekuj si Bure Niedwiedzie" - osoby penosprawne. Imprezy organizowane s w osadzie Burego Misia"
na Kaszubach, w pobliu Kocierzyny. W dziaalno wsplnoty zaangaowanych jest ponad tysic osb z caego kraju.

Pojcie kultury politycznej
Z pojciem kultura polityczna" stykamy si w naszym kraju gwnie

wtedy, gdy dokonywana jest ocena postaw, pogldw politycznych oraz
dziaa rnych grup spoecznych, a take caego spoeczestwa polskiego. W 1989 roku wysoko oceniono kultur polityczn Polakw, ktrzy
ukazali wiatu, e rewolucyjne zmiany ustrojowe mona przeprowadzi
bez rozlewu krwi. Natomiast takie dziaania, jak nielegalne strajki, blokady czy okupowanie budynkw publicznych zwykle s zaliczane do
przejaww niskiej kultury politycznej. Jednak terminu tego naduywa si
w jzyku potocznym, jak i w publicystyce.
Niewtpliwie kultura polityczna jest elementem caoksztatu dorobku
kulturowego cywilizacji i odnosi si do ycia publicznego. Pojcie to pojawio si ju w XVIII wieku, a upowszechnio w drugiej poowie XX wieku
dziki amerykaskim politologom Gabrielowi Almondowi i Binghamowi
Powellowi. Do kultury politycznej zaliczamy midzy innymi wiedz o zjawiskach dotyczcych polityki (funkcjonowanie organw pastwa, zasady prawa wyborczego, podstawowe kierunki polityki zagranicznej pastwa itp.).
Kultura polityczna wyraa si te w umiejtnej ocenie zjawisk politycznych
i formuowaniu sdw dotyczcych dziaalnoci rzdu, partii politycznych
czy te poszczeglnych politykw. Obejmuje te takie postawy, jak z jednej
strony patriotyzm oraz uznawane w danym spoeczestwie wzory zachowa
politycznych (np. uczestniczenie w wyborach jako powinno obywatelska),
z drugiej za na przykad nacjonalizm i niech do innych narodw.
wiedza
o zjawiskach
dotyczcych
polityki,
zdolno
dokonywania
| ocen zjawisk
|| politycznych,
l wzory zacho[| wa polityczii nych
117
II. Obywatel w spoeczestwie demokratycznym
Kultura polityczna to og postaw i pogldw spoeczestwa, grup i jednostek

wobec polityki, charakterystycznych dla danego okresu i uksztatowanych pod
wpywem tradycji historycznych.
Rodzaje kultury politycznej
nikta wiadomo polityczna wrd

czonkw spoecznoci
zainteresowanie czonkw
spoeczestwa
sfer polityczn z jednoczesnym podporzdkowaniem
si wadzy
aktywne
uczestnictwo
wikszoci
obywateli
w yciu
publicznym
118
Istnieje wiele prb podziau kultury politycznej. Jedn z najbardziej

znanych jest klasyfikacja opracowana przez Gabriela Almonda i Sidneya
Verb. Wyodrbnili oni trzy rodzaje kultury politycznej: zaciankow,
podporzdkowania i uczestnictwa.
Kultura polityczna zaciankowa charakteryzuje si ograniczeniem zainteresowa politycznych jednostek, grup i spoeczestwa jedynie do spraw
najbliszych - zacianka, czyli wasnej rodziny i miejscowoci. Jednostka reprezentujca taki typ kultury wykazuje niewielkie zainteresowanie funkcjonowaniem systemu politycznego, nie rozumie swojej roli w yciu publicznym
i nie wie realizacji swoich interesw z polityk pastwa. Ten typ kultury
charakterystyczny jest dla prymitywnych plemion afrykaskich, u ktrych wystpuj ustalone role polityczne (wdz, szaman itp.). Natomiast czonkowie
tych spoecznoci reprezentuj jednolite postawy zgodne z obowizujc religi i obyczajami. ycie polityczne spoeczestwa, w ktrym dominuje kultura zaciankowa, ukierunkowane jest bardziej na zachowanie istniejcego porzdku ni dokonywanie jakichkolwiek zmian.
Kultura polityczna podporzdkowania (poddacza) jest przeciwiestwem zaciankowej. Reprezentujce j jednostki i grupy spoeczestwa interesuj si funkcjonowaniem systemu politycznego oraz moliwoci
uczestniczenia w yciu publicznym. Jednostki maj pewien zasb wiedzy na
ten temat, s nawet zdolne do dokonywania ocen zjawisk politycznych.
W spoeczestwach, w ktrych dominuje kultura poddacza, przewaa jednak postawa podporzdkowania si decyzjom politycznym orodkw wadzy. Ten typ kultury jest charakterystyczny dla systemw autorytarnych
oraz spoeczestw osigajcych dopiero standardy demokratyczne.
Kultura polityczna uczestnictwa (uczestniczca) jest typowa dla
uksztatowanych ju systemw demokratycznych. Przejawia si aktywnym uczestnictwem wikszoci jednostek i grup spoecznych w yciu publicznym. Obywatele wykazuj zainteresowanie nie tylko tym, jak funkcjonuje system polityczny, ale rwnie tym, w jaki sposb sami mog
w nim uczestniczy. W spoeczestwie o takim typie kultury politycznej
powszechna jest dobra znajomo dostpnych form uczestnictwa w yciu
publicznym. Podejmowane dziaania, zmierzajce do utrwalenia bd
zmiany istniejcego porzdku lub jego wybranych elementw, oparte s
na rzetelnej ocenie rzeczywistoci spoeczno-politycznej.
Przedstawione typy kultury politycznej nie wystpuj w rzeczywistoci w tak klarownej postaci. Najczciej mamy do czynienia z niejednolitymi, mieszanymi jej odmianami. Wyrnia si zatem kultur polityczn
zaciankowoci i podporzdkowania, podporzdkowania i uczestnictwa
oraz zaciankowoci i uczestnictwa.
Wymienia si rwnie kultur obywatelsk, ktra nie wyklucza istnienia w tej samej zbiorowoci zarwno kultury zaciankowej, poddaczej, jak i uczestniczcej. Jest ona typowa dla rozwinitych spoeczestw demokratycznych. Stwarza obywatelom szerokie moliwoci
uczestnictwa w yciu publicznym. Jednak taki zakres uprawnie wymaga od uczestnikw ycia politycznego, czyli politykw i obywateli, osobistej kultury politycznej na odpowiednim poziomie. Do najwaniejszych zasad kultury politycznej naley zaliczy pluralizm polityczny
zapewniajcy rnym ugrupowaniom udzia w sprawowaniu wadzy.
Partie polityczne, przy zachowaniu zasady pluralizmu, mog sta si
szko obywatelskich postaw opartych na poszanowaniu dobra wsplnego. Nieprzestrzeganie demokratycznych regu kultury politycznej
podwaa zasad pluralizmu, ogranicza moliwo debaty i poszukiwania konsensusu pomidzy ugrupowaniami o odmiennych programach.
Dlatego nie mniej wan zasad kultury politycznej jest przestrzeganie
regu debaty publicznej. Jej uczestnicy (politycy, dziennikarze, wyborcy) powinni wystrzega si wrogoci, ktra mogaby w przyszoci ograniczy bd nawet wykluczy moliwo wsppracy. Przeciwnik polityczny z kampanii wyborczej moe w przyszym sejmie sta si cennym
sojusznikiem. Agresywna kampania i wzajemne obrzucanie si botem" moe wykluczy takie porozumienie. Std od uczestnikw ycia
publicznego oczekuje si rwnie kultury osobistej. Zoliwoci, obraliwe epitety pod adresem przeciwnikw, odmawianie innym prawa do
posiadania odmiennych pogldw (brak tolerancji) nie sprzyjaj osiganiu porozumienia. Odpowiednie warunki dla przebiegu debaty publicznej i dla wyraania opinii publicznej s zapewniane przez reguy
funkcjonowania mediw. Apolityczne media publiczne i niezalene
prywatne gwarantuj udzia w publicznej dyskusji wszystkim zainteresowanym stronom. Dla kultury politycznej istotna jest take dominacja
w spoeczestwie postaw i ocen, ktre charakteryzuje brak pobaania
dla nieuczciwoci, nierzetelnoci i niekompetencji osb penicych
funkcje publiczne. Od ogu spoeczestwa naleaoby oczekiwa
postawy aktywnego uczestnictwa w yciu publicznym, co wyraaoby
si udziaem w gosowaniu podczas wyborw i wysokim poziomem zorganizowania (przynaleno do partii politycznych, stowarzysze,
zwizkw zawodowych i fundacji). Istotne jest take racjonalne korzystanie z przysugujcych praw, na przykad prawo do zgromadze nie
moe doprowadzi do paraliu ruchu drogowego, prawo do strajku nie
powinno powodowa upadku przedsibiorstwa, a wolno sowa nie
moe narusza dbr osobistych innych osb. Dla kultury politycznej
wana jest rwnie przejrzysto regu ycia publicznego, na przykad
dotyczcych zasad finansowania partii politycznych, odpowiedzialnoci
osb sprawujcych wadz, funkcjonowania instytucji publicznych, prawa wyborczego, praw i obowizkw obywatelskich itp.
szerokie
moliwoci
uczestnictwa
obywateli
w yciu
publicznym
due
znaczenie
przestrzegania
zasad kultury
politycznej
, aktywne
|| uczestnictwo
| w yciu
;j publicznym
119
. Obywatel w spoteczestwie demokratycznym
Podsumowanie
Do podstawowych obowizkw obywatelskich nale: poszanowanie
praw innych osb oraz przestrzeganie praw, ponoszenie ciarw
i wiadcze publicznych (np. konieczno pacenia podatkw), wierno Rzeczypospolitej Polskiej oraz obrona kraju.
Na wzr obywatela w spoeczestwie obywatelskim skadaj si nastpujce cnoty obywatelskie: dyscyplina wewntrzna, tolerancja, krytycyzm i odpowiedzialno za sowo, uspoecznienie.
Do podstawowych rodzajw kultury politycznej zaliczamy kultur: zaciankow, podporzdkowania oraz uczestnictwa.
Pytania i wiczenia
1. Oblicz na podstawie skali podanej w podrczniku wysoko podatku
przy dochodach rocznych rwnych:
a) 23 150 z,
b) 48 671 z,
c) 98 412 z.
2. W jaki sposb powinien by wypeniany obywatelski obowizek poszanowania praw innych osb?
3. Jaki twoim zdaniem typ kultury politycznej dominuje w spoeczestwie polskim? Uzasadnij swoj opini.
4. Korzystajc z rnych rde informacji, przygotuj wykaz dziaajcych
w twoim rodowisku organizacji pozarzdowych i spoecznych, angaujcych modych wolontariuszy. Moesz skorzysta z informacji w Internecie na stronach Banku Informacji o Organizacjach Pozarzdowych KLON/JAWOR (http://www.klon.org.pl).
5. Wymie inne ni przedstawione w podrczniku przykady i wzory obywatelskich postaw i dziaa.
CD
120
P. Braud, Rozkosze demokracji, Warszawa 1995.
Demokracja dla wszystkich, red. J. Pluta, E. Stawowy, S. Wilkanowicz, Krakw 1992.
S. Gawroski, Ochotnicy miloci bliniego, Warszawa 1999.
G. Ulicka, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992.
Wiedza o spoleczestwie. Zarys wyktadu, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2000.
IV. Pastwo
Pojcie pastwo" nie zawsze oznaczao to, co przez nie dzi rozumiemy. Staroytni Grecy dla oznaczenia swych religijno-politycznych wsplnot
uywali nazwy polis (miasto-pastwo), Rzymianie pocztkowo stosowali
okrelenia civitas, respublica, a gdy Rzym sta si cesarstwem, posugiwali
si nazw impeum.
W redniowiecznej Europie terytoria zarzdzane przez monarch nazywano regnum (la. krlestwo), das Reich (niem. Rzesza), korona czy rzeczpospolita (w wypadku Polski). Sowo pastwo" oznaczao w Polsce od XIII
a do koca XVIII wieku szlacheckie wadztwo nad ziemi oraz wadz publiczn i sdow szlachty nad zamieszkujcymi te ziemie ludmi. Termin
pastwo" w ujciu wspczesnym i oglnym wprowadzi woski pisarz i dyplomata epoki odrodzenia Niccolo Machiavelli. Wioski wyraz stato, wywodzcy si z aciskiego status (po francusku l'etat, po niemiecku der Staat, po
angielsku state) znalaz w nastpnych wiekach uniwersalne i trwae zastosowanie w jzyku polityki i dyplomacji. Pojcia krlestwo" czy republika"
stay si wycznie okreleniami konkretnej formy pastwa.
I pastwo
l - szlacheckie
| wadztwo nad
l ziemi i za|j mieszkajcymi
l je ludmi
[j wspczesne
pojcie
!i pastwa
Pojcie pastwa
Od staroytnoci po czasy dzisiejsze stworzono wiele rnych definicji pastwa.

Jedn z waniejszych, a zarazem najstarszych definicji jest koncepcja
Arystotelesa. W dziele Polityka twierdzi, e pastwo powstaje na drodze
naturalnego rozwoju, a czowiek jest z natury stworzony do ycia w nim.
Arystoteles uwaa, e cay rozwj spoeczny podporzdkowany jest
osigniciu gwnego celu, jakim jest pastwo.
Katolicka nauka spoeczna, opierajca si na pogldach w. Tomasza
z Akwinu, przedstawia pastwo jako samowystarczaln, niezalen, samorzdn spoeczno, uznajc okrelony porzdek prawny i podlegajc wadzy, ktra j chroni i gwarantuje pokj zewntrzny.
Filozof niemiecki Immanuel Kant twierdzi, i pastwo jest rodzajem
ludzkiej zbiorowoci yjcej wedug jednego, okrelonego porzdku
prawnego (zrzeszenie pewnej liczby ludzi pod rzdami prawa").
Georg Wilhelm Friedrich Hegel uwaa, e pastwo jest Bogiem na
Ziemi", a jednostka dopiero w pastwie zyskuje swoj tosamo.
Dlatego powicenie dla jego dobra powinno by obowizkiem kadego
obywatela". T koncepcj wykorzystali niemieccy narodowi socjalici,
przypisujc pastwu absolutn warto, stawiajc jego interesy zawsze
przed interesem jednostki, dla ktrej dobro pastwa powinno by
najwyszym punktem odniesienia.
W koncepcji marksistowskiej pastwo jest instrumentem przemocy,
dziki ktremu klasa wacicieli rodkw produkcji moe sobie cakowicie podporzdkowa klasy wyzyskiwane (Karol Marks: Pastwo jest na-
l pastwo
\ - efekt
' naturalnego
rozwoju
spoecznego
l pastwo - saI mowystarczal| na spoteczI no, uznajca

| okrelony po| rzdek prawny
pastwo
- warto
\ absolutna
i nadrzdna
| pastwo jako
i organizacja
j przymusowa
i narzdzie klaI sy panujcej
121
IV. Pastwo
rzdziem klasy panujcej"; Wodzimierz Lenin: Pastwo jest machin

do utrzymania panowania jednej klasy nad drug").
Twrc klasycznej trj element w ej definicji pastwa jest Georg Jellinek, niemiecki teoretyk pastwa i prawa. Za gwne elementy pastwa
uznaje on ludno, terytorium i wadz najwysz: pastwo jest korporacj ludu wyposaon w bezporedni, samorodn wadz zwierzchni". Wedug Jellinka brak ktrego z tych elementw uniemoliwia powstanie i prawidowe funkcjonowanie pastwa. Przekadajc definicj
Jellinka na bardziej wspczesny jzyk, mona powiedzie, e:
ti
o
wadza pastwowa podmiotem zarzdzajcym
grupami
spoecznymi
pastwo pod; miotem prawa
midzynaro; dowego
racja stanu
- wzgld na dobro
pastwa, wyszo
interesu pastwa
nad innymi interesami
terytorium
pastwa
- ld, wody przybrzene, przestrze powietrzna,
statki, samoloty
i ambasady
122
Pastwo to trwaa wsplnota ludzi, zajmujca okrelone terytorium, poddana

zwierzchniej wadzy.
Przyjmujc, e pastwo stanowi form organizowania si spoeczestwa na okrelonym szczeblu rozwoju historycznego, politycznego i spoecznego, mona sformuowa nastpujca definicj:
Pastwo jest polityczn, suwerenn, terytorialn i przymusow organizacj spoeczestwa.
Warto dokadniej rozpatrzy skadniki tej definicji.

W pastwie pojmowanym jako organizacja polityczna wadza pastwowa jest podmiotem, ktry organizuje i koordynuje wspprac duych grup spoecznych, zarzdza nimi oraz tworzy i utrzymuje ad spoeczny. Jako, sprawno i skuteczno dziaania aparatu pastwowego
zapewnia stabilno i bezpieczestwo pastwa.
Pastwo jest organizacj suwerenn (zwierzchni, najwysz, niezalen) zarwno w aspekcie zewntrznym, jak i wewntrznym. Suwerenno zewntrzna oznacza, i pastwo jest podmiotem (a nie przedmiotem) prawa midzynarodowego niezalenym od innych pastw. Moe
wic dobrowolnie nawizywa z nimi rwnorzdne stosunki polityczne
i gospodarcze, stawa si czonkiem wybranych przez siebie organizacji
midzynarodowych, samodzielnie ksztatowa swj ustrj spoeczno-gospodarczy oraz polityczny. Rezygnacja z czci suwerennych praw, na
przykad w zwizku z przystpieniem do okrelonej organizacji czy wsplnoty midzynarodowej, nie stanowi zagroenia dla suwerennoci pastwa. Zawsze moe ono bowiem zrezygnowa z czonkostwa w takiej organizacji czy wsplnocie, zwaszcza jeli zasady ich dziaania s sprzeczne
z pastwow racj stanu. Suwerenno wewntrzna oznacza, e wadza
pastwowa jest wadz zwierzchni, ktra sama moe decydowa o swym
zakresie. Wszystkie inne organizacje mog za dziaa na terytorium pastwa wycznie za zgod wadzy i na warunkach przez ni okrelonych.
Pastwo jest organizacj terytorialn, poniewa obejmuje ludzi zwizanych ze cile okrelonym terytorium. Za terytorium pastwa uwaa
si zarwno obszar ldowy, jak wody przybrzene, obszary pod powierzchni ziemi, przestrze powietrzn w granicach pastwa, statki
wodne i powietrzne, a take obszar placwek przedstawicielskich pastwa za granic (ambasady). Wielko terytorium nie wpywa na istnienie pastwa (Stolica Apostolska ma 44 ha).
Pastwo jest organizacj przymusow, gdy przynaleno do niej

ma charakter sformalizowany. Przynaleno jednostki do danego pastwa okrela si mianem obywatelstwa. Obywatele jakiegokolwiek pastwa zobowizani s do przestrzegania pastwowego porzdku prawnego, a w wypadku jego naruszenia ponosz konsekwencje przewidziane
przez prawo. W niektrych krajach (np. w Polsce) obywatelstwo nabywa
si przez urodzenie z rodzicw bdcych obywatelami tego kraju
(tzw. prawo krwi), w innych (np. Wielka Brytania) - take przez urodzenie si na obszarze okrelonego pastwa (tzw. prawo ziemi). Obywatelstwo mona naby w inny sposb, na przykad zawierajc zwizek maeski z cudzoziemcem czy w wyniku aktu nadania przez waciwy organ
pastwa. Utrata obywatelstwa moe nastpi wskutek zrzeczenia, si go,
nabycia obywatelstwa innego pastwa lub poprzez akt oficjalnego
pozbawienia, na przykad za zdrad. Niektre pastwa dopuszczaj podwjne obywatelstwo, inne nie przewiduj takiej moliwoci. Skutkiem
niespjnoci systemw prawnych jest status bezpastwowca, czyli osoby
niemajcej adnego obywatelstwa.
obywatelstwo
- przynaleno
pastwowa zobowizujca do wypeniania okrelonych obowizkw
i dajca uprawnienia ustalone przez
prawo danego
pastwa
Koncepcje genezy pastwa
Pastwo pojawio si na pewnym etapie rozwoju ludzkoci wskutek

dugich przemian ewolucyjnych. Pierwsze prymitywne struktury pastwowe powstay zapewne wraz z wyodrbnieniem si na okrelonym obszarze grupy spoecznej, ktra stosujc przymus, moga skutecznie podporzdkowa sobie inne grupy i zapanowa nad nimi. Do tej pory nasza
wiedza na temat procesu powstawania pastwa jest niepena. Istniej tylko mniej lub bardziej przekonujce hipotezy i koncepcje.
Do najbardziej znanych koncepcji powstania pastwa naley owieceniowa teoria umowy spoecznej, goszona midzy innymi przez Johna
Locke'a i Jeana Jacques'a Rousseau. Wedug nich do powstania pastwa
doszo w wyniku szczeglnej umowy zawartej midzy czonkami danego
spoeczestwa bd midzy nimi a wadc. Znane s rne wersje tej
koncepcji. Zwolennicy jednej z nich twierdz, e zarwno spoeczestwo, jak i pastwo powstay dziki porozumieniu si jednostek yjcych
dotd w stanie natury, czyli pierwotnym. Inni mwi o dwch umowach:
pierwsza to umowa o zjednoczeniu si (midzy jednostkami), druga
o podporzdkowaniu si (midzy spoeczestwem a wadc), stanowica bezporedni przyczyn powstania pastwa. Teoria umowy spoecznej
zdecydowanie odrzucaa boskie pochodzenie wadzy pastwowej.
Inn koncepcj powstania pastwa jest teoria podboju i przemocy,
ktrej najbardziej znanym gosicielem by polski socjolog i teoretyk pastwa i prawa Ludwik Gumpowicz. Sta on na stanowisku, e pastwo powstao w nastpstwie podboju plemion sabszych (klanw, szczepw)
przez plemiona silniejsze, lepiej zorganizowane. Stworzone w ten sposb
pastwo miao utrwala podzia na rzdzcych (zwycizcw) i rzdzonych (podbitych). Zatem pastwo jawi si tu jako forma politycznego
panowania zwycizcw nad podbitymi.
umowa midzy czonkami

spoeczestwa
; zacztkiem
pastwa
l powstanie
jj pastwa
w wyniku podboju plemion
sabszych
| przez silniejsze
123
IV. Pastwo
boskie pochodzenie wtadzy

pastwowej
teizm
(gr. thes - bg)
- wiara w jednego
Boga, stwrc
wiata, stale
wpywajcego na
jego losy
powstanie
pastwa wynikiem rozpadu
wsplnoty
pierwotnej
i wytworzenia
si klas spoecznych
Koncepcje teistyczne instytucj pastwa i wadzy pastwowej wywodz od istoty nadprzyrodzonej. Ju w pastwach Staroytnego Wschodu
(Egipt, Babilonia, Chiny) wyznawano zasad, e wadca jest bstwem lub
e jego wadza pochodzi od bogw. Koncepcj teistyczn pastwa przejto take chrzecijastwo. Wedug w. Augustyna pastwo, a wic i kada
wadza pastwowa, zawsze pochodzi od Boga. w. Tomasz z Akwinu
uwaa natomiast, e od Boga wywodzi si jedynie sama istota wadzy,
pastwo za jest dzieem ludzi. Std pastwa i wadze mog by zarwno
dobre, jak i ze, tote zym wadzom mona i trzeba si przeciwstawia.
Koncepcja teistyczn znalaza zastosowanie w monarchiach absolutnych.
Monarcha (krl, cesarz) mia wadz nieograniczon i niepodwaaln, albowiem pochodzc od Boga. Kade wystpienie przeciwko wadcy byo
wic nie tylko zbrodni polityczn, ale i grzechem miertelnym.
W myl koncepcji marksistowskiej, sformuowanej gwnie przez
Fryderyka Engelsa, pastwo powstao w wyniku rozpadu wsplnoty pierwotnej, podziau spoeczestwa na klasy i pojawienia si wasnoci prywatnej. Jest narzdziem klasy panujcej, czyli klasy posiadajcej rodki
produkcji. Typ pastwa zaley od tego, ktra klasa spoeczna dominuje
ekonomicznie i politycznie w pastwie. Na tej podstawie wyodrbnione
zostay cztery typy pastwa: niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne. W komunizmie miao nastpi obumarcie pastwa i powstanie spoeczestwa bezklasowego.

W prawidowo funkcjonujcym spoeczestwie musz istnie orodki
kierownicze koordynujce ycie spoeczne, okrelajce jego normy i przeciwdziaajce amaniu porzdku spoecznego. Orodki te ze wzgldu na
ich moliwoci, zakres i sposoby dziaania mona uzna za orodki wadzy.
\]
O
Wadza to zdolno wydawania i egzekwowania decyzji. Jednym z najwaniejszych rodzajw wadzy spoecznej jest wadza polityczna, czyli zdolno wydawania, narzucania i wymuszania (egzekwowania) decyzji w skali spoecznej,
moliwo wpywania na ludzi, tak aby zachowywali si w sposb oczekiwany
i podany.
Podmiotem wadzy politycznej jest osoba (czciej grupa osb) wydajca decyzj i dajca od adresatw jej wykonania. Adresatami s ci,
ktrzy musz si tym decyzjom podporzdkowa. Midzy podmiotem
a adresatami wadzy zachodzi stosunek nadrzdnoci i podporzdkowania (stosunek wadczy). Sfera wadzy to okrelony obszar ycia spoecznego podlegajcy tej wadzy.
Istnieje wiele form wadzy politycznej. Mwi si o wadzy ruchu politycznego czy partii politycznej, wadzy przywdcy (np. zwizku zawodowego) lub grupy przywdczej. Od takiej wadzy mona si dosy szybko
uwolni czy uniezaleni (np. poprzez wystpienie z partii).
Najszersz form wadzy politycznej jest wadza pastwowa. Adresatem jej decyzji jest cae spoeczestwo (obywatele) danego pastwa,
a sfer - caoksztat aktualnych zagadnie politycznych, spoecznych
i gospodarczych w tym pastwie. Wadza pastwowa, chcc wyegzekwowa swoje decyzje, moe zastosowa (w okrelonych przez prawo sytuacjach) rodki przymusu i uy siy.
i najszersza
i forma wtadzy
politycznej
Legitymizacja wadzy pastwowej
Stabilno, trwao i autorytet wadzy pastwowej zale od legitymizacji jej sprawowania.

Legitymizacja (fr. legitime suszny, prawowity) to proces spoeczny,
polegajcy na dialogu midzy osobami pragncymi wadzy i tymi, ktre
maj si jej podporzdkowa. Kocowym rezultatem tego procesu jest
potwierdzenie wanoci podstaw tej wadzy i jej akceptacja przez osoby
podporzdkowane (rzdzone). Legitymizacja wyraa si zatem w oglnym spoecznym przekonaniu, e sprawowanie wadzy przez okrelone
osoby (grupy) jest suszne, waciwe, zasugujce na aprobat.
Autorem klasycznej typologii podstaw legitymizacji jest Max Weber.
Wyrnia on trzy rodzaje prawowitej wadzy: legaln, tradycyjn i charyzmatyczn.
Istot wadzy legalnej jest przekonanie, i rzdzcy zdobywaj i sprawuj wadz z mocy obowizujcego prawa. Wadz legaln jest wic na
przykad wadza prezydenta Rzeczypospolitej, wybieranego w demokratycznych wyborach powszechnych. Legaln jest rwnie wadza sprawowana przez Sejm i Senat Rzeczypospolitej, ktrych skad jest wynikiem
decyzji wyborcw.
rdem wadzy tradycyjnej jest utrwalona, wita" tradycja, dajca okrelonym osobom (rodom) prawo do dziedzicznej wadzy, ktra
pochodzi od Boga, przez co jest trwaa i ciga. Przykadem takich rzdw bya wadza faraona w staroytnym Egipcie, cesarza w Chinach,
a w czasach nowoytnych - wadza dynastii Burbonw we Francji
wXVI-XIXwieku.
Wadza charyzmatyczna (gr. chasma - aska) oparta jest na przewiadczeniu, e sprawujcy wadz naby do niej prawo dziki posiadaniu jakich wyjtkowych waciwoci i zdolnoci (np. mstwo, sprawiedliwo, talent organizacyjny, zdolnoci przywdcze, witobliwo itp.),
ktrymi mg przekona i przycign do siebie szerokie grupy spoeczestwa. Za przykad mog suy takie postacie, jak Jzef Pisudski,
Charles de Gaulle, Mahatma Gandhi, John F. Kennedy.
Legitymizacja wadzy pastwowej opiera si czsto na rnych doktrynach politycznych, z ktrych wywodz si metody sprawowania wadzy, potrzebne i skuteczne w osiganiu konkretnych celw polityczno-spoecznych.
l uznanie przez
l! jakie spote| czestwo
j] okrelonego
j systemu poli" tycznego za
najbardziej od;i powiedni dla
;| niego
[j sprawowanie
j wtadzy z mocy
l obowizujcey go prawa
; oparcie wtadzy
' na prawie
do jej dziedzii czenia
I oparcie wadzy
J na przewiadI czeniu o wyjt1 kowoci osoby
l sprawujcej
j wtadz
125
IV. Pastwo
Patologie wadzy
( izolowanie
si wadzy
Iod spoeczestwa
skupienie
uprawnie
decyzyjnych
w rkach
wadzy i ograniczenie kompetencji wadzy lokalnej
niewielkie grupy rzdzcych

stojcych ponad prawem
bezduszne
przestrzeganie
przepisw i ich
niepotrzebne
mnoenie
126
Wadza pastwowa, nawet gdy jest legalna i prawomocna, moe ulec

rnego rodzaju deformacjom, ktre zagraaj praworzdnoci i dyskredytuj instytucj pastwa.
Do najczciej spotykanych patologii wadzy naley zaliczy jej alienacj (la. alienus - nalecy do kogo innego), czyli proces izolacji i dystansowania si organw pastwa od spoeczestwa. Z tego powodu
wzrasta nieufno obywateli do wadzy, pogbia si konflikt interesw
i nastpuje trway podzia na my" (spoeczestwo) i oni"(wadza). Do
najczstszych postaci alienacji organw pastwa nale: centralizacja
i koncentracja uprawnie, oligarchizacja grup rzdzcych, biurokratyzacja, partykularyzm, nepotyzm, brutalizacja metod rzdzenia i korupcja.
Centralizacja uprawnie to wzrost kompetencji i moliwoci decyzyjnych organw centralnych pastwa przy jednoczesnym zmniejszeniu lub
cakowitej utracie uprawnie organw wadzy lokalnej (administracja terenowa, samorzd terytorialny). Wyszym stopniem centralizacji uprawnie jest koncentracja uprawnie na najwyszym szczeblu wadzy
(np. w gestii prezydenta, premiera, parlamentu). Wyrni mona:
- centralizacj biurokratyczn, polegajc na skupieniu wadzy na szczeblu centralnym, czego wiadectwem jest wzrost roli budetu centralnego w wydatkach pastwa i ograniczenie budetw wadz lokalnych;
- centralizacj technokratyczn, zwizan z tak zwanymi rzdami specjalistw (ekspertw), ktrych fachowa wiedza ma bezporedni wpyw
na decyzje polityczne organw pastwowych;
- centralizacj militarystyczn, wystpujc w wypadku grupy dowdcw wojskowych lub cywilnych ekspertw do spraw bezpieczestwa
pastwa, decydujcych o wzrocie nakadw na armi i rozwoju przywilejw wyszych oficerw ponad rzeczywiste potrzeby (przykadem
niech bd faszystowskie Wochy, III Rzesza czy ZSRR, a wspczenie autorytarne reimy w Afryce czy Azji);
- centralizacj plutokratyczn (gr. plutokratia - wadza bogaczy), gdy
wska grupa ludzi najbogatszych (elita finansowa) skupia w swoim rku zarwno wadz polityczn, jak i ekonomiczn (np. rzdy bogatego
mieszczastwa w republikaskiej Wenecji w XIII-XV w.).
Innym wariantem alienacji wadzy jest oligarchizacja grup rzdzcych (gr. oligos - nieliczni, archo - rzdzi). Grupy rzdzce przeksztacaj si w szczelnie zamknite elity wadzy, ktre dziki swoim politycznym i ekonomicznym przywilejom wyranie oddzielaj si od
spoeczestwa i - nie podlegajc kontroli spoecznej bd lekcewac j
(arogancja wadzy) - stoj ponad prawem.
Biurokratyzacja wadzy to mnogo przepisw i procedur, dziki ktrym urzdnik moe unikn osobistej odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje, podnie polityczn i spoeczn rang swej funkcji, a przez to
zwikszy sw wadz nad obywatelem. Bezduszno biurokracji polega
2. Pojcie wtadzy pastwowej
na tym, e urzdnik widzi tylko konkretny przepis, ktry musi zastosowa,

nie za gbi problemu spraw zgaszanych przez petenta. Biurokratyczna machina dziaajca w systemach totalitarnych bya metod cakowitego podporzdkowania obywateli wadzy pastwowej.
Korupcja jest jedn z najgroniejszych i najpowszechniejszych patologii wadzy. Przekupstwa urzdnikw pastwowych, patna protekcja, wykorzystywanie rodkw publicznych oraz handel wpywami destabilizuje
instytucj pastwa. Afery korupcyjne w Japonii na przeomie lat siedemdziesitych i osiemdziesitych spowodoway upadek kilku rzdw. We
Woszech ujawnione przypadki przyjmowania apwek przez urzdnikw
rzdowych doprowadziy nie tylko do dymisji kilku gabinetw, ale take
do utraty znaczenia tradycyjnych partii politycznych. Afery korupcyjne
dotycz rwnie organizacji midzynarodowych. Ujawnione w 1995 roku
przypadki przekupstwa przy zakupie sprztu wojskowego doprowadziy
do dymisji sekretarza generalnego NATO Willy'ego Claese. Pod koniec
lat dziewidziesitych gona staa si sprawa przyjmowania apwek
przez czonkw MKO1 w zamian za poparcie miast ubiegajcych si o organizacj igrzysk olimpijskich. W Polsce na przeomie 2002 i 2003 roku
gona staa si tak zwana afera Rywina, zwizana z projektowanymi
zmianami prawnymi dotyczcymi mediw. Rozwinita korupcja stwarza
ogromne zagroenie dla suwerennoci pastwa. Stanowi take zagroenie dla adu midzynarodowego. Wadza skorumpowana to wadza niemoralna, arogancka i stronnicza, a wic niegwarantujca waciwego wypeniania wewntrznych funkcji i zada stojcych przed pastwem.
Form alienacji wadzy jest rwnie partykularyzm (\ac.particulans
- oddzielny, szczeglny). Dochodzi do niego wwczas, gdy orodki decydenckie nie uwzgldniaj caoksztatu interesw okrelonego spoeczestwa czy pastwa, ignorujc potrzeb jego harmonijnego rozwoju gospodarczego, kulturalnego itp. Stronnicze decyzje podejmowane s na
korzy pewnych regionw kraju lub okrelonych grup spoecznych,
a pozostae regiony i grupy spoeczne s wiadomie spychane na dalszy
plan. Przykadem takich dziaa moe by przychylno wadz Polski Ludowej (szczeglnie w latach siedemdziesitych) wobec Grnego lska
oraz grup zawodowych grnikw i hutnikw.
Specyficzn odmian alienacji wadzy, znan chyba od zarania pastwa,
jest nepotyzm (ac. nepos - bratanek, wnuk), czyli obsadzanie kierowniczych stanowisk w pastwie osobami wywodzcymi si z bliszej lub dalszej
rodziny przywdcy pastwa czy innego wysokiego dostojnika pastwowego. Przykady dotycz zarwno czasw odlegych (np. nepotyzm w Kociele w XV-XVI w.), jak i wspczesnych (rzdy rodziny Fidela Castro na Kubie, wysokie stanowiska rodziny Slobodana Miloevicia w Jugosawii).
Wiele wsplnego z nepotyzmem ma klienteli/m. Opiera si on na istniejcych w aparacie wadzy ukadach i zalenociach. Silniejszy politycznie protektor opiekuje si sabszym podopiecznym (klientem), zyskujc
jego poparcie i gos w okrelonych sytuacjach (np. minister jest protekto-
przyjmowanie
korzyci
majtkowych
przez osoby
sprawujce
wadz w zamian za
okrelone
decyzje
j: dbanie o wtaI sn interesy

l z pominiciem
L interesu ogtu
obsadzanie
wysokich
stanowisk
krewnymi
(poplecznictwo)
oparcie wtadzy
na ukadach
;. i wzajemnych
j; zalenociach
f politycznych
127
IV. Pastwo
wymuszanie
posuszestwa
obywateli
przez przemoc
inwigilacja
(tac. imigilare
- czuwa nad
czym) - ledzenie, tajny nadzr
nad kim
rem jednego lub kilku lokalnych politykw, w zamian za to moe liczy na

ich lojalno i wspprac w wykonywaniu resortowych projektw).
Szczegln form alienacji wadzy jest brutalizacja polityki poprzez
nadmierne uywanie rodkw majcych na celu wymuszenie posuszestwa
(wykorzystanie si wojska lub policji do tumienia manifestacji, strajkw, zezwolenie siom porzdkowym na uycie broni palnej, przekraczanie zwykych rodkw przymusu osobistego, represje wobec rodzin osb podejrzanych o dziaalno opozycyjn, inwigilacja opozycji itp.). Jak wskazuj
wydarzenia z najnowszej historii Polski (wypadki poznaskie w 1956 r., wydarzenia grudniowe z 1970 r., zajcia w Radomiu w 1976 r., pacyfikacja kopalni Wujek" w 1981 r.), brutalne tumienie de spoecznych moe przynie wadzy dorane sukcesy, da
iluzoryczne poczucie siy, ale nie wystarczy, aby skutecznie i pewnie rzdzi.
W powojennej historii Polski wadze komunistyczne wielokrotnie sigay po brutalne rodki w celu stumienia niepokojw spoecznych.
W Poznaniu w czerwcu 1956 roku wojsko
krwawo stumio wystpienia robotnikw. Zginy co najmniej 74 osoby. W grudniu 1970 roku na Wybrzeu ponownie posuono si wojskiem do stumienia robotniczego protestu.
Wedug oficjalnych danych zgino wwczas
44 robotnikw. Na zdjciu czogi przed Stoczni Gdask w dniu wprowadzenia stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku
Efekty podobne do alienacji wadzy przynie moe naduywanie

prawa i niewaciwe jego stosowanie.

caoksztat
dziaalnoci
pastwa
dziaalno
pastwa na
arenie midzynarodowej
zapewnienie
porzdku
i bezpieczestwa w pastwie
128
Funkcja pastwa to caoksztat dziaalnoci prowadzonej przez pastwo w okrelonych dziedzinach ycia spoecznego.
Ze wzgldu na zasig przestrzenny tej dziaalnoci oraz jej dziedziny
funkcje pastwa mona oglnie podzieli na funkcj zewntrzn i funkcj wewntrzn.
Funkcja zewntrzna obejmuje aktywno pastwa na arenie midzynarodowej, dotyczy wic wszelkich dziaa rzutujcych na stosunki z innymi
pastwami i organizacjami midzynarodowymi. Pastwo, prowadzc aktywn dziaalno poza swoimi granicami, powinno rozwija korzystne dla siebie
kontakty polityczne, gospodarcze i kulturalne z innymi podmiotami prawa
midzynarodowego, zapewnia swoim obywatelom pokj oraz bezpieczestwo. Tak funkcj wypeniaj suby dyplomatyczne danego pastwa.
Funkcja wewntrzna polega na zapewnieniu porzdku i bezpieczestwa wewntrz pastwa, obejmuje jednostki, grupy spoeczne czy rozmaite instytucje pozostajce w jego granicach. W ramach tej funkcji mona
wyrni funkcj prawodawcz, porzdkow, administracyjn, gospodarczo-organizatorsk, socjaln oraz kulturaln.
Funkcja prawodawcza polega na tworzeniu przez pastwo systemu

prawnego obowizujcego na danym terytorium, a wiec na wyznaczaniu
norm spoecznego zachowania.
Funkcja porzdkowa polega na podejmowaniu przez waciwe organy
pastwa (prokuratura, policja) dziaa majcych na celu zapewnienie ldu
i porzdku publicznego oraz wymuszenie przestrzegania przepisw prawa.
W Polsce dziaalno policji reguluje ustawa
z 6 kwietnia 1990 roku. Do podstawowych zada policji naley midzy innymi: ochrona ycia, zdrowia i mienia obywateli, zapewnienie
spokoju w miejscach publicznych, zapobieganie przestpstwom i ich wykrywanie. Policja ma
te prawo legitymowania osb w celu ustalenia
ich tosamoci, zatrzymania podejrzanych
i sprawcw przestpstw, przeszukiwania oraz
kontrolowania osb, mieszka, bagau, rodkw transportu w razie podejrzenia popenienia przestpstwa. Moe rwnie zastosowa
bezporednie rodki przymusu (np. gaz obezwadniajcy, kajdanki, paki, specjalnie szkolone
psy), a w wypadkach zwizanych z zagroeniem ycia ma prawo uy broni.
Funkcja administracyjna polega na tym, e okrelone organy pastwowe (np. Rada Ministrw) zarzdzaj odpowiednimi dziedzinami ycia publicznego (gospodarka, finanse, owiata, ochrona zdrowia itp.).
Funkcja gospodarczo-organizatorska polega na organizowaniu gospodarki i oddziaywaniu na ni przez pastwo. Istniej dwa przeciwstawne stanowiska dotyczce dziaalnoci gospodarczej pastwa.
W pastwie liberalnym dziaalno ta sprowadza si do zapewnienia
ram prawnych niezbdnych dla waciwego funkcjonowania gospodarki (np. przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, ochrona produkcji krajowej, jednolity system miar i wag, gwarancje bezpieczestwa dla systemu finansowego itp.). Interweniowanie pastwa w sfer
gospodarki jest w systemie liberalnym do ograniczone. Koncepcja
pastwa-przedsibiorcy", charakterystyczna dla systemu socjalistycznego, zakada natomiast wszechstronny udzia pastwa w ksztatowaniu i organizowaniu gospodarki (midzy innymi poprzez centralne
planowanie, centraln dystrybucje dochodu narodowego, okrelanie
priorytetw produkcji itp.). Kade pastwo prowadzi polityk gospodarcz, na przykad promujc rodzinn gospodark w wiecie, chronic
j przed nieuczciw konkurencj, stwarzajc warunki do wzrostu gospodarczego, itd.
Funkcja socjalna wyraa si w deniu pastwa do zapewnienia obywatelom minimum egzystencji, w efektywnym zwalczaniu bezrobocia,
w polepszaniu warunkw pracy (bezpieczestwa i higieny), w dbaoci
o ochron rodowiska naturalnego oraz w doskonaleniu systemu wiadcze socjalnych.
129
IV. Pastwo
Funkcja kulturalna obejmuje dziaalno pastwa w zakresie budowy i koordynacji systemu owiaty, wspierania bada naukowych, promowania kultury narodowej za granic, ochrony zabytkw i miejsc pamici
narodowej itd.

sposb sprawowania wtadzy i organizowania ycia
politycznego
i spoecznego
Przez form pastwa rozumie si najczciej sposb sprawowania

wadzy oraz organizowania ycia politycznego i spoecznego w danym
pastwie. Na sposb rzdzenia skadaj si trzy podstawowe elementy:
forma rzdw, reim polityczny oraz ustrj terytorialny pastwa.
struktura najwyszych organw wtadzy
Forma rzdw oznacza midzy innymi struktur najwyszych organw wadzy, ich wzajemne relacje i sposb powoywania gowy pastwa.
Ze wzgldu na form rzdw podzieli mona pastwa na monarchie
i republiki.
Monarchia to forma rzdw, w ktrej stanowisko gowy pastwa naley do monarchy (cesarz, krl, sutan, ksi). Wadz sw monarcha uzyskuje przez dziedziczenie (wspczenie np. w Danii, Holandii, Szwecji,
Wielkiej Brytanii) albo w wyniku wyboru (monarchia elekcyjna w Rzeczypospolitej Obojga Narodw w XVI w.) i z reguy sprawuje j doywotnio.
wtadza
w rkach
monarchy
sprawujcego
j doywotnio
130
Wyrnia si monarchie nieograniczone (np. monarchia despotyczna

w staroytnym Egipcie, monarchia absolutna we Francji w XVIII wieku,
a wspczenie w Arabii Saudyjskiej) i ograniczone (np. monarchia konstytucyjna w Monako, monarchia parlamentarna w Belgii, Norwegii, Hiszpanii). W monarchii nieograniczonej wadza monarchy
jest niepodzielna, jednolita, pochodzca od Boga
(bogw), zatem nie moe by ograniczana przez ludzi. W monarchii ograniczonej pozycja monarchy
okrelana jest przez konstytucj, a wadza ogranicza
si do funkcji reprezentacyjnych i ceremonialnych.
Jedn z najbardziej znanych monarchii jest Wielka Brytania
(dziedziczna monarchia konstytucyjna). Brytyjski monarcha
peni wprawdzie funkcj gowy pastwa i stoi na czele wadzy
wykonawczej, ale w rzeczywistoci wadz sprawuje rzd Jej
Krlewskiej Moci. Do kompetencji monarchy naley midzy
innymi zwoywanie posiedzenia parlamentu, wygaszanie mowy tronowej, nominacja premiera i czonkw gabinetu oraz
ambasadorw i parw (czonkowie Izby Lordw), a take stosowanie prawa aski. Na zdjciu krlowa brytyjska Elbieta II,
panujca od 1952 roku
W republice najwysze organy wadzy pastwowej, w tym i gowa

pastwa (prezydent), wybierane s na czas okrelony przez og uprawnionych obywateli (republika demokratyczna, np. Republika Federalna
Niemiec, Francja, Wochy) lub wskie, z reguy najbogatsze grupy spoeczestwa (republika autorytatywna, np. Wenecja w XIV-XVI w., Rzeczpospolita Krakowska w latach 1815-1846).
Ze wzgldu na reim polityczny, czyli metody i rodki sprawowania
wadzy, pastwa dziel si na demokratyczne, autorytarne i totalitarne.
Pastwo demokratyczne ma swe pocztki w staroytnej Grecji. Wspczesne pastwo demokratyczne to pastwo opierajce si na konstytucyjnych zasadach: suwerennoci narodu, trjpodziau wadzy i pluralizmu politycznego. W demokratycznym pastwie prawa wyznawane s te takie
wartoci, jak tolerancja, rwno wobec prawa, rozwinite wolnoci i swobody jednostki, sprawiedliwo i porzdek (ad) spoeczny. We wspczesnym
wiecie istniej dwa modele pastwa demokratycznego: liberalny i socjalny.
Pastwo liberalne to pastwo, w ktrym przy obowizujcej formalnie zasadzie trjpodziau wadzy parlament zajmuje czoowe miejsce
wrd organw pastwowych. Pastwo liberalne gwarantuje nienaruszalno wasnoci prywatnej oraz przestrzega zasad gospodarki rynkowej, ograniczajc do minimum wasn interwencj w rne sfery tej gospodarki. Przykadem pastwa liberalnego jest Wielka Brytania pod
rzdami Margaret Thatcher czy USA przed wielkim kryzysem (1929 r.).
Pastwo socjalne cile wie ze sob sprawy gospodarcze, spoeczne
i polityczne. Du aktywno pastwa mona zaobserwowa zwaszcza
w procesach gospodarczych i ksztatowaniu polityki socjalnej (elementy
organy wadzy
wybierane
przez ogt lub
grupy obywateli w wyborach
wtadza oparta
na trzech konstytucyjnych
zasadach
;.!
l
|i
|;
czoowa pozycja parlamentu

wrd organw pastwowych
dua aktywno
pastwa w sfeIj rze gospodarI! czej i polityce
ii socjalnej
131
IV. Pastwo
silna wadza
wykonawcza
w rkach
jednostki
bezwzgldna
wtadza
w rkach
jednej partii
porzdek
prawny, spoeczny i administracyjny
prawie zupetna
samodzielno czci
skadowych
pastwa
planowania perspektywicznego, due nakady na wiadczenia socjalne,

ustawodawstwo socjalne przyjazne pracownikowi).
Pastwo autorytarne to pastwo, w ktrym nie ma warunkw do dziaania spoeczestwa obywatelskiego i idei samorzdnoci. Udzia obywateli w yciu politycznym podlega staej kontroli i sprowadza si do pewnych
rytualnych zachowa i przyzwyczaje, nie wynika z wewntrznych przekona, nie jest odzwierciedleniem pogldw politycznych czy spoecznych.
Organizacja pastwa opiera si na silnej wadzy wykonawczej w rkach jednostki obdarzonej duym autorytetem i na rozwinitym aparacie przymusu
(wojsko, policja). Organy przedstawicielskie odgrywaj w rzeczywistoci
drugorzdn rol. Do pastw autorytarnych zaliczy mona na przykad
Argentyn rzdzon przez Juana Perna, Zair pod rzdami Mobutu Sese
Seko, a wczeniej Austri z lat 1934-1938, Wgry rzdzone ponad 20 lat
przez Miklosa Horthy'ego czy Portugali pod wadz Antnia Salazara
(do rewolucji czerwonych godzikw" w 1974 r.).
Pastwo totalitarne. Najwiksze zagroenie dla demokracji stanowi
totalitaryzm. Istot pastwa totalitarnego jest powszechna kontrola
wszelkich przejaww ycia spoecznego oraz postpujca, totalna indoktrynacja. Wadza pastwowa skupiona jest w rkach jednej partii
(np. partii komunistycznej w ZSRR czy niemieckiej partii nazistowskiej
NSDAP), nie ma wic mowy ani o zasadzie podziau wadzy, ani o legalnie dziaajcej opozycji. Interes jednostki podporzdkowany jest interesowi partii i pastwa. Wobec osb przeciwnych takiemu pastwu stosowany jest terror fizyczny i psychiczny (obozy koncentracyjne, wizienia,
orodki pracy przymusowej, surowe prawo, deportacja itd.). Przykadem
pastw totalitarnych byy Niemcy hitlerowskie, stalinowski ZSRR i faszystowskie Wiochy.
Ze wzgldu na ustrj terytorialny pastwa dziel si na unitarne i zoone.
Pastwo unitarne to pastwo jednolite wewntrznie. Na jego obszarze obowizuje tylko jeden porzdek prawny i spoeczny, jedno obywatelstwo, a jednostki administracyjno-terytorialne, podporzdkowane
centralnym organom wadzy, nie maj adnej samodzielnoci politycznej. Przykadami pastw unitarnych s midzy innymi Polska, Wgry,
Szwecja, Dania, Holandia czy Finlandia.
Pastwo zoone to takie, ktre swoim czciom skadowym daje
niemal zupen samodzielno, a wraz z ni moliwo posiadania wasnego systemu prawodawczego, wykonawczego i sdowniczego. W przeszoci pastwa zoone powstaway w nastpstwie unii personalnej
(tj. poczenia dwch organizmw pastwowych przez osob wsplnego
wadcy, np. unia polsko-wgierska w 1440 r. czy polsko-litewskie unie
z 1385 i 1413 r.) bd unii realnej (faktycznego zjednoczenia pastw, np.
unia lubelska w 1569 r.). Obecnie mwi si o federacjach i konfederacjach.
Federacja jest pastwem zwizkowym, ktrego czci skadowe (stany, prowincje, kraje, republiki) maj samodzielno prawn i pewien zakres samodzielnoci politycznej, nie maj jednak prawa do secesji (odczenie, wystpienie z federacji) i nie mog ani samodzielnie nawizywa
stosunkw midzynarodowych, ani ich utrzymywa. Przykadami takich
pastw s: Stany Zjednoczone Ameryki, Austria, Rosja, Kanada, Brazylia,
Indie, RFN, Szwajcaria oraz Belgia.
l samodzielno
j
: czci sktadoI wych pastwa,
ale bez moli:
j woci ich
ii odczenia
Austria - przykad pastwa federacyjnego

zoonego z dziewiciu landw
Konfederacja to zwizek pastw poczonych ze sob dla realizacji okrelonych celw politycznych. Pastwa te pozostaj suwerenne, aczkolwiek
pewne funkcje (np. obronna, gospodarcza) pragn wykonywa wsplnie.
Stosunki midzy nimi oparte s na prawie midzynarodowym. W powoanym, wsplnym organie uchwaodawczym kade z pastw jest rwnouprawnione, dysponujc tak sam liczb miejsc i gosw. Przykadem konfederacji moe by utworzona na bazie niektrych byych republik radzieckich
Wsplnota Niepodlegych Pastw czy na swj sposb Unia Europejska.
ij suwerenno
j! pastw
tj poczonych
j w zwizek dla
j realizowania
[i celw poli!i tycznych
Systemy ustrojowe pastw czonkowskich Unii Europejskiej

Pastwo
Forma rzdw
Austria
republika
Belgia
Dania
Ustrj terytorialny
System rzdw
federacja
parlamentarno-gabinetowy
monarchia
federacja
monarchia
pastwo unitarne
Finlandia
republika
pastwo unitarne
prezydencko-parlamentarny
Francja
republika
pastwo unitarne
prezydencko-parlamentarny
Grecja
republika
pastwo unitarne
Hiszpania
monarchia
pastwo unitarne
Holandia
monarchia
pastwo unitarne
Irlandia
republika
pastwo unitarne
Luksemburg
monarchia
pastwo unitarne
Niemcy
republika
federacja
Portugalia
republika
pastwo unitarne
Szwecja
monarchia
pastwo unitarne
Wielka Brytania
monarchia
pastwo unitarne
republika
pastwo unitarne
Wochy
kanclerski
133
IV. Pastwo
Podsumowanie
Pastwo jest organizacj polityczn, suwerenn, terytorialn oraz przymusow.
W prawidowo funkcjonujcym spoeczestwie musz istnie orodki
wadzy. Jednym z najwaniejszych jej rodzajw jest wadza polityczna,
a jej najpeniejsz form - wadza pastwowa.
Ze wzgldu na podstaw legitymizacji (pochodzenia) wadzy wyrnia
si wadz: legaln, tradycyjn i charyzmatyczn.
Najczciej spotykane patologie wadzy pastwowej to: centralizacja
i koncentracja uprawnie, oligarchizacja grup rzdzcych, biurokratyzacja, partykularyzm, nepotyzm, brutalizacja metod rzdzenia, klientelizm
i korupcja.
Ze wzgldu na zasig przestrzenny dziaalnoci pastwa oraz jej dziedziny funkcje pastwa mona podzieli na funkcj zewntrzn i funkcj wewntrzn. W ramach funkcji wewntrznej wyrnia si funkcj
prawodawcz, porzdkow, administracyjn, gospodarczo-organizatorsk, socjaln i kulturaln.
Pastwa - ze wzgldu na form rzdw - mona podzieli na monarchie i republiki.
Ze wzgldu na reim polityczny, czyli metody i rodki sprawowania wadzy, pastwa dziel si na demokratyczne, autorytarne i totalitarne.
Ze wzgldu na ustrj terytorialny pastwa dziel si na unitarne i zoone.
Pytania i wiczenia
1. Zastanw si, czy wspczenie moliwe jest zachowanie penej suwerennoci zewntrznej pastwa. Uzasadnij swoje zdanie.
2. Zastanw si, czy obywatele polscy powinni mie prawo posiadania
podwjnego obywatelstwa. Uzasadnij swoje zdanie.
3. Podaj przykady patologii wadzy pastwowej w Polsce i na wiecie.
Kompendium wiedzy o spoeczestwie, pastwie i prawie, red. S. Wronkowska, M. Zmierczak, Pozna 2000.
W. Lamentowicz, Pastwo wspczesne, Warszawa 1996.
Wiedza o spoeczestwie. Zarys wykadu, red. K. A. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2000.
K. Wojtaszczyk, Kompendium wiedzy o pastwie wspczesnym, Warszawa 2000.
134
V. Ustrj polityczny Rzeczypospolitej

