Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 4/2014

PRZEGLD PRAWNICZY UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ROK XIII Grudzie 2014 Numer 4
PRZEGLD
PRZEGLD
PRAWNICZY
PRAWNICZY
UNIWERSYTETU
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSZAWSKIEGO
WARSAW
WARSAW
UNIVERSITY
UNIVERSITY
LAWLAW
REVIEW
REVIEW
Koo Koo
Naukowe
Naukowe
Wydzia
Wydzia
PrawaPrawa
i Administracji
i Administracji
Uniwersytetu
Uniwersytetu
Warszawskiego
Warszawskiego
ROK ROK
XIII XIII
Grudzie
Grudzie
2014 2014
NUMER
NUMER
4
4
PRZEGLD PRAWNICZY
UNIWERSYTETU
WARSZAWSKIEGO
WARSAW UNIVERSITY LAW REVIEW
Koo Naukowe
Wydzia Prawa i Administracji
Uniwersytetu Warszawskiego
ROK XIII
grudzie 2014
NUMER 4
Redakcja:
Wojciech Gaamon
redaktor naczelny
Jacek Kendysz
z-ca redaktora naczelnego
Maciej Tro skarbnik
mgr Magdalena Brodawka
mgr Marta Dobrzycka
mgr Sebastian Gajewski
mgr Jakub Leszczyski
mgr Filip Ludwin
mgr Krzysztof Wawrzyniak
Bartosz Dbek
Anna abuzek
Katarzyna Stradomska
Szczepan Szczsny
Daria widerska
Mariusz Tomaszuk
Rada Naukowa:
prof. dr hab. Tadeusz Ereciski
prof. dr hab. Ludwik Florek
prof. dr hab. Lech Gardocki
prof. dr hab. Hubert Izdebski
prof. dr hab. Jzef Okolski
prof. dr hab. Krzysztof Pietrzykowski
prof. dr hab. Jerzy Rajski
prof. dr hab. Marek Safjan
prof. dr hab. Tadeusz Tomaszewski
prof. dr hab. Mirosaw Wyrzykowski
prof. dr hab. Maria Zabocka
Konsultant programowy:
dr Tomasz Kozowski
ISSN: 1644-0242
Nakad: 150 egzemplarzy
Ten numer Przegldu Prawniczego Uniwersytetu Warszawskiego zosta wydany dziki pomocy
finansowej (this Warsaw University Law Review was published with the financial support of):
Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
Adres redakcji: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Wydawca: Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
Wydzia Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawa
e-mail: ppuw@wpia.uw.edu.pl
Skad i amanie:
PanDawer, www.pandawer.pl
Organizacja druku:
PanDawer, www.pandawer.pl
Wykaz skrtw
AA
Anonimowi Alkoholicy
d.k.p.k. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Kodeks postpowania karnego zdnia
19 marca 1928r. (tekst jednolity: Dz.U. 1932 nr83, poz.725)
Dz.U.
Dziennik Ustaw
Dziennik Urzdowy Unii Europejskiej
Dz.Urz. UE
Dz.Urz. WE
Dziennik Urzdowy Wsplnot Europejskich
ECLI: ECLI:EU Europejska Sygnatura Orzecznictwa
EPCL
European Principles of Contract Law
Europejska Wsplnota Gospodarcza
EWG
k.c.
ustawa Kodeks cywilny
ustawa Kodeks karny
k.k.
ustawa Kodeks cywilny francuski (Kodeks Napoleona)
KN
ustawa Kodeks postpowania administracyjnego
k.p.a.
ustawa Kodeks postpowania cywilnego
k.p.c.
ustawa Kodeks postpowania karnego
k.p.k.
KPP Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE zdnia 26 padziernika
2012r. C 326/391)
Kwartalnik Prawa Prywatnego
KPP
ustawa Kodeks rodzinny i opiekuczy
k.r.o.
ustawa Kodeks spek handlowych
k.s.h.
Monitor Prawniczy
MoP
MPPOiP
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego, red. L. Bogunia
NKPK
Nowe Prawo
NP
Orzecznictwo Sdw Apelacji Biaostockiej
OSAB
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna
OSNC
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Karna
OSNCK
OSNCP Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Cywilna i Izba Pracy i Ubezpiecze
Spoecznych
Orzecznictwo Sdu Najwyszego. Izba Karna i Izba Wojskowa
OSNKW
Orzecznictwo Sdw Polskich
OSP
Orzecznictwo Sdw Polskich i Komisji Arbitraowych
OSPiKA
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego
OTK
Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego. Zbir Urzdowy
OTK ZU
Palestra
Pal.
PiP
Pastwo i Prawo
Prawo i Zabezpieczenia Spoeczne
PiZS
ustawa Przepisy oglne prawa cywilnego
p.o.p.c.
PostNielU Ustawa zdnia 16 padziernika 1982r. opostpowaniu wsprawach nieletnich (tekst
jednolity: Dz.U. z2014r., poz.382)
PPH
Przegld Prawa Handlowego
ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych
pr. aut.
Przegld Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego
PPUW
Pr. S.
Prawo Spek
Przegld Sdowy
PS
ustawa Prawo wasnoci przemysowej
p.w.p.
ustawa Prawo o ustroju sdw administracyjnych
p.u.s.a.
Przegld Prawniczy
RPEiS
Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
R. Pr.
Radca Prawny
SC
Studia Cywilistyczne
SI
Studia Iuridica
SN
Sd Najwyszy
SOKiK
Sd Ochrony Konkurencji i Konsumentw
SPP
Studia Prawa Prywatnego
Suba Wizienna
SW
TFUE Traktat oUnii Europejskiej iTraktat ofunkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja
skonsolidowana) (Dz.Urz. UE zdnia 26 padziernika 2012r. C 326/01)
Trybuna Konstytucyjny
TK
Trybuna Sprawiedliwosci Unii Europejskiej
TS UE
TUE Traktat oUnii Europejskiej iTraktat ofunkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja
skonsolidowana) (Dz.Urz. UE zdnia 26 padziernika 2012r. C 326/01)
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk
TWE
Unia Europejska
UE
u.k.s.c. Ustawa zdnia 28 lipca 2005r. okosztach sdowych wsprawach cywilnych (tekst
jednolity: Dz.U. z2014r., poz.1025 zezm.)
UNIDROIT
Midzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego
Wsplnoty Europejskie
WE
Wojskowy Przegld Prawniczy
WPP
Zb. Orz.
Zbir Orzecze Trybunau Sprawiedliwosci
Drodzy Czytelnicy!
Z najwiksz radoci oddajemy w Wasze rce kolejny numer Przegldu
Prawniczego Uniwersytetu Warszawskiego. Niniejsze wydanie jest bardzo
rnorodne odnale wnim mona artykuy poruszajce zagadnienia zwielu
dziedzin prawa. Obecno na amach czasopisma tekstw z tak rnych
obszarw prawa, jak prawo karne, administracyjne czy handlowe, wskazuje na
bardzo szerokie spectrum zainteresowa modych badaczy.
Wkolejnej odsonie naszego periodyku odnale mona artykuy autorw
zwielu orodkw akademickich. Zsatysfakcj iradoci odnotowujemydue
zainteresowanie, jakim cieszy si publikacja prac w Przegldzie Prawniczym
Uniwersytetu Warszawskiego wrd koleanek ikolegw zinnych miast.
W najnowszym numerze uwadze Czytelnikw szczeglnie polecamy
tekst autorstwa Ryszarda Jamki pt. Zagadnienia prawa karnego
w Lewiatanie Tomasza Hobbesa. Artyku ten jest kolejn prb zerwania
z wczeniejszymi wyobraeniami angielskiego filozofa jako myliciela
wycznie pro-absolutystycznego i pro-monarchistycznego oraz stanowi
cenny wkad waktualn debat toczc si wok jego twrczoci.
Przyjemnej lektury!
Wojciech Gaamon
Redaktor Naczelny
Kolegium Redakcyjne
DEAR READERS,
It is agreat pleasure for us to present the next edition of University Law
Review. Wide range of discussed topics is its main advantage. In this edition you
can find articles regarding many areas of law (e.g. criminal law, administrative
law and company law) this variety proves broad sphere of scientific interests
of the young researchers.
This edition contains articles written by authors from many academic
centres. We greet considerable interest in publishing in the Warsaw University
Law Review among our friends from other cities with joy and satisfaction.
Moreover, we particularly recommend reading Criminal law in Thomas
Hobbess Leviathan by Ryszard Jamka. This article is yet another attempt to
analyse the concepts of the English philosopher that where perceived up to date
as strongly in favour of the absolutism and monarchism. It is an important voice
in the current debate concernig his work.
We wish you apleasant read.
Wojciech Gaamon
Editor in chief
The Editors
Spis treci (Contents)
Artykuy (Articles)
Ryszard Jamka
Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa .........................
11
Artur Szmigielski
Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych .....................
27
Judyta Banaszyska
Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu ............................................................
42
Artur Halasz
Glosa do wyroku Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wSzczecinie
zdnia 6 listopada 2013r., sygn. ISAB/Sz 15/13 .....................................................
55
Marcin Jdrysiak
Glosa do wyroku Naczelnego Sdu Administracyjnego
zdnia 20 maja 2014r., II FSK 1443/12 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl) ............
64
Kinga Kania
Koncepcja adresata prawa izasada ochrony zaufania obywateli
do pastwa dwa uzasadnienia wymogw poprawnej legislacji? . ...................
77
Beata Kozielewicz
Konstytucyjny obowizek zawierania umw midzy Rad Ministrw
azwizkami wyznaniowymi wpolskiej praktyce ustawodawczej .....................
88
Agata Ptaszyska, Piotr Midura

Powdztwo adhezyjne ratio legis zastosowania instytucji prawa
cywilnego wprocedurze karnej oraz wnioski de lege ferenda ...........................
98
Pawe Ochmann
Zasada numerus clausus papierw wartociowych w polskim porzdku
prawnym ..............................................................................................................................
112
Sylwia yrek
Right to be forgotten and right to erasure: in search of new standards ..........
134
Patryk Gacka
Wojna napastnicza czy zbrodnia agresji wKodeksie karnym?
Uwarunkowania konstytucyjne, karne imidzynarodowe
(wnioski de lege ferenda) ...............................................................................................
154
ARTYKUY
(ARTICLES)
Ryszard Jamka*
Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa
Wspczesny, zbiurokratyzowany wiat, wodniesieniu do nauki, przyj jako jedyne

suszne kryterium wartoci prac naukowych ilo cytowa. Jednostki badawcze rozliczane s ztego, jak wiele jest powoa na prace stworzone przez pracujcych wich murach
naukowcw. Wartociowym zpunktu widzenia pracodawcy pracownikiem dzisiejszego
uniwersytetu byby Tomasz Hobbes. Jego filozofia polityczna budzi spory po dzi dzie,
ajak pisze Krzysztof Komiski: krytyka hobbesowskiej tradycji intelektualnej [] przeprowadzona zostaa z perspektywy liberalnej, konserwatywnej, feministycznej, czy marksistowskiej1. Mnogo podej do spucizny Hobbesa oraz jej uniwersalno pozwala
stwierdzi, e Lewiatan2 gwne dzieo angielskiego filozofa to jedna znajwaniejszych,
najbardziej wpywowych iskaniajcych do polemiki ksiek, jakie kiedykolwiek napisano3.
Warto zajmowa si t filozofi, gdy wdzisiejszych czasach bdzie ona jeszcze podlega
wielokrotnej interpretacji. Niniejszy artyku stanowi prb odczytania traktatu Hobbesa
pod ktem zawartych wnim tez dotyczcych prawa karnego. Ta dziedzina prawa jest dla
zrozumienia myli tego filozofa kluczowa, aprzede wszystkim pozwala zredefiniowa go,
wbrew wczeniejszym ustaleniom, jako myliciela liberalizmu. Aby mc zaj si bliej
Lewiatanem (awszczeglnoci ustpom powiconym prawu karnemu), naley przyjrze si
czasom, wktrych y Anglik, gdy miay one niebagatelny wpyw na jego myl, okrelan
czsto jako filozofia strachu.
1. Filozofia strachu rys historyczny
Tomasz Hobbes przyszed na wiat 5 kwietnia 1588roku wWestport, cho nazywany

jest filozofem zMalmesbury, gdy tam od smegoroku ycia uczszcza do szkoy prywatnej4. Data jego narodzin jest znamienna, gdy jest torok rozgromienia przez Anglikw hiszpaskiej Wielkiej Armady. Przedwczesne narodziny Hobbesa, wg jego wasnego przekazu,
miay zosta wymuszone obaw przed zbliajcymi si wojskami najedcy5. Tak wa
nie w filozofie miao wyksztaci si ustawiczne poczucie strachu spotgowane czasami,
* Autor jest studentem IIIroku Midzywydziaowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych Uniwersytetu Warszawskiego, wramach ktrych studiuje na prawie ihistorii.
1
K. Komiski, Komunitarystyczna krytyka filozofii Tomasza Hobbesa, rozprawa doktorska (maszynopis
dostpny w Bibliotece Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego), Warszawa 2012,
s.1213.
2
Lewiatan wyrniony kursyw to tytu dziea Tomasza Hobbesa. Lewiatan to nazwa nadana przez
filozofa konstrukcji teoretycznej pastwa, powoanej przez ludzi wstanie natury.
3
J.C.A. Gaskin, Wstp, [w:] T. Hobbes, Lewiatan czyli materia, forma iwadza pastwa kocielnego iwieckiego,
prze. Cz. Znamierowski, Warszawa 2009, s.9.
4
Ibidem, s.910.
5
K. Komiski, op.cit., s.47.
12
Przegld Prawniczy
wktrych y. Abyy one burzliwe, gdy wwczas tworzyy si zrby instytucji monarchii
parlamentarnej Anglii, znane po dzi dzie. Od 1603roku Angli wadaa dynastia Stuartw, ktra dya do absolutystycznych rzdw. Jej pierwszy przedstawiciel Jakub Irzadko
zwoywa Parlament istara si bez niego nakada opaty fiskalne na obywateli. Jego syn
Karol Ijawnie popad wkonflikt zposami Izby Gmin iLordw, co zmusio go w1628r.
do uchwalenia Petycji Prawa (Petition of Right), wktrej zagwarantowano zakaz wizienia
kogokolwiek bez wyroku sdu. Rok pniej krl rozwiza Parlament irzdzi samodzielnie
przez nastpne 11 lat. Jednak w wyniku klski w wojnie ze Szkocj Karol I zosta zmuszony do zwoania Parlamentu, znanego whistorii jako Dugi Parlament, gdy formalnie
obradowa on od 1640 r. do 1660 r.6 Narastajcego konfliktu nie dao si ju zaegna
iten zaowocowa rebeli Olivera Cromwella idekapitacj monarchy. Nasta wwczas krtki
okres Republiki, ktry skoczy si wraz zprzywrceniem rzdw krlewskich ipowrotem
zemigracji KarolaII Stuarta, syna citego w1660r. krla. Wadca ten rzdy Cromwella
wswoim ojczystym kraju przeczeka we Francji, gdzie pobiera nauki uabsolwenta Oksfordu, ktry take rezydowa za kanaem La Manche. Tomasz Hobbes znajdowa si tam
od 1640roku chcc unikn nadcigajcego konfliktu wewntrznego wAnglii []7. To
wtych warunkach, na obczynie, midzy 1648r. a1651r., powsta Lewiatan najwaniejsze
dzieo filozofa, wktrym autor m.in. przedstawi swe pogldy na prawo karne. Myli te nie
mogy przypa do gustu przyszemu Karolowi II, gdy Hobbes mia wyjtkowo liberalne
podejcie do karania, w rezultacie uszczuplajce uprawnienia monarchy, pozornie zwikszone wymow dziea (niczym nieograniczona wadza suwerena). Jak pisze Lech Gardocki
ofilozofach okresu owiecenia (rwnie oHobbesie, ktry podobnie jak prekursor tego
nurtu John Locke zaliczany jest do przedstawicieli kontraktualizmu): formuuj postulat ujcia prawa karnego w cise ramy ustawowe w reakcji na wspczesn im praktyk
wadz, ktrej dowolno umoliwiona bya gwnie przez dwa czynniki: niejasno prawa,
czciowo tylko pisanego, oraz siln pozycj wadcy absolutnego ijego urzdnikw8. Oile
pierwszy czynnik znajduje zastosowanie wprzypadku filozofa zMalmesbury, to drugi budzi
wtpliwo, gdy dzieo Hobbesa jednoznacznie dy do wsparcia absolutnej wadzy suwerena. Wtekcie filozofa, pisanym na emigracji, prdzej mona doszukiwa si strachu przed
brakiem silnej wadzy ni jej nadmiaru. Wkocu to przed widmem rebelii uciek on zAnglii.
Tym bardziej liberalne ujcie przez niego prawa karnego intryguje iskania do refleksji.
2. Lewiatan caociowy projekt pastwa
Filozof zMalmesbury wswoim najwaniejszym traktacie opisa swj totalny projekt

pastwa. W tym caociowym pomyle nie mogo zabrakn opisu prawa karania, ktre jest
pierwszym prawem suwerena9. Prawo to jest istotne dla myli Hobbesa, gdy strach przed
nim utrzymuje porzdek wpastwie. Na nim opiera si wadza suwerena, ktry posiad j
M. Wsowicz, Historia ustroju pastw zachodu. Zarys wykadu, wyd. 2, Warszawa 2007, s.151152.
J.C.A. Gaskin, op.cit., s.16.
8
L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 15, Warszawa 2009, s.13.
9
L. Berns, Thomas Hobbes, prze. A. Grnisiewicz, [w:] Historia filozofii politycznej, (red.) L. Strauss, J. Cropsey, Warszawa 2010, s.407.
6
7
13
wwyniku umowy zawartej midzy jednostkami. Dlatego suweren ten nazwany zosta przez
filozofa Lewiatanem. To obawa przed strasznym potworem zKsigi Hioba ma zaprowadza posuszestwo. Jedynie okropny stwr ma monopol na przemoc w ujciu weberowskim10, gdy jego poddani zrzekli si swoich praw wumowie znim zawieranej. Umowa
taka powstaje wstanie natury, czyli wojny kadego zkadym11. Ludzie wtym stanie pierwotnym s rwni, gdy maj jednakow moc odbierania sobie ycia. Nie posiadaj nad sob
adnej wadzy zwierzchniej, co doprowadza do nierozwizywalnoci konfliktw icigych
aktw przemocy. Ludzie ci s jednak rozumni idlatego godz si wyzby wszystkich swoich uprawnie na rzecz suwerena, wcelu ochrony wasnego ycia. Ustanawiaj monarchi,
demokracj albo arystokracj. Tak wanie powstaje Lewiatan, organiczna cao oniczym
nieograniczonej wadzy, powoany dziki umowie spoecznej. Uprawnienia suwerena s
absolutne, gdy majc bowiem moc, by tworzy iznosi prawa, moe on, gdy mu si to
podoba, zwolni si ztej zalenoci od prawa przez zniesienie tych praw, ktre mu sprawiaj
kopot, iprzez ustanowienie nowych12. On jeden zachowuje swoje prawo natury, przynalene mu wstanie natury, ktre zezwala mu czyni cokolwiek chce.
Hobbes, piszc swe dzieo, przypisywa obecne mu pooenie Anglii wojnom religijnym idestrukcyjnej teologii, ktra miaa usprawiedliwia zamachy na krla amicego swobody religijne (Jakub Iprzeladowa katolikw ipurytanw13, awojna domowa wybucha
na tle konfliktu religijnego). Stworzy wic bardzo silne pastwo oabsolutystycznej wadzy,
ktre miao gwarantowa bezpieczestwo obywateli w czasach niepokojw spoecznych.
Nic wic dziwnego, e taki model silnej wadzy zwierzchniej przypad do gustu Carlowi
Schmittowi, ktry pisa oAngliku jako jednym znajwikszych prawdziwie systemowych
mylicieli politycznych14. Wkocu Republika Weimarska, wktrej y niemiecki filozof,
rwnie bya targana konfliktami wewntrznymi, ktrych rozwizanie Niemiec widzia
w rzdach silnej rki. Instrumentem, ktry mia gwarantowa spokj poddanych w teorii Hobbesa byo prawo pozytywne i normy sankcjonujce, ktre nakazyway odpowiednim organom pastwa wymierzanie kar za postpowania niezgodne z dyspozycj norm
sankcjonowanych15. Jednak ujcie prawa karnego przez Hobbesa wLewiatanie budzi silne
skojarzenia z owieceniowymi projektami pastwa. Nijak ono nie przystaje do pozostaych wnioskw wysnuwanych przez filozofa wkwestii np. buntu wobec suwerena. Hobbes
jakiekolwiek wystpienie przeciwko wadzy traktuje jako przestpstwo, nawet gdy suweren
postpuje niegodziwie, amic prawo natury. Przez t sprzeczno mona odczyta filozofa
Max Weber definiuje pastwo wnastpujcy sposb: [] pastwo jest tak wsplnot ludzk, ktra
wobrbie okrelonego terytorium owo terytorium stanowi jej wyrnik roci sobie (zpowodzeniem)
prawo monopolu na wywieranie prawomocnej przemocy fizycznej. M. Weber, Polityka jako zawd ipowoanie, prze. A. Kopacki, [w:] Polityka jako zawd ipowoanie (red.) Z. Krasnodbski, Krakw 1998, s.56.
11
T. Hobbes, op.cit., s.206207.
12
Ibidem, s.352.
13
M. Wsowicz, op.cit., s.151.
14
C. Schmitt, Pojcie politycznoci, [w:] idem, Teologia polityczna iinne pisma, prze. M.A. Cichocki, Warszawa
2012, s.299.
15
M. Szydo, Charakter istruktura prawna administracyjnych kar pieninych, Studia Prawnicze 2003, nr 4,
s.123.
10
14
Przegld Prawniczy
zMalmesbury jako twrc liberalizmu, zgodnie zreszt zpropozycj Carla Schmitta16. Niemiecki prawnik, tworzc swoj koncepcj decyzjonizmu, czerpa zfilozofii Anglika. Paradoksalnie jednak idea prawa Hobbesa daleka jest od autorytarnych zapdw twrcy stanu
wyjtkowego. Niezmiernie blisko jej natomiast do dzisiejszego ustawodawstwa karnego,
cho oczywicie trudno oczekiwa od XVII-wiecznego filozofa potpienia kary mierci czy
tortur. Aby dokadniej zrozumie filozofi Hobbesa, potrzeba zrozumie jego stosunek do
prawa naturalnego.
3. Nietypowe ujcie prawa naturalnego czyli dlaczego naley kra
telewizory
Angielski filozof utosamia pojcie prawa naturalnego zprawem pozytywnym17. Naturalnie wynika to zjego strachu przed wystpieniami religijnymi, ktre motywowane s twierdzeniami, e poza prawem pisanym istnieje prawo nadrzdne wobec niego prawo boskie.
Bojc si takich tez, pisze: Prawa natury [] wpierwotnym stanie natury nie s waciwie prawami, [] lecz cechami, ktre usposabiaj ludzi do pokoju ido posuszestwa18.
Staj si nimi dopiero gdy zostan potwierdzone izabezpieczone przez suwerena. Hobbes
wyrnia dwie granice ich obowizywania: in foro interno (na forum wewntrznym) iin foro
externo (na forum zewntrznym). Wynika to ztego, e prawo wogle nie jest rad, lecz
rozkazem19. Jak pisze Laurence Berns: Rada ma na celu lub udaje, e ma na celu dobro
innego. Prawo jest jednak rozkazem, nie rad, aposuszestwa rozkazowi oczekuje si tylko
dlatego, e wyraa on wol rozkazujcego. Poniewa przedmiotem woli kadego czowieka
jest jakie jego dobro, przeto kady rozkaz ma na celu dobro rozkazujcego. Prawo jest
rozkazem skierowanym do tego, kto uprzednio zosta zobowizany do posuszestwa; rozkazem tego, kto naby uprawnienie do bycia suchanym. [] Nauczanie polityczne Hobbesa, czyli same prawa natury, s zaledwie rad, dopki nie stan si rozkazem20. S one
rad inforo interno, to znaczy zobowizuj one do pragnienia, by tak byo, jak one mwi;
natomiast nie zawsze obowizuj in foro externo, to znaczy nie zawsze zobowizuj do tego,
by je wprowadza wczyn21. Zaczynaj obowizywa na forum zewntrznym dopiero
gdy s zabezpieczone przez suwerena rozkazem. Hobbes, zjego pesymistyczn wizj natury
czowieka, wie, e nie opaca si ludziom przestrzega praw natury, gdy nikt wok ich
nie przestrzega. Dobro czowieka nie jest wtedy tosame zprawem natury. Gdy jednostki
znajduj si w stanie natury, czyli ich ycie jest samotne, biedne, bez soca, zwierzce
i krtkie22, trudno oczekiwa od nich altruistycznego zachowania. Gdy wszyscy kradn
telewizory, podczas ulicznych rozruchw, w interesie czowieka nie jest sta bezczynnie,
lecz rwnie samemu uczestniczy wprzestpstwie (zachowanie ludzi zblia ich do stanu
16
17
18
19
20
21
22

Ibidem, s.350.
L. Berns, op.cit., s.414.
Ibidem, s.207.
15
natury, gdy w pewnym stopniu prawo ulega wwczas zawieszeniu, a na pewno ograniczeniu). In foro interno taka osoba moe oczekiwa innego zachowania obywateli uczestniczcych wkradziey, jednak gdy do niej dojdzie, wjej interesie jest samej wzi udzia
w procederze, dlatego prawo to nie dziaa wwczas in foro externo. Wynika to z tego, e
wszystkie dziaania ludzi motywowane s ich wasnym, egoistycznym dobrem. Gdy jednak
prawa natury zostan obwarowane przez suwerena sankcj, zaczynaj obowizywa in foro
externo, gdy winteresie czowieka jest je przestrzega. Gdy porzdek podczas rebelii zostanie przywrcony, ludziom nie bdzie opacao si kra telewizorw. Jak pisze J.C.A. Gaskin
jest jeszcze jedna kwestia, ktra koncepcj prawa naturalnego Tomasza Hobbesa odrnia
od propozycji innych filozofw. Jest ono oderwane od praw boskich, co rwnie mona
przypisa niechci Hobbesa do religijnych ruchw rewolucyjnych, jak te ido jego wasnej
niechci wobec wiary. W kocu nie bez przyczyny wspczenie uwaa si angielskiego
filozofa za pierwszego whistorii ateist23. Jak pisze brytyjski wydawca twrczoci swojego
rodzimego filozofa: Niemniej jednak Hobbes dokada wszelkich stara, by wykaza, []
e prawa naturalne s rwnie prawami Boga. Zapewnia im to nie tylko autorytet, ktrego
mogyby nie mie, bdc wycznie przepisami rozumu, lecz take status rzeczywistych
praw, poniewa Bg ma uprawnienie, by rozkazywa wszystkim rzeczom24. Wedug Hobbesa prawo natury iprawo pastwowe obejmuj si wzajemnie is rwne wswej rozcigoci25. Oznacza to, e gdy ju prawo naturalne dziaa ina forum zewntrznym ina
forum wewntrznym, jest ono utosamione zprawem pozytywnym. Oznacza to, e nie
ma jakiegokolwiek nadrzdnego porzdku nad prawem pisanym pastwa, co jest naturaln
konsekwencj filozofii strachu Tomasza Hobbesa. Wynika ztego, e nic nie stoi na stray
praw natury obywateli, oile te nie pokrywaj si zprawem pozytywnym. Co wicej, gdy
normy pozytywne nie s przestrzegane, nie ma innego porzdku prawnego, ktry mgby
ich obowizywanie przywrci. Wefekcie prowadzi to do gigantycznej wadzy suwerena,
ktry nawet nie jest ograniczony prawem boskim. Zdajc sobie spraw ztego problemu,
Hobbes uj reszt koncepcji prawa, azwaszcza prawa karnego, wyjtkowo liberalnie.
4. Tomasz Hobbes twrca liberalizmu
Jak pisze Leszek Winiewski, za spraw owiecenia wEuropie doszo do upadku absolutyzmu feudalnego26. Wizao si to ze zmianami wsposobie patrzenia na prawodawstwo
iwadz suwerena. Przede wszystkim nard sta si suwerenem, ale co dla nas waniejsze
nastpia generalna zmiana wprawie: przestaa obowizywa regua odnoszca si do jednostki: wolno mi czyni to tylko co suweren (lub prawo przez niego stanowione) mi zezwala.
Zacza obowizywa nowa regua: wolno mi czyni wszystko, z wyjtkiem tego, czego
prawo ustanowione przez suwerena (lub przedstawicielski organ narodu) mi zabronio27.
L. Berns, op.cit., s.421.
25
26
L. Winiewski, Prawo a wolno czowieka. Konstrukcja prawna, [w:] Podstawowe prawa jednostki i ich sdowa
ochrona, L. Winiewski (red.), Warszawa 1997, s.5354.
27
Ibidem, s.54.
23
24
16
Przegld Prawniczy
Dotychczas tak nie byo. W absolutystycznych krajach brak zakazu monarchy oznacza,
e nieunormowane zachowanie jest zakazane. Wizao si to z szerokimi uprawnieniami
krla do karania i niepokojem jednostek, e za kad dziaalno mog by pocignite
do odpowiedzialnoci. Zmian przyniosa dopiero rewolucja francuska iDeklaracja Praw
Czowieka iObywatela z26 sierpnia 1789r., wktrej wartykule 5 wyraono kluczow dla
nas myl: Ustawa moe zakaza tylko dziaania szkodliwego dla spoeczestwa. Wszystko,
co nie jest zakazane przez ustaw, nie moe by zabronione inikt nie moe by zmuszony
do dokonania tego, czego ona nie zakazuje28. Zasada ta obowizuje do dzi, azawiera j,
wzblionym brzmieniu, wPolsce art.31 ust.2 Konstytucji RP z2 kwietnia 1997r.: Kady
jest obowizany szanowa wolnoci iprawa innych. Nikogo nie wolno zmusza do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje29. Podobnym zasadom hodowa Tomasz Hobbes,
twrca silnego iokrutnego pastwa Lewiatana: Wobec tego bowiem, e nie ma pastwa
na wiecie, w ktrym byaby ustanowiona dostateczna ilo regu kierujcych wszelkimi
dziaaniami isowami ludzi (jako e to jest rzecz niemoliwa), przeto zkoniecznoci rzeczy
we wszelkich rodzajach dziaania, o ktrych nie wspominaj prawa, ludzie maj wolno
czynienia, co im poddaje wasny ich rozum jako rzecz dla nich najkorzystniejsz30. Oznacza to, e Hobbes swojemu wszechpotnemu Lewiatanowi odbiera or, ktry zostanie
wytrcony pastwom dopiero pod koniec XVIII wieku. Autor, uchodzcej za autorytarn
wizji pastwa, pozwala dziaa swojemu tworowi jedynie na podstawie iwgranicach prawa
zgodnie zzasad legalizmu.
Co wicej, Hobbes wswoim dziele zawiera jeszcze szereg innych uregulowa hamujcych absolutystyczne zapdy wadcy. Wyprowadza je zzaproponowanej przez siebie definicji prawa pastwowego, ktre wjego ujciu oznacza reguy narzucone przez pastwo rozkazem, rozrniajce poddanym to, co dobre od tego, co ze31. Jak to ju zostao wspomniane
wyej, prawem dla Hobbesa jest prawo pozytywne ustanowione przez suwerena. Suweren
jest wycznym prawodawc, ktry nie podlega prawu, gdy kto moe wiza, ten moe te
rozwizywa32. Zwyczaj moe by uznawany za prawo, dopki suweren uznaje go za takie.
Jednak jeeli prawo nie zostanie naleycie ogoszone, nie ma mocy obowizujcej: rozkaz
pastwa jest prawem jedynie dla tych, ktrzy maj mono onim si dowiedzie iprzyj
go do wiadomoci33. Hobbes odnosi si tu wyranie do zasady nullum crimen sine lege34, cho
dopuszcza moliwo braku publikacji ustawy, oile nowe przepisy zostay naleycie ogoszone. Niemono dowiedzenia si oprawie, wedug niego, wycza moliwo stosowania
tego prawa. Hobbes pisze o tym tak: Podobnie jeli prawo pastwowe wasnego kraju
nie jest tak wystarczajco podane do wiadomoci, iby czowiek mg je pozna, gdyby
zechcia, ijeli dziaanie tego czowieka nie jest sprzeczne zprawem natury, to nieznajomo
Cyt. za: Ibidem, s.53.
Jak pisze Leszek Winiewski, nie oznacza to, e podmioty wadzy zawsze zdaj sobie ztego spraw.
Ibidem, s.54.
30
31
Ibidem, s.351.
32
Ibidem, s.352.
33
Ibidem, s.356.
34
L. Gardocki, op.cit., s.1314.
28
29
17
prawa jest wystarczajcym wytumaczeniem. W innych wypadkach nieznajomo prawa

pastwowego nie tumaczy czowieka35. Hobbes uwaa jednak, e nieznajomo prawa
natury nie tumaczy nikogo, jako e kady czowiek, ktry doszed do uywania rozumu,
wie, jak si zakada, i nie powinien czyni drugiemu, czego by nie chcia, iby czyniono
jemu samemu36. Jak pisze Hubert Izdebski, ta maksyma moralna, zbliona do klasycznej
definicji wolnoci wrozumieniu liberalnym, znalaza si dopiero wprzytaczanej ju francuskiej Deklaracji Praw Czowieka iObywatela, ktra stanowia: Prawo czynienia wszystkiego, co nie przeszkadza komu innemu; wykonywanie praw przyrodzonych przez kadego
czowieka nie ma innych granic ni te, ktre zapewniaj innym czonkom spoeczestwa
korzystanie ztych samych praw37. Hobbes, zgodnie zprzyszymi postulatami owiecenia,
przyjmuje definicj wolnoci wznaczeniu negatywnym, lecz utosamia j zprawem naturalnym. Jak wiadomo wpastwie, wktrym ustanowiono suwerena, prawo natury zawiera
si wprawie pozytywnym. Nieznajomo prawa natury nie tumaczy nikogo, gdy wiedza
o nim przynalena jest kadej rozumnej istocie, jednak nienaleyte ogoszenie prawa lub
brak tego ogoszenia moe usprawiedliwia nieznajomo normy. Poddanego nie tumaczy
te nieznajomo suwerena, ktry nad nim panuje, gdy wiedza ta jest powszechna iatwa
do osignicia przez kadego czowieka38. Dla filozofa zMalmesbury, zgodnie zreszt ztendencjami wprawie karnym XVII-wiecznej Anglii39, nie popeniaj przestpstwa osoby niepoczytalne (osoby pomylone na umyle od urodzenia i ludzie obkani) oraz dzieci.
Hobbes wyranie odrnia chorob psychiczn od upoledzenia umysowego rozrnione
wart.31 1 Kodeksu karnego40.
Argumentem wiadczcym oliberalnym ujciu prawa karnego przez Tomasza Hobbesa s same sankcje przez niego tworzone isposb ich nakadania. Przestpstwo wedug
niego jest grzechem, ktry polega na zaniechaniu lub dokonaniu. Nie oznacza to jednak,
e podstaw odpowiedzialnoci karnej mog by myli, pogldy, zamiary czowieka, jego
waciwoci fizyczne lub psychiczne lub jego stan niebezpieczestwa41, jak o zasadzie
odpowiedzialnoci karnej za czyn pisze Lech Gardocki. Hobbes podziela pogld przedstawiciela wspczesnej doktryny prawa karnego, gdy pisze otym nastpujco: Ointencje,
ktre nigdy nie ujawniaj si wjakim dziaaniu zewntrznym, nie mona nigdy oskara
czowieka42. Wyranie rwnie odrnia grzech od przestpstwa, piszc: Tak wic kade
przestpstwo jest grzechem, lecz nie kady grzech jest przestpstwem43. Hodujc zasadzie
nullum crimen sine lege, filozof pisze, e: adne prawo ustanowione po dokonaniu jakiego czynu nie moe go uczyni przestpstwem, jeli bowiem ten jest niezgodny zprawem
Ibidem, s.379.
37
Cyt. za: H. Izdebski, Doktryny polityczno-prawne. Fundamenty wspczesnych pastw, Warszawa 2010, s.57.
38
39
K. Baran, Zdziejw prawa karnego Anglii. Midzy renesansem aowieceniem XVIXVIII w., Krakw 1996,
s.6772.
40
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz.553 ze zm.).
41
42
43
Ibidem, s.377.
35
36
18
Przegld Prawniczy
natury, to prawo istniao ju przed dokonaniem tego czynu, prawa za pozytywnego nie
mona pozna, nim zostao ustanowione, a co za tym idzie, nie mogo obowizywa44.
Hobbes wyranie pisze otym, e brak zakazu uniemoliwia postpowanie zgodne ztym
zakazem. Natomiast brak kary traktuje on jako wiadom decyzj ustawodawcy. Jest to
sygna dla amicego prawo, e moe podlega pod jakkolwiek sankcj wymylon przez
suwerena. Oczywicie samo dziaanie musi by bezprawne, gdy jak zostao to wyej udowodnione Hobbes twierdzi, e do odpowiedzialnoci mona pocign wycznie kogo,
kto sprzeniewierzy si jasno okrelonej iogoszonej normie. Inaczej rzecz si ma wsytuacji
gdy wyznaczono kar przed czynem, apo jej dokonaniu odpowiedzialno wymierzana jest
wysza bd nisza ni przewidziana wakcie normatywnym. Filozof zMalmesbury pisze
otym tak: Jeli bowiem kara, znana uprzednio, nie jest do wielka, by odstrasza ludzi od
popenienia przestpstwa, to jest ona zacht do niego; skoro bowiem ludzie porwnuj
korzy, jak im da przekroczenie prawa, ze szkod, jak im przyniesie kara, to z natury
rzeczy wybior to, co bdzie si im wydawao najlepsze dla nich. Gdyby wic zostali ukarani
surowiej, ni byli karani inni za to samo przestpstwo, to tutaj prawo stwarzaoby pokus
iwprowadzao wbd45. Prawodawca nie moe poddawa prbie swoich poddanych ani
bezprawnie zawya im wyrokw. Wynika ztego rwnie fakt, e Hobbes zgadza si ztez,
e wysoko kary powinna odstrasza przed popenieniem przestpstwa.
5. Kontratypy iwyczenia winy wLewiatanie
Hobbes widzi jeszcze szereg innych sytuacji, wktrych brak moliwoci przypisania
winy sprawcy wycza odpowiedzialno karn. Jego zasada winy jest bardzo zbliona do
tej znanej nam wspczenie, wyraonej wart.1 3 k.k. Oprcz wspomnianej nieletnioci iniepoczytalnoci Hobbes dopuszcza obron konieczn, ktra wjego ujciu wycza
win: nie mona przyj, iby kto przy ustanowieniu pastwa zrzek si obrony wasnego
ycia iciaa, gdzie prawo nie moe pody na czas, by da mu pomoc46. Zgodnie zdzisiejsz koncepcj obrony koniecznej, aby kontratyp ten by skuteczny, zamach musi by
bezporedni, czyli zagroone dobro moe by naruszone wnajbliszym czasie, tzn. dla
zapobieenia jego naruszenia konieczne jest podjcie dziaania (obronnego lub innego),
gdy wprzeciwnym razie zamach moe okaza si skuteczny47. Twierdzenie takie wydaje
si Hobbesowi oczywistoci, gdy pisze otym tak: Zabi natomiast czowieka dlatego,
e na podstawie jego czynw czy te jego grb mog wnioskowa, i mnie zabije, gdy
bdzie mg, jest przestpstwem (oile mam do czasu irodkw, by szuka ochrony uwadzy suwerennej)48. Filozof zblia si rwnie do koncepcji niewiadomoci bezprawnoci
czynu (bdu co do prawa) wyraonej wart.30 k.k: Brak wszelkiej moliwoci poznania
prawa odejmuje czynowi cakowicie charakter winy49. Zakres stosowania tego wyczenia
44
45
46
47
48
49
Ibidem, s.380.
Ibidem, s.380.
Ibidem, s.384.
19
winy, w dzisiejszym prawie karnym, jest mocno ograniczony i gwnie ma zastosowanie

do sytuacji, gdy obywatel nie mia monoci (zwiny pastwa) dowiedzenia si oobowizujcym prawie. Na organach wadzy spoczywa wic obowizek informowania obywateli
onowym ustawodawstwie itemu zadouczyni maj biece publikacje aktw prawnych
wdziennikach urzdowych, aprzede wszystkim winternecie. Wkocu dominujc zasad
we wspczesnym systemie prawnym jest zasada ignorantia iuris nocet. Na t kwesti podobnie zapatruje si Hobbes, ktry pisze: Prawo bowiem, oktrym czowiek nie jest wstanie si poinformowa, nie ma dla niego mocy obowizujcej. Natomiast brak starannoci
winformowaniu si nie powinien by uwaany za brak moliwoci50. Hobbesowi znana
jest rwnie koncepcja przymusu wzgldnego (vis compulsiva) polegajca na wywieraniu
nacisku na wol czowieka, ale niewykluczajca kierowania przez t wol jego zachowaniem
si51. Potwierdza to, notujc: Jeeli czowiek zostaje zmuszony grob natychmiastowej
mierci do tego, iby uczyni co przeciw prawu, to jest cakowicie usprawiedliwiony, jako
e adne prawo nie moe zobowizywa czowieka, iby zaniecha ochrony swojej wasnej
osoby52. Wzwizku ztym Hobbes nie uwaa za przestpstwo dziaalnoci przeciwko swojemu pastwu w niewoli53. Kolejnym kontratypem wystpujcym w Lewiatanie jest zgoda
pokrzywdzonego (dysponenta dobrem), ktra wycza odpowiedzialno karn54. Hobbes
pisze otym wnastpujcy sposb: Cokolwiek zostanie uczynione czowiekowi zgodnie
zjego wasn wol, wskazan wykonawcy czynu, nie jest naruszeniem jego prawa55. Wjego
koncepcji win wycza rwnie zachowanie podejmowane zgodu oraz zgodne zrozkazem suwerena56. To ostatnie organicznie jest tosame z ca filozofi Hobbesa i z pozycj suwerena wjego pastwie. Rozkaz tego ostatniego jest prawem, co oznacza, e gdy
suweren rozkazuje, by co zostao dokonane wbrew poprzedniemu wasnemu jego prawu,
to rozkaz w odniesieniu do tego poszczeglnego czynu jest odwoaniem tego prawa57.
Pokutuje tu wyranie koncepcja prawa naturalnego Hobbesa, ktra utosamiaa je zprawem pozytywnym. Gdy suweren kae nam dokona czego co dotychczas byo bezprawne,
tworzy now norm. To oczywicie moe prowadzi do ogromnych naduy itragicznych
skutkw, gdy nie istnieje aden system normatywny ponad prawo pozytywne. Wkoncepcji
filozofa obrona przyjta przez zbrodniarzy na procesach norymberskich byaby suszna.
Podali przecie jedynie za rozkazem przeoonych.

52
53
Ibidem, s.387.
54
55
56
Ibidem, s.387388. Przestpstwo kradziey dokonanej zgodu znane jest wConstitutio Criminalis Carolina
z1532r. Lech Gardocki utosamia je ze wspczesnym stanem wyszej koniecznoci zart.26 k.k., wywodzc jego ewolucj zprawa rzymskiego iprawa kanonicznego, gdzie wyraono maksym necessitas non habet
legem. Zob. L. Gardocki, op.cit., s.119.
57
50
51
20
Przegld Prawniczy
6. Rozwiza nierozwizywalne czyli oTomasza Hobbesa walce

ospjnodoktryny
Hobbes wpewnym stopniu zdaje sobie spraw zuomnoci wasnej idei. Tworzy wic
pojcie dziaania nieprzyjaznego, czyli zachowania suwerena niezgodnego z prawem
naturalnym58. Nie definiuje go jednak iogranicza si do wymienienia, jakie dziaania wadzy
uwaa za nieprzyjazne. Oczywicie jest to osdzenie bez procesu sdowego, czyli prawo
zagwarantowane Anglikom ju wPetycji Prawa z1628r., asigajce swymi korzeniami a
do Wielkiej Karty Swobd z1215r. Jest to rwnie kara wymierzona przez sdziw, ktrzy
prawo do sdzenia sobie uzurpowali inie wywodz go od suwerena. S to te kary wymierzone wstopniu wikszym ni przewidziany wustawie. Jak to zostao ju opisane powyej,
s to rwnie kary zadane za czyny popenione przed kryminalizacj danego zachowania59.
Hobbes takie dziaania uwaa za sprzeczne zprawem natury isprawiedliwoci. Pisze, e:
Wszelkie kary nakadane na poddanych niewinnych, czy wielkie, czy mae, s przeciwne
prawu natury, kara bowiem jest tylko za przekroczenie prawa iwobec tego nie moe by
karany czowiek niewinny60. Samo stwierdzenie, e takie dziaanie jest nieprzyjazne iniezgodne zprawem natury nie wystarcza. Hobbes nie daje jakichkolwiek narzdzi poddanym
suwerena do wyegzekwowania swoich praw. Utosamienie prawa naturalnego z prawem
pozytywnym nie daje jemu, jako filozofowi, moliwoci stworzenia wswojej teorii obrony
przed niesprawiedliwym dziaaniem wadcy. Filozof zgadza si tylko na opr wobec suwerena, gdy ten usiuje pozbawi swojego poddanego ycia. Lecz wtedy jest ju za pno na
szerokie dziaanie, gdy dy si wwczas nie do oglnej zmiany systemu, lecz jedynie do
ochrony wasnego ycia. Nie dopuszczajc buntw ijakichkolwiek prb obalenia wadzy,
Anglik utopijnie sdzi, e suweren nie bdzie ama prawa irzdzi niesprawiedliwie. Hobbes pad tu ofiar spjnoci swojego wasnego systemu filozoficznego.
Wymieniajc dziaania nieprzyjazne, Hobbes opisuje gwne zasady swojej teorii
karania. Skania si ku teoriom oglnoprewencyjnym iindywidualnoprewencyjnym, dominujcym we wspczesnych systemach karnych: wszelkie zo zadane bez intencji imoliwoci, iby usposobio przestpc czy te (dziki temu przykadowi) innych ludzi do
posuszestwa prawom, nie jest kar, lecz dziaaniem nieprzyjaznym, jako e bez takiej
intencji adna krzywda uczyniona nie podpada pod to miano61. Kara dla Hobbesa, zgodnie z tymi teoriami, ma dwa wymiary powinna odstrasza innych oraz samego skazanego przed popenianiem przestpstw62. Widoczne to jest rwnie wdefinicji kary przez
niego zaprezentowanej: Kara jest to zo zadane przez wadz publiczn temu, kto uczyni albo zaniecha czego, co ta wadza uwaa za przekroczenie prawa, przy tym zadane
wtym c e l u, b y wo l a l u d z i b y a d z i k i t e m u b a r d z i e j g o t o w a d o p o s u c h u
(wyrnienie moje R.J.)63. Naley pamita, e silna pozycja suwerena, wpastwie filozofa
Ibidem, s.397.
Ibidem, s.397398.
Ibidem, s.402.
Ibidem, s.397.
58
59
60
61
62
63
21
zMalmesbury, zostaa zbudowana na strachu przed kar Lewiatana: Zwszystkich uczu

najmniej skania do amania praw strach. Co wicej, jest to (wyczajc pewne natury szlachetne) jedyna rzecz (gdy s widoki na korzy albo gdy przyjemne moe by przekroczenie
praw), ktra sprawia, i ludzie zachowuj prawa64. Niemniej Anglik zdaje sobie spraw, e
rwnie strach moe by przyczyn przestpstw (strach owasne ycie lub utrat honoru),
lecz wtedy zastosowanie ma kontratyp obrony koniecznej oraz agodzcy wymiar kary
przykad suwerena.
7. Przykad jako podstawowa teoria kary filozofa zMalmesbury
Jak istotny dla caego prawa karnego Hobbesa jest przykad, wida wjego stosunku
do pojedynkw65. Zabrania ich, cho wowym czasie byy bardzo popularne. Twierdzi, e
niegodne jest bra wnich udzia, gdy ustawodawca nie wykaza nimi adnego zainteresowania i nie uregulowa przestpstwa obrazy w prawie. Cnotliwy czowiek, wedug niego,
nie powinien czu si uraony obelg, atym bardziej da za ni satysfakcji wpojedynku.
Gdy jednak bdzie usiowa zmierzy si z przeciwnikiem, czeka go kara, gdy przekracza prawo pozytywne, ktre jasno zabrania zabijania innych ludzi. Swe bezkompromisowe
stanowisko Hobbes jednak agodzi, piszc, e gdy: Te czyny, ktre prawo wyranie potpia, lecz ktre twrca prawa innymi widocznymi znakami swej woli milczco aprobuje, s
mniejszymi przestpstwami ni te same czyny potpione zarwno przez prawo, jak iprzez
twrc prawa66. Odnosi si to do pojedynku, ktry nawet woczach suwerena wydaje si
koniecznoci, gdy jeden z jego poddanych zostanie uraony. Gdy ten nie zada satysfakcji, traci woczach suwerena inie ma moliwoci awansu. Hobbes, opisujc t sytuacj,
dostrzega, e niekiedy prawo pozytywne rozmija si zwol suwerena. Dlatego cho pojedynki s zakazane pod grob mierci, kara za nie powinna by agodniejsza, gdy milczce
przyzwolenie na nie pojedynkujcy si otrzymuj od twrcy prawa suwerena. Przykad jest
bardzo wany wfilozofii prawa karnego Tomasza Hobbesa. Pisze otym wsposb barwny
wLewiatanie: wszelkie przestpstwa s tym wiksze, im wiksze wywouj zgorszenie, to
znaczy gdy staj si kamieniami, oktre potyka si czowiek saby, ktry patrzy nie tyle na
drog, ktr idzie, ile na wiato, jakie inni ludzie nios przed sob67. Pisze on rwnie
otym bardziej wprost: Gdy wic jaki czyn przynosi szkod nie tylko wchwili obecnej, lecz
rwnie (przez to, e daje przykad) ina przyszo, to jest on wikszym przestpstwem, ni
gdyby przynosi szkod tylko wchwili obecnej68. Ilustrujc swoje twierdzenia przykadem
(nomen omen), opisuje uznanego kaznodziej, ktry goszc swe heretyckie wizje jest wikszym zagroeniem dla pastwa ipowinien ponie wysz kar ni nikomu nieznana osoba
prywatna. Wtej teorii Hobbesa mona odszuka znan wspczesnym teoretykom prawa
karnego instytucj spoecznej szkodliwoci czynu, wyraon wart.115 2 k.k.: Rozmiar
wyrzdzonej lub grocej szkody wymieniona wkodeksie jako druga przesanka stopnia
64
65
66
67
68
Ibidem, s.384.
Ibidem, s.385.
Ibidem, s.391.
Ibidem, s.392393.
Ibidem, s.392.
22
Przegld Prawniczy
spoecznej szkodliwoci, bdzie wiksza wprzypadku kaznodziei ni zwykego czowieka,

ktry swoich heretyckich wizji nie szerzy szerszemu audytorium (oczywicie czyn ten nie
jest w prawie polskim karalny). Symptomatyczny jest dla Hobbesa wybr przykadu. To
wobec tych, ktrzy goszc nieprawdziwe teorie wiary, mog dopuci do obalenia suwerena, skierowane jest ostrze Lewiatana. Ci kaznodzieje, uznajc prymat prawa naturalnego
nad pozytywnym, uwaali, e niesprawiedliwego (przeladujcego innowiercw) wadc
mona usun z tronu. Dlatego te stanowisko Hobbesa wobec prawa naturalnego jest
tak jednoznaczne, a jego prawo karne oparte jest na sile przykadu zwikszajcego lub
wwyjtkowych sytuacjach (pojedynki) zmniejszajcego kar. Uzmysawiajc sobie funkcj
przykadu w teorii Hobbesa, atwiej zrozumie jego katalog przestpstw podany w rozdzialeXXVII Lewiatana Oprzestpstwach iokolicznociach uwalniajcych od winy lub j
zmniejszajcych69. Filozof zestawia tam dwa przestpstwa podobne, uderzajce wto samo
dobro prawne iargumentuje czemu jedno ma by surowiej karane ni drugie. Oile np. wysza karalno rozboju ni kradziey nie dziwi, to surowsze potraktowanie zgwacenia si,
ni zgwacenia poprzez uwodzenie pochlebstwem budzi we wspczesnym czytelniku
wtpliwo70. Podobnie rzecz si ma zuwodzeniem kobiety zamnej iniezamnej. Przestpstwo wobec tej pierwszej bdzie bardziej negatywnie oceniane przez Hobbesa. Wybr
kary bdzie tu uzaleniony od przykadu, ktry daje innym to przestpstwo. Filozof pisze
otym tak: prawo nie ma na oku poszczeglnego czowieka, lecz ogln postaw rodzaju
ludzkiego oraz spord dziaa niezgodnych zprawem, aprzynoszcych szkod ludziom
prywatnym, to jest wikszym przestpstwem, gdzie szkoda wpowszechnej opinii ludzi jest
najbardziej dotkliwa71. WXVII-wiecznej Anglii romans zmatk znacznie bardziej gorszy ni te same relacje zkobiet niezamn.
8. Tomasz Hobbes naiwny filozof liberalny
Filozofia Tomasza Hobbesa to spjny ilogiczny system oorganicznej caoci. Prawo

karne zajmuje wnim bardzo wan pozycj, gdy ma utrzymywa porzdek wpastwie. Na
nim zbudowana zostaa filozofia strachu angielskiego uczonego. Karanie jest istotnym
elementem Lewiatana: kary inagrody, ktre s jak gdyby nerwami icignami, co poruszaj
czonki i stawy pastwa72. Potwierdza to ilustracja do pierwszego angielskiego wydania
ksiki, opublikowanego wLondynie w1651r. tzw. wydania zgow73. Na rycinie tej
widoczny jest suweren, ktry grujc nad swoim pastwem, wprawej rce trzyma miecz,
awlewej pastora. Krzysztof Komiski pisze otym tak: Nieprzypadkowo suweren []
dziery bero ipastora symbole wadzy wieckiej ireligijnej (na wypadek, gdyby ktry
z poddanych obawia si bardziej kary pomiertnej ni doczesnej)74. Wadca u Hobbesa
jest monarch (o ile t form sprawowania rzdw wybior jednostki w umowie midzy
69
70
71
72
73
74
Ibidem, s.376395.
Ibidem, s.393394.
Ibidem, s.394.
Ibidem, s.405.
23
sob) o absolutnej potdze. Suweren sprawuje zarwno wadz wieck, jak i duchow.
Dlatego utosamia on prawo naturalne iprawo pozytywne. Jakiekolwiek zbrojne wystpienie przeciwko niemu jest niemoliwe. Jego rozkaz, przeciwny obowizujcemu prawu, nie
jest bezprawny, gdy wola twrcy prawa jest prawem75. Niczym nieograniczona wadza
suwerena moe nas zmusi do jakiegokolwiek dziaania sprzecznego znaszym sumieniem
czy normami. Itu wystpuje najwikszy mankament filozofii Hobbesa. Stworzy on ide,
ktra wteorii ma dziaa niczym automatyczna maszyna, lecz nie ma wniej miejsca na jakkolwiek uomno suwerena. Hobbes sdzi, e gdy ludzie opuszcz stan wojny ioddadz si
pod wadz suwerena, wszelka niesprawiedliwo si skoczy. On sobie jej wrcz, na gruncie dziaalnoci wadzy, nie wyobraa: Przez dobre prawo nie rozumiem prawa sprawiedliwego, adne bowiem prawo nie moe by niesprawiedliwe76. Agdy ju jest niesprawied
liwe, to jego dugodystansowym celem jest korzy ludzi, ktrzy swym krtkowzrocznym
widzeniem iegoistycznym myleniem nie s wstanie tego zrozumie: najwikszy nawet
nacisk wadcw suwerennych wypywa nie zzadowolenia czy korzyci, jakiej mog oczekiwa ze szkody czy osabienia swych poddanych, ktrych moc ywotna stanowi wasn si
ichwa wadcw, lecz ztego, i sami poddani stawiaj opr iniechtnie o na wasn
sw obron ie to zmusza ich wadcw, by znich wycigali, co mog, wczasie pokoju, tak
iby mieli rodki na wypadek, gdy nagle zjawi si potrzeba, by stawi opr wrogom albo
wykorzysta sytuacj77. Anie ma nic gorszego ni ta potrzeba, gdy wsytuacji czowieka
nigdy nie moe nie by takiej czy innej niewygody ie nawet najwiksza strona ujemna, jak
moe przedstawia dla ludu wogle jaka forma rzdu, jest zaledwie dostrzegalna wporwnaniu ztymi straszliwymi biedami inieszczciami, jakie towarzysz wojnie domowej, albo
wporwnaniu zt nieuregulowan sytuacj ludzi, ktrzy nie maj nad sob wadcy inie
s poddani prawom ani wykonywajcej przymus mocy, ktra powstrzymywaa ich rce od
rabunku izemsty78. Dla Hobbesa nie ma nic gorszego ni stan wojny, podczas ktrego
jednostki pozbawione s wadzy suwerennej ipanuje wszechogarniajca agresja. Trudno tu
nie widzie paraleli midzy yciem Hobbesa ajego dowiadczeniami ztarganej religijnymi
konfliktami Anglii XVII wieku. Jednak jego wizja Lewiatana jest bardzo utopijna, jeli nie
naiwna: Mona sobie pomyle, e prawo jest dobre, gdy jest korzystne dla suwerena,
choby nie byo konieczne dla ludu; ale tak nie jest. Nie mona bowiem oddziela dobra
suwerena i dobra ludu. Saby suweren ma sabych poddanych; a saby jest lud, ktrego
suwerenowi brak mocy, iby rzdzi nim wedle jego woli79. Twierdzenie takie moe burzy
wspczesnego czytelnika, jednak trudno obarcza filozofa angielskiego naszymi dowiadczeniami XX wieku. wiat za jego czasw dopiero mia wkroczy na drog ku absolutnej
wadzy, ktra staa wsprzecznoci zinteresem iwolnoci poddanych.
Prawa suwerena, ujte wten sposb, mog prowadzi do gigantycznych naduy zjego
strony, zczego Hobbes zdawa sobie spraw. Stworzy wtym celu szereg liberalnych obwarowa, ktre miay chroni poddanych przed samowol wadzy. Przede wszystkim prawo
75
76
77
78
79

