Dzieje ycia 4.

Era ssakw

Jerzy Dzik
Instytut Paleobiologii PAN
Instytut Zoologii UW
2015

CZEKOKSZTATNE
pocztki

Proconsul
miocen 18 Ma

bez ogona

w przeciwiestwie do linii
czowieka cienka emalia
przed pnym miocenem
tylko w Afryce
przed epok ekspansji rodowisk stepowych

MAPY

Starego i Nowego wiata

wskonose dwa trzonowce
od oligocenu (Aegyptopithecus)

szerokonose trzy trzonowce

od miocenu tylko w Ameryce Pd.
przed miocenem ldowa
komunikacja Europy z Ameryk

Aegyptopithecus
oligocen 28 Ma

problem pochodzenia map szerokonosych otwarty

MAPY I MAPIATKI
a przemiany Atlantyku

trzy przedtrzonowce u Apidium i

Parapithecus z oligocenu Afryki
paralelizm czy przodkowie map
amerykaskich?
cztery u mapiatek; pierwotne
przetrway na Madagaskarze
Parapithecus
oligocen 33 Ma

ewolucja w innych ni dzi wntrzach kontynentw

Simons (2001)

ppasoyty nadrzewne

JEMIOA

a deficyt wody

zimozielona

Viscum jemioa
Loranthaceae

traci licie

Loranthus
Loranthaceae

od zwykych drzew z piciopatkowymi

kwiatami przez krzewiaste ppasoyty
korzeniowe, po pasoyty nadrzewne

Dillenia
Dilleniaceae

Thesium leniec ppasoyty korzeniowe

Santalaceae

Nuytsia
Loranthaceae

suche wntrze kontynentu typowe dla epok stabilnoci klimatu

li wabicy

KWIATY

kwiatostan

skrajnie zoone

L. campestre

szarotka
Leontopodium
alpinum

"kwiat szarotki to licie wok

koszyczkowatych kwiatostanw
dua liczba drobnych kwiatw
zwiksza rnorodno genetyczn
przy ssiedzkim zapyleniu
szarota
Gnaphalium

skrajne warunki, gdy trudno o zapodnienie krzyowe

ANTARKTYCZNA
proweniencja zoonych

kwiat Goodenia
Australia
kwiatostan
Calycera
Chile

kwiatostan Mutisia
Asteraceae Chile

deficyt zapylajcych bonkwek

w zimnym klimacie
jeden zalek na kwiat; cay koszyczek
ma genetyczne zasoby jak kwiat ry

kwiaty grzbieciste zrosopatkowe

koszyczek Asteraceae
47 Ma eocen Patagonii

Crepet & Niklas (2009)

OKWIAT

zrosopatkowy
najdawniejszy znany kwiat
zrosopatkowy
eocen 35 Ma

powszechna tendencja do tworzenia

zoonych kwiatostanw
i rnicowania morfologii w ich obrbie
przodek mia kwiat podobny do ry

korona umoliwia zapylanie tylko wyspecjalizowanym owadom

MOTYLE
dzienne

Prodryas
Nymphalidae
eocen 35 Ma

eocen

pijc nektar zapylaj rurkowe kwiaty

dominuje trujce stadium gsienicy

dzienne: buawkowate czuki, brak
frenulum, czworonone

Oligodonta Pieridae
eocen 35 Ma (Florissant)

s reliktowe formy porednie od ciem

presja nietoperzy zmniejszya atrakcyjno nocnego ycia ciem

NIETOPERZE
dzienne i nocne

kalong
Pteropus

Onychonycteris
eocen 40 Ma

pierwotnie palce doni z pazurami

(dzi kalongi maj dwa) a
ogon z bon lotn (dzi nocne)

Icaronycteris
eocen 40 Ma

wpyny na stosunki koewolucji owadw i kwiatw

EKSPANSJA
motylkowych

Protomimosoides
paleocen 55 Ma
Crepet & Niklas (2009)