Polskiej
Ustrj polityczny to cao regulacji prawnych dotyczcych organizacji, kompetencji oraz wzajemnych relacji organw wadzy pastwowej.
W literaturze fachowej czsto stosuje si take inne pojcia: system polityczny lub reim polityczny. Ustrj pastwa ksztatuje si zwykle stopniowo, nawizujc do tradycji politycznych (np. w Polsce parlament nazywany jest tradycyjnie sejmem). Zmiany systemu politycznego s czsto
wynikiem gwatownych przemian rewolucyjnych. Tak byo w wypadku
Rosji w 1917 roku.
1. Transformacja ustrojowa w Polsce po 1989 roku

W 1989 roku, po porozumieniu okrgego stou", nastpiy pierwsze
zasadnicze zmiany w konstytucji obowizujcej od 22 lipca 1952 roku.
Powoano instytucj prezydenta oraz drug izb parlamentu. Z konstytucji usunito zapisy dotyczce kierowniczej roli Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej oraz cisych powiza ze Zwizkiem Radzieckim.
Przywrcono tradycyjn nazw pastwa - Rzeczpospolita Polska.
Transformacj ustrojow zapocztkoway obrady oparte na formule zwanej okrgym stoem". W rozmowach w dniach od 6 lutego do
5 kwietnia 1989 roku uczestniczya strona rzdowa (Polska Zjednoczona Partia Robotnicza,
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Demokratyczne, Stowarzyszenie Pax",
Oglnopolskie Porozumienie Zwizkw Zawodowych) oraz strona opozycyjno-solidarnociowa. Na zdjciu konsultacje liderw obu
stron. Od lewej: Tadeusz Mazowiecki, Czesaw
Kiszczak, Lech Wasa, Wojciech Jaruzelski,
Bronisaw Geremek, Mieczysaw F. Rakowski
Kolejnym etapem reformy ustrojowej pastwa byo uchwalenie

23 kwietnia 1992 roku ustawy konstytucyjnej o trybie przygotowania
i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wedug tej ustawy
konstytucj uchwalaj obie izby: sejm i senat, poczone w Zgromadzenie
Narodowe. Prawo zgoszenia jej projektu przysugiwao: Komisji Konstytucyjnej, grupie 56 czonkw Zgromadzenia Narodowego, prezydentowi
Rzeczypospolitej Polskiej, a po nowelizacji z 1994 roku - take grupie co
najmniej 500 tysicy obywateli. Wanym momentem byo uchwalenie
17 padziernika 1992 roku tak zwanej Maej konstytucji, ustawy konstytucyjnej o wzajemnych stosunkach midzy wadz ustawodawcz a wykonawcz Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorzdzie terytorialnym.
pocztek
reformy
ustrojowej
uchwalenie
nowej
konstytucji
konstytucja
(ustawa
zasadnicza)
prawn podstaw ustroju
politycznego
i spoecznego
uroczysty
wstp do
konstytucji
fundamentalne
zasady ustroju
politycznego
RP
136
Prace nad now konstytucj rozpoczy si na dobre w 1993 roku. Do

koca 1994 roku do Komisji Konstytucyjnej wpyno osiem projektw
konstytucji, a wrd nich projekt wczesnego prezydenta Lecha Wasy
oraz projekt obywatelski, ktremu patronowa NSZZ Solidarno".
Po dugiej i trudnej debacie w Komisji Konstytucyjnej opracowano
projekt, ktry zosta przyjty przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia
1997 roku. W maju tego roku spoeczestwo polskie zaakceptowao
konstytucj w oglnopolskim referendum. Po podpisaniu przez prezydenta konstytucja wesza w ycie 17 padziernika 1997 roku.
Konstytucja jako nadrzdny akt normatywny pastwa
Konstytucja jest najwaniejszym aktem prawnym. Okrela bowiem

relacje midzy jednostk a pastwem (prawa i obowizki obywatela)
oraz podstawowe zasady ustroju politycznego i spoecznego pastwa.
Dlatego nazywana jest ustaw zasadnicz, z ktr musz by zgodne
wszystkie akty prawne. Uchwala si j inaczej ni inne ustawy: w gosowaniu uczestnicz obie izby, tworzc Zgromadzenie Narodowe, a do
uchwalenia potrzebna jest kwalifikowana wikszo 2/3 gosw (czyli
wiksza od poowy i okrelana w procentach lub uamkach).
Ze wzgldu na procedur wprowadzania zmian do przepisw konstytucyjnych mona wyrni konstytucje elastyczne, czyli takie, w ktrych
uchwala si zmiany tak jak zwyke ustawy, oraz konstytucje sztywne,
w ktrych zmiana wymaga specjalnej procedury. Konstytucja RP zalicza
si do konstytucji sztywnych. W tym wypadku inicjatywa ustawodawcza
przysuguje wycznie co najmniej 1/5 ustawowej liczby posw, prezydentowi i senatowi. Sejm uchwala proponowane zmiany wikszoci co
najmniej 2/3 gosw w obecnoci przynajmniej poowy ustawowej liczby
posw, a senat - bezwzgldn wikszoci gosw.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku skada si z 243 artykuw i jest
pod tym wzgldem jedn z najobszerniejszych konstytucji europejskich.
Polsk ustaw zasadnicz poprzedza preambua (la. pmeambulum
- wstp), czyli uroczysty wstp powoujcy si na polskie tradycje historyczne oraz wane wartoci (prawda, sprawiedliwo, dobro, pikno).
Preambua zawiera rwnie odwoanie si do Boga, czyli Invocatio Dei.
Nadaje ona konstytucji nie tylko uroczysty charakter, ale wyznacza rwnie kierunki interpretacji jej przepisw.
Podstawowe zasady prawa konstytucyjnego
Ustrj polityczny Rzeczypospolitej Polskiej opiera si na kilku fundamentalnych zasadach, takich jak:
- zasada suwerennoci narodu - zgodnie z ktr posiada on prawa
i obowizki i od niego wywodzi si wadza w Rzeczypospolitej;
- zasada republikaskiej formy pastwa, wykluczajca jakiekolwiek formy dziedziczenia wadzy;
- zasada demokratycznego pastwa prawnego, czyli takiego, w ktrym
prawo jest wartoci nadrzdn wobec wszelkich innych norm czy re-
2. Struktura organw wtadzy Rzeczypospolitej Polskiej
gu postpowania, w szczeglnoci za norm politycznych czy zwyczajowych;

- zasada reprezentacji politycznej - zgodnie z ktr nard rzdzi poprzez swoich wybieranych przedstawicieli;
- zasada podziau wadzy i rwnowaenia si wadz, oznaczajca istnienie w pastwie trzech rwnorzdnych wadz: ustawodawczej, wykonawczej i sdowniczej;
- zasada pluralizmu politycznego, dopuszczajca istnienie i dziaanie
wielu partii politycznych;
- zasada samorzdnoci terytorialnej;
- zasada niezawisoci sdziowskiej i niezalenoci sdw i trybunaw;
- zasada wolnoci i praw czowieka i obywatela.
1. Ustrj RP opiera si na podziale i rwnowadze wadzy ustawodawczej,
wadzy wykonawczej i wadzy sdowniczej.
2. Wadz ustawodawcz sprawuj Sejm i Senat, wadz wykonawcz Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrw, a wadz sdownicz sdy i trybunay".
CD
Konstytucja RP
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - art. 10

Wadza ustawodawcza
Do sprawowania wadzy ustawodawczej w Polsce Konstytucja RP powouje dwa organy pastwa: sejm i senat. W 1989 roku przywrcono bowiem
w Polsce parlament o dwch izbach. Z wyjtkiem lat 1919-1922 i 1944-1989
nasz parlament by zawsze dwuizbowy. Posowie w sejmie i senatorowie
w senacie s traktowani jako przedstawiciele narodu. Sejm i senat maj
identyczn kadencj, wybory posw
i senatorw odbywaj si jednego dnia,
a skrcenie kadencji sejmu oznacza zarazem skrcenie kadencji senatu. Mimo
tych zbienoci rne jest znaczenie obu
izb i rne s ich role.
parlament
(f r. parlament)
- naczelny organ
ustawodawczy
wtadzy pastwowej, wybierany
z reguty w wyborach powszechnych
Siedziba Sejmu i Senatu RP w Warszawie przy

ulicy Wiejskiej 1. Gmach zosta zaprojektowany
przez Kazimierza Skrewicza, kuratora Zamku
Krlewskiego w Warszawie. Pierwsze posiedzenie Sejmu RP w nowej siedzibie odbyto si
27 marca 1928 roku. Po wojnie gmach zosta
rozbudowany.
.
.
.
.
Wybory do sejmu i senatu
Sejm skada si z 460 posw, wybieranych w wyborach picioprzymiotnikowych: powszechnych, rwnych, bezporednich, proporcjonalnych i przeprowadzanych w gosowaniu tajnym.
l 460 posw
wybieranych
jj w pj c j 0 przyl miotnikowych
i wyborach
137
Zasady prawa wyborczego
Zasada powszechnoci oznacza zakaz stosowania cenzusw wyborczych. Kady z nas ma czynne i bierne prawo wyborcze. Pierwsze z nich pozwala nam wybiera, a drugie kandydowa. Czynne prawo wyborcze przysuguje wszystkim obywatelom polskim, ktrzy ukoczyli 18 lat i nie s
pozbawieni praw publicznych oraz wyborczych. Posem natomiast moe zosta tylko obywatel polski, ktry ukoczy 21 lat i ma prawo wybierania.
Zasada rwnoci oznacza, i kady wyborca dysponuje jednakow
liczb gosw, a wic kady glos ma rwn wag i znaczenie.
Zasada bezporednioci oznacza, e wyboru posa czy senatora dokonuje bezporednio sam wyborca, nie korzystajc z adnych cia poredniczcych.
Zasada proporcjonalnoci oznacza, i kada z partii zgaszajcych listy kandydatw otrzymuje mandaty w stosunku proporcjonalnym do
liczby uzyskanych gosw.
Zasada tajnoci umoliwia nam
swobodne podejmowanie decyzji o wyborze. Wypeniamy karty wyborcze za
specjalnymi zasonami, nie podpisujemy ich i wrzucamy do urny osobicie.
Dziki temu zachowana zostaje tajemnica wyboru.
Zgodnie z przepisami ordynacji wyborczej
z 12 kwietnia 2001 roku obwodowa komisja
wyborcza musi przed rozpoczciem gosowania sprawdzi, czy urna jest pusta, a nastpnie
j opiecztowa. W trakcie gosowania nie
wolno jej otwiera. Przepisy te zapewniaj wiarygodno gosowania.
mandat
(tac. mandatum
-zlecenie)-tu:
penomocnictwo
do sprawowania
urzdu obywatelskiego
prawna niemono bycia jednoczenie postem

i senatorem
Senat skada si ze 100 senatorw, wybranych w wyborach powszechnych, bezporednich i w gosowaniu tajnym. Senatorem moe zosta
obywatel polski, ktry ukoczy 30 lat i ma prawo wybierania. Wybory do
senatu odbywaj si wedug zasady wikszociowej, to znaczy, e przewidziane do rozdziau mandaty uzyskuj ci kandydaci, ktrzy otrzymali
najwicej gosw.
Nie mona kandydowa rwnoczenie do sejmu i senatu, a wic by
jednoczenie posem i senatorem. Kady wyborca ma prawo zgoszenia
protestu przeciwko wanoci wyborw. Wano wyborw stwierdza Sd
Najwyszy.
Kadencja sejmu i senatu
skrcenie
kadencji na
okrelonych
warunkach
138
Sejm i senat wybierane s na czteroletnie kadencje. Kadencja rozpoczyna si z dniem pierwszego po wyborach posiedzenia nowo wybranego sejmu. Moe ona ulec skrceniu, jeli:
- sejm podejmie tak uchwa wikszoci kwalifikowan 2/3 gosw;
-jeli zadecyduje o tym prezydent, gdyby na przykad sejm trzykrotnie

nie udzieli tworzonemu rzdowi wotum zaufania lub gdyby w cigu
czterech miesicy od dnia zoenia sejmowi projektu ustawy budetowej nie zostaa ona przedstawiona prezydentowi do podpisu.
Skrcenie kadencji sejmu oznacza automatyczne skrcenie kadencji
senatu.
Obalenie rzdu Hanny Suchockiej 28 maja 1993 roku byo efektem zgoszonego przez posa Solidarnoci" Alojzego Pietrzyka wotum nieufnoci
i spowodowao skrcenie kadencji sejmu przez prezydenta Lecha Was.
Posowie i senatorowie
kadencja
(tac. cadentia
- upadek) - przewidziany ustawowo
czas penienia
urzdu lub funkcji
pochodzcych
z wyboru
Posowie i senatorowie s przedstawicielami caego narodu. Mandat

przedstawicielski jest:
- generalny - pose (senator) wyraa wol narodu, czyli w swojej dziaalnoci w parlamencie ma si kierowa interesami ogu obywateli;
- niezaleny - posa nie obowizuj instrukcje wyborcze;
- nieodwoalny - wyborcy nie mog odwoa posa lub senatora.
Posowie i senatorowie ciesz si szczeglCzy wiesz, e...
nymi przywilejami, dziki ktrym mog waciW Polsce po 1989 roku immunitet ochroni
wie i swobodnie wypenia swe funkcje. Takim
wielu parlamentarzystw przed odpowiedzialprzywilejem poselskim i senatorskim jest imnoci za prowadzenie pojazdw pod wpymunitet parlamentarny. Polega on na nietykalwem alkoholu. Wikszo obywateli naszego
kraju uwaa, e immunitet naley zlikwidonoci osobistej czonkw parlamentu (nie mowa. Wydane na pocztku grudnia 2001 roku
na ich aresztowa bez zgody sejmu i senatu)
orzeczenie Trybunatu Konstytucyjnego ogranii na zwolnieniu ich od odpowiedzialnoci sdoczyo w pewnym stopniu bezkarno postw
wej. Pose lub senator moe by pocignity do
i senatorw. Zdaniem sdziw Trybunatu poodpowiedzialnoci tylko wtedy, gdy sam zrzekstpowanie sdowe rozpoczte przed wybonie si immunitetu lub jeli zostanie mu on
rami powinno by kontynuowane, nawet jeeli podsdny zdobdzie mandat.
odebrany decyzj sejmu bd senatu.
Pose nie moe by pocignity do odpowiedzialnoci za swoj dziaalno
wchodzc w zakres sprawowania mandatu poselskiego ani w czasie jego trwania, ani po jego wyganiciu. Za tak dziaalno pose odpowiada wycznie
przed Sejmem, a w wypadku naruszenia praw osb trzecich moe by pocignity do odpowiedzialnoci sdowej tylko za zgod Sejmu".
Niezgodne z konstytucj jest wypenianie funkcji parlamentarnych wraz

z innymi funkcjami publicznymi. Nie mona czy mandatu z funkcj midzy innymi: prezesa Najwyszej Izby Kontroli czy Narodowego Banku Polskiego, Rzecznika Praw Obywatelskich, czonka Rady Polityki Pieninej,
ambasadora, z zatrudnieniem w administracji rzdowej (mona jednak by
czonkiem rzdu i sekretarzem stanu), a take ze stanowiskiem sdziego,
prokuratora, onierza w subie czynnej i policjanta. Posom i senatorom
nie wolno prowadzi dziaalnoci gospodarczej z osiganiem korzyci majtkowej ze skarbu pastwa i samorzdu terytorialnego.
v^~7
CP
Konstytucja RP
zasada rozdzielnoci
mandatu i innych funkcji
publicznych
139
stata gotowo parlamentu do

podejmowania
dziata
Organizacja sejmu i senatu

Sejm i senat obraduj na posiedzeniach. Jedynie pierwsze ich posiedzenia zwouje prezydent, a kolejne wyznaczaj marszakowie sejmu i senatu. Parlament jest wic stale gotowy do podejmowania dziaa, gdy
okres odbywania posiedze nie jest cile okrelony. Obrady parlamentu
s jawne (transmitowane w programach telewizyjnych i radiowych), a tylko wtedy, gdy wymaga tego dobro pastwa, mog by utajnione.
Organami Sejmu s:
- marszaek sejmu -wybierany z grona posw na pierwszym posiedzeniu,
najczciej przedstawiciel najliczniejszego klubu poselskiego; jest drug
po prezydencie osob w pastwie; zastpuje go w razie niemonoci
sprawowania przez niego urzdu, organizuje obrady sejmu i kieruje
nimi, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym, utrzymuje kontakty
z parlamentami innych pastw, zarzdza take wybory prezydenckie;
Do czasu wyboru marszaka sejmu obradom plenarnym przewodniczy marszaek senior. Zostaje nim najstarszy pose danej kadencji. W sejmie IV kadencji
funkcj t peni Aleksander Maachowski, nieyjcy ju pose koalicji Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Unii Pracy.
zespoty
postw
nalecych do
tego samego
ugrupowania
politycznego
- Prezydium Sejmu - tworz je marszaek i wicemarszakowie;

- Konwent Seniorw - w jego skad wchodz czonkowie Prezydium Sejmu, a take przewodniczcy klubw parlamentarnych i k poselskich;
- komisje sejmowe - zaliczamy do nich komisje stae, komisje nadzwyczajne (ktre po zakoczeniu prac ulegaj rozwizaniu) oraz komisje
ledcze (dysponujce szczeglnymi uprawnieniami).
Podobn organizacj wewntrzn ma senat: marszaek senatu, Prezydium Senatu, Konwent Seniorw oraz komisje (z wyjtkiem moliwoci
powoywania komisji ledczych).
Posowie i senatorowie zasiadajcy w parlamencie z ramienia okrelonej partii politycznej grupuj si w kluby parlamentarne. Klub poselski moe utworzy 15 posw, a koo poselskie - 3 posw. Pose moe
nalee tylko do jednego klubu, przy czym przynaleno nie jest obowizkowa. Kluby uchwalaj swoje regulaminy dotyczce zachowania si
czonkw klubu. Mog im na przykad nakaza zachowanie dyscypliny
klubowej, czyli zarzdzi gosowanie zgodne z postanowieniami klubu.
Funkcje parlamentu
Funkcja ustrojodawcza. Ta funkcja parlamentu zwizana jest z jego
moliwoci ustalania bd zmiany ustroju politycznego, spoecznego lub
ekonomicznego pastwa i dokonywania zmian w obowizujcej konstytucji.
Funkcja ustawodawcza. Polega ona na regulowaniu okrelonych sfer
ycia spoecznego za pomoc ustawy. Procedura uchwalania ustaw jest
zoona i wieloetapowa. Jej pocztek stanowi inicjatywa ustawodawcza,
czyli wniesienie projektu ustawy przez uprawniony do tego podmiot. Inicjatywa ustawodawcza przysuguje:
- posom (co najmniej 15) oraz komisjom sejmowym,
140
senatowi (ale jako caej izbie),

prezydentowi,
Radzie Ministrw,
grupie co najmniej 100 tysicy obywateli.
Projekt ustawy trafia na rce marszaka sejmu, ktry moe j zwrci
z powodw proceduralnych (np. brak podpisw 15 posw) lub przekaza
na obrady sejmu. Po trzech czytaniach i ewentualnie wniesieniu poprawek do projektu izba nisza parlamentu uchwala ustaw zwyk wikszoci gosw. Nastpnie uchwalona ustawa trafia do senatu. Wniosek o jej
odrzucenie lub poprawki senackie sejm odrzuca bezwzgldn wikszoci
gosw. Po zakoczeniu postpowania w parlamencie prezydent otrzymuje od marszaka uchwalon ustaw do podpisu. Prezydent moe j
skierowa do ponownego rozpatrzenia przez sejm (tzw. weto prezydenckie). Sejm ponownie uchwala ustaw kwalifikowan wikszoci 3/5 gosw w obecnoci co najmniej poowy ustawowej liczby posw.
droga legislacyjna
(postpowanie legislacyjne) - okrelone przez prawo
czynnoci konieczne do uchwalenia
i wejcia w ycie
ustawy
Demokratyczne procedury gosowania w polskim sejmie i senacie

Wszystkie decyzje przyjmowane s wikszoci gosw w obecnoci co najmniej poowy posw (senatorw), czyli przy zachowaniu kworum (liczby czonkw niezbdnej do podejmowania decyzji). Niekiedy decyzje mona podj zwyk wikszoci gosw - gosw za" musi by wwczas wicej ni przeciw",
niezalenie od liczby wstrzymujcych si od gosowania. Z tego powodu o przyjciu uchway w sejmie moe zadecydowa gos jednej osoby przy pozostaych
wstrzymujcych si od gosowania. Do odrzucenia przez sejm poprawek senatu
do ustawy potrzebna jest bezwzgldna wikszo gosw, czyli ponad poowa
wszystkich gosujcych. W szczeglnych wypadkach niezbdna jest kwalifikowana wikszo. Taka procedura dotyczy uchwalania przez sejm zmian w konstytucji (2/3), odrzucenia przez sejm weta prezydenckiego (3/5) lub oskarenia prezydenta przed Trybunaem Stanu (2/3).
Funkcja kontrolna. Jest to funkcja przysugujca tylko sejmowi, ktry ma prawo kontrolowania rzdu i innych organw pastwowych. Moe to czyni, korzystajc z nastpujcych sposobw dziaania:
- wotum zaufania - uchwaa parlamentu wyraajca poparcie dla polityki lub programu dziaania rzdu, podejmowana po dyskusji w sejmie
nad expose premiera;
- wotum nieufnoci - jest to odmowa poparcia dla dotychczasowego
rzdu lub konkretnego ministra, prowadzca do dymisji rzdu; wniosek w tej sprawie mog zgosi tylko posowie, a wotum musi by
uchwalone bezwzgldn wikszoci gosw, przy jednoczesnym dokonaniu wyboru nowego prezesa Rady Ministrw i powierzeniu mu misji
utworzenia rzdu;
l prawo sejmu
do kontrolowania rzdu
! i innych orgaI nw pastwol wych
expose
(fr. sprawozdanie)
- wypowied szefa
lub innego czonka
rzdu na temat
programu rzdu
Wotum nieufnoci dla rzdu Waldemara Pawlaka doprowadzio do odwoania jego gabinetu i wyboru na stanowisko premiera Jzefa Oleksego.
141
zatwierdzenie
dziafalnoci
finansowej
rzdu
danie
urzdowych
wyjanie od
czonkw Rady Ministrw
moliwo
tworzenia
przez sejm
i senat rnych organw pastwowych
- absolutorium - to zatwierdzenie dziaalnoci finansowej rzdu w okrelonym czasie i uznanie jej za prawidow; udzielenie absolutorium
oznacza, e w ocenie sejmu rzd nie naruszy ustawy budetowej,
a nieudzielenie absolutorium jest stwierdzeniem jej naruszenia, co
moe skutkowa dymisj rzdu lub pocigniciem winnych ministrw
do odpowiedzialnoci konstytucyjnej;
- zapytania i interpelacje poselskie - forma zwracania si posa do
czonkw Rady Ministrw o udzielenie informacji w okrelonej sprawie, przy czym zapytywani maj obowizek udzielenia odpowiedzi.
Elementy funkcji kontrolnej wystpuj take w procesie ratyfikacji
umw midzynarodowych. Najwaniejsze z tych umw przed ratyfikowaniem ich przez prezydenta wymagaj uprzedniej zgody sejmu.
Funkcja kreacyjna. Funkcja ta oznacza, e sejm i senat maj moliwo tworzenia rnych organw pastwowych. Uprawnienia kreacyjne
obydwu izb nie s jednakowe. Najwaniejsze, ktre posiada wycznie
sejm, s nastpujce:
- udzia w tworzeniu rzdu przez udzielanie mu wotum zaufania,
- wybr czonkw Trybunau Stanu,
- powoywanie na wniosek prezydenta prezesa Narodowego Banku Polskiego.
Inne uprawnienia wymagaj wspdziaania z senatem: wybr czonkw Krajowej Rady Sdownictwa (sejm - 4 czonkw, senat - 2), Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (sejm - 4, senat - 2), Rady Polityki Pieninej (po 3 sejm i senat), prezesa Najwyszej Izby Kontroli oraz
rzecznika praw obywatelskich (cakowita zgodno decyzji obydwu izb).
Zgromadzenie Narodowe
03
Konstytucja RP
okolicznoci
zwoania Zgromadzenia Narodowego
142
W przypadkach okrelonych w Konstytucji Sejm i Senat, obradujc wsplnie

pod przewodnictwem Marszaka Sejmu lub w jego zastpstwie Marszaka Senatu, dziaaj jako Zgromadzenie Narodowe".
Zgromadzenie Narodowe jest form znan w ustroju Polski od dawna jako organ uprawniony do wyboru prezydenta. W ustroju politycznym
III Rzeczypospolitej organ ten nadal funkcjonuje, cho prezydent jest
dzi wybierany w wyborach powszechnych. Konstytucja stanowi, i Zgromadzenie Narodowe zwouje si w czterech wypadkach:
- w celu odebrania przysigi od nowo wybranego prezydenta,
- uznania prezydenta za niezdolnego do sprawowania urzdu ze wzgldu na stan zdrowia,
- postawienia prezydenta w stan oskarenia,
- wysuchania ordzia prezydenta skierowanego do Zgromadzenia.
Naley zaznaczy, i nie kade wsplne posiedzenie sejmu i senatu
jest Zgromadzeniem Narodowym. Na przykad nie miao tego charakteru posiedzenie w czerwcu 1999 roku z udziaem papiea Jana Pawa II.

Wadza wykonawcza
Organizacja wadzy wykonawczej
Konstytucja RP w art. 10 ust. 2 okrela, i wadz wykonawcz sprawuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrw". Tym samym
w Polsce istnieje dualistyczny model ustrojowy wadzy wykonawczej (egzekutywy). Stwarza on rne moliwoci ksztatowania stosunkw midzy
prezydentem a rzdem. W Polsce przyjto, e Rada Ministrw prowadzi
biec polityk pastwa i odpowiada za ni przed sejmem. Rola prezydenta nie polega natomiast na biecym kierowaniu pastwem, lecz ma on
pewne szczegowe uprawnienia w dziedzinie stosunkw zagranicznych,
wewntrznego i zewntrznego bezpieczestwa pastwa oraz obronnoci.
wtadza wykoI nawcza w rkach prezydenta i rzdu
Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Stanowisko prezydenta istniao w Polsce w okresie midzywojennym
i jeszcze kilka lat po II wojnie wiatowej. Konstytucja z 1952 roku zniosa instytucj prezydenta, a wprowadzia Rad Pastwa, z przewodniczcym na czele. By to organ kolegialny, ktrego kompetencje byy podobne do kompetencji prezydenta jako gowy pastwa. W wyniku obrad
okrgego stou" urzd prezydenta zosta przywrcony i wprowadzony
do systemu ustrojowego nowelizacj
konstytucji z 7 kwietnia 1989 roku.
Siedzib prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej

jest paac Radziwiw, wybudowany w latach
1643-1645. W czasach Krlestwa Polskiego
miecia si w nim rezydencja namiestnika
gen. Jzefa Zajczka (std czsto stosowana
jest nazwa Paac Namiestnikowski). Przed paacem stoi pomnik Jzefa Poniatowskiego.
Prezydenci polscy
Prezydenci II RP
Gabriel Narutowicz (9-16 grudnia 1922)
Stanisaw Wojciechowski (1922-1926)
Ignacy Mocicki (1926-1939)
Rzeczpospolita Polska 1945-1952
Bolesaw Bierut (1947-1952)
Prezydenci PRL i RP
Wojciech Jaruzelski (1989-1990)
Prezydenci na emigracji
Wadysaw Raczkiewicz (1939-1947)
August Zaleski (1947-1972)
Stanisaw Ostrowski (1972-1979)
Edward Raczyski (1979-1986)
Kazimierz Sabbat (1986-1989)
Ryszard Kaczorowski (1989-1990)
Prezydenci III RP
Lech Wasa (1990-1995)
Aleksander Kwaniewski (1995-2000,
od 2000)
143
CO
Konstytucja RP
1. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej jest najwyszym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem cigoci wadzy pastwowej.
2. Prezydent Rzeczypospolitej czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi
na stray suwerennoci i bezpieczestwa pastwa oraz nienaruszalnoci
i niepodzielnoci jego terytorium".
picioletnia
kadencja prezydenta wybranego
w picioprzymiotnikowych
wyborach
Prezydent jest wybierany na picioletni kadencj w wyborach powszechnych, rwnych, bezporednich, wikszociowych i w gosowaniu
tajnym. Ta sama osoba moe by wybrana tylko dwukrotnie. Wybory
prezydenckie zarzdza marszaek sejmu, a wano wyboru stwierdza
Sd Najwyszy. Na prezydenta moe by wybrany obywatel polski, ktry
najpniej w dniu wyborw ukoczy 35 lat i korzysta z peni praw wyborczych do sejmu. Kandydat jest poddawany postpowaniu lustracyjnemu, polegajcemu na sprawdzeniu, czy zoy on zgodne z prawd
owiadczenie o wsppracy z organami bezpieczestwa PRL. Kandydata zgasza co najmniej 100 tysicy obywateli. O wyborze decyduje bezwzgldna wikszo wanie oddanych gosw. Jeeli aden z kandydatw
nie uzyska takiej wikszoci, to przeprowadzana jest druga tura wyborw. Przechodzi do niej dwch kandydatw, ktrzy uzyskali najwiksz
liczb gosw w pierwszej turze.
W wyborach prezydenckich po 1989 roku tylko prezydent Wojciech Jaruzelski nie pochodzi z wyborw powszechnych. Zosta wybrany przez Zgromadzenie Narodowe. Podczas wyboru nie mia kontrkandydata, gdy by to wyraz
kompromisu osignitego przy i po okrgym stole". W wyborach prezydenckich z 1990 roku zostaa przeprowadzona II tura, podczas ktrej Lech Wasa
wygra ze Stanisawem Tymiskim. W 1995 roku w II turze wyborw L. Wasa
musia uzna przewag Aleksandra Kwaniewskiego. W wyborach w 2000 roku
A. Kwaniewski zwyciy ju w l turze.
okolicznoci
wakatu urzdu
prezydenta
wakat
(tac. vacare - by
wolnym) -nieobsadzone stanowisko, urzd, funkcja
Kadencja prezydenta rozpoczyna si w dniu zoenia przez niego

przysigi wobec Zgromadzenia Narodowego, a koczy wraz z upywem
piciu lat od dnia objcia prezydentury. Powody wczeniejszego zakoczenia urzdowania mog by nastpujce:
- mier prezydenta,
- zrzeczenie si prezydentury,
- uznanie przez Zgromadzenie Narodowe trwaej niezdolnoci prezydenta do sprawowania urzdu ze wzgldu na stan zdrowia,
- zoenie z urzdu orzeczeniem Trybunau Stanu.
Jeeli prezydent nie moe tylko przejciowo peni swych obowizkw, to zawiadamia o tym marszaka sejmu, ktry je tymczasowo od niego przejmuje.
Prezydent za swoj dziaalno nie ponosi odpowiedzialnoci politycznej (parlamentarnej), natomiast za naruszenie konstytucji, ustawy lub popenienie przestpstwa ponosi odpowiedzialno konstytucyjn przed
Trybunaem Stanu. Decyzje o postawieniu prezydenta w stan oskarenia

podejmuje Zgromadzenie Narodowe wikszoci 2/3 gosw ustawowej
liczby czonkw na wniosek co najmniej 140 parlamentarzystw.
Kompetencje prezydenta mona podzieli na sze gwnych grup.
Kompetencje w stosunku do parlamentu: zarzdzanie, wyborw, zwoywanie pierwszego posiedzenia, inicjatywa ustawodawcza, prawo weta zawieszajcego w stosunku do ustawy, podpisywanie ustaw i zarzdzanie ich
ogoszenia w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej", skracanie kadencji sejmu, wystpowanie z wnioskiem do sejmu o powoanie prezesa
Narodowego Banku Polskiego.
Kompetencje w stosunku do Rady Ministrw: powoywanie rzdu, dokonywanie na wniosek premiera zmian w skadzie rzdu, wystpowanie
z wnioskiem do sejmu o pocigniecie czonka Rady Ministrw do odpowiedzialnoci przed Trybunaem Stanu, zwoywanie w sprawach szczeglnej wagi Rady Gabinetowej (Rada Ministrw pod przewodnictwem prezydenta).
Kompetencje w stosunku do wadzy sdowniczej: powoywanie sdziw na wniosek Krajowej Rady Sdownictwa, powoywanie prezesw
Naczelnego Sdu Administracyjnego, Sdu Najwyszego, Trybunau
Konstytucyjnego oraz jednego czonka Krajowej Rady Sdownictwa.
Kompetencje w zakresie stosunkw zagranicznych: reprezentowanie
pastwa w stosunkach midzynarodowych (we wspdziaaniu z premierem i waciwym ministrem), zatwierdzanie i wypowiadanie umw midzynarodowych, mianowanie i odwoywanie polskich ambasadorw,
przyjmowanie listw uwierzytelniajcych i odwoujcych przedstawicieli dyplomatycznych innych pastw akredytowanych w Polsce.
3 kompetencje
i! prezydenta
Wan funkcj Prezydenta RP jest reprezentowanie pastwa w stosunkach midzynarodowych. Na zdjciu prezydent Aleksander Kwaniewski wita w asycie kompanii honorowej
Wojska Polskiego prezydenta Woch Carla Azeglia Ciampi (marzec 2000 r.). Zgodnie z polskim
protokoem dyplomatycznym miejscem powitania przywdcw innych pastw jest dziedziniec
Paacu Prezydenckiego.
Kompetencje w zakresie zwierzchnictwa si zbrojnych i obronnoci

pastwa: jest najwyszym zwierzchnikiem si zbrojnych (w czasie pokoju
sprawuje to zwierzchnictwo za porednictwem ministra obrony narodowej), zarzdza powszechn lub czciow mobilizacj i wydaje decyzj
o uyciu si zbrojnych do obrony kraju, a gdy sejm nie moe si zebra na
posiedzenie, zarzdza wprowadzenie stanu wojny, stanu wojennego lub
stanu wyjtkowego.
Tradycyjne uprawnienia gowy pastwa: nadawanie obywatelstwa polskiego, orderw i odznacze, tytuw naukowych profesora, korzystanie
z prawa aski.
145
Z zakresem kompetencji prezydenta wie si wydawanie przez niego aktw urzdowych. Niektre z nich musi podpisa premier, aby nabray wanoci. Takie uzalenienie wanoci aktw prezydenta od ich zaakceptowania przez premiera nazywamy kontrasygnat. Konstytucja
okrela te 30 prerogatyw, czyli aktw niewymagajcych podpisu premiera. Nale do nich midzy innymi: zarzdzanie wyborw do sejmu
i senatu, skracanie kadencji sejmu, inicjatywy ustawodawcze, zarzdzania referendum ustawodawczego, podpisywanie albo odmowa podpisania ustawy, powoywanie sdziw i stosowanie prawa aski.
Rada Ministrw
Drugim czonem wadzy wykonawczej jest Rada Ministrw (rzd). Jest to

organ kolegialny, ktry tworz: prezes
Rady Ministrw, wiceprezesi, ministrowie oraz przewodniczcy okrelonych
w ustawie komitetw.
Siedziba Urzdu Rady Ministrw przy Alejach

Ujazdowskich w Warszawie
organizacja
i kierowanie
pracami rzdu,
nadzr nad
samorzdem
terytorialnym
Prezes Rady Ministrw, potocznie nazywany premierem, jest nie tylko przewodniczcym Rady, ale rzeczywistym kierownikiem prac rzdu.
Reprezentuje Rad Ministrw,
organizuje i kieruje jej pracami,
Prezesi Rady Ministrw po 1989 roku
w tym koordynuje i kontroluje
Tadeusz Mazowiecki (1989-1991)
prac czonkw rzdu. SprawuJan Krzysztof Bielecki (1991)
je
te zwierzchnictwo nad korJan Olszewski (1991-1992)
pusem suby cywilnej, nadzr
Waldemar Pawlak (1992)
nad dziaalnoci samorzdu
Hanna Suchocka (1992-1993)
Waldemar Pawlak (1993-1995)
terytorialnego z punktu widzeJzef Oleksy (1995-1996)
nia legalnoci jego dziaania
Wodzimierz Cimoszewicz (1996-1997)
oraz stanowi prawo w formie
Jerzy Buzek (1997-2001)
rozporzdze. Ponadto premier
Leszek Miller (2001-2004)
kieruje
prac terenowej admiMarek Belka (od 2004)
nistracji rzdowej.
kierowanie
dziatami
administracji
rzdowej
lub wypetnianie zada
powierzonych
przez premiera
Minister jest naczelnym organem administracji rzdowej oraz czonkiem Rady Ministrw. O powoaniu na to stanowisko decyduj gwnie
wzgldy polityczne, aczkolwiek powinny by brane pod uwag take kwalifikacje merytoryczne. Ministrowie dziel si na ministrw kierujcych
okrelonymi dziaami administracji rzdowej (np. edukacja, zdrowie, praca, sprawy zagraniczne) oraz na ministrw wypeniajcych zadania powierzone im przez premiera (tzw. ministrowie bez teki). Kady z ministrw resortowych organizuje prac swojego ministerstwa i nim kieruje.
146
Gwna rola w procesie powoywania rzdu przypada prezydentowi

i sejmowi. Prawo powoania rzdu naley do prezydenta, ktry najpierw desygnuje prezesa Rady Ministrw, a nastpnie na jego wniosek powouje
czonkw Rady Ministrw w cigu 14 dni od pierwszego posiedzenia sejmu.
Tak powoana Rada Ministrw musi uzyska w cigu 14 dni wotum zaufania sejmu. Premier przedstawia expose, w ktrym prezentuje program dziaania rzdu i zwraca si o udzielenie mu wotum zaufania. Jeli go nie uzyska,
sejm przystpuje do wyonienia rzdu w cigu 14 dni bezwzgldn wikszoci gosw. Do prezydenta naley wwczas tylko wrczenie nominacji
czonkom rzdu i odebranie od nich przysigi. Moe si jednak zdarzy, e
sejm nie zdoa wyoni nowego rzdu. Wtedy prezydent w cigu kolejnych
14 dni powouje nowy rzd. W takim wypadku wystarczy ju zwyka wikszo w sejmie, aby uzyska on wotum zaufania. Gdy jednak i ta prba si
nie powiedzie, prezydent skraca kadencj sejmu i zarzdza nowe wybory.
Rada Ministrw jako cao ustpuje w wypadku:
- ukonstytuowania si nowo obranego Sejmu,
- rezygnacji czonkw Rady lub premiera z penienia funkcji,
- nieudzielenia przez Sejm wotum zaufania rzdowi,
- zoenia wniosku o wotum nieufnoci dla rzdu (wniosek co najmniej
46 posw, wskazujcy imiennie nowego kandydata na premiera - konstruktywne wotum nieufnoci).
Dymisj rzdu skada prezes Rady Ministrw na rce prezydenta.
Prezydent w jednym tylko wypadku - rezygnacji prezesa Rady Ministrw
- moe odmwi przyjcia dymisji.
Konstytucja RP przewiduje rwnie moliwo dokonywania zmian
w skadzie Rady Ministrw, co w potocznym jzyku polityki okrela si
jako rekonstrukcj rzdu. Jej powodem moe by rezygnacja ministra,
decyzja premiera o odwoaniu ministra lub zoenie ministrowi wotum
nieufnoci przez sejm. Odwoania ministra dokonuje prezydent RP.
Rada Ministrw ponosi odpowiedzialno parlamentarn (polityczn)
przed sejmem, ktry negatywn ocen jej dziaalnoci wyraa w uchwale
o wotum nieufnoci. Odpowiedzialno polityczna moe przybra form
odpowiedzialnoci solidarnej caego rzdu bd odpowiedzialnoci indywidualnej poszczeglnych jego czonkw.
Czonkowie Rady Ministrw ponosz odpowiedzialno konstytucyjn
przed Trybunaem Stanu za naruszenie Konstytucji RP lub ustawy w zwizku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie swojego urzdowania,
a take za popenienie przestpstwa. Wniosek o pocignicie czonka Rady Ministrw do odpowiedzialnoci przed Trybunaem Stanu moe zgosi
prezydent lub co najmniej 115 posw, a uchwa o pocigniciu do takiej
odpowiedzialnoci podejmuje sejm wikszoci 3/5 ustawowej liczby posw, a wic co najmniej wikszoci 276 gosw.
p tryb powoywania Rady

: Ministrw
S dymisja Rady
Ji Ministrw
konstruktywne
wotum nieufnoci
- wotum nieufnoci wyraone rzdowi, wskazujce
jednoczenie kandydata na nowego
premiera
odpowiedzialI no Rady
Ministrw
(parlamentarna-przed
j; Sejmem i kon|: stytucyjna
1
- przed Trybunatem Stanu)
147
Do zada Rady Ministrw naley:

- zapewnienie wykonania ustaw,
- wydawanie rozporzdze,
- kierowanie, koordynowanie i kontrolowanie dziaalnoci caej administracji w pastwie,
- uchwalanie projektu budetu i kierowanie jego wykonaniem,
- ochrona interesw skarbu pastwa,
- zapewnienie wewntrznego i zewntrznego bezpieczestwa pastwa,
- sprawowanie oglnego kierownictwa w dziedzinie obronnoci,
- sprawowanie oglnego kierownictwa w dziedzinie stosunkw midzynarodowych.
Organy odpowiedzialne za porzdek i bezpieczestwo wewntrzne
pastwa
Zadania Rady Ministrw w zakresie bezpieczestwa wewntrznego
realizuje Ministerstwo Spraw Wewntrznych i Administracji, a zwaszcza
podlega mu Obrona Cywilna (omawiana na lekcjach przysposobienia
obronnego), policja i Agencja Bezpieczestwa Wewntrznego.
zapewnienie
bezpieczestwa
ludzi i utrzymanie porzdku
publicznego
148
Policja. Nazwa policja (gr. politeia - rzd, ustrj pastwa), dawniej

okrelajca caoksztat administracyjnej dziaalnoci pastwa, oznacza
obecnie wyspecjalizowan umundurowan i uzbrojon formacj, ktra
suy spoeczestwu i jest przeznaczona do ochrony bezpieczestwa ludzi oraz do utrzymywania porzdku publicznego.
W wietle Ustawy o policji z 6 kwietnia 1990 roku do jej zada nale midzy innymi:
- ochrona ycia i zdrowia ludzi oraz mienia przed bezprawnymi zamachami naruszajcymi te dobra;
- zapewnienie spokoju w miejscach publicznych oraz w rodkach publicznego transportu i komunikacji publicznej, w ruchu ldowym
i na wodach przeznaczonych do powszechnego korzystania;
- inicjowanie i organizowanie dziaa majcych na celu zapobieganie
popenianiu przestpstw i wykrocze;
- wykrywanie przestpstw i wykrocze oraz ciganie ich sprawcw;
- kontrola przestrzegania przepisw porzdkowych i administracyjnych
zwizanych z dziaalnoci i obowizujcych w miejscach publicznych;
- nadzr nad straami gminnymi (miejskimi) oraz nad specjalistycznymi
uzbrojonym i formacjami ochronnymi w zakresie okrelonym w odrbnych przepisach.
Centralnym organem administracji rzdowej RP w sprawach ochrony bezpieczestwa ludzi oraz utrzymanie bezpieczestwa i porzdku publicznego jest Komendant Gwny Policji. Podlega on Ministrowi Spraw
Wewntrznych i Administracji. Organami administracji rzdowej na terenie wojewdztwa w sprawach ochrony bezpieczestwa s: wojewoda,
komendant wojewdzki policji, komendanci powiatowi (miejscy) oraz

komendanci posterunkw. W skad policji wchodz midzy innymi suby kryminalne, prewencyjne i jednostki antyterrorystyczne. Czynnoci
subowe policjanci podejmuj na polecenie sdu, prokuratora, organu
administracji pastwowej czy samorzdu terytorialnego. Maj prawo legitymowania obywateli, w celu ustalenia ich tosamoci, zatrzymywania
osb, zwaszcza tych, ktre stwarzaj bezporednie zagroenie dla ludzkiego ycia i zdrowia oraz mienia, przeszukiwania osb i pomieszcze,
przeprowadzania kontroli osobistej, przegldania zawartoci bagay,
sprawdzania adunku itp.
W ramach zarzdzonej przez sd okrgowy kontroli operacyjnej wobec osoby podejrzanej organa policji maj prawo kontrolowa tre korespondencji, zawarto przesyek pocztowych, stosowania podsuchu
telefonicznego. W czasie wykonywania swych czynnoci subowych
funkcjonariusze zobowizani s do respektowania godnoci ludzkiej
i przestrzegania praw czowieka. Na sposb prowadzenia przeszukania,
zatrzymania, rewizji osobistej, legitymowania przysuguje osobie podlegajcej tym czynnociom zaalenie do miejscowo waciwego prokuratora. W przypadku ewidentnego i niebezpiecznego zakcania spokoju publicznego (np. zadymy wywoywane przez pseudokibicw podczas
meczw pikarskich, agresywne demonstracje zwizkowe, nielegalne
blokady drg) i niestosowania si sprawcw do wydawanych polece policjanci mog uywa rodkw przymusu bezporedniego (paki, gazy
zawice, kule gumowe, dziaka wodne, psy). Ustawa z 1990 roku dopuszcza moliwo uycia przez policj broni palnej w kilku cile okrelonych przypadkach. Warunki i sposb postpowania przy uyciu broni
palnej okrela szczegowo Rada Ministrw w drodze rozporzdzenia.
Agencja Bezpieczestwa Wewntrznego i Agencja Wywiadu. Instytucj powoan do ochrony bezpieczestwa wewntrznego oraz porzdku
konstytucyjnego pastwa jest Agencja Bezpieczestwa Wewntrznego.
Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 14 czerwca 2002 roku do priorytetowych zada ABW naley rozpoznawanie, zapobieganie i zwalczanie
wszelkich zagroe, ktre godz w suwerenno i midzynarodow pozycj pastwa, niepodlego i nienaruszalno jego terytorium oraz
obronno. Celem dziaania ABW jest zapobieganie i wykrywanie przestpstw, takich jak szpiegostwo, terroryzm, naruszanie tajemnicy pastwowej; przestpstwa godzce w podstawy ekonomiczne pastwa (np.
szpiegostwo gospodarcze, oszustwa podatkowe na du skal); korupcji
osb penicych funkcje publiczne. Dziaalno ABW skierowana jest
take przeciwko przestpstwom polegajcym na produkcji i obrocie towarami (technologiami) o strategicznym znaczeniu dla pastwa, jak rwnie przeciwko nielegalnemu wytwarzaniu i posiadaniu broni, amunicji,
materiaw wybuchowych oraz narkotykw i rodkw psychotropowych.
Nielegalny jest te obrt tymi towarami.
| specjalne
| uprawnienia
l policji
| zapewnienie
| bezpieczestwa
f wewntrznego
[l i porzdku
| konstytucyjnego
149

1
przeciwdziaanie
zewntrznym
zagroeniom
Zadania Agencji Wywiadu polegaj na uzyskiwaniu, analizowaniu oraz

przekazywaniu waciwym organom (Prezes Rady Ministrw, Minister
Spraw Wewntrznych, Minister Obrony Narodowej) informacji o istotnym
znaczeniu dla gospodarki i obronnoci pastwa, bezpieczestwa zewntrznego i pozycji Polski na arenie midzynarodowej. Agencja Wywiadu w ramach swych zada przeciwdziaa zewntrznym zagroeniom godzcym
w niepodlego pastwa polskiego. Do priorytetw AW naley te ochrona zagranicznych przedstawicielstw RP (ambasady, konsulaty, ataszary)
przed dziaalnoci obcych sub specjalnych, ochrona cznoci (szyfry)
z placwkami dyplomatycznymi, zwalczanie midzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz przestpczoci zorganizowanej, zwalczanie midzynarodowego handlu broni (konwencjonaln, jak i broni masowej zagady), rodkami wybuchowymi, rodkami odurzajcymi itp., prowadzenie
wywiadu elektronicznego, rozpoznawanie i analiza zagroe wystpujcych w rnych rejonach napi na wiecie, majcych istotny wpyw
na bezpieczestwo Polski, oraz eliminowanie tych zagroe.
Szefw ABW i AW powouje i odwouje Prezes Rady Ministrw RP
po zapoznaniu si z opini Prezydenta RP, Kolegium ds. Sub Specjalnych (organ o charakterze opiniodawczo-doradczym przy Radzie Ministrw) oraz Sejmowej Komisji ds. Sub Specjalnych.
Wadza sdownicza
Czci aparatu pastwowego s sdy i trybunaty. Rozstrzyganie sporw

na podstawie ustawy (wymiar sprawiedliwoci) naley do niezawisych sdw, a rozstrzyganie sporw konstytucyjnych, zarwno w sferze stanowienia, jak i stosowania prawa, zostao powierzone niezawisym trybunaom.
Sdy
CP
Wymiar sprawiedliwoci w Rzeczypospolitej Polskiej sprawuj Sd Najwyszy, sdy powszechne, sdy administracyjne oraz sdy wojskowe".
nadzorowanie
dziaalnoci
sdw powszechnych
i wojskowych
Sd Najwyszy sprawuje nadzr nad dziaalnoci sdw powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. W jego skad wchodz: pierwszy prezes, prezesi oraz sdziowie. Pierwszego prezesa Sdu Najwyszego powouje prezydent na szecioletni kadencj spord kandydatw
przedstawionych przez Zgromadzenie Oglne Sdziw Sdu Najwyszego. Sdziw Sdu Najwyszego powouje take prezydent na wniosek
Krajowej Rady Sdownictwa. Na stanowisko sdziego moe by powoany obywatel polski, majcy nieskazitelny charakter, ukoczone studia
prawnicze, wyrniajcy si wysokim poziomem wiedzy prawniczej i dowiadczeniem zawodowym. Sd Najwyszy dzieli si na cztery izby:
- Cywiln,
- Karn,
- Pracy, Ubezpiecze Spoecznych i Spraw Publicznych
- Wojskow.
Konstytucja RP
cztery izby
Sdu
Najwyszego
Kada z nich nadzoruje orzecznictwo

sdowe w sprawach nalecych do jej
kompetencji.
Siedziba Sdu Najwyszego przy placu Krasiskich

w Warszawie
Najwaniejsze funkcje Sdu Najwyszego to:

- rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzecze sdw
odwoawczych koczcych postpowanie sdowe;
- podejmowanie uchwal majcych na celu wyjanienie przepisw prawnych budzcych wtpliwoci w praktyce;
- stwierdzanie wanoci wyborw: do sejmu i senatu, na prezydenta, a take prawomocnoci referendum oglnokrajowego i konstytucyjnego.
Sdami powszechnymi s sdy rejonowe, sdy okrgowe i sdy apelacyjne. Sdy powszechne rozstrzygaj wszelkie sprawy z zakresu prawa
karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz prawa pracy i ubezpiecze spoecznych, ktre nie s zastrzeone dla innych sdw. Wszystkich sdziw sdw powszechnych powouje minister sprawiedliwoci.
Sdami kieruj prezesi podlegajcy ministrowi.
Postpowanie sdowe oparte jest na zasadzie instancyjnoci. Dziki
temu moliwe jest naprawienie wszelkich uchybie dokonywanych w sdach pierwszej instancji. Najnisz instancj stanowi sdy rejonowe, rozpatrujce wszystkie sprawy z wyjtkiem tych, ktre s przypisane sdom
okrgowym (sd okrgowy jest sdem pierwszej instancji np. w sprawach
o zbrodni, o rozwd, o naruszenie dbr osobistych). Od padziernika
2001 r. funkcjonuj przy nich sdy grodzkie, ktre przejy sprawy po zlikwidowanych kolegiach do spraw wykrocze. Sdy okrgowe rozpoznaj
odwoania (apelacje) od orzecze sdw rejonowych. Odwoania od
orzecze sdw okrgowych (kasacje) rozpatruj natomiast sdy apelacyjne. Kontrola w trybie kasacyjnym dokonywana jest wycznie pod
wzgldem zgodnoci z prawem i prowadzi do utrzymania lub uchylenia
orzeczenia oraz przekazania go do ponownego rozpatrzenia. Kasacje od
orzecze sdw apelacyjnych rozpatruje Sd Najwyszy.
Postpowanie przed sdami toczy si na zasadzie rwnoci stron, z zapewnieniem stronom prawa do obrony, a take odwoania si (apelacji)
do sdu wyszej instancji. Sdziowie s w sprawowaniu swojego urzdu
niezawili i podlegaj tylko Konstytucji RP oraz ustawom. Gwarancje niezawisoci sdziowskiej to:
kasacja
(tac. cassare
-zniszczy, uniewani) - moliwo przeprowadzenia kontroli
zaskaronego wyroku z powodu racego naruszenia
przepisw prawa
w trakcie trwania
postpowania
sdowego; musi
by poprzedzona
apelacj
zasada instan;: cyjnoci