Ibidem, s.431432.
Ibidem, s.271.
Ibidem, s.271.
Ibidem, s.432.
24
Przegld Prawniczy
wjego ujciu to drogowskaz, ktry ma za pomoc przykadu naucza spoeczestwo podanych zachowa: rzecz praw [] nie jest odejmowa ludziom wszystkie ich dziaania
zalene od ich woli, lecz kierowa nimi i utrzymywa ich w takim ruchu, iby sami nie
czynili sobie krzywdy swymi wasnymi porywczymi pragnieniami, nieopatrznoci czy te
brakiem rozwagi; podobnie stawia si poty nie dlatego, iby zatrzymywa podrnych, lecz
eby utrzymywa ich wruchu wpewnym kierunku. Prawo wic, ktre nie jest niezbdne
inie odpowiada pewnej potrzebie, nie jest dobrym prawem, jako e nie ma tego celu, jaki
winno mie prawdziwe prawo80. Filozof tworzy wic najwaniejsze obwarowanie wolnoci, aktualne po dzi dzie. Wjego ujciu poddany moe czyni wszystko to, co nie zostao
uregulowane przez prawo. Przeciwne rozumowanie bdzie obecne a do rewolucji francuskiej. Troszczc si opoddanych, suweren zapewnia im take gwarancj, e nie bd karani
za przestpstwa, ktre nie s przewidziane wprawie. Zapewnia im wolno osobist, czyli
pewno, e nie zostan skazani bez procesu sdowego. Gwarantuje, e myli ipogldy nie
bd stanowi podstawy oskarenia. Nie pozwala rwnie wymierza kar wyszych ni te
dotychczas obowizujce. Jest tutaj zgodny ze wspczesn zasad prawa karnego zasad
nullum crimen sine lege. Kady akt prawny wpastwie Hobbesa musi by naleycie ogoszony,
agdy zasada ta zostaje pogwacona iludzie nie znaj swoich praw, nie mona ich pocign
do odpowiedzialnoci za zachowanie niezgodne z norm. Hobbes, wyjtkowo tutaj, nie
ogranicza si do diagnozy, lecz formuuje konkretne zalecenia. Aby zapewni poddanym
szerok znajomo prawa, przewiduje spotkania, na ktrych lud ma dowiadywa si oswoich uprawnieniach i obowizkach81. Po naboestwach i wszelkich pastwowych uroczystociach miay nastpowa, wjego teorii, wystpienia uczonych, ktrych zadaniem miao
by wykadanie obowizujcego prawa. Wkocu Hobbes doskonale zdaje sobie spraw, e
ignorantia iuris nocet. Filozof zMalmesbury, wLewiatanie, gwarantuje rwnie szereg kontratypw takich jak obrona konieczna, zgoda pokrzywdzonego czy gd. Wyrnia rwnie
okolicznoci wyczajce win: nieletnio, niepoczytalno ibd co do prawa. Podzia ten
jest jednak wymuszony wspczesnym myleniem onauce prawa karnego. Dla Hobbesa, we
wszystkich wymienionych wyej przypadkach, nie ma winy izarazem czynu. Nie dokonuje
on rozrnienia midzy brakiem czynu abrakiem winy, dlatego uwaa rwnie, e karze nie
bdzie podlega sprawca, ktry dokona przestpstwa pod wpywem przymusu wzgldnego.
Kary wpastwie Tomasza Hobbesa maj wymiar oglnoprewencyjny iindywidualnoprewencyjny. Maj odstrasza innych ludzi od popeniania przestpstw sw surowoci oraz
maj zniechca do nich samego kryminalist. Dlatego Hobbes kadzie tak wielki nacisk
na indywidualny wymiar kary, dostosowany do pozycji przestpcy irodzaju naruszonego
dobra. Dla Hobbesa wszelkie odchylenie od linii prostej wrwnej mierze jest krzywizn,
co susznie zauwayli stoicy; to przecie std nie wynika, iby wszelkie przestpstwa byy
wrwnej mierze niesprawiedliwe, podobnie jak nie wszelkie linie krzywe s wrwnej mierze
krzywe82. To zdanie to kwintesencja doktryny Tomasza Hobbesa. Zdaje on sobie spraw
ze zoonoci problemw wystpujcych przy nakadaniu kar. Wie jak wielki to instrument wrkach suwerena idlatego tworzy pojcie aktw nieprzyjaznych. Tworzy szereg
80
81
82
Ibidem, s.432.
Ibidem, s.425.
Ibidem, s.386.
25
liberalnych ogranicze wadzy suwerena, stosowanych po dzi dzie wprawie karnym. Jest
wswojej filozofii bardzo racjonalny, ale nie zauwaa, e przez to jego koncepcja ma jedn
istotn wad. Gdy nie stoi nad suwerenem jakiekolwiek ograniczenie (czy to w postaci
jakiej innej wadzy, czy prawa naturalnego), moe on zachowywa si dowolnie, amic
fundamentalne prawa jednostki. Wynika to jednak zprzyjtej przez niego koncepcji prawa
ponadpozytywnego, ktre jest, wjego myli, siedliskiem idei wywrotowych ijakkolwiek by
nie byo suszne, nie moe by stosowane w pastwie Lewiatana. Tak wic ujcie prawa
karnego wfilozofii Tomasza Hobbesa jest na wskro liberalne inowoczesne, prowadzce
wbrew jego staraniom do niczym nieograniczonej wadzy suwerena.
26
Przegld Prawniczy
Criminal law in Thomas Hobbess Leviathan

Summary
This article aims to present the outline of Thomas Hobbess views on criminal law encapsulated in his Leviathan. The XVII century philosopher is known for the theory of a social
contract that leads to a rule by an absolute sovereign. Monarchy (aristocracy or democracy as
Hobbes argues) is omnipotent and therefore the civil liberties in his state may easily be abridged.
Further, the English philosopher does not rely on any protection of civil liberties by the laws
of nature. In his opinion, laws of nature are an example of revolutionary ideas that falsely, in
the name of God, seek to violently overthrow a sovereign. Somewhat surprisingly, however, in
order to prevent the creation of an absolutist state, Hobbes constructs personal guarantees and
freedoms in his opinions on criminal law, that are typical for the Age of Enlightenment or the
modern rule of law.
Artur Szmigielski*
Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych**
1. Wstp
Wdoktrynie dominuje pogld, e pojcia prawa czowieka iprawa podstawowe

wUnii Europejskiej s rozumiane jako tosame1. Prawa te zostay uznane za zasad ogln
prawa unijnego2. Po wejciu wycie Traktatu zLizbony3 Unia ma wasny katalog tych praw
wpostaci Karty Praw Podstawowych4, ktra ma moc rwn Traktatom (art.6 ust.1 TUE5).
Zfaktu, e Karta ma aktualnie moc prawnie wic nie wynika jednak, e UE staa si
organizacj ochrony praw czowieka6 ani e Trybuna Sprawiedliwoci UE sta si drugim
Europejskim Trybunaem Praw Czowieka7. Unia Europejska nie jest organizacj chronic
prawa podstawowe per se, czyli za kadym razem, gdy istnieje obawa naruszenia ich standardu przez pastwa czonkowskie. Oddaj to sowa Rzecznik Generalnej E. Sharpston,
ktra stwierdzia, e: Karta nie przyznaje autonomicznych praw podstawowych, to jest praw niemajcych punktu stycznego ze sfer nalec do waciwoci Unii8.
Niniejszy problem ma charakter wielopaszczyznowy. Pewnym truizmem bdzie
bowiem przypomnienie, jak zoony jest obecnie system ochrony praw czowieka, ktry
skada si ze standardu konstytucyjnego, Europejskiej Konwencji Praw Czowieka9 oraz
standardu unijnego. Przywouje to refleksj prof. E. towskiej o multicentrycznoci
* Autor jest studentem Vroku na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz studentem IIroku II stopnia wCentrum Europejskim Uniwersytetu Warszawskiego.
** Niniejszy artyku powsta dziki yczliwej pomocy prof. Roberta Grzeszczaka zKatedry Prawa Europejskiego Wydziau Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego.
1
Por. F. Jasiski, Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Warszawa 2003, s.1728.
2
M.in. wwyroku Trybunau zdnia 14 maja 1974r., nr4/73, Nold ( Zb. Orz. 1974, s.491). Potwierdza to
obecnie art.6 ust.3 TUE.
3
Traktat zLizbony zmieniajcy Traktat oUnii Europejskiej iTraktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, sporzdzony wLizbonie dnia 13 grudnia 2007r. (Dz.U. 2009 nr203, poz.1569).
4
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE zdnia 26 padziernika 2012r. C 326/391).
5
Traktat oUnii Europejskiej iTraktat ofunkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (Dz.Urz. UE
zdnia 26 padziernika 2012r. C 326/01).
6
Zob. T. Tridimas, The General Principles of EU Law, Oxford 2006, p.613; A. Von Bogdandy, The European
Union as ahuman rights organization? Human rights and the core of the European Union, Common Market Law
Review 2000, No. 37, p.13071338.
7
K. Lenaerts, Trybuna Sprawiedliwoci a ochrona praw podstawowych, Europejski Przegld Sdowy 2013,
nr1, s.5.
8
Opinia rzecznika generalnego E. Sharpston z12.12.2013r. wsprawie C-456/12, O. przeciwko Minister
voor Immigratie, ECLI:EU:C:2013:837.
9
Konwencja oOchronie Praw Czowieka iPodstawowych Wolnoci sporzdzona wRzymie dnia 4 listopada 1950r.,
zmieniona nastpnie Protokoami nr3, 5 i8 oraz uzupeniona Protokoem nr2 (Dz.U. 1993 nr61, poz.284).
28
Przegld Prawniczy
wspczesnego prawa, czyli otym, e: Rne orodki, ito nie tylko krajowe, tworz wice prawo
imaj wasne kompetencje wzakresie jego interpretacji10.
System ochrony praw podstawowych UE wykazuje du specyfik na tle pozostaych
systemw ochrony praw czowieka. Generuje to wiele problemw, zktrymi musi zmierzy si polski sdzia, aby wprawidowy sposb zinterpretowa przepisy KPP jako czci
porzdku prawnego Unii. Wniniejszym artykule zostanie dokonana prba uporzdkowania
tych problemw iwskazania najwaniejszych punktw zapalnych, bdcych konsekwencjami stosowania KPP przez sdy krajowe. Szczeglne znaczenie dla celw niniejszej pracy
bdzie miao relewantne orzecznictwo Trybunau Sprawiedliwoci, ktry zgodnie zart.19
ust.1 TUE zapewnia poszanowanie prawa wwykadni istosowaniu Traktatw, co objawia
si przede wszystkim worzekaniu wtrybie prejudycjalnym (art.267 TFUE11).
2. Sdy krajowe jako stranicy praw podstawowych Unii Europejskiej
System ochrony prawnej wUnii Europejskiej ma charakter zdecentralizowany iskada

si zsdw unijnych oraz sdw krajowych12. System unijny to Trybuna Sprawiedliwoci
Unii Europejskiej, ktry tworz Trybuna Sprawiedliwoci, Sd i sdy wyspecjalizowane
(obecnie: Sd do spraw Suby Publicznej UE). Szczeglne znaczenie sdw krajowych
potwierdza art.19 ust.1 zd. 3 TUE, zgodnie zktrym pastwa czonkowskie zapewniaj
rodki zaskarania niezbdne do zapewnienia skutecznej ochrony sdowej wdziedzinach
objtych prawem Unii. Oznacza to, e wsposb funkcjonalny polskie sdy nale do systemu sdownictwa UE, gdy rozstrzygaj sprawy, ktrych przedmiot jest objty zakresem
zastosowania prawa UE (tzw. sprawy unijne). Innymi sowy, kiedy mamy do czynienia ze
spraw unijn przed sdem krajowym, to organ ten musi zastosowa prawo UE celem
rekonstrukcji podstawy normatywnej orzeczenia13. Prawo Unii Europejskiej, poza pewnymi
wyjtkami, nie tworzy przepisw proceduralnych wzakresie egzekwowania przez jednostki
uprawnie wynikajcych z przepisw prawa UE. Dochodzenie uprawnie na podstawie
tych przepisw oparte jest na zasadzie autonomii proceduralnej pastw czonkowskich14.
Szczeglne znaczenie sdw krajowych jest wzmocnione stosunkowo skromn iloci
postpowa bezporednio przed TS UE, zktrych moe skorzysta jednostka15.
E. towska, Midzy Scyll a Charybd sdzia polski midzy Strasburgiem a Luksemburgiem, Europejski
Przegld Sdowy 2005, nr1, s.3.
11
Traktat oUnii Europejskiej iTraktat ofunkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana) (Dz.Urz. UE
zdnia 26 padziernika 2012r. C 326/01).
12
Pojcie sdu krajowego ma charakter autonomiczny wprawie UE. Zob. szerzej: R. Grzeszczak, M. Krajewski, Sd wwietle przepisw art.47 KPP oraz art.267 TFUE, Europejski Przegld Sdowy 2014, nr6,
s.414.
13
D. Kornobis-Romanowska, Sd krajowy wprawie wsplnotowym, Krakw 2007, s.123.
14
Autonomia proceduralna pastw czonkowskich jest rozumiana (zgodnie zformu Rewe/Comet) jako
kompetencja pastwa czonkowskiego do uregulowania waciwoci sdw iprocedur sdowych sucych
rozpoznawaniu roszcze opartych na prawie UE. Zob: wyrok Trybunau zdnia 16 grudnia 1976r. wsprawie 33/76 Rewe, Zb. Orz. 1976, s.1989.
15
Zob. S. Biernat, Dostp osb prywatnych do sdw unijnych po Traktacie zLizbony (wwietle pierwszych orzecze),
Europejski Przegld Sdowy 2014, nr1, s.1219.
10
Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych
29
Zdecentralizowanie unijnego systemu sdownictwa objawia si brakiem stosunku podporzdkowania sdw krajowych przez TS UE. Oznacza to, e jednostka niezadowolona
zrozstrzygnicia sdu krajowego nie moe skierowa swojej skargi do Trybunau, traktujc go jako kolejn instancj odwoawcz. Tym samym odrnia to unijny system sdowy
od scentralizowanego systemu amerykaskiego, gdzie Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych jest sdem najwyszej instancji wsprawach podlegajcych prawu federalnemu (wtym
wsprawie ochrony praw czowieka). Ma to ogromne znaczenie zperspektywy jednostki. To
od sdu krajowego bdzie zaleao, czy zwrci si zpytaniem prejudycjalnym do TS UE
wkwestii wykadni prawa UE. Wprawdzie strony mogzoy wniosek do sdu krajowego
owydanie takiego pytania, ale nie jest on dla niego wicy. Procedura pyta prejudycjalnych
stanowi bowiem mechanizm wsppracy sdw krajowych i Trybunau16. Objawia si to
m.in. tym, e jedynie sd krajowy, przed ktrym toczy si postpowanie, moe zadecydowa
ozmianie lub wycofaniu tego pytania. Pytania takie nie mog by zaskaralne, anastpnie
uchylane przez krajowy sd wyszej instancji17. Autonomi proceduraln pastw czonkowskich ogranicza zasada efektywnoci prawa UE18. Zostao to potwierdzone worzeczeniu
Trybunau wodniesieniu do kwestii stosunku procedury prejudycjalnej do procedur krajowych, dotyczcych badania zgodnoci zKonstytucj przepisw prawa krajowego. Wsprawie Melki iAbdeli19 TS UE potwierdzi, e procedury pastw czonkowskich odnoszce si
do stwierdzania konstytucyjnoci przepisw krajowych nie mog ogranicza kompetencji
sdw tych pastw do wystpienia z pytaniem prejudycjalnym ani jurysdykcji Trybunau
wtym zakresie20.
Jak zauwaa N. Ptorak, stosowanie KPP pozwala sdom krajowym na uzyskanie
kompetencji oceny zgodnoci prawa krajowego zKart, podczas gdy nie maj takiej kompetencji do samodzielnej oceny zgodnoci zprawami konstytucyjnymi wprawie krajowym.
Uznajc, e KPP znajduje zastosowanie, sd krajowy moe zbada samodzielnie, czy wymogi
praw podstawowych regulowanych Kart zostay zachowane inie musi wystpowa wtym
zakresie do sdu konstytucyjnego21. Ustawodawstwo krajowe nie moe ogranicza rwnie
podstaw oceny ustawodawstwa krajowego dokonywanej przez sd krajowy pod ktem
zgodnoci Karty do spenienia okrelonych przesanek, np. oczywistoci naruszenia22.
Wynika to zutrwalonego orzecznictwa TS UE. Por. wyrok Trybunau zdnia 18 padziernika 1990r.
wsprawach poczonych C-297/88 iC-197/89, Dzodzi, Zb. Orz. 1990, s.I-3763, pkt 33.
17
Wyrok Trybunau zdnia 16 grudnia 2008r., nrC-210/06, Cartesio (Zb. Orz. 2008, s.I-9641).
18
A. Wrbel, Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sdy, t.1, Warszawa 2010, s.241.
19
Wyrok Trybunau zdnia 22 czerwca 2010r., nrC-188/10 iC-189/10, Melki iAbdeli (Zb. Orz. 2010,
s.I-5667).
20
Ibidem, pkt 57. Zob. take: N. Ptorak, Procedura prejudycjalna wprowadzenie iwyrok TS z22.06.2010r.
w sprawie postpowa przeciwko Azizowi Melkiemu (C-188/10) i Slimowi Abdeliemu (C-189/10), Europejski
Przegld Sdowy 2010, nr10, s.50 inast.
21
Idem, Zakres zwizania pastw czonkowskich Kart Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Europejski Przegld Sdowy 2014, nr9, s.24.
22
Wyrok Trybunau z dnia 26 lutego 2013 r., nr C-617/10, kerberg Fransson (ECLI:EU:C:2013:105,
pkt48).
16
30
Przegld Prawniczy
Efektywno i ponadnarodowy charakter prawa UE odrnia w sposb znaczcy

unijny system ochrony praw podstawowych od systemu strasburskiego. System ochrony
prawnej na gruncie EKPCz ma charakter subsydiarny, asama Rada Europy, czyli organizacja, wramach ktrej powsta ten system, ma charakter stricte midzyrzdowy. Subsydiarno
tego systemu oddaje specyfika skarg indywidualnych do ETPCz. Aby z niej skorzysta,
zgodnie zart.35 ust.1 Konwencji, naley wyczerpa rodki krajowe. Wznaczcy sposb
opnia to egzekwowanie uprawnie na gruncie EKPCz23. Niewykonanie wyrokw ETPCz
przez wadz pastwow moe by co najwyej przedmiotem dziaa natury dyplomatycznej wramach Komitetu Ministrw (art.46 EKPCz).
Tymczasem system ochrony prawnej Unii stworzy wiele zasad okrelajcych relacje
prawa Unii z prawem krajowym oraz majcych na celu urzeczywistnienie efektywnoci
prawa UE, tj. zasad bezporedniej skutecznoci oraz pierwszestwa prawa Unii, zasad
skutku poredniego (tzw. prounijna wykadnia prawa UE), czy te odpowiedzialno
odszkodowawcz pastw czonkowskich za naruszenie prawa Unii. Natomiast waspekcie
proceduralnym, autonomi proceduraln pastw czonkowskich ogranicza zasada efektywnoci iekwiwalentnoci (rwnorzdnoci)24.
Zasady okrelajce relacje prawa Unii zprawem krajowym oraz ograniczajce autonomi proceduraln pastw czonkowskich maj daleko idce konsekwencje dla sdw krajowych. Przede wszystkim, jednostki mog powoywa si na bezporednio skuteczne przepisy Karty wcelu dochodzenia okrelonych uprawnie przed sdem krajowym25. Wrazie
niezgodnoci bezporednio skutecznych przepisw Karty z ustawodawstwem krajowym,
sd krajowy powinien dokona tzw. substytucji (zastpienia) poprzez niezastosowanie
przepisw krajowych i daniu pierwszestwa bezporednio skutecznym przepisom prawa
UE. Sd krajowy nie moe jednak podway przepisu prawa UE rzekomo niezgodnego
zprawami podstawowymi. Wtym celu musi zwrci si do TS UE, ktry ma waciwo
stwierdzania niewanoci prawa pochodnego Unii take wtrybie prejudycjalnym zart.267
TFUE26.
Prawa podstawowe UE mog stanowi take narzdzie wykadni prawa krajowego,
nawet wwczas gdy aden zprzepisw unijnych nie wykazuje bezporedniej skutecznoci,
czyli nie przyznaje jednostce jasnych, precyzyjnych, bezwarunkowych uprawnie, na ktre
moe si ona powoa przed sdem krajowym. W tym przypadku sd krajowy powinien
tak daleko, jak jest to moliwe, stosowa normy krajowe wzgodzie zwymogami ochrony
System Konwencji staje si coraz bardziej przeciony inieefektywny. Sam czas oczekiwania na rozstrzygnicie ETPCz czsto przekracza cztery lata od momentu zoenia skargi indywidualnej. W poczeniu zprzewlek procedur krajow okres ten stosownie si wydua. Zob. C. Balcerzak, Oddziaywanie
wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka w sferze inter partes i erga omnes, [w:] A. ledziska-Simon,
M.Wyrzykowski (red.), Precedens wpolskim systemie prawa, Warszawa 2010, s.163186.
24
Zob. szerzej: A. Wrbel, Autonomia proceduralna pastw czonkowskich. Zasada efektywnoci izasada efektywnej
ochrony sdowej wprawie Unii Europejskiej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny iSpoeczny 2005, nr1, s.3558.
25
Zostao to potwierdzone wwyroku Trybunau zdnia z22 grudnia 2010r., nrC-279/09, DEB (Zb.Orz.
2010, s.226229).
26
Spektakularnym przykadem stwierdzenia niewanoci aktu prawa pochodnego ze wzgldu na jego
niezgodno z prawami podstawowymi jest wyrok Trybunau z dnia 8 kwietnia 2014 r., nr C-293/12
iC-594/12, Digital Rights Ireland (ECLI: ECLI:EU:C:2014:238).
23
31
unijnych praw podstawowych. Jak zauwaa T. Tridimas, przypomina to zasad poredniego

skutku dyrektyw (wykadni prawa krajowego zgodnej zdyrektyw)27. Oznacza to, e spoczywajcy na sdzie krajowym obowizek odniesienia si do praw podstawowych przy dokonywaniu wykadni istosowaniu odpowiednich przepisw prawa krajowego jest ograniczony
przez oglne zasady prawa, wszczeglnoci zasad pewnoci prawa ibraku retroaktywnoci
prawa, inie moe suy jako podstawa do dokonywania wykadni prawa krajowego contra
legem28. Korzystanie z takiej wykadni moe doprowadzi do tzw. efektu wyczenia (wykluczenia), ktry oznacza, e sd krajowy nie moe zastosowa przepisu krajowego irwnoczenie nie moe zastosowa przepisu unijnego, poniewa nie jest to przepis bezporednio
skuteczny, nadajcy si do zastosowania przez sd. Efekt wykluczenia pojawia si wtedy,
kiedy przepisy prawa UE, awtym prawa podstawowe, s powoywane wcelu niezastosowania przepisu prawa krajowego, ktry jest znimi niezgodny29.
Prawa podstawowe, tak jak inne normy prawa UE, mog stanowi wic bezporednio
materialnoprawn podstaw prawn dla da jednostki (wprzypadku wywodzenia okrelonych praw znormy unijnej) lub oddziaywa na ostateczn podstaw prawn rozstrzygnicia
opartego na prawie krajowym (wprzypadku kwestionowania dopuszczalnoci zastosowania
prawa krajowego lub gdy konieczne jest zmodyfikowanie rezultatw wykadni przepisw
prawa krajowego wdrodze prounijnej wykadni)30. Mwic obrazowo, prawa podstawowe
mog peni dwojak funkcj wrkach jednostki. Mog stanowi or wwalce ookrelone roszczenia lub te tarcz, aby broni si przed niekorzystnymi nastpstwami okrelonych przepisw, ktrych zastosowanie przez wadze pastwa moe potencjalnie doprowadzi do naruszenia okrelonego prawa podstawowego.
Obowizki, ktre polski sd uzyska wzgldem ochrony unijnych praw podstawowych,
przywouj refleksj przedstawion przez N. Ptorak, otym, e: sdy krajowe uzyskuj rol
sdw konstytucyjnych badajcych nie tylko zgodno prawa krajowego zprawem unijnym, lecz take
zgodno prawa krajowego zprawami podstawowymi uznanymi wsystemie UE. Mog pomin krajowe
prawa podstawowe wich rozumieniu ustalonym wprawie konstytucyjnym iorzecznictwie, czyli poprzez
zastosowanie KPP odmwi stosowania konstytucji lub wkroczy wkompetencje sdw konstytucyjnych co
do rozstrzygania oprawach podstawowych31. Wymaga to duej wiadomoci iodwagi wrd polskich sdziw. Polska praktyka sdowa wskazuje jednak, e brakuje wiedzy na temat zakresu
stosowania przepisw Karty Praw Podstawowych. Przepisy te powoywane s w sposb
pomocniczy niezalenie od tego, czy dana sprawa wykazuje cznik zprawem UE32.
2.1. Zwizanie przepisami Karty przez sdy krajowe (art.51 ust.1 KPP)
Problem zwizania pastw czonkowskich (czyli przede wszystkim sdw krajowych)

unijnymi prawami podstawowymi nie jest nowy. Jeszcze przed przyjciem Karty Praw
27
28
29
30
31
32
T. Tridimas, op.cit., s.2931.

Wyrok Trybunau zdnia 16.06.2005r., nrC105/03,Pupino (Zb. Orz., s.I5285, pkt44 i47).
A. Wrbel, Stosowanie., s.154155.
D. Misik, Sprawa wsplnotowa przed sdem krajowym, Europejski Przegld Sdowy 2008, nr9, s.17.
N. Ptorak, Zakres, s.24.
Ibidem, s.17 wraz zcytowan tam literatur iwyrokami sdw polskich.
32
Przegld Prawniczy
Podstawowych zostao wydane orzeczenie Trybunau Sprawiedliwoci dotyczce zakresu

ich stosowania, jako zasady oglnej prawa UE. Wsprawie Wachauf 33 Trybuna wyjani, e
pastwa czonkowskie od momentu implementacji prawa UE s zwizane prawami podstawowymi Unii. Nastpnie doda, e obowizek przestrzegania praw podstawowych istnieje
take, gdy pastwa odstpuj od wymaga prawa Unii (ang. derogate from EU law provisions),
powoujc si na wyjtki traktatowe iwymogi imperatywne typu Cassis de Dijon34 wramach
swobd rynku wewntrznego35. Pastwa s zwizane przepisami Karty Praw Podstawowych
rwnie gdy dziaaj wzakresie prawa Unii36 (ang. within the scope of EU law).
Sprawy tej nie uatwio przyjcie Karty Praw Podstawowych. Zasadnicze znaczenie dla
okrelenia granic zwizania pastw czonkowskich przepisami Karty ma wykadnia uytego
wart.51 ust.1 KPP zwrotu: wzakresie, wjakim stosuj one prawo Unii. Wwersji angielskiej pojcie stosuj zostao okrelone, jako implementing, aniemieckiej, jako Durchfhrung.
Zakres znaczeniowy tego zwrotu zmienia si wielokrotnie podczas pracy nad Kart37.
Naley opowiedzie si za tez, e pojcie stosowanie prawa uyte wpolskiej wersji jzykowej art.51 ust.1 TUE ma autonomiczne znaczenie inie powinno by interpretowane
zperspektywy polskiego porzdku prawnego.
Wyjanienia dotyczce Karty Praw Podstawowych38 przecz idei, e art.51 ust.1 KPP
doprowadzi do ograniczenia dotychczasowego orzecznictwa Trybunau wzakresie zwizania pastw czonkowskich tymi prawami. Wtakim duchu wypowiedzia si Trybuna wsprawie Fransson39. TS UE stwierdzi, e: Poszanowanie praw podstawowych chronionych na mocy Karty
jest () konieczne, wsytuacji gdy przepisy krajowe mieszcz si wzakresie zastosowania prawa Unii.
Nie mog wic wystpowa sytuacje podlegajce prawu Unii, wktrych wspomniane prawa podstawowe nie
miayby zastosowania. Stosowanie prawa Unii oznacza wic jednoczesne zastosowanie praw podstawowych
chronionych na mocy Karty40. TS UE orzek wic jednoznacznie, e problem stosowania praw
podstawowych to problem stosowania prawa Unii Europejskiej. Jak dugo pastwo czonkowskie ma do czynienia ztym prawem, tak dugo musi bada, czy wtym przypadku nie
doszo do naruszenia praw podstawowych. K. Lenaerts uy trafnej metafory na okrelenie
tego zjawiska. Jego zdaniem, Karta jest cieniem prawa UE. Tak jak przedmiot wyznacza
zarys swojego cienia, tak zakres zastosowania prawa UE okrela zakres Karty41.
Wyrok Trybunau zdnia 13 lipca 1989r., nrC-5/88, Wachauf (Zb. Orz. 1989, s.2609, pkt 19).
Wyrok Trybunau zdnia 20 lutego 1979r., nrC-120/78, Cassis de Dijon (Zb. Orz. 1979, s.649).
35
Wyrok Trybunau zdnia 20 czerwca 1997r., nrC-368/95, Familiapress (Zb. Orz. 1997, s.I-3689) oraz
zdnia 18 czerwca 1991r., nrC-260/89, ERT (Zb. Orz. 1991, s.I-2925).
36
Wyrok Trybunau zdnia 18 grudnia 1997r., nrC-309/96, Annibaldi (Zb. Orz. 1997, s.I-7493).
37
Byo to spowodowane obaw pastw czonkowskich przed nieograniczonym zwizaniem ich przepisami Karty. Por. A. Wrbel, Oniektrych problemach sdowego stosowania Karty Praw Podstawowych, [w:] A. Wrbel
(red.) Karta Praw Podstawowych weuropejskim ikrajowym porzdku prawnym, Warszawa 2009, s.8485.
38
2007/C 303/02.
39
Wyrok Trybunau zdnia 26 lutego 2013r., nrC-617/10, kerberg Fransson (ECLI:EU:C:2013:105).
40
Ibidem, pkt 21.
41
K. Lenaerts, Wartoci Unii Europejskiej a pluralizm konstytucyjny, Europejski Przegld Sejmowy 2014,
nr9, s.6.
33
34
33
Specyfika unijnych praw podstawowych wwietle wyroku Fransson polega na szukaniu

odpowiedniego cznika zprawem UE. Spraw unijn (zelementem unijnym) bdzie kada
sprawa sdowa (lub administracyjna), ktrej przedmiot pozostaje wzwizku zprawem unijnym42. Przykadowo poprzez skorzystanie ze swobd rynku wewntrznego, bezporednie
zastosowanie przepisw traktatowych irozporzdzenia lub wykadnie przepisw krajowych,
bdcych wynikiem transpozycji dyrektywy do porzdku krajowego. Sd krajowy, ktry jest
waciwy do rozstrzygnicia sprawy przed nim zawisej, powinien zawsze dokona oceny,
jaki charakter ma ta sprawa. Powysza analiza jest konieczna zpunktu widzenia prawidowego zastosowania przepisw prawnych oraz wydania orzeczenia zgodnego z prawem43.
Wprzypadku ustalenia, e sprawa ma charakter unijny, sd krajowy obowizany jest do rozpatrzenia danej kwestii pod ktem zgodnoci zunijnymi standardami praw podstawowych,
ktre nie s badane wprzypadku sprawy czysto wewntrznej (ang. purely internal situations).
Sprawa czysto wewntrzna charakteryzuje si brakiem cznika zprawem UE. Przykadem moe by stan faktyczny wsprawie Kremzow44, wktrej TS UE stwierdzi, e hipotetyczna moliwo korzystania ze swobd wsplnotowych nie upowania Trybunau do
interpretacji praw podstawowych. Niniejsze prawa, w kontekcie klasycznego swobodnego przepywu wramach czterech swobd, zwizane s zpotrzeb wykazania czynnika
ekonomicznego oraz jakiego rodzaju przemieszczania si pomidzy pastwami czonkowskimi (tzw. element transgraniczny). Trybuna dopuszcza niekiedy, aby fizyczne przekraczanie granic miao charakter marginalny45. Kwestia fizycznego przemieszczania si jest
problematyczna zwaszcza wwietle przepisw oobywatelstwie Unii. Wwielu sprawach
pastwa czonkowskie byy zwizane prawami wynikajcymi zobywatelstwa UE, pomimo
tego i sprawa wydawaa si czysto wewntrzn46.
Analiza praktyki polskiego wymiaru sprawiedliwoci pokazuje, e liczba spraw unijnych zelementem transgranicznym jest znikoma wporwnaniu ze sprawami unijnymi bez
tego cznika47. S to tak zwane sytuacje agencyjne48 (ang. agency situations) zprzywoanej
formuy Wachauf, gdzie pastwo czonkowskie dziaa, jako cz zdecentralizowanej wadzy
wykonawczej Unii. Najszersz kategori spraw unijnych (azarazem najbardziej problematyczn w ramach tej formuy) s sprawy, w ktrych jednoczenie przepisy prawa krajowego wykonuj prawo UE idotycz sytuacji objtych zakresem dyrektywy49. Wskazwek
D. Misik, op.cit., s.16.
Zob. D. Kornobis-Romanowska, op.cit., s.229.
44
Wyrok Trybunau zdnia 29 maja 1997r., nrC-299/95, Kremzow (Zb. Orz. 1997, s.I-2629).
45
Zob. np. wyrok Trybunau zdnia 11 lipca 2002r., nrC-60/00, Mary Carpenter (Zb. Orz. 2002, s.I-6279).
46
Zob. m.in. wyrok Trybunau zdnia z8 marca 2011r., nrC-34/09, Zambrano (ECLI:EU:C:2011:124),
zdnia 2 padziernika 2003r., nrC-148/02, Garcia Avello (Zb. Orz. 2003, s.I-11613). Por. te: A. Frckowiak-Adamska, Oistocie praw wynikajcych zobywatelstwa Unii, Europejski Przegld Sdowy 2012, nr10,
s.28.
47
D. Misik, op.cit., s.1920 wraz zprzywoan tam literatur iorzecznictwem.
48
Sformuowanie to zostao przyjte w: J.H.H. Weiler, N.J.S. Lockhart, Taking rights seriously: The European
Court and its fundamental rights jurisprudence part I, Common Market Law Review 1995, No. 32, p.5194.
49
D. Misik, op.cit., s.20.
42
43
34
Przegld Prawniczy
do zinterpretowania tego typu spraw i jednoczenie odrnienia ich od sytuacji czysto

wewntrznych niepodlegajcych prawu Unii TS UE dostarczy wsprawie Siragusa50.
W tej sprawie Trybuna stwierdzi, e pojcie stosowania prawa Unii w rozumieniu
art.51 Karty wymaga istnienia powizania okrelonego stopnia, ktre wykracza poza blisko odnonych dziedzin lub poredni wpyw jednej dziedziny na drug51. W tym celu
naley m.in. zbada, czy: (1) omawiane uregulowanie krajowe ma na celu wykonanie przepisu prawa Unii, (2) jaki jest charakter tego uregulowania oraz to, (3) czy zmierza ono ku
realizacji celw innych ni te objte prawem Unii, nawet jeeli moe ono wsposb poredni
wpywa na to ostatnie, a take to, (4) czy istniej przepisy prawa Unii regulujce dan
dziedzin w sposb szczeglny lub mogce mie dla niej znaczenie52 fakty kluczowe dla
oceny, czy przepisy prawa UE nakadaj okrelonego rodzaju zobowizania wzgldem
pastw czonkowskich, wodniesieniu do sytuacji, ktrej dotyczy ewentualne postpowanie
sdowe53.
Okrelenie, czy przepis krajowy ma na celu wykonanie obowizku wynikajcego
ztranspozycji dyrektywy ma kluczowe znaczenie dla stosowania KPP. Zjednej strony przepisy prawa UE podkrelaj, e Karta nie rozszerza kompetencji Unii (art.6 ust.1 TUE oraz
art.51 ust.2 KPP), jednak zdrugiej strony zasada efektywnoci prawa UE czsto sprawia,
e dana sprawa, zpozoru nienaleca do kompetencji prawa UE, jest objta jej zakresem.
W tym celu sd krajowy powinien zastosowa wykadni celowociow, analizujc m.in.
motywy preambuy danej dyrektywy. Wskazuj one cel, jaki przywieca ustawodawcy unijnemu wprzyjciu tego aktu prawnego. Jest to wane, poniewa przepisy Unii bardzo czsto
wsposb oglny okrelaj obowizki cice na pastwach czonkowskich, dajc im pewn
wadz dyskrecjonaln wwyborze rodkw, sucych ich realizacji.
W sprawie Fransson byo to postanowienie dyrektywy, mwice wsposb generalny,
e: pastwa czonkowskie mog naoy inne obowizki, ktre uznaj za konieczne do prawidowego
naliczenia ipobrania podatku iuniknicia oszustw podatkowych54. Ustawodawstwo szwedzkie, jak
niemal kade ustawodawstwo zinnych pastw czonkowskich, okrelao tzw. przestpstwo
skarbowe, ktre obejmowao take skadanie faszywych zezna dotyczcych podatku VAT,
czciowo regulowanego przez prawo Unii. Przepisy szwedzkie regulujce to przestpstwo
zostay uznane przez TS UE za wykonujce prawo Unii, niezalenie od tego, e obowizyway na dugo zanim implementowano dyrektywy. Zorzeczenia Fransson wynika, e gdy
dana regulacja czy dziaanie pastwa bd suyy, nawet wniewielkim stopniu, wykonaniu
prawa unijnego bd traktowane jako mieszczce si wzakresie prawa UE na potrzeby
zastosowania KPP, jeeli bdzie suyo to efektywnoci prawa UE55.
Wyrok Trybunau zdnia 6 marca 2014r., nrC-206/13, Siragusa (ECLI: ECLI:EU:C:2014:126).
Ibidem, pkt 24.
52
Ibidem, pkt 25.
53
Ibidem, pkt 26.
54
Artyku 22 ust.8 szstej Dyrektywy Rady Nr77/388/EWG zdnia 17 maja 1977r. wsprawie harmonizacji ustawodawstw pastw czonkowskich wodniesieniu do podatkw obrotowych (Dz.Urz. WE L 145
zdnia 17 maja 1977, s.1).
55
Zob: N. Ptorak, Zakres, s.22; B. van Bockel, P. Wattel, New Wine into Old Wineskins: The Scope of the
Charter of Fundamental Rights of the EU after kerberg Fransson, European Law Review 2013, No. 6, p.878.
50
51
35
Tym samym kluczowe znaczenie wtym kontekcie ma zasada efektywnoci prawa UE,
ktra moe powodowa, e dana sprawa bdzie podlegaa prawu Unii, nawet jeeli zpozoru
nie bdzie miecia si wramach oczywistych kompetencji Unii (m.in. siy zbrojne, akty
stanu cywilnego, jzyk postpowania sdowego, zasiki irenty inwalidzkie). Wsytuacjach,
w ktrych istnieje moliwo powoania si na normy prawne UE samoistnie regulujce
kwestie praw podstawowych (zasada zakazu dyskryminacji), widoczna jest tendencja do
horyzontalnego przenikania tych praw nawet wobszarach, wktrych nie doszo do adnego
transferu kompetencji na rzecz Unii. Pastwa czonkowskie musz wykonywa bowiem
swoje uprawnienia w sposb zgodny z prawem UE. Stosujc zasad lojalnej wsppracy
(lojalnoci) zart.4 ust.3 TUE, pastwa czonkowskie obowizane s zapewni skuteczno
tych praw bez wzgldu na to, wjakiej dziedzinie wywieraj one skutek56.
Aby sd krajowy mg odpowiednio zinterpretowa art.51 ust.1 Karty wkonkretnej
sprawie, musi on rozway take znaczenie praw podstawowych, jako oglnych zasad prawa
UE (art.6 ust.3 TUE). Relacja art.51 ust.1 Karty do art.6 ust.3 TUE nie jest do koca
jasna57. Niniejszy problem ma charakter nie tylko akademicki. Sprecyzowanie tej relacji ma
ogromne znaczenie praktyczne, m.in. pozwala odpowiedzie na pytanie, jaki charakter ma
tzw. protok polsko-brytyjski (nr 30)58 wobec czci przepisw Karty. Jeliby zaoy, e
jest on skuteczny wobec czci przepisw Karty, to czy pomimo tego prawa podstawowe
nie maj zastosowania wobec Polski jako oglna zasada prawa UE?
Zdaniem C.H. Hofmanna generaln lini orzecznicz Trybunau jest uywanie Karty
mniej jako oddzielnego, samoistnego rda, ale tylko raczej jako jeden zpunktw argumentacyjnych59. Chocia zformalnego punktu widzenia oba rda maj charakter rwnorzdny, to jednak cz autorw m.in. A. Wrbel opowiada si za quasi-hierarchicznym umiejscowieniem Karty (stosowaniem jej ipowoywaniem si na jej przepisy przed
zasad ogln). Jego zdaniem, TS nie moe rozszerza wdrodze orzecznictwa katalogu
praw podstawowych okrelonych wKarcie60. Zkolei K. Lenaerts stwierdzi, e Karta wdalszym cigu stanowi rdo upowaniajce do odkrywania oglnych zasad prawa Unii
Europejskiej61.
Naley przychyli si do stanowiska K. Lenaertsa. Potwierdza to kontynuowanie linii
orzeczniczej TS UE wsprawie Mangold 62 oraz po przyjciu Karty worzeczeniu wsprawie
Zob. A. Frckowiak-Adamska, Obowizek poszanowania prawa wsplnotowego wdziedzinach nalecych do kompetencji wycznych pastw czonkowskich, Europejski Przegld Sdowy 2005, nr3, s.1924.
57
Szerzej na ten temat: C.H. Hofmann, C. Mihaescu, The Relation between the Charters Fundamental Rights and
the Unwritten General Principles of EU Law: Good Administration as the Test Case, European Constitutional Law
Review 2013, No. 9, p.73101.
58
Protok (nr 30). Wsprawie stosowania Karty praw podstawowych Unii Europejskiej do Polski iZjednoczonego Krlestwa.
59
Ibidem, s.76.
60
AWrbel, Oniektrych aspektach koncepcji praw podstawowych UE jako zasad, Europejski Przegld Sdowy
2014, nr1, s.105106.
61
K. Lenaerts, Exploring The Limits of The EU Charter of Fundamental Rights, European Constitutional Law
Review 2012, No. 8, p.376.
62
Wyrok Trybunau zdnia 22 listopada 2005r., nrC-144/04, Mangold (Zb. Orz. 2005, s.I-9981).
56
36
Przegld Prawniczy
Kckdeveci 63. Wsprawach tych Trybuna powoa si na ogln zasad zakazu dyskryminacji ze wzgldu na wiek (stanowicych rodzaj unijnych praw podstawowych), niezalenie od
transpozycji przepisw dyrektywy, ktra zdaniem TS UE wyznaczaa ramy tej zasady.
Trybuna kontynuowa t argumentacj nawet po przyjciu Karty. Zorzecznictwa TS UE
wynika, e aby mc zastosowa zakaz dyskryminacji ze wzgldu na wiek jako ogln zasad
prawa unijnego (ikad inn zasad ogln, ktra jest konkretyzowana przez dyrektyw),
konieczny jest upyw czasu na transpozycje przepisw dyrektywy (sprawa Kckdeveci).
Wprzypadku gdy termin na implementacj jeszcze nie upyn, dany przepis krajowy musi
suy jej transpozycji (sprawa Bartsch64), lub sytuacja faktyczna musi znajdowa si wzakresie zastosowania prawa unijnego ze wzgldu na inny przepis prawa UE (sprawa Mangold)65.
Trzeba zgodzi si zM. Safjanem, ktry stwierdzi, e zakres zastosowania praw podstawowych jako zasad i jako kodyfikacji w postaci Karty w gwnej mierze si pokrywa
(ang. overlapping). Mamy bowiem do czynienia zt sam funkcj obu rde zagwarantowanie wunijnym systemie aksjologii wpostaci przywizania do ochrony praw czowieka.
Wzwizku ztym byoby nieracjonalne isztuczne robi rnice pomidzy starymi prawami podstawowymi (jako zasadami oglnymi prawa UE) i nowymi w postaci Karty.
W obu przypadkach decydujcym kryterium bdzie zakres zastosowania prawa unijnego.
Obie kategorie praw w postaci zasady oglnej prawa UE i KPP maj ten sam zakres
zastosowania66.
Wwietle tych rozwaa naley opowiedzie si za tez, e tzw. protok polsko-brytyjski (nr 30) pozbawiony jest praktycznego znaczenia inie ogranicza stosowania przepisw
Karty przez polskie sdy. Nawet jeli protok ten ograniczaby moliwo powoywania si
na Kart, TS UE mgby uzna wprzypadku Polski dan norm prawn (ktra ze wzgldu
na protok nie obejmuje Polski) za ogln zasad prawa67. Trybuna Sprawiedliwosci
wsprawie N.S.68 potwierdzi, e protok ten nie podwaa obowizywania Karty wWielkiej
Brytanii (itym samym Polsce). Artyku 1 ust.1 protokou potwierdza jedynie tre art.51
Karty. Trybuna nie odnis si jednak do praw socjalnych (ztytuu IV Karty), do ktrych
odwouje si ust.2 art.1 protokou, mwic, e nic, co zawarte jest wtytule IV Karty nie
stwarza praw, ktre mog by dochodzone na drodze sdowej. Wikszo praw socjalnych
iekonomicznych nie ma jednak charakteru bezporednio skutecznych inaley je interpretowa jako zasady69. Wskazuj one oglne wartoci, do ktrych przestrzegania zobowizuje
si UE. Nie mog by jednak bezporednio powoywane przed sdami. Zasady s bowiem
Wyrok Trybunau zdnia 19 stycznia 2010r., nrC-555/07, Kckdevec (Zb. Orz. 2010, s.I-365).
Wyrok Trybunau zdnia 23 wrzenia 2008r., nrC-427/06, Bartsch (Zb. Orz. 2008, s.I-7245).
65
Zob. A. Zawidzka-ojek, Zakaz dyskryminacji ze wzgldu na wiek wprawie Unii Europejskiej, s.211212.
66
M. Safjan, Areas of application of The Charter of Fundamental Rights of The European Union: fields of conflict?,
European University Institute. Department of law. Working Paper 2012, No. 22, Italy 2012, p.5.
67
Por. A. Wyrozumska, Inkorporacja Karty Praw Podstawowych do prawa UE, [w:] Ochrona Praw Podstawowych
wUnii Europejskiej, J. Barcz (red.), Warszawa 2008, s.112.
68
Wyrok Trybunau z dnia 21 grudnia 2011 r., nr C-411/10, C-493/10, N.S. i M.E. (Zb. Orz. 2011,
s.I-13905).
69
Zdaniem A. Wrbla nie budzi to wikszych zastrzee, gdy s to nakazy optymalizacyjne, ktre powinny by realizowane wnajwikszym moliwym rozmiarze. AWrbel, Oniektrych aspektach, op.cit., s.107.
63
64
37
bardziej adresowane do ustawodawcy, ktry powinien im nada tre normatywn. To pastwa iUE bd musiay wtoku swojej dziaalnoci urzeczywistnia tre zasad70.
2.2. Kolizja unijnych praw podstawowych wobec innych celw iwartoci
Ustalenie przez sd krajowy, e wrozstrzygniciu danej sprawy musi uwzgldni standard unijnych praw podstawowych, nie wyczerpuje jednak problemw zwizanych ze stosowaniem przepisw Karty. Kluczowym jest pytanie: jaki standard zawiera dany przepis Karty,
czyli jakie wypywaj zniego prawa dla jednostki ijednoczenie odpowiadajce im obowizki
wadzy pastwowej lub ewentualnie innej jednostki prywatnej71. Do praktyki sdowniczej
naley wyznaczanie treci praw podstawowych. Jak wskaza A. Tizzano wtym kontekcie
wikszego znaczenia nabieraj trybunay, anie karty72.
Standard przepisw Karty jest okrelony przez jej quasi-przepisy kolizyjne (art. 52
i53 KPP). Zprzepisw tych wypywaj nastpujce idee przewodnie stosowania przepisw Karty: (1) krajowe systemy wartoci itradycje praw podstawowych oraz ksztatujce
tosamoci funkcje krajowych trybunaw konstytucyjnych zostaj zachowane; (2) zapewnia si moliwie najwiksz spjno ochrony praw podstawowych w Europie poprzez
materialn inkorporacj znakomitej wikszoci przepisw EKPCz do Karty73. Zaoenia
te icele wynikay m.in. zkoniecznoci zapewnienia koniecznego poziomu koherencji systemw ochrony praw czowieka i podstawowych wolnoci na kontynencie europejskim.
Zapewnienie to zaley od otwartoci unijnego systemu praw podstawowych wanie na
te inne systemy74. Pomimo tej otwartoci, ze wzgldu nazoono niniejszego problemu,
kolizja pomidzy rnymi systemami jest nieuchronna. Kolizja unijnych praw podstawowych moe dotyczy take innych celw iwartoci, ktre s uznawane wporzdku prawnym Unii (m.in. tosamo narodowa pastw czonkowskich art.4 ust.2 TUE). Unijne
prawa podstawowe nie maj bowiem charakteru absolutnego, co wynika zart.52 ust.1 KPP.
Redakcja tego przepisu przypomina art.31 ust.3 Konstytucji RP75.
Ibidem.
Horyzontalny efekt praw podstawowych jest ywo dyskutowany wdoktrynie. Zob.: M. Safjan, Ornych metodach oddziaywania horyzontalnego praw podstawowych na prawo prywatne, Pastwo iPrawo 2014, nr2,
s.333; T. Papadopoulos, Criticizing the Horizontal Direct Effect of the EU General Principle of Equality, European Human Rights Law Review 2011, No. 4, p.437447; C.C. Murphy, Using the EU Charter of Fundamental Rights Against Private Parties after Association De Mdiation Sociale, European Human Rights Law
Review 2014, No.170.
72
A. Tizzano, Stosowanie Karty Praw Podstawowych UE wpastwach czonkowskich (art.51 ust.1 Karty), Europejski Przegld Sdowy 2014, nr9, s.31.
73
A. Wrbel, Postanowienia oglne dotyczce wykadni istosowania Karty, [w:] A. Wrbel (red.), Karta Praw Podstawowych. Komentarz, Warszawa 2013, s.1293.
74
Ibidem.
75
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe wdniu
2kwietnia 1997r., przyjta przez Nard wreferendum konstytucyjnym wdniu 25 maja 1997r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wdniu 16 lipca 1997r. (Dz.U. 1997 nr78, poz.483).
70
71
38
Przegld Prawniczy
Wynika to take zutrwalonego orzecznictwa TS UE. Trybuna wsprawie 44/79 Hauer76

stwierdzi, e prawa podstawowe nie maj charakteru absolutnego inaley wzi pod uwag,
wjakich stosunkach spoecznych funkcjonuj. Wzwizku ztym mona nakada ograniczenia wkorzystaniu z tych praw. Ograniczenia te musz jednak odpowiada celom interesu
oglnego realizowanego przez UE. Speniony musi zosta wymg zasady proporcjonalnoci, atake nie mona ingerowa wsam istot tych praw. Trybuna orzek nadanie prymatu prawom podstawowym nad swobodami rynku wewntrznego77, ani nad tosamoci
konstytucyjn pastw czonkowskich78. Wrcz przeciwnie, podkrela, e okrelone interesy
wpostaci ochrony praw czowieka powinny by wywaone, zuwzgldnieniem wszelkich
okolicznoci sprawy imarginesu wadzy dyskrecjonalnej, pozostawionej pastwom czonkowskim wrozstrzyganym zakresie.
Do obowizkw sdw krajowych, podczas wykonywania przez nich prawa unijnego,
naley take zapewnienie waciwej rwnowagi pomidzy wchodzcymi w gr rnymi
prawami podstawowymi (czyli interesami rnych osb prywatnych). Wsprawie Bodil Lindqvist79 TS UE stwierdzi, e naley znale odpowiedni rwnowag midzy, zjednej strony,
swobod wypowiedzi i swobod wykonywania dziaalnoci wzbogacajcej ycie religijne,
azdrugiej strony, ochron ycia prywatnego. Wpodobnym duchu Trybuna wypowiedzia
si w sprawie Bonnier Audio80. W sprawie tej rozwaano, czy ustawodawstwo UE81 sprzeciwia si uregulowaniom krajowym umoliwiajcym osobom prywatnym danie danych
osobowych (m.in. adresw IP). Trybuna stan na stanowisku, e jeeli pastwa czonkowskie decyduj si na przyjcie takiej regulacji, to musz oprze si na takiej wykadni aktw
unijnych, ktra pozwoli na zapewnienie odpowiedniej rwnowagi midzy poszczeglnymi
prawami podstawowymi chronionymi przez porzdek prawny Unii Europejskiej.
Problematyczn kwesti pozostaje rwnie relacja standardu Karty do standardw
konstytucyjnych wposzczeglnych pastwach czonkowskich. Literalna wykadnia art.53
Karty oznacza, e postanowienia Karty nie podwaaj inie ograniczaj postanowie konstytucji pastw czonkowskich. Jeeli standard konstytucyjny jest wyszy, to zgodnie ztym
przepisem zyskuje on pierwszestwo nad przepisami Karty. Tymczasem zupenie inne
stanowisko zaj TS UE wsprawie Melloni82. Zdaniem Trybunau, art.53 Karty potwierdza wprawdzie, e gdy akt prawa Unii wymaga przyjcia krajowych aktw stosowania,
organy isdy krajowe s uprawnione do stosowania krajowych standardw ochrony praw
podstawowych, oile zastosowanie owych standardw (1) nie podwaa poziomu ochrony
Wyrok Trybunau zdnia 13 grudnia 1979r., nr44/79, Hauer (Zb. Orz. 1979, s.3727).
Wyrok Trybunau zdnia 12 czerwca 2003r., nrC-112/00, Schmidberger (Zb. Orz. 2003., s.I-5659).
78
Wyrok Trybunau z dnia 22 grudnia 2010 r., nr C-208/09, Ilonka Sayn-Wittgenstein (Zb. Orz. 2010,
s.I-13693).
79
Wyrok Trybunau zdnia 6 listopada 2003r., nrC-101/01, Bodil Lindqvist (Zb. Orz. 2003, s.I-12971).
80
Wyrok Trybunau zdnia 14 kwietnia 2012r., nrC461/10, Bonnier Audio (ECLI:EU:C:2012:219).
81
Dyrektywa Nr2002/58/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 12 lipca 2002r. dotyczca przetwarzania danych osobowych i ochrony prywatnoci w sektorze cznoci elektronicznej (Dz.Urz. WE
L201 zdnia 31 lipca 2002r., s.3747).
82
Wyrok Trybunau zdnia 26 lutego 2013r., nrC-399/11, Melloni (ECLI:EU:C:2013:107).
76
77
39
wynikajcego zKarty stosownie do wykadni Trybunau (2) ani pierwszestwa, jednolitoci

iskutecznoci prawa Unii83.
Pierwszy zwarunkw jest expressis verbis okrelony wart.53 Karty. Zinterpretacji tego
przepisu wynika, e aby mona byo stosowa krajowe przepisy konstytucyjne, to poziom
tych przepisw musi by co najmniej rwny przepisom Karty (standard konstytucyjny
nie moe podwaa ochrony wynikajcej z Karty). Standard Karty jest okrelany przez
wykadni TS UE. Sprawa znaczco komplikuje si jednak, gdy legislator unijny dokona
harmonizacji przepisw pomidzy pastwami czonkowskimi, wydajc wicy akt prawa
pochodnego. Wtym przypadku stosowanie krajowego standardu musi speni kolejn przesank, ktr jest to, aby przepisy konstytucyjne nie naruszay pierwszestwa, jednolitoci
i skutecznoci prawa Unii. Trybuna odwoa si przy tym do utrwalonej linii orzeczniczej (poczwszy od sprawy Internationale Handelsgesellschaft 84), zgodnie zktr take prawa
podstawowe zagwarantowane wkonstytucjach pastw czonkowskich nie mog podwaa
pierwszestwa prawa Unii. Przeczy to idei, e artyku ten stanowi skodyfikowane Solange,
zgodnie z ktrym pierwszestwo prawa UE jest uwarunkowane zapewnieniem przez to
prawo poziomu ochrony praw podstawowych, co najmniej rwnego poziomowi zagwarantowanemu wporzdku prawnym pastw czonkowskich85.
3. Podsumowanie
Analiza orzecznictwa TS UE pokazuje, e kategoria praw podstawowych wporzdku

prawnym Unii pozostaje zjawiskiem bardzo dynamicznym. Interpretacja poszczeglnych
postanowie Karty dokonana przez Trybuna (przede wszystkim art.51 ust.1 oraz art.53
Karty) wymyka si poza jzykowo-logiczn interpretacj tych przepisw. Specyfika zwizania unijnymi prawami podstawowymi wynika zzasad prawa UE: kompetencji przyznanych,
efektywnoci, pierwszestwa, proporcjonalnoci. Stosowanie praw podstawowych ma charakter ad casum, czyli zaley od konkretnego przypadku. Praktyka orzecznicza pokazuje, e
najbardziej problematyczne s sprawy, wktrych jednoczenie przepisy prawa krajowego
wykonuj prawo UE idotycz sytuacji objtych zakresem dyrektywy. Majc to na uwadze, mona wskaza na trzy rodzaje aktw prawa pochodnego, ktre maj bezporedni lub
poredni zwizek zprawami podstawowymi86.
Po pierwsze s to te akty prawne, ktre zostay zaprojektowane po to, aby da szczeglny wyraz tym prawom (prawa czowieka maj wtych aktach prawnych charakter samoistny), m.in. dyrektywy regulujce standardy antydyskryminacyjne. Akty te mog konkretyzowa zasad ogln ochrony praw podstawowych, a nawet wykazywa bezporedni
skutek wukadzie horyzontalnym. Ze wzgldu na szczegowo okrelenia ram ochrony
Ibidem, pkt 60.
Wyrok Trybunau zdnia 17 grudnia 1970r., nr11/70, Internationale Handelsgesellschaft (Zb. Orz 1970,
s.1125).
85
K. Lenaerts, Trybuna Sprawiedliwoci, s.15.
86
E. Muir, The fundamental rights implications of EU legislation: Some constitutional challenges, Common Market
Law Review 2014, No. 51, p.219245.
83
84
40
Przegld Prawniczy
praw podstawowych w tym akcie siganie do przepisw Karty przez sd krajowy jest
ograniczone.
Po drugie, s to akty prawne, ktre skupiaj si na kwestiach praw czowieka wsposb
uboczny. Wtym przypadku legislator unijny zharmonizowa jednolity poziom ochrony praw
podstawowych, aby urzeczywistni okrelone cele integracyjne m.in. przez stworzenie mechanizmu systemu azylowego, wramach wsppracy wsprawach karnych. Obszary te wykazuj
siln potrzeb ochrony praw czowieka. Gdy akt ten jest zgodny ze standardem Karty, to jego
przepisy nie mog by podwaane przez konstytucyjny standard praw czowieka. Przepisy krajowe mona stosowa tylko wwczas, gdy nie podwaaj standardu Karty oraz pierwszestwa,
efektywnoci ijednolitoci tego aktu prawa pochodnego UE.
Po trzecie, s to akty prawa pochodnego, ktre nie zawieraj kwestii zwizanych zprawami czowieka, ale wyznaczaj zakres stosowania prawa Unii przez pastwa czonkowskie (zgodnie zart.51 ust.1 Karty). Akty te ucilaj lub poszerzaj zakres stosowania praw
podstawowych okrelonych w Karcie przez pastwa czonkowskie, a tym samym nadaj
uprawnienia sdom krajowym do czuwania nad tymi prawami wzakresie objtym przez ten
akt prawa pochodnego. Sd krajowy powinien zwrci uwag na cel tego aktu oraz na to,
jakie nakada on obowizki na pastwo czonkowskie. Wskazwki te pozwalaj okreli, czy
przepis krajowy jest objty zakresem stosowania prawa UE.
41
The legally binding effect of the Charter of Fundamental Rights