Barnebyanthus
paleocen 55 Ma

bakterie korzeniowe uniezaleniy od

deficytu azotu; rozrost korzeni od wody
do dzi dotrway rne stadia rozwoju
grzbiecistoci kwiatu motylkowych

groszek
Lathyrus
Fabaceae

grzbiecisto przystosowaniem do przywabiania bonkwek

Acacia
Mimosaceae

pojemniki z
miodem

PSZCZOY

zapylaj grzbieciste kwiaty

pszczoa
bezdowa
Melipona

plaster woskowo-botny
z larwami

Apis henshawi oligocen 30 Ma Protobombus eocen 45 Ma

dla larw pyek (biako) zbierany na

rozgazione woski od 100 Ma
nektar (cukry) ryjkiem od 53 Ma
woskowe pojemniki na mid i larwy

tojad
Aconitum
Ranunculaceae

koewolucja z kwiatowymi pochodz od samotnych os

MOTYLKOWE
symbioza

Papilionaceae
grzbieciste
Mimosaceae
wtrnie promieniste
bezpatkowe

symbioza z bakteriami Rhizobium

i rozbudowany system korzeniowy

Caesalpinaceae
tendencja do grzbiecistoci
Sulaiman et al. (2003)

sigaj w pustyni
gbiej od kaktusw

filogeneza
molekularna

Bauhinia
Caesalpinaceae

rnicowanie wraz z ekspansj skrajnych rodowisk

LePage & Basinger (1991)

MODRZEW
drzewo tajgi

Larix
Axel Heiberg Island eocen 40 Ma

modrzewie w eocenie na pnocy Kanady

ekspansja i zanik wraz z ekosystemem tajgi
krtkopd

modrzew Larix
(tetraploid)
liczne igy w krtkopdzie

dugopd

dane molekularne trudne do powizania z paleontologicznymi

krtkopdy

SOSNA

redukcja krtkopdw
Pinus monophylla
sosna 1-igowa

jednoigowe krtkopdy
sosny kulminacj
ich upraszczania

krtkopdy pierwotnie
tylko w szyszce

Pinus taeda sosna 5-igowa

Pinaceae w skrajnych rodowiskach zapewne od niedawna

UPKI

menilitowe

Argyropelecus oligocen 30 Ma

oligoceskie upki krzemionkowe

zapis koca oceanu Tetydy

i formowania Karpat
najcenniejsze polskie stanowisko paleontologiczne

Kotlarczyk & Jerzmaska (1976)

Pinocetus
miocen 15 Ma

WIELORYBY

a konwergencja antarktyczna

nozdrza

zby

Aetiocetus
oligocen 30 Ma

uruchomienie przydennych biogenw

Durodon
eocen 40 Ma

oportunistyczne okrzemki i bruzdnice zamiast kokkolitw

krill sta si odtd poywieniem wielorybw fiszbinowych
wewntrz konwergencji uatwione mieszanie zimnych wd

ANTARKTYKA

konwergencja

geneza ekosystemu

dzi

pocztek oligocenu

zamknicie obiegu
ciepa w konwergencji
antarktycznej wynikiem
oddzielenia Australii

koniec eocenu
Billups (2005)

od oligocenu zacztki wiata podobnego do dzisiejszego

DELFINY

pierwotnie ciepowodne
Kentriodon
miocen 18 Ma
Agorophius
oligocen 30 Ma

Inia Amazonia
najpierwotniejszy
dzisiejszy delfin

walenie uzbione maj technik lokalizacji ryb

ultradwikowym sonarem
rwnie dawno, co wieloryby urzdzenie cedzce
upraszczane uzbienie odziedziczone po przodkach

Durodon
eocen 40 Ma

WALENIE
pochodzenie

Maiacetus
40 mln lat

najpierw gowa ryboercy, poniej petwy

walenie maj naziemnych drapienych

przodkw wsplnych z kopytnymi
w eocenie walenie i syreny wci czworonone

Sinonyx
paleocen 60 Ma

NAJWIKSZE

ssaki wszechczasw
oligoceska fauna
indricotheriowa Azji Centralnej

Paraceratherium
Rhinocerotidae

najwiksze ssaki ldowe

yy w oligocenie Azji
i pnym eocenie
Ameryki Pn

2m

to koniec epoki stabilnego rodowiska!

dzi Nautilus

EOCEN

klimat ciepy po bieguny

odziki dzi wycznie tropikalne
pospolite w eocenie Antarktyki i pnocnej Europy

ich odpowiednikami w mezozoiku amonity,

ktre wymary w kocu kredy

Aturia
miocen

ordowicki
Centrocyrtoceras

chodniejszy i niestabilny klimat oddziela eocen od kredy

Dzik & Korn (1992)