: - moliwo
i dochodzenia
sprawiedliwoI ci w sdach
l] wyszej inII stancji
apelacja
- odwoanie si
od wyroku sdu
pierwszej instancji do sdu odwoawczego, najczciej w wypadku
naruszenia przepisw proceduralnych
[j rwno stron
[j w postpowali niu sdowym
151
badanie
owiadcze
lustracyjnych
kandydatw
na stanowiska
w pastwie
analizowanie
owiadcze
lustracyjnych
i wszczynanie
postpowa
lustracyjnych
- nieusuwalno - sdzia moe by usunity ze swojego stanowiska jedynie na podstawie orzeczenia sdu;
- immunitet sdziowski - sdzia nie moe by zatrzymany ani pocignity do odpowiedzialnoci karnej bez zezwolenia waciwego sdu dyscyplinarnego;
- niepoczalno - zakaz czenia stanowiska sdziego ze sprawowaniem mandatu posa lub senatora;
-apolityczno - sdzia nie moe by czonkiem partii politycznej
i zwizku zawodowego.
Sd lustracyjny zosta utworzony na podstawie ustawy z 11 kwietnia
1997 roku o ujawnieniu pracy lub suby w organach bezpieczestwa
pastwa, bd te wsppracy z nimi w latach 1944-1990 osb penicych
funkcje publiczne (tzw. ustawa lustracyjna). Sd ten stanowi organ Sdu
Apelacyjnego w Warszawie. Obowizek zoenia owiadcze dotyczcych pracy lub wsppracy ze subami bezpieczestwa maj osoby urodzone przed 1972 rokiem, kandydujce na prezydenta, posw, senatorw, osoby desygnowane na stanowisko prezesa Rady Ministrw,
kandydaci na kierownicze stanowiska pastwowe. Lustracja bada prawdziwo owiadczenia, a nie fakt wsppracy z organami bezpieczestwa.
W procesie lustracyjnym szczegln rol odgrywa rzecznik interesu publicznego. Do zada rzecznika naley analiza owiadcze wpywajcych do
sdu lustracyjnego, zbieranie informacji niezbdnych do sprawdzenia
owiadcze, skadanie wnioskw do tego sdu o wszczcie postpowania
lustracyjnego w razie wtpliwoci co do prawdziwoci owiadczenia. Postpowanie lustracyjne wszczyna si na wniosek rzecznika lub jego zastpcy.
Sd podejmuje rwnie postpowanie na wniosek osoby, ktra przyznaa
si do wsppracy, ale domaga si ustalenia, e bya do tego zmuszona pod
grob utraty ycia czy zdrowia wasnego lub kogo bliskiego. W postpowaniu lustracyjnym uczestniczy trzech sdziw. Sd wydaje pisemne orzeczenie stwierdzajce prawdziwo lub nieprawdziwo owiadczenia osoby
lustrowanej. W razie braku dostatecznych dowodw pozwalajcych na
ocen prawdziwoci owiadczenia sd orzeka o umorzeniu postpowania. Prawomocne orzeczenie sdu stwierdzajce fakt zoenia przez osob lustrowan niezgodnego z prawd
owiadczenia powoduje utrat zajmowanego stanowiska lub funkcji. Od
orzeczenia sdu mona si odwoa.
Przed wyborami prezydenckimi w 2000 roku
wszyscy kandydaci, zgodnie z ustaw lustracyjn, byli zobowizani do zoenia owiadcze
dotyczcych pracy dla stub bezpieczestwa
w czasach PRL lub wsppracy z nimi. W zwizku z podejrzeniem Lecha Wasy o tak wspprac rzecznik interesu publicznego zoy
wniosek o wszczcie przeciw niemu postpowania lustracyjnego. Sd lustracyjny uwolnit Lecha Was od zarzutu kamstwa lustracyjnego.
152
Sdownictwo administracyjne w Polsce od 2004 roku jest dwuinstancyjne. Sdami I instancji s wojewdzkie sdy administracyjne, natomiast Naczelny Sd Administracyjny jako sd II instancji rozpatruje
rodki odwoawcze od ich orzecze. Niektre okrelone w ustawach kategorie spraw NSA rozstrzyga rwnie jako sd I instancji. Sdy administracyjne sprawuj wymiar sprawiedliwoci przez sdow kontrole
dziaalnoci administracji publicznej. Kontrola ta obejmuje rwnie
orzekanie o zgodnoci z ustawami uchwa organw samorzdu terytorialnego i aktw normatywnych terenowych organw administracji rzdowej. Do zada sdw administracyjnych naley te rozstrzyganie
spraw spornych midzy obywatelem a organem administracji, ktry podj decyzj odmawiajc mu pewnego uprawnienia lub nakadajc na
okrelony obowizek prawny, jak rwnie rozpatrywanie sporw kompetencyjnych midzy organami administracji samorzdowej i administracji
rzdowej. Zatem kada decyzja administracyjna moe by zaskarona do sdu administracyjnego w razie jej niezgodnoci z prawem. Sdy
administracyjne kontroluj decyzje wycznie pod wzgldem zgodnoci
z prawem, a nie ich celowoci czy susznoci. Na czele NSA stoi prezes powoywany przez prezydenta.
Wymiar sprawiedliwoci w siach zbrojnych naley do sdw wojskowych, ktre organizacyjnie wchodz w ich skad. Zgodnie z zasad instancyjnoci sdy wojskowe pierwszej instancji to sdy garnizonowe,
a drugiej - sdy okrgu wojskowego.
Krajowa Rada Sdownictwa zostaa wprowadzona do polskiego systemu konstytucyjnego w 1989 roku i jest organem pastwa stojcym na
stray niezalenoci sdw i niezawisoci sdziw. W jej skad wchodz
trzy grupy czonkw, wybieranych na czteroletni kadencj:
- osoby wchodzce w skad Rady z urzdu: pierwszy prezes Sdu Najwyszego, minister sprawiedliwoci, prezes NSA oraz osoba powoana
przez prezydenta;
- pitnastoosobowa reprezentacja rodowiska sdziowskiego;
- czterech posw i dwch senatorw, wybranych przez obydwie izby.
kontrolowanie
zgodnoci
decyzji
administracji
publicznej
z prawem
i rozpatrywanie
| spraw dotyczcych sit
zbrojnych
stanie na stray niezalenoci sdw
i niezawisoci
i sdziw
Irybunaly
Trybuna Konstytucyjny w Polsce funkcjonuje od 1985 roku. W jego

skad wchodzi obecnie 15 sdziw, wybieranych przez sejm na dziewicioletni kadencj (obowizuje zakaz reelekcji) spord osb wyrniajcych si wiedz prawnicz. Prezesa i wiceprezesa powouje prezydent.
Sdziowie Trybunau s niezawili.
Podstawow funkcj Trybunau Konstytucyjnego jest orzekanie
o konstytucyjnoci i legalnoci aktw prawnych. Funkcj t realizuje on
w nastpujcych formach:
- orzeka o zgodnoci ustaw i umw midzynarodowych z konstytucj;
- orzeka o zgodnoci ustaw z ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi;
orzekanie
o zgodnoci
aktw prawnych z konstytucj i o ich
legalnoci
153
orzekanie odpowiedzialnoci osb

zajmujcych
najwysze
stanowiska
pastwowe
154
- orzeka o zgodnoci przepisw prawa wydawanych przez centralne organy pastwowe z konstytucj, ratyfikowanymi umowami midzynarodowymi i ustawami;
- orzeka w sprawach skarg konstytucyjnych;
- orzeka w sprawach sporw kompetencyjnych pomidzy centralnymi
organami pastwa;
- orzeka o zgodnoci z konstytucj celw oraz dziaalnoci partii politycznych.
Kady, kto uzna, e naruszone zostay jego prawa konstytucyjne, ma
prawo wnie skarg do Trybunau Konstytucyjnego. Jest to skarga
konstytucyjna. Wymaga ona rozstrzygnicia przez Trybuna zgodnoci
z konstytucj tej ustawy, na podstawie ktrej orzeczono w sprawie pokrzywdzonego. Z tak skarg mona wystpi do Trybunau dopiero po
wyczerpaniu postpowania we wszystkich instancjach. Mona to uczyni w cigu dwch miesicy od zapadnicia prawomocnego wyroku.
Skarg moe sformuowa jedynie adwokat lub radca prawny.
Z wnioskiem o kontrol zgodnoci kwestionowanych aktw prawnych
z aktami wyszego rzdu mog te wystpowa: prezydent, marszaek sejmu, marszaek senatu, prezes Rady Ministrw, minimum 50 posw bd
30 senatorw, pierwszy prezes Sdu Najwyszego, prezes NSA, prokurator
generalny, prezes Najwyszej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.
Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego s ostateczne. Jeeli orzeknie on o wadliwoci zakwestionowanego aktu prawnego, to akt ten przestaje obowizywa.
Trybuna Stanu orzeka w sprawach uchybie popenianych przez
przedstawicieli wadzy w trakcie jej sprawowania. Obecnie instytucja ta
dziaa w Stanach Zjednoczonych. W Europie za o odpowiedzialnoci
konstytucyjnej orzeka na og specjalny sd na wniosek parlamentu.
Takie te rozwizanie przyjmowano w konstytucjach polskich, poczynajc od Konstytucji 3 maja. Tylko w okresie powojennym negowano instytucj odpowiedzialnoci konstytucyjnej. Wspczenie w Polsce Trybuna Stanu przywrcono w niekompletnej postaci w 1982 roku,
a znacznie zreformowano w latach 1989-1992.
Trybuna Stanu jest instytucj sdownicz powoan do orzekania
o odpowiedzialnoci osb zajmujcych najwaniejsze stanowiska pastwowe. Jako oskareni mog przed nim stan:
- prezydent - za czyn naruszajcy konstytucj i ustawy oraz za przestpstwo pospolite;
- prezes i czonkowie Rady Ministrw - za naruszenie konstytucji
i ustaw oraz za przestpstwo, ale popenione w zwizku z zajmowanym
stanowiskiem;
- prezes Narodowego Banku Polskiego, prezes Najwyszej Izby Kontroli oraz czonkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji - wycznie za
naruszenie konstytucji i ustaw;
- posowie i senatorowie - za naruszenie zakazu prowadzenia dziaalnoci gospodarczej z osiganiem korzyci z majtku skarbu pastwa lub
samorzdu terytorialnego.
Zasadnicz form odpowiedzialnoci przed Trybunaem Stanu jest
odpowiedzialno konstytucyjna, dotyczca naruszenia konstytucji lub
ustawy w zwizku z zajmowanym stanowiskiem. Ten rodzaj czynu nazywany jest deliktem konstytucyjnym. Za delikty konstytucyjne Trybuna
moe orzec: utrat czynnego i biernego prawa wyborczego na okres do
10 lat, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk w organach pastwowych i spoecznych, utrat orderw i odznacze.
Trybuna Stanu skada si z przewodniczcego, 2 zastpcw i 16
czonkw wybieranych przez sejm na czas jego kadencji. Co najmniej poowa czonkw Trybunau powinna mie kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sdziego. Przewodniczcym Trybunau Stanu jest
pierwszy prezes Sdu Najwyszego.
delikt
(tac. delictum
- przestpstwo,
nieprawo), tu:
czyn naruszajcy
konstytucj bd
ustawy, popeniony w zwizku
z zajmowanym
stanowiskiem
Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa
Do tej grupy organw pastwa zalicza si: Najwysz Izb Kontroli,

Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, Krajow Rad Radiofonii i Telewizji oraz prokuratur. Za taki organ mona rwnie
uzna Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych.
Kontrola pastwowa to system organw powoanych do badania
i oceny finansowej i gospodarczej dziaalnoci aparatu pastwowego.
W tym sensie rol naczelnego organu kontroli odgrywa Najwysza Izba
Kontroli (NIK). Jest ona niezalena od egzekutywy, ktr ma kontrolowa, podlega natomiast sejmowi (przedstawia mu coroczne sprawozdania ze swojej dziaalnoci). Podejmuje kontrol na zlecenie sejmu lub jego organw, na wniosek prezydenta, prezesa Rady Ministrw i z wasnej
inicjatywy. Kontroluje dziaalno midzy innymi organw administracji
rzdowej i Narodowego Banku, stosujc kryteria legalnoci, gospodarnoci, rzetelnoci i celowoci. Moe take przeprowadza kontrol dziaalnoci organw samorzdu terytorialnego i jednostek komunalnych.
Informacje o wynikach kontroli i wnioski przedstawia sejmowi. W protokoach pokontrolnych wskazuje si na nieprawidowoci, ich skutki oraz
odpowiedzialne za nie osoby.
Prezesa NIK na kadencj szecioletni powouje i odwouje sejm bezwzgldn wikszoci gosw na wniosek marszaka sejmu lub grupy co
najmniej 35 posw, za zgod senatu.
Urzd Rzecznika Praw Obywatelskich ustanowiono w Polsce w 1987
roku, wzorujc si przede wszystkim na krajach skandynawskich. Powouje go na picioletni kadencj sejm bezwzgldn wikszoci gosw,
przy czym wymagana jest zgoda senatu. W swojej dziaalnoci jest niezaleny od innych organw pastwowych i odpowiada jedynie przed sejmem. Corocznie informuje sejm i senat o swojej dziaalnoci oraz o stanie przestrzegania wolnoci i praw czowieka i obywatela.
l kontrolowanie
l dziaalnoci
organw
l administracji
rzdowej
egzekutywa
(tac. executio
- wykonanie wyroku) - wtadza
wykonawcza
przyjmowanie
skarg i interweniowanie
w wypadku
naruszenia
wolnoci
i praw
obywateli
155
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na stray wolnoci i praw czowieka i obywatela okrelonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych".
Konstytucja RP
Rzecznik dziaa nie tylko w interesie obywateli polskich, ale rwnie

cudzoziemcw, jeli ich prawa i wolnoci zostay naruszone. Przyjmuje
skargi na bezprawne lub niesprawiedliwe dziaania administracji i ustosunkowuje si do nich w celu naprawienia tych nieprawidowoci. Podejmuje czynnoci wyjaniajce na wniosek obywateli, ich organizacji, organw samorzdowych, a take z wasnej inicjatywy. Wniosek mona zoy
ustnie lub w formie pisemnej i jest on bezpatny. Rzecznik obowizany
jest rozpatrzy kady wniosek, ale moe odmwi podjcia dziaania w
konkretnej sprawie. Odmawiajc interwencji, musi poinformowa skarcego o powodach swojej deRzecznicy Praw Obywatelskich w Polsce
cyzji. Podejmujc spraw, moEwa towska (1987-1992)
e samodzielnie prowadzi
Tadeusz Zieliski (1992-1996)
postpowanie wyjaniajce lub
Adam Zieliski (1996-2000)
zwrci si o zbadanie sprawy
Andrzej Zoil (od 2000)
do waciwych organw.
ochrona konstytucyjnych
praw dziecka
stanie na stray wolnoci

stwa, prawa
obywateli do
informacji oraz
interesu publicznego
w radiofonii
i telewizji
stanie na stray
praworzdnoci,
czuwanie nad
ciganiem przestpstw, sprawowanie funkcji
oskaryciela
publicznego
Konstytucja RP przewidziaa rwnie urzd Rzecznika Praw Dziecka, zajmujcy si ochron takich praw jak: prawo do ycia i ochrony
zdrowia, prawo do wychowania w rodzinie oraz prawo do nauki. Do jego zada nale rwnie ochrona dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem, demoralizacj oraz innym zym traktowaniem.
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji jest konstytucyjnym organem
pastwa, stojcym na stray wolnoci sowa, prawa obywateli do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji. Rada skada si
z 9 czonkw powoywanych przez sejm (4 czonkw), senat (2) oraz prezydenta (3). Kadencja czonkw Rady wynosi 6 lat, ale jej skad jest odnawiany co dwa lata. Zakres dziaania Rady obejmuje:
- okrelanie warunkw prowadzenia dziaalnoci przez nadawcw (np.
ustalanie minimalnego udziau, jaki w programach emitowanych przez
poszczeglnych nadawcw maj obejmowa audycje producentw
krajowych, okrelanie limitw czasowych dla emisji reklam);
- ochron podstawowych, spoecznie akceptowanych wartoci, przede
wszystkim wartoci chrzecijaskich (Rada kontroluje pod tym ktem
programy emitowane przez nadawcw);
- udzielanie koncesji na rozpowszechnianie programw radiowych i telewizyjnych;
- ustalanie wysokoci opaty abonamentowej.
Prokuratura, stanowica w przeszoci odrbny pion organw pastwowych, obecnie jest podporzdkowana ministrowi sprawiedliwoci,
jako prokuratorowi generalnemu. Zadaniem prokuratury jest przede
wszystkim strzeenie praworzdnoci, czuwanie nad ciganiem przestpstw oraz sprawowanie funkcji oskaryciela publicznego przed sdami. W jej skad wchodz prokurator generalny oraz podlegli mu proku-
3. Wtadza lokalna w Polsce
ratorzy powszechnych i wojskowych jednostek organizacyjnych prokuratury. Jednostkami powszechnymi s prokuratury: rejonowe, okrgowe,
apelacyjne i Prokuratura Krajowa (prokurator krajowy jest jednym z zastpcw prokuratora generalnego). Jednostkami wojskowymi s prokuratury: garnizonowe, okrgw wojskowych, rodzajw si zbrojnych oraz
Naczelna Prokuratura Wojskowa (naczelny prokurator wojskowy jest zastpc prokuratora generalnego).

Samorzd terytorialny
Samorzd jest to forma organizacji wyodrbnionej grupy spoecznej,

ktra moe dziki temu decydowa w granicach prawa o istotnych dla
siebie sprawach, dziaajc bezporednio lub za porednictwem demokratycznie wybranego przedstawicielstwa. Istnieje wiele rodzajw samorzdu: samorzd terytorialny - oparty na wizi wynikajcej z wsplnego zamieszkania, samorzd pracowniczy - oparty na wizi pracy, samorzd
zawodowy - oparty na wizi zawodu czy wreszcie samorzd uczniowski,
akademicki itp.
Tradycje samorzdu terytorialnego w Polsce s bardzo bogate. Wywodz si jeszcze z Konstytucji 3 maja. Samorzd istnia rwnie na wszystkich ziemiach polskich objtych zaborami. Po odzyskaniu przez Polsk
niepodlegoci wprowadzia go take Konstytucja marcowa z 1921 roku.
Samorzd zlikwidowano w Polsce w roku 1950, a przywrcono go dopiero w 1990 roku. Powoano wwczas do ycia samorzd terytorialny jako
podstawow form lokalnego ycia publicznego najpierw na szczeblu
gminy, a od 1999 roku take na szczeblu powiatu i wojewdztwa.
Od 1999 roku w Polsce obowizuje trjstopniowy podzia terytorialny
pastwa. Jednostkami tego podziau s: gmina, powiat i wojewdztwo. Terytorium Polski zostao podzielone na 16 wojewdztw. Tworzy sieje na mocy ustawy. W ramach wojewdztw funkcjonuj powiay, a najniszy szczebel podziau stanowi gminy. W kadej z tych jednostek funkcjonuje
samorzd. Tak wic mamy samorzd gminny, powiatowy oraz wojewdzki.
System samorzdu terytorialnego nie jest hierarchiczny. Zakres dziaania
samorzdu wojewdztwa nie narusza samodzielnoci powiatu i gminy, podobnie samorzd powiatowy nie narusza samodzielnoci samorzdu gminy. Tak wic organy samorzdu dziaajce na wyszych szczeblach podziau terytorialnego nie s nadrzdne w stosunku do pozostaych jednostek.
samodzielne
i niezalene
dziafanie
grupy
spoecznej
za porednictwem przedstawicieli
trzystopniowy
podziat terytorialny pastwa
Samorzd gminny
Mieszkacy gminy tworz z mocy prawa wsplnot samorzdow.

Gmina wykonuje zadania publiczne w imieniu wasnym i na wasn odpowiedzialno, ma ona osobowo prawn, a jej samodzielno podlega
ochronie sdowej. Do zakresu dziaania gminy nale wszystkie sprawy
publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeone ustawami na rzecz innych podmiotw. Gmina wykonuje zadania wasne oraz zadania zlecone
zaspokajanie
zbiorowych
potrzeb wsplnoty gminnej
157
prawo stanowienia przepisw obowizujcych

na obszarze
gminy
gosowanie
nad okrelonym projektem
wprowadzanie
uchwal
w ycie
l wydawanie
'! ustaw
soectwa
i osiedla organami pomocniczymi gmin
l uzupenianie
| dziaa gminy
158
z zakresu administracji rzdowej. Do zada wasnych gminy naley zaspokajanie potrzeb zbiorowych wsplnoty gminnej. Zadania te mona
uj w czterech kategoriach takich jak: infrastruktura spoeczna (szkoy,
ochrona zdrowia, opieka spoeczna itd.), infrastruktura techniczna
(drogi, wodocigi, transport), porzdek i bezpieczestwo publiczne oraz
ad przestrzenny i ekologiczny (zagospodarowanie terenu, ochrona rodowiska). Zadania wasne dziel si na obowizkowe, ktre gmina musi
wykona, oraz pozostae, ktrych wykonanie zaley od jej woli i moliwoci (przede wszystkim finansowych). Gmina wykonuje rwnie zadania
zlecone z zakresu administracji rzdowej, a take z zakresu organizacji
i przeprowadzania wyborw powszechnych oraz referendw, po uprzednim zapewnieniu jej rodkw finansowych przez administracj rzdow.
Gminie przysuguje prawo stanowienia przepisw powszechnie obowizujcych na obszarze grniny, zwanych przepisami gminnymi.
Wadzami gminy s nastpujce organy:
- referendum gminne -jest form bezporedniego sprawowania wadzy
w gminie i moe by przeprowadzane w kadej wanej dla gminy sprawie (np. dotyczce planu zagospodarowania przestrzennego gminy);
- rada gminy - jest organem uchwaodawczym i kontrolnym, skada si
z radnych, wybieranych w wyborach gminnych na czteroletni kadencj,
obraduje na sesjach, a ze swego grona wybiera przewodniczcego rady;
- wjt (burmistrz, prezydent miasta) - urzdnik sprawujcy wadz wykonawcz w gminie, wybierany w wyborach powszechnych, rwnych,
bezporednich i w gosowaniu tajnym na czteroletni kadencj; burmistrz sprawuje wadz wykonawcz w gminie, w ktrej siedziba wadz
znajduje si w miecie pooonym na terytorium tej gminy, w miastach
powyej 100 tysicy mieszkacw funkcj t peni prezydent miasta.
Jednostkami pomocniczymi gmin wiejskich s soectwa, a miejskich
dzielnice (osiedla).
Gminy mog tworzy zwizki komunalne, zawiera porozumienia
i tworzy stowarzyszenia. W Polsce istnieje kilkanacie zwizkw komunalnych i stowarzysze gmin (np. Podhalaski Zwizek Gmin, Zwizek
Miast Polskich).
Samorzd powiatowy
Ustawa o samorzdzie powiatowym przenosi podstawowe treci
z ustawy o samorzdzie gminnym na szczebel powiatu. Powiat posiada
osobowo prawn i wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym. Zadania powiatu nie mog narusza zakresu dziaania gmin,
a maj mie charakter uzupeniajcy. Mieszkacy powiatu mog podejmowa rozstrzygnicia bezporednio poprzez referendum lub za porednictwem organw powiatu, ktrymi s:
- rada powiatu - organ uchwaodawczy i kontrolny,
- zarzd powiatu - na jego czele stoi starosta.
Miastem na prawach powiatu (tzw. powiat grodzki) jest miasto liczce ponad 100 tysicy mieszkacw oraz miasto, ktre przestao by siedzib wojewody po reformie terytorialnej kraju. Funkcje organw powiatu w takich miastach sprawuje rada miasta i zarzd miasta.
i
Samorzd wojewdztwa
Na terenie wojewdztwa, w odrnieniu od gminy i powiatu, dziaa

nie tylko samorzd, ale rwnie administracja rzdowa, ktr wykonuje
powoywany przez prezesa Rady Ministrw wojewoda. Sprawuje on nadzr nad jednostkami samorzdu terytorialnego oraz jest przedstawicielem rzdu w terenie.
nadzorowanie
samorzdu
| terytorialnego
Podzia Polski na wojewdztwa
Dziaania samorzdu wojewdzkiego nie naruszaj samodzielnoci powiatu i gminy. Jego zadania koncentruj si na funkcjach o znaczeniu regionalnym. Okrela on strategi i prowadzi polityk rozwoju wojewdztwa.
l okrelanie
l: strategii i polityki rozwoju
wojewdztwa
159
premier i wojewoda organami nadzorujcymi

samorzd
reprezentowanie interesw
grupy
zawodowej
reprezentowanie interesw
gospodarczych zrzeszonych
podmiotw
Organami samorzdu wojewdzkiego s:

- sejmik wojewdztwa - organ uchwaodawczy i kontrolny: stanowienie
prawa miejscowego, uchwalanie budetu wojewdztwa, wybieranie zarzdu (jego pracami kieruje przewodniczcy sejmiku);
- zarzd wojewdztwa - organ wykonawczy; na jego czele stoi marszaek.
Wojewdztwa mog nawizywa wspprac ze spoecznociami regionalnymi innych pastw w granicach kompetencji wojewdztwa, a przy
tym w zgodzie z polityk zagraniczn Polski oraz prawem wewntrznym.
Organami nadzoru nad dziaalnoci samorzdu s prezes Rady Ministrw i wojewoda, a w zakresie spraw budetowych - Regionalna Izba
Obrachunkowa. Celem nadzoru jest zapewnienie zgodnoci dziaania
samorzdu z prawem, a take celowoci, rzetelnoci i gospodarnoci. Organ nadzorujcy moe midzy innymi uniewani, uchyli lub zawiesi
uchwal organu nadzorowanego. Organy samorzdu, ktre notorycznie
naruszaj konstytucj lub ustawy, mog zosta rozwizane. Wobec Rady
i sejmiku tak decyzj podejmuje sejm. Jeeli organy samorzdu nie wykonuj swoich zada, premier moe je zawiesi. Zamiast nich powoany
jest zarzd komisaryczny (powoany przez wadz wysz), wykonywany
przez komisarza rzdowego.
Samorzd terytorialny jest gwn, ale nie jedyn postaci samorzdu spoecznego. Oprcz niego istniej take samorzd zawodowy i samorzd gospodarczy. Samorzd zawodowy uksztatowany jest na zasadzie wizi zawodowej. Osoby wykonujce ten sam zawd zrzeszaj si po
to, aby reprezentowa swoje interesy wobec wadz pastwowych, doskonali si zawodowo i czuwa nad etyk wykonywania zawodu. Przynaleno do niego jest obowizkowa i waciwie warunkuje wykonywanie danego zawodu. W Polsce na zasadach samorzdowych zorganizowane s
midzy innymi nastpujce grupy zawodowe: adwokaci, radcy prawni,
lekarze, notariusze, aptekarze, pielgniarki i poone, doradcy podatkowi. Samorzd gospodarczy natomiast reprezentuje interesy gospodarcze
zrzeszonych w nim podmiotw. Do tej grupy moemy zaliczy izby gospodarcze.
Na administracj publiczn skadaj si organy administracji oraz zatrudnieni w niej urzdnicy. Ich dziaalno dotyczy niemal wszystkich dziedzin ycia spoecznego i publicznego, midzy innymi: owiaty, kultury, transportu, handlu, budownictwa, ochrony rodowiska i innych. Administracja
publiczna dzieli si na administracj rzdow (pastwow) oraz administracj samorzdow. Administracja rzdowa obejmuje organy kierowane
przez Rad Ministrw. Na szczeblu centralnym jest to Rada Ministrw z jej
przewodniczcym (premierem), ministrowie oraz szefowie innych centralnych organw administracji rzdowej, jak na przykad Urzdu Komitetu
Integracji Europejskiej. Na szczeblu terenowym s to wojewodowie.
160
W celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i apolitycznego wykonywania zada administracji rzdowej ustanowiono korpus suby cywilnej. Obejmuje on urzdnikw Kancelarii Prezesa Rady
Ministrw, poszczeglnych resortw i komitetw wchodzcych w skad
Rady Ministrw, centralnych organw administracji rzdowej, urzdw
wojewdzkich oraz innych organw administracji terenowej, chyba e
odrbne ustawy stanowi inaczej. Zasady dotyczce powoywania, organizacji, funkcjonowania i rozwoju suby cywilnej okrela ustawa
z dnia 18 grudnia 1998 roku o subie cywilnej. Nadzr nad sub cywiln sprawuje, powoywany przez Prezesa Rady Ministrw i podlegy mu,
Szef Suby Cywilnej, kierujcy pracami Urzdu Suby Cywilnej. Funkcj opiniodawcz i doradcz premiera peni Rada Suby Cywilnej. W jej
skad wchodz czonkowie powoywani przez Prezesa Rady Ministrw
spord osb o szczeglnej wiedzy, dowiadczeniu i autorytecie oraz
spord osb reprezentujcych wszystkie kluby parlamentarne.
W subie cywilnej moe by zatrudniona osoba, ktra posiada obywatelstwo polskie, korzysta w peni z praw publicznych, jest niekarana,
posiada odpowiednie kwalifikacje i nieposzlakowan opini. Mianowanie w subie cywilnej uzyskuje osoba, ktra jest pracownikiem suby cywilnej, odbya sub przygotowawcz lub ukoczya Krajow Szko
Administracji Publicznej, ma tytu magistra, zna co najmniej jeden jzyk
obcy oraz ma uregulowany stosunek do suby wojskowej. Mianowanie
otrzymuje si w wyniku postpowania kwalifikacyjnego (ocenie podlega
m.in. znajomo jzykw obcych, ukoczone studia podyplomowe, tytuy naukowe itp.). Mianowany urzdnik suby cywilnej skada lubowanie o nastpujcej treci: lubuj suy Pastwu Polskiemu, przestrzega Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, sumiennie i bezstronnie
wykonywa obowizki urzdnika suby cywilnej zgodnie z najlepsz
wiedz i wol". Obsadzanie wyszych stanowisk w subie cywilnej odbywa si w drodze konkursu. Wyganicie stosunku pracy urzdnika suby cywilnej nastpuje jedynie w wypadku odmowy zoenia lubowania,
zrzeczenia si obywatelstwa polskiego, kary dyscyplinarnej wydalenia ze
suby, skazania za przestpstwo umylne lub utraty praw publicznych.
Do obowizkw czonkw korpusu suby cywilnej w myl artykuu 67
ustawy naley:
1. przestrzeganie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i innych przepisw prawa;
2. ochrona interesw pastwa oraz praw czowieka i obywatela;
3. racjonalne gospodarowanie rodkami publicznymi;
4. rzetelne i bezstronne, sprawne i terminowe wykonywanie powierzonych zada;
5. dochowywanie tajemnicy ustawowo chronionej;
6. rozwijanie wiedzy zawodowej;
7. godne zachowywanie si w subie oraz poza ni.
zapewnienie
fachowej
kadry
urzdniczej
urzdnik
w stubie
cywilnej
podstawowe
obowizki
urzdnikw
korpusu stuby
cywilnej
161
Czonek korpusu suby cywilnej nie moe podczas wykonywania

obowizkw subowych kierowa si interesem jednostkowym lub grupowym. Nie moe przynalee do partii politycznych ani publicznie manifestowa swoich politycznych pogldw. Urzdnikowi suby cywilnej
zabrania si rwnie penienia funkcji w zwizkach zawodowych oraz
uczestniczenia w strajkach lub akcjach protestacyjnych zakcajcych
funkcjonowanie urzdu. Pracy w subie cywilnej nie mona take czy
z mandatem radnego. Dodatkow prac zarobkow moe podj taki
urzdnik tylko za zgod dyrektora generalnego urzdu.
Etyczne zasady dotyczce suby cywilnej zawiera, ustanowiony zarzdzeniem Prezesa Rady Ministrw z 11 padziernika 2002 roku, Kodeks Etyki Suby Cywilnej.
KODEKS ETYKI SUBY CYWILNEJ
1
Wadza pastwowa jest wadz suebn w stosunku do praw obywateli

i prawa w ogle. Czonek korpusu suby cywilnej traktuje prac jako sub publiczn, ma zawsze na wzgldzie dobro Rzeczypospolitej Polskiej, jej ustrj demokratyczny oraz chroni uzasadnione interesy kadej osoby, a w szczeglnoci:
1. dziaa tak, aby jego dziaania mogy by wzorem praworzdnoci i prowadziy do pogbienia zaufania obywateli do pastwa i jego organw;
2. pamitajc o suebnym charakterze wasnej pracy, wykonuje j z poszanowaniem godnoci innych i poczuciem godnoci wasnej;
3. pamita, e swoim postpowaniem daje wiadectwo o Rzeczypospolitej Polskiej i jej organach oraz wsptworzy wizerunek suby cywilnej;
4. przedkada dobro publiczne nad interesy wasne i swojego rodowiska.
powszechny
charakter
suby
publicznej
Ponadto urzdnik suby cywilnej zobowizany jest do rzetelnego i bezstronnego wypeniania obowizkw oraz podnoszenia swoich kwalifikacji.
Zawarta w Kodeksie idea suby publicznej odnosi si nie tylko do pracownikw suby cywilnej. Dotyczy praktycznie wszystkich, ktrzy realizuj zadania pastwa lub umoliwiaj wypenianie konstytucyjnych praw
obywatelskich. Sub publiczn peni dziennikarze, ktrzy midzy innymi maj za zadanie dostarczanie rzetelnej informacji o otaczajcej rzeczywistoci oraz uczestniczenie w akcjach wanych dla rodowiska lokalnego
na przykad w programie przeciwdziaania patologiom spoecznym. Wanym elementem misji wyszych uczelni jest take suba publiczna polegajca na ksztaceniu wysoko wykwalifikowanych kadr, odkrywaniu prawdy
obiektywnej oraz wsppracy ze spoecznoci lokaln. Sub publiczn
peni rwnie nauczyciele, lekarze, sdziowie i inni.
Zgodnie z komunikatem Komisji Europejskiej z 2000 roku suba publiczna to usugi wiadczone w interesie publicznym. Zdaniem Komisji powinny
one by dostpne dla jak najwikszej liczby obywateli (odpowiednio niskie ceny i blisko geograficzna). Charakteryzowa je powinien take wysoki poziom jakoci, pewno dostawy i efektywno.
162
5. Relacje midzy pastwem a Kocioem katolickim...
Istot suby publicznej jest praca dla dobra wsplnego. Idea dobra
wsplnego bya znana ju w pierwszych wiekach republiki rzymskiej
(la. respublica - rzecz ogu). Zostaa zapisana rwnie w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku. Artyku l Konstytucji otrzyma brzmienie: Rzeczpospolita Polska jest dobrem
wsplnym wszystkich obywateli". Rwnie w czci dotyczcej obowizkw obywatelskich zapisano, e: Obowizkiem obywatela polskiego jest wierno Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro
wsplne". Wspczenie dobro wsplne moe by pojmowane jako
wypadkowa interesw, potrzeb i pragnie jednostki oraz grup spoecznych. Niemal wszyscy ludzie posiadaj potrzeb poszanowania wasnej godnoci, wolnoci i niezalenoci. Pragnieniem jednostek i grup
spoecznych jest miedzy innymi osignicie poczucia dobrobytu i bezpieczestwa. W innym rozumieniu za dobro wsplne naley uzna dobro nadrzdne narodu, wsplne dla wszystkich czonkw zbiorowoci,
ktremu jednostka lub grupy powinny si podporzdkowa. Zasada ta
dotyczy nie tylko osb penicych sub publiczn, ale take wszystkich obywateli.
wszyscy obywatele powinni

troszczy si
o dobro wsplne
Dobro wsplne (ac. bonum commune) jest jedn z najwaniejszych zasad

spoecznej nauki Kocioa katolickiego. Polega ono gwnie na poszanowaniu
praw i obowizkw osoby ludzkiej i na tworzeniu przez ludzi rnego rodzaju
dbr wsplnych (np. prawa czowieka, dobrobyt materialny, harmonijny rozwj
czowieka, powszechny ad moralny, suwerenne i bezpieczne pastwo), ktre
maj zapewni czowiekowi osignicie peni czowieczestwa.
5. Relacje midzy pastwem a Kocioem katolickim

oraz innymi Kocioami i zwizkami wyznaniowymi
W trakcie debaty konstytucyjnej najwicej kontrowersji budzia formua oddzielenia Kocioa od pastwa. Ostatecznie przyjto kompromisowe
zasady relacji midzy pastwem a Kocioem oraz innymi zwizkami wyznaniowymi, okrelone w art. 25 Konstytucji RP. Regulacje dotyczce
spraw wyznaniowych znajduj si take w art. 51, dotyczcym gwarancji
wolnoci sumienia i religii w odniesieniu do jednostki.
Konstytucyjne relacje midzy pastwem i Kocioem opieraj si midzy innymi na zasadzie rwnouprawnienia Kociow i innych zwizkw
wyznaniowych, czyli na poszanowaniu pluralizmu wyznaniowego i wiatopogldowego. Do istotnych zasad naley rwnie deklaracja bezstronnoci pastwa wobec przekona religijnych oraz autonomii i niezalenoci
pastwa i Kocioa. Cakowite oddzielenie pastwa od Kocioa jest niemoliwe i dlatego konstytucja przewiduje wspdziaanie i wspprac
w wanych dla spoeczestwa sprawach, takich jak walka z bezrobociem
czy przeciwdziaanie skutkom ubstwa itp.
Form regulacji stosunkw midzy pastwem a Kocioem katolickim jest zawarta midzy Rzeczpospolit Polsk a Stolic Apostolsk
wolno
sumienia
i religii
zasada rwnouprawnienia
Kociow
i zwizkw
wyznaniowych
autonomia
i niezaleno
pastwa
i Kocioa
163
umowa midzynarodowa z 1993 roku, zwana konkordatem (ratyfikowana w 1998 roku). Relacje miedzy pastwem a innymi kocioami i zwizkami wyznaniowymi okrelaj ustawy. Ta rnica w podstawie prawnej
nie jest rezultatem szczeglnej pozycji Kocioa katolickiego w Polsce.
Bierze si natomiast std, e Stolica Apostolska jest podmiotem prawa
midzynarodowego. Konkordat jest wic umow midzy dwoma pastwami, a nie midzy pastwem a Kocioem.
Zasada oddzielenia Kocioa od pastwa nie

wyklucza wspdziaania i wsppracy obu instytucji w rnych dziedzinach ycia publicznego. Na zdjciu prezydent Aleksander Kwaniewski oraz prymas Jzef Glemp podpisuj
w marcu 2001 roku akt erekcyjny budowy pomnika Juliusza Sowackiego w Warszawie.
okrelenie statusu Kociow
i zwizkw
wyznaniowych
przez ustawy
W Polsce dziaaj kocioy i zwizki wyznaniowe, ktrych status

reguluj odrbne ustawy. Nale do nich midzy innymi: Polski Autokefaliczny Koci Prawosawny, Koci Ewangelicko-Augsburski,
Polskokatolicki Koci, Koci Zielonowitkowy i Zwizek Gmin
ydowskich.
Najliczniejsz po katolikach grup wyznaniow

w Polsce s prawosawni, nalecy na og
do Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego (ponad 560 tysicy wiernych) oraz
Wschodniego Kocioa Staroobrzdowcw
w RP (okoo 1000 wiernych). Na terenie Polski,
gwnie na wschodzie kraju, dziaa ponad 250
cerkwi oraz 260 duchownych prawosawnych.
Dla porwnania Koci katolicki liczy ponad 34 miliony wiernych, ma 10 tysicy wity oraz 27 tysicy duchownych. Na zdjciu
cerkiew w Komaczy
Poza tym istniej w Polsce kocioy i zwizki wyznaniowe, ktre dziaaj na podstawie rejestracji administracyjnej, uregulowanej ustaw
o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania z 1989 roku i pniejszymi nowelizacjami. Obecnie prawo do zoenia wniosku o zarejestrowanie nowego
kocioa lub zwizku wyznaniowego przysuguje wycznie obywatelom polskim. Wniosek musi by opatrzony podpisami co najmniej 100 obywateli
(wczeniej wystarczyo 15). Zaostrzenie przepisw zwizane byo z nadmiernym rozwojem sekt religijnych, powodujcych dezintegracj spoeczestwa.
164
5. Relacje midzy pastwem a Kocioem katolickim...
Podsumowanie
Podstawowymi zasadami, ustroju Polski, s: zasada suwerennoci narodu, republikaskiej formy pastwa, demokratycznego pastwa
prawnego, reprezentacji politycznej, podziau wadzy i jej rwnowaenia si, pluralizmu politycznego, samorzdnoci terytorialnej, niezawisoci sdziowskiej i niezalenoci sdw i trybunaw, wolnoci i praw
czowieka i obywatela.
Wadz ustawodawcz reprezentuj w Polsce sejm i senat.
Sejm liczy 460 posw, wybieranych na czteroletni kadencj w wyborach powszechnych, rwnych, bezporednich, proporcjonalnych oraz
przeprowadzanych w gosowaniu tajnym.
Do podstawowych funkcji sejmu i senatu nale: funkcja ustrojodawcza, ustawodawcza, kontrolna i kreacyjna.
Senat liczy 100 senatorw, wybieranych na czteroletni kadencj w wyborach powszechnych, bezporednich oraz w gosowaniu tajnym.
Wadz wykonawcz sprawuj w Rzeczypospolitej Polskiej: prezydent
(wybierany w wyborach powszechnych, rwnych, bezporednich, wikszociowych i w gosowaniu tajnym na picioletni kadencj) oraz Rada Ministrw.
Wadz sdownicz peni niezawise sdy (Sd Najwyszy, sdy powszechne, sdy administracyjne i wojskowe) oraz trybunay (Trybuna
Konstytucyjny, Trybuna Stanu).
Do organw kontroli pastwowej i ochrony prawa nale: Najwysza
Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich, Rzecznik Praw Dziecka,
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji oraz prokuratura.
Od 1999 roku w Polsce obowizuje trjstopniowy podzia terytorialny
pastwa. Jednostkami tego podziau s: gmina, powiat i wojewdztwo
(terytorium kraju podzielone jest na 16 wojewdztw).
Stosunki midzy Rzeczpospolit a Kocioem katolickim reguluje
konkordat, czyli umowa midzynarodowa zawarta ze Stolic Apostolsk. Stosunki midzy Polsk a innymi kocioami i zwizkami wyznaniowymi reguluj ustawy.
Pytania i wiczenia
1. Wska fundamentalne zasady demokracji zawarte w Konstytucji RP
z 2 kwietnia 1997 roku.
2. Porwnaj prawo wyborcze obowizujce przy wyborze prezydenta RP
oraz sejmu i senatu. Wska podobiestwa i rnice.
3. Zastanw si, czy immunitet chronicy posw i senatorw powinien
by ograniczony. Przedstaw argumenty za i przeciw.
4. Wymie okolicznoci zwoywania Zgromadzenia Narodowego.
165
5. Na podstawie zamieszczonego poniej artykuu 134 Konstytucji RP:

- okrel zakres kompetencji prezydenta RP w stosunku do sil zbrojnych;
- wytumacz, na czym polegaj relacje midzy prezydentem RP a Rad Ministrw w zakresie zwierzchnictwa prezydenta nad siami
zbrojnymi;
- wska inne przepisy konstytucyjne dotyczce kompetencji prezydenta w zakresie obronnoci kraju.
1. Prezydent Rzeczypospolitej jest najwyszym zwierzchnikiem si zbrojnych
Rzeczypospolitej Polskiej.
2. W czasie pokoju Prezydent Rzeczypospolitej sprawuje zwierzchnictwo
nad siami zbrojnymi za porednictwem Ministra Obrony Narodowej.
3. Prezydent Rzeczypospolitej mianuje Szefa Sztabu Generalnego i dowdcw rodzajw si zbrojnych na czas okrelony. Czas trwania kadencji,
tryb i warunki odwoania przed jej upywem okrela ustawa.
4. Na czas wojny Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Prezesa Rady Ministrw, mianuje Naczelnego Dowdc Si Zbrojnych. W tym samym trybie moe on Naczelnego Dowdc Si Zbrojnych odwoa. Kompetencje
Naczelnego Dowdcy Si Zbrojnych i zasady jego podlegoci konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej okrela ustawa.
5. Prezydent Rzeczypospolitej, na wniosek Ministra Obrony Narodowej, nadaje okrelone w ustawie stopnie wojskowe.
Kompetencje Prezydenta Rzeczypospolitej zwizane ze zwierzchnictwem
nad siami zbrojnymi, szczegowo okrela ustawa".
6. Opisz rol prezydenta i sejmu przy powoywaniu Rady Ministrw.

7. Na czym polega zasada instancyjnoci w postpowaniu sdowym?
8. Przygotuj projekt wycieczki do rady gminy i spotkania z radnymi.
B. Banaszak, Prawo konstytucyjne, Warszawa 1999.
Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, red. L. Garlicki, Warszawa 1999.
J. Krukowski, Kocil w yciu publicznym, Czstochowa 1996.
Z. Niewiadomski, Ustrj samorzdu terytorialnego i administracji rzdowej po reformie,
Warszawa 1998.
M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999.
Polskie prawo konstytucyjne, red. W. Skrzydo, Lublin 1999.
Rada Ministrw a Sejm, red. Z. Szeliga, Lublin 1999.
Ustrj konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej, red. R. Mojak, Lublin 2000.
166
PRAWO
Prawo jest podstaw funkcjonowania pastwa i spoeczestwa. Reguluje stosunki midzy obywatelami a organami wadzy oraz innymi instytucjami i organizacjami. Okrela rwnie wzajemne relacje pomidzy
ludmi. Kady czowiek codziennie si styka z rnymi normami prawa.
Zawierajc zwizek maeski, podpisujc umow kupna-sprzeday,
skadajc reklamacj w sklepie, przystpujc do egzaminu maturalnego,
a nawet przechodzc na drug stron ulicy, postpujemy wedug okrelonych przepisw. Nieznajomo prawa naraa nas na konsekwencje
prawne. Tak wic we wasnym dobrze pojtym interesie trzeba si stara
pozna obowizujce prawo.
I. Propedeutyka wiedzy o prawie

1. Pojcie prawa, normy prawnej i przepisu prawnego
ycie spoeczne regulowane jest przez mechanizmy wyznaczajce
okrelone sposoby postpowania i wpywajce na zachowanie si ludzi
w rnych sytuacjach. Pod wpywem tych mechanizmw, zwanych normami spoecznymi, ksztatuj si stosunki midzyludzkie o istotnym
znaczeniu dla ycia spoecznego. Normy, oddziaujc na jednostki i zbiorowoci, su kontrolowaniu zachowa spoecznych. W skad norm spoecznych wchodz normy prawne, moralne, obyczajowe, normy wewntrzne organizacji politycznych (partii politycznych) itp.
Pojcie normy prawnej wie si oczywicie z prawem.
Prawo w ujciu przedmiotowym to zbir oglnych, uporzdkowanych norm
(zasad) zachowania uznanych lub preferowanych przez spoeczestwo (pastwo), zagroonych rnymi sankcjami (rygorami) w razie ich naruszenia.
W ujciu podmiotowym prawo to zbir uprawnie przyznawanych jednostce
przez obowizujce akty normatywne (np. konstytucj), sucych zabezpieczeniu jej interesw i dajcych tej jednostce pewn swobod dziaania.
Z powyszego wynika, e norma prawna to regua postpowania,

ktra bezporednio nakazuje (dozwala lub zakazuje) okrelonym adresatom, by w danej sytuacji zachowywali si w wyznaczony sposb. Normy
prawne, w odrnieniu od innych norm postpowania (np. moralnych),
pochodz zawsze od wadzy pastwowej i s zagwarantowane przymusem pastwowym. Zamanie ich pociga za sob automatycznie moliwo stosowania przez pastwo (ustawodawc) sankcji wobec sprawcy
(np. kara pozbawienia wolnoci za rozbj). Na stray norm moralnych
stoi opinia spoeczna i wasne sumienie. Z naruszeniem normy moralnej
wie si dolegliwo innego rodzaju - krytyka, potpienie, odrzucenie,
wyczenie poza nawias spoeczestwa.
W jzyku powszechnie uywanym norma prawna i przepis prawny wydaj si tosame. Naley zatem wyjani, e przepis prawny to nie regua
wyznacznik
postpowania
ii i ludzkich
l zachowa
5o
B norma narzuji cona przez
l wadz
j! pastwow
l i zagwarantoI; wana przymuI sem pastwov, wym
167
redakcyjna
jednostka aktu
prawnego
postpowania (np. obowizek alimentacji wynikajcy z treci wadzy rodzicielskiej), lecz jej zapis - na przykad ustawy (kodeks rodzinny) czy rozporzdzenia. Za przepis prawny uwaa si take najmniejsz jednostk skadow takiego aktu - artyku, paragraf, punkt.
Kada norma prawna okrela:
- adresata, ktremu wyznacza si obowizek pewnego zachowania;
- okolicznoci, w jakich ma by speniony ten obowizek;
- wzr zachowania w postaci nakazu lub zakazu.
Normy prawne nie s adresowane imiennie, lecz powszechnie: do
wszystkich osb o okrelonych cechach (np. kady dorosy obywatel RP,
kady uytkownik drg publicznych), bez wzgldu na ich przekonania
polityczne, religijne czy inne.
2. Funkcje i zadania prawa
I
I
utrwalenie
tadu
spoecznego
ksztatowanie
pozytywnych
zachowa
rozdzia dbr
spoecznych
wymierzanie
karz
przestpstwa
utrzymanie
cigoci
historycznej
narodu
i pastwa
og norm
zachowania
ustanowionych lub uznanych przez
pastwo
168
Prawo jest gwnym czynnikiem kontroli i oceny spoecznych zachowa. Do jego podstawowych funkcji w spoeczestwie i w pastwie nale:
- Funkcja regulacji ycia spoecznego. Prawo zapewnia obywatelom poczucie bezpieczestwa oraz wpywa na stabilizacj stosunkw spoecznych. Utrwala te istnienie adu spoecznego;
- Funkcja wychowawcza. Prawo wpywa na ksztatowanie trwaych motywacji pozytywnych zachowa, jak na przykad przestrzeganie przepisw ruchu drogowego;
- Funkcja dystrybucyjna. Prawo reguluje rwnie tworzenie zasad dystrybucji (rozdziau) podanych dbr spoecznych oraz gwarantuje ten rozdzia. Funkcja ta dotyczy gwnie prawa administracyjnego i cywilnego;
- Funkcja represyjna. Zadaniem prawa jest wymierzanie kar za przestpstwa. Kara ma dziaa odstraszajco na sprawcw czynw zabronionych. Jednym z warunkw realizacji tej zasady jest rwnie nieuchronno kary;
- Funkcja kulturotwrcza. Prawo jest czynnikiem integrujcym ludno
yjc w danym pastwie. Wychowanie w duchu poszanowania instytucji i norm prawnych stwarza gwarancj utrzymania cigoci historycznej narodu i jego pastwa. Wpywajc na spoeczny system wartoci,
prawo samo w sobie stanowi warto kulturow, ktra decyduje o zdrowym i stabilnym funkcjonowaniu narodu. Spoeczna znajomo prawa
podnosi poziom kultury, w tym midzy innymi kultury politycznej.
3. Prawo naturalne a stanowione

Normy prawne mog by tworzone i zmieniane przez ustawodawc
do szybko w celu dostosowania ich do zachodzcych w pastwie procesw politycznych i przeobrae spoecznych. W porwnaniu z nimi normy moralne i obyczajowe s wzgldnie trwae, gdy ksztatuj si wolniej
i obowizuj znacznie duej.
3. Prawo naturalne a stanowione
Prawo obowizujce w danym pastwie, czyli og norm zachowania

ustanowionych lub uznanych przez wadz pastwow i zagwarantowanych przymusem - to prawo pozytywne.
Prawo naturalne rozumiane jest jako zbir norm, ktre obowizuj cae spoeczestwo i wadz pastwow bez wzgldu na to, czy s one przez t wadz
ustanowione i uznawane.
Wedug jednych koncepcji prawo naturalne wywodzi si bezporednio

z natury pojmowanej jako rodowisko przyrodnicze. Nauka Kocioa katolickiego prawo naturalne utosamia z prawami boskimi i nie wie go
z ustanowieniem czy uznaniem przez wadz, lecz wywodzi je z natury
czowieka, obdarzonego przez Boga rozumem i woln wol. Normy prawa
naturalnego, niezalene od woli wadzy, s przez to trwalsze od prawa pozytywnego, a niektre jego reguy s wrcz niezmienne. W minionych stuleciach w rnych formach ustrojowych pastwa prawo tworzone przez
wadcw niezgodnie z prawem naturalnym (boskim) nierzadko powodowao konflikty w pastwie, przyczyniajc si do buntu przeciw wadcy.
Idea prawa naturalnego miaa decydujcy wpyw na ksztatowanie si
koncepcji praw czowieka. Wspczenie jest ono traktowane jako wzr,
na ktrym powinno si opiera prawo stanowione przez ludzi.
Koncepcja prawa naturalnego jako nadrzdnego wobec prawa pastwowego jest konsekwencj odwiecznego pragnienia, aby prawo ludzkie
byo dobre, sprawiedliwe, a nie konstruowane dla doranych interesw
wadzy. Idea prawa naturalnego pozwolia midzy innymi na osdzenie
zbrodniarzy wojennych w procesach norymberskim i tokijskim po zakoczeniu II wojny wiatowej.
ti
prawo
li przyrodzone
J czowiekowi,
wypywajce
;| z jego ludzkiej
l! natury
W listopadzie 1945 roku rozpocz si

w Norymberdze przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym proces niemieckich zbrodniarzy wojennych. Na awie oskaronych zasiedli midzy innymi
Hermann Gring (naczelny dowdca lotnictwa wojskowego), Rudolf Hess (zastpca Adolfa Hitlera jako przywdcy NSDAP)
i Hans Frank (generalny gubernator Generalnej Guberni). Osdzenie ich utrudnia
fakt, e zbrodnie wojenne i przeciw ludzkoci nie byy jeszcze uwzgldnione w aktach prawnych. Postanowiono wic sdzi
zbrodniarzy hitlerowskich na podstawie
prawa naturalnego, a nie stanowionego.
W dzisiejszych czasach uwaa si, e dobre prawo to prawo stabilne,

ktre nie dziaa wstecz, jest przejrzyste, zapewnia czowiekowi poszanowanie i ochron jego praw oraz bezpieczestwo, bdce wanym elementem pastwa prawa.
stabilne
prawo zapewniajce czowiekowi bezpieczestwo
i ochron
jego praw
169
4. Gazie i dziedziny prawa
przepisy
dotyczce
politycznej
i spoteczno-gospodarczej
organizacji
pastwa
normy
regulujce
dziaalno
administracji
pastwowej
przepisy regulujce stosunki
osobowe
i majtkowe
jednostki
przepisy
normujce
stosunki majtkowe i niemajtkowe
rodziny
170
Prawo dzieli si na wewntrzne i midzynarodowe. Prawo wewntrzne to zesp norm regulujcych zachowania jednostek w ramach pastwa. Najwaniejsze gazie tego prawa stanowi:
Prawo konstytucyjne - reguluje podstawowe zasady ustroju politycznego pastwa, jak zasada suwerennoci narodu, podziau wadzy, przedstawicielstwa, dwuizbowoci parlamentu, pluralizmu politycznego itp.
Dotyczy rwnie spraw spoecznych, na przykad samorzdu terytorialnego. Reguluje take zasady ustroju gospodarczego, gwarantujc na
przykad prawo do wasnoci. Prawo konstytucyjne okrela te struktur
i zakres kompetencji organw pastwa oraz sposoby ich powoywania
(np. podstawowe zasady prawa wyborczego). Jego bardzo istotnym elementem jest okrelenie miejsca jednostki w pastwie, a szczeglnie przysugujcych jej praw i wolnoci oraz nakadanych na ni obowizkw.
W szerszym znaczeniu prawo konstytucyjne nie tylko obejmuje normy zawarte w ustawie zasadniczej, lecz rwnie przepisy ustaw zwykych
i innych aktw prawnych dotyczcych ustroju politycznego pastwa, jak
na przykad ordynacja wyborcza do sejmu i senatu. rdem prawa konstytucyjnego mog by rwnie umowy midzynarodowe. W wypadku
pastw Unii Europejskiej brane s te pod uwag tak zwane umowy ponadnarodowe.
Prawo administracyjne - reguluje realizacj procesw administracyjnych w pastwie oraz dziaalno i organizacj instytucji (administracja
pastwowa) powodujcych te procesy. Normuje rwnie tryb postpowania przed organami administracji rzdowej i samorzdowej.
Prawo cywilne - reguluje stosunki majtkowe midzy rwnorzdnymi podmiotami prawa (osoby fizyczne lub osoby prawne) oraz stosunki
osobowe midzy obywatelami. W tym zakresie obejmuje ono problemy
zwizane z uytkowaniem i ochron wasnoci, zawarciem umowy sprzeday lub najmu, zobowiza majtkowych, spadkw itp. Prawo cywilne
normuje rwnie stosunki prawne o charakterze niemajtkowym. Dla
obywatela szczeglnie istotna jest ochrona jego dbr osobistych, na przykad ochrona danych osobowych, ochrona wasnoci intelektualnej itp.
W ramach prawa cywilnego wyrnia si: prawo rzeczowe (dotyczy m.in.
zasad uytkowania, zastawu, hipoteki), prawo o zobowizaniach (reguluje ono zasady zawierania umw), prawo spadkowe, prawo autorskie
i wynalazcze (dotyczy kadego dziel utrwalonego w jakiejkolwiek postaci, np.: pyty, filmu, ksiki, programu komputerowego itp.).
Prawo rodzinne i opiekucze - normuje stosunki majtkowe i niemajtkowe w ramach rodziny: midzy maonkami, rodzicami a dziemi,
przysposabiajcymi a przysposobionymi itp. Przepisy tego prawa dotycz
zasad zawarcia, ustania i uniewanienia zwizku maeskiego. Ustalaj
take pojcie wadzy rodzicielskiej oraz prawa i obowizki wynikajce
z tytuu jej sprawowania. Okrelaj okolicznoci i zasady realizacji obo-
4. Gatzie i dziedziny prawa
wizku alimentacyjnego. Prawo rodzinne i opiekucze reguluje take

sprawy dotyczce adopcji oraz opieki nad osobami niepenoletnimi.
Prawo karne obejmuje zakazy i nakazy pewnych zachowa oraz reguluje stosowanie przez pastwo rodkw przymusu w razie ich naruszenia.
W obrbie prawa karnego wyrniamy: prawo karne materialne - okrela
rodzaje przestpstw oraz groce za nie kary (dotyczy rwnie zasad odpowiedzialnoci za popenione czyny oraz wymiaru i sposobw wykonania kary), prawo karne procesowe - reguluje uprawnienia i obowizki stron procesowych (sd, oskaryciel, oskarony, obroca), prawo karne wykonawcze
- okrela zasady wykonywania kar orzeczonych w postpowaniu karnym
(ustala np. zasady warunkowego przedterminowego zwolnienia).
Prawo finansowe - normuje funkcjonowanie finansw publicznych,
ktrych istot jest gromadzenie i podzia zasobw pieninych przez
pastwo lub inn organizacj publicznoprawn (spki cywilne i akcyjne,
organizacje spoeczne). cile mwic, prawo to reguluje zasady i tryb
gromadzenia oraz wydatkowania rodkw pieninych przez pastwo
i inne organizacje publicznoprawne. Obejmuje ono: prawo budetowe,
prawo bankowe, prawo finansowania przedsibiorstw i innych organizacji gospodarczych oraz prawo ubezpieczeniowe.
Prawo pracy - reguluje stosunki spoeczne zwizane z prac podejmowan dobrowolnie w celach zarobkowych oraz wiadczon na rzecz
pracodawcy. Jego przedmiotem s midzy innymi sposoby nawizania
stosunku o prac (umowa o prac, stosunek pracy w drodze powoania,
stosunek pracy z wyboru) oraz sposoby ustania stosunku pracy (rozwizanie umowy o prac za porozumieniem stron, wypowiedzenie umowy,
odwoanie, wyganicie kadencji). Prawo pracy okrela rwnie prawa
i obowizki pracownika oraz pracodawcy.
Prawo midzynarodowe prywatne - ustala, jaki system prawny (tzn. wasny czy innego pastwa) ma by stosowany w konkretnej sytuacji osobistej
i majtkowej z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego oraz
pracy. Dotyczy to midzy innymi ochrony wasnoci intelektualnej, dochodzenia roszcze alimentacyjnych za granic, ekstradycji przestpcw, uznawania i wykonywania orzecze sdowych z zakresu prawa osobowego, rodzinnego itp.
Poza prawem wewntrznym wyrnia si rwnie prawo midzynarodowe. Zalicza si do niego prawo midzynarodowe publiczne i prawo europejskie.
Prawo midzynarodowe publiczne - reguluje stosunki midzy pastwami i innymi podmiotami (np. organizacjami midzynarodowymi i Stolic Apostolsk) oraz ustala oglne zasady i formy postpowania pastw
we wzajemnych stosunkach. Obejmuje ono na przykad prawo dyplomatyczne i konsularne oraz problemy dotyczce obywatelstwa. Jednym z najwaniejszych celw prawa midzynarodowego jest stworzenie warunkw
do pokojowego rozstrzygania sporw midzy pastwami oraz rozwijania
wsppracy midzynarodowej. Dotyczy ono rwnie midzynarodowej
i! przepisy zawierajce zakazy lub nakazy, ktrych

naruszenie lub
| niespenienie
j zagroone jest
kar
normy
j ; regulujce
|: tworzenie
[i i wydawanie
|, publicznych
ii finansw
f: przepisy dotyI czce umowy

l o prac, bezI pieczestwa
! i higieny
l pracy
;i normy
;; wskazujce,
l ktry system
l prawny (wfasny lub obcy)
ma by stosowany w danej
sprawie
l normy
j; regulujce stoI sunki midzyi narodowe
171
porzdek
prawny
obowizujcy
w pastwach
czonkowskich
Unii Europejskiej
przepisy obowizujce
cztonkw
Kocioa lub
grupy wyznaniowej
niepisane
J normy prawne
l uznane za
obowizujce
ochrony praw czowieka. Warunkiem obowizywania unormowa prawa

midzynarodowego jest zgoda pastwa na ich przestrzeganie. Kade naruszenie norm midzynarodowych moe pocign za sob okrelone sankcje polityczne, dyplomatyczne lub ekonomiczne. Obecnie najczciej amane s przepisy prawa dotyczce konfliktw midzynarodowych oraz
ochrony praw czowieka (np. konflikt bakaski, bliskowschodni i inne).
Prawo europejskie - przez jednych jest uznawane za dzia prawa midzynarodowego, a przez drugich za autonomiczny porzdek prawny.
Rozumiane jako autonomiczny porzdek prawny rni si od prawa midzynarodowego i wewntrznego ze wzgldu na istnienie autonomicznych
organw wadzy zwierzchniej pastw Unii Europejskiej, dziki czemu moliwe jest tworzenie obowizujcego prawa w pastwach czonkowskich.
Cakiem odrbnym rodzajem prawa jest prawo kocielne. Zajmuje ono
szczegln pozycj w spoeczestwie i pastwie. Jego normy dotycz wycznie czonkw wsplnoty Kocioa lub innej grupy wyznaniowej. W wypadku Kocioa katolickiego mamy do czynienia z prawem kanonicznym.
Jego regulacje dotycz midzy innymi ustroju Kocioa (np. podzia administracyjny), jego ycia wewntrznego (np. duchowni, zgromadzenia zakonne itp.), zada zwizanych z nauczaniem, udzielania sakramentw, aktw kultu kocielnego (np. wita kocielne, chrzest, lub kocielny,
pogrzeb itp.), dbr materialnych tej instytucji oraz sankcji kocielnych.
W spoeczestwie funkcjonuje rwnie prawo zwyczajowe. Jest to
prawo niepisane, mniej sformalizowane, przekazywane w formie ustnej,
cho w pewnych wypadkach ma moc prawa skodyfikowanego. Nie jest
wytworem procesu legislacyjnego, lecz tradycji spoecznej i zwyczaju.
W wypadkach szczeglnie uzasadnionych normy zwyczajowe mog stanowi uzupenienie przepisw prawnych. W prawie polskim sd, rozstrzygajc w okrelonej sprawie, moe si odwoa do oglnie przyjtego
w spoeczestwie zwyczaju (np. niepisane prawo rzetelnoci kupieckiej).
W krajach anglosaskich, zwaszcza w Wielkiej Brytanii, prawo zwyczajowe odgrywa istotn rol. Przykadem tego jest nieuczestniczenie od
pierwszej poowy XVIII wieku monarchy brytyjskiego w obradach rzdu. Panujcy wwczas Jerzy I z dynastii hanowerskiej nie zna jzyka angielskiego, co uniemoliwiao mu udzia w tych obradach. Praktyka ta
przyja si i obowizuje jako norma zwyczajowa.
5. Hierarchia aktw prawnych