in the context of Polish courts
Summary
Fundamental rights and human rights in the European Union legal system are equivalent.
They consist of the Charter of Fundamental Rights and the general principle of EU law. Their
scope of application overlaps considerably. Fundamental rights as part of Union law are applied
primarily at the national level, mostly by national courts since they are important parts of the
EU judicial system. Fundamental rights are an aid to interpretation since national law falling
within the scope of EU law must be interpreted in their light. When national law contravenes
fundamental rights must be set aside. Although Charter plays an important role in the legal order
of Republic of Poland, Polish jurisprudence indicates lack of knowledge about application of
EU fundamental rights.
Article 51(1) of the Charter provides that the Charter applies to member states only when
they are implementing Union law. The earlier case-law of the Court of Justice (CoJ) as well as
the Explanations relating to the Charter refer to both implementing Union law and acting
within the scope of Union law. The CoJ in its case law reaffirms that the applicability of EU
law entails applicability of the fundamental rights. It also states that interpretation of Article53
EU Charter could not undermine the effectiveness of EU law and violate the principle of
primacy of EU law. Under the CoJ case-law, the so-called Polish-British Protocol (No. 30) is
unlikely that it will have any significant effect in practice.
Judyta Banaszyska*
Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu
1. Wprowadzenie
W zwizku ze zmieniajc si rzeczywistoci i przemianami spoecznymi na caym

wiecie, co powizane jest zpostpujcym procesem globalizacji, pewne modyfikacje wymuszane s take na prawie karnym. Penalizacja niektrych czynw, dotd uwaanych za niespeniajce warunkw do umieszczania ich wKodeksie karnym jako czynw zabronionych,
jest konieczna. Przykady nowych przestpstw, araczej ich kryminalizacji, czsto przychodz
zzachodnich ustawodawstw imog sta si wzorem dla polskiego ustawodawcy. Tak byo
w przypadku stalkingu nowego przestpstwa powstaego jako efekt jednej z ostatnich
nowelizacji Kodeksu karnego z1997roku. Przestpstwo zostao wprowadzone do ustawy
karnej ustaw z25 lutego 2011roku jako artyku 190a k.k., znajdujcy si wczci szczeglnej, adokadnie wrozdziale powiconym przestpstwom przeciwko wolnoci. Zmieniona
ustawa wesza wycie 6 czerwca 2011roku zdodanym artykuem wnastpujcej formie:
Art. 190a.
1. Kto przez uporczywe nkanie innej osoby lub osoby jej najbliszej wzbudza u niej
uzasadnione okolicznociami poczucie zagroenia lub istotnie narusza jej prywatno,
podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3.
2. Tej samej karze podlega, kto, podszywajc si pod inn osob, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe wcelu wyrzdzenia jej szkody majtkowej lub osobistej.
3. Jeeli nastpstwem czynu okrelonego w1 lub 2 jest targnicie si pokrzywdzonego
na wasne ycie, sprawca podlega karze pozbawienia wolnoci odroku do lat 10.
4. ciganie przestpstwa okrelonego w1 lub 2 nastpuje na wniosek pokrzywdzonego.
2. Stalking prby zdefiniowania
Sowo stalking pochodzenia angielskiego na gruncie jzyka polskiego okazao

si trudne do dosownego przetumaczenia i zostao przyjte w niezmienionej formie
worzecznictwie, doktrynie iopracowaniach naukowych polskich prawnikw. Wyraeniem
uytym przez ustawodawc wwyej wymienionym nowym artykule Kodeksu karnego jest
uporczywe nkanie (Kto przez uporczywe nkanie ()). Odwoujc si do znaczenia
sowa, najlepiej przywoa definicj pojawiajc si wjzyku angielskim Stalking the crime
of following and watching somebody over along period of time in away that is annoying or frightening1
(Stalking przestpstwo przeladowania ipodgldania kogo przez dugi czas wsposb,
ktry jest irytujcy lub przeraajcy [tumaczenie wasne]). Sowo pochodzi od czasownika
stalk, przez wikszo sownikw angielsko-polskich przywoujcych polskie odpowiedniki,
* Autorka jest studentk IIIroku na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego oraz
wiceprezesem Koa Naukowego Common Law Society.
1
http://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/stalking
43
takie jak: ledzi, tropi, podkrada si, nawiedza2, awic okrelenie zjawiska stalkingu jednym polskim sowem wydaje si niemoliwe, chocia za najbardziej trafne, wmojej opinii,
mona uzna przeladowa, aco za tym idzie stalking nazwa przeladowaniem, co moe
przybiera rne znaczenie.
Wlicznych komentarzach do Kodeksu karnego podejmujcych temat stalkingu pojawiaj si rne definicje jak pisz Micha Krlikowski iAndrzej Sakowicz Zjawisko
okrelane mianem stalkingu obejmuje zachowania sprawcy nakierowane na niepodan ingerencj w prywatno i naruszenie poczucia bezpieczestwa ofiary,
noszc znamiona przemocy emocjonalnej3. Tymczasem B. Hoyst odwouje si do
definicji zaproponowanej przez amerykaskiego ustawodawc: stalking to celowe, zoliwe, wielokrotne przeladowanie imolestowanie innej osoby zagraajce jej bezpieczestwu (the willful, malicious and repeated following and harassing of another person that threatens his or
her safety); w poszczeglnych stanach mog wystpowa nieznaczne rnice w sformuowaniu definicji4. Jednoznaczne okrelenie przestpstwa stalkingu nie jest jednak zadaniem
atwym. Przede wszystkim, poprzez uycie wartykule 190a k.k. wielu zwrotw niedookre
lonych, ustawodawca odsya do pozaprawnych ocen mogcych stwarza pewne wtpliwoci przy interpretacji tego przepisu. Uporczywe nkanie moe bowiem mieci w swoim
zakresie znaczeniowym wiele zachowa iich odmian odbieranych inaczej przez kadego,
wedug indywidualnej oceny. Przykadowo wymieni mona: nachodzenie, wysyanie niechcianych wiadomoci, obmawianie, wielokrotne telefony, ledzenie, podsuchiwanie czy
groby. Stalkingu nie mona jednak myli zczysto fizycznym przeladowaniem, ktre ma
na celu doprowadzenie do przestpstwa (np. zabjstwa czy gwatu), podczas gdy stalking
jest przestpstwem samym wsobie, wypeniajcym znamiona czynu zabronionego, ktre
nie byo wczeniej znane5. Posugujc si jzykowym znaczeniem sw uytych wprzepisie,
konieczne jest zajrzenie do sownika jzyka polskiego, wedug ktrego uporczywo to
cecha czego, co dziaa wsposb dugotrway ioceniany jako nieprzyjemny lub szkodliwy6, tymczasem nka to znaczy dokucza komu7. Awic, aby znamiona przestpstwa
stalkingu zostay wyczerpane, nie wystarczy pojedyncze zachowanie. Jest to przestpstwo
wieloczynowe wdoktrynie wystpuj jednak pewne wtpliwoci, czy jest to przestpstwo
trwae wopinii M. Krlikowskiego iA. Sakowicza8, nie mona go za takowe uzna, jednak
jak wskazuje Lech Gardocki stalking musi by dziaaniem powtarzajcym si itrwa przez
pewien czas, awic zgodnie zokreleniem przez niego przestpstwa trwaego niewystarczajce jest jednorazowe zachowanie sprawcy9.
http://ling.pl/stalk
M. Krlikowski, A. Sakowicz, [w:] M. Krlikowski, R. Zawocki (red.), Kodeks karny. Cz szczeglna.
TomI. Komentarz do artykuw 117221, Warszawa 2013, s.538.
4
B. Hoyst, Psychologia kryminalistyczna, wyd. 2, Warszawa 2006, s.628.
5
Ibidem, s.630.
6
http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=24181&ind=0&w_szukaj=uporczywo%C5%9B%C4%87
7
http://www.wsjp.pl/do_druku.php?id_hasla=28111&id_znaczenia=4885939
8
M. Krlikowski, A. Sakowicz, op.cit., s.541.
9
L. Gardocki, Prawo karne, wyd. 17, Warszawa 2011, s.260.
2
3
44
Przegld Prawniczy
3. Penalizacja
Czy wprowadzanie tego przestpstwa do polskiego kodeksu karnego byo jednak

konieczne? Jak trafnie zauwaa M. Mozgawa: Zasadniczy problem, jaki pojawi si wwalce
z nkaniem, by jednak taki, e zachowania sprawcy (niezwykle dolegliwe dla ofiary)
czsto wogle nie byy przestpstwami ani nawet wykroczeniami (wystawanie pod
domem czy prac, pisanie listw, zasypywanie SMS-ami czy mailami itp.), cho mogy stanowi dla ofiary znaczc dolegliwo, std decyzja okryminalizacji nkania jako
odrbnego typu przestpstwa bya zasadna10. Ustawodawca zdecydowa si na penalizacj czynu po licznych dyskusjach dotyczcych stalkingu obecnych wmediach irodowisku prawniczym, trwajcych na kilka lat przed zmian ustawy. Problem braku regulacji dotyczcych stalkingu iobserwacje rozwoju zjawiska pojawiay si wdebacie doktrynalnej przed
decyzj ustawodawcy, autorzy zwracali uwag na opieszao w stosunku do zachodnich
ustawodawstw ibrak mechanizmw dla ofiary do obrony11. Jeszcze w2008roku rodowisko
dziennikarskie, ywo zainteresowane t kwesti, zwracao uwag na luk wpolskim ustawodawstwie: Dyskusja owprowadzeniu rozwiza chronicych ofiary stalkerw trwa we
Woszech, Portugalii, Grecji, Szwecji i12 innych krajach Europy. Wkolejnych omiu jakie
rozwizania ju wprowadzono. WPolsce wtej sprawie nie dzieje si nic. Ipewnie to si nie
zmieni, skoro skuteczna pomoc ofiarom stalkingu jest niezwykle droga, askala problemu,
powiedzmy, niewielka iblado wypada wstatystykach. Ale prawdziwy kopot to polskie prawo,
ktre nie daje ofierze szans, eby si broni mwi Marcin Szpond. Jest jeden przepis, ktry uwzgldniazoono takich przestpstw. Dotyczy on psychicznego zncania si. Ale jest zarezerwowany jedynie dla
osb sprawcy najbliszych iosb, ktre czy wsplne poycie. Tymczasem ofiary stalkerw zwykle nie s
znimi spokrewnione 12. Wdoktrynie zdania ozasadnoci penalizacji stalkingu wtej formie s
jednak podzielone13.
Czynno sprawcza nkanie to znami ocenne14, jak wskazuj M. Krlikowski
i A. Sakowicz, powoujc si na pogldy J. Kosonogi15 uzasadnione wydaje si zatem
uznanie przez ustawodawc stalkingu za cigany na wniosek do wszczcia postpowania
konieczna jest skarga ofiary, nastpnie postpowanie toczy si z urzdu. Traktujc nkanie jako znami ocenne, logiczne zdaje si pozostawienie wszczcia postpowania decyzji
pokrzywdzonego, ktry sam musi oceni, czy wczynie, ktrego by przedmiotem, byy jego
dobra, doszo do spenienia przesanek zart.190a k.k. Kada indywidualna osoba moe
reagowa inaczej na zachowanie sprawcy. Przykadem moe by postanowienie Prokuratury
Rejonowej wGogowie zdnia 23 lutego 2013roku oodmowie wszczcia dochodzenia, gdzie
M. Mozgawa, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2012, s.431.
Szeroko ostalkingu ju w2006roku pisa m.in. Brunon Hoyst, op.cit., s.628646.
12
http://archiwum.polityka.pl/art/meka-znekanej-milosci,355577.html
13
D. Woniakowska-Fajst wskazuje, e konieczne jest powtrne przemylenie opisu penalizowanego czynu oraz wprowadzenie do przepisu zagroenia nie tylko kar pozbawienia wolnoci, ale take kar grzywny
i ograniczenia wolnoci, patrz: D. Woniakowska-Fajst, [w:] Jarosaw Utrat-Milecki (red.), Reformy prawa
karnego. Wstron spjnoci iskutecznoci, Warszawa 2013, s.202.
14
M. Krlikowski, A. Sakowicz, op.cit., s.541.
15
J. Kosonoga, [w:] R.A. Stefaski (red.), Komentarz do Kodeksu karnego, Warszawa 2013.
10
11
45
stwierdzono, e zachowanie wskazane przez pokrzywdzon, tj. wielokrotne telefony iwiadomoci SMS od jej byego chopaka, uniemoliwiajce prowadzenie przez ni lekcji, nie
wypenio znamion czynu zabronionego zart.190a k.k., gdy wykonane wjednym dniu, nie
moe by uznane za uporczywe16. Wydaje si wic, e granica pomidzy uznaniem konkretnego zachowania za stalking azwyk dokuczliwoci czy niewiadomym przeszkadzaniem
i tworzeniem poczucia zagroenia jest bardzo pynna i stawia przed sdem konieczno
zbadania sprawy przede wszystkim pod wzgldem wystpienia skutku wpostaci wywoania
uofiary poczucia zagroenia lub naruszenia jej prywatnoci. Pocztkowe niewinne zachowania mog okaza si niebezpieczne dla dbr chronionych prawem iodwrotnie zachowanie wypeniajce znamiona stalkingu dla jednej osoby, moe okaza si niewiadomym
szkodzeniem przez sprawc, ktre wodczuciu ofiary nie zagraa jej dobrom. Uwag naley
zwrci na uycie spjnika lub, awic wykorzystanie alternatywy zwykej, co wskazuje na
to, e uofiary wystarczy wystpienie jednego ze skutkw, tj. poczucia zagroenia lub naruszenia jej prywatnoci, aby przesanka przestpstwa zostaa speniona.
4. Stalking jako przestpstwo przeciwko wolnoci
Stalking zosta zaklasyfikowany jako przestpstwo przeciwko wolnoci, jednak nie

mona uzna wolnoci za jedyne dobro zagroone tym przestpstwem wielo i rnorodno zachowa, ktre mog kry si pod tym przestpstwem sprawia, e ma ono
wpyw take na zagroenie przede wszystkim wartoci takich jak (wymienione wprzepisie) prywatno, bezpieczestwo, w skrajnych przypadkach ycia lub zdrowia. Narusza
take konstytucyjn zasad-regu godnoci wyraon wprost wart.30 Konstytucji RP,
zktrej mona wywodzi inne zasady fundamentalne dla polskiego porzdku prawnego.
Jak trafnie wskazuje J. Wojciechowska, charakteryzujc przestpstwa przeciwko wolnoci:
Rwnie na gruncie prawa karnego wolno czowieka rozumiana jest dwojako, tj. jako
wolno fizyczna, czyli zgodna zwol moliwo poruszania si, przenoszenia zmiejsca na
miejsce oraz jako wolno moralna, czyli moliwo rozporzdzania zgodnie zwol swoimi
dobrami, korzystania zprzysugujcych praw, podejmowania takich lub innych czynnoci17.
Stalking bez wtpienia odnosi si do drugiej sytuacji przywoanej przez autork oddziauje
gwnie na sfer psychiczn iemocjonaln ofiary, powodujc uniej dyskomfort, panik, lk
czy poczucie osaczenia iutraty bezpieczestwa, czsto utrudniajc ycie codzienne inormalne funkcjonowanie wspoeczestwie. Niewykluczone jednak, e moe by take zagroeniem bezporednio dla wolnoci iswobody fizycznej ofiary poprzez stosowanie przemocy
fizycznej iagresywne zachowanie sprawcy, ktrymi posuguje si wcelu zastraszenia innych.
Ofiary stalkingu czsto zmuszone s do dokonania szeregu zmian wswoim yciu, by uwolni si od oprawcy zmieniaj prac, miejsce zamieszkania, boj si wychodzi z domu
itrac zaufanie do innych.
Postanowienie Prokuratury Rejonowej wGogowie zdnia 23 lutego 2013r., 2 Ds. 30/13 (Legalis).
J. Wojciechowska, [w:] B. Kunicka-Michalska, J. Wojciechowska (red.), Przestpstwa przeciwko wolnoci, wolnoci sumienia iwyznania, wolnoci seksualnej iobyczajnoci oraz czci inietykalnoci cielesnej. Rozdziay XXIII, XXIV,
XXV iXXVII Kodeksu karnego. Komentarz, Warszawa 2001, s.1314.
16
17
46
Przegld Prawniczy
Wart.190a 2 k.k. ustawodawca zdecydowa si take na wprowadzenie drugiego

typu podstawowego tego przestpstwa polegajcego na podszywaniu si pod inn osob
lub wykorzystywaniu jej wizerunku wcelu wyrzdzenia szkody majtkowej lub osobistej.
Wtym miejscu konieczne wydaje si odwoanie do zinterpretowania znaczenia poj wizerunek i dane osobowe. Wedug znaczenia dosownego, przywoywanego przez sownik jzyka polskiego, za wizerunek uznaje si sposb, wjaki dana osoba lub rzecz jest
postrzegana iprzedstawiana18, awic majcy fundamentalne znaczenie dla odbioru osoby
wspoeczestwie ijej otoczeniu.
Natomiast dane osobowe to pojcie, ktre odszuka naley w ustawie o ochronie
danych osobowych, wedug ktrej za dane osobowe uwaa si wszelkie informacje dotyczce zidentyfikowanej lub moliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej19. Na podkrelenie
zasuguje uyte wustawie sowo wszelkie, s to zatem informacje uywane do identyfikacji wyciu codziennym, ale take rnego rodzaju dokumenty idane poufne oraz niezaprzeczalnie umieszczane na serwisach internetowych dane prywatne, ktre dana osobowa moe
dowolnie ksztatowa, wzalenoci od tego, co chce ujawni szerszemu gronu odbiorcw
jej profilu np. na portalu spoecznociowym, ze wszystkimi tego konsekwencjami.
Ustawodawca zdecydowa si take na wprowadzenie do kodeksu karnego typu kwalifikowanego przestpstwa w art. 190a 3 k.k. Polega on na targniciu si na swoje
ycie przez ofiar, take wtedy, gdy jest to prba nieudana. Ustawodawca uzna za zasadne
zwrcenie uwagi na moliwo wystpienia skutku dziaania sprawcy wpostaci prby samobjczej, co bez wtpienia zasuguje na kar surowsz. Wtym przypadku moe ona wynosi
odroku do 10 lat pozbawienia wolnoci. Jako e postpowanie sprawcw stalkingu niewtpliwie powinno spotka si zpotpieniem ikar, co widoczne jest worzeczeniach sdw,
jednak ich motywacja moe budzi pewne wtpliwoci. Jak wskazuj przypadki stalkingu,
motywacja sprawcw jest rnorodna dziaania te maj swoje negatywne ipozytywne rda. Najczciej sprawcy kieruj si chci ponienia, pognbienia ofiary, zemsty, wywoania
lku, jednak zdrugiej strony, jako e najczciej dziaa tu nieodwzajemnione uczucie, maj
na wzgldzie uszczliwienie na si swojej ofiary, udzc si, e ich nachalno jest czym
pozytywnym.
Worzecznictwie spotka mona jednak uznanie tych przyczyn za niemajce znaczenia
dla wypenienia znamion czynu zabronionego, jak przyznaje Sd Najwyszy: Nadto prawnie irrelewantne jest wkontekcie strony podmiotowej tego przestpstwa, czy czyn sprawcy
powodowany jest ywionym do pokrzywdzonego uczuciem mioci, nienawici, chci
dokuczenia mu, zoliwoci czy chci zemsty. Dla bytu tego przestpstwa nie ma znaczenia, czy sprawca ma zamiar wykona swoje groby. Decydujce jest tu subiektywne
odczucie zagroonego, ktre musi by oceniane wsposb zobiektywizowany20.
Skutek wpostaci wystpienia uofiary poczucia zagroenia lub naruszenia prywatnoci
zart.190a k.k. przesdza owystpieniu czynu zabronionego na co wskazuje Andrzej Zoll:
Nkanie jest uporczywe, gdy zachowania skadajce si na nie s kontynuowane pomimo
http://sjp.pwn.pl/sjp/wizerunek;2579940.html
Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997r. oochronie danych osobowych (tekst jednolity: Dz.U. z1997 nr133,
poz.883).
20
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 12 grudnia 2013r., III KK 417/13 (Lex nr1415121).
18
19
47
wyranego sprzeciwu osoby bdcej przedmiotem dziaa nkajcego21. Moliwo

odrnienia niegronego czynu podobnego do stalkingu moe by zatem oceniana take
zperspektywy wyraenia zgody ofiary icichego przyzwolenia na zachowanie poprzez brak
sprzeciwu, ktry musi by wyrany iwsposb dostateczny zasygnalizowa sprawcy, e jego
dziaanie nie spotyka si zaprobat ijest dokuczliwe dla ofiary.
5. Ofiary
Dotarcie istnienia zjawiska stalkingu do masowej wiadomoci byo wynikiem przede

wszystkim uporczywego nkania, ktre spotykao sawne osoby oraz spraw naganianych
przez media. Wiele zpowszechnie znanych osb borykao si zprzeladowcami najczciej psychofanami. Wopracowaniach dotyczcych stalkingu czsto przywouje si przypadek Johna Lennona, zastrzelonego w1980roku przez Marka Chapmana, ktry przyby do
Nowego Jorku na spotkanie zmuzykiem ijeszcze na par godzin przed zamachem poprosi
ozdjcie zidolem (ktre notabene zostao wykonane przez on Lennona Yoko Ono). Jak
wyjania potem do zbrodni skonio go zachowanie Lennona, ktrego oskara o bycie
faszywym iporzucenie dawnych ideaw22.
To wanie sawne osoby stanowi jedn zgrup bdcych ofiar stalkingu. B. Hoyst
wyrnia trzy rodzaje uporczywego nkania ze wzgldu na osoby, ktre s ofiarami dotyka
ono osoby bliskie sprawcy (najczciej zpowodu nieodwzajemnionego uczucia czy chci
zemsty), osoby znajome dla sprawcy lub takie, ktre miay z nim przypadkowy kontakt,
atake wanie celebrytw23. Wprzypadku osb bliskich uporczywe nkanie dotyczy gwnie partnerw iczonkw rodziny, co przed pojawieniem si wpolskim kodeksie karnym
art.190a k.k. pozwalao na ukaranie sprawcy poprzez powoywanie si na przepisy dotyczce np. koniecznoci opuszczenia wsplnego lokalu. Wedug amerykaskich bada wplacwce psychologii sdowej Uniwersytetu Technicznego wDarmstadt stalking procentowo
czciej spotyka zwykych obywateli ni osoby powszechnie znane, przy czym placwka
skupia si na badaniu stalkingu dotyczcego wanie osb publicznych. Dziki badaniom
okazao si, e blisko respondentw miao do czynienia zniechcianym kontaktem zpsychofanami, ktry trwa przez dugi czas iprzejawia si wrnych formach najczciej
byy to listy, wtym wyznania miosne24.
6. Cyberstalking
Oprcz stalkingu rozumianego jako bezporedni kontakt fizyczny z ofiar, coraz

popularniejszy staje si tzw. cyberstalking. Ozjawisku pisa ju wlatach 90. J. Reid Meloy
w ksice The psychology of stalking: clinical and forensic perspectives, zwracajc uwag na
A. Zoll, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks karny. Cz szczeglna. Tom II. Komentarz do art.117277 k.k., wyd.4,
Warszawa 2013, s.606.
22
http://www.people.com/people/archive/article/0,20095701,00.html#
23
B. Hoyst, op.cit., s.636.
24
Ibidem.
21
48
Przegld Prawniczy
moliwo uycia Internetu wcelu nkania25. Powicanie swojej prywatnoci na rzecz

mediw spoecznociowych, umieszczanie danych kontaktowych icoraz atwiejszy dostp
do obcych osb, sprzyjaj rozwojowi zjawiska. Sprawcy coraz czciej wykorzystuj rodki
komunikacji internetowej do namierzania ikontrolowania swoich potencjalnych ofiar, ktre
nastpnie s przez nich przeladowane najczciej poprzez wysyanie wielu wiadomoci e-mail, zasypywanie zdjciami, podszywanie si pod innych na internetowych czatach,
rozpowszechnianiu (czsto nieprawdziwych) informacji o ofierze, czy nawet szkodzeniu
jej przez wamanie do skrzynki irozsyanie wiadomoci do innych uytkownikw bez jej
wiedzy. Dziaanie to moe by otyle szkodliwsze od zwykego stalkingu, e dociera do
szerszego grona odbiorcw, wszybszym czasie, czsto zostawiajc wsieci lady niemoliwe
do usunicia.
Paradoksalnie, nowoczesne technologie mog by pomocne przy zbieraniu materiau
dowodowego, majcego udowodni win sprawcy zachowane wiadomoci, billingi czy
SMS-y z grobami mog powiadczy o uporczywym nkaniu oskaronego. A materia
dowodowy niewtpliwie odgrywa wyjtkowo znaczc rol przy udowodnianiu stania si
ofiar tego przestpstwa.
7. Strona podmiotowa
Jest to przestpstwo powszechne awic podmiotem moe by kady, bez wzgldu

na posiadanie pewnych szczeglnych cech. Jak zaznacza si wwielu opracowaniach, trudno
jednoznacznie scharakteryzowa sprawcw stalkingu, jednak podjto pewne prby wyrnienia cech charakterystycznych. Jak wskazuje B. Hoyst26, powoujc si na badania przeprowadzone przez J.R. Meloya27 na losowo wybranej grupie obsesyjnych przeladowcw
zarchiwum wsdzie wSan Diego, wrd sprawcw mona byo wskaza pewne niezmienne
cechy, tj. mczyni, koo 40 lat, ktrym ju wczeniej mona byo przypisa pewne aspoeczne zachowania, czsto zwizane zprzemoc domow izaburzeniami osobowoci.
Bez wtpienia stalking mona zaliczy do przestpstw umylnych sprawca dziaa
wzamiarze, jego dziaanie najczciej ukierunkowane jest motywem, jednak moe by ono
popenione nie tylko wzamiarze bezporednim, ale take ewentualnym, kiedy powodujc
poczucie zagroenia, sprawca przewiduje moliwo popenienia przestpstwa igodzi si
na to. Jako e sprawcy stalkingu mog boryka si z problemami psychicznymi zaburzeniami ichorobami, mog nie by wpeni wiadomi iniezupenie zdawa sobie spraw
zmoliwych skutkw swojego dziaania. Nie mona wykluczy rwnie, e stalking polega
nie tylko na dziaaniu, ale take na zaniechaniu, co moe przejawia si na przykad wnieusuniciu przeszkd, co wkonsekwencji prowadzi bdzie do wypenienia znamiona czynu
zart.190a k.k.28
J. Reid Meloy, [w:] J. Reid Meloy (eds.), The psychology of stalking: clinical and forensic perspectives, San Diego
1998, s.10.
26
27
http://forensis.org/PDF/published/2000_AReplicationStu.pdf
28
A. Golonka, Uporczywe nkanie jako nowy typ czynu zabronionego, Teza nr1 (Lex nr141669).
25
49
8. Stalking wPolsce
Kompleksowe badania dotyczce zjawiska stalkingu wPolsce, jego przyczyn, konsekwencji, aprzede wszystkim cech ofiar isprawcw przestpstwa zostay zawarte wmonografii Stalking wPolsce. Rozmiary formy skutki. Raport zbadania nt. uporczywego
nkania pod redakcj Andrzeja Siemaszko, opublikowanej w 2010 r., a wic na krtko
przed wejciem wycie zmiany Kodeksu karnego zawierajcej penalizacj tego czynu, gdzie
przedstawiono take wyniki bada dotyczce innych krajw29. Polskie badania zostay przeprowadzone przez Instytut Wymiaru Sprawiedliwoci.
Wedug przedstawionych wynikw bada stalking jest zjawiskiem powszechnym istanowicym ogromny problem w polskim spoeczestwie a blisko jeden na dziesiciu
respondentw odpowiedzia, e by ofiar uporczywego nkania, co razem daje obraz ponad
3milionw Polakw, ktrzy wswoim yciu stali si ofiarami stalkingu, przy czym prawie poowa zbadanych dowiadczya tego wicej ni jeden raz. Wprzypadku prawie 20%
ofiar wielokrotnych stalking nie zakoczy si, mimo upywu dugiego okresu czasu.
Badania potwierdziy te szeroki wachlarz zachowa uwaanych za stalking (co tumaczy posugiwanie si przez ustawodawc zwrotami niedookrelonymi wart.190a k.k.)
wrd zachowa, ktre spotkay ofiary stalkingu najczciej wymienian byo rozpowszechnianie kamstw, oszczerstw iplotek (blisko 70% odpowiedzi), a take nawizywanie kontaktw za pomoc osoby trzeciej, wypytywanie znajomych (okoo 55%) czy uycie
groby lub szantau (prawie poowa badanych). Jako konsekwencje tych zachowa respondenci wskazywali problemy emocjonalne lub natury psychicznej, w tym a co dziewity
myla osamobjstwie lub ma za sob prb samobjcz. Zjawisko ma take bez wtpienia
wpyw na sfer fizyczn ikondycj ciaa, co take zostao wskazane wbadaniu.
Wedug bada stalkingu dowiadczay czciej kobiety, jednak, jak podkrelaj autorzy, nie
mona jednoznacznie wskaza na to, e to tylko iwycznie one byy ofiarami, gdy zjawisko
jest na tyle powszechne irnorodne, e wnajrniejszych formach dotykao osoby obu pci.
Co warto podkreli, wyniki bada wskazuj na to, e zjawisko stalkingu obecne jest
wszdzie niezalenie od uwarunkowa spoecznych, przyrodniczych czy kulturalnych
przedstawione wyniki dotyczce ofiar pod wzgldem ich miejsca zamieszkania, atake
wieku jednoznacznie wskazuj na wszechobecno wystpowania przestpstwa, ktre
dotyka osoby wkadym wieku, niezalenie od wielkoci miasta czy poziomu wyksztacenia.
Paradoksalnie zagroenie pojawiao si najczciej wbliskim otoczeniu ofiar 44% badanych wskazuje na to, e ich sprawcami byy osoby nalece do bliszej lub dalszej rodziny,
co czwarty badany wskaza, e bya to osoba obca.
Co ciekawe, odczucia spoeczne dotyczce kryminalizacji przestpstwa stalkingu pokrywaj si zdecyzj ustawodawcy owprowadzeniu przepisu do Kodeksu
karnego, co, jak ju wczeniej byo wspomniane, wielokrotnie poddawano debacie spoecznej i medialnej. Badania Instytutu Wymiaru Sprawiedliwoci jednoznacznie wskazuj
na pozytywn reakcj badanych dotyczc karania stalkingu prawie 90% respondentw
A. Siemaszko (red.), Stalking wPolsce. Rozmiary formy skutki. Raport zbadania nt. uporczywego nkania,
Archiwum Kryminologii 2010, t. 32, s. 45 i nast., http://www.inp.pan.pl/wydaw/AK32%20Siemaszko%20i%20in.pdf, 22.12.2014.
29
50
Przegld Prawniczy
wskazao, e uporczywe nkanie powinno by karane. Niewielka rnica wystpuje take

wporwnaniu opinii ofiar stalkingu iosb, ktre nie miay znim stycznoci obie grupy
jednoznacznie opowiadaj si za ukaraniem sprawcw uporczywego nkania.
Wedug osb bdcych ofiarami stalkingu organy cigania wich sprawie wwikszoci przypadkw przyjy spraw, jednak byo to jedyne dziaanie, na ktre mogli liczy.
Wniemal co pitym przypadku nie uczyniono nawet tego i/lub przekonano ofiar, e nie
warto zgasza takiej sprawy. Ztego moe wynika niech ofiar (lk, obawa przed reakcj
organw cigania i brakiem rezultatw po zgoszeniu sprawy), z ktrych zaledwie mniej
ni jedna pita zdecydowaa si na zgoszenie zawiadomienia o moliwoci popenienia
przestpstwa. Inni tymczasem szukali pomocy gdzie indziej jak wskazuj respondenci
zwracali si zprob owsparcie do osb bliskich, lekarza, duchownego czy prawnika, co
wskazuje na siln potrzeb uzyskania jakiejkolwiek pomocy przez ofiary30.
9. Zbieg przepisw
Poprzez pozostawienie przez ustawodawc duego marginesu interpretacyjnego omawianego przepisu iuywanie wielu zwrotw nieostrych, czyny wypeniajce znamiona stalkingu czsto mog by naznaczone zbiegiem przepisw zinnymi artykuami ustawy karnej.
Bez wtpienia zbieg przepisw moe dotyczy art.207 k.k.: Kto znca si fizycznie lub psychicznie nad osob najblisz lub nad inn osob pozostajc w staym lub przemijajcym stosunku zalenoci od sprawcy albo nad maoletnim
lub osob nieporadn ze wzgldu na jej stan psychiczny lub fizyczny (), ktry
przypomina art.190a k.k. take pod wzgldem konstrukcyjnym, penalizujc zncanie si
nad osob zalen. Zasadnicz rnic jest jednak krg osb objtych danym przepisem
art.207 k.k. dotyczy tylko krgu osb najbliszych, ktre mog by ofiarami przestpstwa,
natomiast wart.190a k.k. bez wtpienia sprawc moe by kady jest to przestpstwo
powszechne. Przed wejciem w ycie znowelizowanej ustawy Kodeks karny sdy czsto
uyway tego przepisu, gdy ofiary byy bliskimi sprawcw. Podobiestwem jest art.207 3,
ktry wpodobny sposb do art.190a 3, czyni typem kwalifikowanym przestpstwa wystpienie skutku wpostaci targnicia si ofiary na swoje ycie. Art. 190a k.k. mona uzna za
lex generalis wstosunku do art.207.
Kolejnymi przepisami wystpujcymi wzbiegu przepisw s take inne przestpstwa
przeciwko wolnoci groba karalna (art.190 k.k.), zmuszanie do okrelonego zachowania
(art.191 k.k), zakcenie miru domowego (art.193 k.k.), naruszenie nietykalnoci cielesnej
(art.217 k.k.) czy bezprawne uzyskanie informacji (art.267 k.k.)31.
W przypadku stalkingu zbieg przestpstw wystpuje take z wieloma przepisami
Kodeksu wykrocze tj. art.107 k.w. (zoliwe niepokojenie drugiego czowieka), 124 k.w.
(niszczenie lub uszkadzanie cudzej rzeczy), 126 k.w. (kradzie, przywaszczenie, niszczenie
cudzej rzeczy niemajtkowej), 127 k.w. (samowolne uycie cudzej rzeczy). Nierzadko na
stalking skada si kilka lub nawet wszystkie zprzytoczonych tu czynw.
Wszystkie dane pochodz zww. bada opublikowanych w: A. Siemaszko (red.), op.cit., s.45 inast.
M. Budyn-Kulik, Komentarz do zmiany art. 190(a) Kodeksu karnego wprowadzonej przez Dz.U. z2011r. nr72,
poz.381, 2011 (Lex).
30
31
51
10. Orzecznictwo
Zpowodu niedawnego wprowadzenia przepisu dot. stalkingu do ustawy karnej, orzecznictwo dotyczce tego przestpstwa wci jest ubogie. Sdy zaczynaj jednak rozpatrywa
ikara za czyny wypeniajce znamiona uporczywego nkania na podstawie art.190a k.k.
Wtym miejscu warto przytoczy postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 12 grudnia
2013roku dotyczce realizacji znamion przestpstwa stalkingu. Wwymienionym wyroku
SN uzna, e: By zachowanie mogo by uznane za stalking, nkanie przez sprawc
musi by uporczywe, a zatem polega na nieustannym oraz istotnym naruszaniu
prywatnoci innej osoby oraz na wzbudzeniu w pokrzywdzonym uzasadnionego
okolicznociami poczucia zagroenia. Ustawodawca nie wymaga przy tym, aby
zachowanie stalkera nioso ze sob element agresji32. W przywoanym wyroku SN
oddali kasacj skazanego, uznajc j jako oczywicie bezzasadn i utrzymujc w mocy
wyrok sdu Iinstancji skazujcy oskaronego.
Wuzasadnieniu sdu wskazano, e czyny oskaronego speniy przesanki przestpstwa zart.190a k.k. oraz art.191 1 k.k. skazany wprocznym okresie uporczywie nka
swoj by partnerk poprzez wysyanie do niej duej iloci SMS-w, wielokrotne dzwonienie, nachodzenie wmiejscu pracy izamieszkania, zblianie si do niej wbrew jej woli,
niepokojenie, usiowanie skontaktowania si przez osoby trzecie iobserwowanie, co spowodowao uofiary uzasadnione poczucie zagroenia oraz naruszenie prywatnoci; wwyniku
tych dziaa zostaa wobec niego orzeczona kara pozbawienia wolnoci oraz rodki karne
w postaci zakazu bezporedniego, telefonicznego oraz internetowego kontaktowania si
zpokrzywdzon oraz zbliania si do niej na odlego mniejsz ni 100 m na 5 lat kady.
11. Stalking wobcym ustawodawstwie
Przywoujc obce ustawodawstwo, mogce by wzorem dla polskiego ustawodawcy,

naley zwrci uwag na fakt, i art.190a k.k. dotyczcy uporczywego nkania nie odbiega
zasadniczo od innych analogicznych przepisw wobcych ustawach karnych33.
Nie rozwodzc si nad rozwaaniami dotyczcymi konkretnych przepisw wobcym ustawodawstwie34, konieczne jest jednak podkrelenie, e s one liczne i, na co wskazuj autorzy,
wci atwiej jest wymieni pastwa, wktrych ten czyn zabroniony jest penalizowany, ni kraje,
wktrych do tego (jeszcze) nie doszo35. Przykadowo, wrd krajw penalizujcych stalking,
wymieni mona: Australi, Kanad, Stany Zjednoczone, Szwecj, Niemcy czy Wochy.
Na pewne odmiennoci w kryminalizacji stalkingu i jej sposobach zwrcono uwag
wopinii Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego dot. zasadnoci kryminalizacji tzw. stalkingu oraz konstrukcji ewentualnego typu czynu zabronionego36, gdzie wyrniono
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 12 grudnia 2013r., III KK 417/13 (Lex nr1415121).
M. Budyn-Kulik, op.cit.
34
Szeroko ozagadnieniach prawnoporwnawczych stalkingu pisze m.in. M. Mozgawa, op.cit., s.437 inast.
35
D. Woniakowska-Fajst, op.cit., s.194.
36
Komisja Kodyfikacyjna Prawa Karnego, Opinia dotyczca zasadnoci kryminalizacji tzw. stalkingu oraz konstrukcji ewentualnego typu czynu zabronionego, bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/.../opinie.../download,1216,12.html,
22.12.2014.
32
33
52
Przegld Prawniczy
trzymetody typizacji przestpstwa, tj: model kazuistycznej specyfikacji czynnoci sprawczej

(obejmujcej np. wprowadzenie katalogu zamknitego form skadajcych si na stalking,
co pozwala na wiksz precyzyjno przepisw zastosowano np. wIrlandii), model celu
dziaania sprawcy iuporczywoci zachowa (wprowadzenie okolicznoci wskazujcych na
uporczywo lub powtarzalno zachowa sprawcy, np. Belgia), model skutkowy (zgodno
typu czynu zabronionego zchronionymi dobrami, np. Niemcy).
12. Stalking jako zjawisko psychologiczne
Stalking jako zjawisko wyjtkowo dokuczliwe dla jego ofiar, m.in. poprzez dugotrwao ipowtarzalno zachowa sprawcy, zasuguje na szerokie zbadanie przyczyn psychologicznych majcych wpyw na tak powszechne wystpowanie tego przestpstwa.
Jak wskazuje B. Hoyst, obsesyjni przeladowcy s wyjtkowo podobni do innych
przestpcw zzaburzeniami psychicznymi37. Przy czym wporwnaniu zinnymi przestpcami charakteryzowali si wyszym poziomem inteligencji, mniejsz aspoecznoci irzadziej wystpowaa unich schizofrenia38, co bez wtpienia uatwiao im stosowanie rnych
metod i rodkw do osignicia zamierzonego celu, tj. nkania ofiary poprzez kontrolowanie jej ycia iwzbudzanie poczucia zagroenia. Autor wskazuje, e ustalkerw czsto
doszukiwa si mona wystpowania psychopatologii, np. schorze urojeniowych, zaburze
osobowoci czy rnego rodzaju psychoz39. Przy wystpieniu problemu uzalenienia od
alkoholu lub narkotykw usprawcw stalkingu, co jest czynnikiem zwikszajcym agresj,
aco za tym idzie pojawianiu si nieprzewidywalnych zachowa, mog by niebezpieczni dla
ich otoczenia ibliskich, czyli osb, ktre statystycznie najczciej staj si ofiarami stalkingu.
Biorc pod uwag cechy, ktre mona wskaza ustalkerw, widoczny jest unich brak
umiejtnoci utrzymania relacji interpersonalnych, egocentryzm i egoizm, wysoka impulsywno i niska odporno na poraki oraz brak satysfakcjonujcej egzystencji40 co
wpoczeniu zszerokim spektrum dysfunkcji psychicznych prowadzi do szeregu anormalnych zachowa jak wskazuje K. Tomaszek: Rne wyniki bada pokazuj, e nieprawidowoci osobowociowe wtej grupie sprawcw pojawiaj si uod 19 do nawet 100%
przypadkw (Douglas, Doutton, 2001) 41.
Szeroko zbadana psychologia stalkingu wskazuje na pewne konkretne motywacje
sprawcw tego przestpstwa, ktre pojawiaj si w badaniach, bez wtpienia nale do
nich: ch zwrcenia na siebie uwagi i dowartociowania (np. poprzez uycie przemocy
iwyjtkowo brutalnych metod), brak akceptacji zakoczenia zwizkw przez byych partnerw lub wstpienia przez nich wnowe zwizki, zazdro, cele seksualne, wtym zwizki
Ibidem, s.639.
39
Ibidem, s.643.
40
K. Tomaszek, Stalker psychologiczna charakterystyka sprawcw przestpstw uporczywego nkania, Studia
zpsychologii wKUL 2012, t.18, s.135 inast., http://www.kul.pl/files/55/Stud_psych_18-2012_Tomaszek.pdf, 22.12.2014.
41
Ibidem, s.15.
37
38
53
zerotomani, wpyw archetypu romantycznej mioci, a po grb, co ma wpyw na urojenia sprawcw prowadzce do zabjstw42.
Nie jest wykluczone, e przestpcy ci czsto powielaj dobrze znane sobie schematy, tj.
posuguj si przemoc izachowaniami, ktrych sami dowiadczyli, np. bdc poddawani
im wdziecistwie czy wczeniejszym yciu.
13. Wnioski
Stalking jako przestpstwo trudne do zdefiniowania ijednoznacznego okrelenia przez

ustawodawc wydaje si take trudne do zwalczania. Bez wtpienia jednak, przez wprowadzenie do ustawy karnej art.190a k.k. zostaa uzupeniona pewnego rodzaju luka wprawie,
ktra pozwala na penalizacj zachowania, na ktre skadaj si poszczeglne czyny niebdce karanymi, jednak kumulujce si wprzestpstwo uporczywego nkania. Rozwizao to
take drugi problem wystpujcy przed wprowadzeniem ww. przepisu, tj. czyny tylko czciowo wypeniajce znamiona innych przestpstw, ktre obecnie mog by karane wanie
na podstawie art.190a k.k.
Dziki nowelizacji ustawy karnej spenione zostay take pewne oczekiwania spoeczne
idoktrynalne, ktre pojawiy si wdyskusji dziki nagonieniu zjawiska uporczywego nkania, gwnie wrodowisku osb publicznych oraz przenoszenia na grunt polskiego prawa
karnego wzorw obcego ustawodawstwa, wktrym stalking jest penalizowany od duszego
czasu. Poradziy sobie ztym sdy, ktre wykorzystujc art.190a k.k., skazuj za spenienie
przesanek tego przepisu, czego przykadem mog by wyej przytoczone wyroki sdowe.
Badania przeprowadzone w2009r. jednoznacznie wskazuj na zasadno kryminalizacji stalkingu, ktry jest powszechnym zjawiskiem spoecznym, dotykajcym wielu osb.
Wraz zpojawieniem si nowego przepisu rodzi si nadzieja, e organy cigania bd dla
ofiar uporczywego nkania bardziej pomocne i gotowe do zapewnienia wsparcia, np.
w postaci pomocy psychologicznej, czsto niezbdnej przy wystpowaniu stalkingu. Aby
tak si stao, konieczne jest jednak lepsze wyszkolenie policji i innych organw cigania
szczeglnie jeli chodzi onowy typ przestpstwa wpostaci cyberstalkingu, ktry moe
okaza si wyjtkowo grony bez odpowiednich umiejtnoci profesjonalistw. Niezbdne
wydaje si wypracowanie pewnych mechanizmw pozwalajcych na powrt ofiar do normalnego funkcjonowania i dawnego ycia, co moe zosta osignite tylko przez lepsze
metody identyfikacji ikarania ich oprawcw.
Wane jest take edukowanie spoeczestwa iuczulanie go na rozsdne dysponowanie
swoimi danymi oraz inne dziaania, ktre mog chocia wminimalnym stopniu uniemoliwi
stanie si ofiar stalkingu. Szczeglnie istotne jest to wsieci iwprzypadku osb niedowiadczonych lub podatnych na wpywy otoczenia, niezdajcych sobie sprawy zzagroenia43.
Bez wtpienia ze wzgldu nazoono iniejednoznaczno zjawiska, wcelu zapewnienia efektywnej znim walki, konieczne jest podjcie ipoczenie dziaa psychologicznych, kryminalistycznych ispoecznych na szerok skal.
J. Reid Meloy, op.cit., s.130 inast.
Szerzej oosobowociowych predyspozycjach stania si ofiar przestpstwa pisze B. Hoyst, op.cit., s.683
inast.
42
43
54
Przegld Prawniczy
Criminal aspects of stalking

Summary
Stalking is one of the crimes criminalized since 2011. It is classified as acrime against liberty
and is located right in that chapter of Polish penal code. The name of this criminal offence
seems to be impossible to translate into Polish and in effect it is difficult to define it interchangeably. Literally the Polish name (used in the penal code) means persistent harassment.
The crime is often characterized as along-lasting action of following, harassing and the
controlling life of the other (usually well-known) persons by for example sending unwanted
messages, watching, calling, threats or blackmails. As a result it causes loss of the feeling of
security and disturbing the privacy what can lead to deterioration of both: apsychical and mental
condition or even suicide.
As it is shown in the research and in the practice the penalization of stalking was justified
and fully supported by the society as it was anecessary supplement of penal code and social
expectations often aroused by medias and the cases of celebrities being stalked. Surprisingly, it
is afrequent occurrence which is said to had afflicted over 3 million Polish people regardless of
sex, the place of living or education.
With the development of new technologies, especially web connection and social medias,
stalkers tend to use them to harass the victims. This phenomenon is widely known as acyberstalking and in the Polish penal code is expressed as astole of an image or personal data to gain
apersonal or material benefits.
After afew years of penalization of stalking it is still alot to do for reaching effectiveness
doubtless it is necessary to connect the psychological, criminal and social actions.
Artur Halasz*
do wyroku
Glosa
Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wSzczecinie
zdnia 6 listopada 2013r.
sygn. ISAB/Sz 15/13
Jakkolwiek przepis art.87 ust.2 ustawy opodatku od towarw iusug nie zawiera
konkretnych przesanek nakazujcych weryfikacj zasadnoci zwrotu, to jednak
wystarczy chociaby powzita przez organ wtpliwo co do jej zasadnoci.
1. Zuzasadnienia
Wojewdzki Sd Administracyjny wSzczecinie (zwany dalej WSA) po rozpoznaniu

wdniu 6 listopada 2013roku sprawy ze skargi E. Spki zograniczon odpowiedzialnoci
zsiedzib wS. (zwana dalej Spk) wprzedmiocie przewlekoci postpowania Naczelnika Pierwszego Urzdu Skarbowego wSzczecinie (zwany dalej organem podatkowym)
oddali skarg podatnika.
W przedmiotowej sprawie Spka bdca podatnikiem podatku od towarw i usug
(zwany dalej podatkiem VAT) zoya 5 grudnia 2011roku do Naczelnika Pierwszego
Urzdu Skarbowego w Szczecinie korekt deklaracji podatkowej VAT-7 za miesic padziernik 2011r. wraz z wnioskiem ozwrot wykazanej nadwyki podatku VAT na rachunek
Spki wterminie 25 dni. Wodpowiedzi na korekt oraz wniosek ozwrot organ podatkowy
wszcz 20 grudnia 2011r. kontrol podatkow, wtoku ktrej organ postanowieniem zdnia
28 grudnia 2011r. przeduy termin zwrotu przedmiotowego podatku do czasu weryfikacji
tego zwrotu. Zdniem 29 lutego 2012r. zakoczono kontrol podatkow, wdniu 5marca
2012 r. za dorczono Spce protok pokontrolny. Nastpnie, postanowieniem z dnia
3kwietnia 2012r., Naczelnik Pierwszego Urzdu Skarbowego wSzczecinie wszcz wobec
Spki, zgodnie zart.87 ust.2 zd. 2 ustawy opodatku od towarw iusug1 (zwana dalej
ustaw opodatku VAT), postpowanie wsprawie prawidowoci rozliczania si zpodatku
od towarw iusug za padziernik 2011r. Wprowadzonym postpowaniu organ podatkowy
wystpowa do rnych organw polskich i zagranicznych, celem pozyskania informacji
niezbdnych do zakoczenia prowadzonego postpowania, zawiadamiajc Stron postanowieniami wydanymi na podstawie art.140 ustawy zdnia 29 sierpnia 1997r. Ordynacja
podatkowa2 (zwana dalej O.p.) onowych terminach zaatwienia sprawy.
Spka, niezadowolona z czasu trwania postpowania, dwukrotnie (pismami z dnia
5 listopada 2012 r. oraz 22 maja 2013 r.) wystpowaa do Dyrektora Izby Skarbowej
* Autor jest studentem Vroku prawa na Wydziale Prawa, Administracji iEkonomii Uniwersytetu Wrocawskiego, seminarzyst dr. hab. prof. nadzw. UWr P. Borszowskiego.
1
Dz.U. z2011r. nr 177, poz.1054 zezm.
2
Dz.U. z2012r., poz.749 zezm.
56
Przegld Prawniczy
w Szczecinie z ponagleniami na niezaatwienie sprawy w terminie. Organ odwoawczy,

w postanowieniach z dnia 3 grudnia 2012 r. oraz 14 czerwca 2013 r., uzna ponaglenia
Spki za nieuzasadnione.
Spka, pismem z dnia 15 lipca 2013 r., wniosa do Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego w Szczecinie skarg na przewleko postpowania podatkowego w zakresie
podatku od towarw i usug za padziernik 2011 r., prowadzonego wobec Spki przez
organ podatkowy, podnoszc zarzut naruszenia art.139 1 iart.125 1 O.p. Spka zarzucaa rwnie organowi podatkowemu, i poprawno formalna dokumentw moe przesdza oprawie podatnika do zwrotu nadwyki podatku naliczonego nad nalenym.
WSA wuzasadnieniu wyroku stwierdzi, e skarga Spki na przewleko postpowania jest nieuzasadniona. Sd administracyjny argumentowa swoje stanowisko tym, e zgodnie zart.139 wzw. zart.140 1 O.p., okadym przypadku niezaatwienia sprawy we waciwym terminie organ podatkowy obowizany jest zawiadomi Stron, podajc przyczyny
niedotrzymania terminu iwskazujc nowy termin zaatwienia sprawy. Ten sam obowizek
ciy na organie podatkowym rwnie wprzypadku, gdy niedotrzymanie terminu nastpio
zprzyczyn niezalenych od organu (art.140 2 O.p.). Wzwizku zpowyszym wocenie
WSA organ nie dopuci si obrazy przepisw Ordynacji podatkowej. Sd wskaza rwnie,
e organ podatkowy nie przekroczy swoich uprawnie co do weryfikacji zasadnoci zwrotu
zgodnie zart. 87 ust.2 ustawy opodatku VAT. Wzwizku ztym WSA sformuowa tez, i
jakkolwiek przepis art.87 ust.2 ustawy opodatku VAT nie zawiera konkretnych przesanek
nakazujcych weryfikacj zasadnoci zwrotu, to jednak wystarczy chociaby powzita przez
organ wtpliwo co do jego zasadnoci.
2. Uwagi oglne
Analizowane orzeczenie Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wSzczecinie dotyczy bardzo istotnego elementu konstrukcji podatku od towarw iusug, jakim jest zwrot
nadwyki tego podatku, adokadniej przesanek do podjcia weryfikacji zasadnoci wnioskowanego przez podatnika zwrotu. Walor tego wyroku jest tym wikszy, e sd ad meritum
sam stworzy jedn zprzesanek dla organu podatkowego do podjcia czynnoci weryfikacyjnych co do zasadnoci wskazanego zwrotu podatkowego.
Orzeczenie WSA w Szczecinie skania do szerszych rozwaa dotyczcych procesu
tworzenia oraz stosowania prawa podatkowego. Wszczeglnoci warto zwrci uwag na
celowo przesanki powzicia wtpliwoci, ktr posuguje si wustawach podatkowych
racjonalny ustawodawca. Wydaje si, e pogld wyraony przez WSA wSzczecinie wpisuje
si wpewien nurt tworzenia, szczeglnie przez organy podatkowe, wasnych przesanek do
stosowania procedury weryfikacji zwrotu podatku od towarw iusug3.
Zjawisko tworzenia przez podmioty stosujce prawo podatkowe4 przesanek poddania weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku od towarw iusug jest niestety wymuszone
przez nieprecyzyjny przepis artykuu 87 ustawy o podatku VAT. Ustawodawca, tworzc
3
Czego naturaln konsekwencj jest wyduenie terminu zwrotu nadwyki podatku naliczonego nad
nalenym.
4
Wtym przypadku organ podatkowy oraz sd administracyjny.
Glosa do wyroku Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego wSzczecinie...
57
mechanizm poddania weryfikacji zasadnoci wnioskowanego przez podatnika zwrotu, nie

skonkretyzowa przesanek, jakimi ma si kierowa naczelnik urzdu skarbowego przy podjciu postanowienia o poddaniu weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku VAT oraz co za
tym idzie, wydueniu terminu zwrotu nadwyki tego podatku. Wsposb lakoniczny ustawodawca podatkowy okreli, e jeeli zasadno zwrotu wymaga dodatkowego zweryfikowania, naczelnik urzdu skarbowego moe przeduy ten termin do czasu zakoczenia
weryfikacji rozliczenia podatnika5.
Niewtpliwie zatem, wspomniany element konstrukcji prawnej przedmiotowej instytucji zwrotu podatku pozostaje wzainteresowaniu organw podatkowych, ale rwnie
podatnika, ktry na kad instytucj prawa podatkowego oraz dziaania organw podatkowych patrzy przez pryzmat zasady pewnoci prawa podatkowego oraz zasady zaufania obywateli do organu podatkowego. Ustawodawca zapewni podatnikowi, e wprzypadku gdy
podatek naliczony bdzie w okresie rozliczeniowym wyszy od podatku nalenego ()
podatnikowi przysuguje prawo do obnienia ot rnic podatku nalenego za nastpne
okresy lub prawo do zwrotu rnicy na rachunek bankowy6. Dlatego te, w literaturze
przedmiotu7 zwraca si uwag, e niemono skorzystania przez podatnika zprawa zwrotu
podatku jest istotnym zamaniem idei podatku od wartoci dodanej (jakim jest podatek od
towarw iusug), poniewa podatek od towarw iusug przestaje by neutralny8. Dlatego
wyczenia tego prawa musz by dokadnie okrelone, a akt regulujcy t kwesti musi
mie rang ustawy9.
3. Problem niedookrelonych przesanek
Wliteraturze przedmiotu wskazuje si, e prawo podatkowe jest niejako narzdziem