BURSZTYN

Hymenaea
Caesalpinaceae

batyckie lasy jantarowe

Pseudolarix
Pinaceae

bursztyn libaski (wczesna kreda) ywic

araukarii; dominikaski (miocen) drzew
kwiatowych motylkowej Hymenaea
kanadyjski i batycki (eocen) moe Pseudolarix
Eridanos
Agathis
Araucariaceae

eocen 40 Ma
Mai (1989)

epoka stabilnoci rodowiska i wyrwnanego klimatu

BURSZTYN
inkluzje

inkluzje dostarczaj szczegowych

informacji o morfologii ale nie anatomii
dominuj owady przywabiane przez
ywic i yjce na korze drzew

dzi pokrewne formy w tropikach Indopacyfiku

Borsuk-Biaynicka et al. (1999)

GEISELTAL
zielone licie

8 gatunkw krokodyli
Krumbiegel et al. (1983)

wielkie drapiene nielotne ptaki

Hellmund (2005)

ssaki tylko drobne

Geiseltal

pratapir
Propalaeotherium
eocen 40 Ma

Mai (1989)

wap z podoa neutralizowa kwany osad

MESSEL

jezioro w kraterze
Chrysomelidae
eocen 40 Ma

odwiert
Messel 2001

zachowane mikkie tkanki

dudek
Messelirisor
eocen 40 Ma

i barwy strukturalne
Messel

Mai (1989)

bituminy zakonserwoway szcztki

Mayr (2006)

MESSEL
mrwkojady

Storch (1978)

Eomanis
eocen 40 Ma

pancernik
mrwkojad
Tamandua

zygapophysis xenarthrosis

Eurotamandua
eocen 40 Ma

krlik

mrwkojady (Xenarthra)
poudniowoamerykaskie
uskowce (Pholidota) afrykaskoazjatyckie konwergentnie podobne
ssak bez zbw trudny do identyfikacji

Storch (1981)

WIELKIE SSAKI

Witmer & Rose (1991)

trzeciorzdu

Gastornis

Archibald (1983)

eoceska fauna Willwood

Cantius

Hyopsodus Diacodexis Hyracotherium

Phenacodus

ssaki maj rozmiary porwnywalne

z duymi dinozaurami od eocenu
wczeniej najwikszymi zwierztami
ldowymi byy krokodyle i ptaki

ROZPAD GONDWANY
dziedzictwo florystyczne

wdrwka areaw wraz z kontynentami

alternatyw dyspersji i migracji

idea naduywana w biogeografii

Nothofagus

Protea

zasigi Nothofagus i Proteaceae to relikty stanu sprzed oligocenu

MONTE BOLCA
pocztki paleontologii

Mene Menidae
eocen 50 Ma
wczesnoeoceskie wapienie

ponad 250 gatunkw ryb

barwy

gwne rdo wiedzy o faunie morskiej

Monte Bolca
Enoplosus Enoplosidae
eocen 50 Ma
Mai (1989)

pierwsze w wiecie stanowisko paleontologiczne

WIATROPYLNO

uskrzydlony owoc grabu

Carpinus
eocen Dakoty 40 Ma

nowoczesnych kwiatowych
owocostan olchy Alnus
eocen 40 Ma

w paleocenie pocztki
wiatropylnych Betulaceae

orzech leszczyny Corylus

eocen 40 Ma
Pigg (2009)

Pigg (2009)

dzisiejsze rodzaje maj eoceskie korzenie

przodek grabu i leszczyny
owocostan
Palaeocarpinus
paleocen Dakoty 60 Ma

wilgociolubna flora chodnego pocztku trzeciorzdu

Manchester et al. (2004)

HISTORIA

rozsiewania nasion

Eriksson et al. (2000)

z Fris et al. (2011)

przemiany flor
kwiatowych

od eocenu wzrasta udzia otwartych

rodowisk i wiatropylnoci
poprzednio kwiatowe ewoluoway
w podszyciu lasu ku owadopylnoci
ich przodkowie byli wiatropylni

istotnym czynnikiem byy przemiany klimatu ku strefowoci