Akty prawne, bdce efektem tworzenia prawa, s hierarchicznie
uporzdkowane. Kady z nich zajmuje okrelon pozycj, zalenie od tego, ktry organ pastwa by ustawodawc. Na czele tych aktw znajduje
si konstytucja, po niej za kolejno ustawa, dekret, rozporzdzenie,
uchwaa, zarzdzenie i akty o najmniejszym znaczeniu. Obowizuje zasada, wedug ktrej kady akt prawny niszego rzdu musi by zgodny
z aktem wyszym.
172
5. Hierarchia aktw prawnych
Konstytucja, czyli ustawa zasadnicza, uchwalana jest przez Zgromadzenie Narodowe. Ten najwyszy akt normatywny okrela ksztat ustroju politycznego i spoecznego, system ekonomiczny pastwa, struktur,
kompetencje i sposoby powoywania organw wadzy pastwowej oraz
prawa i obowizki obywateli.
Konstytucja jest najwyszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej".
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - art. 8 pkt 1
Ustawa w hierarchii aktw prawnych stoi bezporednio za konstytucj. Uchwalona moe by wycznie przez parlament w okrelonym trybie. Niektre ustawy, zawierajce trzon podstawowych usystematyzowanych przepisw danej gazi prawa, nazywane s kodeksami (np. kodeks
karny, kodeks cywilny, kodeks rodzinny, kodeks drogowy itd.). Szczeglnym typem s ustawy uchwalane w wyniku referendum, czyli gosowania
wszystkich do tego uprawnionych.
Akty prawne o mocy rwnej ustawie. Oprcz ustawy mog istnie akty
prawne o mocy rwnej ustawie, wydawane przez inny organ pastwowy (np.
w II Rzeczypospolitej Polskiej dekrety wydawane przez prezydenta, w Polsce Ludowej dekrety wydawane przez Rade Pastwa, w tym najsynniejszy,
z 13 grudnia 1981 r., wprowadzajcy stan wojenny). Zgodnie z obecn konstytucj rozporzdzenie z moc ustawy moe by wydane przez prezydenta
RP na wniosek Rady Ministrw tylko podczas wojny i wycznie w cile
okrelonych prawem granicach. Taka ustawa ma charakter wyjtkowy.
Ratyfikowane umowy midzynarodowe. Ze wzgldu na moc powszechnego obowizywania do aktw o istotnym znaczeniu naley zaliczy umowy midzynarodowe, ratyfikowane zarwno po wyraeniu zgody w ustawie
(traktat, konkordat, pakt, ukad, deklaracja), jak i bez koniecznoci uzyskania zgody na ratyfikacj (dotyczy m.in. umw gospodarczych). Umowy
ratyfikowane na podstawie zgody wyraonej w ustawie uwaa si za cz
wewntrznego porzdku prawnego danego pastwa. Musz wic by przestrzegane zgodnie z zasad prawa midzynarodowego: Pacta sunt servanda
(ac. Umw naley dotrzymywa). Zwyczajowo przyjmuje si te, e umowa
ratyfikowana na podstawie upowanienia ustawowego ma pierwszestwo
przed ustaw, jeli treci tej umowy nie da
si pogodzi z przepisami waciwej ustawy lub ustaw (Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - art. 91 pkt 2). Przystpienie
Polski do NATO (pakt pnocnoatlantycki) wie si zatem z dostosowaniem polskich norm do obowizujcych w pakcie.
przepisy o ustroju pastwa,

wtadz naczelnych, prawach i obowizkach obywateli
* -^i ^
m
Konstytucja RP
akt uchwalany
przez
parlament
akt o mocy
rwnej
ustawie
uchwalany
przez organ
inny ni
: parlament
ratyfikacja
(fr. ratification)
- zatwierdzenie
umowy midzynarodowej przez
upowaniony
do tego organ
pastwowy
Jednym z najwaniejszych wydarze lat dziewidziesitych byo podpisanie przez Polsk

paktu pnocnoatlantyckiego. Pakt (tac. pactum
- uktad, umowa) jest umow midzynarodow
ustanawiajc prawo wice dla jej stron. Pakt
najczciej dotyczy wsppracy militarnej.
173

akt prawny
wydawany na
podstawie
ustawy
i w celu jej
wykonania
akt prawny
o ograniczonym zasigu
skierowany
do jednostek
administracyjnych
ogt przepisw o ograniczonym

zasigu
terytorialnym
Akty wykonawcze. Nisz pozycj w hierarchii aktw prawnych zajmuj akty wykonawcze. Wydaje si je na podstawie ustaw w celu realizacji tyche ustaw. Akty te mog regulowa tylko ten zakres prawny, do
ktrego upowania je ustawa. Ucilaj one tre ustawy. W polskim
prawie obowizuje obecnie tylko jeden rodzaj aktw wykonawczych
- rozporzdzenia. Mog je wydawa jedynie organy wskazane przez konstytucj - prezydent, Rada Ministrw, prezes Rady Ministrw, ministrowie kierujcy poszczeglnymi resortami administracji rzdowej i przewodniczcy okrelonych komitetw. Wymienione wyej akty prawne
maj moc powszechnie obowizujcych w pastwie.
Akty wewntrzne. Drug grup aktw prawnych stanowi akty wewntrzne. Maj one ograniczony zasig. Ich adresatami s jednostki organizacyjne podlege organowi wydajcemu akt prawny. Nie mog one jednak nakada na obywatela obowizkw, jak rwnie ogranicza jego
praw. Przykadami tych aktw s uchway Rady Ministrw i zarzdzenia
wydawane przez poszczeglnych ministrw. Oprcz tych dokumentw
prawnych s rwnie akty wewntrznie wice. Nale do nich w Polsce
uchway sejmu i senatu oraz niektre typy zarzdze organw administracji pastwowej (uchway Rady Ministrw, niektre zarzdzenia prezesa
Rady Ministrw, poszczeglnych ministrw i wojewodw). Nie wymagaj
one ustawowych upowanie, lecz nie mog pozostawa w sprzecznoci
z aktami prawnymi powszechnie obowizujcymi.
Prawo miejscowe. Organy przedstawicielskie samorzdu terytorialnego maj uprawnienia do prawotwrstwa miejscowego o ograniczonym
zasigu terytorialnym. W niektrych wypadkach prawotwrczy charakter maj zarzdzenia porzdkowe stanowione przez zarzd gminy. W zakres tego prawodawstwa mog wchodzi midzy innymi przepisy porzdkowe (np. ograniczenie stref parkowania pojazdw w miecie, ceny
biletw komunikacji miejskiej, wysoko opat targowych, przepisy dotyczce handlu obnonego itp.).
6. Sposoby publikacji norm prawnych i wyszukiwania

przepisw prawa
Warunkiem wejcia w ycie ustaw, rozporzdze oraz aktw prawa miejscowego jest ich ogoszenie".
Konstytucja RP
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej - art. 88 pkt 1
Ogoszenie (publikacja) aktu prawnego to urzdowe i oficjalne podanie do wiadomoci publicznej treci ustanowionego aktu. W Rzeczypospolitej Polskiej treci konstytucji, ustaw i aktw prawnych o mocy ustawy,
umw midzynarodowych oraz rozporzdze s publikowane w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej" (DzURP). W Monitorze Polskim"
(MP) publikuje si natomiast treci uchwa sejmu, senatu, niektre
uchway Rady Ministrw i niektre zarzdzenia ministrw. Zarwno
Dziennik Ustaw", jak i Monitor" s rozsyane do bibliotek, szk, biur,
174
urzdw, publikowane s take na amach Rzeczypospolitej". Ponadto

ministrowie dysponuj dziennikami resortowymi (ministerialnymi),
w ktrych publikowane s ich zarzdzenia. Wojewodowie z kolei swoje zarzdzenia ogaszaj w dziennikach urzdowych wojewdztwa. Akty organw samorzdu terytorialnego s podawane do wiadomoci w lokalnych
mediach w formie obwieszczenia lub w inny przyjty zwyczajowo sposb
(np, foldery, druki okazjonalne, ulotki itp.).
Akt prawny moe by wprowadzony w ycie tu po ogoszeniu albo po
upywie terminu wyznaczonego w tym akcie (yacatio legis). Przypadek ten dotyczy tych aktw prawnych, ktrych tre ma szczeglne znaczenie dla ycia
obywateli i instytucji pastwowych. Przykadem jest wejcie w ycie czterech reform (administracji publicznej, edukacji, suby zdrowia, ubezpiecze spoecznych) dopiero z dniem l stycznia 1999 roku, cho zostay podpisane przez prezydenta i ogoszone jeszcze w listopadzie 1998 roku. Przyjta rwnie w Polsce
starorzymska zasada Ignorantia iuris nocet (la. Nieznajomo prawa szkodzi)
zdaje si w peni potwierdza suszno stosowania instytucji vacatio legis.
Z treci ustaw i innych aktw prawnych mona si zapozna dziki
powszechnie dostpnym broszurom, wydawnictwom prawniczym i przedrukom w prasie. Wan rol odgrywaj rwnie radio i telewizja, upowszechniajc unormowania szczeglnie wane dla ycia spoeczestwa.
Przykadem s midzy innymi kampanie informujce o przepisach ordynacji wyborczej, reformie ubezpiecze spoecznych itp. W dobie powszechnej komputeryzacji coraz waniejsz rol w ksztatowaniu znajomoci obowizujcych aktw prawnych odgrywa Internet.
vacatio legis
(tac. - dosownie:
prnowanie ustawy) - okres
midzy dat ogoszenia aktu normatywnego a dniem
jego wejcia
w ycie

Jzyk, w ktrym opracowywane s akty normatywne, nazywamy jzykiem prawnym. Rni si on znacznie od jzyka codziennego, nadajc
okrelone znaczenie sowom czy wyraeniom zawartym w tekcie aktu
prawnego. Zwroty, terminy i pojcia, ktre w jzyku potocznym maj
wiele znacze, w jzyku prawnym nabieraj cile okrelonego znaczenia.
Niektre zwroty czy wyrazy otrzymuj w nim sens zupenie odmienny od
powszechnie im przypisywanego. Na przykad rzecz" w przepisach kodeksu cywilnego oznacza wycznie przedmiot materialny, a wyraenie
potoczne dobra rzecz" moe by przez nas rozumiane jako okrelenie
faktu, stanu, przedmiotu itp. Wyraz przestpstwo" nie ma w jzyku powszednim cile okrelonego znaczenia, ale wedug artykuu 5 Kodeksu
karnego z 1997 roku przestpstwem jest: czyn zabroniony, zagroony kar pozbawienia lub ograniczenia wolnoci powyej trzech miesicy".
0 zoonoci i zawioci jzyka prawnego wiadczy przykad definicji terminu producent" zawartej w artykule 15 Ustawy o prawie autorskim
1 prawach pokrewnych z 1994 roku: Domniemywa si, e producentem
lub wydawc jest osoba, ktrej nazwisko uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach, na ktrych utwr utrwalono albo podano do publicznej wiadomoci w jakikolwiek sposb w zwizku z rozpowszechnia-
jzyk aktw
prawnych
175
jzyk
prawnikw
praktykw
jurysdykcja
(tac. iurisdictio
- wtadza sdownicza) - uprawnienie
organu pastwa do
rozstrzygania spornych spraw
niem utworu". Definicje ustawowe tego typu formuowane s po to, by

wyeliminowa wieloznaczno potocznych wyrazw czy zwrotw (zob. np.
kodeksowe okrelenie umowy komisu, depozytu, kupna-sprzeday).
Innym rodzajem jzyka tworzonym przez prawnikw jest jzyk prawniczy. Suy on do interpretowania przepisw prawnych przez prawnikw praktykw (sdziw, prokuratorw, adwokatw, notariuszy itp.),
a take do systematyzowania i wyjaniania wypowiedzi normatywnych.
W dziaaniach jurysdykcyjnych dochodzi jednak do pewnej zbienoci
midzy jzykiem prawnym a prawniczym. Wiele wyrae, zwrotw i terminw funkcjonujcych w obu odmianach jzyka prawnikw uzupenia
si nawzajem bd pokrywa si ze sob (np. pojcia zbrodni, wystpku
itp.). Nierzadko efektem praktyki prawniczej jest wprowadzenie do jzyka prawnego nowej terminologii.
8. Prawo i praworzdno
panowanie
prawa w yciu
publicznym
pastwo,
ktre ma stabilne normy
prawa wyznaczajce stosunki midzy
pastwem
a obywatelem
W rozwaaniach dotyczcych zasad tworzenia i funkcjonowania

porzdku prawnego nie moe zabrakn tak wanej kwestii, jak jest
praworzdno. W najoglniejszym znaczeniu rozumie si przez ni
stan cisego przestrzegania norm prawnych zarwno przez obywateli
(spoeczestwo), jak i przez organy pastwowe. Te same normy prawne,
ktre obowizuj przecitnego obywatela, dotycz rwnie osb sprawujcych wadz. Pastwo praworzdne (pastwo prawne, pastwo prawa)
to pastwo, w ktrym stabilne normy prawa, sformuowane w konstytucji
i innych aktach, wyznaczaj i okrelaj stosunki midzy organami pastwowymi a obywatelami i instytucjami spoecznymi. Kompetencje organw wadzy, sposb ich funkcjonowania oraz status prawny obywateli s
okrelone w ustawach. Dziaalno administracji jest w pastwie prawa
poddawana kontroli sdowej pod ktem legalnoci wydawanych przez ni
decyzji. Istotny kierunek, a rwnoczenie granice dziaania pastwa wyznaczaj prawa czowieka. Tak wic wycznie na mocy ustawy moe dochodzi do jakiegokolwiek ograniczania swobd i wolnoci obywatelskich, przy czym cz z nich w ogle nie podlega zawieszeniu lub
ograniczeniu (np. prawo do ycia, wolnoci myli, sumienia i wyznania,
prawo do uznawania podmiotowoci prawnej, zakaz stosowania w jakiejkolwiek formie dyskryminacji). Kady obywatel przewiadczony o naruszeniu swoich uprawnie ma konstytucyjnie zagwarantowane prawo
wniesienia skargi czy zaalenia do niezawisego sdu. W ten sposb pastwo prawne realizuje zasad zaufania obywatela do prawa. Rzdy prawa
to konieczny, wrcz niezbdny element w mechanizmie funkcjonowania
kadego pastwa demokratycznego, w tym rwnie III Rzeczypospolitej.
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym pastwem prawnym (...)".
Konstytucja RP
176

Prawo karne
Zadaniem prawa karnego jest zaspokajanie spoecznego poczucia sprawiedliwoci, jednego z najwaniejszych czynnikw zapewniajcych i utrwalajcych lad spoeczny w pastwie. Odpowiedzialno karna pojawia si
z chwil popenienia czynu zabronionego przez prawo (przestpstwa).
Ze wzgldu na wysoko grocej kary przestpstwa dziel si na:
- zbrodnie - czyny zagroone kar pozbawienia wolnoci powyej
lat 3 (np. zabjstwo);
- wystpki - czyny zagroone kar grzywny powyej 30 stawek dziennych
wynagrodzenia sprawcy, kar pozbawienia lub ograniczenia wolnoci
przekraczajc 30 dni (np. zniesawienie).
Ze wzgldu na sposb cigania przestpstwa dziel si na:
- cigane z urzdu, na przykad skadanie faszywych zezna, rozbj,
kradzie z wamaniem;
- cigane na wniosek osoby pokrzywdzonej, na przykad zgwacenie.
Ze wzgldu na rodzaj skargi nadajcej bieg postpowaniu karnemu
przestpstwa dziel si na:
- publicznoskargowe, w ktrych oskarycielem jest prokurator (np. pobicie ze skutkiem miertelnym);
- prywatnoskargowe, gdzie w roli oskaryciela wystpuje poszkodowany
(np. pomwienie).
kategorie
przestpstw
Prawo cywilne
Prawo cywilne reguluje stosunki majtkowe midzy osobami fizycznymi i prawnymi oraz stosunki osobowe midzy obywatelami.
Regulacje cywilnoprawne (kodeks cywilny, kodeks postpowania cywilnego) oparte s na zasadach:
- uznania i ochrony osobowoci kadego czowieka w rwnej mierze,
- cakowitej i rwnej ochrony mienia,
- zakazu naduywania praw podmiotowych,
- swobody umw,
- ochrony zaufania (dobrej wiary).
Kady czowiek (osoba fizyczna) z chwil urodzenia staje si podmiotem praw i obowizkw, a tym samym nabywa zdolno prawn. Posiadajc pen zdolno do czynnoci prawnych, moe poprzez wasne dziaania nabywa nowe prawa i zaciga zobowizania. Warunkami jej
posiadania s penoletno i poczytalno. Ograniczon zdolno
do czynnoci prawnych nabywa si po ukoczeniu 13. roku ycia.
Formy czynnoci prawnych s w zasadzie dowolne, jednak w niektrych
wypadkach ustawa narzuca okrelon dla danej czynnoci form (np. forma pisemna, forma aktu notarialnego). Przepisy prawa rzeczowego okre-
warunek
nabywania praw
i zacigania
zobowiza
177
I wymiana
dbr i ustug
rodzaje
dziedziczenia
stosunki midzy
pracodawc
a pracownikiem
178
laj spoeczne formy korzystania z rzeczy: wasno, wspwasno, uytkowanie wieczyste, dzierawa, suebno, spdzielcze prawo do lokalu.
Prawo zobowiza reguluje zasady dotyczce wymiany dbr i usug,
Do najczstszych czynnoci prawnych zwizanych z wymian dbr naley zawarcie umowy. Przy zawieraniu umowy sprzeday obowizuje
szczeglny rodzaj odpowiedzialnoci za jako rzeczy - rkojmia za wady fizyczne istniejce w chwili wydania rzeczy, ktre w istotny sposb
zmniejszaj jej uyteczno i warto. Istnienie rkojmi uprawnia nabywc do dania wymiany rzeczy lub obnienia jej ceny. Zblion form odpowiedzialnoci jest gwarancja. W ramach gwarancji (okres 12 miesicy
lub 24 miesicy) nabywca moe domaga si naprawy lub wymiany rzeczy, w ktrej przypadku stwierdzono wad.
Posiadanie rzeczy wie si z koniecznoci jej ochrony przed potencjalnym zniszczeniem czy kradzie. Ochron tak daje ubezpieczenie
rzeczy w firmie ubezpieczeniowej. Prawo cywilne okrela zasady zawarcia takiej umowy, zobowizujc firm ubezpieczeniow do wypacenia
odszkodowania osobie ubezpieczonej i regularnie paccej skadki.
Ubezpieczy mona w zasadzie wszystko: zdrowie (ubezpieczenie zdrowotne), mieszkanie (ubezpieczenie majtkowe), samochd i wasne ycie (ubezpieczenia komunikacyjne - OC, AC, NW).
Prawo spadkowe reguluje skutki prawne mierci czowieka, okrelajc sposoby przenoszenia praw i obowizkw po zmarym na inne osoby (dziedziczenie przez spadkobiercw). Dziedziczenie testamentowe
(na podstawie pisemnego owiadczenia ostatniej woli spadkodawcy, sporzdzonego wasnorcznie wobec wiadkw lub przez notariusza w formie aktu notarialnego) ma pierwszestwo przed dziedziczeniem ustawowym. W wypadku tego ostatniego prawo spadkowe ustala kolejno
dziedziczenia: w pierwszej kolejnoci dziedzicz dzieci i maonek zmarej osoby, a w wypadku, gdy maestwo byo bezdzietne grupa - wspmaonek, rodzice i rodzestwo zmarego. Gdy zmary nie ma rodziny,
dziedziczy Skarb Pastwa.
Prawo pracy
Normy prawa pracy reguluj stosunki midzy pracodawc a pracownikiem. Podstawow czynnoci jest nawizanie stosunku pracy. Jedn
najczstszych form jego nawizania jest umowa o prac zawieraz
na miedzy pracodawc a pracownikiem. Umowa powinna okrela rodzaj, czas i miejsce pracy oraz wynagrodzenie pracownika. Moe by zawarta na czas nieokrelony, czas okrelony, na czas wykonania danej
pracy czy te na okres prbny. Ustanie stosunku pracy moe nastpi
przez zawarcie umowy rozwizujcej umow o prac - rozwizanie
za porozumieniem stron lub poprzez wypowiedzenie przez jedn ze
stron. W pewnych okolicznociach pracodawca moe rozwiza umow
bez okresu wypowiedzenia (np. powane naruszenie obowizkw przez
pracownika). Pracownik moe bez wypowiedzenia rozwiza umow

0 prac, gdy praca zagraa jego zdrowiu (na podstawie orzeczenia lekarskiego) lub gdy pracodawca raco narusza swe obowizki (nie wypaca wynagrodzenia).
Prawo administracyjne
Normy tego prawa okrelaj zasady funkcjonowania organw administracji pastwowej i samorzdu terytorialnego, ich kompetencje i obowizki, wzajemne relacje, zasady nadrzdnoci oraz kontroli. W zakres
prawa administracyjnego wchodz te przepisy nakadajce na obywatela pewne obowizki, ktrych kontrol powierza si organom administracyjnym (obowizek meldunkowy, obowizek rejestracji samochodw
itp.). Przepisy prawa administracyjnego dotycz te ochrony rodowiska,
obywatelstwa, sposobu wystawiania dokumentw potwierdzajcych tosamo itp. Jednym z najwaniejszych problemw regulowanych przez
przepisy prawa administracyjnego jest prawna ochrona wasnoci. Wywaszczenia mona dokona tylko na cele publiczne (np. budowa szkoy,
ulicy) za odpowiednim odszkodowaniem.
Prawo administracyjne jest zbiorem przepisw okrelajcych midzy
innymi sposoby zaatwiania rnych spraw przez obywatela, na przykad
dotyczcych wypenienia obowizku meldunkowego, otrzymania dowodu osobistego, paszportu lub prawa jazdy.
Zgodnie z ustaw z dnia 10 kwietnia 1974 roku o ewidencji ludnoci
1 dowodach osobistych kady zobowizany jest do zameldowania si
w miejscu staego lub czasowego pobytu. Jest to tak zwany obowizek
meldunkowy, obejmujcy take nakaz poinformowania odpowiednich
urzdw o narodzinach dziecka, zawarciu zwizku maeskiego, zgonie. Zameldowania dokonuje si w wydziale spraw obywatelskich urzdu gminy. Wymaganymi dokumentami s dowd osobisty lub skrcony
odpis aktu urodzenia w przypadku osb niepenoletnich. Mczyni,
ktrzy objci s obowizkiem suby wojskowej (18-50 lat) dodatkowo
musz okaza ksieczk wojskow. Orzeczeniem Trybunau Konstytucyjnego uchylono obowizek przedstawiania dokumentw powiadczajcych prawo do zamieszkania w danym lokalu lub budynku, jak na przykad akt wasnoci czy umowa najmu. Trybuna uzna ten przepis
za naruszajcy konstytucyjne prawo kadego obywatela do swobodnego
przemieszczania si. Zgoszenie naley wypeni w obecnoci najemcy
lub waciciela lokalu.
Osoby bdce obywatelami Rzeczpospolitej Polskiej i zamieszkae
na jej terytorium zobowizane s do posiadania dowodu osobistego
od ukoczenia 18. roku ycia. W wypadku osb zatrudnionych, pozbawionych opieki rodzicielskiej albo niezamieszkujcych z rodzicami obowizek ten spoczywa od ukoczenia 15. roku ycia. Dowd osobisty moe otrzyma osoba, ktra ukoczya 13 lat.
|i zasady
I funkcjonowania
j administracji
f; i samorzdu
179

Zgodnie ze zmianami ustawy o ewidencji ludnoci i dowodach osobistych
oraz ustawy o dziaalnoci gospodarczej (Dz. U. z dnia 5 listopada 2002 r.)
wprowadza si obowizek wymiany dowodw osobistych wydanych
przed dniem 1 stycznia 2001 r. w nastpujcych terminach:
od dnia 1 stycznia 2003 do dnia 31 grudnia 2003 roku - wydanych w latach 1962-1972;
od dnia 1 stycznia 2007 do dnia 31 grudnia 2007 roku - wydanych w latach 1996-2000.
W celu otrzymania pierwszego dowodu osobistego naley osobicie

zoy wniosek w wydziale meldunkowym urzdu gminy, do ktrego docza si:
1. Dwie aktualne, wyrane fotografie o wymiarach 4,5 x 3,5 cm,
przedstawiajce osob bez nakrycia gowy i okularw z ciemnymi
szkami w taki sposb, aby ukazyway gow w pozycji lewego pprofilu i z widocznym lewym uchem, z zachowaniem rwnomiernego owietlenia twarzy;
2. Dowd uiszczenia opaty za wydanie dowodu osobistego (aktualnie opata wynosi 30 z);
3. Odpis skrcony aktu urodzenia - w przypadku osb, ktre nie
wstpiy w zwizek maeski;
4. Ewentualnie odpis skrcony aktu maestwa wraz z adnotacj
o aktualnie uywanym nazwisku;
5. Na danie organu - powiadczenie obywatelstwa polskiego lub inny dokument potwierdzajcy posiadanie polskiego obywatelstwa,
jeeli dane zawarte w dokumentach budz wtpliwo co do obywatelstwa osoby.
Wzr wniosku w zaczniku nr l
Dowd odbiera si osobicie, w wypadku osb nieletnich w obecnoci
prawnych opiekunw. Dowd osobisty wydawany jest na 10 lat, w wypadku nieletnich na 5 lat, a osb powyej 65. roku ycia na czas nieokrelony.
Wszystkie osoby kierujce pojazdami mechanicznymi zobowizane
s do posiadania odpowiedniego prawa jazdy. Pierwsze prawo jazdy wydaj wydziay komunikacji starostwa powiatowego lub urzdu miasta.
Wymagane dokumenty:
1. Wniosek wraz z kompletem zacznikw, dostarczony przez Wojewdzki Orodek Ruchu Drogowego po zdaniu egzaminu pastwowego z wynikiem pozytywnym;
180
2. Dowd osobisty lub legitymacja szkolna (do wgldu);

3. Wyrana fotografia o wymiarach 3,5 x 4,5 cm, przedstawiajca osob bez nakrycia gowy i okularw z ciemnymi szkami, lewy pprofil z widocznym lewym uchem z zachowaniem rwnomiernego
owietlenia twarzy;
4. Dowd opaty za wydanie prawa jazdy - 70 z, opata skarbowa
- wniosek 5 z + 0,50 z za kady zacznik.
Wzr wniosku w zaczniku nr 3
Dokumentem niezbdnym do przekroczenia granicy polskiej jest
paszport (w ramach Unii Europejskiej dopuszczalne jest posugiwanie
si dowodem osobistym). Wydawany jest on przez wojewod waciwego
ze wzgldu na miejsce zamieszkania lub konsula - poza granicami kraju.
Aby otrzyma paszport, naley zoy w wydziale paszportowym urzdu
wojewdzkiego kwestionariusz paszportowy.
Naley do niego doczy:
1. Dwie aktualne, wyrane fotografie o wymiarach 5 x 4 cm, przedstawiajce osob bez nakrycia gowy i okularw z ciemnymi szkami w taki sposb, aby ukazyway gow w pozycji z lewego pprofilu i z widocznym lewym uchem, z zachowaniem rwnomiernego owietlenia
twarzy; na odwrocie fotografii naley czytelnie wpisa imi i nazwisko;
2. Znaczek opaty skarbowej w wysokoci 5 z naklejony w wyranie
zaznaczonym przeznaczonym do tego miejscu;
3. Odpis skrcony lub zupeny aktu urodzenia w przypadku ubiegania si o wydanie paszportu po raz pierwszy, jeeli nie jest moliwe
ustalenie na podstawie innych dokumentw tosamoci osoby
ubiegajcej si o wydanie paszportu;
4. Kserokopi dowodu osobistego;
5. Dowd uiszczenia opaty paszportowej na konto odpowiedniego
urzdu wojewdzkiego (opata podstawowa wynosi 100 z, oplata
ulgowa 50 z, co dotyczy midzy innymi rencistw i emerytw oraz
uczcej si modziey i studentw).
Wzr kwestionariusza paszportowego w zaczniku nr 4
Podsumowanie
Prawem nazywamy uporzdkowany zbir norm postpowania ustanowionych bd usankcjonowanych przez pastwo.
Do podstawowych funkcji prawa nale: funkcja regulacji ycia spoecznego, funkcja wychowawcza, dystrybucyjna, represyjna i kulturotwrcza.
Gwnymi gaziami prawa s: prawo konstytucyjne, prawo cywilne,
prawo karne, prawo administracyjne, prawo pracy, prawo rodzinne
i opiekucze, finansowe oraz midzynarodowe prywatne.
Prawo moe by tworzone przez stanowienie oraz w drodze praktyki
prawodawczej.
181
Najwyszym aktem prawnym w pastwie jest konstytucja, ktrej podporzdkowane s pozostae akty prawne (ustawa, ratyfikowana umowa midzynarodowa, rozporzdzenie, uchwaa, zarzdzenie, akty prawa miejscowego).
W Polsce akty prawne publikuje si w: Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej", Monitorze Polskim" oraz dziennikach urzdowych.
Praworzdno, bdc jedn z najwaniejszych zasad ustrojowych, zobowizuje organy pastwa do przestrzegania prawa na rwni z obywatelami.
Zadaniem prawa karnego jest zaspokajanie spoecznego poczucia
sprawiedliwoci.
Prawo cywilne reguluje stosunki majtkowe midzy osobami fizycznymi i prawnymi oraz stosunki osobowe midzy obywatelami.
Normy prawa pracy reguluj stosunki midzy pracodawc a pracownikiem.
Normy prawa administracyjnego okrelaj zasady funkcjonowania organw administracji pastwowej i samorzdu terytorialnego, ich kompetencje i obowizki, wzajemne relacje, zasady nadrzdnoci oraz kontroli.
Pytania i wiczenia
1. Okrel zwizki, jakie mog zachodzi midzy prawem a moralnoci.
2. Na czym moe polega konflikt midzy prawem naturalnym a stanowionym?
3. Jakie funkcje i zadania spenia prawo w spoeczestwie demokratycznym?
4. Na czym polega szczeglna funkcja konstytucji w pastwie?
5. Uzasadnij twierdzenie, e praworzdno jest niezbdnym warunkiem funkcjonowania pastwa demokratycznego.
6. Na podstawie zamieszczonych opisw wypenij wniosek o wydanie dowodu osobistego, formularz zgoszenia pobytu staego, wniosek o wydanie pierwszego prawa jazdy, wniosek o wydanie paszportu (wzory
drukw znajduj si w zacznikach na kocu podrcznika).
J. Jaboska-Bonca, Wstp do nauk prawnych, Pozna 1996.
Kompendium wiedzy o spoeczestwie, pastwie i prawie, red. S. Wronkowska, M. Zmierczak, Warszawa 2000.
A. Korybski, L. Leszczyski, A. Pieniek, Wstp doprawoznawstwa, Lublin 2000.
W Internecie
http://www.prawo.lex.pl (Polski Serwer Prawa)
182
II. Prawa czowieka

1. Pojcie i geneza praw cztowieka
Jednym z najwaniejszych problemw wspczesnego wiata po
1945 roku jest ochrona praw czowieka. Idea ta jest dostrzegana we
wszystkich dziedzinach ycia, a urzeczywistniana przede wszystkim
w normach prawa midzynarodowego i pastwowego.
Prawa czowieka, w odrnieniu od innych uprawnie, to prawa nalene kademu czowiekowi bez wzgldu na ras, narodowo, pochodzenie, pe, wiek, zawd itd. Wynikaj one z samego faktu bycia czowiekiem. Prawa te s:
- przyrodzone - czowiek nabywa je przez urodzenie si, a niektre ma
nawet przed urodzeniem;
- powszechne - przysuguj bez wyjtku kadej osobie;
- niezbywalne - nie mona si ich zrzec;
- nienaruszalne - nie mona czowieka pozbawi tych praw.
Pierwsza generacja praw czowieka to trzy najwaniejsze prawa - do
ycia, wolnoci i wasnoci. Traktuje si je jako prawa podstawowe, wynikajce z natury ludzkiej, przyrodzone jego godnoci, niezalene od tego, jaki stan prawny obowizuje w danym pastwie.
Prawa drugiej generacji obejmuj swym zakresem prawa spoeczne,
gospodarcze i kulturalne, zapewniajce byt materialny oraz rozwj fizyczny i duchowy (np. prawo do pracy i wynagrodzenia, prawo do nauki,
do korzystania z osigni postpu naukowego, prawo do udziau w yciu kulturalnym, do ubezpieczenia spoecznego, do opieki nad rodzin).
Prawa trzeciej generacji to prawa kolektywne, czyli uprawnienia
przysugujce zbiorowociom spoecznym, narodom (np. prawa do pokoju, do rozwoju, do demokracji, do czystego rodowiska).
Pojcie godnoci czowieka znane byo ju w staroytnoci. Posugiwali si nim chociaby Arystoteles czy Cycero. Wasno i jej ochron
gwarantoway przepisy rzymskiego prawa cywilnego, odnoszce si w tej
mierze, rzecz jasna, tylko do wolnych obywateli Rzymu.
Rozwj idei chrzecijastwa w poczeniu z upowszechnieniem wskaza dekalogu, sprawi, e ycie ludzkie dane przez Boga nabrao wartoci
chronionej prawem boskim, na ktrym zaczto opiera przepisy prawa
stanowionego. Przyczynio si to niewtpliwie do stopniowego zniesienia
niewolnictwa w Rzymie. W redniowieczu tezy o godnoci czowieka, jako istoty stworzonej przez Boga na swj wzr i podobiestwo, podnoszone byy w dzieach w. Tomasza z Akwinu czy w. Ambroego.
Pocztkw wewntrzpastwowej ochrony praw jednostki naley upatrywa w angielskiej Wielkiej karcie swobd z 1215 roku, wydanej przez
krla Jana bez Ziemi. W akcie tym wadca gwarantowa kademu, e tylko
zespt
praw przysugujcych cztoI wiekowi
;
bezwzgldnie
j najwaniejsze
l prawa
i! cztowieka
I prawa zabezII pieczajce
l fizyczny
| i duchowy
l rozwj
l jednostki
j
I
I
l
prawa przystugujce zbiorowociom

spoecznym
183
II. Prawa czowieka

neminem captivabimus nisi iure
victum
(tac. nikogo nie
wizimy bez wyroku sdowego)
- krytyka zbrojnych sposobw
chrystianizacji
tradycyjny
katalog praw:
dowolnoci,
rwnoci
i wasnoci
prywatnej
184
wyrokiem odpowiedniego sdu lub na mocy prawa krajowego moe nastpi czyje uwizienie, pozbawienie mienia i skazanie na wygnanie.
Podobny charakter miay nadane w latach 1430-1433 przez Wadysawa Jagie przywileje jedlnesko-krakowskie (neminem captivabimus), gwarantujce szlachcie polskiej nietykalno osobist i majtkow.
W XV-wiecznej Polsce rzecznikiem ochrony praw czowieka by Pawe Wlodkowic, rektor Akademii Krakowskiej, ktry podczas soboru
w Konstancji (1414-1418) wystpi z ostr krytyk zbrojnych sposobw
chrystianizacji, stosowanych wobec pogan przez zakon krzyacki.
W dobie renesansu problem praw czowieka poruszali Pico delia Mirandola, Jan z Trzciany i Thomas Morus. Tego zagadnienia dotyczy te
obowizujca do dzi angielska ustawa Habeas corpus act z 1679 roku,
zabraniajca aresztowania obywatela bez nakazu sdu.
Pierwsze kompleksowe systemy ochrony praw czowieka zwizane s
z wiekiem owiecenia i pierwszymi konstytucjami pisanymi. Anglik John
Locke uwaa, i wasno prywatna jest przyrodzonym prawem czowieka, istniejcym wczeniej ni pastwo. Wedug Monteskiusza warunkiem wolnoci politycznej jest trjpodzia wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Jean Jacues Rousseau twierdzi, e wolno
jest z czowiekiem nierozerwalnie zwizana, a zrzec si swej wolnoci to
zrzec si swojego czowieczestwa, praw ludzkich".
Owieceniowe hasa i idee stay si podstaw deklaracji politycznych
rewolucji amerykaskiej i francuskiej. Pierwsza z nich, Karta praw Wirginii, uchwalona w 1776 roku, stanowia wzr dla innych deklaracji poszczeglnych kolonii, a pniej stanw amerykaskich (Pensylwanii, Karoliny Pnocnej). Dokumenty te weszy potem w skad konstytucji
stanowych. Ich podoe ideologiczne stanowiy przyrodzone prawa czowieka oraz teoria umowy spoecznej Johna Locke'a, wedug ktrego
ochrona tych praw powinna by jednym z zasadniczych celw pastwa.
Na podobnych podstawach opieraa si Deklaracja niepodlegoci Stanw Zjednoczonych z 4 lipca 1776 roku, o czym wiadcz nastpujce
sformuowania: wszyscy ludzie zostali stworzeni rwni, zostali wyposaeni przez Stwrc w pewne niezbywalne prawa, midzy ktrymi s ycie,
wolno i denie do szczcia (...) dla zabezpieczenia tych praw ustanowione zostay wrd ludzi rzdy wywodzce sw suszn wadz z przyzwolenia rzdzonych". Prawa te w postaci pierwszych dziesiciu poprawek wzbogaciy tre Konstytucji Stanw Zjednoczonych z 1789 roku.
Podobne treci zawieraa francuska Deklaracja praw czowieka i obywatela z 26 sierpnia 1789 roku. Wedug niej: Ludzie rodz si i pozostaj
wolni i rwni, a celem kadego stowarzyszenia politycznego jest zachowanie naturalnych i niezbywalnych praw czowieka. Tymi prawami s wolno, wasno, bezpieczestwo i opr przeciw uciskowi". Powszechna
Deklaracja francuska staa si integraln czci konstytucji z 1791 roku
i pniejszych konstytucji we Francji. Katalog praw zawarty w Deklaracji
stanowi podstaw regulacji prawnych w XIX i XX wieku.
Polska Konstytucja 3 maja z 1791 roku wprowadzaa swobody wyznaniowe dla obywateli oraz nietykalno osobist mieszczan. Chopi
otrzymali prawo do wolnoci osobistej dopiero w Konstytucji Ksistwa
Warszawskiego, nadanej w 1807 roku przez Napoleona i - zgodnie z duchem napoleoskim - zrwnujcej wszystkich wobec prawa.
j] zrwnanie
l wszystkich
| wobec prawa

Prawa obywatelskie i polityczne
Prawo do ycia -jest najbardziej fundamentalnym z praw przysugujcych jednostce. Zakazuje umylnego pozbawiania ycia z wyjtkiem kary mierci. Jednak w wielu krajach kar t zniesiono. W systemie europejskim obowizuje w myl Protokou VI do Europejskiej konwencji praw
czowieka zakaz wykonywania kary mierci. Take Polska zniosa kar
mierci. Prawo to nie obejmuje tak zwanej obrony koniecznej. Brak jasno
okrelonego w konwencjach pojcia pocztku i kresu ycia czowieka jest
powodem nieustajcych dyskusji dotyczcych aborcji i eutanazji.
Wolno od tortur - take naley do praw fundamentalnych. Obowizuje rwnie w prawie wojennym. Stosowanie tortur jest traktowane jako zbrodnia wojenna. W Pakcie praw obywatelskich i politycznych prawo to obejmuje rwnie zakaz eksperymentw naukowych na ludziach
bez ich zgody.
Wolno od niewoli, poddastwa oraz pracy przymusowej lub obowizkowej - w zakresie zakazu niewolnictwa jest to prawo absolutne
i niepodlegjce zawieszeniu. Pierwsze regulacje dotyczce zakazu niewolnictwa zawieraa ju deklaracja kongresu wiedeskiego z 1815 roku.
Midzynarodowe dokumenty nie uznaj za prac przymusow pracy wykonywanej przez osoby pozbawione wolnoci i onierzy odbywajcych
sub wojskow.
Prawo do wolnoci i bezpieczestwa osobistego - obejmuje midzy
innymi zakaz arbitralnego pozbawienia wolnoci. Okrela rwnie normy traktowania winiw.
Prawo do susznego (sprawiedliwego procesu) - obejmuje midzy innymi: prawo do susznego i publicznego procesu, do rozpatrzenia sprawy
w rozsdnym czasie, do niezawisego i bezstronnego sdu. Regulacje dotyczce tego prawa, zawarte w Europejskiej konwencji praw czowieka, s
najczciej rozpoznawane przez Trybuna Praw Czowieka w Sztrasburgu.
Prawo do prywatnoci - dotyczy poszanowania ycia prywatnego i rodzinnego, domu i korespondencji. W sytuacjach szczeglnych (np. stan
wyjtkowy, wojna) moe zosta zawieszone.
Wolno myli, sumienia, religii i przekona - prawo to jest jedn
z podstawowych gwarancji funkcjonowania spoeczestwa demokratycznego. Zwizane jest z tolerancj oraz zakazem dyskryminacji w dziedzinie religii i przekona. W razie zagroenia bezpieczestwa lub porzdku
185
II. Prawa czowieka
publicznego, zdrowia lub moralnoci albo praw i wolnoci innych osb

wadze publiczne mog ingerowa w korzystanie z tego prawa.
Wolno zrzeszania si - prawo to jest gwarancj niezbdnego dla
demokracji pluralizmu, przejawiajcego si rwnie w wielkiej rnorodnoci organizacji spoecznych, politycznych i zawodowych. Prawo to
moe podlega ograniczeniom, ktrych przykadem jest zakaz przynalenoci sdziw i onierzy zawodowych do partii politycznych.
Prawo do wasnoci -jest to jedno z najwaniejszych praw gwarantujcych funkcjonowanie gospodarki rynkowej. Podlega pewnym ograniczeniom, jak na przykad zabezpieczenie czci majtku oskaronego na
poczet ewentualnej grzywny i kosztw postpowania sdowego.
Prawa gospodarcze, socjalne i kulturalne

Prawo do pracy - obejmuje rwnie uprawnienia do bezpiecznych
i higienicznych warunkw pracy oraz do godziwej pacy rodzinnej", ktra zapewni pracownikowi i jego rodzinie odpowiedni poziom ycia.
Prawa rodziny - obejmuj midzy innymi prawo rodziny do ochrony
i pomocy, prawo matki do szczeglnej ochrony przed urodzeniem dziecka i po urodzeniu, prawa dzieci i modziey (np. ochrona przed wyzyskiem gospodarczym, ochrona ich moralnoci i zdrowia).
Prawo do godnego poziomu ycia - obejmuje midzy innymi prawo
do wyywienia, ubrania i mieszkania oraz prawo do staego polepszania
warunkw bytowych.
Prawo do zdrowia - obejmuje nie tylko prawo do korzystania z moliwie najlepszego stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, ale take nakada obowizek dbaoci o zdrowie wasne i innych.
Prawo do nauki - ma za zadanie sprzyja penemu rozwojowi osobowoci czowieka, nakada rwnie obowizek ksztacenia na poziomie
podstawowym.
Prawa kulturalne - obejmuj prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego i prawo do wolnoci prowadzenia bada naukowych. Dotycz rwnie ochrony wasnoci intelektualnej oraz dbr kultury.
3. Podstawowe dokumenty midzynarodowej ochrony

praw czowieka
uchwalenie
pierwszego
katalogu praw
czowieka
186
Za narodziny wspczesnego systemu ochrony praw czowieka przyjmuje si dat podpisania 26 czerwca 1945 roku Karty Narodw Zjednoczonych. Dokument ten traktowa przestrzeganie praw czowieka, tak
jak praw narodw, jako podstaw pokoju, stabilizacji i dobrobytu.
Dnia 10 grudnia 1948 roku Zgromadzenie Oglne Narodw Zjednoczonych uchwalio Powszechn deklaracj praw czowieka. Deklaracja ta, ktra jest syntez praw czowieka, stanowi ich pierwszy kompletny katalog.
Kodyfikacja tych praw nastpia dopiero 16 grudnia 1966 roku po podpisaniu Midzynarodowych paktw praw czowieka, w ktrych skad wchodz: Midzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych, Midzynarodowy pakt praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych oraz Protok
fakultatywny do pierwszego z paktw, umoliwiajcego osobom fizycznym
zwracanie si ze skargami do Komitetu Praw Czowieka w Genewie.
Dalsza kodyfikacja praw czowieka obejmowaa umowy o charakterze
bardziej wyspecjalizowanym, midzy innymi: Konwencj w sprawie wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1965 roku, Konwencj
przeciwko torturom oraz okrutnemu, nieludzkiemu bd poniajcemu
traktowaniu lub karaniu z 1984 roku, Konwencj o prawach politycznych
kobiet z 1952 roku, Konwencj o prawach dziecka z 1989 roku i inne.