pastwa do wkraczania poprzez wadztwo ipodporzdkowanie wycie spoeczne pastwo legalnie odbiera obywatelom (ich) wasno10. Wdoktrynie podkrela si, e normy
prawa podatkowego maj przez to ingerencyjny charakter11. Powoduje to, e zasadnym jest
porwnanie prawa podatkowego do prawa karnego12. Ingerencyjny charakter norm prawa
podatkowego w zbiegu z jego wadami oraz administracyjn nierwnorzdnoci Stron
Art. 87 ust.2 zd. 2 ustawy opodatku VAT.
W. Nykiel, M. Sk, Rozdzia 8. Podatek od towarw iusug, [w:] Polskie prawo podatkowe. Podrcznik akademicki,
wyd. II, red. W. Nykiel, Difin, Warszawa 2013, s.260, por. zR. Mastalski, Prawo podatkowe, wyd. 8, C.H.Beck,
7
R. Mastalski, Prawo podatkowe, wyd. 8, C.H.Beck, Warszawa 2014, s.564.
8
Oneutralnoci podatku VAT zob. szerz. J. Zubrzycki, Leksykon VAT 2013, Unimex, Wrocaw 2013r.,
s.3.
9
Art. 217 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (DZ.U. z 1997 r. nr 78,
poz.483).
10
B. Brzeziski, Wstp do nauki prawa podatkowego, Toru 2003, s.150.
11
B. Brzeziski, Szkice zwykadni prawa podatkowego, Gdask 2002, s.10.
12
B. Brzeziski, Rozstrzyganie na korzy podatnika jako zasada wykadni prawa podatkowego. Prba analizy, [w:]
A. Gomuowicz, J. Maecki (red.), Ex iniuria non oritur ius. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Wojciecha czkowskiego, Pozna 2003, s.255.
5
6
58
Przegld Prawniczy
powoduje, e pozycja podatnika jest wysoce niezadowalajca zjego punktu widzenia, poniewa to na niego prawo podatkowe nakada obowizki bd przyznaje prawa13. Dlatego
wstandardach wspczesnej kultury prawnej mieci si przekonanie, e normy ocharakterze ingerencyjnym powinny by wykadane wtaki sposb, aby wtpliwoci rozstrzygane
byy na korzy obywatela in dubio pro tributario14.
Zasada in dubio pro tributario nie jest wyraona wprost wprzepisach prawa podatkowego.
Dlatego te ustawodawca podatkowy powinien dochowa naleytej starannoci wtworzeniu przepisw prawa podatkowego, ktre powinny by jasne iprecyzyjne. Co za tym idzie
ustawodawca podatkowy powinien dy do postulatu zupenoci systemu prawa.
Racjonalny ustawodawca powinien mie na celu niedopuszczenie do sytuacji, wktrej
podmiot, bdcy adresatem danego tekstu prawnego, tworzy sam wyimaginowane przez
siebie treci danej regulacji. Niestety taka ewentualno wystpuje przy omawianej instytucji zwrotu podatku VAT. Przykadem takiej patologicznej sytuacji jest przepis artykuu87
ustawy opodatku VAT. Tworzc t regulacj, ustawodawca nie skonkretyzowa przesanek,
jakimi ma si kierowa naczelnik urzdu skarbowego przy podjciu postanowienia owydueniu terminu zwrotu podatku VAT. Wsposb lakoniczny ustawodawca podatkowy okreli, e jeeli zasadno zwrotu wymaga dodatkowego zweryfikowania, naczelnik urzdu
skarbowego moe przeduy ten termin do czasu zakoczenia weryfikacji rozliczenia
podatnika15. Podobne wnioski wysnu WSA wSzczecinie, ktry wuzasadnieniu podkre
li, e przepis art.87 ust.2 ustawy opodatku od towarw iusug nie zawiera konkretnych
przesanek nakazujcych weryfikacj zasadnoci zwrotu.
Takie sformuowanie przepisu art. 87 ust. 2 ustawy o podatku VAT powoduje, e
organy wpraktyce naduywaj swoich uprawnie wtym zakresie16. Nieostre sformuowania przesanek, ktre umoliwiaj wyduenie terminu zwrotu podatku, powoduj, e
organy podatkowe same je dookrelaj albo je tworz. Jedn ztakich przesanek jest dua
liczba dokumentw dotyczcych transakcji, jak rwnie problem ze skontaktowaniem si
zkontrahentem przedsibiorcy podatnika17.
W analizowanym orzeczeniu Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego w Szczecinie
sd ad meritum sam stworzy kolejn przesank do wstrzymania zwrotu podatku. Sd ten
wysun tez, e jakkolwiek przepis art.87 ust.2 ustawy opodatku VAT nie zawiera konkretnych przesanek nakazujcych weryfikacj zasadnoci zwrotu, to jednak wystarczy chociaby powzita przez organ wtpliwo co do jej zasadnoci. Stosowanie si organw
podatkowych do stanowiska WSA wSzczecinie moe doprowadzi do tego, e nieterminowe zwroty VAT stan si zasad, anie wyjtkiem18.
13
B. Brzeziski, M. Kalinowski, W. Morawski, Ordynacja podatkowa zobowizania Komentarz praktyczny,
Gdask 1999r., s.12.
14
B. Brzeziski, Rozstrzyganie, s.255.
15
Art. 87 ust.2 zd. 2 ustawy opodatku VAT.
16
J. Matarewicz, Praktyka niezwracania podatku VAT w terminie wybrane aspekty, Monitor Podatkowy
2014, nr 4, s.27.
17
Tame.
18
Tame, s.29.
59
Wrozpoznawanej sprawie sytuacja taka miaa miejsce, albowiem zaistniaa uzasadniona

wtpliwo co do tego, czy wykazane w fakturach transakcje rzeczywicie miay miejsce,
ktra to okoliczno ma fundamentalne znaczenie dla moliwoci zwrotu rnicy podatku.
WSA wSzczecinie stwierdzi, e zgodnie zbrzmieniem art.125 O.p., organy podatkowe
prowadzc postpowanie podatkowe, musz dziaa wnikliwie iszybko, posugujc si moliwie najprostszymi rodkami prowadzcymi do jej zaatwienia. Nie oznacza to jednak, e
okolicznoci faktyczne maj by badane w sposb pobieny. Szybko postpowania nie
moe by realizowana kosztem wnikliwoci, wzwizku zczym obowizek wnikliwego dziaania zosta wymieniony przez ustawodawc na pierwszym miejscu. Oczywicie naley
uzna to stwierdzenie za waciwe i podane. Jednak sd ad meritum nie mg uzna za
zasadne, by same wtpliwoci organu podatkowego mogy by wystarczajc przesank do
poddania weryfikacji zasadnoci wnioskowanego zwrotu podatku VAT. Stanowisko WSA
wSzczecinie prowadzi do przekonania, e cel uwica rodek. Sd ad meritum wskaza, co
prawda, na stopie skomplikowania sprawy oraz okoliczno braku naleytego wspdziaania Skarcej (Spki) z organem podatkowym ju na etapie kontroli podatkowej,
a take utrudnion wspprac organw podatkowych z kontrahentami Spki. Jednak
nie moe to uzasadnia tezy, e wystarczy powzicie wtpliwoci przez organ podatkowy,
by podda weryfikacji zasadno przedmiotowego zwrotu, poniewa takiej przesanki nie
przewiduje ustawodawca.
Ustawodawca siedemnacie razy powouje si wrnych konfiguracjach na przesank
powzicia wtpliwoci, jednak czyni to w Ordynacji podatkowej19. Naley stwierdzi, e
ustawodawca umylnie stosuje t przesank. Jako e przesanka ta ma charakter subiektywny oraz niemiarodajny, nie powinno si jej wywodzi bez wyranego odesania do niej.
Skoro racjonalny ustawodawca nie powoa si na przesank wtpliwoci w procedurze
poddania weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku od towarw iusug, to zrobi to zamierzenie racjonalnie. Racjonalny model tworzenia prawa oznacza, e prawodawca analizuje
podstawowe problemy, ktre winien rozstrzygn prawodawca, jeeli dziaanie jego ma
charakter racjonalny20. W literaturze przedmiotu21 stwierdza si, e prawo jest rodkiem
do celowego wpywu na spoeczestwo. W tym sensie prawo jest traktowane w spoeczestwie jako specyficzny rodek kontroli spoecznej, jako system norm, ktre wpowizaniu zaparatem, zich funkcjonowaniem, maj sterowa szeregiem zjawisk spoecznych.
Dlatego te racjonalny ustawodawca to taki ustawodawca, ktry tworzc prawo, dy do
zaoonego celu. Wustawie opodatku od towarw iusug jednym ztakich celw jest neutralno tego podatku22. Dc do tego celu, ustawodawca stworzy instytucj zwrotu nadwyki podatku naliczonego nad nalenym. Ustawodawca dla ochrony Skarbu Pastwa przed
prbami wyudzenia zwrotu przez nieuczciwych podatnikw wyposay naczelnika urzdu
skarbowego winstrument wstrzymania zwrotu iprzeprowadzenia szczegowej weryfikacji
zasadnoci zwrotu co naley oczywicie uzna za prawidowe. Jednak ten sam racjonalny
Nie czyni tego wustawie opodatku od towarw iusug.
J. Wrblewski, Zasady tworzenia prawa, Uniwersytet dzki, d 1979, s.71.
21
Tame, s.72 inast.
22
O neutralnoci podatku VAT zob. szerz. J. Zubrzycki, Leksykon VAT 2013, Unimex, Wrocaw
2013r., s. 3.
19
20
60
Przegld Prawniczy
ustawodawca zapomnia stworzy konkretne przesanki-warunki, ktrymi mgby si kierowa organ podatkowy. Ztego jednak powodu nie jest zasadne tworzenie wyimaginowanej
przesanki powzicia przez organ wtpliwoci dla wstrzymania zwrotu podatku, jak to uczyni WSA w przedmiotowym wyroku. Sd ad meritum, tworzc przedmiotow przesank,
wykracza poza konstytucyjne kompetencje wadzy sdowniczej, gdy zgodnie zart.95 Konstytucji RP23 wadz ustawodawcz wRzeczypospolitej Polskiej s Sejm iSenat, anie sdy.
Wliteraturze przedmiotu podnosi si, e wszelkie luki prawne wprawie podatkowym
usiuj wypeni sdy24. Jednak proces ten jest oceniany negatywnie przez doktryn prawa
podatkowego25. Wprzedmiotowym orzeczeniu WSA wSzczecinie rwnie prbuje wypeni luk wprzepisie art.87 ust.2 ustawy opodatku VAT, gdzie ustawodawca nie stworzy
klarownych przesanek do podjcia przez organ podatkowy procedury weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku VAT. Niestety WSA wSzczecinie wtym procesie wykadni zapomnia
ozasadzie pewnoci prawa ijego bezpieczestwa. Oczywicie sd ad meritum wprzedmiotowej sprawie musia przy ocenie zasadnoci wstrzymania zwrotu nadwyki podatku VAT
zastosowa tzw. elastyczne stosowanie prawa, gdy wymagaa tego zoono stanu faktycznego, brak wsppracy podatnika oraz brak ustawowych przesanek do podjcia czynnoci
weryfikacyjnych zasadnoci deklarowanego zwrotu podatku. Jednak w literaturze przedmiotu podkrela si, e wspomniane elastyczne stosowanie prawa musi by pogodzone
zzasad pewnoci ibezpieczestwa prawa26.
Powoanie si przez WSA wSzczecinie na przesank powzicia wtpliwoci wprocedurze weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku VAT powoduje upodatnika, ktrego dotyczy
przedmiotowa sprawa, jak i ogu podatnikw, wystpienie wtpliwoci, ale w tym przypadku do samego obowizujcego prawa. Samodzielne utworzenie przez sd ad meritum,
nieprzewidzianej przez ustawodawc, omawianej przesanki, niejako zaskakuje podatnika,
ktry nie by wstanie przewidzie takiej regulacji, gdy nie ma jej wtekcie ustawy opodatku
od towarw iusug. Wojewdzki Sd Administracyjny bardziej wartociuje elastyczne stosowanie prawa podatkowego nad zasad pewnoci ibezpieczestwa prawa podatkowego.
W wietle linii orzeczniczej Trybunau Konstytucyjnego27 obowizek zachowania zasady
pewnoci prawa podatkowego spoczywa na prawodawcy, to tym bardziej taki obowizek
powinien uwraliwia sdy przy orzekaniu w sprawach podatkowych. W glosowanym
wyroku WSA wSzczecinie sd ten nie do, e sam stworzy regulacj prawn niezgodnie
zKonstytucj RP to zrobi to, co istotniejsze, naruszajc zasad pewnoci prawa. Takie
dziaanie sdu administracyjnego wzupenoci nie zasuguje na aprobat.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997roku (Dz.U. z1997r. nr 78, poz.483).
B. Brzeziski, O zjawisku naduycia prawa podatkowego przez administracj podatkow, Kwartalnik prawa
podatkowego, nr 1/2014, s.10.
25
Tame.
26
R. Mastalski, Stosowanie prawa podatkowego, Wolters Kluwer, Warszawa 2008, s.72.
27
Orzeczenia Trybunau Konstytucyjnego o sygn. akt K 36/98, P 3/00, U 7/00, SK 8/00, P 7/01,
SK7/01, SK 8/02, K 4/03, P 4/03, K 48/04, K 33/05, K 47/05, U 5/06, SK 51/06, K 54/06, K19/07,
K 42/07, por. zA. Gomuowicz, J. Maecki, Podatki iprawo podatkowe, Wyd. 7, LexisNexiss, Warszawa 2013,
s.95.
23
24
61
W literaturze przedmiotu podkrela si, aby interpretator w tym wypadku WSA

wSzczecinie wprocesie stosowania prawa podatkowego dokona wszechstronnego uzasadnienia swojej rekonstrukcji normy prawnej zawartej wprzepisach28. Niestety sd ad meritum nie uargumentowa, dlaczego naley stosowa przesank powzicia wtpliwoci przy
instytucji zwrotu podatku VAT oraz w jaki sposb przesank t odkodowa z przepisu
artykuu 87 ustawy opodatku od towarw iusug. Prawdopodobnie takie zachowanie sdu
administracyjnego wynika zprby przeoenia przez sd, regulacji wynikajcych zzasad
oglnych postpowania podatkowego zawartych wOrdynacji podatkowej, na przepis art.87
ust.2 ustawy opodatku VAT.
4. Zagroenia dla podatnikw
Beneficjentem zwrotu podatku od towarw iusug jest podatnik tego podatku. Takim
podmiotem jest m.in. przedsibiorca prowadzcy dziaalno gospodarcz. To wanie ten
podmiot podatku VAT korzysta najczciej zinstytucji zwrotu podatku.
Przedsibiorca woczekiwaniu na rozstrzygnicie naczelnika urzdu skarbowego staje
si niejako zakadnikiem zwrotu podatku od towarw iusug29. Wprzypadku gdy organ
podatkowy pozytywnie rozpatrzy wniosek o zwrot podatku, podatnik przedsibiorca
w ustawowym terminie otrzymuje deklarowan nadwyk. Sprawa wyglda inaczej, gdy
organ neguje zasadno zwrotu albo podejmuje postanowienie o zweryfikowaniu zasadnoci zwrotu poprzez czynnoci sprawdzajce, kontrol podatkow albo postpowanie
podatkowe. Stworzona przez WSA w Szczecinie przesanka powzicia wtpliwoci przy
zwrocie podatku od towarw i usug jest bardzo ,,niebezpieczn przesank z punktu
widzenia ochrony praw podatnika. Orzeczenie to moe sta si niejako furtk (uzasadnieniem) dla organw podatkowych do notorycznego przeduania weryfikacji zasadnoci
zwrotu podatku, aprzez to przedsibiorca podatnik bdzie bardzo dugi czas pozbawiony
kwoty zwrotu (oczywicie przy zaoeniu, e zwrot jest zasadny, ajedynie organ powzi
wtpliwoci co do tego). Zatem argument powzicia wtpliwoci bdzie gwnym powodem wstrzymania zwrotu podatku oczym bdzie informowany podatnik. Organ bdzie
mg wnieskoczono przedua termin zwrotu na podstawie art.139 wzw. zart.140
O.p., poniewa za kadym razem bdzie mg mie wtpliwoci co do zasadnoci zwrotu.
Co jednak, jeeli zaatwienie sprawy potrwa a do momentu przedawnienia zobowizania?
Wtakiej sytuacji prowadzi to do uniemoliwienia podatnikowi uzyskania oceny sdu administracyjnego, co do prawidowoci decyzji30 wydanej przez organ podatkowy.
R. Mastalski, op.cit., s.76.

Wrozpatrywanej przez WSA wSzczecinie sprawie organ podatkowy 28 grudnia 2011roku postanowieniem przeduy termin wnioskowanego zwrotu. Natomiast rozstrzygnicie tej sprawy, co prawda na
niekorzy podatnika nastpio wyrokiem z dnia 6 listopada 2013 roku. Zatem de facto termin na zwrot
podatku zosta przeduony do okoo dwch lat.
30
J. Zawiejska-Rataj, M. Osowski, Przeduenie terminu dokonania zwrotu podatku naliczonego nad nalenym,
Monitor Podatkowy 2014, nr 8, s.24.
28
29
62
Przegld Prawniczy
5. Wnioski
Orzeczenie WSA w sprawie o sygn. I SAB/Sz 15/13 naley uzna za prawidowe

co do sedna, czyli zarzutu przewlekoci postpowania, co stanowi gwn o rozwaa
sdu. Jednak na brak aprobaty zasuguje teza sdu administracyjnego, dotyczca przesanki
powzicia wtpliwoci, jako przesanki wystarczajcej do poddania weryfikacji zasadnoci
zwrotu podatku. Niestety WSA wSzczecinie, wswoim uzasadnieniu, wstopniu znikomym
argumentowa zasadno tej tezy.
Wojewdzki Sd Administracyjny wSzczecinie wglosowanym wyroku musia zmierzy si zproblemem braku przesanek dla organu podatkowego wkwestii poddania weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku od towarw iusug. Wtpliwe, co do zgodnoci zKonstytucj RP, jest postpowanie sdu administracyjnego, ktry sam stworzy regulacj prawn.
Niestety czyni to cznie znaruszeniem zasady pewnoci prawa podatkowego. Dlatego te
dziaanie WSA wSzczecinie naley oceni negatywnie. Rwnie brak jakiegokolwiek uzasadnienia powodw, zktrych powinno wynika, czym kierowa si sd ad meritum, dekodujc przesank powzicia wtpliwoci zprzepisu art. 87 ust. 2 zd. 2. Takie zachowanie WSA
wSzczecinie moe wiadczy otym, e sd ad meritum przyj zasadno swojej tezy apriori,
natomiast zupenie nie zdajc sobie sprawy zdwch kwestii:
1) po pierwsze, ustawodawca nie przewidzia przesanki powzicia wtpliwoci przez
Naczelnika Skarbowego winstytucji zwrotu podatku uregulowanej wprzepisie artykuu 87 ustawy opodatku VAT. Ustawodawca powouje si na przesank powzicia
wtpliwoci, ale wOrdynacji podatkowej, anie wustawie opodatku VAT. Dlatego te
naley stwierdzi, e ustawodawca umylnie stosuje t przesank tam, gdzie ustawodawca uwaa, e jest ona potrzebna, tam jest ona wyraona wprzepisie;
2) po drugie, przesanka ta ma charakter subiektywny, niemiarodajny oraz procesowy. Nie
powinno si jej wywodzi bez wyranego odesania do niej. Racjonalny ustawodawca
posuguje si przesank powzicia wtpliwoci woglnej procedurze postpowania
podatkowego Ordynacja podatkowa. Skoro racjonalny ustawodawca nie powoa
si na przesank wtpliwoci wprocedurze poddania weryfikacji zasadnoci zwrotu
podatku od towarw iusug, to zrobi to zamierzenie racjonalnie.
Win za zaistniay problem badawczy naley obarczy ustawodawc, ktry nie stworzy
konkretnych przesanek co do moliwoci poddania weryfikacji zasadnoci zwrotu podatku
w podatku od towarw i usug. Dlatego de lege ferenda ustawodawca powinien dokadnie
iprzejrzycie okreli, wjakim momencie naczelnik urzdu skarbowego moe stwierdzi,
e naley podda weryfikacji zasadno zadeklarowanego zwrotu podatku. Jednak wysoce
niekorzystn propozycj jest wprowadzenie przez ustawodawc przesanki powzicia wtpliwoci, jako jednej z przesanek dla organu podatkowego. Proponowana przez WSA
wSzczecinie przesanka powzicia wtpliwoci jest przesank ocharakterze mocno subiektywnym. De facto od podmiotu stosujcego prawo bdzie zaleao, czy wdanym przypadku
wystpi wtpliwoci. Dlatego przesanka ta, nie jest podana wprawie podatkowym, ktre
ma charakter mocno ingerencyjny wprawa obywatela. Wtej gazi prawa racjonalny ustawodawca powinien tworzy przesanki ocharakterze obiektywnym.
63
Summary of the Gloss to Judgment of the District Administrative Court

in Szczecin dated 6st November 2013,
I SAB/Sz 15/13
Summary
This article is a critical commentary on the case law concerning the VAT refunds. The decision of the Administrative Court in Szczecin leads to wider considerations relating to the creation and application of tax law. In the judgment, the court created a condition take doubt in
the tax return procedure. This statement creates a lot of doubt and controversy because polish
VAT Act does not contain such conditions.
Proposed by the Administrative Court in Szczecin the condition take doubt is the condition of a strong subjective. Of an entity applying the law will depend on, whether in a given case
there doubt is.
The analysis in the publication has been supported by views prevailing in the legal doctrine,
as well as legal practice.
Marcin Jdrysiak*
Glosa do wyroku Naczelnego Sdu Administracyjnego

zdnia 20 maja 2014r.,
II FSK 1443/12
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl)
,,O dacie poniesienia kosztu nie mog bez wyranego odesania decydowa
przepisy prawa bilansowego. Ouznaniu danego przysporzenia czy wydatku za przychd, dochd czy koszt podatkowy decyduj wycznie przepisy prawa podatkowego. Tylko zmocy wyranej decyzji ustawodawcy przepisy orachunkowoci mog
awansowa do rangi przepisw prawa podatkowego, oktrych stanowi art.3 pkt2
Ordynacji podatkowej. Przepis art.15 u.p.d.o.p odnosi si jako cao do kosztw
uzyskania przychodw. Art. 15 ust.4e u.p.d.o.p. odnosi si do zdefiniowania pojcia
poniesienia kosztu wznaczeniu ustawy podatkowej. Uywajc sowa koszt wtym
przepisie, ustawodawca winien nim zatem oznacza ten sam desygnat, czyli koszt
wznaczeniu ustawy podatkowej.
I
Glosowany wyrok Naczelnego Sdu Administracyjnego dotyczy niezwykle problematycznej kwestii, jak jest interpretacja art. 15 ust. 4e ustawy o podatku dochodowym od
osb prawnych1, ktry funkcjonuje wpolskim porzdku prawnym od 1 stycznia 2007roku2.
Jednym zcelw wprowadzenia tej regulacji byo wdroenie rozwiza, ktre pozwalayby
na rozliczanie kosztw porednich dziaalnoci dla celw podatku dochodowego od osb
prawnych. Art. 15 ust. 4e u.p.d.o.p. mia za zadanie uregulowanie momentu powstania
kosztu. Niestety, uwadze ustawodawcy umkn fakt nieprecyzyjnego sformuowania tego
przepisu, ktry stanowi, i ,,za dzie poniesienia kosztu uzyskania przychodw, zzastrzeeniem ust.4a i4f4h, uwaa si dzie, na ktry ujto koszt wksigach rachunkowych (zaksigowano) na podstawie otrzymanej faktury (rachunku), albo dzie, na ktry ujto koszt na
podstawie innego dowodu wprzypadku braku faktury (rachunku), zwyjtkiem sytuacji gdy
dotyczyoby to ujtych jako koszty rezerw albo biernych rozlicze midzyokresowych kosztw. Na gruncie tej jednostki redakcyjnej powstaje wtpliwo, czy ustawodawcy chodzi
oujcie danego kosztu uzyskania przychodw wksigach rachunkowych jako kosztu, tj.na
koncie wynikowym, czy jedynie o ujcie kosztu w ksigach rachunkowych w jakikolwiek
* Autor jest studentem Vroku prawa na Wydziale Prawa, Administracji iEkonomii Uniwersytetu Wrocawskiego.
1
Ustawa z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osb prawnych (tekst jednolity: Dz.U.
z2014r., poz.851 zezm.), dalej: u.p.d.o.p.
2
Ustawa zdnia 16 listopada 2006r. ozmianie ustawy opodatku dochodowym od osb prawnych (Dz.U.
nr217, poz.1589).
Glosa do wyroku Naczelnego Sdu Administracyjnego...
65
sposb (niekoniecznie na koncie kosztowym). Problem ten sta si przyczyn sporu rozstrzygnitego komentowanym wyrokiem.
II
Stan faktyczny komentowanego orzeczenia rysuje si nastpujco. Spka wystpia

do Ministra Finansw z prob o wydanie interpretacji podatkowej. Zacigna ona trzy
kredyty bankowe przeznaczone na sfinansowanie kosztw zakupu 100% udziaw wspce
zograniczon odpowiedzialnoci. Planowano poczenie obu spek ikontynuacj dziaalnoci produkcyjnej nabytej spki. Wnioskodawca zapaci bankowi od kredytw prowizj,
ktra bya obowizkowym warunkiem ich zacignicia. Kredyty zostay udzielone na okres:
piciu iszeciu lat oraz jednego miesica. Wksigach rachunkowych spka zaliczya prowizje do kosztw, proporcjonalnie rozkadajc je wczasie cz miaa zosta zaliczona
do tych kosztw wbiecym okresie, apozostaa cz ujta jako rozliczenie midzyokresowe czynne kosztw izaliczana do kosztw bilansowych wkolejnych latach obrotowych.
Spka zadaa pytania: ,,Wktrymroku podatkowym moe zaliczy do kosztw uzyskania
przychodw prowizje od poszczeglnych kredytw? oraz ,,Czy prawidowe bdzie zaliczenie przez spk zapaconych prowizji w caoci do kosztw uzyskania przychodw
wdacie, na jak ujto je wksigach tzn. wroku faktycznego zapacenia tych kosztw,
wktrym udzielono kredytw spce?.
Minister Finansw uzna na podstawie art.15 ust.4e u.p.d.o.p., e ustawodawca uzaleni
moment potrcalnoci wydatku bdcego kosztem uzyskania przychodw od momentu ujcia
kosztu wksigach rachunkowych ito przepisy prawa bilansowego reguluj moment poniesienia kosztw podatkowych. Spka zaskarya t interpretacj do Wojewdzkiego Sdu Administracyjnego, ktry j uchyli. Organ podatkowy zdecydowa si jednak zaskary wyrok do
Naczelnego Sdu Administracyjnego, ktry utrzyma wmocy orzeczenie WSA.
Zdaniem NSA niedopuszczalne jest, by bez wyranego odwoania do przepisw
orachunkowoci zastosowa przejte zniej zasady. Wocenie sdu ustawodawca wart.15
ust.4e u.p.d.o.p. odnosi si jedynie do kosztw uzyskania przychodu, aprzez to odwouje
si do ujcia kosztu podatkowego wksigach rachunkowych wjakikolwiek sposb, azatem
niekoniecznie na koncie kosztowym. Ito ten moment naley utosami zchwil ujcia
kosztu dla celw podatkowych3. Niedopuszczalne jest bowiem uznawanie podatkowotwrczej roli rachunkowoci. Sd uzasadniajc swoje stanowisko, powoa si na koncepcj autonomii prawa podatkowego wzgldem prawa bilansowego. Zdaniem NSA bez wyranego
odwoania do ustawy orachunkowoci nie mona zastosowa konstrukcji przejtej ztego
aktu prawnego.
III
W orzecznictwie na gruncie przywoanego przepisu wyksztaciy si dwie linie

interpretacyjne. Pierwsza z nich oparta jest na argumentacji tosamej z zastosowan
Zob. np. wyroki Naczelnego Sdu Administracyjnego zdnia 20 lipca 2012r., II FSK 2406/11; zdnia
14grudnia 2012r., II FSK 861/11 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl).
3
66
Przegld Prawniczy
wkomentowanym wyroku ipodkrela rol autonomii prawa podatkowego. Zkolei druga

linia orzecznicza zakada, e intencj ustawodawcy byo odwoanie si do ustawy orachunkowoci i pozwolenie na ujcie kosztw podatkowych tak jak do celw rachunkowych.
Stanowisko to znajduje poparcie wwielu interpretacjach podatkowych4 oraz wypowiedziach
przedstawicieli Ministerstwa Finansw5. Uznaje si przy tym czsto, e sformuowania
zawarte wtym przepisie wystarczaj do uznania go za odwoanie do przepisw orachunkowoci, tym bardziej e woglnym prawie podatkowym jasno okrelono, e podatek wyliczany jest na podstawie prawidowo prowadzonych ksig rachunkowych6 (art.193 1 Ordynacji podatkowej7).
IV
Wglosowanym wyroku sd wprocesie wykadni opar si na czterech argumentach,

charakterystycznych dla pierwszej zprezentowanych linii orzeczniczych.
Po pierwsze, sd uzna, e aby ustawa orachunkowoci wywieraa skutki podatkowe,
musz istnie przepisy zawierajce wyrane odesanie do jej treci. Pogld ten uzasadniany
jest przez odwoanie si do innych przepisw ustawy o podatku dochodowym od osb
prawnych. Jak uzna NSA: ,,[Rozwizania] dotyczce stosowania wprost innych przepisw
przewidzia legislator podatkowy m.in. wart.9b ust.1 pkt2 u.p.d.o.p. wzakresie ustalania
rnic kursowych na podstawie przepisw orachunkowoci, pozostawiajc wtym zakresie
podatnikom swobod wyboru pomidzy stosowaniem zasad wynikajcych zustawy podatkowej lub zprawa bilansowego, czy wart.4a pkt1 i2 u.p.d.o.p. formuujce definicje legalne
inwestycji iskadnikw majtkowych poprzez stosowne odesania do ustawy orachunkowoci. Tylko zatem zmocy wyranej decyzji ustawodawcy przepisy orachunkowoci mog
awansowa do rangi przepisw prawa podatkowego. Uoglniajc, zdaniem sdu bez
wyranego odesania do ustawy niepodatkowej, jej przepisy nie mog zosta zastosowane.
Po drugie, ointencji ustawodawcy wiadczy ma fakt, e uy zwrotu ,,uwaa si dzie,
na ktry ujto koszt wksigach rachunkowych, anie ,,na ktry zostay ujte jako koszt
wksigach rachunkowych. Nie musi wic to by zaksigowanie wformie kosztu bilansowego. Prawo bilansowe nie ma roli podatkowotwrczej imoment uznania danego kosztu za
koszt bilansowy nie moe decydowa okwalifikacji danego wydatku imomencie zaliczenia
go do kosztw podatkowych.
Np. interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej wWarszawie zdnia 27 marca 2012r., IPPB3/423-1107/11-2/
JD (http://sip.mf.gov.pl/), interpretacja Dyrektora Izby Skarbowej wKatowicach zdnia 30 czerwca 2014r.,
IBPBI/2/423-734/14/PC (http://sip.mf.gov.pl/).
5
M. Grabowski, Odpowied podsekretarza stanu w Ministerstwie Finansw z upowanienia prezesa Rady Ministrw na interpelacj nr 16446 w sprawie barier rozwoju przedsibiorczoci, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/
main/0C2CEB80, 10.11.2014r.
6
Np. wyroki Naczelnego Sdu Administracyjnego: zdnia 27 wrzenia 2012r., II FSK 253/11; z10czerwca 2014r., II FSK 1685/12 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl).
7
Ustawa zdnia 29 sierpnia 1997r. Ordynacja podatkowa (tekst jednolity: Dz.U. z2012r., poz.749
zezm.).
4
67
Po trzecie, NSA odwoa si tutaj do zasad techniki prawodawczej8. Zgodnie z 10

rozporzdzenia wsprawie tych zasad, do oznaczenia jednakowych poj uywa si jednakowych okrele, arnych poj nie oznacza si tymi samymi okreleniami. Zracji tego
e ustawodawca powica cay przepis kosztom uzyskania przychodu, przez sowo ,,koszt
naley wic rozumie ,,koszt uzyskania przychodu wrozumieniu u.p.d.o.p.
Po czwarte, ustawodawca zdefiniowa pojcie ,,ujcia wksigach rachunkowych przez
dodanie wnawiasie sowa ,,zaksigowano. Stanowi to odwoanie do jzyka potocznego,
w ktrym ksigowa znaczy tyle co ,,wpisa wydatki lub wpywy do ksigi rachunkowej
(Sownik jzyka polskiego Wydawnictwa Naukowego PWN, dostpny http://sjp.pwn.pl).
Chodzi wic o dowolne zaksigowanie w systemie rachunkowoci jednostki, rozumiane
jako wprowadzenie informacji do systemu informatycznego. Koszt zostaje zaksigowany
wmomencie wpisania kwoty wynikajcej zfaktury lub innego rachunku.
V
Analiz wyroku naley rozpocz od poprawnoci zastosowanej przez NSA wykadni

jzykowej. Wyznacza ona bowiem dopuszczalny zakres znaczenia sw, zaczyna ikoczy
proces wykadni9. Wprzypadku prawa podatkowego, na poziomie tej dyrektywy wykadni
powstaje dodatkowy problem, zwizany z doktrynaln koncepcj tzw. autonomii prawa
podatkowego. Wywodzi si ona zniemieckiej doktryny okresu midzywojennego izakada,
e prawo podatkowe posiada autonomi pojciow (moe samo budowa swoj siatk pojciow ima wasne reguy wykadni tych poj). Zaoenie to mona take rozumie funkcjonalnie, uznajc e prawo podatkowe ze wzgldu na swoje okrelone cele nie jest zwizane
innymi normami systemu prawa, apojcia podatkowoprawne budowane s ze wzgldu na
specyficzne funkcje tego prawa10. Wzalenoci od wybranego przez interpretatora podejcia, moe on przyj na tle wykadni prawa podatkowego zaoenie, e prawo podatkowe
tworzy cakowicie odrbny, hermetyczny system, wktrym instytucje zinnych gazi prawa
znajd zastosowanie tylko wtedy, gdy ustawa wyranie tak stanowi (tzw. koncepcja ,,poj
swoistych). Oprcz tego wyrniono (za Stefanem Rozmarynem11) tzw. koncepcj ,,woli
ustawodawcy, zgodnie zktr to, czy ustawodawca chcia zapoyczy jakie pojcie zinnej
gazi prawa jest cakowicie zalene od jego woli, ktr naley wdrodze wykadni odnale.
Koncepcja ta nie wymaga wcale, by w ustawie podatkowej nastpio wyrane odwoanie
do innej gazi prawa. Jeeli wol ustawodawcy, ktra nie wynika bezporednio zprzepiRozporzdzenie Prezesa Rady Ministrw zdnia 20 czerwca 2002r. wsprawie Zasad techniki prawodawczej (Dz.U. nr100, poz.908).
9
R. Mastalski, Miejsce wykadni jzykowej wprocesie stosowania prawa podatkowego, Przegld Podatkowy 2007,
nr8, s.8.
10
K. Karpus, Wykadnia w prawie podatkowym przekrj problematyki, [w:] L. Morawski (red.), Wykadnia
prawa iinne problemy filozofii prawa, Toru 2005, s.133.
11
S. Rozmaryn, Prawo podatkowe iprawo prywatne wwietle wykadni prawa, Lww 1939. Mwienie okoncepcji
,,woli ustawodawcy jako ojednej zkoncepcji autonomii prawa podatkowego wydaje si niesuszne, gdy
autor ten wyranie stwierdza w swojej pracy, e problem autonomii uznaje za faktycznie nieistniejcy,
awszelkie wtpliwoci mona rozwia na gruncie wykadni prawa.
8
68
Przegld Prawniczy
sw, byo zastosowanie pojcia niepodatkowego, to naley je zastosowa12. Problemem

jest tylko prawidowe odczytanie tej woli. Biorc pod uwag, e wkomentowanym wyroku
NSA bada moliwo istnienia odesania do przepisw prawa bilansowego wprzepisach
u.p.d.o.p., stosowne wydaje si zbadanie podejcia zastosowanego przez sd oraz okrelenie jego zasadnoci. Bez przyblienia tego dylematu, odtworzenie procesu mylowego sdu
oraz jego analiza bd niemoliwe.
Wikszo argumentw wskazywanych przez sd opierao si na zasadach wykadni
gramatycznej: dokonana zostaa prba okrelenia znaczenia poszczeglnych terminw
podanych wart.15 ust.4e u.p.d.o.p. Po pierwsze wydaje si racjonalne zbadanie zasadnoci
uznanej przez sd definicji ,,zaksigowania. Pozwoli to bowiem wyj przed nawias pewne
kwestie, ktre bd niezbdne dla dalszych rozwaa. Artyku 15 ust.4e u.p.d.o.p. gosi: ,,za
dzie poniesienia kosztu uzyskania przychodw, zzastrzeeniem ust.4a i4f4h, uwaa si
dzie, na ktry ujto koszt wksigach rachunkowych (zaksigowano) (). Jak zauway
NSA, przez ujcie danego wyraenia w nawiasie nastpuje dopenienie tekstu prawnego.
Uycie terminu ,,zaksigowano naley uzna za swoist definicj ,,ujcia wksigach. Sposb rozpatrzenia tej definicji przez NSA jest jednak cakowicie bdny.
Po pierwsze, wynika z nieprawidowego przyjcia sownikowego (tj. potocznego)
pojcia ,,zaksigowania. Zdaniem sdu zaksigowa wjzyku potocznym znaczy tyle co
,,wpisa wydatki lub wpywy do ksigi rachunkowej. Ju samo brzmienie tej sownikowej
definicji wiadczy otym, e ustawodawcy nie mogo chodzi otakie rozumienie zaksigowania. Ksigowanie obejmuje bowiem nie tylko ,,wydatki (ktre rozumie naley jako ,,sum,
ktra ma by wydana albo sum wydan na co13) czy ,,wpywy (,,suma pienidzy wpacona do kasy, wypata, dochody, wpywanie dochodw14). Rachunkowo oraz ksigowo
obejmuj bowiem cay szereg zdarze, ktre nie s ani wydatkami (wpotocznym ispecjalistycznym15 rozumieniu tego sowa), ani wpywami. Wrd tego typu zdarze warto wspomnie np. amortyzacj, aktualizacj wyceny czy ksigowanie rozchodu towarw na produkcj. Nie kade zdarzenie gospodarcze ulegajce ksigowaniu wie si bowiem zrozchodem
rodkw pieninych (czy innych wartoci) poza przedsibiorstwo bd zwpywem jakich
wartoci do niego. Przyjcie definicji zjzyka potocznego wyczaoby zdyspozycji tego
przepisu koszty (zarwno bilansowe ipodatkowe) niewydatkowe.
Warto te pamita, e gdyby intencj ustawodawcy byo uycie terminu ,,zaksigowano w znaczeniu potocznym, to po prostu uyby go w przepisie jako jedynego
(zamiast trzech sw oniejasnym znaczeniu). Przepis brzmiaby wtedy: ,,Za dzie poniesienia kosztu uzyskania przychodw, zzastrzeeniem ust.4a i4f4h, uwaa si dzie, na
Ibidem, s.173 [339] inast.
M. Szymczak (red.), Sownik jzyka polskiego, t.3, Warszawa 1981, s.793.
14
Ibidem, s.756.
15
Wydatek to rozchd rodkw pieninych z kasy lub rachunku bankowego jednostki gospodarczej,
wzwizku zzapat za okrelone dobra lub usugi celem regulacji rnych zobowiza jednostki. Wydatek jest to rozchd rodkw pieninych wformie gotwkowej (zkasy) lub bezgotwkowej (zrachunku
bankowego), posiadajcy zdolno do likwidowania zobowiza jednostki gospodarczej wobec innych
podmiotw gospodarczych (osb fizycznych lub prawnych). Zob. http://www.governica.com/Wydatek,
14.11.2014r.
12
13
69
ktry zaksigowano koszt w ksigach rachunkowych na podstawie otrzymanej faktury

(). Byoby bowiem sprzeczne zzaoeniem racjonalnoci ustawodawcy tworzenie definicji prawnego pojcia ,,ujcie wksigach rachunkowych, skoro definiuje si je tylko na
potrzeby jednej jednostki redakcyjnej ito przez jedno sowo. Nie jest dziaaniem sensownym tworzeniezoonego, niezrozumiaego na gruncie jzyka potocznego iprawnego pojcia prawnego, skadajcego si ztrzech sw, skoro mona zastpi je jednym wyrazem, zrozumiaym na gruncie jzyka etnicznego. Ma to otyle znaczenie, e sowa te staj si wtym
momencie zbdne, nie peni wprzepisie adnej roli, nie nios adnej treci (jedyn ich rol
jest bycie zdefiniowanym jako sownikowo rozumiane ,,zaksigowanie). Co wicej, rodz
si take wtpliwoci na gruncie samej istoty definicji prawnej. Celem definicji jest doprecyzowanie znaczenia wyrazw izwrotw wtekcie prawnym przez nadanie im okrelonego
znaczenia na gruncie jzyka prawnego16. Definicja powinna wic by tworzona wtedy, gdy
jakiego zjawiska nie da si okreli precyzyjnie za pomoc jzyka potocznego. Tworzy si
wtedy pewn sztuczn, prawn konstrukcj. Konstruowanie definicji wprzypadku przyjcia
powszechnego rozumienia terminu ,,zaksigowano byoby wic dziaaniem nieracjonalnym, sprzecznym zcelami wprowadzenia definicji do tekstu prawnego.
Naley uzna, e dokonujc definiowania za pomoc okrelenia ,,zaksigowano (nieistniejcego na gruncie jzyka prawnego czy prawniczego), ustawodawca odwoa si do
jzyka specjalistycznego, tj. jzyka nauki rachunkowoci. Warto przy tym okreli, czym
ta nauka jest. Rachunkowo mona rozumie na trzy sposoby: jako dyscyplin naukow
i dziaalno faktyczn nauk stosowan, ktrej przedmiotem jest badanie procesw
gospodarczych, skuteczno i efektywno ekonomiczna17. Mona j te ujmowa jako
cz skadow ewidencji gospodarczej, polegajc na pomiarze i rejestracji zjawisk oraz
procesw gospodarczych wjednostkach pieninych inaturalnych. Istnieje rwnie moliwo pojmowania jej jako praktyczny iwygodny system informatyczny, sucy ewidencji
ikontroli decyzji ekonomicznych18. Rachunkowo jest wic specyficzn nauk stosowan,
posiadajc wasne pojcia oraz metodologi. Rachunkowo nie jest przy tym tosama
zksigowoci, ta druga jest jedynie jej czci skadow. Nauka rachunkowoci obejmuje
historycznie wanie ksigowo, rachunek kosztw i kalkulacj oraz sprawozdawczo
finansow. Ksigowo polega jedynie na rejestracji wujciu pieninym, aniekiedy wujciu ilociowym, odpowiednio udokumentowanych zdarze gospodarczych, ktre powoduj
zmiany wmajtku jednostki gospodarujcej irdach jego pochodzenia19. Stanowi ona wic
wistocie techniczn dyscyplin, ktra ma na celu zebranie, klasyfikacj ipomiar zdarze
B. Brzeziski, Szkice zwykadni prawa podatkowego, Gdask 2002, s.36.

Inne definicje wkontekcie tego rozumienia rachunkowoci: ,,Rachunkowo to system informacyjny
odzwierciedlajcy wiarygodny obraz rzeczywistoci gospodarczej podmiotw, ich rentownoci i sytuacji
finansowej; ,,Rachunkowo to system ekonomicznego pomiaru w przedsibiorstwach i instytucjach,
system uniwersalny, podmiotowy system informacyjno-kontrolny. Zob. B. Wawrzyczak-Jdryka (red.)
Rachunkowo 2007, Warszawa 2007, s.20.
18
Cz. Paczua, Rachunkowo, finanse ibilanse wpraktyce przedsibiorstw, Warszawa 2005, s.16.
19
G. Borowska, Zasady rachunkowoci. Podrcznik, Warszawa 2006, s.9.
16
17
70
Przegld Prawniczy
gospodarczych20. Wjzyku potocznym oba pojcia s czsto mylone21. Oznacza to, e na

gruncie jzyka potocznego pojcie ,,ksigowoci oznacza co innego ni na gruncie jzyka
specjalistycznego, tj. jzyka tej nauki ipraktyki. To samo dotyczy pojcia ,,zaksigowania.
Rachunkowo stanowi wic dziedzin nauki, ktra posiada wasne zasady, metodologi oraz specyficzny jzyk. Dokonujc wykadni pojcia ,,zaksigowano, naley odwoa si do jego znaczenia w rachunkowoci, rozumianej jako cz tej gazi nauki. Jakkolwiek rzeczywicie ksigowo stanowi techniczny aspekt rachunkowoci, to jednak ten
aspekt techniczny jest uregulowany szeregiem postulatw wypracowanych wdorobku nauki
rachunkowoci. Zsamej ju definicji ksigowoci wynika wic, e termin ,,zaksigowano
nie moe by rozumiany jak wjzyku potocznym. Chodzi tu bowiem orejestracj odpowiednio udokumentowanych zdarze gospodarczych, ktre powoduj zmiany w majtku
jednostki gospodarujcej irdach jego pochodzenia. Nie jest to wic system rejestrujcy
kade zdarzenie. Musi to by odpowiednio udokumentowana operacja gospodarcza, wpywajca na sytuacj ekonomiczn jednostki ipoddana wycenie zgodnie zzasadami rachunkowoci. Termin ,,zaksigowano powinien by wic rozumiany jak na gruncie jzyka specjalistycznego. Naley przy tym zwrci uwag, e adresatem tej normy s spki, ktre zmocy
prawa s i tak zobowizane do prowadzenia ksig rachunkowych zgodnie z art. 2 ust. 1
pkt1 i 2 ustawy orachunkowoci, awic znajce zasady prawa bilansowego. Oznacza to, e
ustawodawca mg zastosowa tego typu zabieg. Brak takiej refleksji wwykadni jzykowej
pokazuje tendencj sdu do wyranego oddzielenia ksigowoci oraz rachunkowoci od
prawa podatkowego.
VI
Drugi argument sdu na gruncie wykadni gramatycznej sprowadza si do tego, e gdyby

intencj prawodawcy byo utosamienie momentu ujcia kosztu uzyskania przychodu dla
celw podatkowych ikosztu dla celw rachunkowych, uyby on okrelenia ,,ujcia jako koszt
wksigach rachunkowych. Argument ten opiera si jednak na bdnymzaoeniu, e terminy
,,koszt oraz ,,koszt uzyskania przychodu oznaczaj te same pojcia. Jak NSA sam zauway,
odwoujc si do zasad techniki prawodawczej, do oznaczenia jednakowych poj uywa si
jednakowych okrele, arnych poj nie oznacza si tymi samymi okreleniami. Oznacza
to, e jeeli wramach danego przepisu wystpuj dwa rne okrelenia, nie mog one oznacza tego samego pojcia, zkolei te same okrelenia oznaczaj to samo pojcie. Okrelenie
,,koszt uzyskania przychodu zostao zdefiniowane na potrzeby u.p.d.o.p. wjej art.15 ust.1:
Kosztami uzyskania przychodw s koszty poniesione wcelu osignicia przychodw lub
zachowania albo zabezpieczenia rda przychodw, z wyjtkiem kosztw wymienionych
wart.16 ust.1. Jako e przepis ten stanowi bez wtpienia definicj legaln, termin ,,koszt
naley tutaj rozumie jak wjzyku potocznym jako ,,nakady poniesione przez przedsibiorstwo w celu wytworzenia okrelonego produktu albo ,,suma pienidzy wydatkowana na
kupno lub opacenie czego22. Termin ,,koszt pojawia si jednak take wjzyku prawnym,
20
21
22
A. Helin, Ustawa orachunkowoci. Komentarz, Warszawa 2014, s.XXVI.

Cz. Paczua, op.cit., s.21.
http://sjp.pwn.pl/szukaj/koszt.html, 12.11.2014r.
71
konkretnie wustawie orachunkowoci23, wart.3 ust.1 pkt31: rozumie si przez to ,,uprawdopodobnione zmniejszenia wokresie sprawozdawczym korzyci ekonomicznych, owiarygodnie okrelonej wartoci, wformie zmniejszenia wartoci aktyww, albo zwikszenia wartoci
zobowiza irezerw, ktre doprowadz do zmniejszenia kapitau wasnego lub zwikszenia
jego niedoboru winny sposb ni wycofanie rodkw przez udziaowcw lub wacicieli.
Rozumienie to stanowi zaadoptowanie do systemu prawa terminu zjzyka specjalistycznego.
Termin ,,koszt moe wic by odczytywany jako wyraenie zjzyka potocznego, jak ipojcie
przejte zustawy orachunkowoci. Na pewno jednak pojcie ,,kosztu uzyskania przychodu,
jak i,,kosztu nie s ze sob tosame. Nie kady koszt wjzyku potocznym oraz koszt wrozumieniu ustawy orachunkowoci s bowiem kosztami uzyskania przychodu. S to wic pojcia
odrbne iracjonalny ustawodawca nie mg zastosowa wjednym przepisie dwch okrele:
,,koszt oraz ,,koszt uzyskania przychodu wtym samym znaczeniu, gdy amaoby to przytoczone zasady techniki prawodawczej (pomijajc brak tosamoci poj, naley zauway, e
istnieje tutaj nawet brak tosamoci okrele24). Pozostaje wic wtpliwo, wjakim znaczeniu
ustawodawca uy tutaj wyraenia ,,koszt.
By dokona tej oceny, naley po pierwsze raz jeszcze przyjrze si strukturze analizowanego przepisu, po drugie powrci do przytoczonej kwestii autonomii prawa podatkowego oraz po trzecie dokona wykadni systemowej.
Wartykule 15 ust.4e u.p.d.o.p. mamy wic do czynienia zjednym pojciem prawno
podatkowym (koszt uzyskania przychodu), jednym pojciem onie do koca jasnym rozumieniu (prawdopodobnie zaczerpnitym z jzyka specjalistycznego ,,zaksigowano),
jednym pojciem z oglnego prawa podatkowego (ksigi rachunkowe zdefiniowane
wart.3 ust.1 pkt4 Ordynacji podatkowej) oraz dwoma pojciami zaczerpnitymi zustawy
orachunkowoci (koszty rezerw25 oraz bierne rozliczenia midzyokresowe kosztw26)
iniezdefiniowanymi przez ustaw podatkow (pamita naley, e moliwo zastosowania
dyrektywy jzyka specjalistycznego sd zignorowa bd odrzuci). Funkcjonuje te wspomniany niejasny termin ,,koszt, ktry potencjalnie moe mie a trzy znaczenia.
W swoim orzeczeniu NSA przyj, e by zastosowa odwoanie do przepisw
orachunkowoci, istnie musi odwoanie do tej ustawy. Stanowi to wyraz bardzo radykalnej
wersji autonomii prawa podatkowego wpostaci koncepcji tzw. ,,poj swoistych. Pogld
ten, ktrego istot ju przedstawiono, zosta bardzo mocno skrytykowany przez doktryn27,
Ustawa zdnia 29 wrzenia 1994r. orachunkowoci (tekst jednolity: Dz.U. z2013r., poz.330 zezm.).
Czasami ustawodawca uywa wu.p.d.o.p. okrelenia ,,koszt wznaczeniu ,,koszt uzyskania przychodu,
np. art.15 ust.1e, art.16m ust.1 pkt 3; art.17h ust.1 pkt2 u.p.d.o.p. Dziaanie takie jest jednak nieprawidowe iniezgodne zzasadami techniki prawodawczej ijako takie nie powinno by aprobowane. Oznacza
to, e powinno si rozszerza t praktyk na inne przepisy (chyba e wynika to jednoznacznie zkontekstu).
Stanowi to wyraz niedbalstwa ustawodawcy.
25
Zgodnie zart.3 ust.1 pkt21 ustawy orachunkowoci przez rezerwy rozumie si zobowizania, ktrych
termin wymagalnoci lub kwota nie s pewne.
26
Art. 39 ust.1 ustawy orachunkowoci stanowi, e jednostki dokonuj czynnych rozlicze midzyokresowych kosztw, jeeli dotycz one przyszych okresw sprawozdawczych.
27
Zob. take C. Kosikowski: Autonomia prawa podatkowego gos krytyczny, ,,Przegld Podatkowy 2006,
nr7; M. Kalinowski, Granice legalnoci unikania opodatkowania wpolskim systemie podatkowym, Toru 2001.
23
24
72
Przegld Prawniczy
m.in. jeszcze wokresie midzywojennym przez S. Rozmaryna. Zarzuci on zwolennikom

tej koncepcji, e zdaj si nie zauwaa, i wszystkie pojcia prawne okrelone wustawie
niezalenie od tego, czy jest to prawo podatkowe, cywilne, czy bilansowe, maj tak sam
moc prawn, nie istnieje bowiem jedna ustawa nadrzdna wstosunku do drugiej. adna
ustawa nie ma jakiego specjalnego, autonomicznego statusu wsystemie prawa. Oczywicie,
ustawodawca ma prawo uywa wrnych ustawach tej samej nazwy na okrelenie rnych
zespow cech (poj), ale nie oznacza to automatycznie, e ma to miejsce (nie mona na
podstawie tego, e co moe zaistnie, wnioskowa, e to faktycznie zaistniao). Oznacza
to, e niedopuszczalne jest automatyczne domniemanie, e wprzypadku braku odwoania
si wprost do danej ustawy przez ustaw podatkow, dane odwoanie nie istnieje. Prowadzioby to do pewnych bdw natury logicznej, ktre mona przeledzi zarwno na gruncie
art.15 ust.4e u.p.d.o.p., jak icaej tej ustawy. Po pierwsze bowiem, skoro bez wyranego
odwoania nie moe istnie przejcie pojcia, to wtakim razie, jakie znaczenie maj uyte
wprzepisie wyraenia ,,bierne rozliczenia midzyokresowe kosztw oraz ,,koszty rezerw?
Ustawa nie odsya nas tutaj do odrbnej regulacji, mimo to wyjanienie tych terminw (cakowicie niemoliwe w jzyku potocznym) na gruncie jedynie prawa podatkowego nie jest
wyczone. Wistocie wic ustawodawca, nie czynic wyranego odwoania do przepisw
orachunkowoci, dokonuje przejcia caej instytucji prawnej zprawa bilansowego. Drugim
bdem sdu jest uznanie woparciu owykadni systemow wewntrzn, e jeeli ustawodawca pragnie odesa do ustawy orachunkowoci, to dokonuje on wyranego odesania.
Wu.p.d.o.p. wielokrotnie odwouje si on do innych gazi prawa: prawa cywilnego, handlowego czy wanie bilansowego. Nie zawsze jednak czyni to przez wyrane odwoanie. Wielokrotnie bowiem przejmuje pojawiajce si obce pojcia (np. spadek, wierzytelno, kredyt,
rzecz), nie dokonujc adnego odwoania do odpowiednich przepisw. Nie ulega przy tym
wtpliwoci, e pojcia te naley rozumie jak wkodeksie cywilnym. Nie podnosi si choby,
e spadek na gruncie prawa podatkowego naley rozumie winny sposb, poniewa brakuje stosownego odesania. Wobec tego, nie wydaje si zrozumiae, dlaczego, odwoujc
si do prawa bilansowego, ustawodawca musi zrobi to przez wyrane odesanie, natomiast
wprzypadku odwoania si do innej gazi prawa ju takiego wymogu si mu nie stawia.
Kada ustawa ma przecie tak sam moc obowizujc ijedna nie jest bardziej istotna od
drugiej. Kada jest wpewnym stopniu autonomiczna imoe konstruowa wasne pojcia,
jak iprzej pojcia zinnej ustawy28. Co wicej, to przecie prawo bilansowe, jako system
ewidencji gospodarczej, ktry ma za zadanie pokaza sytuacj gospodarcz jednostki, jest
blisze celom prawa podatkowego (ktrego celem jest oddawanie ,,rzeczywistoci gospodarczej wramach ekonomicznej wykadni prawa podatkowego oraz realizmu tego prawa29)
ni prawo cywilne. Przyjcie zaoenia NSA prowadzi do wniosku, e albo prawo bilansowe
Podobnie: S. Rozmaryn, op.cit., s.174 inast. Zwraca si jednak czasem uwag na ,,uniwersalny charakter
niektrych norm zawartych wKodeksie cywilnym. Zob. E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny.
Komentarz, Warszawa 2014, s.34.
29
M. Kalinowski, op.cit., s.138 inast. ,,Pragmatycznym celem prawa podatkowego jest bowiem obcienie
podatkiem strumienia rodkw finansowych przypywajcych wzwizku zzajciem okrelonych zdarze
ekonomicznych.; ,,Dla prawa podatkowego nie s istotne formy cywilnoprawne, wjakich te zjawiska ekonomiczne zachodz, lecz sam rezultat tych zjawisk, ich rzeczywista tre iskutki gospodarcze.
28
73
jest uomn, mniej wan czci prawa, albo ustawodawca tworzy za kadym razem wasne
pojcia dla celw podatkowych, take przy takich ugruntowanych terminach jak rzecz, wierzytelno czy spadek (ktre s zblione, jednak nie identyczne do potocznego rozumienia
tych poj).
Jak wic potraktowa luk, jaka powstaje wprawie podatkowym na skutek braku okrelenia znaczenia terminw ,,koszt, ,,bierne rozliczenia midzyokresowe kosztw oraz
,,koszty rezerw? Odpowiedzi na to trzeba szuka wsposobie traktowania luk oraz definicji
wprawie podatkowym. Definicje ,,obce wprawie podatkowym na pewno nie znajd zastosowania, gdy wyranie odbiegaj od znaczenia potocznego30. Koszty rezerw oraz rozliczenia
midzyokresowe na gruncie jzyka potocznego nie funkcjonuj, natomiast pojcie ,,kosztu
w ustawie o rachunkowoci, mimo znacznego stopnia skomplikowania, jest blisze znaczeniu potocznemu ni znaczenie podatkowe kosztu uzyskania przychodu (wrozumieniu
powszechnym koszt nie musi przecie suy uzyskaniu przysporzenia). Definicje te mog
mie jednak take znaczenie pomocnicze, pozwalajc na sprecyzowanie wyraenia potocznego. Jeeli definicja taka doprecyzowuje potoczne rozumienie danego pojcia, to moe
stanowi ona wskazwk pomocn do okrelenia znaczenia danego terminu na gruncie
innej ustawy, tym bardziej e definicja legalna zawsze opiera si na pewnej intuicji znaczeniowej31. Definicje ,,obce mog take wiza wprawie podatkowym, jeeli s to definicje
poj istniejcych jedynie wjzykach konwencjonalnych bd przejte do jzyka potocznego zjzyka konwencjonalnego32. Wtakim wypadku niemoliwe byoby przecie ustalenie
,,potocznego znaczenia danego pojcia, jeeli nie istnieje ono na tym gruncie albo istnieje
jako pojcie przejte. Takimi pojciami wanie s ,,koszty rezerw oraz ,,bierne rozliczenia
midzyokresowe kosztw. wiadczy to otym, e prawo podatkowe wcale nie musi odwoywa si jednoznacznie do ustawy niepodatkowej, aby przej pojcie prawne. Oznacza
to, e przyjta waciwie apriori, bez analizy, teza sdu, e zracji braku odesania do ustawy
orachunkowoci, przepisy prawa bilansowego nie znajd zastosowania, jest bdna. Pojcie
,,kosztu przy tym zdaje si wpasowywa wsytuacj, wktrej pojcie istniejce na gruncie innej gazi prawa moe mie znaczenie pomocnicze. Nie naley wic automatycznie
wyklucza, e ustawodawca skorzysta tu ze znaczenia zaczerpnitego zprawa bilansowego.
Ustawodawca moe bowiem wiadomie ustali luk, ktra ma zosta wypeniona przez
odpowiednie zastosowanie przepisw prawa bilansowego, nawet bez dokadnego odesania ze wzgldu na zasad zupenoci ispjnoci systemu prawa33. Jakkolwiek wic trudno
stwierdzi, by sytuacja taka miaa miejsce w analizowanym przypadku (zdaje si, e ze
wzgldu na problemy ze stosowaniem art.15 ust.4e u.p.d.o.p. nie jest to luka swoista), to
jednak po raz kolejny rozumowanie NSA okazuje si by obcione niedoskonaociami.
Wydaje si prawdopodobne, e ustawodawca mia tutaj na celu odwoanie si do rozumienia kosztu w prawie bilansowym w formie wskazwki interpretacyjnej. Po pierwsze,
zzasad techniki prawodawczej wynika, e to samo pojcie nie moe by okrelane dwoma
B. Brzeziski, Podstawy wykadni prawa podatkowego, Gdask 2008, s.75.
Ibidem, s.7477.
32
Ibidem, s.7778.
33
R. Mastalski, Autonomia prawa podatkowego aspjno izupeno systemu prawa, ,,Przegld Podatkowy 2003,
nr10, s.15.
30
31
74
Przegld Prawniczy
rnymi okreleniami (co wystpuje wart.15 ust. 4e u.p.d.o.p.). Po drugie: wbrew stanowisku sdu, wcale nie jest potrzebne dokadne odesanie do regulacji prawa bilansowego, by
zastosowa pojcie przejte ztej gazi prawa. Wskazywa te na to moe analiza przepisu,
ktry wwielu miejscach nawizuje do prawa bilansowego inauki rachunkowoci, wyranie
akcentujc zwizek momentu okrelenia kosztu zprowadzon przez jednostk rachunkowoci. Niektrzy autorzy twierdz wrcz, e wprowadzenie tego przepisu miao na celu
dopasowanie regu bilansowych do podatkowych, tak by zapewni maksymaln zbieno
obu regulacji34. Wskazuj te na to wypowiedzi przedstawicieli Ministra Finansw oraz inne
wprowadzone wtym samym czasie regulacje, take odwoujce si do prawa bilansowego
np. art.9a u.p.d.o.p. Mona wic na tle przytoczonych rozwaa uzna, e intencj ustawodawcy byo odwoanie si do ujcia danego wydatku jako kosztu wksigach rachunkowych.
VII
Wobec powyszych rozwaa, naley stwierdzi, e wykadnia dokonana przez NSA

wykazuje pewne braki, zwaszcza nie biorc pod uwag refleksji doktrynalnej na temat autonomii prawa podatkowego jej istoty, genezy oraz krytyki. Oczywicie, NSA mg mie
intencj uniknicia niektrych negatywnych konsekwencji, jakie pojawiaj si na gruncie
pogldu, e w art. 15 ust. 4e u.p.d.o.p. chodzi o ujcie kosztu uzyskania przychodu jako
kosztu w ksigach podatkowych. Faktycznie, niektre koszty podatkowe nie s kosztami
bilansowymi i jako takie nigdy nie zostayby zaksigowane na koncie kosztowym, czyli
nigdy nie stayby si kosztem podatkowym. Dobrym przykadem s tutaj wydatki, oktrych mowa wrozporzdzeniu REACH35, ktre s ujmowane jedynie jako wartoci niematerialne iprawne36. Pozostaje take problem tego, e wpraktyce moment uzyskania kosztu
zostaby uzaleniony od przyjtej przez spk polityki rachunkowoci, zmodyfikowanej
oniektre nieobecne na gruncie prawa podatkowego zasady bilansowe, np. zasad istotnoci, ktra umoliwia pewne uproszczenia. Jak pisze H. Litwiczuk: ,,Wzakresie rozliczenia
kosztw bilansowych jednostki uprawnione s do oceny ich istotnoci, czyli wpywu na
rzetelne ijasne przedstawienie sytuacji majtkowej ifinansowej jednostki oraz na jej wynik
finansowy. Wprzypadku zakwalifikowania danego kosztu jako istotnego jednostki mog go
rozlicza wczasie, ajeli uznaj go za nieistotny, mog go potrci jednorazowo, niezalenie
od okresu, ktrego koszt dotyczy. Jednostka okrela kryterium istotnoci () Naley przy
M. Pogoski, Komentarz. Ustawa opodatku dochodowym od osb prawnych, Warszawa 2014, s.284.
Rozporzdzenie nr2006/1907/WE Parlamentu Europejskiego iRady zdnia 18 grudnia 2006r.wsprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwole istosowanych ogranicze wzakresie chemikaliw (REACH),
utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliw, zmieniajce dyrektyw 1999/45/WE oraz uchylajce rozporzdzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak rwnie dyrektyw Rady 76/769/EWG idyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i2000/21/WE
(Dz.Urz. UE L 396 z dnia 30 grudnia 2006 r. oraz sprostowanie w Dz.Urz. UE L 136 z dnia 29 maja
2007r.).
36
R. Czekaj, K. Berliski, op.cit., s.2527.
34
35
75
tym wskaza, e polityka rachunkowoci stanowi dokument wewntrzny jednostki imoe

by zmieniana decyzj kierownika jednostki37.
Mogoby wic doj do zaburze wyniku podatkowego przez kreatywne planowanie
przez spk momentu ponoszenia kosztw porednich.
VIII
Przedstawiona powyej argumentacja nie znajduje wkontekcie art.15 ust.4e u.p.d.o.p.