Midzynarodowy system ochrony praw czowieka skada si z systemu midzyrzdowego oraz organizacji pozarzdowych.
System midzyrzdowy
Midzyrzdowy system ochrony praw czowieka obejmuje system uniwersalny, ktrego podstaw stanowi wyej wymienione dokumenty oraz
systemy regionalne, uwzgldniajce odmienno czy specyfik lokaln.
Podstaw midzyrzdowego systemu uniwersalnego jest Organizacja
Narodw Zjednoczonych. Jednym z jej gwnych organw jest wybierana
przez Zgromadzenie Oglne Rada Gospodarczo-Spoeczna (Economic
and Social Council - ECOSOC), ktrej gwna rola polega na opracowywaniu traktatw midzynarodowych oraz badaniu przestrzegania zasad
Powszechnej deklaracji praw czowieka. Przyjmujc i analizujc sprawozdania pastw, kontroluje wykonywanie Paktu praw obywatelskich i politycznych, przyjmuje rwnie skargi, ktre s przekazywane do rozpatrzenia Komisji Praw Czowieka. Komisja ta oraz jej Podkomisja do spraw
Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszoci, powoana do ycia
w 1946 roku, odgrywaj wan rol w systemie kontroli przestrzegania
praw czowieka. Warto tu wspomnie o innych organach pomocniczych
powoanych przez ECOSOC: Komitet Praw Kobiet (1946), Grupa Robocza ds. Przymusowo lub Niedobrowolnie Uprowadzonych (1980) oraz
Grupa Robocza ds. Zbierania Informacji (1983). W ochron praw czowieka moe si rwnie zaangaowa Rada Bezpieczestwa oraz sekretarz generalny ONZ.
Coraz wiksz rol odgrywa Komitet Praw Czowieka, powoany do
ycia w 1977 roku na podstawie Paktu praw obywatelskich i politycznych.
Sprawuje on kontrol nad realizacj tego paktu przez pastwa. Komitet
jest uprawniony do ustalania faktw i ma kompetencje koncyliacyjne,
czyli moe wystpowa w roli mediatora przy polubownym zaatwianiu
sporw. W praktyce, cho nie jest trybunaem midzynarodowym, w licz-
! przyjmowanie
l skarg i przeka] zywanie ich do
; Komisji Praw
i Czowieka
;; porednicze| nie wpoluL bownym

| zaatwianiu
l sporw
187
II. Prawa czowieka
kontrola
przestrzegania
praw gospodarczych, spotecznych
i kulturalnych
nych wypadkach dziaa na wzr organw sdowych. Mimo mocnych powiza z ONZ formalnie jest organizacj niezalen, a jego jedynym organem zwierzchnim jest Konferencja Pastw-Stron Paktu.
Od 1987 roku, dziki rezolucji ECOSOC z 1985 roku, funkcjonuje Komitet do spraw Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych, wcielajcy w ycie drug generacj praw czowieka. Jego gwnym zadaniem jest
kontrola realizacji Paktu praw gospodarczych, spoecznych i kulturalnych.
W celu sprawniejszej koordynacji dziaa organw ONZ Zgromadzenie Oglne w grudniu 1993 roku powoao Wysokiego Komisarza
do spraw Praw Czowieka. Z inicjatyw tak wystpia Amnesty International" na wiatowej Konferencji Praw Czowieka w Wiedniu w 1993 roku.
Siedziba Trybunatu Praw Czowieka w Sztrasburgu

umoliwienie
skadania
skarg do
j
Trybunatu
w Sztrasburgu
osobom
fizycznym
i organizacjom
pozarzdowym
188
Europejski system ochrony praw czowieka. Dnia 5 maja 1949 roku

uchwalono statut Rady Europy - organizacji zrzeszajcej obecnie niemal
wszystkie kraje europejskie. W dniu 4 listopada 1950 roku Rada przyja
Konwencj o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, zwan
take Europejsk konwencj praw czowieka. Tak si narodzi jeden z regionalnych systemw ochrony praw czowieka - system europejski. Na
podstawie przepisw Konwencji powoano Europejsk Komisj Praw
Czowieka oraz Trybuna Praw Czowieka. Od l listopada 1998 roku Komisj i Trybuna zastpia jedna instytucja: Europejski Trybuna Praw
Czowieka, ktrego siedzib, tak jak i caej Rady, jest Sztrasburg. Trybuna sprawuje funkcj kontroln. Tryb powoywania czonkw tego organu
jest podstawow gwarancj jego niezawisoci. Liczba czonkw Trybunau jest rwna liczbie pastw-stron Konwencji. Jego czonkowie sprawuj
swoje funkcje we wasnym imieniu, a nie jako przedstawiciele pastw, ktrych s obywatelami. Due znaczenie dla usprawnienia trybu skadania
skarg miao przyjcie 6 listopada 1990 roku protokou nr 9 do Konwencji.
Jego regulacje prawne umoliwiaj skadanie skarg, i to bezporednio do

Trybunau w Sztrasburgu, take osobom fizycznym i organizacjom pozarzdowym. Polska jest czonkiem Rady Europy od 26 listopada 1991 roku, a 19 stycznia 1993 roku ratyfikowaa (bez zastrzee) Europejsk kowencj praw czowieka. Ratyfikacja Protokou Nr 9, ktrej dokonano
10 padziernika 1994 roku umoliwia obywatelom RP skadanie skarg
bezporednio do Trybunau.
System ochrony praw czowieka w Unii Europejskiej. Zakres ochrony praw czowieka w Unii Europejskiej okrelaj traktaty wsplnotowe.
Kady obywatel Unii (Traktat o Unii Europejskiej ustanowi obywatelstwo Unii) ma midzy innymi prawo do swobodnego poruszania si
i przebywania na obszarze pastw czonkowskich, ma czynne i bierne
prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego i wadz lokalnych bez
wzgldu na to, gdzie aktualnie przebywa. Posiada rwnie prawo do
ochrony dyplomatycznej i konsularnej wszystkich pastw czonkowskich
(np. obywatel Holandii przebywajcy w Kanadzie ma prawo korzysta
z opieki konsulatu brytyjskiego). Skargi i petycje dotyczce nieprzestrzegania praw przysugujcych obywatelom Unii mog by kierowane pod
adresem Parlamentu Europejskiego oraz Mediatora-Rzecznika Praw
Obywatelskich Unii.
Afrykaski system ochrony praw czowieka. Na kontynencie afrykaskim regionalny system ochrony praw czowieka tworzy si wok Afrykaskiej karty praw czowieka i ludw z 1981 roku. Wczenie do tego
dokumentu katalogu praw trzeciej generacji (praw kolektywnych) decyduje o swoistym charakterze systemu. Istotne znaczenie dla ochrony
praw czowieka na kontynencie afrykaskim ma utworzona w 1963 roku
Organizacja Jednoci Afrykaskiej (OJA). Jednym z jej podstawowych
zada jest denie do polepszenia warunkw bytu narodom Afryki.
Amerykaski system ochrony praw czowieka. Najstarszym systemem
regionalnym jest system amerykaski. Ju w 1948 roku uchwalono Amerykask deklaracj praw i obowizkw czowieka. W tym samym roku dokonano daleko idcych zmian w statucie Organizacji Pastw Amerykaskich, powoujc midzy innymi Midzyamerykask Komisj Praw
Czowieka. Kolejne etapy rozwoju wyznacza przyjcie Amerykaskiej konwencji praw czowieka i powoanie na jej podstawie w 1979 roku Midzyamerykaskiego Trybunau Praw Czowieka. Nastpnym krokiem by Protok z San Salvador z 1988 roku, zapewniajcy w ramach Organizacji
Pastw Amerykaskich midzynarodow ochron praw gospodarczych, socjalnych i kulturalnych, wprowadzajcy do systemu amerykaskiego prawa
gospodarcze, socjalne i kulturalne. Jako e Kanada od pocztku odnosi si
z rezerw do tego systemu, a Stany Zjednoczone aktywnie uczestniczyy tylko w tworzeniu jego podstaw normatywnych, jest on mao skuteczny.
Na kontynencie azjatyckim w ogle nie stworzono lokalnego systemu
ochrony praw czowieka.
| Polska
l czonkiem
^y Europy
189
II. Prawa czowieka
System pozarzdowy
uzupenianie
i wspieranie
dziaalnoci
organizacji
midzypastwowych
najstarsza
organizacja
pozarzdowa
190
Non-governmental organizations (NGOs), czyli organizacje pozarzdowe, stanowi istotny skadnik midzynarodowej ochrony praw czowieka. Uzupeniaj one i wspieraj dziaalno organizacji midzypastwowych. Ich istot i znaczenie doskonale oddaje angielski termin grass
roots organizations, porwnujcy je do korzeni traw. Rzeczywicie, podobnie jak korzenie traw, stanowi one rdo siy wszystkich systemw
ochrony praw czowieka. Podstaw prawn wsppracy z ONZ jest artyku 71 Karty Narodw Zjednoczonych, ktry daje ECOSOC moliwo
nawizywania stosunkw z organizacjami pozarzdowymi. Na tej podstawie niektre z nich uzyskay status konsultacyjny. Organizacje pozarzdowe dziaaj na forum ONZ na dwch paszczyznach: proceduralnej
oraz bezporednich interwencji na szczeblu Komisji Praw Czowieka
oraz jej podkomisji dziki rezolucji 1296 ECOSOC z 1968 roku i regu
proceduralnych (regua 75 i 76). Moliwo interwencji pociga za sob
jednak niebezpieczestwo pomyki, a co za tym idzie - podwaenie autorytetu organizacji. Ju w 1977 roku proszono NGOs o staranniejszy
dobr delegatw na sesje plenarne Komisji. Wielokrotnie te podnoszono na forum ECOSOC problem ograniczenia aktywnoci NGOs. Organizacje pozarzdowe przeamay monopol pastw w procesie normotwrczym. Mimo braku oficjalnych regu proceduralnych uczestnicz na
poziomie grup roboczych w pracach legislacyjnych. NGOs s take rdami informacji, uzupeniajc nie zawsze obiektywne sprawozdania
pastw. Zgodnie z pozatraktatow procedur 1503 uprawnione s do
skadania zawiadomie o powtarzajcych si wypadkach naruszania
praw czowieka.
W ramach Rady Europy postanowienia statutowe nie reguluj wzajemnych powiza. Oglny model nakrela rezolucja 35 Komitetu Ministrw z 1972 roku. NGOs mog mie status konsultacyjny, uczestnicz
w procesie legislacyjnym, a od l padziernika 1994 roku maj prawo
skada skargi do Trybunau w Sztrasburgu zgodnie z artykuem 2 Europejskiej konwencji praw czowieka. Mog rwnie przed Trybunaem
wystpowa w roli ekspertw lub wiadkw. Podsumowujc, naley przyzna, e organizacje pozarzdowe maj wiksze moliwoci dziaania
w ramach ONZ ni w ramach Rady Europy.
Najstarsz organizacj pozarzdow jest Midzynarodowy Komitet
Czerwonego Krzya (International Red Cross - ICRC) z siedzib w Genewie. W 1862 roku ukazay si Wspomnienia z Solferino Henri Dunanta
- mieszkaca Genewy. By on 24 czerwca 1859 roku wiadkiem krwawej bitwy pomidzy wojskami austriackimi a francusko-woskimi. W bitwie pod
Solferino zgino 15 tysicy Austriakw oraz 40 tysicy Francuzw i Wochw. Szczeglnie tragiczny by los rannych, ktrym tylko sporadycznie
udzielano pomocy. Wspomnienia wywoay ywy oddwik w Genewie.
W 1863 roku piciu mieszkacw tego miasta, midzy innymi Henri Du-
nant, zaoyo Midzynarodowy Komitet Opieki nad Rannymi (obecnie

ICRC). Organizacyjne formy Czerwonego Krzya powstay w 1864 roku.
Czerwony Krzy odgrywa bardzo istotn role w tworzeniu i udoskonaleniu prawa humanitarnego. Na XVII Konferencji w Sztokholmie zbadano i zatwierdzono projekty konwencji, podpisane 12 sierpnia 1949 roku
jako Konwencje genewskie o ochronie ofiar wojny. ICRC odegra take
wan rol przy opracowywaniu Protokow dodatkowych z 10 czerwca
1977 roku, bardzo istotnych dla ochrony ludnoci cywilnej podczas konfliktw zbrojnych. O pozycji Midzynarodowego Komitetu Czerwonego
Krzya wiadczy fakt, e ma on status obserwatora na posiedzeniach
Zgromadzenia Oglnego ONZ, a od 1990 roku status konsultacyjny.
Podstawow funkcj Czerwonego Krzya w czasie pokoju jest pomoc
humanitarna niesiona ofiarom klsk ywioowych, katastrof itp. W czasie konfliktw zbrojnych udziela konkretnej pomocy rannym, jecom
oraz ludnoci cywilnej, wizytuje obozy dla internowanych i uchodcw.
Obecnie Czerwony Krzy koordynuje midzynarodow pomoc humanitarn w byej Jugosawii. Pomimo ogromnych trudnoci wystpujcych
podczas konfliktw wewntrznych, takich jak bakaski, dziaalno
Midzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzya w zakresie kontroli
przestrzegania praw czowieka jest na tle innych organizacji pozarzdowych najskuteczniejsza. Stosuje on strategi dyskretnej dyplomacji,
wszelkie dziaania podejmuje w porozumieniu z lokalnymi wadzami.
Wizytacje maj charakter regularny, badania s w duym stopniu sformalizowane, a sprawozdania i raporty - poufne. Formy dziaania s
w tym wypadku mniej kopotliwe dla wadz wizytowanego pastwa ni
stosowane na przykad przez Amnesty International". Za swoj dziaalno Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya trzykrotnie zosta
uhonorowany pokojow Nagrod Nobla - w 1917,1944 i 1963 roku.
!i udzielanie
|; pomocy
i: humanitarnej
I w czasie po| koju i konflikli tw zbrojnych
Jednym z podstawowych
zada Czerwonego Krzya
jest udzielanie pomocy humanitarnej ofiarom klsk
ywioowych oraz konfliktw zbrojnych.
191
II. Prawa czowieka
wystpowanie
w obronie
winiw
politycznych,
przeciwko
karze mierci
i torturom
192
Jedn z najwikszych i najaktywniejszych pozarzdowych organizacji

ochrony praw czowieka jest Amnesty International" (AI) z siedzib
w Londynie. W 1961 roku na amach londyskiego tygodnika Observer"
ukaza si artyku Petera Benensona Zapomniani winiowie, powicony
winiom politycznym. Po kilku tygodniach przedstawiciele Wielkiej Brytanii, Belgii, Francji, Irlandii, Szwajcarii i Stanw Zjednoczonych, bdc
pod wraeniem tego artykuu, spotkali si w Luksemburgu i postanowili
zaangaowa si w kampani na rzecz wolnoci dla winiw sumienia. Taki by pocztek AI - organizacji o wiatowym zasigu. Obecnie ma ona ponad 700 tysicy czonkw i osb wspomagajcych mniej wicej w 150 krajach
oraz 4149 grup dziaajcych w 63 pastwach. Gwne cele jej dziaalnoci stanowi: uwolnienie winiw politycznych (z wyjtkiem tych, ktrzy uywali
siy), rzetelno procesw karnych - zwaszcza o podou politycznym, zniesienie kary mierci, zaprzestanie tortur i innego nieludzkiego, okrutnego
i poniajcego traktowania lub karania. AI angauje si w akcje kontroli
przestrzegania praw czowieka w konfliktach wewntrznych. W przeciwiestwie do ICRC przyjmuje bardziej konfrontacyjn postaw wobec stron naruszajcych prawa czowieka. Nadajc rozgos wypadkom amania praw czowieka, stara si wpyn na midzynarodow opini. Przeprowadzane przez
ni kontrole maj charakter dorany, jej badania tylko w niewielkim stopniu
s sformalizowane, a ich wyniki - ujawniane nawet wbrew opinii zainteresowanych stron. Najwiksz aktywno wykazuje Amnesty International"
w Afryce (Tunezja, RPA, Maroko) oraz w Ameryce Poudniowej. W dziedzinie kontroli przestrzegania praw czowieka w konfliktach wewntrznych AI
napotyka na due utrudnienia i jest mniej skuteczna ni Czerwony Krzy.
Podstawow form dziaalnoci AI jest redagowanie listw, podpisywanych potem na caym wiecie, a adresowanych do wadz pastw,
w ktrych amane s prawa czowieka. Organizacja ta, utrzymujc bezporednie kontakty z wadzami, zajmuje si te publikowaniem raportw
i dziaalnoci edukacyjn. W 1990 roku AI zabiegaa o uwolnienie 4500
winiw, w wyniku czego zwolniono 1609 osb.
AI stara si zachowa neutralno podczas przeprowadzanych kontroli i bada oraz podejmowanych interwencji. Dlatego grupy AI nie zajmuj si przypadkami naruszania praw czowieka we wasnym kraju. Za
swj wkad w dziedzin ochrony praw czowieka Amnesty International" otrzymaa w 1977 roku pokojow Nagrod Nobla, w 1978 roku Nagrod Praw Czowieka ONZ oraz w 1983 roku podobn, przyznan
przez Rad Europy. O uznaniu, jakim cieszy si AI, wiadczy przyznanie
jej przez Zgromadzenie Oglne ONZ i Rad Europy statusu konsultacyjnego. Jako non-speaking representatwes (bez prawa zabierania gosu)
bierze regularnie udzia w posiedzeniach Komitetu Praw Czowieka,
uzupeniajc nie zawsze obiektywne sprawozdania pastw.
Wan rol w tworzeniu prawa midzynarodowego odgrywa Midzynarodowa Komisja Prawnikw (International Comission ofJurists - ICJ)
z siedzib w Genewie. Organizacja zrzesza sekcje krajowe z okoo

60 pastw. ICJ inicjuje prace nad nowymi konwencjami, miedzy innymi
aktywnie uczestniczya w opracowywaniu Europejskiej konwencji przeciwko torturom z 1987 roku. Istotn dziedzin dziaalnoci Komisji jest
walka o niezawiso sdw i zawodw prawniczych. Podjcie tej problematyki w 1977 roku zaowocowao powoaniem w 1979 roku przez Podkomisje ds. Zapobiegania Dyskryminacji i Ochrony Mniejszoci - urzdu
Specjalnego Sprawozdawcy do spraw Niezawisoci Sdownictwa. Przy
ICJ dziaa Centrum na rzecz Niezawisoci Sdziw i Prawnikw, udzielajce pomocy prawnikom przeladowanym za swe przywizanie do sprawiedliwoci i praworzdnoci. Komisja wysya swoich obserwatorw na procesy, prowadzi studia i badania, opracowuje raporty i interweniuje na forum
midzynarodowym. ICJ ma od 1968 roku status obserwatora na posiedzeniach Zgromadzenia Oglnego ONZ, a od 1985 roku w Radzie Europy.
Interesujc grup organizacji pozarzdowych stanowi te, ktrych
powstanie naley wiza z podpisaniem Aktu kocowego Konferencji
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE) w 1975 roku. W 1979
roku powsta Komitet Helsiski USA (Helsinki Watch), ktrego gwnym
celem byo wspieranie inicjatyw helsiskich w krajach Europy Wschodniej oraz ledzenie wydarze w tych pastwach. Obecnie Komitet, nadal
interesujc si tym rejonem, ma swoj misj w byej Jugosawii.
Podobne inicjatywy pojawiy si take w innych pastwach Zachodu.
W 1982 roku zostaa utworzona Midzynarodowa Helsiska Federacja
Praw Czowieka (International Helsinki Federation - IHF). Pod koniec
1990 roku Federacja liczya 19 grup narodowych. W ramach Rady Europy ma status konsultanta i obserwatora. W 1989 roku wraz z Lechem
Was otrzymaa Nagrod Praw Czowieka Rady Europy.
Take w krajach Europy Wschodniej powstaway w latach siedemdziesitych organizacje zainspirowane Aktem kocowym KBWE. W 1976 roku
powstaa w Zwizku Radzieckim z inicjatywy Jurija Orowa Moskiewska
Grupa Helsiska. W tym samym roku w Polsce zawizano Komitet Obrony
Robotnikw (KOR), a w 1977 roku w Czechosowacji powstaa Karta 77.
Organizacj pozarzdow, ktra specjalizuje si w ochronie praw
mniejszoci, zwaszcza narodowych i etnicznych, jest powstaa w Londynie w 1969 roku Grupa na rzecz Praw Mniejszoci (Minority Rights Group
- MRG). W jej skad wchodz grupy dziaajce w Europie, Australii
i Ameryce Pnocnej. Do koca 1990 roku MRG opracowaa okoo
100 raportw.
Osobn grup organizacji pozarzdowych zajmujcych si ochron
praw czowieka stanowi instytucje, ktre su pomoc innym organizacjom zajmujcym si t problematyk. Naley do nich midzy innymi
Midzynarodowe Centrum Prawne Ochrony Praw Czowieka (Interrights), powstae w 1982 roku w Londynie. Interrights, poza wykonywaniem
ekspertyz, udziela pomocy prawnej w konkretnych sprawach. Do tej grupy
': inicjowanie
|i prac nad
l nowymi kon|j wencjami,
l walka o niezawiso sdw
;i i zawodw
l prawniczych
l ledzenie
j; wydarze
ii w pastwach
l Europy
(i Wschodniej
l wystpowanie
p w obronie
;| praw
li mniejszoci
udzielanie pomocy prawnej

w konkretnych
sprawach
193
II. Prawa czowieka
promowanie
praw czowieka przez
sztuk
organizacji zaliczy mona take SOS-Torture, zapewniajc szybk informacj o wypadkach stosowania tortur, egzekucji czy porwaniach. Huma Rights Internet, powstay przy Harvard Law School (obecnie dziaa
przy Uniwersytecie w Ottawie), zajmuje si tworzeniem oglnodostpnego zbioru informacji o pracy poszczeglnych organizacji ochrony praw
czowieka, ich publikacjach, aktualnych wydarzeniach itp. Wymian informacji pomidzy poszczeglnymi organizacjami zajmuje si sie Huridocs.
Bardzo wan rol odgrywaj take organizacje o charakterze instytucji naukowych. Do najlepiej dziaajcych naley zaliczy Midzynarodowy
Instytut Praw Czowieka (International Institute offfuman Rights - IIHR).
Dziaajcy od 1969 roku w Sztrasburgu Instytut zosta ufundowany przez
Ren Cassina - laureata pokojowej Nagrody Nobla z 1968 roku, wspautora Powszechnej deklaracji praw czowieka. IIHR jest jednym z niezalenych instytutw. Kadego roku w lipcu odbywaj si w Sztrasburgu letnie
sesje na poziomie uniwersyteckim, a w tym samym czasie trwa specjalne
seminarium w ramach Midzynarodowego Centrum Uniwersyteckiego
Nauczania o Prawach Czowieka. Instytut organizuje rwnie letnie kursy
dla nauczycieli szk podstawowych i rednich oraz festiwal filmowy,
a take zajmuje si innymi formami promocji praw czowieka przez sztuk.

Gwarancje ochrony praw i wolnoci czowieka w Polsce zapewniaj
powoane midzy innymi w tym celu instytucje pastwowe, takie jak: sdy powszechne, Naczelny Sd Administracyjny, Trybuna Konstytucyjny,
Rzecznik Praw Obywatelskich oraz organizacje pozarzdowe. Przestrzeganie praw czowieka gwarantuj ratyfikowane przez Polsk dokumenty
midzynarodowe oraz dziaajce zgodnie z ich liter instytucje: Komitet
Praw Czowieka w Genewie, Europejska Komisja Praw Czowieka i Europejski Trybuna Praw Czowieka w Sztrasburgu.
Instytucje pastwowe
rozpatrywanie
skarg na
decyzje administracyjne
sprawdzanie
zgodnoci
ustaw
z konstytucj
194
Sdy powszechne - rozpatruj sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, gospodarczego oraz prawa pracy. Kady obywatel ma prawo wnie
wniosek o wszczcie postpowania sdowego w razie naruszenia jego praw.
Naczelny Sd Administracyjny - rozpatruje skargi na decyzje administracyjne. Jest jedn z najwaniejszych instytucji gwarantujcych przestrzeganie praw czowieka. Zapewnia obywatelom ochron przed potencjaln
samowol urzdw pastwowych i organw samorzdu terytorialnego.
Trybuna Konstytucyjny - podstawowym zadaniem Trybunau jest
midzy innymi badanie i orzekanie w sprawach dotyczcych zgodnoci
z konstytucj ustaw i umw midzynarodowych oraz przepisw prawa
wydawanych przez organy pastwowe. Prawo do zoenia skargi konstytucyjnej ma, oprcz przewidzianych w konstytucji instytucji, kady obywatel RP. Aby skarga speniaa wymogi formalne, musi by sporzdzona
przez adwokata lub radc prawnego. Ponadto trzeba za ni uici opat

skarbow, musi zawiera dokadne dane osoby skarcej oraz niezbdne
informacje i dokumenty dotyczce sprawy.
Skarg naley przesta pod adresem:
Trybunat Konstytucyjny
al. J. Ch. Szucha 12a
00-918 Warszawa
Rzecznik Praw Obywatelskich (RPO) - bada dziaalno organw administracji pastwowej i samorzdowej oraz rnych instytucji i organizacji
pod ktem zgodnoci z prawami i wolnociami obywatelskimi. Kady obywatel ma prawo skierowa skarg do RPO.
W 2003 roku Biuro RPO rozpatrzyo ponad
xj
b
37 tysicy wnioskw, przyjo prawie 3 tysice
&
interesantw i ponad 50 tysicy listw.

i
Skargi naley kierowa pod adresem:
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
al. Solidarnoci 77
00-950 Warszawa
Logo Rzecznika Praw Obywatelskich
Organizacje pozarzdowe w Polsce
Swoisto polskich organizacji pozarzdowych polega na tym, e do roku 1989 byy one przewanie zwizane z nielegaln lub plegaln opozycj polityczn. W ich programie problematyka praw czowieka czsto wystpowaa obok hase politycznych, narodowowyzwoleczych czy wrcz
nacjonalistycznych. Walka o uznanie niezbywalnych praw czowieka toczya si w kontekcie walki o wprowadzenie systemu demokratycznego
w PRL oraz odzyskanie przez pastwo polskie suwerennoci. Rozwj polskich organizacji pozarzdowych przebiega w kilku etapach, najczciej
cile zwizanych z istotnymi wydarzeniami politycznymi.
Dnia 25 czerwca 1976 roku, nazajutrz po zapowiedzi znacznych podwyek cen ywnoci, w wielu miastach Polski wybuchy strajki. W Radomiu i Ursusie pod Warszaw przybray one szczeglnie gwatowny charakter. Wystpienia zostay brutalnie spacyfikowane, doszo do star z milicj
i ZOMO (Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej). Zatrzymanych (zwaszcza modzie) bito, traktujc ich jako element chuligaski",
co oficjalna propaganda mocno podkrelaa w rodkach masowego przekazu. Ogem w caym kraju zatrzymano okoo 2500 osb (w Radomiu
600, w Ursusie 300). W wyniku pobicia zmary dwie osoby - ksidz Roman
Kotlarz oraz Jan Broyna. Dnia 27 czerwca rozpoczy prac kolegia do
spraw wykrocze. Ukarano 373 osoby, gwnie w Radomiu (ok. 200) i Ursusie (ok. 100). W samym tylko Radomiu sdy skazay 72 osoby na kar
bezwzgldnego wizienia. Wyroki byy niewspmiernie wysokie, w 24 wypadkach wahay si w granicach 5-10 lat. Rozpoczy si zwolnienia z pra-
zwizanie
organizacji
pozarzdowych z dziaalnoci opozycji politycznej
195
II. Prawa czowieka

cy: w Radomiu usunito 987 osb, a w Ursusie okoo 300. Inteligenckie
rodowiska opozycyjne zareagoway na to, ogaszajc listy protestacyjne,
miedzy innymi tak zwany list 59, ogoszony za porednictwem Radia Wolna Europa, list Jacka Kuronia do Enrica Berlinguera - przywdcy woskich komunistw oraz list Jerzego Andrzejewskiego do robotnikw. Ofiarom represji zapewniono te pomoc prawn, ktrej udzielali na przykad
mecenasi Jan Olszewski i Wadysaw Sia-Nowicki. Organizowano konkretn pomoc rodzinom represjonowanych, czym zajmowa si midzy innymi Antoni Macierewicz wraz z harcerzami z Gromady".
Represje, ktre dotkny aresztowanych

uczestnikw protestw robotniczych
w Radomiu i Ursusie, naruszay jedno
z podstawowych praw czowieka - prawo
do sprawiedliwego sdu (cz wyrokw
bya niewspmiernie wysoka). Naruszono
te zakaz stosowania tortur (tzw. cieki
zdrowia, czyli na przykad przebieganie
przez szpaler bijcych pakami milicjantw)
i prawo do godnoci (oficjalna propaganda okrelaa uczestnikw manifestacji
mianem elementw chuligaskich").
wystpowanie
w obronie prawa do pracy,
strajku, swobodnego wyraania swoich
pogldw
postulowanie
zniesienia
represji politycznych, wyznaniowych,
rasowych
danie
zakoczenia
walki
z Kociotem
i umoliwienia
dostpu do
mass mediw
O utworzeniu w Polsce organizacji walczcej o prawa czowieka dyskutowano ju wczeniej. Wypadki w Radomiu i Ursusie przyspieszyy jej powstanie. Dnia 23 wrzenia Jerzy Andrzejewski w licie do marszaka Sejmu
oznajmi utworzenie Komitetu Obrony Robotnikw (KOR) w zwizku z wydarzeniami 25 czerwca 1976 roku. Apel do spoeczestwa i wadz PRL podpisao 14 osb. Zawiera on postulat amnestyjny, podkrela fakt amania
podstawowych praw czowieka, tak w wietle prawa midzynarodowego, jak
i polskiego prawodawstwa. W dokumencie tym zwracano uwag na nieprzestrzeganie takich praw, jak: prawa do pracy, do strajku, do swobodnego wyraania swoich pogldw, do udziau w zebraniach i manifestacjach.
Po przeksztaceniu KOR 29 wrzenia 1977 roku w Komitet Samoobrony Spoecznej KOR (KSS KOR) gwnym postulatem tej organizacji stao si zniesienie represji stosowanych z powodw politycznych,
wiatopogldowych, wyznaniowych i rasowych. Komitet deklarowa poparcie i obron wszelkich inicjatyw spoecznych zmierzajcych do realizacji praw czowieka i obywatela.
Inn dziaajc w tym okresie organizacj o zblionym charakterze
by utworzony w marcu 1977 roku Ruch Obrony Praw Czowieka i Obywatela (ROPCiO). Jedn z pierwszych akcji Ruchu by list do Sejmu
w sprawie wolnoci sumienia i wyznania. Zarzucano w nim wadzom, e
metodami administracyjnymi propaguj ateizm. dano zaprzestania
walki z Kocioem, umoliwienie mu dostpu do radia i telewizji oraz uatwienia wydawania wasnego pisma. Dnia 5 maja ukazaa si Deklaracja
o wolnoci sowa, a 18 maja przesiano na rce marszaka Sejmu wniosek

postulujcy opracowanie ustawy o wolnoci sowa. Do ciekawszych akcji
Ruchu naleaa kampania w sprawie ogoszenia w Dzienniku Ustaw"
Midzynarodowych paktw praw czowieka, ratyfikowanych przez Rad
Pastwa, oraz zmiany w tym zakresie prawa w PRL (wadze opublikowafy w Dzienniku" tylko dokument ratyfikacyjny, std Pakty nie mogy
wej w ycie). Zbierano take podpisy pod apelami Amnesty International" o uwolnienie winiw politycznych na caym wiecie.
Ruch nigdy nie mia charakteru jednolitego. Pod wpywem rnic
w pogldach dziaaczy doszo w nim do ostatecznego rozamu w grudniu
1978 roku. Z wielu nurtw politycznych wyonio si kilka znaczcych
ugrupowa opozycyjnych, midzy innymi Konfederacja Polski Niepodlegej (KPN) oraz Ruch Modej Polski.
Po powstaniu Solidarnoci" (sierpie-wrzesie 1980 r.) cz ugrupowa opozycyjnych bd zaprzestaa swojej dziaalnoci, bd j znacznie ograniczya, angaujc si w ruch solidarnociowy. Do wyjtkw naleaa KPN, ktra nawet zwikszya swoj aktywno.
W zwizku z niewypenieniem przez stron rzdow Porozumie
gdaskich* Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ Solidarno"
utworzya 10 grudnia 1980 roku Komitet Obrony Wizionych za Przekonania, do ktrego weszli: Aleksander Hali, Zbigniew Bujak, Kazimierz
Dejmek, Tadeusz Konwicki, Zbigniew Romaszewski, Klemens Szaniawski, Andrzej Wajda oraz Lech Wasa.
Okres stanu wojennego (13 grudnia 1981-22 lipca 1983 r.) by bardzo
trudny dla polskiej opozycji. Internowano okoo 6600 dziaaczy zwizkowych i politycznych, zawieszono dziaalno organizacji spoecznych,
ograniczono swobod poruszania si. Po uchwaleniu przez Sejm PRL
nowej ustawy o zwizkach zawodowych praktycznie zdelegalizowano
Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno". Mimo staych aresztowa zwizek kontynuowa swoj dziaalno. Dnia 22 kwietnia 1982 roku powstaa Tymczasowa Komisja Koordynacyjna (TKK),
bdca struktur podziemn Solidarnoci".
Na przeomie 1982 i 1983 roku decyzj TKK powoano Komitet Helsiski. Zajmowa si on gromadzeniem informacji o sytuacji w kraju,
zbieraniem relacji z manifestacji oraz obserwacj procesw politycznych.
Informacje byy starannie weryfikowane i opracowywane w postaci raportw. Pierwszy raport: Prawa czowieka i obywatela w PRL, obejmujcy
okres do 31 grudnia 1982 roku, ukaza si w 1983 roku i zosta przedstawiony na konferencji KBWE w Madrycie. Od tego czasu co roku wydawano kolejne raporty. Ponadto w marcu 1984 roku przesano memoria do
Komisji Praw Czowieka ONZ, a we wrzeniu 1984 roku przygotowano
opracowanie o amnestii z roku 1984. Inne wane dokumenty i raporty
przygotowane przez Komitet Helsiski to Akty terroru i przemocy z grud-
sporzdzanie
raportw
0 prawach
czowieka
w Polsce,
prawie pracy
1 sdownictwie
* Porozumienia gdaskie - porozumienie podpisane 31 sierpnia 1980 roku przez Lecha Was i Mieczysawa
Jagielskiego. W jego wyniku powstay wolne zwizki zawodowe.
197
II. Prawa czowieka
obywatelskie
' komitety
przeciw
! przemocy
ni 1984 roku oraz opracowany na potrzeby Midzynarodowej Organizacji Pracy w Genewie raport Prawo pracy w Polsce a normy midzynarodowe ze stycznia 1985 roku. Interesujce byo kompleksowe opracowanie
Naruszanie praw czowieka i obywatela w PRL w okresie 13X1181-31 III 85
roku z marca 1985 roku. Przygotowano rwnie raporty na konferencje
KBWE w Ottawie i Wiedniu. Na prob Komisji Praw Czowieka ONZ
opracowano take raporty na temat niezawisoci sdownictwa w PRL
oraz praworzdnoci wyborw parlamentarnych z czerwca 1989 roku.
Zabjstwo ksidza Jerzego Popieluszki w 1984 roku wywoao szok
w caym spoeczestwie polskim. Zbrodnia zmobilizowaa dawne rodowiska opozycyjne, osabione stanem wojennym. W caym kraju powstaway obywatelskie komitety przeciw przemocy. W 1984 roku powstay
Komitety Obrony Praworzdnoci, ktre zrzeszay dawnych dziaaczy
KOR, ROPCiO, Solidarnoci". Dnia
12 listopada 1984 roku byli dziaacze
KOR, Edward Lipiski, Jan Jzef Lipski,
Janusz Onyszkiewicz, zaoyli Komitet
Obywatelski przeciw Przemocy. Powstay
rwnie komitety regionalne, jak Miejski
Komitet Obrony Praw Czowieka w Piotrkowie Trybunalskim, a take we Wrocawiu i w innych miastach.
Ksidz Jerzy Popieuszko (1947-1984), kapelan Niezalenego Samorzdnego Zwizku Zawodowego
Solidarno", byt rwnie kapelanem robotnikw
w Hucie Warszawa" oraz warszawskiej stuby zdrowia. W czasie stanu wojennego w kociele w. Stanisawa Kostki odprawia comiesiczn msz za ojczyzn. Poruszane w kazaniach problemy moralne
i polityczne, a take dotyczce wolnoci i praw czowieka stay si powodem atakw i szykan ze strony
wadz pastwowych. W padzierniku 1984 roku zosta porwany i zamordowany przez oficerw Suby
Bezpieczestwa. Jego pogrzeb by najwiksz manifestacj od wprowadzenia stanu wojennego.
W 1997 roku rozpocz si proces beatyfikacyjny Jerzego Popieuszki.
Jedn z aktywniejszych organizacji powstaych w tym czasie bya Polska

Liga Praw Czowieka, zaoona z inicjatywy Jana Kosteckiego 25 padziernika 1986 roku. W grudniu 1986 roku przyjto j do Midzynarodowej Federacji Praw Czowieka. Liga zajmowaa si obron poszczeglnych
osb i grup. W Krakowie w styczniu 1987 roku powoano sekcj dziaajc wrd studentw pod nazw Studencka Liga Praw Czowieka.
Przemiany ustrojowe w Polsce po wyborach parlamentarnych
w czerwcu 1989 roku wpyny rwnie na sytuacj pozarzdowych organizacji ochrony praw czowieka w Polsce. Dziki demokratyzacji ycia
politycznego mogy powsta nowe instytucje tego typu, a istniejce dotychczas - zacz ju cakiem oficjaln dziaalno.
198
Ju 24 lipca 1989 roku wspomniany wczeniej Komitet Helsiski

w Polsce opublikowa swj skad. Z t chwil stao si moliwe przystpienie do Midzynarodowej Helsiskiej Federacji Praw Czowieka
w Wiedniu. Komitet, nadal zajmujc si wypadkami amania praw czowieka w Polsce, na przykad interweniowa w sprawie brutalnego stumienia manifestacji pod Sal Kongresow podczas ostatniego Zjazdu
PZPR. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych interweniowa w sprawie
trybu przyznawania wiz obywatelom RP przez ambasady pastw zachodnich, zwaszcza Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych. Podejmowa
take wiele akcji dotyczcych wypadkw nieprzestrzegania praw czowieka w innych krajach, na przykad w sprawie tragicznej sytuacji
uchodcw z Hongkongu. Komitet Helsiski bra udzia w tumaczeniu
Europejskiej konwencji praw czowieka. W nowych warunkach spoeczno-politycznych na pierwszy plan wysuny si zadania owiatowe. Komitet i dziaajca przy nim Helsiska Fundacja Praw Czowieka prowadz prac edukacyjn, starajc si zniwelowa wieloletnie zaniedbania.
Przygotowano cykl programw o prawach czowieka w bloku Telewizji
Edukacyjnej, emitowanych w 1991 roku. Zajto si rwnie szkoleniem
rnych grup zawodowych, na przykad w Centrum Szkolenia Policji
w Legionowie prowadzono wykady dla studentw i oficerw w subie
czynnej. W 1991 roku powstaa z inicjatywy Komitetu Szkoa Praw Czowieka - propozycja adresowana gwnie do nauczycieli, ale take i do
funkcjonariuszy policji, onierzy zawodowych, funkcjonariuszy sub
wiziennych, lekarzy oraz innych grup zawodowych. Czonkowie Komitetu przygotowuj programy, podrczniki oraz wykadowcw do nauczania o prawach czowieka, a Fundacja zajmuje si dziaalnoci wydawnicz. Komitet wsppracuje z Biurem Rzecznika Praw Obywatelskich,
Senack Komisj Praw Czowieka oraz z organizacjami i instytucjami
midzynarodowymi. Obecnie Komitet i Fundacja s najaktywniejszymi
pozarzdowymi organizacjami ochrony praw czowieka w Polsce.
Dziki zmianom ustrojowym w Polsce powstaj rwnie oddziay
i sekcje krajowe organizacji midzynarodowych. Dnia 9 stycznia 1992 roku Sd Wojewdzki w Warszawie wpisa do rejestru Polsk Sekcj Midzynarodowej Komisji Prawnikw (polski odpowiednik ICJ). W statucie
jako gwne jej cele wymieniano: rozwj, umacnianie i ochron rzdw
prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, walk o niezawiso sdownictwa
i zawodw prawniczych. W krgu jej zainteresowa znajduj si take
prawa jednostki, midzy innymi wolnoci obywatelskie, podmiotowo
prawna osoby ludzkiej, prawa kadego do rzetelnego procesu. Siedzib
nowej organizacji jest Warszawa.
W kraju od 1990 roku funkcjonuje rwnie Polskie Stowarzyszenie
Amnesty International". Grupy AI dziaaj w kilku miastach Polski,
midzy innymi w Warszawie, Gdasku, Toruniu, Krakowie i Lublinie.
Statut Stowarzyszenia odnosi si do Powszechnej deklaracji praw czowieka. Przewiduje podejmowanie dziaalnoci edukacyjnej i propagatorskiej
l wystpowanie
I w obronie
II praw cztowie| ka w Polsce
i; i w innych kra-
podejmowanie
| dziata edukaI cyjnych i wyI dawniczych
wystpowanie
w obronie
polskiej praworzdnoci,
niezawistoci
sdw i praw
jednostki
wystpowanie
w obronie winiw politycznych, przeciw
karze mierci
i torturom
199
II. Prawa czowieka
udzielanie
pomocy
potrzebujcym
i ofiarom klsk
ywioowych,
poszukiwanie
ofiar wojen,
szerzenie
owiaty
zdrowotnej
w duchu Deklaracji, obron winiw sumienia, przeciwstawianie si karze mierci i torturom, walk
o prawo kadego czowieka do sprawiedliwego sdu.
Spektakularnym przykadem dziaalnoci AI bya
wsppraca z Gazet Wyborcz", ktra raz w miesicu publikowaa jej list z apelem o uwolnienie jednego
z wielu winiw politycznych.
Najstarsz organizacj pozarzdow istniejc
w kraju jest Polski Czerwony Krzy (PCK). Powstaa
Logo Amnesty
International"
ona 27 czerwca 1919 roku. Wczeniej Polacy dziaali
w organizacjach czerwonokrzyskich pastw zaborczych.
Podstawowe cele dziaalnoci to szkolenie druyn sanitarnych, organizowanie honorowego krwiodawstwa oraz kursw ratowniczych. W ostatnich latach do nowych kierunkw dziaa naley szerzenie idei humanitaryzmu w spoeczestwie
polskim. Od pocztku istnieje przy PCK Biuro Informacji i Poszukiwa, zajmujce si poszukiwaniem osb zaginionych podczas wojen. Obecnie Biuro podejmuje si, cho
z maym powodzeniem, poszukiwania ofiar
represji stalinowskich. W latach dziewidziesitych pojawiy si nowe wyzwania: Polska
staa si krajem tranzytowym dla uchodcw.
Logo Polskiego Czerwonego
Krzya
Opiek nad nimi powierzono wanie Polskiemu Czerwonemu Krzyowi.
Po wyczerpaniu wszystkich dostpnych krajowych rodkw dochodzenia praw kady obywatel polski, dziki ratyfikacji przez Polsk umw
midzynarodowych, ma prawo zwrcenia si w swojej sprawie do instytucji midzynarodowych.
Petycja do Komitetu Praw Czowieka w Genewie
Warunki zoenia petycji:
- wyczerpanie wszystkich dostpnych krajowych rodkw (sdy powszechne,
Rzecznik Praw Obywatelskich, Trybuna Konstytucyjny);
- opatrzenie skargi imieniem i nazwiskiem (Komitet nie rozpatruje petycji anonimowych);
- przynaleno do Midzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych pastwa, ktrego dotyczy petycja do Protokou fakultatywnego;
- zoenie petycji tylko do jednego organu midzynarodowego (nie mona rwnoczenie wnie skargi np. do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka);
- naruszenie praw zawartych w Midzynarodowym pakcie praw obywatelskich
i politycznych (petycja nie moe dotyczy praw gwarantowanych w innych dokumentach midzynarodowej ochrony praw czowieka);
- wykazanie, e zawarte w Paktach prawa faktycznie zostay naruszone;
- zoenie petycji na pimie.
200

Wzr skargi opracowany przez Centrum Praw Czowieka Biuro ONZ
w Genewie
Data:
Skarga do: Komitetu Praw Czowieka za porednictwem Centrum Praw Czowieka Biuro ONZ
The Human Rights Committee c/o Centre for Human Rights
United Nations Office at Geneva
8-14 avenue de la Paix
1211 Geneve 10
Switzerland
Skarga przedkadana jest do rozpatrzenia na podstawie Protokou Fakultatywnego do Midzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych.
I. Informacje dotyczce autora skargi:
- Nazwisko i imi/imiona:
- Narodowo:
-Zawd:
- Data i miejsce urodzenia:
- Aktualny adres zamieszkania:
- Adres do korespondencji:
-Przedkada skarg jako (pokrzywdzony, penomocnik pokrzywdzonego, inna osoba blisko zwizana z pokrzywdzonym, jeli on sam nie moe zoy
skargi osobicie).
II. Informacje dotyczce ofiary (jeeli nie jest tosama z autorem skargi).
III. Pastwo, ktrego skarga dotyczy. Pogwacone artykuy. Krajowe rodki odwoawcze.
IV. Inne zastosowane procedury midzynarodowe. Okolicznoci faktyczne sprawy bdcej przedmiotem skargi.
Data i podpis autora skargi:
Petycja jest rozpatrywana przez grup robocz, ktra ocenia jej zasadno oraz podejmuje decyzj co do dalszego postpowania. Jeeli petycja
spenia wszelkie wymogi formalne, zostaje przedstawiana pastwu, ktrego
dotyczy. W terminie 6 miesicy pastwo przedstawia Komitetowi wyjanienia lub owiadczenia dotyczce sprawy i ewentualnych rodkw zaradczych.
Decyzje podejmowane przez Komitet nie maj charakteru wicego. Jednak konieczno skadania wyjanie na forum midzynarodowym przez
pastwa, ktrych dotycz petycje, jest pewn form presji, dziki czemu
moe nastpi wiksza dbao o przestrzeganie praw czowieka.
Skarga indywidualna do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka
w Sztrasburgu. Kady obywatel pastwa bdcego stron Konwencji
o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci (Europejska konwencja praw czowieka) ma prawo zoenia do Trybunau Praw Czowieka
w Sztrasburgu skargi indywidualnej. Kryteria dopuszczalnoci skargi to:
- wyczerpanie wszystkich rodkw krajowych,
- imienne zoenie skargi,
- skarga nie jest rozpatrywana przez inn instytucj midzynarodow,
- skarga musi dotyczy praw zawartych w Konwencji lub jej protokow.
201
II. Prawa czowieka

Skarg naley przesya pod adresem:
The Registrar
European Court of Human Rights
Council of Europ
F-67075 Strasbourg Cedex
Postanowienia Trybunau s wice. Wszystkie strony Konwencji i jej

protokow zobowizay si podporzdkowa wyrokom Trybunau. Nadzr
nad wykonaniem wyroku powierzono Komitetowi Ministrw Rady Europy.
Podsumowanie
Przyrodzone, powszechne, niezbywalne i nienaruszalne prawa czowieka s podstaw spoeczestwa demokratycznego.
Uniwersalny system ochrony praw czowieka zwizany jest z Organizacj Narodw Zjednoczonych. Opiera si na Karcie Narodw Zjednoczonych, Powszechnej deklaracji praw czowieka oraz Midzynarodowych paktach praw czowieka.
Europejski system ochrony praw czowieka zwizany jest z Rad Europy. Opiera si na Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych wolnoci, zwanej te Europejsk konwencj praw czowieka.
Istotn role w midzynarodowym systemie ochrony praw czowieka odgrywaj organizacje pozarzdowe. Do najwaniejszych naley zaliczy Midzynarodowy Komitet Czerwonego Krzya oraz Amnesty International".
Gwarancj przestrzegania praw czowieka w Polsce s: sdy powszechne, Naczelny Sd Administracyjny, Trybuna Konstytucyjny, Rzecznik
Praw Obywatelskich oraz moliwo zoenia petycji lub skargi do Komitetu Praw Czowieka w Genewie i Europejskiego Trybunau Praw
Czowieka w Sztrasburgu.
Pytania i wiczenia
1. Odszukaj w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uprawnienia, ktre
odpowiadaj prawom gospodarczym, socjalnym i kulturalnym. Porwnaj ich zakres.
2. Jakie instytucje pastwowe i organizacje s gwarancj przestrzegania
praw czowieka w Polsce?
3. Napisz skarg do Komitetu Praw Czowieka w sprawie zatrzymania
(pod naciskiem burmistrza) przez redakcj lokalnej gazety twojego artykuu. Dotyczy on postpowania sdowego, w ktrym burmistrz wystpi jako wiadek w sprawie korupcji w Radzie Miejskiej. Wszystkie
krajowe rodki zostay wyczerpane. Powoaj si na odpowiedni przepis
Midzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych.
4. Porwnaj niej wymienione przepisy dotyczce prawnej ochrony ycia
czowieka, a nastpnie:
- okrel zakres tej ochrony;
- wska, jakie wyjtki przewiduj wyej wymienione przepisy;
202
- oce zakres prawnej ochrony ycia czowieka zawarty w artykule 38

Konstytucji (czy wyklucza on przywrcenie kary mierci?);
- przedstaw w krtkiej wypowiedzi swoj opinie na temat kary mierci
- wzmocnij j argumentami;
- przedstaw argumenty za tez i przeciw niej: Midzynarodowy system
ochrony praw czowieka jest nieskuteczny".
Kada osoba ma prawo do ycia, wolnoci i bezpieczestwa osobistego".
Powszechna deklaracja praw czowieka - art. 3
1. Kada osoba ludzka ma przyrodzone prawo do ycia. Prawo to bdzie
chronione ustaw. Nikt nie moe by arbitralnie pozbawiony ycia.
2. W krajach, ktre nie zniosy kary mierci, wyrok orzekajcy kar mierci
moe by wydany jedynie za najpowaniejsze przestpstwa (...)".
Midzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych - art. 6
1. Prawo kadej osoby do ycia chronione jest ustaw. Nikt nie bdzie umylnie pozbawiony ycia, z wyjtkiem przypadkw wykonania sdowego wyroku skazujcego za przestpstwa, za ktre ustawa przewiduje tak kar.
2. Pozbawienie ycia nie bdzie uznane za sprzeczne z niniejszym artykuem,
jeeli wynika ono z uycia siy, ktre jest absolutnie konieczne:
a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawn przemoc,
b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemoliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolnoci zgodnie z prawem,
c) w dziaaniu podjtym z zgodnie prawem w celu stumienia zamieszek
lub powstania".
Konwencja o ochronie praw cztowieka i podstawowych wolnoci - art. 2
Wobec adnej osoby znajdujcej si w ramach jurysdykcji krajowej PastwStron niniejszego Protokou fakultatywnego nie wykona si kary mierci".
Drugi protok fakultatywny do Midzynarodowego paktu praw
obywatelskich i politycznych w sprawie zniesienia kary mierci - art. 1
Kara mieci bdzie zniesiona. Nikt nie moe by skazany na tak kar, ani nie
moe nastpi jej wykonanie".
Protok szsty do Konwencji o ochronie praw czowieka i podstawowych
wolnoci dotyczcy zniesienia kary mierci - art. 1
Rzeczpospolita Polska zapewnia kademu czowiekowi prawn ochron ycia".
j*~-*
T Jasudowicz, Administracja wobec praw czowieka, Toru 1996.

R. Kuniar, Oprawach czowieka, Warszawa 1992.
A. Michalska, Komitet Praw Czowieka. Kompetencje, funkcjonowanie, orzecznictwo, Warszawa 1994.
Prawa czowieka. Dokumenty midzynarodowe, red. B. Gronowska, T. Jasudowicz, C. Mik,
Toru 1996.
Prawa czowieka w spoeczestwie demokratycznym, red. A. Rzeplinski, Warszawa 1993.
203
POLSKA, EUROPA, WIAT

1. Procesy integracyjne
pogbienie
wzajemnych
powiza pomidzy krajami
j formy integracji
l gospodarczej
Integracja to formalny, wiadomy proces, majcy na celu pogbienie

wzajemnych powiza i wymiany midzy grup krajw. Oto jego dwie
najczciej spotykane formy:
- integracja ekonomiczna (gospodarcza), polegajca na usuwaniu ogranicze w handlu miedzy pastwami i zapewnieniu swobody przepywu
towarw, usug, osb oraz kapitau;
- integracja polityczna, polegajca na tworzeniu instytucjonalnych mechanizmw i procedur podejmowania decyzji.
Integracja gospodarcza moe przybiera kilka form, ktre reprezen- j
tuj rwnoczenie rne stopnie integracji:
- strefa wolnego handlu - kraje wchodzce w skad strefy znosz midzy
sob ca oraz ograniczenia ilociowe, ale kady z nich utrzymuje wasne cl w stosunku do krajw nieczonkowskich;
- unia celna - czonkowie unii znosz bariery w przepywie towarw
i ustanawiaj wspln taryf celn wobec partnerw zewntrznych;
- wsplny rynek - kraje zapewniaj swobod nie tylko przepywu towarw i usug, ale rwnie kapitau i siy roboczej;
- unia gospodarcza -jej uczestnicy, uwzgldniajc przedsiwzicia z poprzedniego etapu integracji, zmierzaj do zharmonizowania swoich
dziaa w sferze polityki gospodarczej;
- pena integracja gospodarcza - na tym etapie pastwa czonkowskie
ujednolicaj polityk gospodarcz i powouj organ ponadnarodowy,
ktrego decyzje obowizuj wszystkich czonkw.
Procesy integracyjne maj charakter regionalny. Wrd nich mona wymieni chociaby: Pnocnoamerykaskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA) oraz rodkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CEFTA). Pen integracj jako jedyna organizuje Unia Europejska.

utworzenie
wsplnoty interesw Francji
i Niemiec pocztkiem integracji europejskiej
204
W roku 1990 jednym z celw strategicznych polskiej polityki zagranicznej stao si wczenie naszego kraju do procesw integracji ekonomicznej
i politycznej zachodzcych w Europie Zachodniej. Integracja w Europie
zostaa zapocztkowana w 1950 roku, kiedy to przyjto deklaracj francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana. W deklaracji tej
Schuman przedstawi propozycj francuskiego polityka i ekonomisty Jeana
Monneta, polegajc na utworzeniu wsplnoty interesw Francji i Niemiec
dziki powierzeniu zarzdzania rynkiem wgla i stali niezalenej instytucji.
Integracja europejska ma zoon genez i przesza dugofalow ewolucj.
Przytoczmy kilka najwaniejszych faktw dotyczcych procesu pogbiania integracji.

1951 - utworzenie przez Belgi, Francj, RFN, Wochy, Luksemburg
i Holandi Europejskiej Wsplnoty Wgla i Stali (EWWiS), powstaej z poczenia przemysw wglowo-stalowych w ramach
wsplnego rynku, zarzdzanej przez niezalene instytucje o charakterze ponadnarodowym.
1958 - Traktaty rzymskie z 1957 roku powouj do ycia Europejsk
Wsplnot Gospodarcz (EWG) oraz Europejsk Wsplnot
Energii Atomowej (EURATOM), rozszerzajc wsplny rynek na
wszystkie sektory gospodarki w krajach czonkowskich.
1967 - ustanowienie jednej Komisji Europejskiej dla trzech wyej wymienionych wsplnot oraz ujednolicenie ich pod wzgldem organizacyjnym. W zasadzie od tej daty, pomimo prawnego istnienia
trzech wsplnot, zaczto uywa nazwy Wsplnota Europejska.
1968 - ujednolicenie polityki rolnej w celu ochrony rolnictwa pastw czonkowskich przed konkurencj taszych artykuw zagranicznych.
1968 - utworzenie unii celnej, to znaczy zniesienie ca we wzajemnych
stosunkach czonkw wsplnoty.
1970 - wprowadzenie wsplnej polityki handlowej wobec krajw trzecich.
1979 - przeprowadzenie pierwszych bezporednich i powszechnych wyborw do Parlamentu Europejskiego oraz wprowadzenie w ycie
europejskiego systemu monetarnego (system stabilizacji kursw
midzy walutami krajw czonkowskich Unii).
1985 - zawarcie przez Francj, RFN, Belgi, Holandi i Luksemburg
porozumienia o znoszeniu kontroli na wsplnych granicach, tak
zwane Porozumienie z Schengen. Weszo w ycie w 1995 roku,
pniej przystpiy do niego wszystkie pastwa Unii z wyjtkiem
Wielkiej Brytanii i Irlandii.
1987 - okrelenie w Jednolitym akcie europejskim planw utworzenia
do roku 1992 jednolitego rynku, na ktrego obszarze miayby
obowizywa tak zwane cztery swobody: wolnego przepywu towarw, osb, usug i kapitau. Wprowadzenie w ycie gosowania
wikszociowego w ramach legislacji dotyczcej jednolitego rynku oraz zwikszenie wadzy Parlamentu Europejskiego.
1992 - podpisanie Traktatu o Unii Europejskiej w Maastricht oraz
przesanie go do pastw czonkowskich w celu ratyfikacji. Traktat ten skada si z dwch czci: Traktatu o unii politycznej oraz
Traktatu o unii gospodarczo-walutowej. Da pocztek wprowadzeniu unii gospodarczo-walutowej, zakadajc istnienie wsplnej waluty oraz utworzenie Europejskiego Banku Centralnego.
Wprowadzi rwnie dwie wsplne dziedziny dziaalnoci o charakterze midzyrzdowym: wspln polityk zagraniczn i bezpieczestwa oraz wspprac w zakresie wymiaru sprawiedliwoci i spraw wewntrznych.
;; przebieg intej: gracji europeji 1 skiej
205
1993 - pocztek funkcjonowania jednolitego rynku, a od listopada wejcie w ycie traktatu z Maastricht.
1997 - podpisanie TVaktatu amsterdamskiego, ktry wprowadzi nowelizacj dotychczasowego prawa Unii midzy innymi w sprawie
ochrony rodowiska, zwalczania bezrobocia, przestrzegania
praw czowieka, obywatelstwa Unii oraz wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa (moliwo wykorzystania si zbrojnych
do przeprowadzenia misji pokojowych i humanitarnych).
1998 - decyzja 11 krajw czonkowskich o przystpieniu do Europejskiej
Unii Gospodarczej i Walutowej. Wielka Brytania, Dania i Szwecja odmawiaj udziau w Unii Walutowej, Grecja natomiast przystpuje do niej dopiero po spenieniu kryteriw czonkostwa
od l stycznia 2001 roku. Pastwa te decyduj o zastpieniu walut
narodowych przez wspln walut euro. Od l stycznia 1999 roku
euro stao si samodzieln walut, ale jeszcze nie mogo by uywane w rozliczeniach gotwkowych.
p i
2001 - podpisanie Traktatu nicejskiego przy|| i
gotowujcego instytucje Unii do roz ..== a,,jp.-.. mm e^
szerzenia.
(m
2002 - wprowadzenie do obiegu od l stycznia
banknotw i monet euro oraz eurocentw. Euro staje si prawnym rodkiem
patniczym. Waluty narodowe s stopniowo wycofywane z obiegu, a po l lipca 2002 roku trac wano.
2004-przyjecie Traktatu ustanawiajcego Konstytucj dla Europy,
opracowany przez powoany w grudniu 2001 roku Konwent do
spraw Przyszoci Europy. Ta konstytucja, zanim jeszcze wejdzie w ycie, bdzie poddana procedurom ratyfikacyjnym, ktre s rnie regulowane w poszczeglnych krajach Unii Europejskiej.
Czy wiesz, e...
Konwent do spraw Przyszoci Europy powoano podczas szczytu Rady Europejskiej w Laeken, 14-1 5 grudnia 2001 r. W jego skad wchodzio 105 czonkw - przedstawicieli pastw czonkowskich i kandydujcych. Przewodniczcym Konwentu zosta byy prezydent Francji Valery Giscard d'Estaing. Polsk
reprezentowali midzy innymi Danuta Hubner, Jzef Oleksy i Edmund Wittbrodt. Konwent obradowa w siedzibie Parlamentu Europejskiego w Brukseli.
Prace zakoczono w lipcu 2003 r. podczas prezydencji woskiej.
przebieg procesu rozszerzania

Unii
206
Proces rozszerzania Unii przebiega nastpujco:

1973 - Wielka Brytania, Irlandia i Dania;
1981 - Grecja;
1986 - Hiszpania i Portugalia;

1995 - Austria, Finlandia i Szwecja;
2004 - Cypr, Czechy, Estonia, Litwa, otwa, Malta, Polska, Sowacja,
Sowenia i Wgry.
Naley zaznaczy, i Unia Europejska nie ma podmiotowoci prawnomidzynarodowej, gdy nie jest ani samodzielnym pastwem, ani now organizacj midzynarodow. Stanowi nowy etap wsppracy pomidzy pastwami czonkowskimi Wsplnot Europejskich. Pastwa te
zachowuj samodzielno w stosunkach midzynarodowych, maj wasne, odrbne wadze ustawodawcze, wykonawcze i sdownicze.
Wsppraca w obrbie Unii Europejskiej jest oparta na trzech filarach, ktre stanowi:
- polityka ekonomiczna,
- polityka zagraniczna i polityka bezpieczestwa,
- sprawy wewntrzne i wymiar sprawiedliwoci.
Decyzje gospodarcze, a wic dotyczce pierwszego filaru wsppracy,
zapadaj na szczeblu wsplnotowym. Natomiast w dwch pozostaych filarach mamy do czynienia ze wspprac midzyrzdow.
Przewiduje si rwnie utworzenie czwartego filaru - wsplnej polityki obronnej. Miaby on si opiera na rozwinitej instytucji Unii Zachodnioeuropejskiej powoanej 17 marca 1948 roku, prowadzeniu polityki
rozbrojeniowej oraz budowaniu podstaw pokojowego rozwoju Europy.
li trzy filary
li wsppracy
l unijnej
Filary wsppracy Unii Europejskiej

1 filar
Polityka ekonomiczna
(Wsplnota Europejska)
II filar
Polityka zagraniczna
i bezpieczestwo
III filar
Wsppraca policyjna i sdowa
w sprawach karnych
- Wsplny rynek
- Unia gospodarcza i walutowa
- Wsplna polityka:
rolna
handlowa
transportowa
- Polityka solidarnociowa:
regionalna
socjalna
- Polityka azylowa
- Ochrona granic zewntrznych
- Polityka migracyjna
- Owiata
- Kultura
- Sieci transeuropejskie
- Ochrona konsumenta
- Ochrona zdrowia
- rodowisko naturalne
- Konsultacje i ustalanie
wsplnych stanowisk:
pokj
prawa czowieka
demokracja
pomoc krajom trzecim
- Wsplne dziatanie:
Organizacja Bezpieczestwa
i Wsppracy Europejskiej
rozbrojenia
ekomiczny aspekt zbroje
- Obrona
- Utworzenie Urzdu Wysokiego
Przedstawiciela UE do spraw
wsplnej polityki zagranicznej
i bezpieczestwa
- Zapewnienie obywatelom Unii

ochrony w zakresie wolnoci,
sprawiedliwoci
i bezpieczestwa
- Walka z rasizmem
i ksenofobi
- Walka ze zjawiskiem
przestpczoci zorganizowanej
(terroryzm, handel ludmi,
handel narkotykami i broni,
korupcja)
- Wsppraca midzy siami
policji pastw czonkowskich
(Europejski Urzd Policji
- EUROPOL)
- Wsppraca midzy wadzami
sdowymi pastw
czonkowskich
- Ujednolicanie norm prawa
karnego
207
. Integracja. Polska w Europie i wiecie

okrelenie
gwnych kierunkw polityki
Unii
wsptworzenie
prawa, kontrola
budetu i Komisji Europejskiej
Unia Europejska nie posiada podmiotowoci prawnomidzynarodowej, dlatego organy, ktre realizuj jej cele, s w rzeczywistoci organami Wsplnot Europejskich. Nale do nich: Rada Europejska, Parlament Europejski, Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska,
Trybuna Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich, Trybuna Obrachunkowy oraz organy pomocnicze.
Rada Europejska, w ktrej skad wchodz szefowie pastw lub rzdw oraz przewodniczcy Komisji Europejskiej, stanowi naczelny organ
decyzyjny. Zajmuje si kwestiami strategicznymi z punktu widzenia rozwoju Unii oraz okrela gwne kierunki jej polityki.
Parlament Europejski jest instytucj reprezentujc obywateli pastw
czonkowskich. Jego czonkowie (obecnie w liczbie 786), wybierani bezporednio od 1979 roku na picioletni kadencj, grupuj si wedug
orientacji politycznych, a nie wedug kryterium pastw narodowych (np.
socjalici, chrzecijascy demokraci, liberaowie itp.). Podstawowe
uprawnienia Parlamentu to: wsptworzenie prawa, kontrola budetu
Unii oraz kontrola Komisji Europejskiej.
Po przystpieniu do Unii Polska uzyskaa
54 miejsca w Parlamencie (mniej ni Niemcy - 99, Francja, Wochy i Wielka Brytania
- po 72, a tyle samo co Hiszpania).
Miejsce obrad Parlamentu Europejskiego w Sztrasburgu
tworzenie prawa
unijnego, okrelenie celw
politycznych,
koordynowanie
polityki pastw
czonkowskich
realizacja polityk
szczegowych,
administrowanie
budetem,
negocjacje
208
Rada Unii Europejskiej skada si z przedstawicieli pastw czonkowskich na szczeblu ministerialnym. Skad Rady zmienia si w zalenoci od
problematyki obrad. Ma ona cechy zarwno organizacji ponadnarodowej,
jak i midzyrzdowej, podejmujcej decyzje w pewnych kwestiach wikszoci kwalifikowan, a w innych jednomylnie. Rad kieruj kolejno przez
p roku wszystkie pastwa czonkowskie. Pastwa zgromadzone w Radzie
opracowuj ustawodawstwo Unii, wyznaczaj cele polityczne, koordynuj
polityk poszczeglnych pastw i rozstrzygaj spory midzy nimi, a take
z innymi instytucjami. W gosowaniach obowizuje system gosw waonych.
Po przystpieniu do Unii Polska otrzymaa 27 gosw (tyle samo co Hiszpania, a mniej ni Niemcy, Francja, Wochy i Wielka Brytania - po 29).
Komisja Europejska z siedzib w Brukseli jest organem wykonawczym. Skada si z 30 komisarzy (w tym przewodniczcy), wybieranych
na 5 lat i odpowiedzialnych za poszczeglne dziedziny dziaania Unii.
Komisarze, zachowujc cakowit niezaleno od swoich rzdw, zobowizani s dziaa wycznie w interesie Unii. Komisja ma prawo inicjatywy w propozycjach legislacyjnych, odpowiada za realizacj wsplnych
polityk dotyczcych konkretnych spraw, administruje budetem, reprezentuje Wsplnoty na zewntrz i prowadzi midzynarodowe negocjacje.
Irybuna Sprawiedliwoci Wsplnot Europejskich jest organem sdowym Wsplnot. Spenia on funkcje sdu midzynarodowego (poniewa rozstrzyga spory midzy pastwami czonkowskimi), sdu konstytucyjnego (rozstrzyga spory kompetencyjne pomidzy organami Wsplnot
i dokonuje interpretacji prawa wsplnotowego) oraz sdu administracyjnego (sprawdza legalno aktw prawnych). Skada si z 15 sdziw
(wybieranych na 6 lat) i 8 rzecznikw generalnych.
Trybuna Obrachunkowy zosta utworzony w 1975 roku. Skada si
z 15 czonkw desygnowanych na szecioletni kadencj przez pastwa
czonkowskie. Jego podstawowym zadaniem jest kontrola sposobw zarzdzania finansami Wsplnot.
Symbole Unii Europejskiej:
- flaga - 12 gwiazd umieszczonych jak godziny na tarczy zegara na lazurowym
tle; liczba gwiazd jest stafa i zupenie przypadkowo w latach 1986-1995 zgadzaa si z liczb krajw czonkowskich Wsplnot;
- hymn - finaowa kantata IXsymfonii Ludwika van Beethovena do sw Ody do
radoci Fryderyka Schillera; aranacji muzycznej dokona Herbert von Karajan;
- obywatelstwo Unii - posiada je kada osoba o narodowoci jednego z krajw
czonkowskich; kady obywatel Unii moe si swobodnie porusza i osiedla
na terenie jej krajw czonkowskich i ma rwnie prawo gosowania i kandydowania w wyborach samorzdowych kraju unijnego, w ktrym rezyduje, nawet
jeli nie jest jego obywatelem;
- paszport europejski - ma taki sam status prawny jak dokumenty identyfikacyjne poszczeglnych krajw czonkowskich Unii i moe by uywany podczas
podry po caym wiecie; ma kolor wina burgundzkiego i zawiera napis
Wsplnota Europejska" pod nazw pastwa wydajcego dokument;
- Dzie Europy- 9 maja, na pamitk ogoszenia planu Schumana.
| sd midzynaIj rodowy, konsty1 tucyjny i admi' nistracyjny

gosy waone
- liczba gtosw
przysugujca
pastwu jako
czonkowi organizacji midzynarodowej, uzaleniona
od wielkoci
pastwa, liczby
mieszkacw,
wkadu finansowego lub znaczenia politycznego
Najwaniejszymi organami pomocniczymi Wsplnot Europejskich s

Komitet Regionw oraz Komitet Ekonomiczno-Spoeczny.
Komitet Regionw zosta powoany do ycia Traktatem o Unii Europejskiej. W jego skad wchodzi 344 przedstawicieli spoecznoci lokalnych mianowanych przez Rad Unii. Jest zgromadzeniem doradczym dla Rady i Komisji Europejskiej zwaszcza w sprawach dotyczcych polityki regionalnej.
Komitet Ekonomiczno-Spoeczny jest zgromadzeniem doradczym dla

Rady i Komisji Europejskiej gwnie w sprawach dotyczcych Wsplnot
Europejskich. W jego skad wchodzi 222 czonkw rekomendowanych
przez rzdy pastw czonkowskich na okres 4 lat.
209

stowarzyszenie
midzy Polsk
a Wsplnotami
Europejskimi
gwne warunki
przystpienia
do Unii
Droga Polski do Unii Europejskiej

W maju 1990 roku Polska przedstawia formalny wniosek w sprawie
stowarzyszenia ze Wsplnotami Europejskimi. Negocjacje trway okoo roku i zakoczyy si podpisaniem 16 grudnia 1991 roku Ukadu europejskiego, ustanawiajcego stowarzyszenie miedzy Rzeczpospolit Polsk z jednej
strony a Wsplnotami Europejskimi i ich pastwami czonkowskimi z drugiej strony. Ukad wszed w ycie dopiero w 1994 roku ze wzgldu na dugotrwae procedury ratyfikacyjne w 12 pastwach czonkowskich, Parlamencie
Europejskim oraz parlamencie polskim. Aby jednak nie wstrzymywa realizacji znacznej czci zawartych w nim postanowie, handlowa cz Ukadu
wesza w ycie l marca 1992 roku w formie umowy przejciowej.
Ukad europejski stanowi podstaw procesu dostosowa legislacyjnych i gospodarczych do wymogw stowarzyszenia ze Wsplnotami,
a nastpnie do penej integracji obu organizmw gospodarczych. Dokument ten nie wyraa zobowizania krajw Wsplnot Europejskich do
przyjcia Polski w skad czonkw ugrupowania, lecz jedynie przyjcie
do wiadomoci de Polski. Dopiero w czerwcu 1993 roku - po dyplomatycznych zabiegach rzdu polskiego - Rada Europejska na spotkaniu
w Kopenhadze uznaa, i stowarzyszone pastwa Europy rodkowej
mog sta si czonkami Wsplnot. Podano wwczas cztery wymagania,
ktrym powinny sprosta pastwa kandydujce:
- stabilno instytucji gwarantujcych demokracj,
- funkcjonowanie gospodarki rynkowej,
- zdolno do sprostania warunkom konkurencji i siom rynkowym w Unii,
- zdolno przyjcia wszystkich zobowiza wynikajcych z czonkostwa.
Polska zoya wniosek o czonkostwo w Unii Europejskiej 5 kwietnia
1994 roku. Biorc pod uwag oceny zdolnoci integracyjnej poszczeglnych kandydatw dokonane przez Komisj Europejsk i zawarte w przygotowanej przez ni w 1997 roku Agendzie 2000, Rada Europejska na
posiedzeniu w Luksemburgu w grudniu 1997 roku ustalia termin rozpoczcia negocjacji akcesyjnych na marzec 1998 roku. Miay one dotyczy
krajw najbardziej zaawansowanych w reformach, a wic: Polski, Czech,
Estonii, Sowenii i Wgier oraz Cypru.
Na konferencj inauguracyjn na szczeblu ministrw spraw zagranicznych
w marcu 1998 roku w Londynie zaproszono rwnie pozostaych piciu kandydatw z Europy rodkowowschodniej: Litw, otw, Sowacj, Bugari
i Rumuni, ale rozpoczy one negocjacje dopiero w 2000 roku.
dziaania dostosowawcze
Polski do standardw europejskich
W celu jak najlepszego przygotowania si do negocjacji z Uni Polska

podja wiele dziaa. W 1996 roku rozpocz dziaalno Komitet Integracji Europejskiej, zajmujcy si programowaniem i koordynowaniem dziaa dostosowawczych Polski do standardw europejskich. W tym samym roku rzd RP opublikowa Narodow strategi integracji, w ktrej okreli
rodki i metody tego procesu. W1998 roku powoano Zesp Negocjacyjny,
skupiajcy przedstawicieli gwnych resortw zaangaowanych w negocja-
cje, oraz gwnego negocjatora, ktrym zosta mianowany Jan Kuakowski.

Od padziernika 2001 roku zastpi go na tym stanowisku Jan Truszczyski.
Sprawa czonkostwa w Unii jest niezwykle zoona, poniewa wymagaa
dostosowania si Polski do systemu prawnego Unii. Acuis communautaire
(fr. dorobek prawny, tu: caoksztat dorobku prawnego Wsplnoty Europejskiej, na ktry skadaj si wszelkie postanowienia traktatowe, ustawodawstwo wykonawcze do traktatu) obejmuje okoo 20 tysicy aktw prawnych zamieszczonych w 31 rozdziaach. Przed wstpieniem do Unii Polska
musiaa zamkn negocjacje we wszystkich rozdziaach (dokadnie w 29,
bowiem dwa nie podlegay negocjacjom). Proces negocjacjjny rozpocz
si w momencie przegldu zgodnoci ustawodawstwa polskiego z prawem
Unii Europejskiej (screening). Screening zosta zakoczony w 1999 roku.
Jego rezultatem bya lista rozbienoci pomidzy prawem polskim a prawem wsplnotowym. Waciwe negocjacje rozpoczy si po zaprezentowaniu polskiego stanowiska negocjacyjnego, bdcego projektem usuwania rozbienoci wraz z okreleniem harmonogramu czasowego. Jeli dany
akt prawa - ze wzgldw politycznych, budetowych czy ekonomiczno-spoecznych - nie mg by przyjty przed l stycznia 2003 roku, to strona polska miaa wystpi o ustalenie okresu przejciowego, jak na przykad
w sprawie swobodnego przepywu kapitau (na nabywanie ziemi w Polsce
przez cudzoziemcw). Unia Europejska take wystpuje o okres przejciowy we wdroeniu prawa do podejmowania pracy na jej terenie przez Polakw. 13 grudnia 2002 r., po trudnych rozmowach w Kopenhadze, Polska
zamkna negocjacje z Uni Europejsk. Uzgodniono midzy innymi dodatkowy miliard euro bezporedniej pomocy finansowej dla Polski, utrzymanie 7% podatku VAT na materiay budowlane i mieszkania, wiksze limity sprzeday polskiego mleka oraz wysze dopaty dla rolnictwa. Proces
przystosowania polskiego rolnictwa do wymogw Unii oznacza konieczno modernizacji wsi i rolnictwa, a w szczeglnoci wzrostu efektywnoci
i konkurencyjnoci produkcji rolnej
oraz odpywu ludnoci rolniczej
do zawodw pozarolniczych. Polscy
rolnicy s t grup zawodow, ktra
najbardziej obawia si skutkw przystpienia Polski do Unii.
! proces dostoI sowywania pra| wa polskiego

l do unijnego
Na zdjciu od lewej minister do spraw integracji Danuta Hubner, gwny negocjator

Polski z Uni Europejsk Jan Truszczyski
oraz byty negocjator Jan Kutakowski
Pozytywne zakoczenie negocjacji we wszystkich rozdziaach oznaczao przygotowanie traktatu akcesyjnego. Jego projekt przygotowaa
Komisja Europejska i zaakceptowa Parlament. Traktat zosta przyjty
w ramach Midzynarodowej Konferencji akcesyjnej. Podpisanie trakta-
ratyfikacja przystpienia Polski

do Unii w wyniku
planowanego referendum
211
korzyci i obawy wynikajce

z czonkostwa
Polski w Unii
tu nastpio 16 kwietnia 2003 r. w Atenach. Zacz obowizywa po ratyfikacji przez Polsk i wszystkie kraje czonkowskie Unii. W Polsce
w dniach 7-8 czerwca 2003 roku odbyo si referendum akcesyjne,
w ktrym frekwencja wyniosa 58,8%. Za przystpieniem do Unii wypowiedziao si 77,5% gosujcych. Pene czonkowstwo Polski i pozostaych krajw kandydackich nastpio l maja 2004 r.
Mimo do jednoznacznego wyniku referendum w spoeczestwie
polskim nadal wyrany jest podzia na euroentuzjastw i eurosceptykw. Euroentuzjaci wskazuj na wymierne korzyci przystpienia
do UE w sferze politycznej (zacienienie zwizkw z Europ, wspuczestnictwa w dziaaniach instytucji unijnych, zwikszenie bezpieczestwa obywateli), gospodarczej (udzia w wewntrznym rynku Unii, gwarancja dostpu do funduszy strukturalnych, napyw inwestycji i nowych
technologii) oraz spoecznej (moliwo swobodnego podrowania
bez kontroli granicznych, moliwo swobodnego osiedlania si i podejmowania pracy w krajach Unii, wysza jako ycia). Euroseptycy natomiast wskazuj na zagroenia wynikajce z czonkostwa Polski
w Unii: w sferze politycznej (obawa przed utrat suwerennoci pastwowej), gospodarczej (ogromne koszty ekonomiczne zwizane z dostosowaniem i przeksztacaniem gospodarki) oraz spoecznej (obawa
przed utrat tosamoci narodowej).
warunki przy{stpienia do
j Rady Europy
organy Rady
Europy
212
Rada Europy powstaa w wyniku powojennego oywienia tendencji integracyjnych i federalistycznych na kontynencie europejskim. Wymiernym
efektem tego oywienia byo powoanie do ycia przez 10 pastw zachodnioeuropejskich 5 maja 1949 roku Rady Europy. Pierwotnymi czonkami
Rady byy: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania i Wochy. Stopniowo przyjmowano kolejne
pastwa zachodnioeuropejskie, tak e w 1989 roku Rada liczya 23 czonkw. Gwatowny wzrost znaczenia Rady Europy nastpi po 1989 roku, poniewa wanie Rada jako pierwsza organizacja regionalna otworzya si dla
pastw Europy rodkowej i Wschodniej. Obecnie liczy ona 45 czonkw.
Czonkiem Rady moe zosta pastwo, ktre:
- ma ustabilizowan demokracj (regularnie przeprowadzane wolne wybory),
- podpisao Europejsk konwencj praw czowieka,
- podpisao Konwencj ramow o ochronie mniejszoci narodowych.
Podstawow dziedzin dziaalnoci Rady jest ochrona praw czowieka

oraz denie do utrzymania demokracji, zwaszcza w krajach postkomunistycznych. Zajmuje si take wspprac w dziedzinie owiaty i kultury
midzy krajami europejskimi.
Organy Rady Europy:
Komitet Ministrw - w jego skad wchodz ministrowie spraw zagranicznych pastw czonkowskich (zbierajcy si na sesje dwa razy do roku) oraz
ambasadorowie pastw czonkowskich akredytowani przy Radzie Europy.
Zgromadzenie Parlamentarne - skada si z przedstawicieli parlamentw krajowych. Liczba przedstawicieli poszczeglnych pastw jest uzaleniona od liczby mieszkacw pastwa (tj. pastwa najwiksze s reprezentowane przez 18 deputowanych, due, w tym Polska - przez 12). Struktura
przedstawicieli powinna odzwierciedla struktur parlamentu krajowego,
to znaczy w skad delegacji powinni rwnie wchodzi przedstawiciele opozycji. Parlamentarzyci zajmuj w sali miejsca wedug przynalenoci partyjnej, a nie narodowej. Obecnie w Zgromadzeniu funkcjonuje pi frakcji
politycznych: Grupa Socjalistyczna, Grupa Europejskiej Partii Ludowej,
Grupa Demokratw Europejskich, Grupa Liberalna, Demokratyczna
i Reformatorska oraz Grupa Zjednoczonej Lewicy Europejskiej.
Kongres Wadz Lokalnych i Regionalnych - skada si z przedstawicieli samorzdw terytorialnych lub czci skadowych pastwa federalnego. Dzieli si na dwie izby: Izb Wadz Lokalnych i Izb Regionw.
Jego podstawowym zadaniem jest promowanie rozwoju demokracji lokalnej i regionalnej oraz umacnianie wsppracy transgranicznej.
W kadej z izb Polska ma po 6 przedstawicieli.
Waniejsze konwencje przyjte przez Rad Europy:
- Europejska konwencja o ochronie praw czowieka i podstawowych
wolnoci (1950),
- Europejska konwencja ramowa o wsppracy transgranicznej (1982),
- Europejska karta samorzdu terytorialnego (1985),
- Konwencja ramowa o ochronie mniejszoci narodowych (1995).
Nad przestrzeganiem praw czowieka czuwa Europejski Trybunat
Praw Czowieka, majcy swoj siedzib w Sztrasburgu. Skargi dotyczce
amania praw czowieka zawartych w Konwencji mog skada zarwno
pastwa, jak i osoby prawne oraz fizyczne (take dzieci). Kady z nas, jeeli ma poczucie, i jego prawa nie s w Polsce przestrzegane, moe, po
wyczerpaniu drogi prawnej w kraju, zoy skarg na postpowanie organw pastwowych do Trybunau. Jeeli Trybuna uzna skarg za zasadn, wydaje wyrok, ktry jest ostateczny i wicy dla stron. Moe si
z nim czy rwnie zasdzenie odszkodowania na rzecz skarcego
obywatela. Do koca 2001 roku Trybuna rozpatrzy 41 polskich spraw,
z czego w 30 uzna, e wadza naruszya Konwencj.
akredytowa
(fr. accrediter)
- udzieli przedstawicielowi dyplomatycznemu
uprawnie do petnienia funkcji przy
obcym rzdzie
lub organizacji
midzynarodowej
najwaniejsze
dokumenty wy! dane przez Rad
|j rozpatrywanie
|j skarg zwizaji nych z tama!] niem praw
l czowieka
Jedn z polskich spraw rozpatrywanych przez Trybuna w 2001 roku bya

sprawa Krzysztofa Iwaczuka, ktrego w 1991 roku aresztowano pod zarzutem zagarnicia mienia i przez dziesi lat ostatecznie nie osdzono. Trybuna
uzna to za naruszenie prawa do osdzenia w rozsdnym terminie. Iwaczuk
poskary si te na nieuzasadnione przetrzymywanie w areszcie: by wiziony
przez dwa lata, z czego prawie pi miesicy trwao ustalanie wysokoci i formy porczenia majtkowego, zanim w kocu zwolniono go za kaucj. Trybuna uzna, e tych pi miesicy spdzonych w areszcie ju po tym, jak sd
stwierdzi, e pozbawienie go wolnoci nie jest konieczne, naruszyo jego prawo do wolnoci osobistej. Trybuna orzek, e K. Iwaczuk dostanie od skarbu
pastwa 30 tysicy zotych zadouczynienia oraz zwrot kosztw sdowych.
213
l. Integracja. Polska w Europie i wiecie

: Rada Europy
pierwsz europejsk organiI zacj, do ktrej
dopuszczono
l Polsk
Polska zostaa czonkiem Rady Europy w listopadzie 1991 roku, po

wrzeniowych wyborach parlamentarnych, ktre uznano za pierwsze
w peni demokratyczne. Rada Europy bya pierwsz europejsk organizacj traktatow, do ktrej przyjto Polsk. Miao to due znaczenie polityczne, gdy potwierdzao, e Polska jest pastwem demokratycznym,
w ktrym przestrzegane s prawa czowieka.
Polska bierze aktywny udzia w pracach Rady. W 2000 roku Hanna
Suchocka bya jednym z kandydatw na stanowisko sekretarza generalnego. Prof. Jerzy Makarczyk by sdzi Europejskiego Trybunau Praw
Czowieka. Wielokrotnie te polscy parlamentarzyci byli sprawozdawcami wanych tematw do dyskusji na posiedzeniach Zgromadzenia.
4. Polska w Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy

Europejskiej
; geneza OBWE
l przebieg
i konferencji
zasady wsppracy politycznej,

gospodarczej
i bezpieczestwa
midzynarodowego
214
Geneza Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy (OBWE) w Europie siga lat szedziesitych, aczkolwiek obecna nazwa obowizuje od
1995 roku i powstaa z przemianowania Konferencji Bezpieczestwa
i Wsppracy w Europie (KBWE). Koncepcje bezpieczestwa oglnoeuropejskiego odyy po okresie przejciowego zaostrzenia si konfliktu
Wschd-Zachd na pocztku lat szedziesitych (kryzys berliski
w 1961 r. oraz kryzys kubaski w 1962 r.) i zmierzay wyranie do zaagodzenia niebezpieczestwa wybuchu wojny nuklearnej. Jednym z inicjatorw zwoania oglnoeuropejskiej konferencji bya Polska. Propozycj
tak zgosi w imieniu rzdu polskiego minister Adam Rapacki na XIX
Sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w 1964 roku. Momentem przeomowym w jej organizowaniu byo wystosowanie przez rzd Finlandii memorandum do wszystkich krajw Europy, USA i Kanady, wyraajcego gotowo przyjcia roli gospodarza. Odpowiedni klimat polityczny stworzyy
wyniki spotkania w Moskwie przywdcw USA i ZSRR w 1972 roku oraz
zawarcie ukadw ZSRR, Polski, NRD i Czechosowacji z RFN.
W pierwotnym zamyle KBWE stanowia forum wsppracy pomidzy pastwami bloku socjalistycznego, skupionego wok Zwizku
Radzieckiego oraz pastwami Europy Zachodniej wraz z USA i Kanad.
Etap przygotowawczy do konferencji trwa kilka lat. Wziy w nim
udzia wszystkie pastwa europejskie (oprcz Albanii) oraz USA i Kanada. Przebieg samej konferencji mia trzy etapy:
- spotkania ministrw spraw zagranicznych - Helsinki, lipiec 1973,
- rokowania na szczeblu ekspertw - Genewa, wrzesie 1973-lipiec 1975,
- spotkanie szefw pastw i rzdw lub szefw partii komunistycznych
- Helsinki, 30 lipca-1 sierpnia 1975.
Efektem powyszych prac i spotka byo przyjcie nazwy Konferencja
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, jak rwnie uzgodnienie wsplnego dokumentu o nazwie Akt Kocowy KBWE. Podstaw dziaania
4. Polska w Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy Europejskiej
KBWE okrelay tak zwane trzy koszyki, formuujce zasady wsppracy

politycznej i bezpieczestwa midzynarodowego, wsppracy gospodarczej oraz w zakresie ochrony praw czowieka.
Koszyk I potwierdza zasady: suwerennej rwnoci pastw, powstrzymania si od groby uycia siy lub jej uycia, nienaruszalnoci granic, integralnoci terytorialnej pastw, pokojowego zaatwiania sporw, nieingerencji w sprawy wewntrzne, poszanowania praw czowieka oraz
wsppracy midzy pastwami.
Koszyk II precyzowa zasady wsppracy w dziedzinie gospodarki, nauki, techniki, handlu, kooperacji przemysowej, ochrony rodowiska naturalnego, transportu, turystyki oraz rnych aspektw migracji siy roboczej.
Koszyk III zawiera postanowienia dotyczce przede wszystkim
ochrony praw czowieka oraz wsppracy w dziedzinie humanitarnej,
w tym zwaszcza rozwoju kontaktw midzyludzkich, czenia rodzin,
swobodnego przepywu informacji, wymiany kulturalnej, swobody podrowania. Postanowienia z zakresu trzeciego koszyka" byy szczeglnie forsowane przez pastwa zachodnie. Miay one oddziaywa na przemiany wewntrzne zachodzce w krajach bloku wschodniego.
Akt kocowy KBWE mia znaczenie wycznie polityczne. Stanowi
rodzaj wielostronnej deklaracji zobowiza moralno-politycznych, a nie
zobowiza prawnych.
Po 1975 roku rozpocz si tak zwany etap weryfikacyjny. Chodzio
tu o urzeczywistnienie postanowie konferencji i o jej kontynuacj.
Konferencja funkcjonowaa na zasadzie spotka dyplomatycznych, na
ktrych omawiano kolejne elementy procesu politycznego. Do 1990 roku odbyy si trzy takie spotkania: w Belgradzie (1977-1978), Madrycie
(1980-1983), Wiedniu (1986-1989). W Madrycie i Wiedniu rozszerzono
zakres problematyki KBWE, dodajc zagadnienia militarne. W Madrycie zdecydowano o zwoaniu konferencji w sprawie rodkw budowy
zaufania i bezpieczestwa. Jej miejscem by Sztokholm w latach
1984-1986. W Wiedniu podjto natomiast decyzj o rozpoczciu rokowa w sprawie redukcji si konwencjonalnych w Europie.
Przeomowy charakter w historii KBWE miao spotkanie w Paryu
w 1990 roku, majce na celu symboliczne zamknicie okresu zimnej wojny w historii Europy. Upadek komunizmu przyczyni si do przewartociowania roli i miejsca KBWE w Europie. Przede wszystkim zanik
ideologiczny podzia na Wschd i Zachd. W trakcie spotkania paryskiego przyjto dwa wane dokumenty:
- Parysk kart nowej Europy, w ktrej okrelono charakter dziaania
KBWE w nowych warunkach politycznych, a take nadano moc prawn wymienionym tam pierwszym staym instytucjom KBWE;
- Traktat o ograniczeniu zbroje konwencjonalnych w Europie, podpisany przez 22 pastwa czonkowskie NATO i Ukadu Warszawskiego,
ustalajcy dla kadego z pastw puap konwencjonalnych si zbrojnych.
suwerenna
rwno
pastw
|! wsppraca
l w rnych
l dziedzinach
" rozwj kontaktw midzyludzkich
l etapy urzeczy,j wistniania

i postanowie
l konferencji
l symboliczne
'] zamknicie
1 okresu zimnej
i wojny
215
KBWE jako forum dialogu

midzy pastwami Wschodu i Zachodu
ii przeksztacenie
l KBWE w OBWE
gtwne
instytucje
OBWE
dziaania Polski
w ramach
KBWE (OBWE)
216
Po upadku komunizmu rola KBWE jako forum dialogu miedzy pastwami Wschodu a Zachodu staa si niejasna. Zaczto myle o niej jako o organizacji, ktrej funkcj byoby rozwizywanie konfliktw w regionie w sposb pokojowy. Jej nieskuteczno ujawnia si jednak
w czasie wojen na terenie Jugosawii i na Kaukazie. Rosjanie zaproponowali, by uczyni KBWE instytucj nadrzdn wobec NATO. Amerykanie nie wyrazili na to zgody i zaproponowali zmian nazwy.
Na spotkaniu w Budapeszcie w 1994 roku zdecydowano o przeksztaceniu
KBWE w Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE).
OBWE ma swoj siedzib w Wiedniu. Jej najwaniejsze instytucje to:
- Konferencja Przegldowa - odbywajca si co dwa lata w Wiedniu;
- spotkania na szczycie przywdcw pastw i szefw rzdw;
- Rada Ministerialna - gwny organ decyzyjny i zarzdzajcy;
- Wysoka Rada - koordynuje prace OBWE;
- Staa Rada - odpowiada za biec dziaalno OBWE;
- Forum Wsppracy na rzecz Bezpieczestwa - koordynuje wspprac
w sprawach bezpieczestwa i rozbrojenia;
- urzdujcy przewodniczcy - minister spraw zagranicznych pastwa
sprawujcego w cigu jednego roku przewodnictwo w OBWE;
- sekretarz generalny - Wiede;
- Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Czowieka - Warszawa;
- Wysoki Komisarz ds. Mniejszoci Narodowych - Haga.
Polska bya wspinicjatorem i jednym z najbardziej aktywnych uczestnikw KBWE (OBWE). Wystpowaa z licznymi inicjatywami dotyczcymi wszystkich trzech koszykw problemowych. Nie stronia te od humanitarnych aspektw bezpieczestwa i wsppracy w Europie. Warto choby
przywoa propozycj, zrealizowan w 1990 roku, zwoania do Krakowa
sympozjum na temat dziedzictwa kulturowego. Polska wystpowaa rwnie z wieloma inicjatywami w sferze politycznej. Midzy innymi
w 1992 roku dyplomacja polska przedstawia projekt kodeksu postpowania pastw w dziedzinie bezpieczestwa zawierajcego 12 zasad majcych
sprzyja stabilizowaniu sytuacji midzynarodowej na caym obszarze
KBWE. Projekt ten zosta bardzo dobrze przyjty przez innych uczestnikw i sta si podstaw zaaprobowanego przez szczyt w Budapeszcie
w 1994 roku Kodeksu postpowania pastw w zakresie polityczno-wojskowych aspektw bezpieczestwa. Polska uczestniczy take w misjach
OBWE na terenach objtych konfliktami oraz w misjach nadzorujcych
wybory. W 1998 roku polski minister spraw zagranicznych Bronisaw Geremek peni funkcj urzdujcego przewodniczcego OBWE.
Przewodnictwo polegao nie tylko na reprezentowaniu organizacji, ale
przede wszystkim na politycznym przywdztwie, wytyczaniu celw
biecej dziaalnoci i jej organizowaniu oraz wspdziaaniu z innymi
organizacjami. OBWE pod polskim przewodnictwem szczeglnie bya zaangaowana w dziaania na terenie byej Jugosawii (Kosowo), Albanii
oraz na Kaukazie, gdzie propagowaa prawa czowieka i demokracj.

NATO (North Atlantic Treaty Organization) powstao w okresie tak zwanej
zimnej wojny i miao stworzy w Europie przeciwwag dla bloku pastw
wschodnich. Prawn podstaw NATO jest traktat pnocnoatlantycki, podpisany w kwietniu 1949 roku w Waszyngtonie. Podpisao go 12 pastw: Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia, Luksemburg, Dania, Islandia, Norwegia, Wochy, Portugalia, Kanada i USA. W nastpnych latach skad
sojuszu ulega rozszerzeniu: w 1952 roku przyjto Turcj i Grecj, w 1955
- RFN, w 1982 - Hiszpani, w 1999 - Polsk, Czechy i Wgry, a w 2004 - Bugari, Estoni, Litw, otw, Rumuni, Sowacj i Soweni. Kwatera gwna NATO znajduje si obecnie w Brukseli (wczeniej w Londynie i Paryu).
Najwaniejszym zapisem traktatu pnocnoatlantyckiego jest artyku 5,
ktry stanowi:
Strony zgadzaj si, e zbrojna napa na jedn lub wicej z nich
w Europie lub Ameryce Pnocnej bdzie uwaana za napa przeciwko
nim wszystkim i dlatego zgadzaj si, e jeeli taka zbrojna napa nastpi,
to kada z nich w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykuu 51 Karty Narodw Zjednoczonych, udzieli pomocy stronie lub stronom napadnitym, podejmuje
niezwocznie, samodzielnie, jak i w porozumieniu z innymi stronami, dziaania, jakie uzna za konieczne, cznie z uyciem siy zbrojnej, w celu przywrcenia i utrzymania bezpieczestwa pnocnoatlantyckiego".
Z tego zapisu wynikaj trzy najwaniejsze zasady, ktrych zobowizane s przestrzega wszystkie pastwa przystpujce do sojuszu:
- zasada solidarnoci wobec napaci, to znaczy zobowizanie do wystpienia wraz z innymi pastwami sojuszniczymi w obronie napadnitego bez
wzgldu na to, jak daleko od wasnego kraju ley napadnite pastwo;
- zasada uycia siy zbrojnej w obronie napadnitego;
- zasada zgodnoci reakcji, wymagajca zareagowania na agresj stosownie do jej rozmiarw.
Pastwa czonkowskie NATO odwoay si do tego artykuu po atakach terrorystycznych na Stany Zjednoczone 11 wrzenia 2001 roku.
Pod koniec 2001 roku rzd Rzeczypospolitej podj decyzj o wysaniu
do Afganistanu polskich onierzy oraz okrtu z zaopatrzeniem. Pierwsza grupa opucia kraj 26 marca 2002 roku.
Struktur organizacyjn NATO mona podzieli na dwie czci: polityczn (wsppraca polityczna pastw czonkowskich, tworzenie i wprowadzanie wsplnej polityki paktu) i wojskow (dowdztwo rnych
szczebli i podporzdkowanie mu wojska). W skad struktury politycznej
wchodz dwa typy instytucji, rnicych si midzy sob uprawnieniami:
- reprezentacje narodowe pastw czonkowskich w sojuszu, znajdujce
si w Kwaterze Gwnej NATO w Brukseli;
- instytucje midzynarodowe: Rada Pnocnoatlantycka (najwaniejsze
forum decyzyjne sojuszu), sekretarz generalny (osoba cywilna), Komi-
J podstawowe
ii zasady sojuszu
l struktura orga\: nizacyjna NATO

[i struktura
i polityczna
i struktura
l wojskowa
217
tet Wojskowy (szefowie obrony pastw czonkowskich sojuszu, najwysza wadza wojskowa w NATO) i Midzynarodowy Sztab Wojskowy.
Cao si zbrojnych oddelegowana przez pastwa czonkowskie do
dziaa w ramach NATO tworzy poczone siy zbrojne. Struktura wojskowa pozostaje pod kontrol i kierownictwem politycznym. W jej skad
wchodz liczne dowdztwa, obejmujce swym zasigiem cay obszar pnocnoatlantycki. Najwaniejsze z nich to: Sojusznicze Dowdztwo Europy z siedzib w Casteau w Belgii oraz Sojusznicze Dowdztwo Atlantyku z siedzib w Norfolk w USA. W strukturze wojskowej sojuszu od
1966 roku nie uczestniczy Francja.
Sekretarze generalni NATO:
lord Ismay (Wielka Brytania), Paul-Henri Spaak (Belgia); Dirk U. Stikker (Holandia); Manlio Brosio (Wochy); Joseph Luns (Holandia); lord Carrington
(Wielka Brytania); Manfred Wrner (Niemcy); Willy Claes (Belgia); Javier Solana (Hiszpania); George Robertson (Wielka Brytania); Jaap de Hoop Scheffer
(Holandia).
pocztek procesu przystpowania Polski do
NATO
przystpienie
Polski do programu Partnerstwo dla
pokoju"
przekazanie
dokumentw
ratyfikacyjnych
o wstpieniu
Polski do NATO
218
Proces przystpowania Polski do NATO zosta zapocztkowany

w 1989 roku, po odzyskaniu przez Polsk suwerennoci w realizowaniu
polityki zagranicznej. Po likwidacji Ukadu Warszawskiego (1991)
i rozpadzie ZSRR Polska znalaza si przejciowo w strefie zmniejszonego bezpieczestwa. W tej sytuacji uznano, i sojusz jest jednym z niezbdnych filarw bezpieczestwa europejskiego i w 1992 roku oficjalnie
sformuowano denie do uzyskania penego czonkostwa w NATO. Mimo sprzeciww Rosji Polska i pozostae kraje tego regionu coraz bardziej integroway si z paktem pnocnoatlantyckim. W 1994 roku Polska przystpia do programu Partnerstwo dla pokoju", ktrego celem
byo przygotowanie do wspdziaania wojskowego z krajami NATO
przez wsplne wiczenia wojskowe i zwikszenie kontroli cywilnej nad
siami zbrojnymi. W 1996 roku przyjto ustawy o cywilnej kontroli nad
armi i strukturze Ministerstwa Obrony Narodowej. Przeprowadzono
zmiany w samych siach zbrojnych pod ktem przyszego wspdziaania
z siami NATO. Jednoczenie prowadzono zabiegi dyplomatyczne w celu uzyskania zgody pastw NATO na przystpienie Polski do sojuszu.
W lipcu 1997 roku sekretarz stanu USA Madeleine Albright zaprosia trzy kraje: Polsk, Czechy i Wgry do rozmw na temat uzyskania
czonkostwa. Po ich zakoczeniu umowa akcesyjna zostaa ratyfikowana
przez parlamenty pastw czonkowskich oraz przez Sejm RP. Umoliwio to przekazanie 12 marca 1999 roku w miejscowoci Independence
(USA) przez ministra Bronisawa Geremka dokumentw ratyfikacyjnych o wstpieniu Polski do NATO.
Polska, jeszcze w ramach programu Partnerstwa dla pokoju", wydzielia
kontyngent wojskowy do si KFOR (Kosovo Force), prowadzcych w imieniu NATO operacje pokojowe na terenie byej Jugosawii. Polscy onierze
weszli w skad Brygady Nordyckiej i objli swoj placwk w Boni. Bdc
ju penoprawnym czonkiem paktu, Polska wydzielia take batalion wojska do si KFOR, odpowiedzialnych za pokj i bezpieczestwo w Kosowie.
6. Regionalne inicjatywy integracji i wsppracy midzynarodowej
6. Regionalne inicjatywy integracji i wsppracy

midzynarodowej
Od 1989 roku polska polityka zagraniczna zmierza do odbudowy stosunkw z krajami regionu na nowych podstawach. Celem tych de jest
rozwj regionalnych powiza wielostronnych. Do najwaniejszych inicjatyw wsppracy w regionie nale:
Grupa Wyszehradzka - jest organizacj skupiajc cztery pastwa: Polsk,
Czechy, Wgry i Sowacje. Pocztkowo, przed rozpadem Czechosowacji,
dziaaa pod nazw Trjkt Wyszehradzki. Wydarzeniem, ktre zapocztkowao jej dziaalno, byo spotkanie prezydenta Polski - Lecha Wasy,
prezydenta Czechosowacji - Vaclava Havla i premiera Wgier - Jozsefa
Antalla w lutym 1991 roku w Wyszehradzie. Wsppraca w ramach Grupy
nigdy nie przybraa formy zinstytucjonalizowanej, ale miaa charakter konsultacyjny. Prezydenci i szefowie rzdw spotykali si regularnie w celu wymiany pogldw, ktre merytorycznie nie wychodziy poza oglne deklaracje.
Podstawowym deniem krajw
Grupy Wyszehradzkiej byo przyspieszenie integracji ze Wsplnotami Europejskimi oraz NATO.
Na tle rywalizacji o czonkostwo
w tych strukturach narastay nieporozumienia co do integracji regionalnej czonkw Grupy.
przyspieszenie
integracji ze
l Wsplnotami
Europejskimi
l i NATO
Spotkanie w Wyszehradzie (luty 1991 r.):

prezydent Polski - Lech Watsa, premier
Wgier - Jozsef Antall i prezydent Czechosowacji - Vaclav Havel
rodkowoeuropejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CEFTA - Central European Free Trade Associatiori) jest porozumieniem o wsppracy gospodarczej, obejmujcym Polsk, Czechy, Sowacj, Wgry, Bugari, Soweni i Rumuni. CEFTA powstaa w 1992 roku jako ekonomiczne
uzupenienie Grupy Wyszehradzkiej. Jej zadaniem miaa by zmiana zasad
wsppracy byych czonkw Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej po zaamaniu si wymiany handlowej z dotychczasowymi partnerami. Celem CEFTA jest popieranie rozwoju stosunkw pomidzy stronami przez rozszerzenie wymiany handlowej oraz przyczynianie si do rozwoju handlu
wiatowego poprzez znoszenie barier w handlu. Rezygnacja z ce midzy
stronami CEFTA dotyczya jedynie towarw przemysowych, na artykuy
rolne przewiduje si tylko ich redukcj. Czonkami tej organizaqi mog by
pastwa speniajce cznie trzy warunki: dwustronne umowy o wolnym handlu z krajami CEFTA, czonkostwo w wiatowej Organizacji Handlu i stowarzyszenie z Uni Europejsk. Wsppraca w ramach CEFTA jest istotna dla
pastw w niej uczestniczcych, gdy uczy je wspdziaania w ramach gospodarki rynkowej i przygotowuje do uczestnictwa w Unii Europejskiej.
rozwj
i znoszenie barier w handlu
zapewnienie
stabilizacji
w Europie
Wschodniej,
gtwnie poprzez rozwj
gospodarczy
rozwj instytucji demokratycznych,

wsppraca
w rnych dziedzinach ycia
wymiany
pogldw na
temat rozwoju
stosunkw midzynarodowych
Inicjatywa rodkowoeuropejska (wczeniej Pentagonale, Hexagonale)

powstaa z inicjatywy Woch w 1989 roku. Jej czonkami s: Austria, Bonia
i Hercegowina, Chorwacja, Czechy, Macedonia, Polska, Sowacja, Sowenia, Wgry, Wochy, Albania, Biaoru, Bugaria, Rumunia i Ukraina. Podstawowym celem organizacji jest udzia w tworzeniu bezpieczestwa i stabilizacji na obszarze Europy rodkowej, a take popieranie rozwoju
gospodarczego jako materialnej podstawy stabilizacji politycznej. Kade
z pastw (w porzdku alfabetycznym) przewodniczy tej organizacji przez
rok. Podstawowymi formami wsppracy s coroczne konferencje premierw i ministrw spraw zagranicznych, spotkania delegacji parlamentarnych
oraz spotkania Komitetu Krajowych Koordynatorw (wysi urzdnicy Ministerstwa Spraw Zagranicznych) dla koordynacji prac 14 grup roboczych.
Polska koordynuje prace grupy do spraw rolnictwa. Najwaniejsze sfery
wsppracy w ramach Inicjatywy to: transport, telekomunikacja, ekologia,
redni i drobny przemys, kultura i nauka, turystyka, energetyka, mniejszoci narodowe. Inicjatywa nie ma wasnego budetu. Projekty s finansowane
przez pastwa czonkowskie oraz program PHARE i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Polska jest czonkiem Inicjatywy od 1991 roku.
Rada Pastw Morza Batyckiego jest lun struktur wsppracy
pastw batyckich. Zostaa utworzona w Kopenhadze w 1992 roku przez
Dani, Estoni, Finlandi, Litw, otw, Niemcy, Norwegie, Polsk,
Rosj, Szwecj oraz Komisj Europejsk. Celem Rady jest popieranie
nowych idei wsppracy regionalnej pastw batyckich. Do gwnych obszarw wsppracy nale: rozwj nowych instytucji demokratycznych,
ochrona rodowiska naturalnego (szczeglnie rodowiska morskiego
Batyku), kultura, turystyka, edukacja, transport i czno (autostrada
Via Baltica, czca Helsinki z Warszaw przez Tallin i Ryg).
Trjkt Weimarski ma form trjstronnego dialogu dyplomatycznego
Pary-Berlin-Warszawa na szczeblu prezydentw pastw, ministrw
spraw zagranicznych oraz ministrw obrony. Spotkania te zostay zapocztkowane w 1991 roku z inicjatywy wczesnego ministra spraw zagranicznych Niemiec Hansa Dietricha Genschera. Pierwsze spotkanie odbyo si w Weimarze. Trjstronne spotkania maj jedynie charakter
konsultacyjny, ale stwarzaj okazj do wymiany pogldw na temat rozwoju stosunkw midzynarodowych w Europie, a take stanowi wyraz
poparcia Niemiec i Francji dla stara Polski o czonkostwo w Unii.

Geneza, struktura i funkcje ONZ
propozycja zasad midzynarodowej wsptpracy w obronie

pokoju
220
Po wybuchu II wojny wiatowej uznano, e nieskuteczn Lig Narodw powinna zastpi nowa organizacja. Z inicjatyw powoania organizacji, ktra staaby na stray pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego, wyszy pastwa koalicji antyhitlerowskiej, przede wszystkim Stany
Zjednoczone i Wielka Brytania. Pierwszym krokiem, ktry doprowadzi
do powstania ONZ (UN), byo podpisanie w sierpniu 1941 roku Karty

Atlantyckiej, w ktrej prezydent Stanw Zjednoczonych Franklin D. Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill zaproponowali zasady midzynarodowej wsppracy w obronie pokoju i bezpieczestwa,
wyrzekajc si stosowania przemocy w stosunkach midzynarodowych
oraz uznajc prawo wszystkich narodw do suwerennoci. Kart podpisa rwnie ZSRR, a l stycznia 1942 roku przedstawiciele 26 krajw
uczestniczcych w wojnie z pastwami osi proklamowali swoje poparcie
dla Karty przez podpisanie Deklaracji Narodw Zjednoczonych.
Pierwszy projekt Karty Narodw Zjednoczonych powsta w czasie konferencji w Dumbarton Oaks (Stany Zjednoczone) w 1944 roku. Wwczas
to przedstawiciele ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Chin uzgodnili cele,
struktur i model funkcjonowania tworzonej organizacji midzynarodowej. 25 kwietnia 1945 roku w San Francisco odbya si konferencja zaoycielska z udziaem delegatw z 50 krajw. Przyjto wtedy i podpisano Kart Narodw Zjednoczonych. Dokument ten, bdcy prawn podstaw
funkcjonowania ONZ, okrela jej ksztat, zasady dziaania, funkcje i cele.
ONZ ma cztery podstawowe cele:
- utrzymanie midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa za pomoc
skutecznych rodkw zbiorowych;
- rozwijanie przyjaznych stosunkw pomidzy narodami, opartych na
poszanowaniu zasady rwnouprawnienia i samostanowienia narodw;
- rozwizywanie dziki midzynarodowej wsppracy zagadnie midzynarodowych o charakterze gospodarczym, spoecznym, kulturalnym i humanitarnym;
- stanowienie orodka harmonizowania dziaalnoci midzynarodowej,
zmierzajcej do osignicia tych wsplnych celw.
W Karcie Narodw Zjednoczonych okrelono podstawowe zasady,
ktrych powinny przestrzega pastwa czonkowskie:
- suwerenna rwno wszystkich czonkw,
- wykonywanie w dobrej wierze zobowiza zgodnie z Kart Narodw
Zjednoczonych,
- zaatwianie sporw midzynarodowych rodkami pokojowymi,
- powstrzymanie si od groby uycia siy lub uycia jej niezgodnie z celami ONZ,
- okazywanie wszelkiej pomocy ONZ w kadej akcji podjtej zgodnie
z Kart,
- wpywanie na pastwa, ktre nie s czonkami ONZ, aby postpoway
zgodnie z jej zasadami,
- nieingerowanie ONZ w sprawy, ktre nale do wewntrznej kompetencji pastw.
pastwa osi"
- Wiochy, Niemcy
i Japonia stanowice od 1936
i 1937 roku agresywny sojusz wojskowy, ktry wywotat II wojn
wiatow
prawna podstawa funkcjonowania ONZ
cele ONZ
ii podstawowe
:; zasady obowiI! ujce pastwa
i! czonkowskie
ONZ skupia obecnie 189 pastw czonkowskich. Ma wasn flag i emblemat. Jej siedzib jest Nowy Jork, a siedzib europejsk - Genewa. Jzykami oficjalnymi s: chiski, angielski, francuski, rosyjski, hiszpaski oraz arabski.
221
organ plenarny
obradujcy na
dorocznych
sesjach
ONZ skada si z organw gwnych i pomocniczych. Organy gwne to:

Zgromadzenie Oglne jest organem plenarnym, skupiajcym wszystkich
czonkw ONZ, reprezentowanych przez swoich delegatw. Kade pastwo ma jeden gos. Obraduje na dorocznych sesjach zwyczajnych (rozpoczynaj si w trzeci wtorek wrzenia i zazwyczaj trwaj do 22 grudnia),
a w razie potrzeby take na sesjach nadzwyczajnych i specjalnych. Uchway
Zgromadzenia maj jedynie charakter zalece, ale o duym znaczeniu moralno-politycznym i mog stanowi istotny rodek nacisku na pastwa
czonkowskie. Zgromadzenie Oglne moe si zajmowa wszystkimi sprawami wchodzcymi w zakres kompetencji ONZ. Wyjtek stanowi kwestie
dotyczce utrzymania pokoju i bezpieczestwa na wiecie, wymagajce
podjcia akcji zbrojnej. Zgromadzenie
zobowizane jest przekaza je Radzie
Bezpieczestwa. Ponadto decyduje
o przyjciu nowych czonkw, wykluczeniu z ONZ, wybiera czonkw Rady
Gospodarczo-Spoecznej, niestaych
czonkw Rady Bezpieczestwa, a take sdziw Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci.
Siedziba Organizacji Narodw Zjednoczonych
w Nowym Jorku
organ bezpieczestwa midzynarodowego, petnicy

funkcj centrum
strategiczno-zarzdzajcego
organ
koordynujcy
midzynarodow
wspprac gospodarczo-spoteczno-kulturaln
222
Rada Bezpieczestwa - jest centrum strategiczno-zarzdzajcym

ONZ, od ktrego zaley utrzymanie pokoju i bezpieczestwa na wiecie.
Skada si z piciu czonkw staych (Stany Zjednoczone, Rosja, Wielka
Brytania, Chiny, Francja) oraz 10 czonkw niestaych, wybieranych
przez Zgromadzenie Oglne na dwa lata. Kady czonek Rady ma jeden
gos. Decyzje zapadaj wikszoci 9 gosw, a w sprawach wanych musz by jednomylni stali czonkowie Rady (tzw. prawo weta staych
czonkw Rady). Rada jest gwnym organem bezpieczestwa midzynarodowego. Dziaa na rzecz zapobiegania wszelkiego rodzaju zagroeniom i naruszeniu pokoju oraz ma uprawnienia do podejmowania akcji
w razie naruszenia pokoju i aktw agresji (sankcje niewojskowe, a take
operacje si zbrojnych podejmowane pod auspicjami ONZ). ONZ zawiera z pastwami czonkowskimi ukad, na mocy ktrego pastwa s
zobowizane postawi do jej dyspozycji okrelone siy zbrojne w celu
przeprowadzenia przez Rad misji militarnych. Od duszego czasu dyskutuje si nad przestarza struktur Rady, nieuwzgldniajc aktualnego ukadu si na wiecie. Rada miaaby zwikszy liczb staych czonkw i rozszerzy swoje uprawnienia, aby dziaa skuteczniej.
Rada Gospodarczo-Spoeczna - skada si z 54 czonkw wybieranych przez Zgromadzenie Oglne na trzy lata. Zadaniem Rady jest dziaanie na rzecz rozwoju midzynarodowej wsppracy gospodarczej,
spoecznej, kulturalnej, w zakresie owiaty, ochrony zdrowia oraz prze-
strzegania praw czowieka. Prowadzi szczegow analiz aktualnych problemw w tych dziedzinach, opracowuje konwencje midzynarodowe,
a take koordynuje dziaalno wyspecjalizowanych organizacji ONZ.
Najwaniejsze wyspecjalizowane organizacje ONZ to: Midzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Midzynarodowy Fundusz
Walutowy (IMF), Midzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Wyywienia i Rolnictwa (FAO),
Organizacja Narodw Zjednoczonych do spraw Owiaty, Nauki i Kultury (UNESCO), wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), wiatowa Organizacja Handlu (WTO).
Rada Powiernicza - skada si z 5 staych czonkw Rady Bezpieczestwa. Jej zadaniem jest nadzorowanie administracji sprawowanej przez
poszczeglne pastwa na terytoriach powierniczych ONZ. Dziaalno
Rady zawieszono, gdy nie ma obecnie takich terytoriw.
Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci - jest gwnym organem sdowym ONZ z siedzib w Hadze. W jego skad wchodzi 15 sdziw wybieranych przez Zgromadzenie Oglne i Rad Bezpieczestwa. Sdziowie nie
reprezentuj swoich pastw i s od nich niezaleni. Ich kadencja trwa 9 lat.
Trybuna rozstrzyga spory midzy pastwami, przekazane mu dobrowolnie
przez zainteresowane strony, co tym samym zobowizuje je do wykonania
jego wyroku. Nie ma on jednak moliwoci egzekwowania swoich orzecze.
Sekretariat - spenia przede wszystkim funkcje administracyjno-techniczne. Kieruje nim najwyszy rang funkcjonariusz midzynarodowy - sekretarz generalny, wybierany na picioletni kadencj przez Zgromadzenie Oglne na wniosek Rady Bezpieczestwa. W Sekretariacie pracuje
okoo 4500 osb, a w caym ONZ ponad 52 tysice. Do sekretarza naley
dobr pracownikw ONZ, moe on te bra udzia w posiedzeniach gwnych organw oenzetowskich z wyjtkiem Trybunau Sprawiedliwoci.
terytoria powiernicze
- niesamodzielne,
zarzdzane przez
pastwo lub pastwa pod nadzorem ONZ na podstawie Karty
Narodw Zjednoczonych oraz
umw powierniczych
gtwny organ
Isdowy
organ administracyjno-techniczny
Dotychczas funkcj sekretarza generalnego penili:
Trygve Lie - Norwegia

Dag Hammarskjold - Szwecja
U Thant - Birma
Kurt Waldheim- Austria
Javier Perez de Cuellar - Peru
Butros Ghali - Egipt
Kofi Annan - Ghana
(1946-1953)
(1953-1961)
(1961-1971)
(1971-1981)
(1982-1991)
(1992-1997)
(od 1997)
W lipcu 1998 roku pastwa ONZ podjy decyzj o utworzeniu staego Midzynarodowego Trybunau Karnego, ktrego zadaniem byoby
sdzenie jednostek za najcisze zbrodnie, takie jak: ludobjstwo,
zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciwko ludzkoci. Bdzie on wszczyna postpowanie tylko wtedy, gdy sdy krajowe nie bd miay takiej
moliwoci lub bd temu dziaaniu niechtne.
W 1993 roku utworzono Midzynarodowy Trybuna do spraw zbrodni
wojennych w byej Jugosawii. W 2001 roku stan przed nim byy
prezydent Jugosawii Slobodan Miloevi oskarony midzy innymi
o zbrodnie popenione na ludnoci chorwackiej i boniackiej.
organ sdowy
ds. najciszych zbrodni
223
pokojowe rozwizywanie
konfliktw politycznych na
wiecie
zbrojne dziaania na rzecz

powstrzymania
konfliktw
poszukiwanie
rozwiza problemw spoecznych,
gospodarczych
i ekologicznych
Dziaalno ONZ
Od pocztku swojego istnienia ONZ angaowaa si w rozwizywanie

konfliktw politycznych na wiecie. Najatwiejsz form skonienia zwanionych stron do poczynienia krokw pokojowych s rezolucje Rady
Bezpieczestwa i uchway Zgromadzenia Oglnego. Jednake ze wzgldu na ich niewicy charakter czsto s one niewykonywane. Najpopularniejsz form dziaa ONZ s tak zwane operacje pokojowe. Ich
uczestnicy - w charakterystycznych bkitnych hemach lub beretach
- wysyani s do zagroonych regionw, aby pomaga we wdraaniu postanowie porozumie pokojowych, nadzorowa zawieszenie broni czy
tworzy strefy rozdzielajce zwanione strony. ONZ nie dysponuje wasn armi. Kraje czonkowskie dobrowolnie wysyaj swoich onierzy
i sprzt. W operacjach tego typu obok onierzy uczestnicz take policjanci, obserwatorzy nadzorujcy przebieg wyborw i inni pracownicy
cywilni. Od pocztku dziaalnoci ONZ przeprowadzono ponad 50 operacji pokojowych w Afryce (Kongo, Angola, Somalia, Ruanda), na Bliskim Wschodzie (wzgrza Golan, Irak - Kuwejt), w Ameryce rodkowej
(Salwador, Haiti), w Azji (Kamboda, Timor Wschodni, Tadykistan)
i w Europie (bya Jugosawia: Chorwacja, Macedonia, Bonia i Hercegowina, Kosowo; Gruzja, Cypr).
Oprcz misji pokojowych, podejmowanych za zgod stron sporu,
ONZ moe przeprowadzi zbrojne dziaania na rzecz powstrzymania
konfliktu. Rada Bezpieczestwa udziela krajom czonkowskim zgody na
tego typu operacje. Dziaa tych nie podejmuje si czsto. Podjto je
w Korei i w Zatoce Perskiej (operacja Pustynna Burza"), w Somalii,
Ruandzie, na Haiti, w Boni i Hercegowinie. Operacjami tymi dowodziy pojedyncze pastwa lub grupy pastw.
ONZ, poza rozwizywaniem konfliktw politycznych, zajmuje si te
rozwikywaniem problemw spoecznych, gospodarczych i ekologicznych. Organizacja ta odegraa du rol w procesie dekolonizacji i realizacji prawa narodw do samostanowienia, w dziedzinie ochrony praw
czowieka, potpienia dyskryminacji rasowej. Ma te wspudzia w kodyfikacji i rozwoju prawa midzynarodowego.
Obecnie czsto wskazuje si na nieefektywno dziaa ONZ i proponuje gruntown reform tej organizacji.
Udzia Polski w pracach Organizacji Narodw Zjednoczonych

podpisanie
przez Polsk
Karty
Narodw
Zjednoczonych
224
Polska naley do grona pastw-zaoycieli ONZ, cho nie zostaa zaproszona na konferencj zaoycielsk w San Francisco. Aby umoliwi
Polsce, ktra bya sygnatariuszem Deklaracji Narodw Zjednoczonych,
wejcie do grona zaoycieli ONZ, zmieniono art. 3 Karty Narodw
Zjednoczonych. Pozwolio to przedstawicielowi Tymczasowego Rzdu
Jednoci Narodowej, ministrowi spraw zagranicznych Wincentemu Rzymowskiemu, na podpisanie jej 15 padziernika 1945 roku.
Polska od pocztku dosy aktywnie uczestniczya w pracach ONZ.