odbicia wdoktrynie istanowi zasadniczo autorsk koncepcj, opart nabadaniach dotyczcych autonomii prawa podatkowego. Ztego punktu widzenia wydaje si, e stanowisko
sdu wynika nie tyle zwykadni jzykowej przepisu (do ktrej sd odwouje si wprocesie wykadni), ile z przyjtej (bezkrytycznie) w zakresie relacji midzy prawem podatkowym a bilansowym koncepcji ,,poj swoistych. Prawdopodobnie NSA mg te dy
do ograniczenia potencjalnych naduy mogcych by skutkiem przyjcia proponowanej
tutaj interpretacji. Wystpienie takiej moliwoci na gruncie praktyki nie uprawnia jednak
do pobienego potraktowania zagadnie bdcych przedmiotem wyroku iprzyjcie nieprawidowego sensu sw wwykadni jzykowej oraz bezkrytycznego zaakceptowania starej,
krytykowanej koncepcji doktrynalnej niejako ,,pod tez. Przyjta koncepcja ,,poj swoistych jest negowana ze wzgldu na brak oparcia wprzepisach oraz tre zasad spjnoci
izupenoci systemu prawa. Na tej podstawie sd nie dokona waciwie prby zrozumienia
uytych wustawie poj izlekceway znaczenie prawa bilansowego inauki rachunkowoci. Zasadnicze tezy wyroku s wic nieprawidowe, ze wzgldu na szereg luk logicznych
wprocesie interpretacji iuzasadni da si je jedynie na gruncie negatywnych skutkw, ktre
moe rodzi inna interpretacja oraz na gruncie bardzo cile pojmowanej autonomii prawa
podatkowego.
37
H. Litwiczuk, op.cit., s.49.
76
Przegld Prawniczy
Gloss to the Judgment of the Supreme Administrative Court

dated 20th May 2014
(II FSK 1443/12)
Summary
Sentence of the Polish Supreme Administrative Court from the 20th of May 2014 regards
to the interpretation of the article 15 paragraph 4e of the Polish corporate income tax act.
Polish limited liability company asked the minister of finance whether indirect tax costs
should be recognized in the same moment as the balance sheet costs or as the moment in which
proper economical operation was recorded in the accounting books of the company. Minister of
finance suggested the first possibility, which caused the company to appeal to the Voivodeship
Administrative Court and later to the Supreme Administrative Court.
Supreme Administrative Court repealed the interpretation and stated that tax costs should
be recognized in the moment in which the economical operation connected with this tax cost
took place. Court argued that the autonomy of tax law and construction of the polish corporate income tax act, especially in regard to the relations between the tax law and accounting,
clearly show that without aproper invocation it is impossible to adapt constructions from the
accounting and balance sheet law to the tax law. Since, interpretation presented by the ministry
of finance is incorrect.
Abovementioned sentence can be criticized in the aspects of the understanding of the
autonomy of tax law and very radical view on this theory; relations between tax law and balance
sheet law. It is also possible to point out many logical mistakes made by the court, especially
when it comes to defining certain concepts not defined in the corporate income tax law. Solution
presented by the courts leads to many loopholes that cannot be explained using presented view
on the autonomy of the tax law.
Thus it is possible that the legislator meant the tax costs to be recognized in the same
moment as the balance sheet costs: this view is being presented by the tax administration and
part of the doctrine.
Kinga Kania*
Koncepcja adresata prawa izasada ochrony zaufania obywateli do pastwa

dwa uzasadnienia wymogw poprawnej legislacji?
1. Wprowadzenie
Pierwsze skojarzenia zprawem wi to pojcie zzespoem norm lub zbiorem regu.

Prawo to instrument, ktry poddaje regulacji ycie obywateli, podporzdkowuje ich zachowania okrelonym wzorom. Trzeba jednak zauway, e nie tylko prawo stawia wymagania, ale take wobec prawa teoretycy formuuj szereg dyrektyw, ktrym powinno czyni
zado. Jedn zgrup takich regu s zasady poprawnej legislacji. Zdaniem teoretykw, istnieje zesp wymogw, takich jak: jasno, precyzyjno, nieretroaktywno, ktrym prawo
musi odpowiada, aby speni minimalny standard poprawnoci. Uzasadnienie dlastosowania zasad poprawnej legislacji najczciej wywodzone jest z zasad legalizmu i pastwa
prawnego, stanowicych podstaw ustrojow systemw prawnych pastw Europy kontynentalnej. Powszechnie uznaje si, eprawo speniajce wymagania legislacyjne lepiej nadaje
si dorealizowania modelu pastwa prawnego. Taki pogld wpolskich dyskusjach oprawie
zosta sformuowany midzy innymi wwyrokach Trybunau Konstytucyjnego1. Uzasadnienie TK odwouje si do pewnych zaoe ustrojowych oraz koncepcji pastwa, ktra, jak
si wydaje, nie moe stanowi zupenego wyjanienia dla stosowania regu prawodawczych
gwarantujcych poprawn legislacj. Prawo obwarowane licznymi dyrektywami poprawnociowymi samo jest zbudowane znorm, ktre stanowi dyrektywy postpowania dla jego
adresatw. Ostatnim ogniwem acucha tworzenia istosowania prawa jest zawsze adresat,
do ktrego norma jest kierowana. Mona wic zapyta, czy schematu, wktrym obwarowany poprawnociowymi reguami dziaania prawodawca kieruje regulacje do odbiorcw
prawa, nie mona by przeksztaci tak, aby uzasadnieniem regu poprawnociowych by
nie tylko porzdek prawny, ale isam adresat tekstu prawnego. Wzwizku ztym wszeregu
koncepcji naukowych opisujcych prawo trzeba odnale tak, ktra bierze pod uwag rol
czowieka adresata prawa przy konstruowaniu teorii prawa. Uzasadnienie wymogw stawianych prawu ze wzgldu na natur czowieka sformuowa wswojej pracy Moralno
prawa Lon Luvois Fuller. Jego rozwaania o wymaganiach poprawnociowych stawianych prawu, ktre nazywa wewntrzn moralnoci prawa, mog stanowi dopenienie
refleksji sdziw Trybunau Konstytucyjnego, ktrzy wypowiadali si ozasadach poprawnej
legislacji. Wymagania wewntrznej moralnoci prawa Fuller formuuje wpostaci omiu
zasad, ktre maj podobny zakres do wymogw poprawnej legislacji. Sprostanie wymogom
* Autorka jest studentk Vroku prawa wramach Kolegium Midzyobszarowych Indywidualnych Studiw Humanistycznych iSpoecznych Uniwersytetu Warszawskiego.
1
Zob. np.: wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 16 czerwca 1999r., P 4/98 (Dz.U. 1999.55.588);
wyrok TK zdnia 14 lipca 2010r., Kp 9/09 (OTK ZU nr6A, poz.59); wyrok TK zdnia 17 maja 2005r.,
P6/04 (OTK ZU nr5A, poz.50); orzeczenie TK zdnia 2 marca 1993r., K 9/92 (OTK ZU 1993); wyrok
zdnia 11 stycznia 2000r., K 7/99 (OTK ZU nr1, poz.2).
78
Przegld Prawniczy
wewntrznej moralnoci prawa czy zasadom poprawnej legislacji nie gwarantuje, ale uatwia
skuteczne, a take jak deklaruje Fuller aprobowane moralnie tworzenie i stosowanie
prawa.
2. Osiem wymogw wewntrznej moralnoci prawa wobec zasad
poprawnejlegislacji
Porwnanie wymogw wewntrznej moralnoci prawa i zasad poprawnej legislacji

wywiedzionych przez Trybuna Konstytucyjny zart.2 Konstytucji RP prowadzi do wniosku, e maj one podobny zakres. Fuller zwraca uwag na pragmatyczny aspekt wymogw
wewntrznej moralnoci prawa, ajego refleksje mona zestawi ztezami trybunalskimi, tak
by poza najmocniej widocznym aksjologicznym i ustrojowym aspektem, to uzasadnienie
wymogw stawianych prawu wskazywao take na odbiorc tekstu ijego natur, jako jego
istotny element. Dziki temu zyskujemy wymogi poprawnej legislacji, ktre maj podstawy
zarwno aksjologiczne, jak ispoeczne, przez co staj si wymaganiami otwartymi, dynamicznymi, a w konsekwencji realizujcymi uprawnienie do dobrego prawa. Postaram si
przedstawi osiem wymogw wewntrznej moralnoci prawa, zestawiajc jest zzasadami
poprawnej legislacji, tak aby ukaza wzajemn komplementarno ich uzasadnie. Postaram
si take dowie, e zasady poprawnej legislacji znajduj swoje uzasadnienie wpewnej koncepcji czowieka iobywatela jako odbiorcy prawa.
Skoro prawo ma posiada wewntrzn moralno, to konieczne s tu pewne wyjanienia terminologiczne. Warto zwrci uwag, e dla Fullera prawo stanowi prb podporzdkowania zachowania ludzi pewnym zasadom2. Wewntrzna moralno prawa stanowia zatem bdzie sposb, wjaki system zasad majcych kierowa ludzkim postpowaniem
ma by stosowany ibudowany, aby by skuteczny ipozostawa tym, zacochce uchodzi3.
Wkoncepcji Fullera moralno prawa, tak jak wszystkie wymagania moralne, moe przybiera posta moralnoci obowizkw lub moralnoci de. Nie jest toostra dystynkcja, ktra
pozwala wyznaczy punkt, wktrym znika cinienie obowizku, apojawia si wezwanie do
doskonaoci4, ale raczej rozwaany stale dylemat, jakwyznaczy lini midzy obszarem,
wktrym czowieka oczekuj kary za niepowodzenia iwktrym nie moe on oczekiwa
nagrd wprzypadku sukcesu, aobszarem, wktrym podziwiany bdzie za sukces, natomiast w przypadku niepowodzenia spotka go w najgorszym razie wspczucie5. Fuller,
nie lekcewac dylematw prawodawcy, staje na stanowisku, e wewntrzna moralno
prawa pozostawa musi raczej moralnoci de niobowizkw6. Aby speni wymogi
wewntrznej moralnoci prawa, wysiek ludzki musi by skierowany ku szczeglnym
osigniciom, nie wystarczy powstrzymywa si od czynw szkodliwych. Ze wzgldu na
2
3
4
5
6
L.L. Fuller, Moralno prawa, Warszawa 1978, s.142.

L.L. Fuller, op.cit., s.143.
Tame, s.78.
Tame, s.78.
Tame, s.79.
Koncepcja adresata prawa izasada ochrony zaufania obywateli do pastwa...
79
pozytywny itwrczy charakter jej wymogw, wewntrzn moralno prawa trudno realizowa przez spenianie obowizkw, obojtnie prawnych czymoralnych7.
2.1. Generalno iabstrakcyjno norm prawnych
Prezentujc wymogi wewntrznej moralnoci prawa, Fuller wskazuje, e po pierwsze, wymaganie wewntrznej moralnoci prawa zasadza si na truizmie, powiadajcym,
i aby podporzdkowa ludzkie postpowanie kontroli zasad, zasady te musz istnie8.
Niemniej nie chodzi tu owymaganie istnienia prawa wogle, co bardziej sformuowania
generalnych regu, na ktrych mona oprze wiele rozstrzygni, a ktre bd nadaway
ramy rnym zachowaniom. Normy prawne powinny mie charakter generalny iabstrakcyjny, awedug Fullera, powinny by tworzone raczej przed zastosowaniem ni wywodzone
na podstawie wielu rozstrzygni indywidualnych. Taki postulat wPolsce formuuje nauka
prawa, wskazujc, e normy prawne wyrniaj si od pozostaych norm postpowania
wanie rodzajowym okreleniem adresatw (generalnoci) oraz wyznaczaniem im zachowa powtarzalnych (abstrakcyjnoci)9. Dziki temu norma prawna moe by stosowana
wielokrotnie do tosamych stanw faktycznych iadresatw otych samych cechach, ajej
stosowanie nie wyczerpuje si po jednorazowej aplikacji. I cho nie zawsze jest moliwe
stosowanie zapisanych regu wprost, awykadnia wbogatej rzeczywistoci pozanormatywnej niejednokrotnie ujawnia swj twrczy charakter, to nie ulega wtpliwoci, e stworzenie
wanie uoglnionych zasad postpowania (generality) warunkuje istnienie skutecznego systemu kontroli zachowania wogle.
2.2. Obowizek ogaszania prawa
Drugi wymg wewntrznej moralnoci prawa, ktry znajduje take swoje odzwierciedlenie wzasadach poprawnej legislacji, zdaje si oczywist konsekwencj faktu istnienia zasad prawnych. Dotyczy on obowizku ogaszania prawa. Ito ogaszania go wtaki
sposb, abypodlega zasadzie uytecznoci marginalnej. () Wymg, aby prawa byy
ogaszane niema niczego wsplnego zabsurdaln nadziej, i kady sumienny obywatel zasidzie doich studiowania10. Chodzi oto, aby stworzy moliwo zaznajomienia
si z reguami postpowania dla tych, ktrych te reguy dotycz. W polskim porzdku
prawa stanowionego wskazuje na ten obowizek m.in. nakaz zachowania odpowiedniej
vacatio legis, a przez to oddzielenia dnia ogoszenia aktu normatywnego od dnia jego
wejcia wycie odpowiednio dugim okresem czasu11. Odpowiednio vacatio legis rozpatrywa trzeba wzwizku zmoliwoci pokierowania po ogoszeniu nowych przepisw swoimi sprawami wsposb uwzgldniajcy tre nowej regulacji ()12. Trybuna
7
8
9
10
11
12
Tame, s.79.
Tame, s.86.
Zob. Z. Ziembiski, Teoria prawa, Warszawa 1978, s.23.
Konstytucja III RP wtezach orzeczniczych Trybunau Konstytucyjnego, red. Marek Zubik, Warszawa 2011, s.31.
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 16 czerwca 1999, P 4/98, Dz.U. 1999 nr55, poz.588.
80
Przegld Prawniczy
Konstytucyjny oddaje istot uzasadnienia dla tego wymogu prezentowan przez Fullera
(cho gonie przywouje) wwyroku P4/98: Wymg zachowania vacatio legis naley bowiem
odnosi nie do ochrony adresata normy prawnej przed pogorszeniem jego sytuacji, lecz
do jego moliwoci zapoznania si z nowym prawem i moliwoci adaptacyjnych, a te
bywaj wszak zrnicowane ()13. Co wane, wpolskim orzecznictwie niejednokrotnie
oorzeczeniu niekonstytucyjnoci przepisw decydowaa wanie sytuacja adresata, poniewa odpowiednio vacatio legis polega nie tylko na zastosowaniu jakiegokolwiek odstpu
czasu pomidzy ogoszeniem a wejciem w ycie danej regulacji prawnej, ale rwnie
dostosowaniu tego odstpu czasu, wtaki sposb, aby adresaci mogli pokierowa swoim
postpowaniem zgodnie ztreci nowej regulacji. Icho wymg odpowiednioci zasadniczo naley stosowa do caego systemu prawnego, to istniej dziedziny prawa, wktrych stosowaniu odpowiedniej vacatio legis Trybuna przypisywa szczegln rol14. Jedn
z nich bya sfera przepisw regulujcych wysoko rent i emerytur. Chodzi bowiem
oosoby, ktrych zdolno adaptacji do nowych warunkw jest zpowodw naturalnych
szczeglnie utrudniona. Lekcewaenie tych spraw rodzi zastrzeenie zpunktu widzenia
zasady ochrony zaufania obywatela do pastwa15. Iwanie dlatego wsprawie K 16/93
Trybuna uzna, e zmiana przepisw emerytalnych irentowych bezustanowienia jakiegokolwiek okresu dostosowawczego jest niedopuszczalna16.
2.3. Zakaz retroakcji
Jako trzeci wymg wewntrznej moralnoci prawa pojawia si zasada niedziaania

praw wstecz. Wbrew obiegowej opinii zakaz lex retro non agit nie ma charakteru absolutnego. Zarwno orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego, jak i wewntrzna moralno
prawa Fullera dopuszczaj odstpstwa od tej zasady. Podobnie jak wszelkie ludzkie przedsiwzicia, tak wysiek sprostania skomplikowanym wymogom wewntrznej moralnoci
prawa naraony jest na rozmaitego rodzaju poraki. Iwanie wtego rodzaju sytuacjach
rozporzdzenia omocy wstecznej staj si niezbdnym rodkiem zaradczym17. Zamanie
zasady niedziaania praw zmoc wsteczn moliwe jest jedynie wsytuacjach wyjtkowych,
aprzemawia za tym musi inna zasada prawnokonstytucyjna18. Skoro zakaz ten nieobowizuje absolutnie, to naley zada pytanie: jakie czynniki wpywaj na zmian zakresu jego
obowizywania? Najbardziej restrykcyjnie zakaz ten odnosi si do prawa karnego, poniewa
prawa karne dziaajce wstecz przywodz na myl brutalny absurd, jakimjest nakazywanie
komu dzi zrobienia czego wczoraj19. Inaczej jest traktowany w ramach prawa podatkowego, gdy zasadniczo rozporzdzenie z1963 nakadajce podatek nazyski finansowe
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 16 czerwca 1999, P 4/98, Dz.U. 1999 nr55, poz.588.
Zob. E. Morawska, Klauzula pastwa prawnego wKonstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego,
Toru 2003, s.249.
15
E. Morawska, op.cit., s. 250.
16
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego zdnia 10 stycznia 1995, K 16/93, OTK cz. I, s.15.
17
18
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 10 padziernika 2001r., K 28/01, MP 2001 nr34, poz.565.
19
13
14
81
osignite wroku 1960, kiedy to nie podlegay one opodatkowaniu () wymaga od osb,
ktre mu podlegaj zapacenia podatku. Jest to danie skierowane w przyszo, a nie
wprzeszo20. Niemniej zgodnie zzasad pewnoci prawa orazochrony zaufania obywateli do pastwa, atake ze wzgldu na podporzdkowanie prawa podatkowego wymogowi odpowiedniej vacatio legis iposzanowaniu zasady lex retro non agit zakazana jest wedug
orzecznictwa TK zmiana prawa podatkowego wtrakcieroku podatkowego21. Nowe reguy
podatkowe powinny obowizywa od pocztkuroku kalendarzowego22. Sdziowie Trybunau wwielu orzeczeniach wskazuj jednak na konieczno rozrnienia retrospektywnoci
prawa od retroaktywnoci ipostawienia wyranej granicy pomidzy tymi dwiema formami
zmiany przepisw. Wprzypadku tej pierwszej, nowo ustanowione normy nie s stosowane
do zdarze zaistniaych przed ich wejciem w ycie, ale tylko w sposb prospektywny
modyfikuj sytuacj podmiotw, wprowadzajc zmian na przyszo. Niedochodzi zatem
do retroaktywnego pogorszenia sytuacji prawnej adresatw nowo ustanowionych norm
()23. Retroaktywno ma miejsce wwczas gdyby ustawie nadano moc obowizujc
wobec stosunkw prawnych zaistniaych itrwajcych wczasie do wejcia ustawy wycie24.
Ichocia niejednokrotnie trudno jest rozrni retrospektywno od niegodziwej retroaktywnoci, to Fuller podkrela podobnie jak wprzypadku innych wymogw wewntrznej
moralnoci prawa, trudnoci i subtelnoci nie powinny przesoni nam faktu, i chocia
doskonao jest celem zwodniczym, to nietrudno rozpozna krzyczc nieprawo25.
2.4. Wymg jasnoci
Fuller stawia prawu take wymg jasnoci gdy jego zdaniem tylko takie prawo
moe speni wymaganie praworzdnoci. Podaje zatem uzasadnienie legalistyczne dla
wymogu, ktrego celem jest zapewnienie adresatom zrozumiaoci norm postpowania.
Wszczeglnoci ustawodawca ma obowizek tworzenia przepisw niebudzcych wrd
ich adresatw wtpliwoci co do treci nakadanych na nich obowizkw i przyznawanych praw. Takie oczekiwanie obywateli wstosunku do racjonalnego ustawodawcy wynika
bowiem zzasady zaufania do pastwa istanowionego przez nie prawa26, gdy jak wskazuje TK adresat normy prawnej musi wiedzie, jakie jego zachowanie izjakich przyczyn
ma znaczenie prawne27. Trzeba natomiast podkreli, e przypisywanie wysokiej rangi
jasnoci ustawodawstwa nie jest potpianiem przepisw, ktre uzaleniaj konsekwencje
prawne od takich kryteriw jakdobra wiara czy odpowiednia staranno28. Fuller nie
Zob. E. Morawska, op.cit., s. 254265.
22
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego zdnia 29 marca 1994, K13/93, OTK 1994 cz. I,s.50.
23
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego zdnia 3 listopada 1999r., OTK ZU nr7(29)/1999, s.778.
24
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego zdnia 31 marca 1998, K 24/97, Dz.U. 1998 nr46, poz.293.
25
26
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 10 czerwca 2008 r. sygn. akt SK 17/07, OTK ZU
78/5/A/2008.
27
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 22 maja 2002r., K 6/02 Dz.U. 2002 nr78, poz.715.
28
20
21
82
Przegld Prawniczy
bez racji twierdzi, eczasem najlepszym sposobem osignicia jasnoci jest wykorzystanie iwczenie doprawa ocen czerpanych zpotocznych wzorcw, jakie uksztatoway si
w yciu codziennym, poza murami izb ustawodawczych. Czynimy to zreszt nieuchronnie, korzystajc zjzyka jako przekanika intencji ustawodawczych29. Ten pogld podziela
take TK30. Polski Trybuna formuuje te tez o niezbdnym standardzie okrelonoci
przepisw, ktre musz by formuowane wsposb poprawny, precyzyjny ijasny31. Ize
wzgldu nakonieczno respektowania tego nakazu coraz czciej orzeka niekonstytucyjno regulacji niespeniajcych tych kryteriw, za kadym razem wskazujc, e prawo nieokrelone godzi bezporednio wadresata32. Za kryterium rozstrzygajce ookrelonoci Trybuna uznaje rezultat wykadni prawo, ktre po zastosowaniu rnych rodzajw wykadni
nadal pozostaje niejasne, nieprecyzyjne, aprzez to niezrozumiae dla adresatw, jest prawem
nieokrelonym33.
2.5. Brak sprzecznoci regulacji prawnych
Jeeli wzi pod uwag pity wymg wewntrznej moralnoci prawa, ktry mwi
ounikaniu sprzecznoci wprawie, naley zauway, e unikanie sprzecznoci jest zwizane
zarwno zzasad okrelonoci przepisw prawa, jak iogln zasad ochrony zaufania obywateli dopastwa. Przepisy nieprecyzyjne czy niejasne atwo mog popada wsprzecznoci
zpozostaymi przepisami systemu prawa, atym samym powodowa niewtpliwie niepokj
wrd adresatw. Sprzecznoci wprawie nie zawsze maj charakter wycznie sprzecznoci
logicznych, wktrej A, nie moe by jednoczenienie-A34. Istniej sprzeczne postanowienia prawne, ktre nie naruszaj prawa tosamoci. Zgodnie zprzykadem Fullera mona
nakaza zawieszenie tablicy rejestracyjnej wdniu 1 stycznia, ainnym nakazem wtym samym
dniu zakaza pracy, a nie uzyska si sprzecznoci logicznej. Jeeli takie przepisy chce si
zastosowa, to naley poszuka sposobu pogodzenia ze sob dwch sprzecznych postanowie35. Poniewa wprawie mona zaobserwowa rne rodzaje sprzecznoci, ktre mog
mie charakter pozorny, od wiekw prawnicy posuguj si usystematyzowan procedur
wnioskowania iregu wykadni, by efektywnie stosowa prawo, aplikujc regulacje prawne
do rzeczywistoci, tak jak stwierdza Fuller rozstrzygajc oniespjnoci, bra musimy pod
uwag nie tylko i nawet nie przede wszystkim okolicznoci techniczne, ale sytuacj
w caej zoonoci prawnej, moralnej, politycznej, ekonomicznej czy socjologicznej36.
Tame, s.104.
Zob. Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 17 padziernika 2000, SK 5/99, Dz.U. 2000 nr 88,
poz.990.
31
L. Garlicki, Orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego, Przegld Sejmowy, 1999, nr6, s.124.
32
Zob. K. Dziaocha, Wpyw Konstytucji iorzecznictwa Trybunau Konstytucyjnego na tworzenie ustaw, [w:] Tworzenie prawa wPolsce ocena iproponowane kierunki zmian. Raport. Rada Legislacyjna przy Prezesie Rady Ministrw,
33
Zob. T. Zalasiski, Zasada poprawnej legislacji wpogldach Trybunau Konstytucyjnego, Warszawa 2008, s.202.
34
35
Tame, s.107.
36
Tame, s.111.
29
30
83
Wanie takie zoone zastosowanie prawa mona bardzo czsto obserwowa w orzecznictwie sdowym, ale take przy wykonywaniu umw, porozumie iinnych aktw tworzcych reguy zachowania. Wobeczoonoci czynnikw, jakiewsptworz wykadni operatywn, trudno wskaza tu konkretny system regu, ktre pozwalaj uwzgldni te wszystkie
aspekty. Trudno te zasady sformuowa, uoglniajc, ajeszcze trudniejsze moe si okaza
ich odtwarzanie z poszczeglnych orzecze, gdy mona wwczas popa w takie same
trudnoci zuoglnianiem, zjakimi zmaga si krl Rex uFullera, nawet jeeli dysponujemy
kompetencj uoglniania. Nie ma jednak wtpliwoci, e niesprzeczno norm prawnych
tworzcych system prawa () wymogiem skutecznoci dziaania prawa37.
2.6. Prawa dajce niemoliwoci
Ze sprzecznoci mog wynika take dania uczynienia rzeczy niemoliwych. Wymaganie stawiane prawu, by nie da od adresata rzeczy niemoliwej do spenienia stanowi szsty wymg wewntrznej moralnoci prawa. Stajemy tu nie tylko przed problemem absurdalnoci wymogw prawnych, ale rwnie granicy normowania. Zjednej strony mamy przepisy,
ktre mog da zachowa niewykonalnych ze wzgldu na prawa fizyki czyograniczenia
czowieka, zdrugiej strony mamy prawa, ktre mog da odczuwania, przyjcia pewnych
wartoci, zinternalizowania pewnych postaw. Std przy tworzeniu prawa naley jasno okreli, gdzie koczy si wpyw na adresata. Naley stwierdzi, ewzalenoci odmotywacji
do przestrzegania prawa (ocenianej zawsze przez pryzmat danej regulacji prawnej ikonkretnego adresata) zwykle koczy si ona na przejawach behawioralnych, cho czasem mona
spowodowa internalizacj pewnych motywacji, wprowadzajc regulacj prawn38. Fuller
twierdzi jednak, e moliwo ipotrzeba wymuszania na obywatelach pewnych wzorcw
za pomoc rodkw represyjnych zaley oczywicie od tego, jak bardzo wymogi prawa
odbiegaj od potocznych pogldw na to, coze lub dobre39. Worzecznictwie Trybunau
Konstytucyjnego oraz Sdu Najwyszego zasada przejawia si w sformuowaniu, e nie
naley doprowadza do takiego rozumienia przepisw, ktre powodowayby formuowanie
absurdalnych wymaga40. Co wicej Trybuna Konstytucyjny w wyroku SK 5/99 stan
na stanowisku, e po zastosowaniu wszelkich moliwych regu wnioskowania prawniczego
przepis, zktrego nadal nie da siwywnioskowa jasnej normy postpowania, jest niekonstytucyjny ze wzgldu nanaruszenie zasady okrelonoci przepisw prawa41. Prawo absurdalne nie zawsze bdzie tosame zprawem niemoliwym do wykonania, jednak zakadajc
racjonalno ustawodawcy ijego znajomo rzeczywistoci, naley ywi nadziej, e prawo
dajce niemoliwego jest jedynie wynikiem niezamierzonych bdw.
R. Tokarczyk, Filozofia prawa, Warszawa 2009, s.252.

Zob. Z. Ziembiski, Ostanowieniu iobowizywaniu prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1995, s. 102 in.
39
40
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 21 listopada 2001r., IKZP 26/01 (OSNK 2002 nr12, poz.4).
41
Zob. Wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 17 padziernika 2000, SK 5/99, Dz.U. 2000 nr 88,
poz.990.
37
38
84
Przegld Prawniczy
2.7. Trwao prawa wczasie
Wreszcie Fuller zwraca uwag na trwao prawa wczasie. Szkody, ktre pyn zczstych
zmian prawa, s cile powizane zeszkodami, jakie wynikaj ze stanowienia prawa omocy
wstecznej. Niestao, podobnie jak retroaktywno tworz niepewne ramy zachowania dla
adresatw, apodporzdkowanie zmiennym instytucjom powoduje po pierwsze upadek autorytetu prawa, po drugie blokuje lub skutecznie ogranicza jakkolwiek aktywno jednostek.
Z uwagi na specyfik historyczn i szczegln konieczno budowania autorytetu prawa
wpolskim porzdku prawnym Trybuna stara si zagwarantowa pewno prawa atrzema
zasadami wywiedzionymi zzasady pastwa prawnego. Zasada ochrony praw susznie nabytych zakazuje arbitralnego znoszenia lub ograniczania praw podmiotowych jednostce lub
innym podmiotom prywatnym wystpujcym wobrocie prawnym42. Nakaz poszanowania
praw nabytych nie ma wprawdzie absolutnego charakteru i moliwe jest dokonywanie od
niego pewnych odstpstw, ale tylko wsytuacjach, gdy przemawia za tym konieczno ochrony
innych konstytucyjnie uznanych praw, wartoci czy interesw ()43. Ochronie podlegaj
take interesy wtoku, ktrych poszanowanie jest uzasadniane koncepcj utrzymywania regu
gry, jeeli zostay okrelone ramy czasowe ich dziaania. Obowizkowi temu naley przypisa bardziej kategoryczny charakter w tych wszystkich sytuacjach, w ktrych ustawodawca
wyznaczy pewien okres czasu, wktrym miao by moliwe prowadzenie interesw wedug
zgry ustalonych zasad czy regu gry. Wtakim bowiem wypadku ustawodawc wie zasada
zaufania obywatela do pastwa ()44. Wreszcie mamy ochron take ekspektatyw maksymalnie uksztatowanych, ktra powoduje, e kiedy zostay ju spenione wszystkie zasadnicze
przesanki ustawowe nabycia prawa pod rzdami danej ustawy, wwczas do tej ekspektatywy naley odnie podobny reim ochrony, jakiprzysuguje prawom nabytym45. Te wszystkie regulacje maj zapewni stabilno prawa, atym samym zwiksza zaufanie obywateli do
pastwa itworzonego przez nie prawa. Adresaci norm, maj wic by nie tylko odpowiednio
wczeniej poinformowani onowych regulacjach, ale powinni czu si pewnie w warunkach
funkcjonowania, jakie prawo tworzy.
2.7. Zgodno prawa stanowionego zprawem stosowanym
Wymg smy dotyczy zgodnoci dziaania urzdw i organw stosujcych prawo

z normami ustanowionymi. Zasad t wyraa art. 7 polskiej konstytucji, wskazujc, e
organy wadzy publicznej dziaaj na podstawie iwgranicach prawa. Zdaniem Trybunau
pogld, e organ pastwa moe dziaa tylko wtedy, kiedy prawo mu na to zezwala, stanowi
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z dnia 22 czerwca 1999 r., K 5/99 (OTK ZU 1999 nr 5,
poz.100).
43
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z dnia 13 kwietnia 1999 r., K 36/98 (Dz.U. 1999 nr 34,
poz.320).
44
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego zdnia 25 listopada 1997r., K 26/97 (OTK ZU 1997 nr5/6,
poz.64).
45
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z dnia 14 listopada 2000 r., K 7/00 (OTK ZU 2000 nr 7,
poz.259).
42
85
communis opinio nauki prawa konstytucyjnego46. Nie moe by mowy ojakimkolwiek swobodnym, tzn.wokrelonych granicach niezwizanych prawem, iniekontrolowanym dziaaniu administracji47. Fuller jako przedstawiciel systemu prawnego opartego na precedensach
wskazuje na t zasad ze wzgldu na konieczno moliwie bliskiego interpretowania prawa
stanowionego iprecedensw. WPolsce wymg zwizania organw prawem ma szczeglne
znaczenie ze wzgldu na uwarunkowania historyczne: dowiadczenia prawa fasadowego
przy zupenie dowolnym jego stosowaniu w okresie PRL oraz konieczno odbudowania spoecznego autorytetu prawa48. Zaufanie do prawa jest budowane take poprzez jego
spjn interpretacj istosowanie przez organy wykonawcze49.
3. Uzasadnienie zasad poprawnej legislacji iregu wewntrznej
moralnociprawa wnioski
Wymogi poprawnej legislacji i wewntrzna moralno prawa maj podobny zakres,

cho wywodzone s z rnych rde: Fuller odwouje si do prawa natury50, za polski
Trybuna do koncepcji Rechstaat uksztatowanej na gruncie niemieckiej ustawy zasadniczej51.
Te pozornie odrbne rda maj jednak pewien zasadniczy punkt wsplny, ktry stanowi
opodobiestwie wnioskw. Trybuna Konstytucyjny wswoim orzecznictwie wielokrotnie
odwouje si do adresata prawa, jako podmiotu systemu prawnego, ze wzgldu na ktry
naley dy do prawa jasnego, okrelonego i naleycie ogoszonego. Cay szereg zasad
poprawnej legislacji: okrelonoci, zakazu nieretroakcji, nakazu zachowania odpowiedniej
vacatio legis oraz ochrony praw nabytych i interesw w toku, wywodzi si z podstawowej
zasady ochrony zaufania obywatela do pastwa istanowionego przez nie prawa52. Zatem
nie chodzi jedynie otechniczn poprawno. Legislacyjna staranno ma suy temu, aby
adresat normy prawnej mia pewno, e jego dziaania bd nadal moliwe lub nie zostan
zniweczone kaprynym dziaaniem prawodawcy. Trybuna traktuje t zasad jako genetycznie zwizan zide pastwa prawnego53. Wzwizku ztym, e pozostaje stranikiem
dziaa prawodawcy, wskazuje przede wszystkim na takie zasady legislacyjne, ktrych zaniedbanie moe by szczeglnie niekorzystne dla obywatela. Ztych zasad wynika jednak take
Uchwaa Trybunau Konstytucyjnego z dnia 10 maja 1994 r., W 7/94 (OTK 19861995/t5/1994/
cz1/23).
47
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z dnia 29 wrzenia 1992 r., K 17/92 (OTK 1993 cz. II,
s.297310).
48
Zob. Z. Ziembiski, Ostanowieniu(), op.cit., s.7.
49
Zob. wyroki TK: z dnia 3 czerwca 2008r. sygn. K 42/07 (OTK ZU 77/5/A/20080; zdnia 27 kwietnia
1997r., sygn. U. 11/97 (OTK ZU nr56/1997, poz.67); zdnia 9 padziernika 2001r., sygn. SK 8/00
(OTK ZU nr 7/2001, poz. 211) oraz dnia 6 marca 2007 r., sygn. SK 54/06 (OTK ZU nr 3/A/2007,
poz.23).
50
Zob. R. Tokarczyk, Doktryna prawa natury Lon Luvois Fuller, Lublin 1976, s.33 inast.
51
Zob. P. Tuleja, Zastane pojcia pastwa prawnego, [w:] Zasada demokratycznego pastwa prawnego wKonstytucji RP,
(red.) S. Wronkowska, Warszawa 2006, s.54 inast.
52
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 28 lutego 2012r., sygn. K 5/11 (OTK-A2012/2/16).
53
Orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z9 czerwca 2003r., SK 12/03 (Dz.U. 2003 nr109, poz. 1036).
46
86
Przegld Prawniczy
koncepcja czowieka adresata prawa, jako jednostki rozumnej, zdolnej do samookrelenia. Na to wanie zawraca uwag Fuller, podsumowujc swj pogld dotyczcy czowieka
zawarty w moralnoci prawa. Podjcie dziaalnoci majcej na celu podporzdkowanie
ludzkiego zachowania zasadom pociga za sob zkoniecznoci akceptacj pogldu, i czowiek jest lubsta si moe podmiotem odpowiedzialnym, zdolnym do zrozumienia zasad,
dopodporzdkowania si im iponoszcym konsekwencje swoich wad54. Idalej wskazuje:
Kade uchybienie zasadom wewntrznej moralnoci prawa jest pogwaceniem godnoci
czowieka, jako podmiotu odpowiedzialnego. Sdzenie jego czynw na podstawie praw
nieogoszonych, dziaajcych z moc wsteczn lub nakazujcych mu czyny niemoliwe
do spenienia oznacza poinformowanie go onaszej obojtnoci wobec jego moliwoci
samookrelenia55. Ogaszanie prawa jest potrzebne, aby poinformowa o wymaganiach
ireguach gry ado tego naley uzna, e adresat jest jednostk rozumn, zdoln zapozna
si zreguami zachowania. Jasno prawa jest konieczna, jeeli chcemy dotrze efektywnie
do szerokiego grona odbiorcw, atym samym nie czyni znorm postpowania wiedzy ekskluzywnej. Odpowiednia vacatio legis jest niezbdna, aby umoliwi izapewni realn zmian
postaw wodpowiedzi na pojawiajce si regulacje. Tylko takie formuowanie prawa respektuje adresata. Awwczas na pytanie: Kim jeste obywatelu? mona odpowiedzie: ()
wyania nam si obywatel jako podmiot podmiot wiadomy, aktywny, pragncy decydowa oswoim rodowisku zawodowym, oswoim otoczeniu, wktrym mieszka, opastwie,
ajednoczenie podmiot, ktry powinien by przez to pastwo szanowany. Towanie take
umoliwieniu bycia takimi obywatelami miao suy wprowadzenie w1989roku klauzuli
demokratycznego pastwa prawnego56. Imona zaryzykowa stwierdzenie, ewanie szacunek do obywatela adresata prawa oraz ch budowania jego zaufania stanowi minimum
wewntrznej moralnoci prawa, oktrej pisze Fuller. Te samy zasady stanowi fundament
zasad poprawnej legislacji, ktre wpolskim porzdku prawnym pojawiy si wkonsekwencji wprowadzenia zasady pastwa prawnego, dziki orzeczniczej dziaalnoci Trybunau
Konstytucyjnego.
L.L. Fuller, Moralno prawa, Warszawa 1978, s.218.

56
Zob. wypowied K. Rczki, [w:] Kim jeste obywatelu? Materiay zkonferencji Zakadu Praw Czowieka
Wydziau Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego, ktra odbya si 26 kwietnia 2007r., red.
M.Wyrzykowski, s.123.
54
55
87
The concept of law recipient and principle of citizens trust in state

the same or two different justification of proper legislation rules?
Summary
Polish Constitutional Court recognizes in polish constitution agroup of rules which refers
to proper legislation. Judges justify them using aRechstaat concept, but always underling the role
of citizens trust as one of the judgments element. Lon Louis Fuller based his theory of internal
laws morality, which have the same range as rule of proper legislation, on aconcept of recipient who is aware of law system and encouraged to participate in it. So nevertheless different at
the start, the justification given by Polish Constitutional Court and L.L. Fuller have some similar
assumptions about the law recipient status, which lead Polish Constitutional Court and Fuller to
some similar conclusions.
Beata Kozielewicz*
Konstytucyjny obowizek zawierania umw midzy Rad Ministrw

azwizkami wyznaniowymi wpolskiej praktyce ustawodawczej
1. Wprowadzenie
Jak wynika z danych Gwnego Urzdu Statystycznego, polskie kocioy i zwizki

wyznaniowe zrzeszaj cznie ponad 34 miliony wyznawcw, z czego ponad 33 miliony
stanowi katolicy. Na drugim miejscu pod wzgldem liczebnoci znajduj si czonkowie Kocioa prawosawnego (ok. p miliona), a na trzecim Kociow protestanckich
(ok.150tys.)1. Najmniej licznym zwizkiem wyznaniowym spord 191 zwizkw istniejcych w Polsce jest Zwizek Tybetaskiego Bon Sa Trik Er Sang zrzeszajcy 5 osb.
Natomiast co do czterdziestu czterech zwizkw wyznaniowych, zpowodu braku danych,
nie udao si ustali precyzyjnej liczby czonkw2.
Konstytucja RP z2 kwietnia 1997r. uregulowaa status wsplnot religijnych wsposb
odmienny od innych podmiotw prawa. Szczeglnym przykadem wyjtkowego charakteru
wsplnot religijnych jest moliwo zawierania dwustronnych umw midzy zwizkiem
wyznaniowym aRad Ministrw na podstawie art.25 ust.5 Konstytucji RP. Celem mojego
referatu jest zaprezentowanie idei, jaka staa za wprowadzeniem tego unormowania oraz
prba odpowiedzi na pytanie, dlaczego pomimo upywu blisko osiemnastu lat od wejcia
wycie Konstytucji RP, nie zostao ono nigdy zastosowane wpraktyce.
2. Podstawy aksjologiczne
Jak zauwaa Lech Garlicki, Konstytucja z 1997 r. przyja technik dyspersji materii
wyznaniowej. Polega ona na rozdzieleniu problematyki instytucjonalnej, tj. relacji pastwo
wsplnoty wyznaniowe iumieszczeniu jej wart.25 wrozdziale Rzeczpospolita, agwarancji wolnoci sumienia iwyznania wart.53 wrozdziale Wolnoci, prawa iobowizki czowieka iobywatela3. Zamieszczenie przepisw zwizanych zwyznawaniem religii wrnych
rozdziaach byo przedmiotem dyskursu4. Obawiano si, e moe to prowadzi do krzywdzcych iniejednolitych uregulowa, skoro jedne postanowienia s bardziej eksponowane ni
pozostae5. Zwraca si rwnie uwag na odwrcenie proporcji. Skoro bowiem zakadamy,
* Studentka III roku prawa na Uniwersytecie Warszawskim oraz Centrum Prawa Francuskiego przy
WPiA UW.
1
GUS, Wyznania Religijne Stowarzyszenia Narodowociowe iEtniczne wPolsce 20092011, s.15.
2
Ibidem, s.3334.
3
L. Garlicki, Komentarz do Konstytucji RP, art.25, Wydawnictwo Sejmowe 2007, Tom V, s.4.
4
P. Borecki, Proces ksztatowania si modelu relacji pastwokoci wKonstytucji RP z2 kwietnia 1997r., [w:]
http://www.racjonalista.pl/kk.php/t,2684.
5
J. Szymanek, Konstytucyjna regulacja stosunkw pastwokoci (ujcie komparatystyczne), Pastwo iPrawo
2000, z.4, s.29.
Konstytucyjny obowizek zawierania umw midzy Rad Ministrw...
89
e indywidualne wolnoci religijne maj charakter pierwotny, awKonstytucji najpierw unormowano kwestie instytucjonalne, to stay si one wnaszej Konstytucji prawami wtrnymi6.
Jednake nie jest to stanowisko dominujce. Podzielam pogld L.Garlickiego, ktry uwaa
swoiste podzielenie materii wyznaniowej za zaplanowane iuzasadnione wwietle tego, e koncepcja konstrukcyjna Konstytucji RP zakadaa umieszczenie stosunku pastwa do wszystkich istotnych elementw spoeczestwa obywatelskiego wrozdziale ozasadach ustrojowych.
Wtakim wypadku niezrozumiaym byoby pominicie pozycji kociow iinnych zwizkw
wyznaniowych wtym rozdziale. Ponadto, naley interpretowa te artykuy wsposb komplementarny, a co najwaniejsze w szerszym kontekcie zawierajcym zarwno inne unormowania konstytucyjne, jak ikontekst historyczny ikulturowy7. Wzwizku ztym L.Garlicki
wysuwa przeciwn tez, zakadajc, e wanie taka kolejno unormowania materii wyznaniowej pozwala na interpretacj wszystkich innych postanowie konstytucyjnych wtaki sposb,
aby jak najpeniej realizoway si zaoenia art.258.
Sformuowania tego artykuu w duym stopniu pokrywaj si z terminologi uyt
w ustawie o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania9, a jej ustp trzeci jest niezwykle
podobny10 do art.1 konkordatu11. Owocem kompromisu podczas prac nad art.25 Konstytucji RP stao si pi zasad okrelajcych stosunek pastwa do kociow izwizkw
wyznaniowych12. Brzmi one nastpujco13:
1) Zasada rwnouprawnienia kociow iinnych zwizkw wyznaniowych (art.25 ust.1)
2) Zasada bezstronnoci wadz publicznych w sprawach przekona jednostki (art. 25
ust.2)
3) Zasada wzajemnego poszanowania niezalenoci iautonomii pastwa oraz kociow
iinnych zwizkw wyznaniowych (art.25 ust.3)
4) Zasada wspdziaania pastwa z kocioami i innymi zwizkami wyznaniowymi
(art.25 ust.3)
5) Zasada konsensualnej regulacji stosunkw midzy pastwem a kocioami i innymi
zwizkami wyznaniowymi, w formach odpowiadajcych ich specyfice (art. 25 ust. 4
iust.5).
Powysze zasady s zgodne zobowizujcymi standardami europejskimi14. Przedstawienie caej materii uregulowanej wart.25 jest niezbdne, aby zrozumie intencj ustrojodawcy co do art. 25 ust. 5. Wspomniana zasada konsensualnej regulacji stosunkw jest
wynikiem uznania autonomii iniezalenoci wsplnot religijnych. Skoro bowiem nadano
J. Osuchowski, Religia ikonstytucja, [w:] Pastwodemokracjasamorzd, Warszawa 1999, s.92.
L. Garlicki, op.cit., s.5.
8
Ibidem.
9
Ustawa zdnia 17 maja 1989r. ogwarancjach wolnoci sumienia iwyznania (Dz.U. 1989 nr29, poz.155).
10
11
Konkordat midzy Stolic Apostolsk iRzeczpospolit Polsk, podpisany wWarszawie dnia 28 lipca
1993r. ( Dz.U. 1998 nr51, poz.318).
12
13
14
M. Pietrzak, Polskie prawo wyznaniowe wobec standardw UE, [w:] Polska wUnii Europejskiej astosunki wyznaniowe, Wydawnictwo Adam Marszaek 2005, s.29.
6
7
90
Przegld Prawniczy
im pewien zakres samodzielnoci, to jednoczenie powsta wymg, aby wszelkie kwestie,

w ktrych potrzebna jest ingerencja pastwa, byy ustalane w porozumieniu z danym
kocioem albo zwizkiem wyznaniowym15. Zarwno ust.4, jak iust.5 s wpewnym sensie innowacyjnymi rozwizaniami na tle polskiej tradycji konstytucyjnej16. Po raz pierwszy
bowiem umowa midzy rzdem azwizkiem wyznaniowym jest warunkiem koniecznym do
uchwalenia ustawy dotyczcej danego zwizku bd kocioa17. Ustalenia pochodzce zobu
tych ustpw s gwarantami koniecznoci wsplnego uzgadniania uregulowa dotyczcych
sytuacji prawnej zwizkw wyznaniowych18. Dla potrzeb niniejszego referatu najistotniejszy
jest trzeci aspekt wynikajcy zanalizy art.25 ust.4 iust.5, amianowicie aspekt proceduralny, tj. powizanie uchwalania ustaw dotyczcych tych regulacji zuprzednio zawieranymi umowami19.
3. Rys historyczny
Wwyniku zmian politycznych wPolskiej Rzeczypospolitej Ludowej 17 maja 1989r.

uchwalono ustaw ogwarancjach wolnoci sumienia iwyznania. Tego samego dnia, podczas
posiedzenia Sejmu IX kadencji, uchwalono ustaw ostosunku pastwa do Kocioa katolickiego wPRL. Wzwizku ztym, wpniejszym okresie ta indywidualna regulacja staa
si furtk dla przedstawicieli innych wyzna w Rzeczypospolitej do prb samodzielnego
uregulowania swoich relacji z pastwem. Jednake wci mona byo zauway niezadowolenie wrd inicjatorw ustawy ogwarancjach wolnoci sumienia iwyznania, tj. Polskiej
Rady Ekumenicznej i Kocioa Adwentystw Dnia Sidmego, szczeglnie w kontekcie
krtkiego terminu konsultacji przy wprowadzaniu wanych unormowa projektu ustawy
ogwarancjach20 oraz ustawy oubezpieczeniach spoecznych21. Wzwizku ztym, mona
zgodzi si z twierdzeniem reprezentowanym w literaturze, e do wejcia w ycie ustaw
z maja 1989 r. pastwo byo od zwizkw wyznaniowych oddzielone, mimo e one nie
mogy oderwa si od pastwowych regulacji opisujcych szczegowo, jak ma wyglda
zakres ich autonomii (np. dziaalno Urzdu ds. Wyzna od 1950r.)22.
W okresie przemian ustrojowych w III Rzeczypospolitej wrci rwnie temat statusu kociow nierzymskokatolickich iinnych zwizkw wyznaniowych, szczeglnie biorc pod uwag podpisanie konkordatu midzy Polsk aStolic Apostolsk 28 lipca 1993r.
To wydarzenie stao si inspiracj dla czonkw Polskiej Rady Ekumenicznej (dalej: PRE)
Ibidem, s.20.
T.J. Zieliski, Regulacja stosunkw midzy pastwem azwizkami wyznaniowymi wtrybie art.25 ust.5 KonstytucjiRP, Pastwo iPrawo 2003, z. 7, s.48.
17
Por. art.115 Konstytucji z17 marca 1921r.
18
19
Ibidem.
20
Ustawa zdnia 17 maja 1989r. ogwarancjach wolnoci sumienia iwyznania (Dz.U. 1989 nr29, poz.155).
21
Ustawa z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie ubezpiecze spoecznych (Dz.U. 1998 nr 137,
poz.887).
22
P.A. Leszczyski, Regulacja stosunkw midzy pastwem anierzymskokatolickimi Kocioami iinnymi zwizkami
wyznaniowymi okrelona wart.25 ust.5 Konstytucji RP, Wydawnictwo Naukowe Pastwowej Wyszej Szkoy
Zawodowej wGorzowie Wielkopolskim, Gorzw Wielkopolski 2012, s.50.
15
16
91
uczestniczcych wobradach Komisji Wsplnej Rzdu iPRE. Jej prezes ks. bp Jan Szarek
proponowa przysze rozmowy kociow wchodzcych wskad Rady zRzdem wcelu uregulowania spraw owiatowych, umw zTelewizj Polsk dot. transmitowania naboestw
kociow czonkowskich. Pomimo prb, natrafiano na problemy wimplementacji ustaw
wyznaniowych uchwalonych w latach 90. XX wieku. Nie zrealizowano wielu postulatw
PRE, np. rozmowy w Ministerstwie Edukacji Narodowej dot. Karty Nauczyciela odbyy
si bez przedstawicieli kociow bdcych czonkami PRE. Zwizki wyznaniowe zaczy
domaga si realizacji art. 40 ustawy o gwarancjach wolnoci sumienia i wyznania, ktry
to dawa im moliwo ubiegania si oindywidualn regulacj swoich relacji zpastwem.
Pierwszym podmiotem pragncym skorzysta z tej regulacji by Polski Autokefaliczny
Koci Prawosawny, ktry do tamtego okresu normowa swoje relacje z pastwem na
podstawie dekretu prezydenta RP z18 listopada 1938r., bdcym aktem niezwykle szczegowym. Trudno nie zauway, e chociaby potrzeba uzyskania zezwolenia od wojewody
na wizytacj swoich parafii przez biskupa bya nieprzystajc do wspczesnych realiw.
Ustawa derogujca tamten dekret zostaa uchwalona 4 lipca 1991 r.23
Podczas sejmu II kadencji (19931997) uchwalono jeszcze ustaw o stosunku Pastwa do Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego wRP24 oraz ustaw ostosunku Pastwa do
Kocioa Ewangelicko-Reformowanego wRP25. Ju podczas tworzenia obu projektw pojawia si obawa przed ogromn liczb napywajcych projektw ustaw indywidualizujcych
stosunki pastwa polskiego zcoraz to mniejszymi kocioami izwizkami wyznaniowymi.
Std te, aby zapobiec kuriozalnej sytuacji istnienia by moe kilkudziesiciu ustaw o tej
samej treci, pojawiay si gosy opotrzebie stworzenia jednej wsplnej ustawy dla wszystkich wyzna. Jednak mimo to w1995r. weszy wycie kolejne ustawy wyznaniowe okrelajce stosunek Pastwa do Kocioa Ewangelicko-Metodystycznego, Kocioa Chrzecijan
Baptystw, Kocioa Polskokatolickiego iKocioa Adwentystw Dnia Sidmego. Pomimo
dalszej dyskusji na temat potrzeby jednorazowej regulacji stosunku do Pastwa wszystkich
zwizkw wyznaniowych, w1997r., uchwalono kolejne ustawy dot. Katolickiego Kocioa
Mariawitw, Starokatolickiego Kocioa Mariawitw, gmin wyznaniowych ydowskich oraz
Kocioa Zielonowitkowego. Znw zastanawiano si nad kryteriami, jakie powinien spenia zwizek, aby mg dziaa nie na podstawie rejestru prowadzonego przez Ministra
Spraw Wewntrznych iAdministracji, ale indywidualnej ustawy. Jednym zprzykadowych
kryteriw bya nieprzerwana dziaalno od co najmniej 50 lat26.
Mona by przypuszcza, e dopiero uchwalenie Konstytucji z2 kwietnia 1997r. ostatecznie okrelio, na jakich zasadach ma odbywa si regulowanie stosunkw midzy kocioami nierzymskokatolickimi iinnymi zwizkami wyznaniowymi aRzeczpospolit. Niestety
ju podczas prac nad Konstytucj RP pojawiay si opinie, e rozstrzygnicie onastpujcym brzmieniu: Stosunki midzy Rzeczpospolit Polsk akocioami izwizkami wyznaniowymi
Ibidem, s.5254.
Ustawa zdnia 13 maja 1994r. ostosunku Pastwa do Kocioa Ewangelicko-Augsburskiego wRzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1994 nr73, poz.323).
25
Ustawa zdnia 13 maja 1994r. ostosunku Pastwa do Kocioa Ewangelicko-Reformowanego wRzeczypospolitej Polskiej ( Dz.U.1994 nr73, poz.324).
26
Propozycja posa T.J. Zieliskiego, P.A.Leszczyski, op.cit., s.5960.
23
24
92
Przegld Prawniczy
okrelaj ustawy uchwalane na podstawie umw zawartych przez Rad Ministrw z ich waciwymi
przedstawicielami moe dyskryminowa niewielkie zwizki wyznaniowe, jeeli nie uda im
si zawrze umowy zRad Ministrw. Przyczyn takiego stanu rzeczy byaby niemono
wpywu na kwestie, ktre dotycz ich bezporednio.
Pewnego rodzaju przewidywania na temat moliwego w przyszoci niejednolitego
traktowania zwizkw wyznaniowych wich relacji zRzdem byy te powodem do zgaszania postulatw wKomisji, aby ten artyku uzupeni oprzepisy mwice obraku obligatoryjnoci zawierania umowy poprzedzajcej ustaw. Ju wtedy pojawiy si gosy, e tak
sformuowany przepis moe spowodowa jego stosowanie nie wobec wszystkich chtnych,
lecz zwizkw wyznaniowych dowolnie wybranych przez rzdzcych. Ten pogld nie spotka si jednak zaprobat27.
Ostatecznie wwyniku wypracowanego kompromisu, wKonstytucji RP z1997r. unormowanie zawarte wart.25 ust.5 uzyskao nastpujce brzmienie: Stosunki midzy Rzeczpospolit Polsk ainnymi kocioami oraz zwizkami wyznaniowymi okrelaj ustawy uchwalone na podstawie umw zawartych przez Rad Ministrw zich waciwymi przedstawicielami. Pozostay jednak
wtpliwoci co do moliwoci wpywu na podjcie przez Rad Ministrw rozmw zprzedstawicielami zwizkw wyznaniowych. Wydaje si, e powysze wtpliwoci s uzasadnione,
gdy do dnia dzisiejszego nie zostaa przyjta ani jedna ustawa w trybie opisanym przez
art. 25 ust. 5 Konstytucji RP. Naley postawi pytanie: dlaczego pomimo upywu blisko
17lat od wejcia wycie Konstytucji RP nie udao si zrealizowa wpraktyce tego przepisu?
4. Realizacja
Jak zaznacza Trybuna Konstytucyjny, jednym z celw omawianej regulacji konstytucyjnej, stwarzajcej obowizek negocjowania rozwiza prawnych odnoszcych si do
danego kocioa z jego przedstawicielami, jest dostosowanie treci ustawodawstwa dotyczcego spraw wyznaniowych do specyfiki poszczeglnych kociow izwizkw wyznaniowych. Wyklucza to wic wpewnym sensie identyczno rozwiza odnoszcych si do
poszczeglnych kociow izwizkw wyznaniowych. 28 Co za tym idzie, art.25 ust.5 Konstytucji RP mia powstrzyma samowoln ingerencj rzdzcych wkwestie bezporednio
stosujce si do zwizkw wyznaniowych.
Przewidujc w art. 25 ust. 5 Konstytucji RP form regulowania stosunkw pastwa znierzymskokatolickimi kocioami iinnymi zwizkami wyznaniowymi wymagajc
poprzedzenia ustawy umow zawart przez Rad Ministrw zwaciwymi przedstawicielami wsplnot, ustrojodawca kierowa si kilkoma wzgldami29. Wedug mnie najistotniejszym jest ch uniknicia arbitralnoci wregulowaniu pooenia niekatolickich zwizkw
wyznaniowych. atwo sobie wyobrazi, jak arbitralne uregulowanie kwestii potencjalnie
dotyczcej wielu zwizkw wyznaniowych wjednej ustawie, bez zagbienia si wspecyfik
danego wyznania, moe by sprzeczne zart.53 Konstytucji RP. Skoro nawet wydawaoby
Ibidem, s.107109.
Ibidem, s.23.
29
T.J. Zieliski, Mankamenty ukadowego regulowania sytuacji prawnej zwizkw wyznaniowych, Przegld Prawa
Wyznaniowego (1/2009), s.3031.
27
28
93
si zpozoru niegrona kwestia organizowania wsoboty pastwowych egzaminw na aplikacje prawnicze moe by powodem, uzasadnionych swoj drog, pyta orzeczywiste rwnouprawnienie wszystkich wyzna wRzeczypospolitej30.
Abstrahujc od rozwaa na temat sensu ustanowienia modelu wsppracy opartego
na umowach midzy Rzdem azwizkami wyznaniowymi, wmoim odczuciu naley zgodzi si ztwierdzeniem, e art.25 ust.5 posiada liczne braki, ktre powoduj, e nie jest
on gwarantem rzeczywistego rwnouprawnienia, zwaszcza mniejszociowych zwizkw
wyznaniowych31. Przede wszystkim omawiany przepis, jak wskazuje Rada Legislacyjna,
zobowizuje Rad Ministrw jedynie do przystpienia do negocjowania umowy, co powoduje, e odmowa podjcia negocjacji przez Rzd lub ich bezpodstawne przeduanie moe
dawa podstaw dla zwizku wyznaniowego do wystpienia na drog sdowoadministracyjn lub ze skarg do Trybunau Konstytucyjnego32. Po ponad dwunastu latach obowizywania Konstytucji RP powstaa nawet stosowna wewntrzna procedura zawierania umowy
wyznaniowej przygotowana przez Departament Wyzna Religijnych. Zgodnie zni minister
do spraw wyzna religijnych oraz mniejszoci narodowych i etnicznych powinien zosta
upowaniony do przyjcia wimieniu Rady Ministrw wniosku kocioa lub innego zwizku
wyznaniowego ozawarcie umowy iprowadzenia rozmw. Natomiast projekt ustawy powinien by zamieszczony wzaczniku do tej umowy. Nastpnie zgodnie zregulaminem pracy
Rady Ministrw, po przedoeniu jej umowy moe ona wprowadza w niej zmiany pod
warunkiem uzgodnienia ich zwadz waciwego kocioa lub innego zwizku wyznaniowego. Kolejnym krokiem jest jej podpisanie i niezwoczne przekazanie Prezesowi Rady
Ministrw, ktry jest zobowizany do przedoenia jej Marszakowi Sejmu33. Inicjatywa
ustawodawcza naley do Rady Ministrw, jednak zakada si, e Parlament moe dyskutowa nad projektem ustawy oraz wprowadza poprawki redakcyjne. Nie jest wic jedynie
milczcym organem, ktrego jedyn moliwoci jest albo odrzucenie, albo przyjcie projektu ustawy34.
Tym samym nie nakada si na Rad Ministrw obowizku zawarcia umowy zkadym
wnioskujcym oto zwizkiem wyznaniowym35. Wmojej ocenie niesusznie uwaa si, e
wpewnych sytuacjach odmowa zgody na zawarcie umowy moe by usprawiedliwiona tym,
e wystpuje potencjalne zagroenie dobra wsplnego i obiektywnego dobra czowieka36. Jednak pytanie okryteria, ktrymi naleaoby si kierowa podczas takiej oceny pozostaje bez
odpowiedzi. Ponadto, stoi to w sprzecznoci z postanowieniem Trybunau Konstytucyjnego, ktry stwierdzi: Zart.25 Konstytucji wynika () dla organw wadzy publicznej obowizek
30
31
32
33
34
35
36
P.A. Leszczyski, op.cit., s.306.

T.J. Zieliski, op.cit., s.3639.
Ibidem.
D. Walenciak, Realizacja art.25 ust.5 Konstytucji RP, Pastwo iPrawo (6/2010), s.47.
Ibidem, s.44.
Ibidem.
Ibidem.
94
Przegld Prawniczy
poszukiwania wsferze stosunkw zkocioami izwizkami wyznaniowymi rozwiza prawodawczych

ocharakterze konsensualnym, ktre znajduj akceptacj adresatw 37.
Faktem jest, e mniejszociowe zwizki wyznaniowe wPolsce s traktowane w rozmaity sposb. Cz z nich, o czym ju wspominano, podlega indywidualnym ustawom,
natomiast wikszo jest po prostu zarejestrowana wrejestrze kociow iinnych zwizkw
wyznaniowych, dziaajcym na podstawie rozporzdzenia Ministra Spraw Wewntrznych
iAdministracji z31 marca 1999r. Przepis art.25 ust.5 Konstytucji RP nie pozbawi mocy
obowizujcej ustaw partykularnych zawartych przed wejciem wycie Konstytucji, oile
s zni zgodne, ale uwaa si, e kada ich nowelizacja wymaga zachowania trybu tego
artykuu38. Jednake ani razu, przez lata obowizywania obecnej Konstytucji nie skorzystano ztrybu zawartego wart.25 ust.5. Jedyne ustawy wyznaniowe po 1997r. dotyczce
m.in. finansowania Papieskiego Wydziau Teologicznego we Wrocawiu zbudetu pastwa
z5kwietnia 2006r.39 oraz zmiany ustawy ofinansowaniu Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego zbudetu pastwa z10 padziernika 2008r.40 czy uregulowaniu stanu prawnego niektrych nieruchomoci pozostajcych we wadaniu Polskiego Autokefalicznego Kocioa
Prawosawnego z 17 grudnia 2009 r.41 zostay uchwalone z pominiciem art. 25 ust. 542.
Stanowi to wmojej ocenie odejcie od zasad wynikajcych zKonstytucji. Tym bardziej wtpliwe wydaje si tumaczenie strony rzdowej, e zakres przedmiotowy umowy pomidzy Rad
Ministrw akocioem lub innym zwizkiem wyznaniowym, oktrej mowa wart.25 ust.5 Konstytucji
RP, stosownie do konstytucyjnej zasady rwnouprawnienia kociow iinnych zwizkw wyznaniowych
powinien opiera si wszczeglnoci na katalogu spraw izagadnie objtych przepisami konkordatu pomidzy Stolic Apostolsk aRzeczpospolit Polsk43.
Taka praktyka moe doprowadzi paradoksalnie do przeinaczenia intencji twrcw
Konstytucji. Zamiast pozostawia jak najszersz sfer podlegajc wsplnej regulacji
Wyrok Trybunau Konstytucyjnego zdnia 2 kwietnia 2003r., sygn. akt. K 13/02, s.10.
D. Walenciak, Realizcja art.25 ust.5 Konstytucji RP, PiP (6/2010), s.48.
39
Ustawa zdnia 5 kwietnia 2006r. ofinansowaniu Papieskiego Wydziau Teologicznego we Wrocawiu
zbudetu pastwa (Dz.U. 2006 nr94, poz.649).
40
Ustawa z dnia 10 padziernika 2008 r. o zmianie ustawy o finansowaniu Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego zbudetu pastwa (Dz.U. 2008 nr203, poz.1268).
41
Ustawa zdnia 17 grudnia 2009r. ouregulowaniu stanu prawnego niektrych nieruchomoci pozostajcych we wadaniu Polskiego Autokefalicznego Kocioa Prawosawnego (Dz.U. 2010 nr7, poz.43).
42
D. Walenciak, Realizcja art.25 ust. 5 Konstytucji RP, PiP (6/2010), s.48.
43
Odpowied wczesnego sekretarza stanu MSWiA Tomasza Siemoniaka z10 kwietnia 2008r. na interpelacj nr2022: Zuwagi na fakt, i konkordat nie reguluje kwestii zwizanych zregulacj spraw majtkowych pomidzy
pastwem aKocioem katolickim wRzeczypospolitej Polskiej, uregulowanych przepisami ustawy zdnia 17 maja 1989r.
ostosunku pastwa do Kocioa katolickiego wRzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr29, poz.154, zpn. zm.) rzd RP
wdeklaracji zdnia 15 kwietnia 1997r. wcelu zapewnienia jasnej wykadni przepisw konkordatu midzy Stolic Apostolsk aRzeczpospolit Polsk, podpisanej wWarszawie wdniu 28 lipca 1993r. zawar wpunkcie 6. stwierdzenie,
e konkordat uznaje okrelone ustawodawstwem polskim kompetencje organw pastwowych do regulowania kwestii finansowych ipodatkowych kocielnych osb prawnych ifizycznych. Wtym celu strona pastwowa zapozna si zopini strony
kocielnej wonie odpowiedniej komisji. Wsprawach finansowych ipodatkowych kocielnych osb prawnych ifizycznych rzd
RP dopuci zatem jedynie moliwo opiniowania projektw regulacji prawnych przez Koci katolicki wRzeczypospolitej
Polskiej, [w:] http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/6CD8D6C3.
37
38
95
zwizku ipastwa, moe spowodowa jej zawenie. Wzrasta rwnie wtakim przypadku
znaczenie elementu politycznego ipoziom arbitralnoci regulacji. Moe si zdarzy, e realn
moliwo zawarcia umowy zRad Ministrw bd miay jedynie due zwizki wyznaniowe
oznaczcym potencjale spoecznym ikadrowym, gdy tylko one bd wstanie zainteresowa aparat rzdzcy44. Wzwizku ztym, wydaje si oczywiste, e mae zwizki wyznaniowe,
a zwaszcza te niezainteresowane polityk, nie maj realnej moliwoci zawarcia umowy
zRad Ministrw. Pomimo e Rada Legislacyjna stwierdzia, i zart.25 ust.1 nowej Konstytucji jednoznacznie wypywa nakaz rwnego czy jednakowego traktowania wszystkich kociow izwizkw
wyznaniowych wsferze ich praw iobowizkw, bez wzgldu na to, wjakiej formie regulowana jest ich
sytuacja prawna oraz bez wzgldu na to, jakie wywoa to moe wszelkie niedogodne konsekwencje dla
Pastwa. Oznacza to, e wszystkie uprawnienia przyznane kocioom izwizkom wyznaniowym, posiadajce ustawy partykularne, powinny by rozszerzone na kocioy izwizki wyznaniowe wpisane do rejestru
prowadzonego przez Ministra Spraw Wewntrznych iAdministracji [obec. MAC], ktrych jest obecnie
[przyp.] 163. 45, to te zaoenia nie zostay zrealizowane.
Jak wykazano wczeniej, stosowanie art.25 ust.5 Konstytucji RP wymaga wprowadzenia ustawy okrelajcej dokadnie procedur negocjowania izawierania umw wyznaniowych46. Pomimo teoretycznego obowizku bezporedniego stosowania tego ustpu, wszelkie prby zwizkw wyznaniowych prowadzce do zawarcia umowy z Rad Ministrw,
koczyy si na braku jakiejkolwiek odpowiedzi zjej strony, ewentualnie na lakonicznych
odmowach. Mona wtym kontekcie przywoa przykad Muzumaskiego Zwizku Religijnego, ktry domaga si aktualizacji47 ustawy zdnia 21 kwietnia 1936r.48
Wzwizku zobecn sytuacj do kontrowersyjne powody braku implementacji art.25
ust.5 wyrnione jeszcze w1998r. przez Aleksandra Merkera nie straciy na swojej aktualnoci. Przyczyny, jakie wymieni wswojej pracy to:
a) istnienie grupy katolikw wrd rzdzcych, ktrzy s niechtnie nastawieni w stosunku do innych wyzna;
b) wpywowe orodki walczce z sektami (tj. z nierzymskokatolickimi zwizkami
wyznaniowymi);
c) pogldy niektrych prawnikw, ktrzy bagatelizuj znaczenie art.25 ust.5 (autor nie
wymienia ich znazwiska);
d) opinie, e wpisanie do rejestru jest wystarczajc regulacj statusu zwizkw
wyznaniowych;
e) silna grupa parlamentarzystw, uwaajca, e najlepszym rozwizaniem bdzie uchwalenie jednej ustawy dla wszystkich zwizkw wyznaniowych49.
T.J. Zieliski, op.cit., s.4042.
46
D. Walenciak, op.cit., s.4849.
47
48
Ustawa zdnia 21 kwietnia 1936r. ostosunku Pastwa do Muzumaskiego Zwizku Religijnego wRzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. 1936 nr30, poz.240).
49
A. Merker, Uwagi do projektu ustawowego uregulowania stosunku Pastwa do Kocioa Zborw Chrystusowych Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1998, s.23.
44
45
96
Przegld Prawniczy
Wedug mnie szczeglnie trafnym spostrzeeniem jest ocena politykw, ktrzy wci
zdaj si bagatelizowa znaczenie art.25 ust.5 Konstytucji RP. Oczywicie istnieje moliwo pocignicia czonkw Rady Ministrw do odpowiedzialnoci konstytucyjnej lub parlamentarnej. Wtym kontekcie mowa jest raczej oministrze waciwym do spraw wyzna
religijnych oraz mniejszoci narodowych ietnicznych50.
5. Wnioski
Podsumowujc, wydaje si, e decyzja o rozpoczciu procesu negocjacyjnego, dotyczcego zawarcia umowy midzy Rzdem a zwizkiem wyznaniowym zaley gwnie od
woli kadoczesnej ekipy rzdzcej (naley zauway, e od 1997 r. rzdziy ugrupowania
polityczne reprezentujce rne opcje polityczne). Jednake moim zdaniem biece interesy
partyjne nie mog mie wpywu na ksztatowanie relacji midzy pastwem a zwizkami
wyznaniowymi. Maj one bowiem konstytucyjne prawo do posiadania indywidualnej regulacji swojej sytuacji prawnej zpastwem. Wzwizku ztym, miejmy nadziej, i wnajbliszej
przyszoci doczekamy si zawarcia pierwszej umowy na podstawie art.25 ust.5.
50
P.A. Leszczyski, op.cit., s. 369377.
97
Constitutional obligation
to enter into an agreement between government and religious
associations in legislative practice
Summary
The article discusses constitutional regulations referring to legal status of religious communities in Poland. The main part of the discussion is preceded by general remarks concerning
historical and axiological aspects of the article 25 paragraph 5 of Polish Consitution. Apart from
that the paper analyses the possible reasons why there have been no agreement signed on the
basis of this regulation from the introduction of the Constitution in 1997.
Agata Ptaszyska*
Piotr Midura**
Powdztwo adhezyjne ratio legis zastosowania instytucji prawa

cywilnego wprocedurze karnej oraz wnioski de lege ferenda
1. Uwagi wstpne
Celem peniejszej realizacji postulatu szybkoci postpowania karnego, ajednoczenie

umoliwienia pokrzywdzonemu dochodzenia roszcze majtkowych, wynikajcych bezporednio zpopenionego przestpstwa polski ustawodawca, wzorem ustawodawstw zachodnioeuropejskich, wprowadzi instytucj zpogranicza prawa karnego oraz prawa cywilnego,
jak jest powdztwo adhezyjne uregulowane wart.62 k.p.k.1 Wszczyna ono postpowanie
adhezyjne, stanowice okwestii odpowiedzialnoci cywilnej spowodowanej przestpstwem.
Proces ten biegnie rwnolegle ztoczcym si postpowaniem karnym, wobec czego oskarony wjednym procesie odpowiada karnie, jak icywilnie2. Std te naley wskaza, e droga
cywilna nie stanowi wic jedynego sposobu uzyskania rekompensaty majtkowej. Polskie
ustawodawstwo, wlad za ustawodawstwem europejskim, dopuszcza rwnie dochodzenie
majtkowych roszcze cywilnych wynikajcych zprzestpstwa wprocesie karnym3.
Wprocesie karnym pokrzywdzony staje si powodem cywilnym, gdy wodpowiednim
terminie, jak iformie wytoczy powdztwo cywilne, ktre stanie si wwczas dodatkowym
elementem procesu karnego4. Roszczenia, ktrych domaga si pokrzywdzony, s roszczeniami cywilnoprawnymi powstaymi zpowodu popenionego przestpstwa ico do ktrego
prawomocnie orzeka sd karny worzeczeniu koczcym postpowanie5.
Proces adhezyjny stanowi jeden ze sposobw naprawienia szkody wpostpowaniu karnym oprcz moliwoci zasdzenia odszkodowania zurzdu, orzeczenia karnoprawnego
obowizku naprawienia szkody, nawizki na rzecz pokrzywdzonego (nawet bez wniosku
pokrzywdzonego) lub zadouczynienia za doznan krzywd.
* Autorka jest studentk Vroku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uczelni azarskiego wWarszawie, laureatk Imiejsca wkonkursie uczelnianym na glos do wyroku Sdu Najwyszego zzakresu prawa
karnego, stypendystk Rektora Uczelni azarskiego.
** Autor jest studentem Vroku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uczelni azarskiego wWarszawie, laureatem Imiejsca wkonkursie uczelnianym na glos do wyroku Sdu Najwyszego zzakresu prawa
cywilnego, stypendyst Rektora Uczelni azarskiego.
1
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postpowania karnego (Dz.U. nr89, poz.555 zezm.).
2
S. Glaser, Wstp do nauki procesu karnego, Warszawa 1928, s.20.
3
Zob. np. J. Jodowski, W. Siedlecki, Postpowanie cywilne cz oglna, Warszawa 1958, s.91.
4
K. Marsza, Proces karny, Katowice 1995, s.322.
5
K. Marsza, Orzekanie wprocesie karnym wzakresie szkody wynikajcej zpopenionego przestpstwa, [w:]L.Ogiega, W. Popioek, M.Szpunar (red.), Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana,
Krakw 2005, s.1159.
Powdztwo adhezyjne ratio legis zastosowania instytucji prawa cywilnego...
99
Powdztwo cywilne wprocesie karnym wsemantycznym znaczeniu rozumie si jako

proces poczony, czny lub mieszany6. Nazw t jako pierwszy zastosowa Johann
Christian Eschenbach7, negujc tym samym dotychczas uywane w doktrynie okrelenie
procesu poczonego proces denuncjacyjny8.
W polskim systemie prawa karnego proces adhezyjny peni jedynie rol posikow
wobec procesu gwnego. Zosta on tym samym zastrzeony dla sytuacji, w ktrych nie
bdzie on znacznie przedua lub utrudnia postpowania co do istoty sprawy. Powdztwo
adhezyjne byo znane ju polskiej ustawie karnej z1932r.9, wktrej to regulacja ta znalaza
swj wyraz wwczesnym art.74d.k.p.k., wrozdziale czwartym.
Wraz zrozwojem prawodawstwa Rady Europy oraz prawotwrczej dziaalnoci Parlamentu Europejskiego iRady Unii Europejskiej wyksztacono szereg aktw wzmacniajcych
ochron ofiar przestpstw wpostpowaniu karnym. Szczeglny wyraz tego stanowi dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady 2012/29/UE zdnia 25 padziernika 2012roku10
ustanawiajca normy minimalne wzakresie praw, wsparcia iochrony ofiar przestpstw oraz
zastpujca decyzj ramow Rady 2001/220/WSiSW11. Pierwotna tre aktu Rady Europy
stanowi wyznacznik dla ustawodawstw krajowych pastw czonkowskich dozapewnienia
ofiarom przestpstw prawa do odszkodowania wtoku postpowania karnego. Obie regulacje znaczco si jednak od siebie rni.
Akt Rady Europy wskazuje jako form kompensacji naprawienie szkody, natomiast
akt Parlamentu iRady wart.16 ustanawia odszkodowanie jako prawo ofiary wtoku postpowania karnego. Akt Parlamentu i Rady aktualizuje to uprawnienie w sposb szerszy,
stanowic i pokrzywdzony jest uprawniony do dochodzenia odszkodowania sensu largo.
Wzmacnia to jego pozycj wewentualnym procesie adhezyjnym, czego wyrazem jest moliwo wyboru sposobu odszkodowania, czy to poprzez naprawienie szkody, jak te wformie
restytucyjnej. Analizujc literalne brzmienie uchylonego aktu z2001r., mona byo przyj
pierwszestwo porzdku krajowego, wktrym zawarto inny sposb zasdzenia odszkodowania, awrazie jego braku stosowa naleao art.9 Decyzji.
Jednake art.16 dyrektywy Parlamentu Europejskiego iRady ksztatuje to rozwizanie
odmiennie, wtaki sposb, e wprzypadku gdy porzdek przewiduje uzyskanie odszkodowania od sprawcy w drodze innego postpowania prawnego, wwczas art. 16 dyrektywy
Zob. np. S. Glaser, Zarys polskiego procesu karnego, Warszawa 1929, s.248; S. Sliwiski, Polski proces karny
Zasady oglne, Warszawa 1948, s.224; J. Rundestein, Powdztwo cywilne na podstawie kodeksu postpowania karnego, Warszawa 1929, s.5.
7
Uznaje si, e J.Chr. Eschenbach uy po raz pierwszy sformuowania powdztwo adhezyjne;
J.Chr.Eschenbach, Eintheilungen und Quellen des Criminal-Processes, Rostock 1788, s.2728.
8
C. Kulesza, Powd cywilny, [w:] P. Kruszyski (red.) Wykad prawa karnego procesowego, Biaystok 2012,
s.169.
9
Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Kodeks postpowania karnego zdnia 19 marca 1928r.
(tekst jednolity: Dz.U. nr83, poz.725).
10
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego iRady 2012/29/UE zdnia 25 padziernika 2012r. ustanawiajca
normy minimalne wzakresie praw, wsparcia iochrony ofiar przestpstw oraz zastpujca decyzj ramow
Rady 2001/220/WSISW (Dz.Urz. UE L 315/57).
11
Decyzja ramowa Rady z dnia 15 marca 2001 r. w sprawie pozycji ofiar w postpowaniu karnym
(Dz.Urz.WE L 82 z22 marca 2001r.).
6
100
Przegld Prawniczy
nie znajdzie zastosowania. De lege artis, dyspozycja uregulowa unijnych stanowi bardziej
restrykcyjn form uksztatowania wewntrznego porzdku prawnego.
2. Powdztwo adhezyjne na gruncie kodeksu postpowania karnego
Kodeks postpowania karnego reguluje powdztwo adhezyjne wrozdziale 7 dziauIII.

Analizujc je od strony podmiotowej, ustawodawca daje moliwo wytoczenia powdztwa adhezyjnego wpierwszej kolejnoci pokrzywdzonemu (oczym szerzej stanowi art.62
k.p.k. in principio) zgodnie zart.49 k.p.k. osobie, ktrej dobro prawne zostao bezporednio naruszone lub zagroone przez przestpstwo. Wdalszej kolejnoci takie uprawnienie
przysuguje organom kontroli pastwowej, ktre w zakresie swojego dziaania ujawniy
przestpstwo, skutkujce szkod wmieniu instytucji pastwowej, samorzdowej lub spoecznej. Podobnymiuprawnieniami dysponuje rwnie Zakad Ubezpiecze Spoecznych,
wtakim zakresie, wjakim pokry pokrzywdzonemu szkod lub jest do tego zobowizany.
Codo zasady jednak, wprocesie adhezyjnym nie mog by dochodzone roszczenia regresowe, bowiem rdem ich jest stosunek prawny, a nie samo przestpstwo12. Przedmiot
postpowania adhezyjnego dotyczy czynu zabronionego, anie relacji wynikajcej zrealizacji
praw podmiotowych. Zatem przedmiotem tego postpowania nie moe by delikt prawa
prywatnego. Wyjtkiem jest relacja pomidzy Zakadem Ubezpiecze apokrzywdzonym,
gdzie istnieje stosunek prawny, na ktrego mocy ubezpieczyciel zobowizuje si do pokrycia powstaej wwyniku dziaania przestpnego szkody. Dlatego te jedynie wtej sytuacji
dopuszczalne jest domaganie si spenienia wiadczenia wynikajcego zroszczenia regresowego. Warto pamita, i wpostpowaniu karnym nie mona dochodzi odszkodowania od
innych osb anieli sprawca zdarzenia, nawet jeli ponosz one odpowiedzialno cywiln
cznie ze sprawc lub samodzielnie13.
Szczegln kategori podmiotw s osoby najblisze dla pokrzywdzonego, ktre
wrazie jego mierci mog wdrodze sukcesji wstpi wjego prawa jako strona zastpcza
lub jako nowa strona. W imieniu pokrzywdzonego powdztwo cywilne wytoczy moe
rwnie prokurator, wsytuacji uzasadnionej wanym interesem spoecznym14. Aktywno
prokuratora wtym zakresie nie wymaga nadto zgody osoby, na rzecz ktrej powdztwo to
jest wytaczane15.
Powd cywilny stanowi samodzieln stron w procesie, a zatem moe tym samym
korzysta zpomocy penomocnika (art.87 1 k.p.k.). Moe czerpa korzyci ze swoich
uprawnie procesowych, a wic wnosi rodki zaskarenia, czy te formuowa wnioski
dowodowe. Wtym ostatnim przypadku ograniczone jest to jednak uprawdopodobnieniem
okolicznoci, na ktrych opiera swoje roszczenie, oczym stanowi art.66 k.p.k.
Tak: K. Szafraska, Proces adhezyjny wKodeksie postpowania karnego z1997r., [w:] L. Boguni (red.), Nowa
kodyfikacja prawa karnego, t.III, Wrocaw 1998, s.145161.
13
Zob. S. Reps, J. Reps, Naprawienie szkody wpostpowaniu karnym wkontekcie ubezpiecze gospodarczych, Prawo
Asekuracyjne 2013, nr2, s.32.
14
J. Nowiska, Status prawny, s.4345.
15
M. Czekaj, Powdztwo cywilne prokuratora wprocesie karnym, Prok. iPr. 1997, nr9, s.112.
12
101
Przedmiot procesu adhezyjnego sprowadza si w gwnej mierze do zastosowania

normy prawa materialnego, poprzez zasdzenie odszkodowania wynikajcego ze szkody
bezporednio wyrzdzonej przestpstwem. Granice odszkodowania s ksztatowane tym
samym przez odpowiedni norm materialn prawa cywilnego. Normy te s wyraone
w przepisach art. 415 i 446, a przede wszystkim w art. 361 k.c.16 Pokrzywdzony moe
dochodzi rekompensaty ztytuu szkody obejmujcej damnum emergens (szkod rzeczywist),
jak rwnie lucrum cessans17 (utracone korzyci), czyli beneficjw, jakich mg si spodziewa,
gdyby zdarzenie wywoujce szkod nie nastpio, co wynika zart.361 2 k.c.18 Odszkodowanie ma zapewni pene pokrycie doznanego uszczerbku, jednak naley si ono tylko
wgranicach dziaa wynikajcych zadekwatnego zwizku przyczynowego19.
W przypadku powdztwa adhezyjnego dopuszczalne jest dochodzenie jedynie roszczenia majtkowego. Zalicza si do niego wszczeglnoci roszczenie ozadouczynienie
pienine za krzywd doznan przez pokrzywdzonego w wyniku uszkodzenia ciaa lub
wywoania rozstroju zdrowia (art.445 1 k.c.) albo za krzywd doznan wskutek czynw
okrelonych wart.445 2 k.c., jak te roszczenie oodszkodowanie przysugujce osobom
najbliszym wstosunku do osoby zmarej20 wwyniku uszkodzenia ciaa lub wywoania rozstroju zdrowia (art.446 3 k.c.)21.
Dochodzenie roszcze majtkowych wprocesie karnym nie jest uprawnieniem bezwzgldnym, bowiem ustawodawca przewiduje przypadki, kiedy to sd karny moe odmwi
przyjcia powdztwa cywilnego. Wwietle art.65 1 k.p.k. nie jest dopuszczalne dochodzenie niniejszego roszczenia wsytuacji, gdy przepisy szczeglne tak stanowi, jednak acontrario jest ono dopuszczalne wprzypadku ziszczenia si pozytywnych przesanek przyjcia
powdztwa cywilnego. Ponadto nie jest moliwe wniesienie powdztwa adhezyjnego, jeeli
roszczenie nie ma bezporedniego zwizku z zarzutem oskarenia. Kwestia dopuszczalnoci powdztwa w tym zakresie sprowadza si do zbadania, czy midzy zarzutem aktu
16
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz.U. z2014r., poz.121); Z. Radwaski, A.Olejniczak, Zobowizania cz oglna, Warszawa 2012, s.9293.
17
M. Kaliski, [w:] A. Olejniczak (red.) System Prawa Prywatnego, tom VI, Warszawa 2014, s.115117; J.Nowiska, Status prawny, s.50; Szkod jest taki uszczerbek wdobrach poszkodowanego, charakteryzujcy
si istnieniem rnicy midzy stanem tych dbr, powstaych wwyniku zdarzenia szkodzcego, astanem,
jaki istniaby, gdyby to zdarzenie nie zaszo. Uszczerbek ten wystpuje wpostaci utraty, zmniejszenia lub
niepowikszenia aktyww albo powstania bd zwikszenia pasyww. Zob. Z. Radwaski, A. Olejniczak,
Zobowizania, s.9293; A. Doliwa, Zobowizania, Warszawa 2006, s.256 inast.
18
Szerzej np. A. Kidyba (red.), A. Olejniczak, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz oglna, Warszawa 2010, s.115117; P. Brek, Ounormowaniu instytucji powdztwa adhezyjnego, Palestra 2013,
nr910, s.40.
19
A. Olejniczak, Kodeks cywilny, s.115117.
20
L. Paprzycki, Prawa iobowizki pokrzywdzonego wpostpowaniu przed sdem karnym Iinstancji zarys problematyki, Palestra 2000, nr23, s.35.
21
W. Daszkiewicz, Proces adhezyjny na tle prawa polskiego, Warszawa 1961, s.48; W. Siedlecki, Zasady wyrokowania wprocesie cywilnym, Warszawa, 1957, s.13; W. Daszkiewicz, Proces adhezyjny de lege ferenda, PiP 1959, nr10,
s.563.
102
Przegld Prawniczy
oskarenia aroszczeniem majtkowym zachodzi adekwatny zwizek przyczynowy22. Analogiczna sytuacja nastpi, gdy powdztwo zostao wniesione przez osob nieuprawnion.
Droga do wniesienia powdztwa adhezyjnego, zgodnie zart.324 k.p.k. wzw.zart.354
k.p.k. zostanie zamknita wprzypadku wniesienia przez prokuratora wniosku oumorzenie
postpowania izastosowanie rodkw zabezpieczajcych. Rwnie niemoliwe jest wniesienie tego powdztwa wpostpowaniu przyspieszonym (art.517e 4 k.p.k.), wpostpowaniu
wsprawach nieletnich (art.48 pkt3 PostNielU), wpostpowaniu oprzestpstwa iwykroczenia skarbowe (art.113 2 k.k.s.23) oraz wsprawach owykroczenia. Ponadto, analogiczna
sytuacja zachodzi, gdy wystpuje wspuczestnictwo procesowe zinstytucj pastwow po
stronie pozwanej (art.651 pkt5 k.p.k.). Wwczas zostaje moliwa jedynie droga cywilna
celem dochodzenia odszkodowania24. Instytucja ta jest dopuszczalna zarwno wsprawach
ciganych z oskarenia publicznego, jak rwnie w sprawach prywatnoskargowych25. Po
stronie oskaronego moe, co wicej, wystpowa mnogo podmiotw.
Postpowanie karne, wktrego toku zostao wniesione powdztwo cywilne, nie moe
ponadto pozostawa wzbiegu zinnym toczcym si ju postpowaniem wsprawie (litis pendentio) bd gdy mamy ju do czynienia zpowag rzeczy osdzonej (res iudicata)26. Rwnie
wsytuacji gdy zostazoony wniosek oobowizku naprawienia szkody (art.461k.k.),
wwczas niedopuszczalne jest wniesienie powdztwa adhezyjnego27. Rzecz niezrozumia
byoby kumulowanie postpowa dotyczcych tego samego roszczenia, jak te powtarzania
rl procesowych (jest te nieracjonalnym orzekanie ergo otym samym zagadnieniu procesowym przez sd cywilny). Stan taki nie powoduje znacznej przewlekoci postpowania,
awzwizku ztym usprawnia moliwo rozstrzygnicia przedmiotu powdztwa.
W wypadku spenienia cho jednej z przesanek niedopuszczalnoci wniesienia
powdztwa adhezyjnego sd wydaje postanowienie oodmowie przyjcia powdztwa, niweczc tym samym karnoprocesow drog dochodzenia odszkodowania. Na to postanowienie
nie przysuguje rodek odwoawczy. Tamuje to jedynie zaspokojenie roszczenia wdrodze
procesu karnego, jednak droga cywilna jest nadal otwarta28, pod warunkiem zawiadomienia sdu karnego przez pokrzywdzonego o przekazaniu powdztwa waciwemu sdowi
do spraw cywilnych zdochowaniem trzydziestodniowego terminu zawitego, liczonego od
daty odmowy przyjcia (art.67 k.p.k.). Wwczas termin ten liczony jest od dnia wniesienia
pozwu do sdu karnego. Powdztwo zostaje rozpatrzone w granicach jego przekazania.
Ratio legis cytowanego przepisu art.68 k.p.k. polega na tym, e powd cywilny moe da
Por. E. Samborski, Dochodzenie roszcze wprocesie karnym, Warszawa 2004, s.55.
Ustawa zdnia 10 wrzenia 1999r. Kodeks karny skarbowy (tekst jednolity: Dz.U. z2013r., poz.186
zezm.).
24
Natomiast wdoktrynie przyjmuje si za dopuszczalne wystpowanie jednostki samorzdu terytorialnego jako strony powdztwa adhezyjnego. Zob. J. Jagoda, Sdowa ochrona samodzielnoci jednostek samorzdu
terytorialnego, Warszawa 2011, s.126127.
25
Zob. T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postpowanie karne, Warszawa 2011, s.327.
26
F. Rusek, Postpowanie zaoczne wprocesie cywilnym, Warszawa 1966, s.176; E.Samborski, Dochodzenie roszcze, s.5456.
27
E. Biekowska, L. Mazowiecka, Uprawnienia pokrzywdzonego przestpstwem, Warszawa 2009, s.3536.
28
Ibidem, s.38.
22
23
103
przekazania powdztwa sdowi waciwemu do spraw cywilnych wrazie zawieszenia postpowania. Wprocesie cywilnym sprawca nie moe skutecznie dowodzi, e przestpstwa nie
popeni, jeeli sd karny wyda wyrok skazujcy wtym przedmiocie29.
Aby powdztwo adhezyjne mogo zosta skutecznie wniesione, naley speni
take wymogi formalne pisma procesowego zawarte w art. 119 k.p.k. oraz te zawarte
w art. 187 k.p.c.30 w zw. z art. 70 k.p.k. Stanowiska w doktrynie s jednak w tej kwestii
rozbiene, bowiem cz komentatorw uwaa, e powinno si zastosowa jedynie
art.119k.p.k. Jednak wpraktyce pismo procesowe wpostaci pozwu odpowiada zazwyczaj
jedynie przepisom k.p.c. Jeli powdztwo adhezyjne speni przesanki powyej cytowanych
przepisw, wwczas sd wydaje postanowienie oprzyjciu powdztwa cywilnego. Od tego
orzeczenia nie przysuguje wzruszalny rodek prawny, jest ono niezaskaralne. Wpimiennictwie, co warto podkreli, przedstawiono pogld, i w zakresie powdztwa cywilnego
stosuje si przepisy procedury cywilnej, jeeli nic innego nie wynika zprzepisw postpowania karnego31.
Wwietle art.62 k.p.k. pokrzywdzony jest zwizany terminem prekluzyjnym do wniesienia powdztwa adhezyjnego, moe wytoczy przeciw oskaronemu powdztwo cywilne,
a do rozpoczcia przewodu sdowego na rozprawie gwnej. Ze wzgldu na to, e termin
ten ma charakter prekluzyjny, nie podlega on przywrceniu32.
Sdem waciwym do rozpoznania powdztwa adhezyjnego jest sd orzekajcy co do
meritum postpowania gwnego, czyli rozpatrujcy spraw karn, poniewa roszczenie to
wynika bezporednio zpopenionego przestpstwa. Dlatego te naley stwierdzi, e wtym
wypadku proces cywilny jest immanentn czci procesu karnego33.
Istnieje rwnie szereg innych przesanek ni te wskazane wczeniej, ktre niwecz
byt powdztwa adhezyjnego, skutkujce tym samym pozostawieniem powdztwa bez
rozpoznania. Taka sytuacja wystpi, gdy po rozpoczciu przewodu sdowego okae si,
i wystpuj przesanki skutkujce odmow przyjcia powdztwa cywilnego (art. 65 3
k.p.k.). Stan ten moe wystpi chociaby w wyniku oczywistej omyki. Sprawa zostanie
rwnie pozostawiona bez rozpoznania w przypadku mierci powoda cywilnego i rwnoczenie niewstpienia nastpcw prawnych, co jednak nie tamuje biegu postpowania
(art. 63 2 k.p.k.). Analogiczna sytuacja wystpi, kiedy powd cywilny nie stawi si na
rozprawie gwnej, anadto nie wnosi orozpoznanie sprawy podczas jego nieobecnoci
(art.383 k.p.k.). Jednake skutek ten nie nastpiby, gdyby powdzoy wniosek orozpoznanie powdztwa podczas jego nieobecnoci. W sytuacji gdy nie zostaje przypisana
29
Szerzej np. J. Cagara, Zwizanie sdu cywilnego wyrokiem karnym, NP 1981, nr3, s.49; A.Zieliski, A.Zieliski (red.), K. Flaga-Gieruszyska, Kodeks postpowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2014, s.5556.
30
Ustawa zdnia 17 listopada 1964r. Kodeks postpowania cywilnego (tekst jednolity: Dz.U. z2014r.,
poz.101 zezm.).
31
J. Jodowski, WSiedlecki, Postpowanie cywilne cz oglna, Warszawa 1958, s.91; A. Muszyska, Naprawienie szkody wyrzdzonej przestpstwem, Warszawa 2010, s.267; Opinie autorw wtej kwestii zostan przedstawione wrozdziale III Wnioski de lege ferenda.
32
Zob. W. Grzeszczyk, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, Warszawa 2006, s.81.
33
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 12 czerwca 2007, IV KK 38/2007 (Orzecznictwo Sdu Najwyszego
wsprawach karnych 2007, poz.1252); W. Grzeszczyk, Kodeks postpowania, s.81.
104
Przegld Prawniczy
oskaronemu wina, powdztwo pokrzywdzonego pozostaje bez rozpoznania. Takim

rozstrzygniciem jest uniewinnienie oskaronego, umorzenie postpowania lub warunkowe umorzenie postpowania karnego (art.415 2 k.p.k.). Rwnie gdy materia dowodowy jest niewystarczajcy idoprowadzioby to do znacznej przewlekoci postpowania
(art.415 3 k.p.k.), sd nie rozpoznaje pozwu.
Pokrzywdzony co do zasady moe cofn powdztwo cywilne do czasu wydania przez
sd karny rozstrzygnicia wprzedmiocie tego powdztwa. Takie cofnicie skutkuje umorzeniem postpowania co do tego powdztwa. Decyzja ta zapada na podstawie art.70k.p.k.,
ktry odsya wprost do odpowiednich przepisw k.p.c. Szczeglnym tego wyrazem jest
art. 355 k.p.c. stanowicy o umorzeniu postpowania w przypadku cofnicia powdztwa
oraz art.203 k.p.c. ocofniciu pozwu a do rozpoczcia rozprawy bez zezwolenia pozwanego, ajeeli zcofniciem powdztwa zwizane jest zrzeczenie roszczenia, a do wydania
wyroku. Zgodnie zjednym zorzecze Sdu Najwyszego: Powd cywilny, ktry wtoku
rozprawy cofn pozew, zachowuje prawa strony do czasu uprawomocnienia si postanowienia o umorzeniu postpowania w przedmiocie powdztwa cywilnego34. Cofnicie
pozwu nie wywouje skutkw prawnych, jest to fikcja prawna tworzca stan, jak gdyby go
nigdy nie wniesiono.
Stwierdzenie dopuszczalnoci powdztwa jest dyskrecjonalnym uprawnieniem sdu,
dlatego te w uzasadnionych przypadkach moe zosta uznane za niedopuszczalne. Sd
moe nie dopuci do cofnicia powdztwa, gdyby byo ono sprzeczne zprawem lub zasadami wspycia spoecznego albo zmierza do obejcia prawa35. Powd cywilny zachowuje
swj status oraz wynikajce zniego prawa do chwili uprawomocnienia si postanowienia
oumorzeniu postpowania co do powdztwa cywilnego36.
Wwypadku wydania orzeczenia sd moe uwzgldni powdztwo wcaoci, wczci,
a w pozostaej czci oddali, uwzgldni w czci, a w pozostaej pozostawi bez rozpoznania, jak te oddali powdztwo w caoci, na podstawie art. 415 k.p.k. Szczeglne
postpowanie karne, takie jak np. nakazowe, stanowi wyjtek, poniewa sd moe zasdzi
jedynie powdztwo cywilne w caoci, natomiast nie ma moliwoci zasdzenia w czci
(art. 503 1 k.p.k.). Jeeli sd odmwi przyjcia powdztwa adhezyjnego lub pozostawi je bez rozpoznania, wwczas powd cywilny ma uprawnienie do wystpienia na drog
cywiln. Sd jest zwizany granicami powdztwa cywilnego, nie moe orzec ponad roszczenie, jednak moe orzec mniej ni domaga si pokrzywdzony, zgodnie zzasad miarkowania
odszkodowania (art.440 k.c.)37.
Wdoktrynie wtpliwoci wzbudza kwestia, wktrej sd karny pozostawia powdztwo
cywilne bez rozpoznania zpowodu umorzenia postpowania karnego zuwagi na mier
oskaronego38. Przepisy expressis verbis nie wyznaczaj dyrektywy postpowania wpowyszej
Uchwaa Sdu Najwyszego zdnia 24 listopada 1999r., IKPZ 40/99 (OSNKW 2000, nr12, poz.6).
Wyrok Sdu Najwyszego z dnia 26 padziernika 1984 r., IV KR 240/84 (OSPiKA 1985, nr 78,
poz.144).
36
Zob. R. Szarek, Glosa do uchway SN zdnia 24 listopada 1999r., sygn. IKPZ 40/99, PS 2000, nr10, s.105;
W. Grzeszczyk, Kodeks postpowania, s.8384.
37
Zob. np. Z. Radwaski, A. Olejniczak, Zobowizania, s.98.
38
L. Paprzycki, Prawa iobowizki, s.37.
34
35
105
sytuacji. Celem uniknicia dowolnoci interpretacyjnej, problematyka ta zostaa w miar

ujednolicona wwietle orzecznictwa Sdu Najwyszego. Zgodnie znim brak jest podstaw
do odrzucenia pozwu, jeeli wpostpowaniu karnym sd pozostawi powdztwo cywilne
bez rozpoznania zpowodu umorzenia postpowania wwyniku mierci oskaronego. Powd
wterminie 30-dniowym moe zazoy wniosek oprzekazanie sprawy do rozpoznania
przez sd cywilny39. Regulacja ta jest suszna, bowiem mier oskaronego nie powoduje
umorzenia postpowania w caoci, poniewa na wniosek powoda sd karny przekazuje
spraw do sdu cywilnego, aten nie ma podstaw do odrzucenia pozwu.
Sporym uatwieniem procesowym jest zastosowanie ciaru dowodowego po stronie
powoda cywilnego, ktry wwietle art.66 k.p.k. moe dowodzi wycznie tych okolicznoci, ktre wpywaj na dochodzone przez niego roszczenia majtkowe. Dotyczy to jedynie
istnienia szkody oraz jej wysokoci. Powd nie moe co do zasady dowodzi okolicznoci,
ktre maj wpyw na stwierdzenie winy sprawcy, jednake wwietle aktualnego orzecznictwa jest to moliwe wycznie wtedy, gdy ustalenie winy sprawcy wsensie karnoprawnym
jest jednoczenie warunkiem merytorycznego orzekania wprzedmiocie powdztwa cywilnego wprocesie karnym, aokolicznoci dotyczce kwalifikacji prawnej czynu powd moe
dowodzi, oile kwalifikacja prawna odgrywa rol zpunktu widzenia podstawy lub zakresu
roszczenia40.
Przejawem uproszczenia iprzyspieszenia postpowania karnego jest dopuszczalno
zawarcia ugody wprzedmiocie powdztwa cywilnego. Wprzypadku zgody obu stron na
jej zawarcie postpowanie adhezyjne zostaje umorzone. Powd cywilny, ktry uprzednio
zgodzi si na zawarcie ugody moe cofn tak zgod, a do zakoczenia postpowania.
Jest to dobre rozwizanie, poniewa eliminuje konieczno powicenia czasu powoda na
dowodzenie okolicznoci oraz tym samym odcia sdziw od dodatkowych obowizkw.
Postpowanie apelacyjne w przypadku zaskarenia czci wyroku, jedynie co do
powdztwa adhezyjnego podlega jurysdykcji waciwemu miejscowo i rzeczowo sdowi
cywilnemu41. Jeeli jednak powd cywilny wniesie apelacj co do winy, to znaczy, e cay
wyrok jest zaskarony, rwnie co do rozstrzygnicia powdztwa cywilnego. Wwczas apelacja jest rozpatrywana wedug regu oglnych, tj. przez sd karny. Wprzypadku wniesienia
apelacji co do winy na niekorzy oskaronego, jeli sd odwoawczy uzna ten rodek za
zasadny, wwczas moe orzec co do kary na niekorzy oskaronego42, atym samym orzec
co do kwestii powdztwa adhezyjnego. W praktyce stosuje si tym samym odpowiednio
zakaz reformationis in peius. Spenia on swoj rol wtym sensie, i gwarantuje oskaronemu
minimum bezpieczestwa prawnego przy zaskareniu orzeczenia43.
Co do zasady strona, ktra wnosi pozew do sdu cywilnego zmuszona jest uici od
niego stosown opat. Majc na wzgldzie fakt, i powdztwo adhezyjne jest szczeglnym
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 30 padziernika 2013r., V CSK 582/12 (BSN 2014, nr10,
poz.1).
40
Postanowienie Sdu Najwyszego zdnia 24 lutego 2006r., IKPZ 50/05 (OSNKW 2006, nr6, poz.53).
41
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 17 padziernika 2001r., IV KKN 466/99 (OSNKW 2002, nr12,
s.9).
42
Wyrok Sdu Najwyszego zdnia 9 grudnia 1981r., Rw 365/81 (OSPiKA 1982, nr78, poz.136).
43
P. Pogonowski, Zakaz reformationis in peius, Prok. iPr. 2005, nr11, s.159.
39
106
Przegld Prawniczy
rodzajem instytucji, w nastpstwie czego pokrzywdzony jest tymczasowo zwolniony od

ponoszenia opaty od pozwu, nie ogranicza to jego uprawnienia do dochodzenia roszczenia
cywilnego. Wynika to zdyspozycji art.624 zd. 2 k.p.k., stanowicego przepis szczeglny
wstosunku do art.2 ust.2 wzw. zart.3 ust.2 pkt1 iart.10 u.k.s.c. Jeli sd odmwi przyjcia powdztwa lub wyda postanowienie, wktrym pozostawi je bez rozpoznania, powd
cywilny bdzie zobligowany do uiszczenia opaty od uprzednio wniesionego pozwu44.
Art. 62 k.p.k. ma na celu usprawnienie postpowania poprzez wskazanie terminu prekluzyjnego do wniesienia powdztwa cywilnego. Wprzypadku zastosowania przez ustawodawc innego terminu, chociaby a do zakoczenia przewodu sdowego, spowodowaoby to zwikszenie obstrukcjonizmu procesowego, a zarazem znaczne jego wyduenie.
Proces adhezyjny zwiksza niewtpliwie katalog uprawnie pokrzywdzonego, przez co nie
musi on ju obawia si mudnego oczekiwania na przyjcie jego powdztwa do rozpoznania, bowiem staje si on powodem cywilnym ju istniejcego postpowania karnego.
W zwizku z poczeniem odmiennych z natury procesw cywilnego z karnym mona
stwierdzi, i wspomniana regulacja wzmacnia kontradyktoryjno wprocesie inkwizycyjnym. Cel procesu adhezyjnego jest tosamy zcelem procesu cywilnego, ktrym jest weryfikacja zasadnoci roszczenia procesowego od strony formalnej wpostaci twierdzonego roszczenia materialnoprawnego45, ktrego efektem jest wydanie susznego orzeczenia (sententia
iusta)46. Problematycznym niekiedy wtakim postpowaniu moe wydawa si fakt aktywnej
roli sdu wprocesie karnym, wprzeciwiestwie do roli, jak bardzo czsto przyjmuje sd
wprocesie cywilnym, gdzie jest on raczej obserwatorem ni aktywnym arbitrem.
Przejawem obowizujcej legislacji zasugujcej na aprobat jest niestosowanie odpowiednio do powdztwa adhezyjnego przepisw k.p.c. dotyczcych rygoru natychmiastowej
wykonalnoci, bowiem doprowadzioby to do zacierania si dwch odrbnych regulacji.
Wprocesie karnym brak jest analogicznej instytucji47. Proces adhezyjny wystpuje wprocesie karnym, gdzie obowizuj przepisy karnoprocesowe, wktrych nie zawarto odpowiednika instytucji rygoru natychmiastowej wykonalnoci wyroku.
W postpowaniu przygotowawczym procesu karnego moe zosta zgoszony wraz
z powdztwem cywilnym wniosek o zabezpieczenie roszczenia. Waciwym do rozpoznania wniosku o zabezpieczenie w postpowaniu przygotowawczym jest prokurator, co
wynika wprost zart.69 2 k.p.k48. Skuteczne zgoszenie wniosku ozabezpieczenie moe
nastpi jedynie wfazie in personam. Zkolei wsdowej fazie procesu wniosek ozabezpieczenie powdztwa rozpatruje sd. Niedopuszczalno powdztwa cywilnego skutkuje tym
samym niemoliwocizoenia wniosku ozabezpieczenie, poniewa pozostaje to wbezporedniej relacji zpowdztwem. Wpowyszej sytuacji zachodzi dewolutywno zaalenia
J. Misztal-Konecka, Koszty procesu karnego zwizane zpowdztwem cywilnym, Prok. iPr. 2008, nr4, s.115.
Zob. H. Trammer, Nastpcza bezprzedmiotowo procesu cywilnego, Krakw 1950, s.19.
46
P. Osowy, Zastosowanie przepisw Kodeksu postpowania cywilnego wpowdztwie adhezyjnym wwietle oglnej teorii
procesu, Prok. iPr. 2013, nr78, s.5657.
47
Zgodnie zart.107 k.p.k. moliwe jest jedynie nadawanie klauzuli wykonalnoci przez sd, ktry orzeka
co do roszcze majtkowych; W. Grzeszczyk, Kodeks postpowania, s.111.
48
J. Zagrodnik, Dopuszczalno kumulacji roli procesowej pokrzywdzonego zinnymi rolami procesowymi wpostpowaniu
karnym, Problemy prawa karnego 2001, nr24, s.149.
44
45
107
na postanowienie prokuratora ozabezpieczeniu roszczenia. Owo pismo procesowe skada