Wielokrotnie wystpowaa z inicjatywami, z ktrych najwaniejsze to:
- w zakresie rozbrojenia: 1957 rok - plan Rapackiego, dotyczcy utworzenia w Europie rodkowej strefy bezatomowej, 1964 rok - plan Gomuki, dotyczcy zamroenia zbroje w Europie rodkowej, 1964 rok - propozycja odbycia Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie;
- w zakresie problematyki spoecznej: 1959 rok - Deklaracja praw
dziecka, 1990 rok - Konwencja praw dziecka, 1994 rok - ogoszenie
Midzynarodowego Roku Rodziny;
- w zakresie problematyki prawnej: 1968 rok - Konwencja o nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkoci, 1996 rok - Konwencja o zwalczaniu midzynarodowej przestpczoci zorganizowanej.
Od 1953 roku Polska uczestniczy aktywnie w operacjach pokojowych
ONZ. Pierwsz by udzia w misji obserwatorw w ramach Komisji Nadzorczej Pastw Neutralnych w Korei w 1953 roku. W latach 1954-1975
Wojsko Polskie uczestniczyo w podobnych operacjach w Wietnamie,
Laosie i Kambody. Od 1973 roku brao take udzia w operacji si pokojowych ONZ na pwyspie Synaj, a w roku nastpnym weszo w skad
Si Obserwacyjnych ONZ na wzgrzach Golan. Polska uczestniczya take w operacji Pustynna Burza" (1990-1991), ktra bya efektem rezolucji Rady Bezpieczestwa ONZ zezwalajcej na uycie siy wobec Iraku,
na wypadek gdyby nie wycofa si z okupowanego Kuwejtu w wyznaczonym terminie. W operacji uczestniczya koalicja 25 pastw, na ktrej
czele stay Stany Zjednoczone. W latach 1994-1995 Polska braa udzia
w operacji na Haiti (polska jednostka Grom" ochraniaa demokratycznie wyoniony rzd Haiti). Na pocztku 2001 roku prawie 2000 onierzy
Wojska Polskiego oraz personelu cywilnego suyo w 15 operacjach pokojowych na caym wiecie, w tym w 8 prowadzonych przez ONZ.
W Polsce dziaa Towarzystwo Przyjaci ONZ, ktrego zadaniem jest
szerzenie wiedzy na temat ONZ i jej dziaalnoci.
polskie inicjatywy w ramach

ONZ
j' aktywny udziat

J Polski w operaI cjach pokojoH wych

Terminem Polonia okrela si skupiska ludnoci polskiego pochodzenia poza granicami kraju. W jej skad wchodz te osoby, a czsto cae rodziny, ktre zachoway, niezalenie od miejsca urodzenia i posiadanego
obywatelstwa, poczucie cznoci duchowej i kulturalnej z Polsk. Nale wic do niej ludzie urodzeni w Polsce, ale o wiele liczniejsza jest rzesza tych, ktrzy urodzili si poza jej granicami, lecz identyfikuj si z ojczyzn swych przodkw.
Powstanie Polonii datuje si zasadniczo na XIX wiek. Bya ona nastpstwem emigracji politycznej i zarobkowej. Wielka liczba Polakw
emigrowaa z Polski w okresie zaborw po klsce kolejnych powsta narodowych oraz represji i przeladowa politycznych. Wzrastajcy we
wszystkich trzech zaborach ucisk ekonomiczny spowodowa nasilanie si
skupiska ludno1 ci polskiego

;j pochodzenia
'( poza granicami
kraju
powstanie Polonii nastpstwem emigracji politycznej

i zarobkowej
225
emigracji zarobkowej, kierujcej si gwnie do Niemiec, Francji, USA,

Kanady, Brazylii i Argentyny. W 1918 roku na emigracji znajdowao si
ponad 6 milionw Polakw. Wydarzenia II wojny wiatowej oraz pniejsze zmiany granic pastwowych sprawiy, e wielu Polakw znalazo
si na obczynie, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, Kanadzie
i ZSRR. W okresie PRL procesy emigracyjne byy kontynuowane w bardzo utrudnionych warunkach prawno-politycznych. Dopiero wydarzenia
1956 roku otworzyy prawne moliwoci wyjazdw. Szacuje si, e w latach 1956-1980 z Polski wyjechao okoo 800 tysicy osb. Przemiany zachodzce po 1980 roku, a zwaszcza wprowadzenie stanu wojennego,
spowodoway zjawisko tak zwanej emigracji solidarnociowej.
cise okrelenie liczby Polakw yjcych poza granicami kraju jest
bardzo trudne. Szacuje si, e jest ich okoo 14-17 milionw. Wiksze
skupiska polonijne znajduj si w 32 pastwach, a we wszystkich chyba
krajach wiata mieszkaj przynajmniej mae grupki Polakw.
Polonia amerykaska
polskie getta
etniczne"
Najwikszym skupiskiem Polakw poza granicami kraju jest Polonia

amerykaska. Szacuje si j na ponad 12 milionw osb. W niektrych
stanach udzia rodowisk polonijnych w strukturze ludnociowej wynosi
7-11%. Najwiksze orodki polonijne to Chicago, Detroit i Nowy Jork.
W miastach tych Polonia czsto yje w duych skupiskach. S to dzielnice
(Jackowo w Chicago czy Greenpoint w Nowym Jorku), ktre tworz swego rodzaju getta etniczne i stanowi swoiste rodowiska spoeczno-kulturowe mieszkajcej na ich terenie ludnoci. Aktywno yciowa (praca, rodzina, znajomi, przyjaciele) wielu osb yjcych w takich gettach"
zamyka si w krgu tych gett" i wrcz nie maj one potrzeb ani okazji
stykania si z jzykiem i kultur amerykask. Jednake obraz Polonii
utosamiany przez lata ze rodowiskami takich gett polonijnych" ostatnio bardzo si zmieni. Ostatnie fale emigracji objy ludzi modych, dobrze wyksztaconych, szukajcych
ciekawej pracy, znajcych angielski,
a w zwizku z tym wtapiajcych si
w lokalne rodowiska.
Najwiksze orodki polonijne to Chicago,

Detroit i Nowy Jork. W miastach tych Polonia czsto yje w duych skupiskach. S to
dzielnice Jackowo w Chicago czy Greenpoint
w Nowym Jorku.
wktad Polakw
w rozwj cywilizacji amerykaskiej
226
W yciu polonijnym USA du rol odgrywa najwiksza polonijna organizacja - Kongres Polonii Amerykaskiej, a take orodki i fundacje
naukowe (Fundacja Kociuszkowska, Instytut Naukowy im. Jzefa Pisud-
skiego w Nowym Jorku, Polsko-Amerykaskie Towarzystwo Historyczne).

Setki polskich nazwisk wpisay si na trwae w rozwj cywilizacji amerykaskiej (w dziedzinie nauk politycznych Zbigniew Brzeziski oraz Jan Karski).
Polonia brytyjska
Polonia brytyjska stara si odgrywa gwn rol wrd Polonii wiata.

Ma to zwizek z wydarzeniami II wojny wiatowej, gdy Londyn by siedzib
polskiego rzdu. Do 1990 roku istnia urzd prezydenta RP na emigracji.
Ostatni prezydent Ryszard Kaczorowski przekaza insygnia prezydenckie
Lechowi Wasie po wybraniu go na prezydenta w wyborach powszechnych. Polonia brytyjska ma specyficzny rodowd. W wikszoci s to osoby
przybye do Wielkiej Brytanii w latach II wojny wiatowej lub tu po jej zakoczeniu. Najwiksze skupisko polonijne istnieje w Londynie.
1 osoby przybye
l do Anglii w laI tach II wojny
wiatowej lub
l tu po jej za;| koczeniu
Polonia francuska
Polonia francuska ma bogat tradycj historyczn. Szczegln rol

w kulturze polskiej odegraa w okresie romantyzmu, gdy Pary by wwczas miejscem zamieszkania wielu wybitnych Polakw, takich jak Adam
Mickiewicz, Juliusz Sowacki, Zygmunt Krasiski, Cyprian Kamil Norwid,
Fryderyk Chopin. Wspczenie szacuje si, e we Francji mieszka milion
Polakw. Dominuj potomkowie wychodstwa midzywojennego. Polonia koncentruje si gwnie w Paryu i grniczych departamentach pnocnych. Instytucjami wanymi dla Polakw w kraju i za granic s: Biblioteka Polska w Paryu, Polska Misja Katolicka czy Instytut Literacki
w Maisons-Laffitte - jedna z najbardziej zasuonych instytucji wydawniczych na emigracji, stworzona i kierowana przez dziesiciolecia przez
Jerzego Giedroycia. Instytut wydaje Kultur" oraz dziea pisarzy emigracyjnych i krajowych, niepublikowanych w Polsce w okresie PRL ze wzgldu na cenzur, stosowan przez wadze komunistyczne wobec wszelkich
pogldw niezgodnych z oficjalnie uznawanymi za jedynie suszne.
szczeglna rola
Polonii francuI skiej w okresie
romantyzmu
Polonia brazylijska
W Ameryce Poudniowej najliczniejsza jest Polonia brazylijska (ok.

l min) i argentyska (ok. 170 ty.). Tworz j potomkowie XIX-wiecznej
emigracji politycznej i zarobkowej. Polacy w Ameryce Poudniowej dali si
pozna jako ludzie przedsibiorczy i odkrywczy. Mieli ogromny wpyw na
wiele przeobrae ekonomicznych i spoeczno-kulturowych. W Argentynie
jako autor nowatorskich projektw architektonicznych zasyn Stanisaw
Ruszkowski. W latach 1939-1963 y tam i tworzy jeden z najwybitniejszych wspczesnych pisarzy polskich, Witold Gombrowicz (1904-1967).
wptyw Polakw
na ycie ekonomiczne i spoteczno-kulturalne Ameryki
Pofudniowej
Polonia z terenw byego Zwizku Radzieckiego
Szczeglne miejsce wrd zbiorowoci polonijnych wiata zajmuje Polonia z terenw byego ZSRR. Wyrnia si ona na tle innych zbiorowoci
polonijnych pod wzgldem genezy oraz charakteru. Mona j podzieli na
dwie grupy, rnice si stopniem poczucia narodowego, asymilacji i inte-
aktywne podtrzymywanie
wizi z Polsk
227
najliczniejsze
skupiska
polonijne
gracji z krajem zamieszkiwania. Pierwsza grupa to mieszkacy Kresw

Wschodnich, o wysokim stopniu wiadomoci narodowej, zachowujcy tradycje kultury i jzyka polskiego. Drug grup tworz przesiedlecy i deportowani w gb byego ZSRR oraz ich potomkowie. Spoeczno ta przymusowo asymilowaa si do warunkw miejsca osiedlenia i nastpio wyrane
jej wynarodowienie. Niezwykle trudno jest okreli liczebno Polonii z terenw byego ZSRR. Wedug oficjalnych statystyk szacuje si jej liczb na
okoo 1,2 miliona osb, ale rda polonijne podaj liczb 7 milionw. Najliczniejsze skupiska polonijne s w Rosji, na Ukrainie, Litwie i w Kazachstanie. Obecnie w dobie przeobrae ustrojowych ujawni si problem tosamoci narodowej Polakw na Wschodzie. S oni coraz bardziej aktywn
grup narodow, pragnc podtrzymywa wizi z krajem macierzystym.
Czsto ludzie wywiezieni dziesitki lat temu chcieliby powrci do Polski,
ale okazuje si to niemoliwe gwnie ze wzgldw ekonomicznych.

uproszczony,
utrwalony przez
tradycj obraz
czonkw jakiego narodu
wptyw historii,
kultury i aktualnych wydarze
w Polsce na
postrzeganie
nas przez inne
narody
228
Wiedza o innych narodach i krajach nie jest w powszechnej opinii zbyt

bogata. Zwykle powstaje na podstawie przypadkowych i fragmentarycznych danych, indywidualnych kontaktw i dowiadcze. Tak tworz si
stereotypy narodowociowe. Zwykle maj one niewiele wsplnego z rzeczywistoci, ale tkwi w powszechnej wiadomoci, przyczyniajc si do
sympatii midzy narodami albo - czciej - do uprzedze. Kady stereotyp
kreuje obraz uproszczony, uksztatowany na podstawie niepenej lub faszywej wiedzy, jednak utrwalony przez tradycj i bardzo trudny do zmiany.
Na to, w jaki sposb postrzegaj Polsk i Polakw obywatele innych
krajw, duy wpyw ma zarwno nasza historia i kultura, jak i wspczesne wydarzenia polityczne, a nawet sportowe. Polska za granic kojarzona jest z Tadeuszem Kociuszk, Fryderykiem Chopinem, Lechem Was, a ostatnio z Adamem Mayszem. Synne s zabytki Krakowa
i Warszawy, wysoko oceniana w wiecie jest take wspczesna kultura
polska. W muzyce Witold Lutosawski, Krzysztof Penderecki, Mikoaj
Grecki to nazwiska znane we wszystkich salach koncertowych. Mionikw polskiej literatury cieszy przyznanie literackiej Nagrody Nobla Czesawowi Mioszowi i Wisawie Szymborskiej. Stanisaw Lem zaliczany jest
do najlepszych pisarzy science-fiction. Instalacje plastyczne Magdaleny
Abakanowicz, zwane abakanami, zdobi galerie na caym wiecie. Jerzy
Grotowski i Tadeusz Kantor wnieli ogromny wkad w poszukiwanie nowych form wyrazu w teatrze. Istotne osignicia maj te twrcy wywodzcy si ze synnej polskiej szkoy filmowej, Andrzej Munk, Andrzej Wajda oraz ich kontynuatorzy - Krzysztof Kielowski i Krzysztof Zanussi.
Jednak osignicia polskich elit artystycznych nie s jedynym czynnikiem
budujcym wizerunek Polski. W pewien sposb te obraz naszego kraju
ksztatuj za granic polscy turyci oraz odwiedzajcy nas cudzoziemcy.
Na og Polska uchodzi za kraj raczej biedny, brudny, zacofany cywilizacyjnie, ale interesujcy wanie z powodu tej swoistej egzotyki. Synna jest,
pewnie bardziej od zabytkw, nasza kuchnia, zwaszcza bigos i schabowy,
oraz polska gocinno. Niewtpliwie jest w tym sporo racji, wiadcz o tym
nie tylko polskie przysowia, takie jak Go w dom, Bg w dom" czy Zastaw si, a postaw si", ale autentyczna przyjemno, z jak przyjmujemy
goci. Patriotyzm te jest czsto wymienian cech Polakw, co zawdziczamy gwnie historii naszego narodu. Bohaterska i nieco romantyczna
postawa Polakw w walce o wolno nasz i wasz" uksztatowaa wanie
taki wizerunek. Legenda pierwszej Solidarnoci" i nasze zasugi w obalaniu komunizmu w Europie opini t potwierdzaj. Wysoko na wiecie ceni
si urod i elegancj Polek, duo gorzej w tej kategorii wypadaj mczyni,
chocia podziwia si ich za szarmancki stosunek do kobiet. Uchodzimy te
za ludzi mao z siebie zadowolonych, lubicych narzeka nawet wtedy, gdy
odnosimy sukcesy. Podobno te rzadko si umiechamy, co niezmiernie
dziwi Amerykanw, zawsze starajcych si sprawi wraenie pogodnych.
Powszechnie za najistotniejsz cech wspczesnego Polaka uznaje
si religijno i podkrelanie silnych wizi z katolicyzmem. Spora w tym
zasuga papiea Polaka, Jana Pawa II. Audiencja u papiea jest jednym
z obowizkowych punktw programu niemal wszystkich wycieczek do
Rzymu. Wielu rodakw towarzyszy Ojcu witemu w jego pielgrzymkach do krajw ssiadujcych z Polsk.
Niestety, wizerunek przecitnego Polaka za granic nie skada si wycznie z cech pozytywnych. Jedn z najczciej przypisywanych nam wad
jest nadmierna skonno do alkoholu. Wprawdzie przecitny Francuz czy
Niemiec wypija wicej alkoholu w przeliczeniu na czysty spirytus, to jednak
nasz brak umiaru w tej sferze wynika z niskiej kultury picia i preferowania
alkoholi wysokoprocentowych. W latach osiemdziesitych zyskalimy niezbyt przychyln opini nielegalnych handlarzy, poniewa wikszo wyjazdw turystycznych niewiele miaa wsplnego z turystyk. Handlowalimy
wszystkim, co nadawao si do sprzedania - od radzieckich aparatw fotograficznych po polskie jajka i ziemniaki. Faktem jest, e dziki tej turystyce
handlowej trafiay do naszego kraju nie tylko dewizy, ale i nowoczesne
technologie, jak na przykad pierwsze komputery osobiste.
Krajem, w ktrym Polska i Polacy s szczeglnie dobrze znani, s niewtpliwie Niemcy. Niestety, nasz wizerunek wrd obywateli niemieckich nie jest najlepszy. Okrelenie du polak (ty Polaku) jest bardzo obraliwe. Polakom przypisuje si takie cechy, jak pijastwo, cwaniactwo,
a rwnie zodziejstwo. W Niemczech powtarzany jest niby-slogan reklamowy: Jed do Polski, twj samochd ju tam jest". Oczywicie, wizerunek Polakw w Niemczech nie jest tak jednoznacznie negatywny.
Obok religijnoci i patriotyzmu Niemcy ceni w nas umiejtno radzenia sobie w trudnych sytuacjach.
Niejednokrotnie w Stanach Zjednoczonych mona si spotka z Polishjokes. Tak si okrela dowcipy o Polakach wypowiadane przez Ame-
cechy przecitnego Polaka

! podkrelane
l przez cudzol ziemcw
229
poprawa wizerunku Polski

i Polakw oraz
promocja rodzimej kultury
gwnym zadaniem polskiej
dyplomacji
rykanw. Czy rzeczywicie jestemy podobni do niezbyt rozgarnitego

Polaka z tych dowcipw?
Z pewnoci oburzamy si na opowiadane przez Amerykanw dowcipy o Polakach czy mao mieszne programy satyryczne w telewizji niemieckiej. Pamitajmy jednak, e nie naleymy do jakiej szczeglnej nacji, z ktrej mieje si cay wiat. Anglicy artuj z Australijczykw,
Amerykanie z Kanadyjczykw, Holendrzy z Belgw itd. A my? Jak wiele
mamy negatywnych okrele innych narodowoci? Szkop, Rusek, itd. s
rwnie obraliwe w Polsce jak du polak w Niemczech.
Poprawa naszego wizerunku i promocja kultury to bardzo istotne zadania polskiej dyplomacji, ze wzgldu na wstpienie Polski do Unii Europejskiej. Wiele mona osign dziki bezporednim kontaktom
z obywatelami innych krajw (np. tzw. wymiana modziey). Naley rwnie pamita, e kadorazowo gdy wyjedamy, za granic stajemy si
mimowolnie ambasadorami naszego kraju. Nasza postawa i zachowanie
w znacznej mierze wpywa na wizerunek Polski i Polakw.
Podsumowanie
Unia Europejska obejmuje trzy filary wsppracy: polityk ekonomiczn, polityk zagraniczn i polityk bezpieczestwa oraz wspprac policyjn i sdow w sprawach karnych. Przewiduje si rwnie
utworzenie czwartego filaru - wsplnej polityki obronnej.
Droga Polski do Unii Europejskiej zostaa zapocztkowana podpisaniem 16 grudnia 1991 roku Ukadu Europejskiego, ustanawiajcego
stowarzyszenie midzy Rzeczpospolit Polsk z jednej strony
a Wsplnotami Europejskimi i ich pastwami czonkowskimi z drugiej strony. Negocjacje akcesyjne rozpoczy si na pocztku 1998 roku, a zakoczyy si podpisaniem traktatu akcesyjnego 16 kwietnia
2003 roku w Atenach. Polska wstpia do Unii Europejskiej l maja
2004 roku.
Poska jest jednym z pastw zaoycielskich Organizacji Narodw
Zjednoczonych. Zostaa czonkiem Rady Europy w listopadzie 1991
roku. Od marca 1999 roku jest czonkiem paktu pnocnoatlantyckiego. Nasz kraj by rwnie jednym z inicjatorw zwoania Konferencji
Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie.
Polska wsppracuje z innymi krajami naszego regionu w ramach:
rodkowoeuropejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu, Inicjatywy
rodkowoeuropejskiej, Rady Pastw Morza Batyckiego.
Poza granicami naszego kraju yje okoo 14-17 milionw Polakw. Najliczniejsza Polonia yje si w Stanach Zjednoczonych (ponad 12 min).
Pytania i wiczenia
1. Jakie s korzyci i koszty integracji Polski z Uni Europejsk?
2. Na podstawie przytoczonego poniej art. J.l Traktatu o Unii Europejskiej:
230
- okrel podstawowe cele wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa Unii;

- oce znaczenie tego zapisu dla bezpieczestwa wiatowego;
- wska korzyci dla obywateli Unii, wynikajce z ustale tego artykuu.
1. Unia i jej pastwa-czonkowie okrelaj i urzeczywistniaj wspln polityk zagraniczn i bezpieczestwa, podlegajc postanowieniom niniejszego tytuu i obejmujc dziedziny polityki zagranicznej i bezpieczestwa.
2. Celami wsplnej polityki zagranicznej i bezpieczestwa s:
- ochrona wsplnych wartoci, podstawowych interesw i niezalenoci Unii
- wzmocnienie bezpieczestwa Unii i pastw-czonkw we wszystkich
jej formach
- utrzymywanie pokoju i wzmocnienie bezpieczestwa midzynarodowego, zgodnie z zasadami Karty Narodw Zjednoczonych, jak rwnie zasadami Aktu Kocowego z Helsinek i celami Karty Paryskiej
- promowanie wsppracy midzynarodowej
- rozwj i wzmocnienie demokracji i pastwa prawa, jak rwnie poszanowania praw czowieka i podstawowych wolnoci".
Traktat o Unii Europejskiej - art. J.1
E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, Zarys wspczesnych stosunkw midzynarodowych, Warszawa-Krakw 2000.
Z. M. Doliwa-Klepacki, Encyklopedia organizacji midzynarodowych, Warszawa 1997.
P. Fontaine, 10 lekcji o Europie, Gliwice 1998.
J. Galster, Z. Witkowski, Kompendium wiedzy o Unii Europejskiej, Toru 2002.
E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje midzynarodowe, Warszawa 2001.
Organizacje w stosunkach midzynarodowych. Istota. Mechanizmy dziaania. Zasig,
red. T. o-Nowak, Wrocaw 1999.
Roczniki Polskiej Polityki Zagranicznej", 1991-2001
Unia Europejska. Integracja Polski z Uni Europejsk, red. E. Kawecka-Wyrzykowska,
E. Synowiec, Warszawa 1997.
Yademecum NATO, Warszawa 1999.
W Internecie
www.un.org (Organizacja Narodw Zjednoczonych)
www.osce.org (Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie)
www.nato.int (NATO)
www.weu.int (Unia Zachodnioeuropejska)
www.europa.eu.int (Unia Europejska)
www.kie.gov.pl (Komitet Integracji Europejskiej)
231
II. ad midzynarodowy, konflikty

i systemy bezpieczestwa
Wrd zagroe globalnych, oprcz tych wynikajcych z problemw
spoeczno-ekonomicznych i cywilizacyjno-kulturowych, naley wymieni
rwnie zakcenia ldu midzynarodowego.
ad midzynarodowy to porzdek wiata wyznaczony przez stan stosunkw
pomidzy pastwami.
1. Polityczne linie podziau wiata

dwubiegunowy
uktad sit politycznych na
wiecie po
l wojnie
wiatowej
Po zakoczeniu II wojny wiatowej uksztatowa si dwubiegunowy

ukad si politycznych na wiecie. Dominujc pozycj zyskay dwa mocarstwa: Stany Zjednoczone i Zwizek Radziecki, ktre skupiy wok
siebie inne pastwa. Od samego pocztku pomidzy tymi dwoma blokami istnia ostry konflikt, chocia nigdy nie mia on charakteru zbrojnego.
Stosunki panujce midzy pastwami obu blokw potocznie okrela si
mianem zimnej wojny". Pojcie to spopularyzowa amerykaski publicysta i socjolog Walter Lippman w ksice Cold War (1947). Pocztek
zimnej wojny" wie si z przemwieniem Winstona Churchilla w Fulton, w ktrym pojawio si pojcie elaznej kurtyny". Przejawem zimnej wojny" by wycig zbroje. Powstay take organizacje polityczno-militarne, takie jak NATO i Ukad Warszawski. Toczya si rwnie ostra
rywalizacja o wpywy w krajach Trzeciego wiata, czego rezultatem bya
wojna koreaska i wietnamska. W tym okresie podejmowano pewne
dorane dziaania, zmierzajce do zmniejszenia napicia, takie jak
podpisany w 1963 roku Ukad o zakazie dowiadcze z broni jdrow
w powietrzu, przestrzeni kosmicznej i pod wod, a take dwustronne porozumienie pomidzy USA i ZSRR - SALT II z 1979 roku, ograniczajce zbrojenia strategiczne.
Rozpad bloku wschodniego na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku doprowadzi do zniesienia dotychczasowego
dwubiegunowego ukadu si politycznych. Pozosta jednak uksztatowany po II wojnie wiatowej podzia na bogat Pnoc i ubogie Poudnie.
W opinii wielu ekspertw staje si on podstaw podziau politycznego
wspczesnego wiata i najpowaniejszym zagroeniem dla ldu midzynarodowego.
Zagroenia midzynarodowego adu
Na pocztku lat dziewidziesitych powanym zagroeniem dla adu

midzynarodowego stay si procesy dezintegracyjne. Rozpad bloku
wschodniego, a take przeobraenia w Zwizku Radzieckim naruszyy

wzgldn rwnowag polityczn i gospodarcz w tym rejonie wiata.
W efekcie wszystkie pastwa Europy rodkowowschodniej, a take kraje
powstae w wyniku rozpadu Zwizku Radzieckiego przeyway gboki
kryzys gospodarczy i spoeczny. W wielu pastwach odrodziy si konflikty o podou narodowym i etnicznym, midzy innymi zwizane z problemem mniejszoci wgierskiej w Rumunii i na Sowacji czy mniejszoci rosyjskiej i ukraiskiej w Modawii. Tego rodzaju konflikty pojawiy si na
Litwie i otwie. Rozpad Jugosawii i zwizane z nim konflikty narodowociowe spowodoway powstanie najpowaniejszego zagroenia bezpieczestwa europejskiego od czasw zakoczenia II wojny wiatowej.
Niebezpieczne dla adu midzynarodowego s rwnie konflikty zbrojne oraz moliwo ich eskalacji. Charakter globalny moe przybra konflikt midzy bogat Pnoc a ubogim Poudniem, zwaszcza e nakada si
na niego konflikt religijny midzy wiatem islamskim a chrzecijaskim
oraz kulturowy - pomidzy pastwami Trzeciego wiata a Zachodem.
W ostatnich latach do rangi zagroenia globalnego urosy terroryzm
i przestpczo zorganizowana.
l gtboki kryzys
J gospodarczy
j: i spoeczny
li pastw postkojj munistycznych
p i odrodzenie
i: konfliktw
P etnicznych
Przyczyny wspczesnych konfliktw zbrojnych
Konflikt wspczenie naley rozumie jako pojcie o szerszym znaczeniu ni wojna. W jego zakres wchodz nie tylko wojny wypowiedziane,
ale wszelkie formy walki zbrojnej (np. walki partyzanckie). Po II wojnie
wiatowej doliczono si ponad 150 konfliktw zbrojnych, w ktrych zaangaowanych byo ponad 80 pastw, a czny czas ich trwania przekroczy
400 lat. Optymici doliczyli si zaledwie 26 dni pokoju od czasu zakoczenia wojny w 1945 roku (pesymici twierdz, e nie byo takiego dnia).
Do najczciej wystpujcych przyczyn star zbrojnych naley zaliczy
spory terytorialne, wewntrzne ukady spoeczno-polityczne, ingerencje
innych pastw, konflikty o surowce, procesy formowania si narodw,
konflikty ideologiczne i religijne.
Spory terytorialne wystpuj najczciej na kontynencie afrykaskim,
gdzie znaczna cz granic zostaa wyznaczona geometrycznie (wzdu
poudnikw i rwnolenikw), a tylko 26% granic poprowadzono zgodnie z warunkami naturalnymi. W 1972 roku spord 104 afrykaskich
granic midzypastwowych przebieg a 80 by kwestionowany. Spory terytorialne stanowi rwnie rdo konfliktw w Ameryce Poudniowej.
W 1995 roku w starciach pomidzy wojskami Ekwadoru i Peru zgino
ponad 40 osb. Sporny obszar mia powierzchni 340 km2.
Wewntrzne ukady spoieczno-polityczne s przyczyn coraz wikszej
liczby konfliktw zbrojnych. O ile liczba konfliktw midzynarodowych
si nie zwiksza, o tyle wojny domowe staj si coraz powszechniejsze.
Dotyczy to szczeglnie spoecznoci, ktre stosunkowo niedawno dopracoway si swojej pastwowoci. Znaczna cz takich konfliktw
rozgrywa si na kontynencie afrykaskim.
wspczesne
ujcie konfliktu
zbrojnego
j. Spory w Afryce,
l Ameryce Potuii dniowej
wzrost liczby
wojen domoli wych
233
. ad midzynarodowy, konflikty i systemy bezpieczestwa
Ingerencja innych pastw w rozwizywanie problemw wewntrznych

kraju czsto prowadzi do zaostrzenia konfliktu. Przykadem jest zaangaowanie si Stanw Zjednoczonych w lokalne konflikty w Korei i Wietnamie.
Nadmierne zbrojenia i zwizany z nimi wzrost pozycji elit wojskowych
rwnie mog si przyczyni do tworzenia lub nasilania konfliktw.
Przykadem jest interwencja armii rosyjskiej w Czeczenii pod naciskiem
wyszych dowdcw wojskowych.
Konflikty zbrojne o surowce maj zwizek ze znaczeniem strategicznym danego surowca. Wobec narastajcych problemw energetycznych i surowcowych ropa naftowa staje si surowcem o znaczeniu strategicznym. Takie podoe mia
konflikt w Zatoce Perskiej, zapocztkowany aneksj Kuwejtu przez
Irak w 1990 roku.
W listopadzie 1990 roku Rada Bezpieczestwa przyjta rezolucj zezwalajc na uycie sity wobec Iraku. 17 stycznia 1991 roku
rozpoczta si kierowana przez USA operacja Pustynna Burza", w ktrej uczestniczyli onierze z 25 pastw (w tym z Polski). Na
zdjciu onierze USA bior do niewoli Irakijczykw w lutym 1991 roku.
walka narodw
o prawo do samostanowienia
wojna iracko-iraska i konflikt bakaski
spory graniczne, fundamentalizm islamski,

ruchy separatystyczne
234
Procesy formowania si narodw. Konflikty o charakterze etnicznym

spowodoway najdalej idce zmiany na mapach politycznych wiata. Ruchy i walki narodowowyzwolecze doprowadziy w latach szedziesitych do niemal cakowitej likwidacji kolonializmu w Afryce. Walka narodw Zwizku Radzieckiego o prawo do samostanowienia bya przyczyn
rozpadu jednego z najwikszych imperiw w historii.
Ideologiczne i religijne rda konfliktw zbrojnych. Ideologia komunistyczna stanowia podoe midzy innymi wojny koreaskiej, wietnamskiej i przewrotu w Chile. Obecnie, po upadku systemu komunistycznego, odgrywa ju niewielk rol. Narastaj natomiast konflikty o podou
religijnym. Taki charakter miaa midzy innymi wojna iracko-iraska
oraz konflikt bakaski.
Potencjalne zagroenia eskalacji konfliktw
Znaczna cz konfliktw midzynarodowych nie ma charakteru

zbrojnego. Jest jeszcze wiele nierozstrzygnitych sporw granicznych,
midzy innymi pomidzy Japoni i Rosj o Wyspy Kurylskie. Roszczenia
terytorialne Chin wobec Rosji, Indii, Wietnamu, Mongolii, Birmy obejmuj cznie 3,2 tysice km2 powierzchni. Spory terytorialne wystpuj
rwnie na Bliskim Wschodzie.
Jedn z najpowaniejszych przyczyn eskalacji konfliktw zbrojnych jest
problem fundamentalizmu islamskiego. O skali zagroenia wiadczy atak
terrorystyczny na Stany Zjednoczone 11 wrzenia 2001 roku.
Innym zagroeniem, ktre moe si przyczyni do powstania i rozwoju konfliktw zbrojnych, s nacjonalizmy i zwizane z nim ruchy separatystyczne. Taki charakter maj konflikty w Irlandii Pnocnej, Kraju Baskw, na Kaukazie, a take w kanadyjskiej prowincji Ouebeck. Bywa, e
separatyci posuguj si terroryzmem jako rodkiem walki narodowowyzwoleczej.
3. Zjawisko midzynarodowego terroryzmu

i przestpczoci zorganizowanej
Jednym z najwikszych zagroe adu wiatowego na przeomie
XX i XXI wieku jest niewtpliwie terroryzm.
Terroryzm (ac. terror - strach, groza) oznacza uywanie siy i przemocy, organizowanie i stosowanie zbrojnych zamachw na ludzi powizanych z wadz, przeciwnikw politycznych, religijnych lub osoby innej narodowoci
w celu zdobycia wadzy, wyraenia protestu, uzyskania okupu, wymuszenia
okrelonych zachowa i zastraszenia opinii publicznej.
Tak rozumiany terroryzm nie jest zjawiskiem typowym tylko dla naszych czasw. Porwania, wymuszenia i zabjstwa z powodw politycznych czy ideologicznych zdarzay si ju w redniowieczu.
Od koca XI wieku na terenie Persji dziaao muzumaskie bractwo
asasynw, stworzone i kierowane przez Hasana ibn Sabbaha, zwanego
take Starcem z Gr". Asasyni jako pierwsi stosowali terror na wielk
skal, przeprowadzali zamachy i mordy polityczne. Ich fanatyzm religijny, odwaga i lepe posuszestwo wobec przywdcy budziy groz wrd
arabskich wadcw Bliskiego Wschodu, jak rwnie wrd europejskich
uczestnikw krucjat. Starzec z Gr" mg dziki swym bojownikom
skutecznie wymusza kad zmian wadzy i ksztatowa korzystny dla
siebie ukad si politycznych w tym rejonie wiata. W cigu nastpnych
wiekw asasyni stali si wietnie wyszkolonymi, bezwzgldnymi, gronymi najemnymi mordercami.
Do dzi sowo asasyn funkcjonuje w kilku jzykach europejskich
(fr., ang. assassin) i oznacza zawodowego morderc, ktry zabija dla idei
bd dla zysku.
W Europie terroryzm jako zjawisko spoeczne, a jednoczenie sposb
prowadzenia walki politycznej, pojawi si w drugiej poowie XIX wieku.
Rozwijajcy si ruch robotniczy, mimo zamierze jego twrcw i przywdcw - Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, nie by jednolity programowo. Przedstawiciele jego anarchokomunistycznego skrzyda, midzy
innymi Piotr Kropotkin, uwaali, i najskuteczniejsz metod w walce
z uciskiem klasowym i kapitalistycznym pastwem jest stosowanie terroru indywidualnego. Zamachy zbrojne na dostojnikw pastwowych stay
si czstym zjawiskiem, zwaszcza w carskiej Rosji, gdzie ruch robotniczy
nie mg funkcjonowa legalnie.
zacztek muzumaskiego ter! roru na wielk

skal
terror indywidualny jako

metoda walki
z uciskiem
klasowym
235
terror przeciwko politykom

pastw
zaborczych
terror jako metoda wprowadzania i utrwalania

systemw
totalitarnych
236
Od bomby rzuconej przez Polaka, Ignacego Hryniewieckiego, zgin

w 1881 roku car Aleksander II, trzynacie lat pniej w podobnych okolicznociach mier ponis jego nastpca - Aleksander III. Byy te
ofiary w innych krajach: w 1894 roku zamordowano w Lyonie prezydenta Francji Sadi Carnota, w 1898 roku zgina cesarzowa austriacka Elbieta, w 1900 roku zabito krla woskiego Humberta I.
XX wiek przynis rozwj ruchw nacjonalistycznych i niepodlegociowych. Ich dziaacze, aby zrealizowa najwaniejszy dla siebie cel,
utworzenie samodzielnego pastwa, nierzadko uciekali si do aktw
przemocy i terroru przeciwko politykom pastw zaborczych. Do najbardziej znanych aktw terroru politycznego nalea zamach w Sarajewie,
dokonany 28 czerwca 1914 roku przez aktywist serbskiej organizacji
Czarna Rka", Gavrila Principa, na nastpc tronu Austro-Wgier arcyksicia Franciszka Ferdynanda oraz jego on, arcyksin Zofi.
mier pary ksicej staa si pretekstem do rozpoczcia I wojny wiatowej.
Stosowanie aktw siy i przemocy byo podstaw wprowadzania
i utrwalania totalitarnych rzdw we Woszech i Niemczech. Zarwno
faszystowskie Wochy, jak III Rzesza inspiroway i popieray akty midzynarodowego terroru (zamach na krla Jugosawii Aleksandra I dokonany przez nacjonalistw chorwackich w Marsylii w 1934 roku, zamordowanie w rym samym roku przez nazistw austriackich kanclerza
Austrii Engelberta Dollfussa).
Aktem pastwowego terroru w ZSRR bya wprowadzona przez Stalina polityka tak zwanych czystek ideologicznych, w wyniku ktrych na
podstawie faszywych oskare stracono okoo 1/3 wyszej kadry oficerskiej Armii Czerwonej (np. Michai Tuchaczewski) i cz starego kierownictwa partyjnego (np. Nikoaj Bucharin, Lew Kamieniew).
Represje dotyczyy rwnie chopw. W latach 1929-1930, pod hasem
wypowiedzianym przez Stalina: Zlikwidowa kuakw jako klas", wywieziono na Syberi i do Azji rodkowej 10-11 milionw osb. Liczba zabitych do dzi nie jest znana. Wadze stalinowskie stosoway terror rwnie wobec narodowoci zamieszkujcych Zwizek Radziecki, midzy
innymi Ukraicw, Tatarw krymskich, a po 1939 roku take Polakw.
Ostatnie dziesiciolecia XX wieku przyniosy zdecydowane nasilenie
dziaalnoci terrorystycznej w skali regionalnej i wiatowej. Duy wpyw
na to mia wytworzony po II wojnie wiatowej ukad si politycznych.
Zimna wojna" midzy Moskw a Waszyngtonem, wycig zbroje, eksport idei rewolucyjnych i komunistycznych przez ZSRR oraz realizowana przez USA doktryna powstrzymywania, postpujcy proces dekolonizacji, ruchy separatystyczne, radykalizacja ruchw religijnych - wszystko
to przyczynio si do eksplozji nienawici, a co za tym idzie - do aktw
przemocy i terroru. W efekcie pojawiy si organizacje terrorystyczne
o rnych programach ideologicznych. Do najwaniejszych zalicza si
terroryzm islamski, etniczny oraz lewacki.
Terroryzm arabski (islamski)
Na rozwj terroryzmu na Bliskim Wschodzie wpyno niewtpliwie

proklamowanie pastwa Izrael w 1948 roku oraz wojna szeciodniowa"
z 1967 roku.
Prowadzona przez dugie lata konfrontacyjna polityka Izraela wobec
pastw arabskich (Egipt, Syria, Jordania, Liban) i odmawianie narodowi
palestyskiemu prawa do posiadania pastwa doprowadzio do utrwalenia w wiadomoci muzumaskich spoeczestw Bliskiego Wschodu
przekonania, e Izrael jest wrogiem historycznym i religijnym, chc go
wiec zniszczy za wszelk cen i w kady moliwy sposb. Popieranie Izraela przez Stany Zjednoczone sprawio, e dla przecitnego Palestyczyka
Amerykanie byli takimi samymi wrogami jak Izraelczycy. Rnice religijne, cywilizacyjne, zaszoci historyczne oraz tendencje niepodlegociowe
legy u podstaw utworzenia organizacji goszcych potrzeb walki z syjonizmem w poczeniu z szerzeniem ideaw postpu spoecznego. Byy to
midzy innymi Ludowy Front Walki, kierowany od 1967 roku przez Samira Ghosheha, Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, zaoony przez Georga Habisha w 1967 roku, Demokratyczny Front Wyzwolenia Palestyny,
ktrego przywdc od 1969 roku jest Naif Hawatmeh, czy wreszcie synna
al-Fatah Jasira Arafata. Od 1988 roku Arafat oficjalnie zerwa wspprac
z organizacjami terrorystycznymi. W 1993 roku spotka si w Paryu z premierem Izraela Icchakiem Rabinem. Efektem byo podpisanie porozumienia w 1994 roku dotyczcego utworzenia autonomii palestyskiej.
W padzierniku tego roku Arafat - wraz z Icchakiem Rabinem i Szimonem Peresem - otrzyma pokojow Nagrod Nobla.
Inn grup terrorystycznych organizacji arabskich stanowi: egipski
Dihad, palestyski Harna, libasko-iraski Hezbollah i saudyjsko-afgaska Al-Kaida. Cech wspln tych organizacji jest oparcie si
na fundamentalizmie islamskim, goszcym idee witej wojny z niewiernymi (Izraelczykami, Amerykanami), wyzwolenia Jerozolimy z rk szatana" (Izraela), likwidowania zdrajcw islamu. Do najwaniejszych atakw
Dihadu nalea zamach w 1981 roku, w wyniku ktrego mier ponis
prezydent Egiptu Anwar Sadat. Hamas swoje najkrwawsze ataki przeprowadzi w Jerozolimie: w 1997 roku, kiedy to od bomb detonowanych przez
terroryst samobjc zgino 29, a rannych zostao 348 osb, oraz wczeniej, w 1996 roku, kiedy to bomba rzucona na autobus zabia 26 osb.
Al-Kaida (Baza) Osamy bin Ladena jest rodzajem sieci wielu organizacji
fundamentalistycznych z rnych krajw arabskich. Dysponujc potnymi
rodkami finansowymi, jest w stanie prowadzi dziaalno terrorystyczn
na skal midzynarodow, nawet z wykorzystaniem broni biologicznej, chemicznej oraz sieci informatycznych. Osama bin Laden odpowiedzialny jest
za kierowanie wieloma akcjami przeciwko Amerykanom, midzy innymi
za zbombardowanie w sierpniu 1998 roku ambasad amerykaskich
w Dar-es-Salam i w Nairobi czy za atak na World Trade Center (WTC)
w Nowym Jorku w 1993, kiedy od bomby umieszczonej w samochodzie
ii walka wiata
l] arabskiego
| z syjonizmem
l fundamentalizm
i islamski - idea
; witej wojny
j z niewiernymi
sie organizacji
fundamentalistycznych
- terroryzm na
skal midzynarodow
237
zaparkowanym w podziemnym
garau gmachu zgino 6, a rannych byo okoo 1000 osb.
Osiem lat pniej, 11 wrzenia 2001 roku, wskutek ataku
samolotw pasaerskich, uprowadzonych przez terrorystw
z Al-Kaidy, a skierowanych
na wiee World Trade Center
oraz na Pentagon, mier ponioso okoo 3000, a ranionych zostao kilkadziesit tysicy osb.
Atak terrorystyczny na Stany Zjednoczone byt najwikszym w historii. O godzinie 8.45 samolot Boeing 767 uderzy)
w pnocn wie World Trade Center,
18 minut pniej drugi runt na wieowiec stojcy obok. W godzin po ataku
zawalia si jedna z wie, a po upywie
kolejnych 20 minut druga.
Terroryzm etniczny
walka o wyzwolenie Irlandii

Pnocnej spod
zalenoci
brytyjskiej
238
Podoem dziaalnoci terrorystycznej bywaj te tendencje separatystyczne, konflikty na tle etnicznym, denia niepodlegociowe. Za pomoc bomb, wymusze czy broni palnej poszczeglne organizacje chc
osign cel dla siebie najwaniejszy - suwerenno polityczn regionu,
w ktrym dziaaj.
Za przykad moe suy Irlandzka Armia Republikaska (Msh RepublicanArmy - IRA), zaoona w 1969 roku jako zbrojne ramie ruchu Sinn
Fein, dcego do wyzwolenia Irlandii Pnocnej spod zalenoci brytyjskiej i poczenia jej z Republik Irlandii. W latach szedziesitych i siedemdziesitych dziaalno IRA cieszya si poparciem wielu irlandzkich
katolikw, miaa te wiele tysicy zwolennikw na caym wiecie, w tym
osb znanych w krgach kultury (np. John Lennon). Uzbrojenie i instrukta otrzymywaa IRA z Libii i Organizacji Wyzwolenia Palestyny, rodki
finansowe - od rodowisk irlandzkich w USA. Do zawieszenia broni
w 1994 roku IRA przeprowadzaa ataki na brytyjskich politykw, siy policyjne i wojsko brytyjskie stacjonujce w Irlandii Pnocnej oraz na lojalistw protestanckich. Po zerwaniu rozejmu dokonywaa akcji bombowych
w rodkach komunikacji, centrach handlowych i w budynkach uytecznoci publicznej w Wielkiej Brytanii. Za najkrwawszy zamach, przeprowadzony przez dysydenckie skrzydo IRA (Prawdziwa IRA), uwaa si atak
bombowy w 1998 roku w centrum handlowym w miecie Omagh w Irlandii Pnocnej, w wyniku ktrego zgino 28 osb. Powszechne oburzenie
i protest spoecznoci zarwno katolickiej, jak i protestanckiej wpyny
na zawieszenie dziaalnoci przez terrorystw.
Podobnymi metodami jak IRA posuguje si baskijska organizacja separatystyczna ETA, zaoona w 1959 roku, dajca samostanowienia
dla Kraju Baskw i oderwania go od Hiszpanii. Ofiarami zamachw s
politycy hiszpascy, sdziowie, urzdnicy (w 1973 roku w zamachu bombowym zgin premier Hiszpanii Carrero Blanco).
Innymi organizacjami o podobnych celach i sposobach walki s: tak
zwane Tamilskie Tygrysy dajce oderwania prowincji Tamil od Sri
Lanki (obecnie Cejlon), Front Wyzwolenia Narodowego Korsyki i Partia Pracy Kurdystanu.
walka o oderwanie Kraju

Baskw od
Hiszpanii
Terroryzm lewacki
Potpienie dla amerykaskiej interwencji w Indochinach i wzmagajca
si w latach szedziesitych krytyka konsumpcyjnego trybu ycia, goszone przez kontestacyjne ruchy akademickie i rodowiska inteligenckie
w Stanach Zjednoczonych i zachodniej Europie, a jednoczenie dua popularno rnych odmian myli komunistycznej (marksizm, trockizm,
anarchizm) - miay duy wpyw na rozwj terroryzmu lewackiego. Dziaalno istniejcych ekstremistycznych grup lewicowych skierowana bya
na walk z pastwem, porzdkiem prawnym i systemem gospodarczym.
Do najbardziej znanych grup terrorystycznych zliczy naley woskie
Czerwone Brygady, niemieck Frakcj Czerwonej Armii, japosk Czerwon Armi czy peruwiaski wietlisty Szlak.
Czerwone Brygady w latach siedemdziesitych
byy jedn z najgroniejszych grup terrorystycznych. W subie marksizmu i leninizmu organizoway liczne akcje przeciwko politykom, ludziom
z krgu biznesu itd. Kulminacj ich dziaalnoci
byo porwanie w 1978 roku i zabicie po dwch
miesicach przetrzymywania byego premiera
Woch Aldo Moro. Aresztowanie przywdcw tej
organizacji, w tym gwnego ideologa Renato
Curzio, wewntrzne spory ideologiczne, niech
woskiej opinii publicznej przyczyniy si do spadku jej aktywnoci.
terroryzm eks| tremistycznych

grup lewicowych
Jedno z ostatnich zdj porwanego przez Czerwone Brygady byego premiera Wtoch Aldo Moro
Coraz powaniejszym zagroeniem dla bezpieczestwa midzynarodowego staje si przestpczo zorganizowana. Jej pocztki wie si
z powstaniem woskiej mafii pod koniec XIX wieku. Do najsilniejszych organizacji mafijnych naley sycylijska cosa nostra i neapolitaska camorra.
Silne organizacje przestpcze dziaaj rwnie na terenie Stanw Zjednoczonych, Rosji, Azji Poudniowo-Wschodniej, Kolumbii i Nigerii. Organizacje mafijne na wiecie zajmuj si gwnie produkcj narkotykw i han-
dziaalno
organizacji
mafijnych
239
dlem nimi, przemytem broni, handlem ywym towarem (np. porwania

i sprzeda modych dziewczt do domw publicznych). Roczne obroty
mafii szacowane s na kilkadziesit miliardw dolarw. Uzyskane z przestpczej dziaalnoci pienidze inwestowane s w legalne przedsiwzicia.
Organizacje przestpcze zdobywaj wpywy nie tylko w rodowiskach
przemysowcw i finansistw, ale przenikaj rwnie do wiata polityki.