si za porednictwem prokuratora do sdu orzekajcego okwestii powdztwa adhezyjnego,
ktry moe si przychyli dozoonego zaalenia lub te nie. Wprzypadku nieuwzgldnienia zaalenia prokurator powinien przekaza je do rozpoznania w cigu 48 godzin
(art. 463 2 k.p.k.). Naley jednak nadmieni, i termin ten ma charakter instrukcyjny,
dlatego jego niedotrzymanie nie wywouje ujemnych skutkw procesowych. W postpowaniu sdowym zkolei kognicj nad rozpoznaniem zaalenia sprawuje sd powoany do
rozpoznania sprawy w pierwszej instancji. Zabezpieczeniu mog podlega jedynie takie
roszczenia majtkowe, ktre wynikaj bezporednio z przestpstwa. Co do udzielenia
zabezpieczenia stosuje si odpowiednio przepisy k.p.c., wszczeglnoci art.739 1 k.p.c.
Norma procesowa prawa cywilnego wskazuje jako przedmioty zabezpieczenia m.in. zajcie ruchomoci, wynagrodzenia za prac, wierzytelnoci zrachunku bankowego albo innej
wierzytelnoci lub innego prawa majtkowego, czy te obcienia nieruchomoci podejrzanego hipotek przymusow. Rzeczy i prawa, spod ktrych egzekucja jest wyczona, nie
mog by zabezpieczeniem roszczenia. Zabezpieczenie majtkowe moe by ustanowione
najpniej w momencie uprawomocnienia si rozstrzygnicia koczcego postpowanie
sdowe. Korzyci pync z moliwoci ustanowienia zabezpieczenia jest wzmocnienie
pozycji procesowej pokrzywdzonego.
3. Wnioski de lege ferenda
Wnaszej ocenie instytucja powdztwa adhezyjnego wustawodawstwie polskim jest instytucj skuteczn, cho wymagajc licznych zmian. Istotne jest rozwaenie jej usprawnienia
poprzez ingerencj legislacyjn ustawodawcy. Za postulat de lege ferenda naley uzna zmniejszenie formalizmu procesowego poprzez dopuszczalno wniesienia powdztwa cywilnego
ustnie na rozprawie. Dobrym punktem odniesienia moe by regulacja zawarta wpostpowaniu odrbnym zzakresu prawa pracy iubezpiecze spoecznych (art.466 k.p.c.), wktrej
to czynnoci procesowe wymagajce bezwzgldnego zachowania formy pisma procesowego
mog by przez pracownikazoone ustnie do protokou na rozprawie. Stanowi bdzie to
przejaw wzmocnienia uprawnie pokrzywdzonego wprocesie karnym.
Co wicej, naszym zdaniem przepisy dotyczce wymaga formalnych pozwu powinny
zosta skonkretyzowane, czy naley zastosowa wymogi pozwu zk.p.c., czy wymogi pisma
procesowego zk.p.k. Naszym zdaniem waciwym bdzie rozwizanie stosowania wymogw
formalnych pozwu, poniewa jest to instytucja prawa cywilnego zaimplementowana do warunkw procesu karnego, dlatego te powinno si stosowa przepisy blisze tej gazi prawa.
Kwesti, ktra powoduje problemy wpraktyce, jest ustalenie momentu postpowania,
wktrym powd cywilny moe przekaza powdztwo adhezyjne do sdu cywilnego. Wtej
sytuacji wystpuje luka prawna, ktr warto byoby uregulowa. Naley przychyli si do stanowiska A.Kafarskiego, ktry susznie wskazuje, e wprzypadku dania powoda wtoku
postpowania odwoawczego, nie jest waciwe przekazanie powdztwa cywilnego do sdu
pierwszej instancji49. Mogoby to doprowadzi do obejcia prawa. Jedynym moliwym rozwizaniem w tej sytuacji byoby przekazanie sprawy sdowi cywilnemu odwoawczemu,
49
A. Kafarski, Akcja cywilna wprocesie karnym, Warszawa 1972, s.172.
108
Przegld Prawniczy
celem rozpoznania roszczenia cywilnego. Wniesienie apelacji stanowi przeszkod do przekazania powdztwa cywilnego sdowi cywilnemu pierwszej instancji. Rwnie zawieszenie
postpowania odwoawczego sdu karnego nie rodzi podstaw do przekazania powdztwa
do sdu cywilnego odwoawczego50. Doktryna nie wyksztacia jednoznacznego pogldu na
t budzc wtpliwoci kwesti. Problem ten moe jedynie rozwiza interwencja ustawodawcy. Postulatem de lege ferenda jest dokadniejsze uregulowanie przez ustawodawc tej kwestii, celem wyeliminowania luki prawnej. Powd cywilny ma prawo przekazania powdztwa
cywilnego wterminie wskazanym wart.67 2 k.p.k. (tj. 30 dni wsytuacji odmowy przyjcia
powdztwa cywilnego lub pozostawienia go bez rozpoznania). Jednake wprzypadku braku
aprobaty powoda cywilnego na sposb rozpatrzenia powdztwa, a tym samym zoenia
przez niego apelacji, uzna naley niedopuszczalno przekazania powdztwa cywilnego do
sdu cywilnego pierwszej instancji, jak isdu odwoawczego. Taki stan rzeczy zapewniby
jednolito rozstrzygania spraw, atake brak wtpliwoci przy orzekaniu. Kwestia przekazania powdztwa zostaaby wpowyszej sytuacji uregulowana wrozdziale 7dziau III k.p.k.
Naley opowiedzie si take za stanowiskiem wyraonym w doktrynie51, w ktrym
podniesione zostao poczenie instytucji powoda cywilnego zoskarycielem posikowym.
Osoba chcca skorzysta z dobrodziejstwa powdztwa cywilnego z mocy prawa stawaaby si oskarycielem posikowym, jednoczenie mogaby korzysta zszerokiego katalogu
uprawnie dla niego przewidzianych, m.in. popieranie skargi. Niewtpliw korzyci dla
pokrzywdzonego wynikajc zjednoczesnego cigania idochodzenia roszcze cywilnych
byoby zwikszenie katalogu jego uprawnie w toku postpowania. Warto podkreli, e
oskaryciel posikowy nie podlega ograniczeniom wzakresie dowodzenia, natomiast powd
cywilny moe dowodzi wycznie tych okolicznoci, na ktrych opiera swoje roszczenie
oczym stanowi art.66 k.p.k.52
Kolejnym rozwizaniem godnym uwagi, ktre powinno zosta uwzgldnione przez
ustawodawc, byaby inkorporacja regulacji na wzr tych stosowanych we Francji, do krajowego porzdku prawnego. Prawodawstwo francuskie przewiduje precyzyjne okrelenie
postpowania w razie uniewinnienia oskaronego53. W takiej sytuacji pokrzywdzony ma
prawo wnie pozew do sdu cywilnego. Uniewinnienie wpostpowaniu karnym nie rzutuje na rozstrzygnicie zapade wpostpowaniu cywilnym. Celem nadrzdnym przywiecajcym ustawodawcy powinna by idea kompensacyjnego charakteru instytucji powdztwa
adhezyjnego.
Co do zasady prawem pokrzywdzonego, zktrego moe skorzysta lub nie, jest wniesienie powdztwa adhezyjnego do sdu karnego. Oskaryciel publiczny winien dy nie
tylko do popierania oskarenia, ale rwnie do uzyskania rozstrzygnicia w przedmiocie
powdztwa adhezyjnego. Jednake uwaamy, i oprcz zmian legislacyjnych, stosowna
byaby zmiana praktyk oskarycieli publicznych. Wnastpstwie czego, prokurator powinien
P. Hofmaski (red.), E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postpowania karnego. Komentarz, Warszawa 2004,
s.359; W. Daszkiewicz, Powdztwo cywilne wprocesie karnym, Warszawa 1976, s.239; por.A.Kafarski, Akcja
cywilna wprocesie karnym, Warszawa 1972, s.172.
51
Zob. np. J. Nowiska, Status prawny powoda cywilnego wprocesie karnym, Warszawa 2007, s.179180.
52
Ibidem.
53
S. Glaser, Wstp do nauki procesu karnego, Warszawa 1928, s.25.
50
109
tak samo skoncentrowa si na uzyskaniu wyroku orzekajcego o winie, jak te na rozstrzygniciu kwestii odszkodowania. Byoby to wymiern korzyci dla pokrzywdzonego,
uatwiajc mu dochodzenie swoich praw.
4. Wnioski kocowe
Dnia 15 lipca 2015roku wejdzie wycie ustawa zdnia 27 wrzenia 2013r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych innych ustaw54, ktra jedynie wniewielkim stopniu modyfikuje regulacj zwizan zpowdztwem adhezyjnym. Tak
zmian bdzie nowelizacja art.68 k.p.k., ktra daje moliwo referendarzowi sdowemu
przekazania wytoczonego powdztwa sdowi waciwemu do rozpoznawania spraw cywilnych. Nowelizowany przepis wzmacnia niejako pozycj referendarza sdowego, co przyspieszy t cz procesu.
Ponadto Komisja Sejmowa wprowadzia z dniem 3 grudnia 2014 r. poprawki
do projektu zmian w Kodeksie postpowania karnego (co stanowi druk sejmowy
nr239355). Powyszy projekt zmian modyfikuje przepisy Kodeksu postpowania karnego,
m.in. w art. 5 pkt 2 uchyla rozdzia VII k.p.k. w caoci. W wietle tego zostaje zlikwidowane zarwno powdztwo adhezyjne, jak iinstytucja powoda cywilnego. Waktualnym
stanie prawnym funkcjonuj obok siebie dwie zblione instytucje umoliwiajce dochodzenie roszcze, wyrzdzonych popenionym czynem zabronionym. Pierwsza z nich to
wspomniane powdztwo adhezyjne (art. 62 k.p.k.), natomiast obok niej wystpuje instytucja przewidziana w dyspozycji art. 49a k.p.k., ktra stanowi o orzeczeniu obowizku
naprawienia szkody56. Naley nadmieni, e przepis dotyczcy obowizku naprawienia
szkody jest stosunkowo nowy57. Wrezultacie ustawodawca zdecydowa si na jego umocnienie, atym samym zlikwidowanie podobnej instytucji, tj. powdztwa cywilnego. Zgodnie z treci znowelizowanego art. 49a k.p.k. pokrzywdzony, a take prokurator bdzie
mg zoy wniosek o obowizku naprawienia szkody, wyrzdzonej przestpstwem, do
czasu zamknicia przewodu sdowego na rozprawie gwnej. Wwczas pokrzywdzony
nie bdzie zobligowany do udowadniania okolicznoci przemawiajcych za orzeczeniem
odszkodowania za wyrzdzon szkod. Orzeczenie obowizku naprawienia szkody oraz
jego wysoko bdzie zalena od wyniku sprawy, co do odpowiedzialnoci karnej. Wsytuacji gdy sd stwierdzi, i nie jest moliwe zasdzenie powyszego obowizku, wwczas
bdzie mg orzec nawizk. Nie uchybia to jednak moliwoci dziaania strony w roli
oskaryciela posikowego. Gwarancj praw dla pokrzywdzonego bdzie konieczno
Ustawa zdnia 27 wrzenia 2013r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania karnego oraz niektrych
innych ustaw (Dz.U. poz.1247).
55
http://orka.sejm.gov.pl/Druki7ka.nsf/0/78577250CC25404CC1257DB100513E8A/%24File/2981.
pdf, stan na dzie: 8.01.2015r.
56
M. ukaszewicz, A. Ostapa, Obowizek naprawienia szkody wybrane zagadnienia, Prok. iPr. 2001, nr9,
s.5455.
57
Wprowadzony do porzdku prawnego ustaw zdnia 10 stycznia 2003r. ozmianie ustawy Kodeks postpowania karnego, ustawy przepisy wprowadzajce Kodeks postpowania karnego, ustawy owiadku
koronnym oraz ustawy oochronie informacji niejawnych (Dz.U. nr17, poz.155).
54
110
Przegld Prawniczy
pouczenia go przez oskaryciela publicznego omoliwoci skorzystania zinstytucji przewidzianej w art. 49a k.p.k., przed przesaniem aktu oskarenia do sdu (znowelizowany
art. 334 6 k.p.k.). Wskazana nowelizacja stanowi rewolucj w tym zakresie. Zdaniem
autorw korzystniejszym byoby zmodyfikowanie ju istniejcej instytucji powdztwa cywilnego (rozdzia VII k.p.k.) zgodnie z postulatami de lege ferenda wymienionymi
m.in. wczci 3. tego artykuu.
Zasadnicz korzyci pync zdopuszczalnoci poczenia procesu cywilnego zkarnym jest peniejsza realizacja zasady szybkoci postpowania. Specyfika dualizmu procesowego polega w szczeglnoci na tym, i nie generuje on kolejnych spraw, przez co
wznacznie krtszym czasie czyni zado uprawnieniom pokrzywdzonego. Zmniejsza przez
to obcienie wymiaru sprawiedliwoci, atym samym nie generuje dodatkowych kosztw.
Mimo to, wocenie autorw, ustawodawca powinien wprowadzi kolejne zmiany, ktre
pozwol na wyjanienie wtpliwoci zwizanych ze stosowaniem powdztwa adhezyjnego.
Zasadnicz zalet pync zsubsydiarnoci powdztwa cywilnego wprocesie karnym jest
moliwo znacznego skrcenia moliwoci dochodzenia roszcze, wynikajcych bezporednio zpopenionego przestpstwa wprocesie karnym, niwelujc tym samym konieczno wytaczania dodatkowego powdztwa. Powdztwo adhezyjne rozpoznaje sd orzekajcy oodpowiedzialnoci sprawcy czynu niedozwolonego, wobec czego znacznie skraca to
drog do penego zaspokojenia roszcze osoby, ktra poniosa negatywne skutki dziaania
sprawcy. Instytucja wzmacnia ochron prawn pokrzywdzonego, wystpujcego wprocesie
wdychotomicznym charakterze, bdc jednoczenie powodem cywilnym.
W wietle dotychczasowej praktyki instytucja powdztwa cywilnego wprocesie karnym wywara korzystny wpyw na sprawno procesu, uatwia tym samym pokrzywdzonemu drog do uzyskania penej rekompensaty za przestpne dziaanie sprawcy. Wraz
zodpowiedzialnoci karn jest przejawem realizacji funkcji naprawczej procesu karnego,
atake jak susznie zauwaa A. Muszyska uwzgldnieniem zasady prawnej ochrony interesw pokrzywdzonego58. Wyksztacenie instytucji powdztwa adhezyjnego wchwili obecnej
naley uzna za duy dorobek nauki prawa karnego. Funkcjonowanie instytucji wrealiach
polskiego wymiaru sprawiedliwoci, pomimo e nie jest wolne od wad, jest ogromnym udogodnieniem dla pokrzywdzonego. Jednake uwzgldnienie przez ustawodawc proponowanych wniniejszej pracy zmian, spowodowaoby realne usprawnienie procesu karnego.
Konkludujc, proponowane w niniejszej pracy postulaty de lege ferenda skupiaj si
wgwnej mierze na koniecznoci poprawienia funkcjonowania instytucji pod ktem zmian
w ustawie karnoprocesowej. Konieczno odpowiedniej nowelizacji powinna przywieca ustawodawcy tak, aby instytucja powdztwa adhezyjnego bya jednolicie stosowana
wpraktyce.
58
Zob. np. A. Muszyska, Naprawienie szkody, s.274.
111
The adhesive process ratio legis of application of the institution from

the civil law in the penal procedure and de lege ferenda postulates
Summary
The civil action in the penal procedure is aform of achieving the compensation as aresult
of committed crime. The court considers the question of apenal responsibility and acivil action
moreover at the same time. Penal and civil cases are combined in one action.
The adhesive action should be read as acombined or mixed procedure. There was used
for afirst time by the representative of the German doctrine J.Chr. Eschenbach. The adhesive
action acts as asubsidiary of the main process in the polish penal procedure. Acivil action in
the penal procedure has been reserved exclusively for situations when it does not interfere with
the main process.
The Penal Procedure Code statutes the civil action in Chapter 7 of the Third Department.
The legislator gives an ability to bring an civil action for the aggrieved, state control authorities
and for the Social Insurance Institute. The civil action can be also bring by the prosecutor. The
plaintiff is an independent part of the process. He can be represented by the power of attorney.
Moreover he can act on his own.
There is an ability to claim only monetary claims in the adhesive process. This includes, in
particular areparation for suffered harm, as the result of injury. In accordance with the procedure laid down in article 62 of the Penal Procedure Code the injured person can bring an action
until the start of the Penal Process.
There are lots of propositions to improve the civil action in the penal procedure. To make
adversarial more visible, there is aneed to change the rules. The main purpose for the victim is
an ability to bring acivil action till the end of process.
The postulates presented above state how the civil action in penal process should be unified
to allow avictim to assert the claims of compensation resulting directly from an offense.
Pawe Ochmann*
Zasada numerus clausus papierw wartociowych

wpolskim porzdku prawnym
1. Wstp
Od momentu wprowadzenia do Kodeksu cywilnego art.9216 do 92116, uwaanych za

cz ogln prawa papierw wartociowych, w polskiej doktrynie prawa prywatnego
ma miejsce ywioowa dyskusja1 wprzedmiocie zasadnoci tezy oobowizywaniu zasady
numerus clausus papierw wartociowych. Kodeks cywilny nie rozstrzyga bowiem, czy dokument moe by uznany za papier wartociowy tylko wwczas, gdy ustawa nadaje mu taki
charakter2. Mimo bogatej literatury materia ta obfituje wwtpliwoci ikontrowersje, awiele
jej aspektw nie zostao dotychczas wyjanionych. Ze wzgldu na znaczenie przedmiotowej
problematyki dla obrotu cywilnoprawnego, podane zdaje si by rozstrzygnicie zasadnoci przyjmowania zasady numerus clausus papierw wartociowych jako generalnej zasady
prawa prywatnego.
Wniniejszym artykule autor artykuu pragnie podzieli si kilkoma refleksjami, ktre
pozwol na lepsze zbadanie ipoznanie przedmiotowej materii. Niektre, niepodnoszone
dotd argumenty, powinny przyczyni si do rozwizania czci wtpliwoci istniejcych na
gruncie dotychczasowego stanu dyskursu. Wopinii autora artykuu kluczowa dla zrozumienia iwyjanienia zagadnienia jest analiza istoty instytucji papieru wartociowego poprzez
skupienie si na jego ywotnych elementach.
2. Pojcie papieru wartociowego wprawie polskim
Polski system prawny nie definiuje pojcia papieru wartociowego, tak jak czyni to np.
szwajcarski kodeks zobowiza z1911 roku3. Nie ma take przepisu bdcego odpowiednikiem
* Autor ukoczy studia na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Jagielloskiego, Collegium Invisibile; studiowa take w London School of Economics; absolwent Szkoy Prawa Amerykaskiego The Catholic
University of America Columbus School of Law wWaszyngtonie oraz Uniwersytetu Jagielloskiego.
Zob. A. Chopecki, Czy wprawie polskim obowizuje zasada numerus clausus papierw wartociowych, Przegld
Sdowy nr 2/1994; M. Michalski, Zasada numerus clausus w prawie papierw wartociowych, Przegld Sdowy nr1112/1995; A. Szpunar, Podstawowe problemy papierw wartociowych, Pastwo iPrawo nr 2/1991;
P. Machnikowski, Numerus clausus papierw wartociowych inkorporujcych wierzytelnoci, Pastwo i Prawo;
A.Szumaski, Problem dopuszczalnoci prawnej emisji nowych typw papierw wartociowych. Zproblematyki zasady
numerus clausus papierw wartociowych wprawie polskim, [w:] Studia zprawa gospodarczego ihandlowego. Ksiga pamitkowa ku czci Profesora Stanisawa Wodyki, Krakw 1996.
2
W. Czachrski, Zobowizania. Zarys wykadu, Warszawa 2009, s.589.
3
Zob. art.965 szwajcarskiego Obligationenrecht, zgodnie zktrym Wertpapier ist jede Urkunde, mit der ein
Recht derart verknpft ist, das es ohne die Urkunde weder geltend gemacht noch auf andere bertragen werden kann. Tekst
1
Zasada numerus clausus papierw wartociowych wpolskim porzdku prawnym
113
art.225 Kodeksu zobowiza4 z1933 r.5, regulujcego instytucj zapisu dugu na okaziciela6.
Wszczeglnoci nie mona przyzna takiej cechy legalnej definicji zawartej wustawie zdnia
29lipca 2005 r. oobrocie instrumentami finansowymi7, zgodnie zktr za papiery wartociowe
uwaa si akcje, prawa poboru wrozumieniu KSH8, prawa do akcji, warranty subskrypcyjne,
kwity depozytowe, obligacje, listy zastawne, certyfikaty inwestycyjne iinne zbywalne papiery
wartociowe, w tym inkorporujce prawa majtkowe odpowiadajce prawom wynikajcym
z akcji lub z zacignicia dugu, wyemitowane na podstawie waciwych przepisw prawa
polskiego lub obcego, atake prawa pochodne, przez ktre rozumie si inne zbywalne prawa
majtkowe, ktre powstaj wwyniku emisji, inkorporujce uprawnienie do nabycia lub objcia
papierw wartociowych wymienionych powyej, lub wykonywane poprzez dokonanie rozliczenia pieninego. Przywoana definicja zostaa skonstruowana bowiem na potrzeby prawa
rynku kapitaowego9, charakteryzujcego si wasnymi cechami iprawidowociami. Wdoktrynie pojawiy si gosy, i przepis ten sankcjonuje wyranie zasad numerus clausus papierw
wartociowych10. Jak stwierdza M.Romanowski11, wtakim ujciu ustawa oobrocie instrumentami finansowymi definitywnie przesdzia spr wok zasady numerus clausus papierw wartociowych, toczony w wietle uchylonego Prawa o publicznym obrocie papierami wartociowymi12. Czy rzeczywicie jednak zprzepisu tego wynika zasada numerus clausus papierw
wartociowych? Wydaje si, e taki wniosek jest zbyt daleko idcy, poniewa ustawa oobrocie
instrumentami finansowymi zostaa stworzona na potrzeby publicznego obrotu papierami
wartociowymi (czy te oglnie instrumentami finansowymi), wzwizku zczym trudno na jej
podstawie wyprowadza twierdzenia natury oglnej, majce zastosowanie do caego systemu
prawa prywatnego. K.Zacharzewski podkrela, e aktualnie tradycyjne (dokumentowe) papiery
wartociowe nie s przedmiotem obrotu giedowego, chocia regulacje prawa giedowego
dostpny na stronie internetowej http://www.admin.ch/opc/de/classified-compilation/19110009/index.
html.
4
Brak odpowiednika art.225 KZ wKodeksie cywilnym uywany bywa jako argument na rzecz zasady numerus clausus papierw wartociowych. Zob. dyskusja dotyczca zasady numerus clausus wliteraturze polskiej
wskazanej wprzypisach do niniejszej pracy.
5
Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 padziernika 1933 r. Kodeks zobowiza,
Dz.U.1933 nr 82, poz.598.
6
Instytucja zapisu dugu na okaziciela, przesdzajca wyranie moliwo inkorporacji zobowizania
wdokumencie, wystpuje natomiast wprawie niemieckim (Schuldverschreibung auf den Inhaber). Zob.
793 inast. BGB. Dostpne m.in. na http://www.gesetze-im-internet.de/bgb.
7
Ustawa zdnia 29 lipca 2005r. oobrocie instrumentami finansowymi, Dz.U.2005 nr 183, poz.1538.
8
Ustawa zdn. 15 wrzenia 2000r. Kodeks spek handlowych, Dz.U.nr 94, poz.1037.
9
Podobnie, na gruncie ustawy zdn. 22 marca 1991r. Prawo opublicznym obrocie papierami wartociowymi ifunduszach powierniczych, A. Szumaski, ktry stwierdza i definicja wtej ustawie zostaa sformuowana na uytek obrotu publicznego. Zob. A. Szumaski, Problem dopuszczalnoci prawnej emisji nowych...,
s.435.
10
M. Romanowski, [w:] A. Szumaski (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 18. Prawo papierw wartociowych,
Warszawa 2010, s.149 inast.
11
Ibidem, s.149.
12
Ustawa zdn. 21 sierpnia 1997 roku Prawo opublicznym obrocie papierami wartociowymi, Dz.U.1997
nr 118, poz.754.
114
Przegld Prawniczy
pozostawiaj miejsce dla dokumentowych papierw wartociowych (zob. art. 5 ust. 3 oraz
art.6 ustawy oobrocie instrumentami finansowymi)13. Sporne wydaje si nawet, czy definicja
papierw wartociowych, stworzona na potrzeby prawa rynku kapitaowego, pozwalaaby na
przyjcie zamknitego katalogu papierw wartociowych jedynie wzakresie objtym ustaw
oobrocie instrumentami finansowymi14. Wdoktrynie napotka mona take twierdzenia, i
definicja papierw wartociowych wtej ustawie ma charakter pzamknity, tzn. e moliwe
jest tworzenie nienazwanych typw papierw wartociowych, lecz jedynie wzakresie praw
pochodnych15. Nie rozstrzygajc kwestii zamknitego czy te otwartego charakteru definicji
zart.3 pkt 1, naley stwierdzi, i ustawa ma charakter ustawy specjalnej, stanowicej wyraz
publicyzacji prawa prywatnego. Ustawodawca czsto na potrzeby prawa publicznego wprowadza definicje autonomiczne, czasem nawet odbiegajce od powszechnego czy te semantycznego rozumienia definiendum. Biorc pod uwag, e obecne prawo rynku kapitaowego stanowi
hybryd prawa prywatnego ipublicznego, nie sposb zzawartych tam definicji legalnych czyni zasad rzdzcych caym porzdkiem prawa prywatnego. Aby wypowiedzie si wprzedmiocie zasadnoci tezy o obowizywaniu zasady numerus clausus papierw wartociowych,
konieczne zdaje si odtworzenie, woparciu ocay system prawa cywilnego ijego aksjologi,
pojcia papieru wartociowego. Zgodzi si naley take ztez, i donioso omawianego
zagadnienia ogranicza si tylko do tzw. niepublicznego obrotu papierami wartociowymi16.
3. Istota papieru wartociowego
Genezy, azarazem uzasadnienia dla instytucji papieru wartociowego, naley dopatrywa si wmankamentach podstawowych zasad porzdku legitymacyjnego. Przez porzdek
legitymacyjny jak pisze F. Zoll rozumie si zesp regu dotyczcych obowizkw iuprawnie dunika zwizanych zweryfikacj uprawnienia osoby, domagajcej si wiadczenia na
podstawie stosunku prawnego, ktry dunika do takiego wiadczenia zobowizuje17. Zatem
porzdek legitymacyjny to materialnoprawne reguy prawa zobowiza dotyczce sposobu
K. Zacharzewski, Prawo giedowe, Warszawa 2010, s.177.
Niewykluczone jest bowiem twierdzenie, e sformuowanie wyemitowane na podstawie waciwych
przepisw prawa polskiego zart.3 pkt1 ustawy oobrocie instrumentami finansowymi mogoby odnosi
si do przepisw oglnych Kodeksu cywilnego, tak jak odnosi si do przepisw oglnych prawa obcego.
Niemniej jednak doktryna zdaje si opowiada przeciwko takiemu rozumieniu art.3 pkt1. Zob. K. Zaradkiewicz, [w:] M. Wierzbowski, L. Sobolewski, P. Wajda (red.), Prawo rynku kapitaowego. Komentarz, Warszawa
2012, s.645.
15
A. Chopecki, Publiczny obrt iinstrumenty finansowe redefiniowanie podstawowych poj prawa rynku kapitaowego, Przegld Prawa Handlowego, listopad 2005, s.44.
16
P. Machnikowski, Numerus clausus papierw..., s.56. Autor zauwaa, e zgodnie zart.3 ustawy z21 VIII
1997 Prawo opublicznym obrocie papierami wartociowymi, zawarta wniej regulacja odnosi si tylko
do papierw wartociowych wyemitowanych na podstawie waciwych przepisw, co kae przyj, e
ewentualne nowe postacie papierw wartociowych, emitowanych wramach swobody umw, nie mog by
przedmiotem publicznego obrotu. Spostrzeenie to pozostaje aktualne na gruncie obecnie obowizujcych ustaw skadajcych si na prawo rynku kapitaowego.
17
F. Zoll, Klauzule dokumentowe. Prawo dokumentw dunych ze szczeglnym uwzgldnieniem papierw wartociowych,
13
14
115
wykazywania uprawnie iobowizkw wobec zobowizanego. Jak normalnie ksztatuje si

relacja pomidzy dunikiem awierzycielem? Czy wstosunku do dunika wierzyciel ma
obowizek wykaza swoje uprawnienie? Wedug oglnych zasad porzdku legitymacyjnego
to dunik obowizany jest zna swojego wierzyciela iwiadczy mu najpniej zchwil
wymagalnoci swojego zobowizania18. Wierzyciel nie musi udowadnia, e jest uprawniony
do odbioru wiadczenia. Co wicej, dunik nie moe zada, aby wierzyciel udowodni,
i jest jego wierzycielem. Innymi sowy dunik, wmomencie nadejcia terminu spenienia
wiadczenia, nie moe wstrzyma si zjego spenieniem, dopki wierzyciel nie udowodni,
e jest wierzycielem. To dunik powinien wiedzie, e jest zobowizany do wiadczenia
iwobec kogo powinien wiadczy. Normatywnym wyrazem tej zasady na gruncie Kodeksu
cywilnego19 jest art. 452, zgodnie z ktrym, jeeli wiadczenie zostao spenione do rk
osoby nieuprawnionej do jego przyjcia, aprzyjcie wiadczenia nie zostao potwierdzone
przez wierzyciela, dunik jest zwolniony wtakim zakresie, wjakim wierzyciel ze wiadczenia skorzysta. Przepis ten stosuje si odpowiednio w wypadku, gdy wiadczenie zostao
spenione do rk wierzyciela, ktry by niezdolny do jego przyjcia.
Dunik ponosi podwjne ryzyko: oprcz ryzyka wiadczenia do rk osoby nieuprawnionej ponosi rwnie ryzyko wstrzymania si ze spenieniem wiadczenia (bo np. nie jest
pewien, czy dana osoba jest wierzycielem), bowiem naraa si na popadnicie w zwok
ze wszystkimi jego konsekwencjami. Uregulowanie takie, wystarczajce dla stosunkw
cywilnoprawnych, wktrych dunik zna swojego wierzyciela, nie odpowiada potrzebom
wspczesnych stosunkw handlowych, charakteryzujcych si masowoci i seryjnoci.
Wtym wypadku oglne zasady porzdku legitymacyjnego odkrywaj mankamenty, ktrych
wystpowanie uzasadnia istnienie instytucji mogcej im zapobiega. Jest ni np. art.9217 k.c.,
przeamujcy ogln zasad zart.452 k.c. Przepis ten stanowi, i spenienie wiadczenia do
rk posiadacza legitymowanego treci papieru wartociowego zwalnia dunika, chyba e
dziaa on wzej wierze. Konstrukcja ta jest zupenie odwrotna ni oglne zasady porzdku
legitymacyjnego wynikajce zart.452 k.c. Jeeli zostaje wystawiony papier wartociowy, to
osoba legitymowana jego treci, w momencie otrzymania wiadczenia zwalnia dunika,
nawet jeeli nie jest legitymowana materialnie. Ta cecha papieru wartociowego, sprowadzajca si do rda legitymacji formalnej, naley niewtpliwie do jego elementu konstytutywnego. Wyeliminowanie ryzyk obciajcych dunika, poprzez modyfikacj porzdku legitymacyjnego, uzna mona za rudymentarn cech papieru wartociowego. Zakres ochrony
dunika, poprzez jego skuteczne zwolnienie z zobowizania, zaley od rodzaju papieru
wartociowego wyrnianego na podstawie kryterium sposobu jego przenoszenia. Jeeli
osoba podajca si za wierzyciela przyjdzie bowiem do dunika zdokumentem imiennym,
anie jest ona osob wskazan wtreci dokumentu, to dunik nie ma jasnych kryteriw,
za pomoc ktrych mgby rozstrzygn, czy to jest osoba uprawniona (bo prawa wynikajce zdokumentw imiennych zbywane s wdrodze cesji). Wprzypadku papierw imiennych legitymowany jest zawsze ten, czyje dane wskazane s wtreci dokumentu. Osoba,
ktra nabya prawa wynikajce z papieru imiennego w drodze cesji, nabywa materialne
18
Wicej na temat oglnych regu porzdku legitymacyjnego zob. F. Zoll, [w:] S. Wodyka (red.), Prawo
gospodarcze ihandlowe. Tom 4. Prawo papierw wartociowych, Warszawa 2004, s.13 inast.
19
Ustawa zdnia 23 kwietnia 1964r. Kodeks cywilny, Dz.U.1964 nr 16, poz.93.
116
Przegld Prawniczy
uprawnienie ztego papieru, ale nigdy nie bdzie wskazana wdokumencie jej wiadczenie
nigdy nie bdzie objte hipotez normy zart.9217 k.c. Wkonsekwencji wmomencie dokonania cesji ochrona dunika ulega osabieniu. W przypadku papieru imiennego dunik
jest chroniony, jeeli wiadczy osobie wskazanej wtreci dokumentu, natomiast gdy papier
ten stanowi przedmiot obrotu, jego tre nie jest w stanie wskaza osoby uprawnionej.
Natomiast przy papierze wartociowym na zlecenie, jeeli zachowany jest cig indosw, to
dunik zsamego dokumentu moe dowiedzie si, kto jest wobecnej chwili wierzycielem.
Nieprzerwany cig indosw legitymuje dunika do spnienia wiadczenia na rzecz osoby
wskazanej wostatnim indosie. Wystpienie przerwy wcigu indosw powoduje zachwianie
legitymacji formalnej, co nie oznacza, e posiadacz nie moe by materialnie uprawniony,
gdy np. indosatariusz mg umrze iprzejcie praw nastpio wdrodze sukcesji uniwersalnej. Kolejny indos, pochodzcy od spadkobiercy nie zmienia faktu przerwania cigu indosw. Natomiast przy papierze wartociowym na okaziciela dunik jest chroniony, jeeli
wiadczy okazicielowi dokumentu. Ochrona dunika, poprzez zmian zasad porzdku
legitymacyjnego, stanowi jeden aspekt natury konstrukcji dogmatycznej papieru wartociowego, nie wyczerpuje jednake istoty tej instytucji.
Drugi fundamentalny aspekt to wyeliminowanie ryzyka ponoszonego przez wierzyciela.
Cesja jako sposb przenoszenia wierzytelnoci jest bowiem nawet bardziej niedogodna dla
wierzyciela ni dla dunika, gdy ten ostatni jest chroniony przez normy zawarte wart.512
i515 k.c. Natomiast nowy wierzyciel obciony zostaje dodatkowym ryzykiem wynikajcym
z art. 513 k.c. Dunikowi wobec cesjonariusza przysuguj wszelkie zarzuty, ktre mia
nie tylko wobec pierwotnego wierzyciela, ale take wobec wszystkich jego poprzednikw
im wicej jest rozporzdze, tym wiksze ryzyko, e dunik podniesie zarzuty (np. zarzut
potrcenia). Oznacza to, i ryzyko ponoszone przez wierzyciela jest wprost proporcjonalne
do iloci transakcji, ktrych przedmiotem bya wierzytelno. Uprawnienie dunika nie
zaley od dobrej czy zej wiary cesjonariusza. Moliwo obrotu wierzytelnoci zpunktu
widzenia wierzyciela stanowi istotny element pozwalajcy na upynnienie swoich wierzytelnoci, co zmniejsza ryzyko zwizane zdan umow. Moliwo podnoszenia zarzutw
mimo zbycia wierzytelnoci wpywa na jej wycen iatrakcyjno przenoszenia wierzytelnoci, gdy obcia ryzykiem nowego wierzyciela.
Papiery wartociowe maj to ryzyko niwelowa, co niewtpliwie czyni papiery na okaziciela ipapiery na zlecenie. Obrt papierem imiennym od rozporzdzenia wierzytelnoci,
ktra nie jest inkorporowana wdokumencie, rni si tylko wydaniem dokumentu (co nie
wpywa na stosowanie przepisw ocesji). Dlatego te papiery imienne nie nadaj si wrzeczywistoci do masowego obrotu, gdy ryzyko ponoszone przez wierzyciela jest tosame
zryzykiem wystpujcym przy przelewie zwykej wierzytelnoci. Natomiast wprzypadku
papierw wartociowych na zlecenie ipapierw wartociowych na okaziciela istniej przepisy szczeglne, ktre wyczaj moliwo podnoszenia przez dunika przedmiotowych
zarzutw. Zgodnie z art. 92113 k.c. dunik moe powoa si wzgldem wierzyciela na
zarzuty, ktre dotycz wanoci dokumentu lub wynikaj zjego treci albo su mu osobicie przeciw wierzycielowi. Dunik moe take powoa si na zarzuty, ktre mu su
przeciw poprzedniemu wierzycielowi, jeeli nabywca dokumentu dziaa wiadomie na
szkod dunika. Przepis ten oznacza, i zarzuty ze stosunkw osobistych zpoprzednikami
117
mog by podnoszone tylko wwczas, gdy nabywca nabywa ten dokument na szkod dunika (wiedzia oistnieniu zarzutu, nabywajc dany papier wartociowy). Konsekwencj dziaania tego przepisu jest zwolnienie dunika zzobowizania przez spenienie wiadczenia
do rk osoby legitymowanej formalnie treci papieru wartociowego. Wok art.92113 k.c.
istnieje spr co do tego, czy stosuje si on tylko do papierw wartociowych na okaziciela20,
czy obejmuje on te swym zakresem papiery wartociowe na zlecenie21. Zwolennicy ograniczenia art.92113 k.c. tylko do papierw wartociowych na okaziciela opowiadaj22 si za
stosowaniem per analogiam do papierw wartociowych na zlecenie art.17 Prawa wekslowego23. Sens normy wynikajcej z tego przepisu jest identyczny jak norma dekodowana
zart.92113k.c. Umiejscowienie konstrukcji wKodeksie cywilnym pozwala przyj, e ustawodawca chcia nada jej walor oglny, statuujc zasad wpywu legitymacji formalnej na
skuteczne zwolnienie zzobowizania.
Do natury i sensu istnienia papieru wartociowego naley zatem modyfikacja zasad
porzdku legitymacyjnego oraz ograniczenie ryzyka transakcyjnego, wicego si zprzeniesieniem okrelonego prawa majtkowego. Wdoktrynie prawa cywilnego podkrela si
nawet, i konstrukcja papieru wartociowego suy wprowadzeniu szczeglnych zasad przenoszenia praw24. Aby to osign, stworzono konstrukcj dokumentu, ktremu przysuguj
szczeglne waciwoci (wniniejszej pracy pominita zostaa problematyka dematerializacji papierw wartociowych iich obrotu). Posiadanie tego dokumentu staje si conditio sine
qua non realizacji swego uprawnienia. P. Machnikowski przez papier wartociowy rozumie
dokument pozostajcy wszczeglnej relacji do prawa majtkowego, ktrego dotyczy; relacji
polegajcej na tym, e dokument stwierdza istnienie prawa majtkowego wten sposb, e
jest jedynym prawnie skutecznym sposobem legitymacji uprawnionego, aposiadanie dokumentu jest niezbdn przesank wykonywania prawa25. Skutkiem takiego powizania jest
czno losw dokumentu iinkorporowanego wnim prawa, tosamo obrotu dokumentem iobrotu prawem26. Wdoktrynie prawa podnosi si obrazowo, e papier wartociowy
ucielenia prawo podmiotowe (np. wierzytelno); jest wic nosicielem inkorporowanego
wnim prawa, atym samym iwartoci, jakie ono reprezentuje27. Faktyczna zdolno obiegowa papieru wartociowego odrnia go od innych wystpujcych wporzdku prawnym
instytucji. Istota konstrukcji papieru wartociowego sprowadza si zatem do przyjcia, e
dane uprawnienie bdzie mogo by wykonywane tylko poprzez posuenie si jego nonikiem. Wwietle powyszego mona stwierdzi, e papier wartociowy jest nonikiem
Tak m.in. K. Zawada, [w:] K. Pietrzykowski (red.), Komentarz do Kodeksu cywilnego, tom II, Warszawa
2009, s.925 inast.; A. Szpunar, Zarzuty przysugujce dunikom wekslowym, Przegld Prawa Handlowego
nr3/1993 s.2.
21
Tak m.in. F. Zoll, Klauzule dokumentowe..., s.62.
22
Wwietle tego stanowiska przepisy prawa wekslowego maj oglny charakter dla wszystkich papierw
wartociowych na zlecenie wprawie polskim.
23
Ustawa zdnia 28 kwietnia 1936r. Prawo wekslowe, Dz.U.1936 nr 37, poz.282.
24
J. Jastrzbski, Pojcie papieru wartociowego wobec dematerializacji, Warszawa 2009, s.419.
25
P. Machnikowski, Numerus clausus papierw..., s.53.
26
Ibidem.
27
Z. Radwaski, J. Panowicz-Lipska, Zobowizania. Cz szczegowa, Warszawa 2010, s.346.
20
118
Przegld Prawniczy
pewnego uprawnienia, zmieniajcym oglne zasady porzdku legitymacyjnego

oraz majcym moc zwalniania zzobowiza, ktrego przenoszenie podlega szczeglnym reguom. Podobnie zdaje si postrzega papier wartociowy P. Machnikowski, ktry
akcentuje jego wpyw na stosunek prawny. Okrela on papier wartociowy jako instrument,
z ktrego korzysta si dla zmodyfikowania treci stosunku prawnego28 () Rozwaajc
kwesti tak generaln, jak dopuszczalno wystawiania nowych typw papierw inkorporujcych wierzytelnoci, warto na pierwszym planie dostrzega zobowizanie, zmodyfikowane
jedynie w zakresie realizacji i przenoszenia uprawnie wierzyciela przez powizanie tych
uprawnie z dokumentem29. Warto w tym miejscu dokona prby sprawdzenia, jakie s
konsekwencje zaproponowanego powyej ujcia.
4. Co mona uzna za papier wartociowy?
Wyobramy sobie sytuacj, w ktrej organizator koncertu wielkiej zagranicznej

gwiazdy przygotowuje sprzeda biletw. Cena zostaje ustalona na 500 zotych za sztuk.
Wielko emisji (liczba biletw) wynosi 1000 sztuk. Bilet uprawnia do wejcia na koncert
iopatrzony jest specjalnym znakiem holograficznym. Wydrukowane bilety trafiaj do dystrybucji. Mimo i ich nabycie nastpuje wdrodze sprzeday, jest oczywiste, e przedmiotem
umowy nie jest sprzeda kawaka papieru. Celem wierzyciela jest nabycie uprawnienia do
zobaczenia wystpu artystycznego, do ktrego uprawnia posiadanie biletu. Bilet zatem jest
nonikiem uprawnienia opiewajcym na okrelonej treci wiadczenie niepienine. Opowiadajc si za umown teori powstania papieru wartociowego30, wmomencie nabycia
wyemitowanego biletu nastpuje zacignicie zobowizania. Spenienie wiadczenia nastpi
wtedy i tylko wtedy, gdy jego posiadacz przyjdzie w dniu koncertu w oznaczone przez
organizatora miejsce. To wierzyciel ma zatem uda si do dunika iwykaza swoje uprawnienie. Jeeli tego nie uczyni, dunik nie bdzie musia wiadczy, ito bez jakiegokolwiek
ryzyka wynikajcego ztego faktu. Wynika ztego, e wdrodze autonomii woli stron nastpia zmiana zasad porzdku legitymacyjnego. Co wicej, mimo pokusy zakwalifikowania
prima facie owych biletw na koncert jako znakw legitymacyjnych, tego rodzaju kwalifikacja byaby nieuzasadniona. Jak wynika zpowyszego stanu faktycznego, bilety miay znaki
holograficzne, majce zabezpieczy inkorporowane wbiletach uprawnienie. Mona przyj,
e nabywcy biletw zdawali sobie spraw igodzili si na to, e obejrzenie koncertu bdzie
moliwe tylko iwycznie pod warunkiem posiadania wanego biletu, za jego okazaniem
przed koncertem. Wmomencie nabycia biletu, co najmniej wsposb konkludentny, wyrazili
zgod na tego rodzaju sposb wykonania zobowizania przez dunika, zrzekajc si zarazem moliwoci wykazywania swego uprawnienia winny sposb ni poprzez przedoenie
biletu. Moliwo takiej zmiany zasad porzdku legitymacyjnego wynika zzasady swobody
Ibidem.
30
Teoria umowna stanowi jedn ze sformuowanych wdoktrynie koncepcji wyjaniajcych, na podstawie
jakiego zdarzenia prawnego oraz zktrym momentem nastpuje powstanie papieru wartociowego. Na
temat teorii powstania papieru wartociowego zob. M. Romanowski, [w:] A. Szumaski (red.), System Prawa
Prywatnego. Tom 18. Prawo papierw wartociowych, Warszawa 2010, s.6975.
28
29
119
umw iautonomii woli podmiotw prawa cywilnego. Ponadto, zdaniem autora, taka zmiana
mieci si whipotezie art.354 2 k.c., statuujcego obowizek wspdziaania wierzyciela
przy wykonaniu zobowizania. Cel spoeczno-gospodarczy wykreowanego zobowizania
oraz ustalone zwyczaje wzakresie zobowiza tego rodzaju zdaj si przemawia za istnieniem po stronie wierzyciela obowizku wykazania swego uprawnienia poprzez przedoenie
biletu zobowizujcego dunika do wiadczenia. Ciekawe skutki wynikyby wprzypadku
zestawienia powyszych konstatacji zzaprezentowanym przez M. Romanowskiego pogldem
dotyczcym amerykaskich securities, majcym w zamierzeniu autora stanowi argument
na rzecz zasady numerus clausus31. Pisze on bowiem, i warunkiem wstpnym uznania za
security w rozumieniu Securities Act of 193332 jest dugotrwaa i niebudzca wtpliwoci
powszechna praktyka wykorzystywania oznaczonego instrumentu wobrocie33. Wtym przypadku konsekwencje wypywajce z art. 354 2 k.c. znacznie upodabniayby omawian
sytuacj do rozwizania wynikajcego zSection 2 pkt134 Securities Act, wrozumieniu security przyjmowanym wprzytoczonym pogldzie. Jak stwierdza M. Romanowski, nowy instrument nie ma zatem szansy by uznanym za security wobec braku uksztatowanej praktyki jego
stosowania35. Wprzypadku biletw na koncert, taka dugotrwaa praktyka wystpuje. Co
wicej, nie budzi ona wtpliwoci, mona bowiem oczekiwa znajomoci od przecitnego
uczestnika obrotu cywilnoprawnego spoeczno-gospodarczego przeznaczenia biletu isposobu, wjaki on funkcjonuje. Przykad ten pokazuje, e nie jest zasadne twierdzenie, i za
zasad numerus clausus papierw wartociowych przemawia koncepcja securities36, gdy wwietle zaproponowanej interpretacji37 bilet speniaby takie warunki. Problematyczne zdaje si
by, czy wogle, opierajc si naprzepisach tego aktu, moliwe jest wyprowadzanie jakich
31
Warszawa 2010, s.151152.
32
Zob. Securities Act of 1933; https://a.next.westlaw.com/Search/Home.html?transitionType=Default
&contextData=%28sc.Default%29 albo dostpny take na http://www.sec.gov/about/laws/sa33.pdf
33
34
Zgodnie zSection 2 pkt1 tego aktu the term security means any note, stock, treasury stock, security
future, security-based swap, bond, debenture, evidence of indebtedness, certificate of interest or participation in any profit-sharing agreement, collateral-trust certificate, preorganization certificate or subscription,
transferable share, investment contract, voting-trust certificate, certificate of deposit for asecurity, fractional undivided interest in oil, gas, or other mineral rights, any put, call, straddle, option, or privilege on any
security, certificate of deposit, or group or index of securities (including any interest therein or based on
the value thereof), or any put, call, straddle, option, or privilege entered into on anational securities exchange relating to foreign currency, or, in general, any interest or instrument commonly known as asecurity,
or any certificate of interest or participation in, temporary or interim certificate for, receipt for, guarantee
of, or warrant or right to subscribe to or purchase, any of the foregoing.
35
36
Tak M. Romanowski, ibidem, s.151.
37
Twierdzenie, e warunkiem uznania za security wrozumieniu Securities Act of 1933 instrumentu wnim
niewymienionego jest dugotrwaa praktyka, moe budzi wtpliwoci co do jego trafnoci, aczkolwiek
analiza kryteriw kwalifikacji instrumentu jako security wymagaaby pogbionych studiw amerykaskiego orzecznictwa iliteratury, co wykracza poza ramy niniejszego artykuu.
120
Przegld Prawniczy
wnioskw natury oglnej na temat pojcia papieru wUSA. Wydaje si, i Securities Act of
1933 peni podobn rol jak na gruncie prawa polskiego ustawa oobrocie instrumentami
finansowymi. Wprowadza on obowizek rejestracji emisji (i przypadki zwolnienia z tego
wymogu), dostarczenia informacji o emitencie, emitowanym produkcie, zarzdzie wraz
zsytuacj majtkow. Celem tej regulacji jest ochrona inwestora, anie wskazanie kryteriw
pozwalajcych stwierdzi, co jest papierem wartociowym. Wydaje si, e sposobu rozumienia pojcia papieru wartociowego wprawie amerykaskim mona by raczej doszukiwa
si wUniform Commercial Code38. Wedug 8102(a)(15) tego aktu security jest zobowizanie
wystawcy lub prawo uczestnictwa w jego majtku, lub realizowanym przez niego przedsiwziciu, reprezentowane przez dokument na okaziciela lub wformie zapisu, albo zbywalne
poprzez dokonanie odpowiedniego zapisu wprowadzanym wtym celu rachunku (ksidze
rachunkowej)39.
Przy poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, czy mona swobodnie kreowa papiery wartociowe, konieczne jest zastanowienie si, czy wystawienie papieru wartociowego stwarza
zagroenie dla bezpieczestwa obrotu. Ocena taka nie jest moliwa in abstracto. Konieczne
zdaje si rozwaenie, jaka ma by funkcja idziaanie danego papieru iczy uczestnicy obrotu
s tego dziaania wiadomi. Wprzypadku analizowanych biletw na koncert ich dziaanie nie
rni si niczym od papierw wartociowych na okaziciela. Mona sobie wyobrazi sytuacj,
wktrej bilet zostanie nabywcy skradziony. Dojdzie wtedy do zachwiania rwnowagi pomidzy legitymacj formaln amaterialn. Zodziej, mimo i materialnie jest osob nieuprawnion,
posugujc si biletem, bdzie wstanie wzi udzia wkoncercie. Organizator koncertu jako
dunik zobowizany do wiadczenia, wpuszczajc takiego posiadacza skradzionego biletu na
koncert, zwolni si skutecznie zcicego na nim zobowizania. Trudno tutaj dostrzec rnic od sposobu dziaania art.9217 k.c.40 Jedynym sposobem wykonania uprawnienia inkorporowanego wbilecie jest jego posiadanie. Dzieje si tak dlatego, i strony wzawartej przez
siebie umowie zgodziy si na takie warunki. Organizator koncertu, dokonujc emisji biletw
wsposb dorozumiany, zastrzeg, i ich przedoenie stanowi conditio sine qua non uzyskania
przez wierzyciela wiadczenia, co ten zaakceptowa poprzez nabycie biletu. Odmowa przyznania takiemu biletowi przymiotu papieru wartociowego tylko ze wzgldu na niewyraon
nigdzie wporzdku prawnym zasad numerus clausus jest dziaaniem kontrfaktycznym. Konsekwencj takiego stanowiska byoby istnienie dokumentu dziaajcego wsposb identyczny do
papieru wartociowego na okaziciela, ktry nie mgby nim by, ze wzgldu na zasad numerus clausus. Rezultat taki jest nie do pogodzenia zkoncepcj racjonalnego ustawodawcy, gdy
Tekst Uniform Commercial Code dostpny jest m.in. na stronie Szkoy Prawa Cornell University
http://www.law.cornell.edu/ucc. Naley zarazem pamita, e akt nie jest formalnie rzecz biorc rdem
prawa powszechnie obowizujcego, tylko zbiorem prywatnym przygotowanym przez American Law Institute.
39
Security means an obligation of an issuer or ashare, participation, or other interest in an issuer or in
property or an enterprise of an issuer which is represented by asecurity certificate in bearer or registered
form, or the transfer of which may be registered upon books maintained for that purpose by or on behalf
of the issuer. Zob. 8-102(a) (15) (i) UCC.
40
Art. 9217 k.c. znajduje take zastosowanie do znakw legitymacyjnych, ale otym, dlaczego nie kady
bilet musi by znakiem legitymacyjnym (wbrew powszechnemu stanowisku przyjmowanemu wdoktrynie)
bdzie wdalszej czci artykuu.
38
121
zakadaby istnienie dwch tosamych instytucji, ktrych konstrukcja dogmatyczna jest taka
sama, tylko e jedna znich byaby papierem wartociowym, druga natomiast instytucj wynikajc z umowy nienazwanej. Argumentum ad absurdum nakazuje tego rodzaju paradoksalny
wynik odrzuci. Okwalifikacji danego typu dokumentu jako papieru wartociowego
decyduje spenianie okrelonych, charakterystycznych dla tej konstrukcji waciwoci
iwymaga, atake zgoda iwiadomo podmiotw stosunkw cywilnoprawnych na
tego rodzaju dziaanie. Lege non distinguente, wzwizku zczym konsekwentnie naleaoby
stwierdzi, i hipoteza normy wynikajcej z art.9217 k.c. obejmuje take bilety na koncert.
Jedynym sposobem uzyskania wiadczenia jest zarazem przedoenie biletu. Poniewa takie
dziaanie jest przedmiotem powszechnej wiadomoci, trudno wyobrazi sobie, wjaki sposb
bezpieczestwo obrotu mogoby by zagroone. Wniosek, jaki wynika zprzeprowadzonego
wywodu, jest nastpujcy: w obrocie de facto funkcjonuj dokumenty, ktre peni funkcj
papierw wartociowych, aich przyporzdkowaniu do tej kategorii stoi na przeszkodzie jedynie twierdzenie oistnieniu zasady numerus clausus.
Pojawia si w tym miejscu pytanie, co staoby naprzeciw moliwoci kreowania
nowych papierw wartociowych w drodze zasady autonomii woli stron podmiotw
prawa cywilnego. Zasada ta, obok zasady swobody umw i zasady pacta sunt servanda,
naley do esencji prawa prywatnego, stanowic zarazem podwaliny dla jego aksjologii. Na
paszczynie prawa prywatnego obowizuje wolno dziaania, ktra ograniczona moe
by jedynie wszczeglnych przypadkach (uzasadnionych ochron okrelonych wartoci,
ktrym wtym wypadku naley przyzna prymat). Innymi sowy, dozwolone jest to, co
nie jest zabronione. Odmiennie ni na gruncie prawa publicznego, w prawie cywilnym
udowodni naley niedopuszczalno okrelonego dziaania, nie trzeba za wykazywa,
dlaczego powinno ono by moliwe.
Nazwaniu przytoczonych biletw na koncert papierami wartociowymi stoi na przeszkodzie zasada katalogu zamknitego papierw wartociowych41. Jak pisze P. Machnikowski, zasad numerus clausus papierw wartociowych, wok ktrej toczy si dyskusja, mona
uj wnastpujcym zdaniu: dokument moe mie charakter papieru wartociowego tylko
wtedy, gdy przepis szczeglny pozwala na wystawianie papierw wartociowych danego
rodzaju. cise powizanie prawa zdokumentem, stanowice istot papieru wartociowego,
musi wyraa przepis prawa42. Stosownie do tej zasady. wystawienie papieru wartociowego
jest dopuszczalne wycznie wtedy, gdy zezwala na to wyrany przepis prawa43. Problem polega
na tym, i zasada ta nie zostaa wsposb normatywny wyraona wpolskim porzdku prawnym.
Jej przyjmowanie jest pewnego rodzaju konwencj, ktra abstrahuje od rzeczywistoci. Mona
oczywicie utrzymywa, e bilety nie s papierami wartociowymi, gdy adna ustawa nie nadaje
im takiego przymiotu ani, co wicej, nawet nie reguluje ich problematyki. Ponadto zapewne
Zasada ta przez dugi okres czasu bya przyjmowana wdoktrynie bez zastrzee. Nie jest natomiast
moim zamiarem wniniejszym artykule przedstawianie caej dyskusji, jaka przetoczya si zpocztkiem lat
90. wdoktrynie prawa ikontrowersji jej towarzyszcych. Zamiast tego odsyam do jej streszczenia dokonanego przez M. Romanowskiego wSystemie Prawa Prywatnego. Zob. M. Romanowski, [w:] A. Szumaski (red.),
System Prawa Prywatnego. Tom 18. Prawo papierw wartociowych, Warszawa 2010.
42
43
. Gasiski, [w:] J. Okolski, M. Modrzejewska (red.), Prawo handlowe, Warszawa 2012, s.519.
41
122
Przegld Prawniczy
wodczuciu spoecznym znalazoby si niewiele jednostek skonnych do przyznania, e przedmiotowe bilety stanowi papiery wartociowe. Nie zmienia to jednak faktu, e ich dziaanie nie
rni si od sposobu funkcjonowania papierw wartociowych. Jak zostao wykazane wprzeprowadzonej analizie, do waciwoci biletw naley zmiana zasad porzdku legitymacyjnego
oraz moc umarzania zobowiza. Spoeczno-gospodarcza funkcja icel biletw wyraa si przez
te waciwoci, co zostao zaakceptowane przez uczestnikw obrotu cywilnoprawnego. Stopie
wiadomoci ipowszechno stosowania biletw sprawia, e znajomoci ich dziaania oczekiwa
mona od przecitnej strony czynnoci cywilnoprawnych. Przeszkod dla jurydycznej kwalifikacji biletw jako papierw wartociowych wedug zaoenia koncepcji numerus clausus jest
twierdzenie oistnieniu wymogu nadania takiego przymiotu wdrodze ustawy. Wymg taki nie
wynika jednak zsystemu prawa. Ponadto warto zauway, i nawet pord dokumentw, ktrych kwalifikacja jako papierw wartociowych nie budzi adnych wtpliwoci, znajduj si takie,
ktrych przepisy nie nazywaj expressis verbis papierami wartociowymi. Przykadem takiego
papieru wartociowego s akcje. Jak zauwaa A. Szumaski, pogld taki nie budzi wtpliwoci,
mimo e Kodeks spek handlowych nie zawiera wtej materii adnego przepisu44. Nawet wrd
zwolennikw zasady numerus clausus papierw panuje przekonanie, i dany instrument moe by
zakwalifikowany jako papier wartociowy, jeeli spenia przesanki papieru wartociowego45. Nie
wymaga si, aby przepis prawa wyranie nadawa mu taki charakter lub uywa wstosunku do
danego instrumentu nazwy papier wartociowy46.
5. Delimitacja papieru wartociowego od znaku legitymacyjnego
Postawienie odwanej hipotezy, zgodnie zktr bilet na koncert jest wistocie papierem
wartociowym (aprzynajmniej niczym si od niego nie rni), rodzi konieczno zastanowienia
si, czy aby nie istnieje inna ni papier wartociowy instytucja, do ktrej mona by zakwalifikowa analizowany bilet. Czy charakteru prawnego biletu nie mona by wyjani za pomoc
uznania go za dokument stwierdzajcy zobowizanie (art.465 k.c.) albo znaku legitymacyjnego
(art.92115 k.c.)? Przywoywany art.9217 k.c., zwalniajcy zzobowizania dunika wiadczcego
osobie legitymowanej treci dokumentu, ma przecie zastosowanie take do znakw legitymacyjnych. Co wicej, wpolskiej doktrynie prawa od dugiego czasu47 powszechnie kwalifikuje si
bilety (woglnoci, nie tylko na koncert) jako znaki legitymacyjne48. Dlaczego zatem analizowany bilet na koncert miaby odbiega od dotychczas dokonywanej klasyfikacji? Zdokonanej
charakterystyki wynikao, i bilet ten by wycznym sposobem wykazania uprawnienia (mia
indywidualny numer, znak holograficzny, dodatkowo zamy, i byo na nim napisane, i jego
posiadanie jest koniecznym warunkiem wejcia i udziau w koncercie, o czym jego nabywcy
wiedzieli, akceptowali ico wydaje si oczywiste dla przecitnego uczestnika obrotu). Wdrodze
autonomii woli stron wyczona zostaa moliwo wykazania uprawnienia winny sposb. Ta
A. Szumaski, [w:] W. Pyzio, A. Szumaski, I. Weiss, Prawo spek, BydgoszczKrakw 2006, s.595.
M. Romanowski, Prawo opublicznym obrocie papierami wartociowymi. Komentarz, Warszawa 2003.
46
Ibidem.
47
Zob. R. Longchamps de Berier, Zobowizania, Lww 1939, s.217.
48
Zob. A. Nowacki, [w:] K. Osajda (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Tom II. Zobowizania, Warszawa 2013,
s. 1905; P. Machnikowski, [w:] E. Gniewek, P. Machnikowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa
2014, s.1634.
44
45
123
waciwo odrnia analizowany bilet od innych, ktre susznie zaliczane s do znakw legitymacyjnych. Znak legitymacyjny nie jest niezbdny do wykonania uprawnienia49. Najwaniejszy
element charakterystyczny dla znaku legitymacyjnego wtym wypadku nie wystpuje. Czy wyczenie tego elementu narusza czyjekolwiek interesy albo stwarza jakiekolwiek zagroenie dla
bezpieczestwa obrotu? Interes dunika (w tym wypadku organizatora koncertu) sprowadza
si do otrzymania ceny biletu nie ma dla niego znaczenia kto bdzie podmiotem uprawnienia inkorporowanego wdokumencie. Wierzyciel natomiast wie iakceptuje, e aby wzi udzia
wkoncercie musi okaza przy wejciu bilet, zdaje sobie zatem spraw zjego znaczenia prawnego
ikonsekwencji utraty jego posiadania. Zarazem, gdyby zmieni zdanie, moe zatwoci przenie wasno biletu. Takie uksztatowanie stosunku prawnego nie zagraa niczyim interesom,
co wicej, jest korzystne dla wszystkich stron. Bilet nie peni wtym wypadku wycznie funkcji
dowodowej, ale jest materialnym substratem inkorporowanego wnim prawa, ktrego realizacja
uzaleniona jest od posiadania biletu, co zostao wyranie ustalone w momencie jego emisji.
Wprzypadku utraty biletu zprzytoczonego stanu faktycznego nie bdzie moliwe wykazanie
uprawnienia winny sposb. Ponadto, jak podnosi si wdoktrynie, znaki legitymacyjne, wodrnieniu do papierw wartociowych, nie maj charakteru obiegowego50, natomiast jak wykazano
powyej, zbywalno biletu na koncert stanowi niezagraajc nikomu zalet. Oczywicie moliwe byoby wyczenie czy te ograniczenie zbywalnoci biletu, czy te zokolicznoci wynika
bdzie charakter prawny rnych biletw51.
Oznacza to, e kwalifikacja biletu jako papieru wartociowego albo znaku legitymacyjnego nie jest moliwa apriori, tylko niezbdne jest kadoczesne zbadanie okrelonego biletu.
Bilety, w zalenoci od potrzeb, mog stanowi bd papier wartociowy, bd znak legitymacyjny, ageneralne ich przyporzdkowanie do kategorii znakw legitymacyjnych jest otyle
niepoprawne, co bezcelowe i wwielu przypadkach kontrfaktycznie odbiegajce od rzeczywistoci. Wykazanie, e bilet zanalizowanego wtym opracowaniu stanu faktycznego nie jest
znakiem legitymacyjnym, pozwala stwierdzi afortiori, i nie jest on tym bardziej dokumentem
stwierdzajcym zobowizanie. Odmiennie ni wprzypadku papierw wartociowych, pomidzy prawem adokumentem dowodowym nie wystpuje szczeglna relacja polegajca na tym,
e posiadanie odpowiedniego dokumentu jest niezbdn przesank istnienia iwykonywania
C. uawska, [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Ksiga trzecia. Zobowizania, Warszawa
2013, komentarz do art.92115 k.c.
50
Zob. np. A. Janiak, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz szczeglna,
Warszawa 2014, komentarz do art.92115 k.c., dostpny take wSystemie Informacji Prawnej LEX.
51
Otym, e bilet na koncert moe by papierem wartociowym, znakiem legitymacyjnym albo wycznie
dokumentem stwierdzajcym zobowizanie (ofunkcji wycznie dowodowej) wzalenoci od uksztatowania treci stosunku prawnego wiadczy fakt, e niektre bilety mog by generowane wsystemie elektronicznym po dokonaniu patnoci. Nabywca takiego biletu sam go drukuje (co moe uczyni wielokrotnie).
Przykadem s bilety elektroniczne serwisu biletowego Opery lskiej wBytomiu (www.systembiletowy.pl).
Na biletach tych (ktre nabywca otrzymuje na podanego podczas transakcji maila), oprcz standardowych
zapisw wprzedmiocie miejsca, terminu czy nazwy przedstawienia, widnieje jego imi inazwisko, podany przez niego nr dowodu osobistego, kod kreskowy. Takie e-bilety s wane wycznie zdokumentem
tosamoci kupujcego, ktrego numer jest podany na bilecie, o czym ten zostaje uprzedzony. W tym
wypadku taki bilet naleaoby zakwalifikowa jako imienny znak legitymacyjny albo nawet jedynie jako dokument stwierdzajcy obowizek wiadczenia. Zob. take Regulamin na stronie Opery lskiej wBytomiu
(www.opera-slaska.pl).
49
124
Przegld Prawniczy
inkorporowanego w nim prawa52. Dokument poda za uprawnieniem jedynie jako rodek