Pastwa w cigu wiekw dyy do zapewnienia sobie warunkw bezpiecznej egzystencji. Pocztkowo dominowa model bezpieczestwa jednostkowego, czyli wzmacniania moliwoci samodzielnej obrony. Wspczenie niewiele pastw jest w stanie samodzielnie zagwarantowa sobie
bezpieczestwo. Zapewnia je tylko rozwj modelu bezpieczestwa uniwersalnego lub systemu bezpieczestwa regionalnego.
System bezpieczestwa Organizacji Narodw Zjednoczonych
prba stworzenia uniwersalnego systemu

bezpieczestwa
Powstanie Organizacji Narodw Zjednoczonych byo kolejn prb

stworzenia uniwersalnego modelu bezpieczestwa (pierwsz prb byo
powstanie Ligi Narodw w 1919 r.). Zgodnie z artykuem 2 Karty Narodw Zjednoczonych jednym z gwnych celw organizacji jest rozwijanie przyjaznych stosunkw midzy narodami oraz umacnianie pokoju
powszechnego. Organem ONZ odpowiedzialnym za utrzymanie midzynarodowego pokoju jest Rada Bezpieczestwa, rozpatrujca spory
midzy pastwami, a w sytuacjach konfliktowych podejmujca rodki
zapobiegawcze. Jednym z nich jest zastosowanie przymusu przy uyciu
Si Zbrojnych Organizacji Narodw Zjednoczonych. Podstaw takiego
dziaania jest Karta Narodw Zjednoczonych, ktra upowania Rad
Bezpieczestwa do podejmowania wszelkich decyzji na wypadek zagroenia pokoju. Wszystkie pastwa czonkowskie zobowizay si do przekazywania do dyspozycji ONZ swoich si zbrojnych, gdyby zasza taka
potrzeba, W latach dziewidziesitych siy pokojowe ONZ stacjonoway midzy innymi w Izraelu, Indiach,
na Cyprze, w Angoli, Somalii, Kambody i Jugosawii. W 1988 roku Siy
Zbrojne ONZ (bkitne berety")
otrzymay pokojow Nagrod Nobla.
onierze z polskiego kontyngentu ONZ maluj betonowe stupy na nowej granicy midzy
Libanem a Izraelem w czerwcu 2000 roku.
240
Poza tym ONZ uczestniczya w roli mediatora w negocjacjach ponad

170 porozumie pokojowych, przyczyniajc si do zawarcia pokoju midzy innymi w wojnie iracko-iraskiej. W ostatnich latach krytycznie oceniano dotychczasow dziaalno ONZ. Zarzucano organizacji nadmierny rozwj biurokracji (np. 1/3 swojego budetu FAO wydaje na wasne
potrzeby), niewielk skuteczno (w byej Jugosawii nieudolno si
ONZ sprawia, e wszystkie strony konfliktu oceniaj je jako stronnicze).
Rola Organizacji Paktu Pnocnoatlantyckiego (NATO) w midzynarodowym

systemie bezpieczestwa
Wobec krytycznych ocen skutecznoci ONZ w dziedzinie budowania

bezpieczestwa oglnowiatowego coraz wiksz rol na arenie midzynarodowej zaczyna odgrywa pakt pnocnoatlantycki. Rozpad bloku
pastw komunistycznych sprawi, e obrona przed atakiem ze wschodu
przestaa by uzasadnieniem istnienia paktu. Obecnie wskazuje si na
potrzeb transformacji NATO, by mogo stanowi gwaranta bezpieczestwa na wiecie. W przeciwiestwie do ONZ pakt pnocnoatlantycki
dysponuje siami szybkiego reagowania, ktre zapewniaj moliwo
byskawicznego przerzucenia wojsk w rejon konfliktu. Dowodem skutecznoci NATO bya midzy innymi akcja Pustynna Burza" (wyzwolenie Kuwejtu spod okupacji irackiej)
oraz udzia w rozwizywaniu problemw w byej Jugosawii. O nowej
roli NATO wiadczy coraz blisza
wsppraca z Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie
oraz Uni Zachodnioeuropejsk.
denie do
stworzenia
z NATO gwaranta bezpieczestwa na wiecie
onierze polscy i niemieccy podczas penienia misji pokojowej NATO w Kosowie

w 2001 roku
Europejski system bezpieczestwa
Nie wszyscy s zwolennikami oparcia systemu bezpieczestwa w Europie na pakcie pnocnoatlantyckim. Rosja chce taki system stworzy,
opierajc si na Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie.
Idea wsppracy midzy pastwami europejskimi reprezentujcymi rne systemy polityczne zostaa zrealizowana na Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie w Helsinkach w 1975 roku. Podpisany Akt
kocowy Konferencji dotyczy midzy innymi stworzenia gwarancji bezpieczestwa europejskiego. Na kolejnych konferencjach poruszano problemy dotyczce rozbrojenia, praw czowieka, wsppracy gospodarczej
: denie Rosji
do oparcia
bezpieczestwa
w Europie
na OBWE
241
. ad midzynarodowy, konflikty i systemy bezpieczestwa
i ochrony rodowiska. W 1994 roku przeksztacono Konferencj w Organizacj Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (OBWE). Z kolei
pastwa Europy Zachodniej nalece do Unii Europejskiej zamierzaj
do tego celu wykorzysta istniejc ju Uni Zachodnioeuropejsk. Organizacja ta, powoana w 1948 roku, jest bardzo mocno zwizana z NATO. W miar integrowania si pastw czonkowskich Unii Europejskiej
ma by stopniowo wczana w system instytucji wsplnotowych.
sV
Podsumowanie
Do najczciej wystpujcych przyczyn konfliktw zbrojnych naley
zaliczy spory terytorialne, wewntrzne ukady spoeczno-polityczne,
ingerencje innych pastw, konflikty o surowce, procesy formowania
si narodw, konflikty ideologiczne i religijne.
Powanym zagroeniem dla adu midzynarodowego jest terroryzm,
ktrego gwne rodzaje stanowi: terroryzm islamski, etniczny oraz
lewacki.
Szans na zapewnienie adu midzynarodowego jest rozwj modelu
bezpieczestwa uniwersalnego (Organizacja Narodw Zjednoczonych, pakt pnocnoatlantycki) lub systemu bezpieczestwa regionalnego (Organizacja Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie, Unia
Europejska i Unia Zachodnioeuropejska).
Pytania i wiczenia
1. Oce dotychczasow skuteczno ONZ w dziedzinie budowania gwarancji bezpieczestwa midzynarodowego.
2. Zastanw si, czy NATO powinno otrzyma prawo do ingerencji
zbrojnej w sytuacjach zagraajcych bezpieczestwu midzynarodowemu. Uzasadnij swoje zdanie.
3. Zastanw si, czy w walce z terroryzmem ograniczenie praw obywatelskich byoby usprawiedliwione. Uzasadnij swoje zdanie.
R. M. Barnas, Terroryzm odAsasynw do Osamy bin Ladena, Wrocaw 2001.
Z. Brzeziski, Bezlad. Polityka wiatowa u progu XXI wieku, Warszawa 1993.
Z. Cesarz, E. Stadtmiiller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 2000.
W. Gralczyk, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie, Warszawa 1998.
S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997.
W. Multan, Bezpieczestwo midzynarodowe ery nuklearnej, Warszawa 1991.
L Papiuk-Rysiska, Suwerenno w rozwoju stosunkw midzynarodowych, Warszawa 1993.
wiat i Polska koca XX wieku, red. M. migrodzki, Lublin 1996.
A. Toffler, H. Toffler, Wojna i antywojna, Warszawa 1997.
242

Ju w XIX wieku pod wpywem przeobrae zwizanych z rewolucj
przemysow i postpem naukowo-technicznym zwrcono uwag na problemy globalne, a wic w mniejszym lub wikszym stopniu dotyczce caej
ludzkoci. Na rodzce si problemy spoeczno-ekonomiczne wskazywali ju
Robert Owen i Karol Marks. Thomas Malthus, angielski ekonomista,
przedstawi katastroficzn wizj wiata ogarnitego klsk godu, spowodowan nadmiernym przyrostem ludnoci w stosunku do moliwoci produkcyjnych rolnictwa. Zdaniem Malthusa jedynym rozwizaniem miaoby by
ograniczenie liczby urodze. Pesymistyczne wizje przyszoci snu rwnie
wybitny brytyjski matematyk, logik i filozof Bertrand Russell. Podobny
punkt widzenia odnajdziemy w tekstach znanych pisarzy, takich jak Aldous
Huxley, George Orwell i Anatol France. Optymistyczne koncepcje przyszoci wiata pojawiy si pniej i byo ich znacznie mniej. Prezentowali je
midzy innymi angielski pisarz Arthur Clarke i brytyjski fizyk, twrca holografii Dennis Gabor.
Za najpowaniejsze problemy wspczesnego wiata uwaa si: dysproporcje w rozwoju ekonomicznym, nierwnoci spoeczne, przeludnienie i ruchy migracyjne, zacofanie cywilizacyjne i degradacj rodowiska. S to problemy na skal oglnowiatow (dotycz bezporednio lub
porednio caej ludzkoci), olbrzymiej wagi (stanowi zagroenie dla bytu caej ludzkoci), wymagaj wsppracy caej spoecznoci midzynarodowej. Szans dla ludzkoci naley upatrywa w moliwociach rozwoju
spoecznego, stwarzanych przez postp naukowo-techniczny, przenikanie kultur, ruchy spoeczne oraz procesy integracyjne.
1. Problemy spoeczno-ekonomiczne
Do najpowaniejszych problemw wspczesnego wiata nale problemy demograficzne. Na pocztku naszej ery liczba mieszkacw Ziemi
wynosia od 200 do 400 milionw i w kolejnych wiekach tylko nieznacznie
wzrastaa. Dopiero od poowy XVII wieku mona zaobserwowa stae
i coraz szybsze zwikszanie si liczby ludnoci wiata. Po zakoczeniu
II wojny wiatowej wzrost ten jest jeszcze gwatowniejszy.
Liczba mieszkacw Ziemi wedug szacunkw ONZ (w mld)
Rok
1950
1980
2000
2025*
liczba
2,5
4,4
6,1
8,2
Zrdto: Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 2000.

*Prognoza
Najwiksze tempo wzrostu liczby ludnoci charakteryzuje kraje sabo

rozwinite. Ponad poowa mieszkacw Ziemi zamieszkuje Chiny, Indie, Indonezj, Brazyli, Bangladesz, Pakistan, Nigeri i Meksyk. Szczeglnie duy przyrost naturalny wystpuje na kontynencie afrykaskim.
kraje stabo rozwinite obsza!rami o najwikszym przyrocie

naturalnym
243
II. Problemy wspczesnego wiata
nierwnomierne
rozmieszczenie
ludnoci przyczyn ruchw
migracyjnych
gwatowny
naptyw ludnoci
wiejskiej do
miast i wzrost
liczby mieszkacw slumsw
Prognozy wskazuj, e w latach 1985-2025 liczba mieszkacw Afryki

wzronie o 147%. Dla porwnania ludno Ameryki Poudniowej wzronie w tym czasie o 94%, a Azji Poudniowej o 76%.
Problemem jest rwnie nierwnomierne rozmieszczenie ludnoci.
Mona wyrni kilka obszarw o wyjtkowo duej gstoci zaludnienia.
Nale do nich midzy innymi Azja Poudniowo-Wschodnia (wschodnia
cz Chin, Korea, Indochiny, Japonia, Indonezja, Filipiny), poudniowa
cz Indii, Europa bez Rosji i krajw skandynawskich oraz pnocno-wschodnia cz Stanw Zjednoczonych.
Przejawem zmian demograficznych jest take gwatowny napyw ludnoci wiejskiej do miast. Szczeglnie wyranie jest to widoczne w krajach Trzeciego wiata. Przewiduje si, e w latach 1950-2025 liczba
mieszkacw miast wzronie tam czternastokrotnie. W ten sposb powstaj gigantyczne aglomeracje miejskie, takie jak Meksyk (prawdopodobnie najwiksze miasto wiata, wedug szacunkw liczyo w 2000 roku
prawie 26 min mieszkacw), Kalkuta, Sao Paulo, Bombaj. Wikszo
ich mieszkacw yje w skrajnej ndzy w pooonych na peryferiach
slumsach, ktre s siedliskiem wszelkich patologii spoecznych.
Ubogie przedmiecia - slumsy (ang. slum

- rudera, dzielnica biedoty) Kalkuty (Indie)
pogbienie
dysproporcji
miedzy bogat
Pnoc a ubogim Poudniem,
l czyli Trzecim
wiatem
244
Dysproporcje w rozwoju ekonomicznym, podobnie jak kwestie demograficzne, stanowi jeden z najpowaniejszych problemw wspczesnego wiata. W okresie powojennym, oprcz politycznego podziau wiata
na komunistyczny Wschd (Zwizek Radziecki wraz z pastwami satelickimi) oraz kapitalistyczny Zachd, uksztatowa si podzia na bogat
Pnoc i ubogie Poudnie, zwane rwnie Trzecim wiatem. Podzia ten
ma charakter umowny i nie zawsze odpowiada pooeniu geograficznemu tych krajw. Problemem Poudnia jest midzy innymi wysoki przyrost
naturalny i zwizane z nim przeludnienie. S to najczciej kraje postkolonialne, intensywnie eksploatowane niegdy przez metropolie,
a obecnie rzdzone przez skorumpowane wadze, skutecznie blokujce
wszelkie moliwoci modernizacji, std ich niski poziom rozwoju cywilizacyjnego i ekonomicznego. Dysproporcje pomidzy Pnoc i Poudniem stale si pogbiaj. W latach dziewidziesitych XX wieku na
33 wysoko uprzemysowione kraje przypadao 70% potencjau ekonomicznego i technologicznego wiata. W efekcie wikszo wspczesnego
1. Problemy spoteczno-ekonomiczne
wiata ma niewielkie szans samodzielnego rozwoju. wiadcz o tym wyniki przeprowadzonych przez Bank wiatowy bada dotyczcych stopnia
bogactwa w poszczeglnych pastwach (przy ocenie uwzgldniano midzy innymi zasoby naturalne, potencja ludzki oraz produkcj dbr).
Stopie bogactwa mieszkacw pastw wiata
Kraje najbogatsze
Kraj
Dochd/PKB w dolarach
na jednego mieszkaca
Kraje najbiedniejsze
Kraj
Dochd/PKB w dolarach
na jednego mieszkaca
Australia
835 000
Uganda
2300
Kanada
704 000
Malawi
2200
Luksemburg
658 000
Burundi
2100
Szwajcaria
647 000
Nepal
1600
Japonia
565 000
Etiopia
1400
rdto: Z. Cesarz, E. Stadtmuller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 2000.
Ubstwo, gd i niedoywienie to problemy, z ktrymi boryka si ludno pastw o niskim poziomie ekonomicznym. W latach dziewidziesitych, w porwnaniu z poprzedni dekad, liczba ludzi yjcych
w skrajnej ndzy wzrosa dwukrotnie i osigna miliard. Ich roczny dochd nie przekracza 370 dolarw (ok. 1500-1600 z, czyli poniej redniego wynagrodzenia miesicznego w Polsce).
Na pocztku XXI wieku wci istotn kwesti jest wyywienie ludzkoci. Zacofanie cywilizacyjne, problemy demograficzne i dodatkowo
klski suszy sprawiy, e od pocztku lat siedemdziesitych wzrost produkcji ywnoci by niszy od przyrostu naturalnego. Czynnikiem niekorzystnie wpywajcym na problem wyywienia jest nierwnomierne
rozmieszczenie produkcji rolnej. W latach osiemdziesitych Stany Zjednoczone i Kanada dysponoway prawie 70% wiatowych rezerw zboa.
Przyczyn problemw ywnociowych jest te niekorzystna struktura
produkcji rolnej na wiecie. Dominuje w niej hodowla zwierzt, z czym
wie si nadmierne zuywanie pasz zawierajcych rwnie roliny bdce poywieniem czowieka. Mimo to statystyki wykazuj dwudziestoprocentow nadwyk kalorii przypadajc na kadego mieszkaca Ziemi. Problemem zatem jest nie tyle brak ywnoci, ile nierwnomierny j ej
rozdzia. Kraje wysoko rozwinite wprowadzaj ograniczenia rodzimej
produkcji rolnej, stosuj bariery dla importu ywnoci, a kraje Trzeciego
wiata borykaj si z godem i niedoywieniem. Problem ten dotyczy
przede wszystkim Afryki. W Somalii na pocztku 1992 roku ptora miliona osb z 6 milionw wszystkich mieszkacw byo zagroonych
mierci godow. Podobnie tragiczna sytuacja panuje w Etiopii, Ruandzie, Sudanie. Wedug szacunkw w latach dziewidziesitych godowao prawie miliard mieszkacw Ziemi, drugie tyle byo niedoywio-
dwukrotny
wzrost liczby
ludnoci yjcej
w skrajnej ndzy
nierwnomierne
rozmieszczenie
produkcji rolnej
na wiecie
nierwnomierny
rozdzia
ywnoci
245
, Problemy wspczesnego wiata
nych. W krajach afrykaskich,

takich jak Czad i Mozambik,
oraz w Afganistanie potrzeby
ywnociowe zaspokajane s
na poziomie poniej 80% niezbdnego minimum. Prognozy
s pesymistyczne: wedug pochodzcego z 1993 roku raportu FAO w 2010 roku bdzie
w Afryce yo ponad miliard
mieszkacw, z czego prawie
1/3 prawdopodobnie bdzie
cierpiaa gd.
Gd naley do najpowaniejszych
problemw wspczesnego wiata.
W kadej minucie umiera z godu
76 osb, w tym 57 dzieci. W cigu roku z tego powodu umiera 35-40 milionw osb, czyli mniej wicej tyle,
ilu mieszkacw liczy nasz kraj.
dysproporcje
materialne
w Trzecim
wiecie
uchodstwo
z powodw
ekonomicznych
i politycznych
246
Powanym problemem blisko zwizanym z kwesti wyywienia s

trudnoci w zaopatrzeniu mieszkacw Ziemi w wod. Brak wody zagraa egzystencji ludzkiej oraz hamuje rozwj gospodarczy. Obecnie okoo
140 milionw osb yje w strefach gbokiego deficytu wody. Dotyczy to
gwnie mieszkacw krajw afrykaskich i azjatyckich. Prognozy s pesymistyczne. Przewiduje si, e do 2050 roku prawie poowa mieszkacw naszego globu bdzie miaa kopoty z zaopatrzeniem w wod.
Nierwnoci spoeczne w krajach Trzeciego wiata powoduj czsto
znacznie wiksze dysproporcje i rozwarstwienie spoeczestwa ni
w pastwach wysoko rozwinitych. Elity, najczciej zwizane z wadz,
yj na poziomie zblionym do wyszych klas takich pastw, jak Stany
Zjednoczone, Kanada i inne kraje wysoko rozwinite. Rwnoczenie
w krajach Trzeciego wiata znaczna cz spoeczestwa yje w skrajnej
ndzy. Przykadem nierwnoci spoecznych bya Etiopia, ktrej cesarz
Hajle Sellasje posiada 27 luksusowych samochodw wykonanych na zamwienie, a wielu jego poddanych umierao z godu. Podobna sytuacja
panuje rwnie obecnie w innych pastwach afrykaskich.
Ruchy migracjjne s jednym z efektw narastajcych problemw demograficznych oraz pogbiajcych si rnic ekonomicznych pomidzy krajami wysoko rozwinitymi a Trzecim wiatem. W latach osiemdziesitych
okoo 50 milionw osb opucio z rnych powodw swoj ojczyzn. Ocenia si, e pod koniec XX wieku co roku okoo miliona ludzi zmienio kraj
1. Problemy spoteczno-ekonomiczne
zamieszkania. Obecnie przypuszcza si, e 100 milionw osb yje poza

krajem swojego urodzenia. Znaczn ich cz, okoo 30 milionw, stanowi
uchodcy polityczni. W pewnych okresach pojawiaj si fale uchodcw
z regionw objtych walkami. Przykadowo konflikt bakaski zmusi okoo
2,8 miliona osb do ucieczki z miejsca zamieszkania w obawie przed represjami. O powadze problemu wiadczy fakt, e w ostatnim dziesicioleciu
22 miliony osb skorzystao z pomocy Wysokiego Komisarza ds. Uchodcw. Miejscem emigracji najczciej s Stany Zjednoczone, Australia,
Kanada oraz bogate kraje europejskie, takie jak Niemcy, Francja i Wielka
Brytania. W Szwajcarii 18% ludnoci to obcokrajowcy. Skutkiem ruchw
migracyjnych mog by konflikty pomidzy emigrantami a miejscow
ludnoci, jak na przykad midzy
Niemcami a emigrantami tureckimi.
Sama zapowied akcji wojsk amerykaskich
w Afganistanie przeciw talibom i Osamie
bin Ladenowi, podejrzanym o dokonanie
ataku terrorystycznego na Stany Zjednoczone 11 wrzenia 2001 roku, spowodowaa
masowy exodus ludnoci cywilnej w kierunku Pakistanu. W pobliu granicy afgasko-pakistaskiej powstao w krtkim czasie
okoo 1500 obozw uchodcw. Na zdjciu
jeden z obozw w Bahaudininm w pnocno-wschodnim Afganistanie.
Zagroenia zdrowia. Choroby cywilizacyjne i spoeczne w rwnym

stopniu dotycz zarwno spoeczestw pastw Trzeciego wiata, jak
i krajw wysoko rozwinitych, w ktrych nasilaj si zagroenia zdrowia
czowieka zwizane z degradacj rodowiska. Promieniowanie jonizujce, zanieczyszczenie powietrza, wody i gleb powoduj wzrost zachorowa na choroby nowotworowe. Nieracjonalne odywianie si, stresujcy
tryb ycia, brak ruchu s przyczynami chorb ukadu krenia.
W krajach Trzeciego wiata gwnym zagroeniem s choroby zakane. Ich powodem jest nie tylko gd i niedoywienie, ale rwnie brak
higieny oraz sabo rozwinita suba zdrowia. O ile w Japonii na
10 tysicy mieszkacw przypada 135 ek szpitalnych, o tyle w Indiach
wskanik ten wynosi zaledwie 7.
Do najgroniejszych chorb naley duma, ktra dziesitkowaa ludzko nie tylko w czasach redniowiecza, gdy obecnie powoduje co roku
mier okoo 1500 osb w krajach Trzeciego wiata. W latach dziewidziesitych cholera bya przyczyn mierci 500 tysicy osb w Peru oraz
kilkudziesiciu tysicy w Ruandzie. Najgroniejsza jest jednak duma
XX wieku", czyli AIDS. Od pocztku lat osiemdziesitych spowodowaa
mier okoo 22 milionw osb. Wedug prognoz w najbliszym czasie
liczba zakaonych wirusem moe wzrosn do 30-40 milionw. Poza
rym pojawiaj si wci nowe zagroenia (np. wirus Ebola).
duma i AIDS
najgroniejszy! mi chorobami
j w krajach Trze| ciego wiata
247
zaburzenia
zdrowia psychicznego
ubocznym rezultatem postpu naukowo-technicznego
W krajach wysoko rozwinitych nowym problemem s zaburzenia

zdrowia psychicznego, zwizane z postpem naukowo-technicznym oraz
urbanizacj. Szybkie tempo ycia i lk przed utrat pracy s przyczynami
silnych stresw i nerwic. Pojawiajce si wci nowe wynalazki i udoskonalenia znanych ju urzdze wywouj nowe fobie, takie jak lk przed
podr lotnicz, lk przed otwarciem poczty elektronicznej (w obawie
przed wirusem komputerowym) i inne. Wrd mieszkacw duych
miast coraz powszechniejsza staje si fobia spoeczna, czyli lk przed
kontaktem z innymi ludmi. W XX wieku taki stan zagubienia i strachu
przed wszelkimi nowociami okrelono mianem szoku przyszoci. Stan
ten nazwa i zdefiniowa amerykaski socjolog i publicysta Alvin Toffler
w eseju Horizon (1965) i w Szoku przyszoci (wyd. poi. 1975).
Szok przyszoci - stan dezorientacji i stresy spowodowane szybkim nastpowaniem zmian spoecznych i technicznych, a zwaszcza zmiennymi normami wartoci i zachowania si w rodowisku.
2. Problemy cywilizacyjno-kulturowe
rnice kulturowe nastpstwem
kolonializmu
i neokolonializmu
248
Zacofanie cywilizacyjne i analfabetyzm pastw Trzeciego wiata jest

przyczyn sabego rozwoju ekonomicznego i bezrobocia, a zarazem
utrudnia zwalczanie godu i chorb. Rnice kulturowe s nastpstwem
kolonializmu i neokolonializmu. Dawne kolonie byy intensywnie eksploatowane. Stanowiy rdo surowcw i taniej siy roboczej. Dominacja kultury europejskiej hamowaa rozwj rodzimych obyczajw i tradycji. Po II wojnie wiatowej pastwa Trzeciego wiata stay si miejscem
rywalizacji Stanw Zjednoczonych i Zwizku Radzieckiego. Do krajw
Trzeciego wiata trafiaa gwnie bro, a nie najnowsze osignicia
w dziedzinie nauki, techniki i kultury. Take obecnie s one miejscem
cierania si wartoci kultury europejskiej, przekazanej przez dawne
metropolie, i masowej kultury narodowej. Rodzi to czsto powane
konflikty, ktrych przejawem s ataki na ambasady i obywateli krajw
zachodnich oraz Stanw Zjednoczonych.
Kraje Trzeciego wiata nie s w stanie samodzielnie zniwelowa dystansu dzielcego je od krajw rozwinitych, a w efekcie pogbiaj si
rnice cywilizacyjne. Szans mgby by rozwj owiaty. Niestety, jednym z istotnych problemw tych pastw jest wysoki poziom analfabetyzmu. W latach osiemdziesitych, wedug ocen Organizacji Narodw
Zjednoczonych ds. Owiaty, Nauki i Kultury (UNESCO - United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization), 28% dorosej
ludnoci wiata nie potrafio czyta i pisa. Najwicej analfabetw jest
w krajach afrykaskich (54%) i azjatyckich (36%). Do rnic politycznych i ekonomicznych dochodz wic dysproporcje kulturowe, dzielce
wiat na bogat Pnoc i ubogie Poudnie.
3. Szans i zagroenia wynikajce z postpu naukowo-technicznego
3. Szans i zagroenia wynikajce z postpu

naukowo-technicznego
Z zaoenia postp cywilizacyjny ma suy czowiekowi. Jednak jego
niekontrolowany rozwj stwarza wci nowe zagroenia dla rodowiska
naturalnego oraz zdrowia i bezpieczestwa czowieka. Zasadniczym
problemem jest sposb wykorzystywania odkry i wynalazkw przez
czowieka. Adlain Steevenson, amerykaski polityk i dyplomata, w przemwieniu wygoszonym w Hartfordzie w 1952 roku powiedzia: Nie ma
za w atomie, jest ono tylko w duszach ludzkich". Uwiadomienie sobie
istnienia tych zagroe pozwala na dostosowanie tempa i kierunkw
rozwoju do potencjalnych skutkw.
Rozwj nauki i techniki w XX wieku stworzy szans na rozwizanie
wielu istotnych problemw ludzkoci. Miniony wiek mona nazwa wiekiem atomu. Z opanowaniem energii jdrowej nadal wie si nadziej
na rozwizanie problemw energetycznych wiata. Wedug raportu Klubu Rzymskiego z 1992 roku energi naley traktowa jako podstawowy
czynnik rozwoju gospodarczego. Wyniki bada nad energi jdrow i izotopami promieniotwrczymi wykorzystywane s rwnie w diagnostyce
medycznej (przewietlenia promieniami X) oraz w leczeniu nowotworw.
Dziki osigniciom fizyki jdrowej moliwe jest wytwarzanie nowych, dotychczas nieznanych pierwiastkw, ktrych potencjalne waciwoci mog
rozwiza wiele problemw, w tym take energetycznych. Izotopy promieniotwrcze wykorzystywane s midzy innymi do wytwarzania czujnikw
przeciwpoarowych oraz niezwykle precyzyjnych zegarw.
Pod koniec XX wieku jedn z najlepiej rozwijajcych si dyscyplin naukowych bya genetyka. Postp
w tej dziedzinie daje ogromne szans na cakowit likwidacj chorb dziedzicznych oraz wyhodowanie nowych gatunkw rolin i zwierzt, co spowoduje podniesienie wydajnoci produkcji rolnej.
energia podstawowym czynnikiem rozwoju

gospodarczego
5 lipca 1996 roku urodzia si owca Doiy, pierwszy ssak sklonowany przez naukowcw z Rosslin Institute w Edynburgu. Klonowanie
to tworzenie identycznych pod wzgldem genetycznym kopii jednego osobnika. Wykorzystuje si do tego celu komrki oryginau",
doprowadzajc do tego, by zachowyway si jak komrki rozrodcze. Taki zabieg umoliwia kopiowanie w nieograniczonej liczbie
egzemplarzy najbardziej wydajnych zwierzt hodowlanych*.
Rozwj nauk biologicznych to rwnie opracowywanie biotechnologii, ktre zastpi technologie tradycyjne, mniej wydajne, a zarazem
bardziej szkodliwe dla rodowiska naturalnego. Specjalnie wyhodowane
szczepy bakterii mog wytwarza zoone substancje chemiczne, nie zanieczyszczajc przy tym wody i powietrza.
* Zagadnienie klonowania jest szerzej omawiane na lekcji biologii.
249
W latach siedemdziesitych rozpocz si szczeglnie intensywny postp w dziedzinie nowoczesnych technologii informacyjnych. Rozwj telefonii komrkowej, cznoci satelitarnej oraz komputerw znacznie
uatwia komunikowanie si, tak potrzebne w coraz bardziej zacieniajcej si wsppracy midzynarodowej.

Intensywny rozwj przemysu spowodowa w XX wieku rabunkow
eksploatacj zasobw naturalnych Ziemi. Szczeglnie po II wojnie wiatowej ujawniy si problemy zwizane z degradacj rodowiska naturalnego. Do najpowaniejszych z nich zalicza si zanieczyszczenie powietrza oraz zwizany z nim tak zwany efekt cieplarniany i dziur ozonow,
degradacje gleb i zanieczyszczenie wd.
Zanieczyszczenie powietrza
przemyst energetyczny i metalurgiczny
gwnymi rdami zanieczyszczenia
rodowiska
Gwnym rdem zanieczyszczenia powietrza jest przemys energetyczny i metalurgiczny. W wyniku spalania paliw, a zwaszcza wgla, do atmosfery przedostaj si ogromne iloci tlenkw wgla, zwizkw siarki
i azotu. Elektrociepownie i huty emituj ponadto do atmosfery pyy, zawierajce toksyczne zwizki metali cikich. Rwnie rozwj motoryzacji
przyczyni si do wzrostu zanieczyszczenia powietrza. Spaliny samochodw zawieraj tlenki wgla i azotu oraz zwizki oowiu. Przemys chemiczny wytwarza jako produkty uboczne midzy innymi kwas siarkowy, fluor,
wglowodory oraz inne szkodliwe dla czowieka i rodowiska substancje.
Skutki zanieczyszczenia powietrza s odczuwalne w skali caego globu.
Emisja zwizkw wgla do atmosfery powoduje powstanie warstwy utrudniajcej ucieczk" ciepa z powierzchni Ziemi, co w konsekwencji prowadzi do stopniowego ocieplania si klimatu. Zjawisko to nazwano efektem
cieplarnianym (w szklarniach, czyli cieplarniach, sztucznie podwysza si
stenie dwutlenku wgla, aby utrzyma dogodn dla wegetacji rolin wysok temperatur). Nastpstwa ocieplenia klimatu bd najdotkliwiej odczuwalne za kilkadziesit lat, ale ju teraz mona zaobserwowa zwikszenie
si liczby burz tropikalnych, podnoszenie si poziomu mrz i oceanw
(eksperci przewiduj, e poziom
mrz moe w naszym stuleciu wzrosn o metr, co spowoduje zatopienie delt wielu rzek i znaczn cz
wysp koralowych) oraz zwikszenie
si obszarw pustynnych.
Jednym z najwikszych rdet zanieczyszczenia atmosfery jest rozwj motoryzacji.
250
Emisja freonw, pochodzcych z urzdze chodniczych oraz aerozoli, powoduje powstanie tak zwanej dziury ozonowej. Jest ona rezultatem
niszczenia delikatnej warstwy ozonosfery, ktra chroni przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. Nadmiar tego promieniowania
jest przyczyn wzrostu zachorowa na schorzenia skry, zwaszcza pochodzenia nowotworowego, a take powoduje choroby oczu. Zbyt due
natenie tego promieniowania wywouje powane zmiany w rodowisku naturalnym, takie jak wymieranie planktonu, ktry jest podstawowym rdem poywienia dla wikszoci zwierzt morskich.
Emisja do atmosfery zwizkw siarki jest przyczyn powstawania
kwanych deszczw. Niszcz one zabytki, wyjaawiaj i zakwaszaj gleb
oraz doprowadzaj do wymierania mikroorganizmw w wodach powierzchniowych. Emisja pyw do atmosfery wywouje schorzenia puc,
miedzy innymi pylice. Zwizki metali cikich, emitowanych przez huty
i samochody, powoduj powane zaburzenia w funkcjonowaniu narzdw wewntrznych czowieka, zwaszcza mzgu.
niszczenie warstwy ozonosfery chronicej

przed promieniowaniem ultrafioletowym
emisja do
atmosfery
zwizkw siarki
Zanieczyszczenie wd
rdem zanieczyszczenia wd jest gwnie przemys. cieki pochodzce z zakadw metalurgicznych zawieraj toksyczne zwizki cyjanku oraz
siarki i elaza, a cieki kopalniane - chlorek sodu (sl kuchenn). Trudno
okreli liczb szkodliwych zwizkw, ktre przedostaj si do rodowiska
wraz ze ciekami pochodzcymi z zakadw przemysu chemicznego i spoywczego. Powanym rdem zanieczyszcze wd s cieki komunalne
oraz stosowane w rolnictwie rodki chemiczne uprawy rolin.
Skutkiem zanieczyszczenia wd jest obnienie ich jakoci i przydatnoci
do celw konsumpcyjnych, przemysowych i rekreacyjnych. Zanieczyszczenia bakteryjne mog by przyczyn gronych chorb, takich jak dur
brzuszny. Zy stan wd powierzchniowych wpywa negatywnie na rodowisko naturalne. Zjawisko eutrofizacji zbiornikw wodnych (nadmierny rozwj glonw, gwnie spowodowany przenikaniem do wd nawozw
sztucznych) obnia zawarto tlenu w wodzie, co prowadzi do wymierania
organizmw wodnych. Zanieczyszczenie wd wpywa rwnie ujemnie na
efektywno rolnictwa i rybowstwa. Tereny o znacznym stopniu degradacji wd trac na swojej atrakcyjnoci jako miejsca wypoczynku i rekreacji.
obnienie jakoci wody i jej

przydatnoci do
celw konsumpcyjnych,
przemysowych
': i rekreacyjnych
Degradacja gleb
Nastpstwem zanieczyszczenia powietrza oraz wd jest rwnie degradacja gleb. Wycinanie lasw powoduje erozj gleb. Przemys wydobywczy jest
przyczyn powanych zmian w uksztatowaniu terenu. Powstaj gigantyczne
hady, zapadliska, uskoki. Grnictwo powoduje rwnie obnienie poziomu
wd gbinowych. Przemys chemiczny, motoryzacja, chemizacja rolnictwa
przyczyniaj si do nadmiernego zanieczyszczenia gleb i obnienia ich przydatnoci do celw rolniczych. Odrbny problem stanowi wysypiska mieci.
Wikszo studni i uj wody znajdujcych si w ich pobliu zawiera wod
niezdatn do picia, gwnie z powodu zanieczyszcze bakteryjnych.
erozja gleb,
zmiany
w uksztatowaniu terenu wywotane przez
przemys
wydobywczy
251
Rnorodno form dziaania na rzecz ochrony rodowiska

tworzenie regulacji prawnych
zapobiegajcych degradacji
rodowiska
Greenpeace"
najaktywniejsz
organizacj
ekologiczn
Po raz pierwszy spoeczno midzynarodowa zwrcia uwag na problem degradacji rodowiska naturalnego na sesji Zgromadzenia Oglnego
ONZ w 1968 roku. W wyniku uchwalonej rezolucji zwoano w 1972 roku
w Sztokholmie Konferencj w sprawie rodowiska Czowieka. Jej postanowienia stay si podstaw do tworzenia regulacji prawnych dotyczcych
zapobiegania degradacji rodowiska naturalnego. W 1973 roku powoano do ycia Program rodowiskowy Narodw Zjednoczonych (UNEP),
jako jedn z wyspecjalizowanych organizacji ONZ. Przeomowym momentem bya zwoana w 1992 roku w Rio de Janeiro konferencja ONZ,
na ktrej przyjto midzy innymi konwencj klimatyczn, majc na celu
oddalenie niebezpieczestwa zwizanego z efektem cieplarnianym. Podejmowane s rwnie inicjatywy regionalne. Przykadem ich jest dziaalno Rady Nordyckiej, zrzeszajcej pastwa skandynawskie. Dziki
niej podpisano w 1979 roku Europejsk konwencj o zapobieganiu dalszemu zanieczyszczaniu rodowiska.
Dziaania na rzecz ochrony rodowiska podejmuj rwnie rne organizacje i stowarzyszenia zwizane z ruchem ekologicznym. Do najaktywniejszych naley powstaa w 1971 roku Greenpeace". Jednym z jej najwikszych sukcesw byo powstrzymanie prb z broni jdrowa w Polinezji
Francuskiej w 1975 roku oraz niedopuszczenie do zatopienia platformy
wiertniczej koncernu Shell w 1995 roku. Do organizacji tego typu nale
rwnie Europa Nostra" - Midzynarodowa Federacja Stwarzysze do spraw Ochrony w Europie Dobytku Kulturalnego
i Naturalnego oraz wiatowy
Fundusz na rzecz Przyrody.
Protest Greenpeace" przeciw transportowi radioaktywnych odpadw

z elektrowni jdrowej firmy Elektrabel
w Mol (Belgia) w lutym 2000 roku
Istotn rol odgrywaj rwnie partie ekologiczne (Zieloni). Odnosz

one sukcesy polityczne na przykad w Niemczech, gdzie wchodz
w skad koalicji rzdowej. Partie te wsppracuj ze sob na arenie midzynarodowej. W Parlamencie Europejskim utworzono tak zwan frakcj tczow, w ktrej skad wchodz deputowani wywodzcy si z partii
ekologicznych z Niemiec, Belgii, Holandii i Woch.
252

Czynniki rozwoju spoecznego
Rozwizanie problemw wspczesnego wiata oraz rozwj spoeczestwa w skali globu zaley midzy innymi od rozwoju poszczeglnych zbiorowoci. Proces rozwoju spoecznego polega na zachodzcych w okrelonej zbiorowoci zmianach w kierunku zrnicowania i wzbogacania jej
elementw (struktury spoecznej, kultury, form ycia publicznego itp.).
Do najwaniejszych czynnikw pobudzajcych rozwj spoeczny zalicza
si postp naukowo-techniczny, przenikanie kultur oraz ruchy spoeczne.
Postp naukowo-techniczny (rnego rodzaju odkrycia naukowe, wynalazki techniczne i ich praktyczne zastosowanie) wywiera szczeglnie
wyrany wpyw na procesy spoeczne. Wynalezienie maszyny parowej zapocztkowao rewolucj przemysow, a w konsekwencji doprowadzio
do znaczcych zmian spoecznych, takich jak powstanie i rozwj nowych
klas spoecznych (buruazja, klasa robotnicza).
Przenikanie kultur (dyfuzja), polegajce na przyswajaniu osigni
naukowych, technicznych i kulturalnych, rwnie przyczynia si do rozwoju spoecznego. Dyfuzja kultur bardziej intensywnie zachodzi w dziedzinie kultury materialnej ni duchowej. Doskonaym tego przykadem
jest Japonia, ktra dziki otwarciu si na wpywy kultury europejskiej
byskawicznie znalaza si w czowce najlepiej rozwinitych krajw
wiata. Jeszcze w latach szedziesitych wyroby japoskie na rynku
amerykaskim byy synonimem tandety. Japoczykom udao si jednak
zachowa niemal nienaruszon kultur duchow (religia, zwyczaje i obyczaje itp.), a jednoczenie przyswoi zdobycze materialne cywilizacji zachodniej. S jednak pastwa, ktre w obronie istniejcego porzdku
spoecznego blokuj wpywy zewntrzne. Izolacjonistyczna polityka komunistycznych wadz krajw nalecych do bloku wschodniego, w tym
rwnie i Polski, doprowadzia w przeszoci do powstania znacznych
rnic cywilizacyjnych w porwnaniu ze wiatem zachodnim. Wspczenie tak polityk kontynuuj midzy innymi Korea Pnocna oraz Kuba
- pastwa nalece do grupy najuboszych na wiecie.
Ruchy spoeczne rwnie nale do czynnikw rozwoju spoecznego. Za
ruchy spoeczne uwaa si zorganizowane formy dziaalnoci rnych
zbiorowoci spoecznych, zazwyczaj niezwizanych z instytucjami i organizacjami. S one nastawione na realizacj okrelonego celu czonego z reorganizacj spoeczn. Pojawiaj si jako reakcja na problemy spoeczne,
polityczne, ekonomiczne i cywilizacyjne. Zaliczamy do nich midzy innymi
ruchy reformatorskie, zmierzajce do dokonania korzystnych zmian w otaczajcej rzeczywistoci. Dziaaj one najczciej w ramach obowizujcego
prawa. Nale do nich midzy innymi ruchy konsumenckie, ochrony rodowiska, antyalkoholowe, opieki nad zwierztami oraz ruchy filantropijne.
Przedsiwzicia tego typu poprzez wywieranie nacisku na wadze przyczy-
rewolucja przemystowa przyczyn znaczcych zmian

spoecznych
przyswajanie
osigni naukowych, technicznych i kulturalnych
wsplne denie do wsplnego celu
253
niaj si do rozwoju spoecznego. Kolejn grup stanowi ruchy rewolucyjne. W przeciwiestwie do ruchw reformatorskich ich dziaania maj najczciej charakter nielegalny i bardzo czsto wi si z przemoc (ataki
terrorystyczne, walka zbrojna itp.). Ich podstawowym celem jest dokonanie
gwatownych przeobrae w strukturze spoecznej duych zbiorowoci (nard, pastwo). Do tej grupy ruchw zalicza si miedzy innymi organizacje
skrajnie lewicowe, anarchistyczne i narodowowyzwolecze. Mimo e cz
ruchw rewolucyjnych podejmuje walk w susznej sprawie (walka narodowowyzwolecza), to stosowane przez nie rodki s trudne do zaakceptowania. Cakiem odmienn grup stanowi ruchy ekspresywne. Przejawiaj si
one gwnie w manifestowaniu pewnych postaw, stylu ycia i powierzchownoci. Zalicza si do nich midzy innymi subkultury modzieowe. Ruchy
ekspresywne mog mie wpyw na zmiany zachodzce w kulturze.
Procesy integracyjne jako szansa dla rozwoju wiata
wsppraca
25 pastw
w ramach Unii
Europejskiej
zniesienie barier
w handlu midzy USA, Kanad i Meksykiem
254
Rozwj wspczesnego wiata niewtpliwie zaley od rozwoju poszczeglnych zbiorowoci. Rozwizanie wielu problemw wymaga jednak wsppracy w skali caego globu. Dlatego ogromn szans dla rozwoju ludzkoci s procesy integracyjne.
W latach dziewidziesitych nastpi dynamiczny rozwj procesw
integracyjnych. Podstawow paszczyzn zacieniajcej si wsppracy
midzynarodowej staa si gospodarka. Wyoniy si trzy zasadnicze
orodki integracji ekonomicznej: Europa, Ameryka Pnocna oraz Azja.
Najbardziej zaawansowana jest integracja europejska. Obecnie
25 pastw cile wsppracuje ze sob w ramach Unii Europejskiej nie tylko w dziedzinie gospodarczej, ale rwnie w sprawach zwizanych
z bezpieczestwem, sprawiedliwoci oraz polityk zagraniczn. Pastwa
czonkowskie podejmuj wsplne dziaania w dziedzinie ochrony rodowiska, rozwoju owiaty, wymiany kulturalnej itp. Pojawiy si rwnie inne
inicjatywy integracyjne, takie jak rodkowoeuropejskie Stowarzyszenie
Wolnego Handlu (CEFTA), obejmujce Polsk, Czechy, Sowacj, Wgry, Soweni i Rumuni.
W 1993 roku Stany Zjednoczone, Kanada i Meksyk zawizay Pnocnoamerykaskie Porozumienie o Wolnym Handlu (NAFTA -North American Free Trade Agreement). Porozumienie weszo w ycie w rok pniej
i zakada stopniowe znoszenie wszelkich barier w handlu midzy trzema
pastwami w cigu 15 lat. W ten sposb powstaje najwikszy wolny rynek
(wikszy od Unii Europejskiej) na wiecie. Warto rocznej produkcji
trzech pastw czonkowskich ocenia si na 6,5 biliona dolarw. Nowa inicjatywa integracyjna jest szczeglnie korzystna dla rozwoju Meksyku.
Obecnie jego dochd narodowy w przeliczeniu na jednego mieszkaca
jest dziesiciokrotnie niszy ni dochd Stanw Zjednoczonych i Kanady.
Zgodnie z intencjami administracji USA Porozumienie jest pocztkiem
integracji na szersz skal, obejmujcej wszystkie zainteresowane pastwa
latynoamerykaskie. Stanie si ono szans na rozwizanie problemw
ekonomicznych i spoecznych w tym regionie wiata.
Pastwa Azji Poudniowo-Wschodniej zawary w 1967 roku porozumienie o utworzeniu Stowarzyszenia Narodw Poudniowo-Wschodniej
Azji (ASEAN Association of South East Asian Nations). Obejmowao
ono takie pastwa, jak: Malezja, Filipiny, Tajlandia oraz Brunei. W 1989
roku z inicjatywy Australii powsta Ukad o Wsppracy Gospodarczej
Azji i regionu Pacyfiku (APEC - Asia-Pacific Economic Cooperation).
Oprcz pastw grupy ASEAN podpisay go miedzy innymi: Japonia,
Tajwan, Korea Poudniowa, Chiny, Australia, Nowa Zelandia, USA
i Kanada. W 1995 roku zaoono, e do 2020 roku region Pacyfiku stanie
si obszarem wolnego handlu.
Unia Europejska, NAFTA, APEC i inne tego typu przedsiwzicia
zmierzaj przede wszystkim do rozwizania problemw ekonomicznych.
Organizacja Narodw Zjednoczonych prbuje za przeciwdziaa problemom przeludnienia, godu i niedoywienia, chorb cywilizacyjnych i spoecznych, zacofania cywilizacyjnego i owiaty. Ju 1965 roku opracowano
Program rozwoju Narodw Zjednoczonych, a od 1992 roku dziaa Komisja Trwaego Rozwoju. Zadania te podejmuj rwnie wyspecjalizowane
agendy ONZ. Organizacja Narodw Zjednoczonych ds. Wyywienia
i Rolnictwa (FAO) dy do rozwizania problemu godu i niedoywienia.
Jedn z form dziaalnoci FAO jest wspieranie bada nad nowymi odmianami rolin uprawnych, midzy innymi w latach szedziesitych powsta
Midzynarodowy Orodek Ulepszania Kukurydzy i Pszenicy w Meksyku
oraz Midzynarodowy Instytut Ryu na Filipinach. Organizacj zajmujc si popraw i ochron zdrowia wszystkich ludzi jest wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO), powoana do ycia w 1946 roku (rozpocza dziaalno w 1948 r.). WHO podejmuje dziaania majce na celu zwalczanie
chorb zakanych (szczepienia ochronne), rozwj suby zdrowia, szkolnictwa oraz owiaty zdrowotnej, zwaszcza w krajach Trzeciego wiata.
;i stworzenie z rel gionu Pacyfiku

\ obszaru wolne:| go handlu
ii przeciwdziataij nie problemom

ij przeludnienia
l i gtodu, choro1 bom cywilizaI cyjnym i zacoii faniu
Proces globalizacji
Jednym z czynnikw, ktry wpyn na zaistnienie globalizacji gospodarki, bya rewolucja informacyjna. Nowe rodki wymiany informacji:
Internet i czno satelitarna tak znacznie przyspieszyy jej przesyanie, e zmieni si nie tylko sposb widzenia wiata (spoeczestwo informacyjne), ale rwnie realia wymiany gospodarczej. Globalizacja
gospodarki, czyli zapewnienie swobodnego przepywu dbr i usug, jest
rwnoczenie szans i zagroeniem dla poszczeglnych pastw wiata.
Powszechnie utosamia si j z dziaalnoci Banku wiatowego oraz blisko z nim wsppracujcym Midzynarodowym Funduszem Walutowym.
Podstawowym celem obu instytucji jest udzielanie pomocy finansowej
krajom rozwijajcym si i Trzeciego wiata. W 1993 roku Bank wiatowy
wspar 1900 projektw sum okoo 16 miliardw dolarw. W ostatnich latach dziaalno Banku i Funduszu jest do czsto krytykowana. Podkrela si, e obie instytucje, udzielajc pomocy finansowej pastwom, wymuszaj na ich rzdach przeprowadzanie reform, ktrych koszty obciaj
spoeczestwa tych krajw.
S zapewnienie
\ swobodnego
J przepywu dbr
I i usug
l udzielanie
l] pomocy finansowej krajom
:\ potrzebujcym
255

oywienie midzynarodowej
wymiany
handlowej
Przejawem globalizacji gospodarki jest rwnie dziaalno powstaej

w 1995 roku wiatowej Organizacji Handlu (WTO). Jej gwnym celem
jest oywienie midzynarodowej wymiany towarowej poprzez stopniowe
obnianie cel i znoszenie innych barier rozwoju wiatowego handlu.
Oczekuje si, e intensywniejsza wymiana towarowa pozwoli na zwikszenie inwestycji, rozwie problem bezrobocia oraz polepszy sytuacj
ekonomiczn, szczeglnie mieszkacw krajw ubogiego Poudnia.
Przejawem globalizacji jest dziaalno rnych organizacji i inicjatyw
ponadpastwowych, takich jak powstaa w 1954 roku z inicjatywy polskiego emigranta Jzefa Retingera - Grupa Bilderberg. Jej ustalenia maj
istotny wpyw na decyzje podejmowane przez rzdy poszczeglnych
pastw oraz organizacje i instytucje midzynarodowe. Jednym z uczestnikw spotka Grupy jest Andrzej Olechowski. W latach dziewidziesitych w ramach procesu globalizacji zaczto organizowa co roku wiatowe Forum Gospodarcze w Davos. Uczestnicz w nim nie tylko szefowie
wielkich korporacji gospodarczych i finansowych, ale rwnie politycy.
Co roku odbywa si w Davos w Szwajcarii wiatowe Forum Gospodarcze (32 forum

w lutym 2002 roku wyjtkowo odbyto si w Nowym Jorku) z udziaem politykw, szefw wielkich firm i bankw. Na zdjciu od lewej: turecki premier Bulent Ecevit, prezes
CEO Renault Louis Schweitzer, premier Saksonii Kurt Biedenkopf oraz prezes fundacji
Sorosa George Soros uczestnicz w dyskusji podczas wiatowego Forum Gospodarczego w Davos w 2000 roku.
Proces globalizacji gospodarki ma rwnie wielu przeciwnikw. Uwaaj oni, e niebezpieczestwem tego procesu jest osabienie odpornoci
sabszych pastw na kryzysy ekonomiczne. Niewielki spadek koniunktury w pastwach wysoko uprzemysowionych moe wywoa gboki kryzys ekonomiczny w krajach rozwijajcych si i Trzeciego wiata.
256
Podsumowanie
Najpowaniejszymi globalnymi zagroeniami spoeczno-ekonomicznymi s: dysproporcje w rozwoju ekonomicznym, gd i niedoywienie, choroby spoeczne i cywilizacyjne, nierwnoci spoeczne, przeludnienie i ruchy migracyjne.
Do problemw cywilizacyjno-kulturowych zalicza si miedzy innymi
zacofanie cywilizacyjne pastw Trzeciego wiata oraz analfabetyzm.
Postp naukowo-techniczny umoliwia rozwizanie nie tylko problemw surowcowych i energetycznych, ale rwnie godu i niedoywienia oraz chorb.
Jednym z najpowaniejszych problemw wspczesnego wiata jest
degradacja rodowiska naturalnego (efekt cieplarniany, dziura ozonowa, kwane deszcze, zanieczyszczenie wd i gleb).
Dziaania majce na celu ochron rodowiska naturalnego podejmuj
organizacje midzynarodowe, takie jak ONZ, organizacje i stowarzyszenia zwizane z ruchem ekologicznym (Greenpeace", wiatowy
Fundusz na rzecz Przyrody, Europa Nostra") oraz partie ekologiczne.
Szans na rozwizanie problemw globalnych s rwnie procesy integracyjne (ONZ, UE, NAFTA, APEC).
Pytania i wiczenia
1. Oce dotychczasowe dziaania pastw rozwinitych zmierzajce do
rozwizania problemw Trzeciego wiata.
2. Przedstaw argumenty za i przeciw tezie: Proces globalizacji korzystnie
wpywa na rozwj krajw Trzeciego wiata.
3. W jaki sposb moesz si przyczyni do pozytywnych zmian w otaczajcej ci rzeczywistoci?
Z. Cesarz, E. Stadtmiiller, Problemy polityczne wspczesnego wiata, Wrocaw 2000.
J. Maysz, Bezpieczestwo ywnociowe strategiczn potrzeb ludzkoci, Warszawa 1991.
Midzynarodowe bezpieczestwo ekologiczne, red. Z. J. Pietra, Lublin 1991.

WOS Operon Zakres Podstawowy

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WOS Operon Zakres Podstawowy

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zbigniew Smutek

wydanie trzecie zmienione

Projekt oktadki: Krzysztof Godlewski

Numer dopuszczenia 139/04

1. Czowiek jako istota spoeczna

II. Nard i tosamo narodowa

1. Pojecie i geneza narodu

III. Struktura ycia spoecznego

W. Prawidowoci ycia spoecznego

1. Mechanizmy regulujce ycie spoeczne

1. Pojcie instytucji spoecznej

VI. Spoeczestwo polskie i jego problemy

1. Oglna charakterystyka spoeczestwa polskiego

VII. Kultura ycia publicznego

VIII. Spoeczestwo obywatelskie

Propedeutyka wiedzy o prawie

6. Sposoby publikacji norm prawnych i wyszukiwania przepisw prawa

Polska, Europa, wiat

Czynniki determinujce ycie spoeczne

ycie spoeczne nie jest wycznie domen czowieka. Doskonae

Biologiczne podstawy ycia spoecznego

Rozwinity mzg oraz odpowiednia budowa koczyn grnych

Psychologiczne podstawy ycia jednostki w spoeczestwie

Wanym czynnikiem wpywajcym na zachowanie si jednostki

1. Czowiek jako istota spoeczna

Wyraz socjalizacja" pochodzi od aciskiego socialis, co dosownie

Dzieci, naladujc dorosych podczas

Kady czowiek wypenia jednoczenie wiele rl spoecznych, co moe

Wystpujc w roli melomana czy

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej

2. Pojcie zbiorowoci spoecznej

spoeczne jest identyfikacja dziaa i przekona jednostki z dziaaniami

Zbiorowo spoeczna to zesp ludzi, w ktrym wytworzya si i utrzymuje

yjc w spoeczestwie, naleymy rwnoczenie do rnych zbiorowoci. Oto najprostsze z nich:

ci. Pomidzy tymi parami zachodz okrelone stosunki spoeczne.

Czonkw krgw koleeskich cz

3. Pojcie i typologia grup spoecznych

3. Pojcie i typologia grup spoecznych

Poczucie odrbnoci mog wywoa rnice terytorialne, ideologiczne

Grupy spoeczne mona klasyfikowa, biorc pod uwag rne kryteria.

- grupy ograniczone - stosujce mniej surowe kryteria przyj, takie jak

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

Problemy wspczesnej rodziny

Procesy transformacji ustrojowej zachodzce w ostatnich latach

nych, ale zarazem spowodoway pogorszenie pooenia ekonomicznego

Rodzina w wietle prawa

Rodzin tworz kobieta i mczyzna poczeni prawnym wzem

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

ny rozkiad poycia, to kade z maonkw moe zada, aby sd orzek

Czy wiesz, e...

zwizek rodzinny midzy

prawne uznanie cudzego

w linii bocznej dla drugiego z maonkw. Powinowactwo wygasa jedynie

4. Rodzina jako podstawowa grupa spoeczna

Rodzice, jako przedstawiciele ustawowi dziecka, dokonuj w jego imieniu

Z penieniem wtadzy rodzicielskiej zwizane s

rowi sdu opiekuczego. Swe obowizki winien wykonywa z naleyt

wsplne miejI sce, warunki

Przemiany i problemy spoecznoci lokalnej

Jednym z najwaniejszych problemw wspczesnych spoecznoci

Spoeczno lokalna wsi i maych miast