dowodowy53.
6. Zasada numerus clausus papierw inkorporujcych prawa inne ni
wierzytelnoci
Warto take zauway, i system prawa przewiduje mechanizmy ograniczajce tworzenie
dokumentw dziaajcych jak papiery wartociowe. Dotychczas przywoany przeze mnie przykad dowodzi, e moliwe jest, w drodze autonomii woli uczestnikw stosunkw prywatnoprawnych. wykreowanie dokumentu inkorporujcego wierzytelno, ktrego waciwoci odpowiadaj cechom charakterystycznym dla papieru wartociowego. Ciekawie natomiast rysuje si
zagadnienie, czy swoboda taka istniaaby na paszczynie papierw wartociowych inkorporujcych prawa inne ni wierzytelnoci54. Wprzypadku udziaowych papierw wartociowych naley
udzieli odpowiedzi przeczcej55, co wydaje si wsposb wyrany wynika zporzdku prawnego. Udziaowe papiery wartociowe stanowi tytu uczestnictwa w jakim przedsiwziciu,
najczciej ocharakterze gospodarczym. Ustawodawca wsposb generalny wprowadza delimitacj form prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Przykadowo, normatywnym tego wyrazem
na paszczynie spek handlowych jest art.1 2 Kodeksu spek handlowych, ktry wsposb
enumeratywny wskazuje formy prowadzenia dziaalnoci wformie spki handlowej. Przepis ten
statuuje zasad numerus clausus spek handlowych. Uregulowanie zorganizowanych form prowadzenia dziaalnoci gospodarczej niesie za sob daleko idce skutki dla moliwoci uczestniczenia
wnich. Wskazaniu bowiem danej jednostki organizacyjnej typu korporacyjnego towarzyszy zwykle wyczerpujce unormowanie zasad uzyskiwania wniej czonkostwa. Wprzypadkach, wktrych czonkostwo wdanej jednostce56 miao by wzamierzeniu legislatora poczone zdokumentem za pomoc papieru wartociowego, zostao to uczynione wsposb wyrany. Ilustracj
tej prawidowoci jest wskazanie akcji imiennych oraz akcji na okaziciela jako tytuw uprawniajcych do udziau wspce akcyjnej. Przy innych natomiast spkach tego rodzaju wyszczeglnienia brak, wzwizku zczym udzia wnich nabywa si winny, wskazany sposb. Mona
by si oczywicie zastanawia, czy moliwe byoby inkorporowanie uczestnictwa winnej spce
wdokumencie, jednake wsposb oczywisty dojdzie si do wniosku oniedopuszczalnoci tego
rodzaju dziaa. Byoby to bowiem sprzeczne znatur tych spek. Podobnie jest wprzypadku
M. Romanowski, Prawo opublicznym obrocie papierami..., s.10.
Ibidem.
54
Powszechnie ze wzgldu na przedmiot inkorporowanych praw wyrnia si papiery wartociowe inkorporujce wierzytelnoci oraz papiery wartociowe inkorporujace prawa inne ni wierzytelnoci, do ktrych
zalicza si udziaowe papiery wartociowe itowarowe papiery wartociowe. Zob. np. J. Mojak, Prawo papierw wartociowych. Zarys wykadu, Warszawa 2010, s.19; . Gasiski, [w:] J. Okolski, M. Modrzejewska (red.),
Prawo handlowe, Warszawa 2012, s.522.
55
Podobnie A. Wacawik, F. Zoll, ktrzy stwierdzaj, e zasada numerus clausus korporacyjnych papierw
wartociowych wynika zzasady numerus clausus osb prawnych, natomiast zakaz emisji pozaustawowych papierw wartociowych inkorporujcych prawa rzeczowe zzasady numerus clausus praw rzeczowych. Zob.
A. Wacawik, F. Zoll, Ozasadzie numerus clausus wierzycielskich papierw wartociowych. Uwagi na tle zagadnienia
ochrony inwestorw na rynku poyczek masowych, Transformacje prawa prywatnego nr 1/2003, s.11.
56
Celowo uywam szerszego pojcia jednostka zamiast osoba prawna ze wzgldu na tzw. uomne osoby
prawne.
52
53
125
innych form zrzesze korporacyjnych. Nabycie oraz zbywalno (oile jest dopuszczalna) czonkostwa wtych strukturach organizacyjnych podlega bowiem regulujcym je przepisom. Niedopuszczalno kreowania nowych udziaowych papierw wartociowych nie wynika zatem zich
katalogu zamknitego, tylko zprzepisw regulujcych przedmiot tych udziaw. Wprzypadku
papierw wartociowych opiewajcych na inne prawa ni wierzytelnoci obowizywanie zasady
numerus clausus nie wynika zcech papieru wartociowego jako takiego, ale ma swoje uzasadnienie
wnaturze stosunku podstawowego57. Ponadto warto zauway, i ustawodawca udziela wyranych wskazwek, jakie prawa nie mog by inkorporowane wdokumencie, gdy chce wprowadzi
ograniczenie tej swobody (a zarazem uatwia okrelenie natury danego stosunku prawnego).
Ilustracj tego jest art. 174 6 k.s.h. Przepis ten w sposb bezporedni zakazuje powizania
prawa zdokumentem. Nie ulega wtpliwoci, i zakaz, oktrym mowa wart.174 6 k.s.h.,
dotyczy wycznie wystawiania dokumentw o charakterze papierw wartociowych58. Prawa
udziaowe wspce zograniczon odpowiedzialnoci nie mog by inkorporowane wpapierze wartociowym59. Norma ta, wynikajca z charakteru spki z o.o. jako spki kapitaowej
zelementami wystpujcymi wspkach osobowych60, zaprzecza istnieniu zasady numerus clausus
papierw wartociowych. Gdyby bowiem wpolskim porzdku prawnym obowizywa katalog
zamknity, przepis ten byby zbdny. Niepotrzebne byoby bowiem stwierdzanie niedopuszczalnoci inkorporowania udziau wspce zograniczon odpowiedzialnoci wdokumencie.
Konsekwencj takiego stanowiska byby przepis prawny pozbawiony normatywnej treci, co jest
sprzeczne zkoncepcj racjonalnego ustawodawcy. Skoro natomiast ustawodawca zdecydowa si
wyczy prawa udziaowe ze stosunku spki zo.o., co podyktowane byo jej charakterem, to
ztego wniosek oistnieniu swobody wystawiania papierw wartociowych, ktra ograniczana jest
wwypadkach wyjtkowych, uzasadnionych natur stosunku podstawowego.
Zprzywoanego art.1 2 Kodeksu spek handlowych mona wycign jeszcze jeden
wniosek. Przepis ten dowodzi, e gdy ustawodawca pragnie dokona ograniczenia zakresu jakiej
instytucji, tworzc wten sposb katalog zamknity, to czyni to wsposb wyrany. Jako potwierdzenie tej reguy mona przywoa zasad numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych, ktr
statuuje art.244 1 Kodeksu cywilnego61. Katalog zamknity oznacza bowiem zawsze reglamentacj sfery bdcej jego przedmiotem. Ta natomiast, na paszczynie prawa prywatnego stanowi
wyjtek od zasady autonomii woli i wolnoci lecej u jego aksjologicznych podstaw. Gdyby
zatem ustawodawca chcia wprowadzi zasad numerus clausus papierw wartociowych, uczyniby to wsposb wyrany albo przynajmniej wyda normy, na ktrych podstawie tak zasad
mona by wyinterpretowa. Skoro natomiast porzdek prawny nie zawiera nigdzie wyliczenia
wierzycielskich papierw wartociowych ani nie mona w nim odnale norm odnoszcych
si do wierzytelnoci, ktre zakazywayby ich inkorporowania wdokumencie (wsposb nawet
poredni), to naley zatem stwierdzi, e na gruncie papierw wartociowych inkorporujcych
57
F. Zoll, A. Wacawik, Ozasadzie numerus clausus wierzycielskich papierw wartociowych. Uwagi na tle zagadnienia
ochrony inwestorw na rynku poyczek masowych, Transformacje prawa prywatnego nr 1/2003, s.11.
58
W. Pyzio, [w:] J. Frckowiak, A. Kidyba, W. Popioek, W. Pyzio, A. Witosz, Kodeks spek handlowych.
Komentarz, Warszawa 2008, s.327.
59
M. Rodzynkiewicz, Kodeks spek handlowych. Komentarz, Warszawa 2013.
60
Por. A. Koch, [w:] A. Koch, J. Napieraa, Prawo spek handlowych. Podrcznik akademicki, Warszawa 2011,
s.254255.
61
Katalog wymienionych wnim ograniczonych praw rzeczowych jest niepeny ze wzgldu na instytucj
timesharingu, co nie podwaa samej zasady wystpujcej wpolskim porzdku prawnym.
126
Przegld Prawniczy
wierzytelnoci obowizuje zasada numerus apertus. Ponadto warto zauway, i domniemywanie

katalogu zamknitego instytucji wsferze prawa prywatnego generuje niepewno, gdy nigdy
nie jest moliwe jego wykazanie wsposb wolny od wtpliwoci62. Konsekwencj tego moe
by paradoksalnie zagroenie bezpieczestwa i pewnoci obrotu. Tworzenie oglnych zasad
o niedopuszczalnoci okrelonej dziaalnoci powinno znajdowa oparcie w przepisach i by
przeprowadzane znajwyszym stopniem starannoci. Dyskusja wprzedmiocie obowizywania
zasady numerus clausus papierw wartociowych przypomina problematyk obowizywania generalnej zasady kauzalnoci czynnoci zobowizujcych wprawie polskim. Przez dugi czas, powoujc si na ni, wyprowadzano twierdzenia onumerus clausus czynnoci abstrakcyjnych, chocia
aden przepis prawa nie dawa ku temu niebudzcej wtpliwoci podstawy. W konsekwencji
obowizywanie zasady numerus clausus abstrakcyjnych czynnoci zobowizujcych stao si pewnego rodzaju konwencj. Dopiero niedawno wdoktrynie prawa63 pojawiy si gosy poddajce
t zasad analizie ikrytyce, czego skutkiem byo jej zakwestionowanie64. Oprcz podobiestwa
samej dyskusji izbyt daleko idcego formuowania ogranicze niewynikajcych explicite zprzepisw obowizujcego prawa, warto zauway, e zamknity katalog abstrakcyjnych czynnoci
zobowizujcych uywany by jako argument przemawiajcy za istnieniem take zamknitego
katalogu papierw wartociowych65.
7. Ustawowo znane typy papierw wartociowych jako podstawa igranice
swobody emisji
Rozwaenia wymaga, jaki stosunek zachodzi pomidzy wielokrotnie przywoywanymi
wniniejszym artykule biletami na koncert aobligacjami. Skoro zprzeprowadzonej powyej analizy wynika, i bilet odpowiada dziaaniu papieru wartociowego, to czy nie jest moliwe zakwalifikowanie go do ktrego ze znanych ustawom typw papierw wartociowych? Moliwo
takiego przyporzdkowania nie przeamywaaby zasady numerus clausus66. Czy aby sposb idziaanie biletu nie odpowiada konstrukcji obligacji wwietle ustawy zdn. 29 czerwca 1995r. oobligacjach67? Prima facie postawienie takiego pytania moe wyda si kuriozalne. Gdy jednak spojrzy
si na definicj obligacji zawart wart.4 ust.1 teje ustawy, zbadanie tego problemu wydaje si
jak najbardziej uzasadnione. Zgodnie ztym przepisem obligacja jest papierem wartociowym
Nawet zasada numerus clausus jednostronnych czynnoci prawnych, ktrej obowizywanie nie budzi
wikszych problemw i wtpliwoci w doktrynie prawa cywilnego, nie jest przyjmowana w sposb powszechny. Zob. S. Grzybowski, System prawa cywilnego. Tom I, Wrocaw 1985, s.483 inast.
63
G. Tracz, Aktualno generalnej reguy kauzalnoci czynnoci prawnych przysparzajcych wprawie polskim, Kwartalnik Prawa Prywatnego nr 3/1997 s.499.
64
K. Zaradkiewicz, Numerus apertus abstrakcyjnych czynnoci prawnych wpolskim prawie cywilnym?, Kwartalnik
Prawa Prywatnego nr 2/1999, s.245.
65
M. Michalski, Konstrukcja bankowych papierw wartociowych wwietle zasady numerus clausus papierw wartociowych, nr 2/1998.
66
Stanowisko takie mona spotka wrd zwolennikw zasady katalogu zamknitego. A. Szumaski pisze,
e wsytuacji wktrej mamy do czynienia zpozornie nowym papierem wartociowym, mieszczcym si
wznanym typie papieru wartociowego, nie nastpuje naruszenie zasady numerus clausus, lecz co najwyej
mona mwi onaruszeniu szczegowych przepisw osposobie emisji poszczeglnych ustawowych typw tyche papierw. Zob. A. Szumaski, Problem dopuszczalnoci prawnej emisji nowych..., s.443.
67
Ustawa zdnia 29 czerwca 1995r. oobligacjach, Dz.U.1995 nr 83, poz.420.
62
127
emitowanym w serii, w ktrym emitent stwierdza, e jest dunikiem waciciela obligacji (obligatariusza) izobowizuje si wobec niego do spenienia okrelonego wiadczenia.
Dokonujc subsumpcji cech charakterystycznych biletu pod t definicj, dochodzi si do
nastpujcego wniosku: bilet jest papierem emitowanym w serii (czsto wystpuj rne
serie, poszczeglne serie odrnia od siebie przynaleno do okrelonej klasy cenowej),
wktrym emitent zobowizuje si speni okrelone wiadczenie niepienine (wpostaci
dostarczenia koncertu). Nie ulega wtpliwoci, e emitent moe przewidywa wobligacjach rwnie inne wiadczenia pienine wykraczajce poza wyliczenie przykadowych
(zamienne, zprawem pierwszestwa) obligacji zawarte wustawie68. Czy zatem zasadne jest
przypisanie takiego biletu do obligacji? Wydaje si, i takie przyporzdkowanie byoby zbyt
pochopne, dlatego naley udzieli odpowiedzi negatywnej. Obligacje nale do sui generis
papierw publicznej wiary. Przez pojcie publicznej wiary69 naley rozumie stworzenie
okrelonego wysokiego poziomu zaufania, jakie nabywcy mog mie do papieru wartociowego, ktremu przysuguje przymiot obligacji. rdem tego zaufania jest poddanie
tego papieru specjalnemu reimowi, ktry ustanawia wanie ustawa oobligacjach. Wynika
zniego szereg gwarancji dla inwestora, ktre maj zapewni bezpieczestwo. Std szereg
przepisw statuujcych zasady iwymogi kreowania papierw wartociowych, ktre korzysta bd mogy zprzywileju posugiwania si nazw obligacja, enumeratywne wskazanie
podmiotw mogcych je emitowa itp. Samo podobiestwo cech jakiego papieru wartociowego doobligacji nie jest wystarczajce do uznania go za obligacj. Cechy obligacji
wykazuj rwnie inne jeszcze papiery wartociowe, niewystpujce pod nazw obligacji70.
Nazwa obligacja za stanowi jeden zczynnikw odrniajcych. Obligacje naley bowiem
uzna za papiery wartociowe oszczeglnym charakterze, ktry ujawniany jest inwestorowi
wanie poprzez nadanie im nazwy obligacja71. Brak takiego okrelenia danego papieru
wartociowego spowoduje, i inwestor bdzie musia liczy si zryzykiem inwestycyjnym
wikszego stopnia ni to, jakiego spodziewa si mona, nabywajc obligacje72. Z tych
wzgldw nie jest moliwe uznanie takiego biletu na koncert za obligacj opiewajc na
wiadczenie niepienine.
Porwnanie biletw do obligacji w kontekcie prby przyporzdkowania ich do
ktrego z uregulowanych typw papierw wartociowych przypomina dyskusj nad
prawn kwalifikacj krtkoterminowych papierw wartociowych, okrelanych take jako
Zob. IWeiss, [w:] A. Szumaski (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 19. Prawo papierw wartociowych, Warszawa 2006, s.414415.
69
Inne rozumienie tego pojcia, jakie mona spotka wliteraturze, odwoujc si do podziau papierw
wartociowych woparciu okryterium sposobu ich przenoszenia, obejmuje papiery na zlecenie ina okaziciela. Atrybut publicznej wiary podkrela uatwienia wobrocie nimi iwzrost bezpieczestwa transakcji,
wszczeglnoci poprzez przeamanie zasady nemo plus iuris in alium transfere potest quam ipse habet iwynikajc
ztego faktu moliwo nabycia papieru wartociowego od osoby nieuprawnionej.
70
I. Weiss, [w:] A. Szumaski (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 19. Prawo papierw wartociowych, Warszawa
2006, s.376. Autor do tych innych papierw zalicza wszczeglnoci listy zastawne, bony skarbowe ibony
NBP, bankowe papiery wartociowe icertyfikaty inwestycyjne emitowane przez podmioty gospodarcze.
71
A. Wacawik, Prawo krtkoterminowych papierw dunych, Krakw 2002, s.73.
72
Ibidem.
68
128
Przegld Prawniczy
commercial paper czy KPD73. Commercial paper jako instrument finansowy inkorporuje zobowizania74. W prawie polskim do emisji KPD wykorzystuje si kilka rnych podstaw
prawnych75. Wrd nich wymieniane s konstrukcja weksla, przepisy oglne opapierach
wartociowych czy te ustawa oobligacjach76. Zekonomicznego punktu widzenia krtkoterminowe papiery dune stanowi poyczk, jak nabywca takiego papieru udziela emitentowi. KPD inkorporuje wsobie wierzytelno. Sytuacja zkrtkoterminowymi papierami wartociowymi jest otyle skomplikowana, i stanowi one kategori niejednorodn.
Jak podkrela A.Wacawik, KPD to pojcie zbiorcze dla rnych kategorii instrumentw
dunych, KPD emitowane na podstawie przepisw owekslach iobligacjach mona zaliczy do tych rodzajw papierw77. Mimo moliwoci skonstruowania KPD jako obligacji
czy weksla, emisja commercial papers na podstawie przepisw Kodeksu cywilnego znajduje
oparcie zarwno wstosowanej praktyce, jak ipogldach doktryny78. Przykad ten pokazuje, i mimo moliwoci wykreowania dokumentu odpowiadajcego ktremu ze znanych
typw papierw wartociowych, moliwe s konfiguracje uniemoliwiajce tak kwalifikacj. Nie oznacza to zarazem, i dokument taki nie moe wykazywa cech papieru wartociowego. Kwestia naley jednak do kontrowersyjnych. Wdoktrynie mona natrafi nawet
na radykalne stwierdzenia, i de lege lata brak jest podstaw prawnych do emitowania przez
podmioty gospodarcze takich papierw wartociowych79. L. Sobolewski stwierdza, e jakkolwiek do bonw handlowych stosuje si aparat pojciowy charakterystyczny dla obrotu
papierami wartociowymi, to jednak nie s one wogle papierami wartociowymi80. Tym
samym emisj bonw mona poprawnie scharakteryzowa jedynie woparciu oprzepisy
Kodeksu cywilnego ozobowizaniach umownych, aobrt bonami jako obrt wierzytelnociami wynikajcymi zwza obligacyjnego zawizywanego midzy dunikiem-emitentem
a wierzycielami81. Stanowiska te pokazuj podejcie do zasady numerus clausus. Niemniej
jednak wartociowe wydaje si odwoanie do pochodzenia commercial papers. Powstay one
bowiem wStanach Zjednoczonych, ajedn zzalet82 (azarazem przyczyn powszechnego
stosowania isukcesu tego papieru) bya atwa emisja, wyraajca si wzwolnieniu wystawcy
zobowizku rejestracji wymaganej przez Securities Act.
73
Inne wystpujce nazwy to bon komercyjny, bon handlowy, bon inwestycyjny, KWIT komercyjny
weksel inwestycyjno-terminowy, papier komercyjny, bon duny czy te weksel inwestycyjno-komercyjny.
Zob. M. Lemonnier, Instrumenty zarzdzania finansowego. Wybrane zagadnienia prawne, Siedlce 2003, s.41.
74
M. Lemmonier, Europejskie modele instrumentw finansowych. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2011, s.363.
75
A. Wacawik, Prawo krtkoterminowych papierw..., s.31.
76
Ibidem, s.3132. Spotka take mona prby kwalifikacji commercial paper jako umowy poyczki czy te
nawet jednostronnego owiadczenia woli. Tak M. Lemmonier, Europejskie modele instrumentw..., s.364.
77
A. Wacawik, Prawo krtkoterminowych papierw dunych, Krakw 2002, s.65.
78
Ibidem, s.165.
79
Tak I. Weiss, Obligacje, Warszawa 1997, s.99.
80
L. Sobolewski, Ustawa oobligacjach. Komentarz, Warszawa 1997, s.45.
81
Ibidem.
82
M. Kacperczyk, P. Schnabl, When Safe proved risky: Commercial Paper during the Financial Crisis of 2007-2009,
Journal of Economic Perspectives, Winter 2010 (volume 24, number 1), s.32.
129
8. Zasada numerus apertus wierzycielskich papierw wartociowych
Autor wskaza charakterystyczne cechy, jakie powinien spenia papier wartociowy.

Cechy te stanowi konieczn przesank uznania okrelonego dokumentu za papier wartociowy inkorporujcy wierzytelno. Nale do nich: moc zwalniania zzobowiza oraz
zmiana oglnych zasad porzdku legitymacyjnego, skadajce si na aspekt ochrony dunika oraz szczeglne zasady zbywania, uatwiajce obrt papierami wartociowymi. Wprzytoczonym przykadzie bilety na koncert, ktre w ujciu znajdujcym si w kazusie prima
facie, odpowiaday swoj funkcj papierom na okaziciela. Zmiana podmiotu uprawnionego
do wykorzystania biletu (wstpu na koncert ijego wysuchania) nastpowaaby zatem przez
przeniesienie jego wasnoci. Odpowiada to sposobowi, w jaki przenoszone s papiery
wartociowe na okaziciela, co dowodzi wystpowania kolejnego podobiestwa i speniania kolejnej przesanki niezbdnej dla istoty papieru wartociowego. Jak stanowi bowiem
art. 517 2 k.c. przeniesienie wierzytelnoci z dokumentu na okaziciela nastpuje przez
przeniesienie wasnoci dokumentu. Do przeniesienia wasnoci dokumentu potrzebne
jest jego wydanie. Potwierdzeniem tej zasady jest przepis art.92112 k.c., zgodnie zktrym
przeniesienie praw zdokumentu na okaziciela wymaga wydania tego dokumentu. Zbycie
papieru wartociowego zostao zatem poddane oglnemu reimowi normujcemu zbycie
rzeczy ruchomej. Nie tylko wic powizano obrt wierzytelnoci zobrotem dokumentem,
ale ponadto pierwszestwo przyznano temu ostatniemu onabyciu wierzytelnoci decyduje nabycie wasnoci dokumentu, wic skuteczno nabycia wierzytelnoci oceniamy
wycznie wedug kryteriw prawa rzeczowego83. Oznacza to, i papiery wartociowe na
okaziciela mog by przedmiotem nabycia od nieuprawnionego na zasadach dotyczcych
rzeczy ruchomych84. Konsekwencj tego jest moliwo zbycia wierzytelnoci inkorporowanej wpapierze wartociowym na okaziciela przez nieuprawnionego. Owa moliwo przytaczana jest jako argument przeciwko dopuszczalnoci wystawiania papierw wartociowych
na okaziciela nieprzewidzianych przez przepisy prawa obowizujcego85, ze wzgldu na
zagroenie bezpieczestwa obrotu. Wydaje si jednak, i argument ten nie jest przekonywajcy. Powszechne stosowanie biletw, dowodzi, e jest moliwe funkcjonowanie dokumentw dziaajcych wsposb nieodbiegajcy od instytucji papieru wartociowego, ktre
w aden sposb nie przyczyniaj si do zagroenia bezpieczestwa obrotu. Warunkiem
jest powszechna wiedza i wiadomo charakteru prawnego danego dokumentu, tak jak
istnieje ona wprzypadku biletw (kady wie do czego suy ijak dziaa bilet oraz zna skutki
jego utraty). Bezpieczestwo obrotu jest argumentem czsto przywoywanym w doktrynie na rzecz koniecznoci obowizywania zasady numerus clausus papierw wartociowych86.
A. Janiak, [w:] A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowizania cz szczeglna, Warszawa 2010, s.1328.
85
P. Machnikowski, Numerus clausus papierw..., s. 63. Autor dokonuje analizy dopuszczalnoci na podstawiekryterium natury zobowizania idochodzi do wniosku, e wystawienie papieru wartociowego na
okaziciela stanowi zacignicie zobowizania odbiegajcego od natury stosunku prawnego, co wbraku
upowanienia ustawowego skutkuje niewanoci czynnoci.
86
Zob. np. M. Michalski, Zasada numerus clausus...
83
84
130
Przegld Prawniczy
Nie kwestionujc ani nie umniejszajc znaczenia wartoci, jak jest bezpieczestwo obrotu
prawnego, w przypadku emisji papierw wartociowych moe by ono realizowane
poprzez precyzyjne okrelenie skutkw, jakie wywouje emitowany papier wartociowy (np.
wsamym papierze). Takie okrelenie jest nawet konieczne ze wzgldu na wymg okrelenia
treci zobowizaniowego stosunku prawnego87. Emitent, chcc bowiem stworzy stosunek
zobowizaniowy, ktrego tre ma odbiega od modelowego (przewidzianego woglnych
przepisach prawa zobowiza), powinien wsposb wyrany wskaza, wczym owa odmienno ma si przejawia, tak aby nabywca dokumentu wiedzia, co poprzez jego nabycie
zaakceptowa. Wprzeciwnym bowiem razie, wmyl zasady contra proferentem88, nie dojdzie
do zmiany zasad oglnych i powstania papieru wartociowego. Skadajcy owiadczenie
woli, korzystajcy ze swobody formuowania treci owiadczenia, powinien ponosi ryzyko
niejasnej jego redakcji89. Co wicej, paradoksalnie powszechne przyjmowanie tezy oobowizywaniu zasady numerus clausus moe prowadzi take do zagroenia bezpieczestwa
obrotu izmniejszenia stopnia ochrony inwestora. Podmiot pragncy bowiem wyemitowa
dokument oinnowacyjnym charakterze, stosujc si do rygoryzmu zasady numerus clausus,
bdzie musia prbowa podpi ten czasem zupenie nowy dokument pod ktry ze
znanych typw papierw wartociowych. Zabieg ten moe okaza si nieskuteczny, ze
wzgldu na zbyt daleko idce odstpstwa od modelowej konstrukcji typu, do ktrego nowy
dokument by przyporzdkowywany. Generowa to bdzie trudne do oszacowania ryzyko
iniepewno. Przykadem takich dziaa byy commercial papers wlatach 90. Jak podkrelano
wdoktrynie przy omawianiu prby ich jurydycznej kwalifikacji jako papierw wartociowych, w razie niezachowania przez emitenta najwyszej ostronoci przy emisji, istniaa
moliwo uznania emisji iobrotu KPD jedynie za zacignicie poyczki, awic powstania
stosunku prawnego niemajcego nic wsplnego zkreowaniem praw zpapierw wartociowych, oraz ewentualn cesj uprawnie poyczkodawcy wobec poyczkobiorcy90. Ryzyko
ikonsekwencje ztakiego nieudanego przyporzdkowania ponosi bdzie inwestor. Dowodzi to, e zasada numerus clausus papierw wartociowych nie zapewnia cakowitego bezpieczestwa obrotu ani tym bardziej jego pewnoci. Przyczynia si za to moe do ograniczenia realizacji inicjatyw, ktre ze wzgldu na zbyt due ryzyko prawne nie dojd do skutku.
87
Podobny warunek dla korzystania ze swobody kreowania nowych papierw wartociowych formuuje
A.Chopecki, ktry wskazuje na konieczno istnienia wdokumencie wystawianym przez dunika wyranego zapisu, wskazujcego na to, e dunik zgadza si zinkorporowaniem swojego dugu wtym dokumencie,
nadajc mu jednoczenie charakter papieru wartociowego ie zgadza si ze wszystkimi skutkami dotyczcymi przenoszenia praw ztego papieru. Zob. A. Chopecki, Czy wprawie polskim obowizuje zasada..., s.40.
88
Zasada in dubio contra proferentem oznacza, e wszelkie niejasnoci iwtpliwoci powinny by interpretowane na niekorzy osoby bdcej ich autorem. Wpolskim systemie prawnym zasada ta odgrywa znaczc
rol, czego wyrazem s liczne orzeczenia j przywoujce. Do najnowszych naley wyrok Sdu Najwyszego zdn. 5 lipca 2013r., sygn.IV CSK 1/13 (LEX nr 1375459) wktrym SN stwierdzi, i wtpliwoci
interpretacyjne, ktre nie daj si usun wdrodze oglnych dyrektyw wykadni owiadcze woli, powinny
by rozstrzygnite na niekorzy strony, ktra zredagowaa tekst je wywoujcy (in dubio contra proferentem).
89
E. Rott-Pietrzyk, Interpretacja owiadczenia woli (Uwagi na tle rozwiza projektu Ksigi I Kodeksu cywilnego),
Transformacje Prawa Prywatnego nr 4/2010, s.54.
90
L. Sobolewski, Obligacje iinne papiery dune, Warszawa 1999, s.123.
131
Wzgldy natury prakseologiczno-teleologicznej (zapewnienie ekonomicznej efektywnoci

polskiego systemu prawa) take przemawiaj przeciwko zasadzie numerus clausus papierw
wartociowych, ktra jak zostao to obronione wniniejszym artykule nie znajduje uzasadnienia normatywnego. Zgodzi naley si ztwierdzeniem F. Zolla, e wznacznej mierze
pogld okatalogu zamknitym papierw wynika zmechanicznego przenoszenia zobowizujcej dla praw rzeczowych zasady numerus clausus na papiery wartociowe91. Jest to otyle
niepoprawne, i wierzytelno nigdy nie bdzie skuteczna erga omnes wierzyciel zawsze
bdzie mg da spenienia wiadczenia tylko od dunika92. Istotny jest take aspekt
konkurencyjnoci polskiej gospodarki. Papiery wartociowe odpowiadaj potrzebom praktyki gospodarczej (w szczeglnoci sprzyjaj szybkoci i pewnoci obrotu), co stanowio
jeden zczynnikw nowelizacji Kodeksu cywilnego w1990r. Nieuzasadnione przyjmowanie
zasady numerus clausus moe osabia sens tej nowelizacji. Jeli dokona si bowiem porwnania stopnia swobody kreowania dokumentw inkorporujcych wierzytelno, dojdzie si do
wniosku, e wniektrych pastwach europejskich jest ona owiele szersza ni wPolsce (przy
przyjmowaniu obowizywania tezy onumerus clausus). Oprcz wspomnianych na pocztku
artykuu Szwajcarii czy Niemiec, do pastw takich zaliczy mona Wielk Brytani czy Czechy. WWielkiej Brytanii papiery wartociowe okrelane s jako zbywalne prawa majtkowe
(transferable financial asset), ktre niekoniecznie musz mie form dokumentu93. WCzechach
natomiast, po uchwaleniu nowego Kodeksu cywilnego w2012, swoboda emisji papierw
wartociowych zdaje si by take wiksza94. Nie mona zarazem dostrzec, aby wjakikolwiek sposb wpyno to na bezpieczestwo obrotu.
9. Wnioski
Rekapitulujc powysze rozwaania, przeprowadzona przez autora analiza prowadzi

do nastpujcych wnioskw. Wobec braku uniwersalnej dla caego systemu prawa definicji papieru wartociowego odpowiedzi na pytanie, czym jest papier wartociowy, naley
poszukiwa poprzez zwrcenie uwagi na cechy charakterystyczne tej instytucji, ktrych istnienie stanowi o jej istocie. Biorc te cechy pod uwag, naley zaproponowa definicj,
zgodnie z ktr papier wartociowy jest nonikiem pewnego uprawnienia, zmieniajcym
oglne zasady porzdku legitymacyjnego oraz majcym moc zwalniania zzobowiza, ktrego przenoszenie podlega szczeglnym reguom. Konsekwencj takiego ujcia papieru
wartociowego jest konkluzja, i w przypadku papierw wartociowych inkorporujcych
wierzytelnoci obowizuje zasada numerus apertus. rdem katalogu otwartego wierzycielskich papierw wartociowych jest zasada autonomii woli podmiotw prawa prywatnego.
F. Zoll, [w:] S. Wodyka (red.), Prawo gospodarcze ihandlowe. Tom 4. Prawo papierw wartociowych, Warszawa
2004, s.54.
92
Tak te F. Zoll, ibidem.
93
J. Benjamin, Financial Law, Oxford 2008, s.450. (In the UK, securities are described as atype of transferable asset, and are not necessary to be certificated).
94
M. Manderla, Cenn papry azaknihovan cenn papry zmny po rekodifikaci (Securities and booked securities
changes in legislation), praca doktorska napisana na Wydziale Prawa Uniwersytetu Karola wPradze (UNIVERZITA KARLOVA V PRAZE PRVNICK FAKULTA) w2014r., Katedra obchodnho prva.
91
132
Przegld Prawniczy
Warunkiem jej realizacji i zarazem skutecznego wykreowania papieru wartociowego jest

wyrane owiadczenie woli, zktrego wsposb precyzyjny wynika zamiar zmodyfikowania
oglnych zasad rzdzcych prawem zobowiza.
Niniejszy artyku oparty jest nabadaniach prowadzonych wramach programu
studiw zprawa papierw wartociowych pod kierunkiem dr. Marcina Spyry wCollegium Invisibile wroku akademickim 2013/2014.
Autor pragnie zoy podzikowania doktorowi Marcinowi Spyrze za opiek
naukow wtrakcie realizowanego Tutorialu oraz cenne uwagi, ktre przyczyniy si
do udoskonalenia niniejszej pracy.
133
Principle of numerus clausus of securities in the Polish legal system

Summary
Principle of numerus clausus of securities is regarded as existing in Polish law by majority
of private laws doctrine, although it is not expressis verbis writtten anywhere. According to the
principle only the types of securities that are regulated by statutes could be issued. This means
a prohibition of emission such securities that are not known (not recognised) by law. There are
only few voices in Polish legal doctrine speaking out against existence of numerus clausus of
securities. It was the subject matter of a heated discussion but last years it has quitened down.
However many issues has been neither scrutinized nor even noticed. Therefore there are several
arguments worthwile to consider. In this paper the author aims at scrutiny of arguments for and
against numerus clausus, part of them had not been analized before. Following considerations
lead to the conclusion on numerus apertus of securities incorporating obligations, while others
(as incorporating participating rights like shares for instance) are limited to those that are indicated by law. The article is a dissertation in the framework of individual study devoted to private
law at Collegium Invisibile under the care of dr M. Spyra in the academic year 2013/2014.
Sylwia yrek*
Right to be forgotten and right to erasure: in search of new standards
1. Introduction
Is time an illusion?
This problem remained unsolved by scientists but if we realise that since its inception
in 1998 Google had stored every search query users ever made and every search result ever
clicked on1, it is really hard to resist feeling that Internet turns our past into everlasting
present. Albert Einstein did not need lifelogging applications on his iPhone to figure out
that there is no single special present and all moments are equally real but would we rather
choose to forget about it?
Forgetting is an essential part of human memory2. Our brains continually overwrite
memories because without forgetting remembrance would be impossible3. Human memory
curve is steep as our brains have developed the ability to recognize memories that are not
likely to be needed in the future and consequently to place alow priority on them4. Therefore, past for our brains means erasure of useless information.
On the Internet time is an illusion. As search is central to functioning of Internet and
accuracy has become central to search5 time of uploading content become slightly irrelevant. Contrary to human brain, search engine assumes that all of the information might be
once accurate for someone. Consequently, Internet never forgets6.
But no one wants Internet to remember every our click and all of the uploaded content
forever. Such permanent record in Google search results constitutes athreat to identities.
As in the search engine one cannot see the lapse of time and evolution of opinions, every
link looks equally real. Therefore, people who seek information about us can get a false
impression and on its base make adecision that influences our future.
In greatest threat are minors whose lives from the very first breath is nowadays broadcasted online by proud parents and now they consider lifelogging normal. They are completely unaware of consequences of having entire adolescent history recorded and made
accessible for everyone.
* Author is afifth year student at the Faculty of Law, University of Warsaw.
1
V. Mayer-Schnberger, Useful Void: The Art of Forgetting in the Age of Ubiquitous Computing, Harvard
University, John F. Kennedy School of Government, Working Paper Series, 1/2007, p.1.
2
E. Carter, Argentinas Right to Be Forgotten, Emory International Law Review 2739, 2013, no.1, p.36.
3
J.T. Wixted, The Psychology and Neuroscience of Forgetting, Annual Review of Psychology 55, 2004, no.1, p.264.
4
L.J Schooler and R. Hertwig, How Forgetting Aids Heuristic Inference, Psychological Review 112, 2005,
no.3, p.624.
5
J. Zittrain, Reputation Bankruptcy: Future of the Internet And How to Stop It., http://blogs.law.harvard.
edu/futureoftheinternet/2010/09/07/reputation-bankruptcy/(last access: May 9, 2014).
6
J. Rosen, Free Speech, Privacy, and the Web That Never Forgets, Journal on Telecommunications & High
Technology Law 9, 2011, no.2, p.345.
135
But the truth is that in face of the rapid development of technology and psychology, we
are all minors unaware of future consequences of posting data online. Applications that we
currently use to gather information not only about our search history, but also about location,
reading behaviour7, emotions and many more8. On their base private entities improves techniques of advertising, scientist try to develop methods of diagnosing mental illness9 or to create smart cities10. However, by the end of the day we are unable to predict, neither to control
in which purposes our data stored in those digital dossiers would be used for.
Having considered the abovementioned, the objective of this study is to duly examine
construction and added value of the right to be forgotten as described in Draft Regulation11.
Therefore, introductory paragraph describes the idea of oblivion and historical development in rights protecting privacy that led to conceptualisation of the right to be forgotten.
Second part examines effective measures adopted in Member States that aim to protect
same value as the aforementioned right. Subsequent section is acase study that illustrates
how those measures handle with solving actual problems. The final paragraph examines the
mechanism of the eponymous right its crux, material and personal scope and exceptions.
The conclusions of this article contain comparison between effective legal measures and
newly proposed standard and are supplemented by remarks on advantages, disadvantages
and problems related to its adoption.
2. Protection of privacy in the context of image
2.1. Retrospection
Concepts focused on protection of individuals image origin from right to privacy12.

In Europe this right is considered to be apersonal right predicated on dignity13 that has
been explicitly introduced by Article 8 of the European Convention on Human Rights
7
J. Ausloos, The Right to Be Forgotten Worth Remembering?, Computer Law & Security Review 28, 2012,
no.2, p.4.
8
A. Fantechi et al., An On-line System for Automated Recognition of Human Activities, European Journal of
Law and Technology 4, 2013, no.2.
9
K. Gavin, Listening to Bipolar Disorder: Smartphone App Detects Mood Swings via Voice Analysis, May 8,
2014, http://www.engin.umich.edu/college/about/news/stories/2014/may/listening-to-bipolar-disorder-smartphone-app-detects-mood-swings-via-voice-analysis (last access: December 10, 2014).
10
J. Gabrys, The Citizen Sense Project, www.citizensense.net/about (last access: December 10, 2014).
11
Proposal for aRegulation of the European Parliament and of the Council on the protection of individuals with regard to the
processing of personal data and on the free movement of such data, SEC(2012) 72 final, hereinafter: Draft Regulation.
12
Some authors distinguish between right to have data protected (procedural right) and substantive right
to privacy (referring to information that are not disclosed) and right to identity (that refers to information
that constitute ones image; see: Norberto Nuno Gomes de Andrade, Oblivion: The Right to Be Different
from Oneself. Reproposing the Right to Be Forgotten, IDP. Revista de Internet, Derecho y Poltica 0, no.13
(March15, 2012), p.122137.
13
L. Lagone, The Right to Be Forgotten: AComparative Analysis, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social
Science Research Network, December 7, 2012), p.2, http://papers.ssrn.com/abstract=2229361 (last access: 10 December 2014).
136
Przegld Prawniczy
(hereinafter: ECHR). Charter of Fundamental Rights of the European Union also gives
protection to this right and supplies it with right to protection of personal data (Article 8)14.
What is more, European countries are also signatories of Convention 108 of the Council of
Europe that focuses especially on automatic processing of personal data15.
The idea of erasure of data was first introduced by the 1995 Data Protection Directive (95/46/EC)16 but the construction itself derives from French concept of le droit
loubli 17. Right to oblivion18 protects aconvicted criminal who has served his sentence from
not being confronted with information concerning his criminal past19. This conception is
based on aims of criminal sentence. Criminal punishment is supposed to bring back justice
on the one hand and influence the criminals behaviour so as to prevent him from committing crimes in future, on the other. Thus, some time after the sentence has been served the
punished person should be able to reintegrate into society free from having past experience
ruin his reputation20.
Subsequent to the Data Protection Directive was the Stockholm Program21 that produced five-year plan for Member States concerning inter aila exercise of privacy within the
promotion of fundamental rights22.
Finally, in 2012 the European Commission presented Draft Regulation that seeks to
give individuals more control over their personal data by means of right to be forgotten and
data portability23,24.
14
M. Leta Ambrose and Jef Ausloos, The Right to Be Forgotten Across the Pond, Journal of Information
Policy 3, 2013, p.6.
15
Council of Europe, Convention for the Protection of Individuals with Regard to Automatic Processing
of Personal Data, No. 108, Jan. 28, 1981. In late 2010 the Council initiated aprocess to modernize this
convention. See Council of Europe, Modernization of Convention No. 108, accessed December, 10, 2014,
http://www.coe.int/t/dghl/standardsetting/dataprotection/modernisation_en.asp.
16
M. Fazlioglu, Forget Me Not: The Clash of the Right to Be Forgotten and Freedom of Expression on the Internet ,
International Data Privacy Law, May 27, 2013, p.1.
17
E. Shoor, Narrowing the Right to Be Forgotten: Why the European Union Needs to Amend the Proposed Data
Protection Regulation, Brooklyn Journal of the International Law 39, 2014, no.1, p.492.
18
For definitional and terminological difficulties in translating those term see: Napoleon Xanthoulis, Right
to Oblivion in the Information Age: aHuman-rights Based Approach, US-China Law Review, 2013, no.10, p.86.
19
L. Mitrou, M. Karyda, EUs Data Protection Reform and the Right to Be Forgotten: ALegal Response to aTechnological Challenge?, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social Science Research Network, February 5,
2012), 7, http://papers.ssrn.com/abstract=2165245.
20
R. K. Walker, The Right to Be Forgotten, Hastings Law Journal, 2012, no.64, p.272.
21
European Commission, Action Plan on the Stockholm Programme (Communication) COM (2010) 171 nal.
22
Fazlioglu, Forget Me Not, 2.
23
European Commission, Commission Staff Working Paper, SEC (2012) 73 nal, p.5.
24
According to COM(2010) 609 final data portability is aright for an individual to withdraw his/her own
data (e.g., his/her photos or alist of friends) from an application or service so that the withdrawn data can
be transferred into another application or service, as far as technically feasible, without hindrance from the
data controllers.
137
2.2. Current means protecting individuals from damage caused by data posted online
2.2.1. Supranational level
On supranational level only Directive 95/46/EC25 provides an express regulation that

orders Member States to empower individuals in auseful tool that gives them control over
their data. Right to erasure as constituted in Article 12(b) of the abovementioned ditective
sets forth that Member States shall guarantee every data subject the right to obtain from the
controller as appropriate the rectification, erasure or blocking of data that is incomplete or
inaccurate. Consequently, individuals within the EU could enforce this right pursuant to
regulations implemented by Member States.
Case law of CJEU clarifies that this provision and Article 14(a) should be interpreted
in away that obligates the operator of asearch engine to remove from the list of results
displayed following asearch made on the basis of apersons name links to web pages,
published by third parties and containing information relating to that person. It is irrelevant whether the information is not erased beforehand or simultaneously from those
web pages and publication in itself on those pages is lawful26. What is more, individuals
are entitled to invoke this right regardless of (lack of) prejudice caused to them by the
information27.
As to enforcing rights referring to privacy online, useful solutions are provided by
Regulations Brussels I28 and Rome I29. Article 16 of the former states that aconsumer may
bring proceedings against the other party to acontract in the courts of the Member State
in which either party or consumer is domiciled. Article 6(1) Rome Isets forth that contract
between consumer and professional shall be governed by the law of the country where the
consumer has his habitual residence if the latter pursues his commercial or professional
activities in the country where the consumer has his habitual residence, or by any means,
directs such activities to that country.
In the present case, it means that anytime consumers rights regarding privacy have been
violated and between consumer and service provider (like Facebook Inc. or Google Inc.)
contractual relationship could be identified, the consumer could lodge his claim before his
national courts and national law applies, regardless of what was imposed by standard form
25
Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the
protection of individuals with regard to the processing of personal data and on the free movement of
such data, Official Journal L 281, 23/11/1995 P. 0031 0050, hereinafter: Directive on data protection.
26
Google Spain and Google, op.cit., rec. 88.
27
Ibid., rec. 96.
28
Regulation No. 44/2001 of 22 December 2000 on jurisdiction and the recognition and enforcement of
judgments in civil and commercial matters.
29
Regulation No. 593/2008 of 17 June 2008 on the law applicable to contractual obligations.
138
Przegld Prawniczy
contract30. Once the Regulation on Online Dispute Resolution31 will be in force in 2015,
disputes of this kind could be solved using the sole online platform.
2.2.2. Member State level
Member States in general have not yet regulated any specific measures regarding protection of image online. It does not necessarily mean that in case of damage individuals
are deprived of judicial protection. In fact, some of the cases fall within the ambit of civil,
tortious and criminal regulations.
Most of the civil law countries have long respected personality rights that include the
right to control both usage of ones image and protect reputation32. For instance Polish Civil
Code in Article 24 provides very broad formula where anyone whose personality right is
endangered by other persons act could demand cease of such act unless it is not unlawful33.
Approach that is more focused on the right to privacy provides French Civil Code.
Article 934 states that everyone has the right to respect for his private life and therefore
without prejudice to compensation for injury suffered, the court may prescribe any measures (e.g. sequestration or seizure) appropriate to prevent or put an end to an invasion of
personal privacy.
Privacy rights aims to cease abreach, however, if such breach causes damage, then general provisions relating to compensation of loss applies. Referring to French example, if an
individual suffered loss, then he could claim damages according to Article 1382 of the Civil
Code. It provides classical, tortuous formula that any human act whatsoever which causes
30
According to Article 16(1) of Facebook of the Statement of the Rights and Responsibilities user shall
resolve any claim, cause of action or dispute (claim) that arises out of or relating to this Statement or Facebook exclusively in the U.S. District Court for the Northern District of California or astate court located
in San Mateo County, and agrees to submit to the personal jurisdiction of such courts for the purpose of
litigating all such claims. The laws of the State of California will govern this Statement, as well as any claim
that might arise between user and FB, without regard to conflict of law provisions. Unfortunately to Facebook this provision could be classified as unfair term in the meaning given by Article 3 of Directive 93/13/
ECC and therefore is not binding. In lieu there of Rome Iand Brussels Iregulations apply.
31
Regulation No. 524/2013 of 21 May 2013 on online dispute resolution for consumer disputes and
amending Regulation (EC) No. 2006/2004 and Directive 2009/22/EC.
32
J. Hauch, Protecting Private Fact in France: The Warren & Brandeis Tort Is Alive and Well and Flourishing in
Paris, Tulane Law Review, no.68 (1994 1993), p.1228.
33
Comprehensive study on Polish measures that are used to achieve same goal as the right to be forgotten
in the context of post-defamatory claims compare with: M. Ilnicki, Prawo do bycia zapomnianym wkontekcie
postzniesawiajcej informacji wsieci Internet (cz. I), Palestra, no.12 (2014), p. 132138; M. Ilnicki, Prawo
do bycia zapomnianym wkontekcie postzniesawiajcej informacji wsieci internet (cz. II), Palestra, no.56 (2014),
p.99107.
34
Article 9: Chacun adroit au respect de sa vie prive. Les juges peuvent, sans prjudice de la rparation
du dommage subi, prescrire toutes mesures, telles que squestre, saisie et autres, propres empcher ou
faire cesser une atteinte lintimit de la vie prive: ces mesures peuvent, sil y aurgence, tre ordonnes en
rfr.
139
damage to another, obligates him by whose fault the act occurs to repair the damage.35 Similar solution is established in Polish Civil Code36.
When harming behaviour is also reprehensible some jurisdiction classify it as crime37,38,
while other remain tortuous39.
Issues related to the privacy in Internet evolve for all the time and slips from classical
terms of breach, loss and causation. Securing privacy of data is not as much concerned
about bringing back justice as civilistic measures. For the sake of protecting privacy on the
Internet, it is not that important who posted content and how many chains were between
him and aperson empowered in tools that enables erasure of the content. It is also irrelevant whether adata subject suffered financial loss or trauma. The major point is to have the
unwanted, misleading information put down or rectified. Therefore, in this online global
community, territorial regulations like torts or civil wrongs are unable to respond challenges
provided by introduction of such phenomenon like Twitter, Google Glass or even e-mail40.
2.3. New proposals
Securing privacy of people living in the digital age is agreat challenge both for lawyers
and computer scientists and consequently many proposals arose. The most widely recognized is the right to be forgotten. What is substratum of this right is abit ambiguous but in
simple words it could be described as the right of individuals to have their data no longer
processed and deleted when they are no longer needed for legitimate purposes41. Further
analysis of this problem can be found in paragraph 3 of this paper.
An alternative solution to adoption of the right to be forgotten was proposed by Viktor Mayer-Schnberger and consists in giving data expiration date42. According to MayerSchnberger, it would allow users to determine the length of time they want something to
remain online; consequently the data could pass from non-human memory just like it would
pass from human memory43. This approach is asubject to some criticism. From ausers
Hauch, op.cit., p.1232.
Polish Civil Code divides losses on pecuniary and non-pecuniary, and therefore establishes Article 415
that is similar to French Article 1382 and deals with financial loss and Article 448 which covers cases concerning non-financial loss.
37
Article 212 of Polish Criminal Code.
38
185189 of German Criminal Code.
39
Article 167 of book 6 of the Civil Code of Netherlands.
40
N. Berova Felicity Gerry QC, The Rule of Law Online: Treating Data Like the Sale of Goods: Lessons for the
Internet from OECD and CISG and Sacking Google as the Regulator, Computer Law & Security Review 30,
no.5, 2014, p.467.
41
Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Economic and
Social Committee and the Committee of the Regions, Acomprehensive approach on personal data protection in the
European Union, COM(2010) 609 final, p.8.
42
Viktor Mayer-Schnberger, Delete: The Virtue of Forgetting in the Digital Age (Princeton N.J.: Princeton
University Press, 2011).
43
Ibid., 183.
35
36
140
Przegld Prawniczy
standpoint, it might be difficult to establish at the moment of posting content how long
should it be available online. Thus, annoyed user who posts lots of information daily and
is not much concerned about future of information would automatically set the longest
processing period or turn off this option.
Despite criticism on theoretic fields, the idea of developing technology to make digital
data disappear after aspecified period of time is nothing new. Flash memory chips adopted
it 00s. In 2009 it was announced that computer scientists have developed away to make
electronic messages self destruct after adefined period of time just like messages in sand
lost to the surf44.
This idea has been invited very enthusiastically among the Internet users. Platforms
that provide services based on sending ephemeral messages have yet become very popular45.
Snapchat46 could serve as an example of aplatform that became cult application47 among
smart phone users because it allows people to send photo and video messages that disappear once and for all within ten seconds48. Ephemeral photos and videos are accompanied
by TigerText49 that is a cross-platform application that sends text messages with limited
lifespan that will be deleted when the information contained is no longer required50.
Some other authors point that right to be forgotten and idea of expiration date on
information are complementary. Implementing expiry dates on certain forms of data gives
control over the data while right to be forgotten provides further autonomy51.
Another alternative for aright to be forgotten is ascheme for online reputation insurance introduced by Evgeny Morozov52. According to Morozov netizens need amandatory
insurance scheme for online disasters. If an accidental disclosure of information made
information tsunami that destroy ones reputation the way areal tsunami can destroy ones
home, then user could claim monetary compensation that would let him start anew life or
use one of those start-ups to improve online reputation.
44
J. Markoff, New Technology to Make Digital Data Self-Destruct, The New York Times, July 21, 2009,
sec. Science, http://www.nytimes.com/2009/07/21/science/21crypto.html (last access: December 10,
2014).
45
E. Dwoskin, Whisper and the Meaning of Anonymity, October 28, 2014, http://blogs.wsj.com/digits/2014/10/28/whisper-and-the-meaning-of-anonymity/?KEYWORDS=snapchat.
46
https://www.snapchat.com/.
47
Snapchat is used by over 100 million people monthly, see: 30 Amazing Snapchat Statistics (November
2014), DMR Digital Marketing Ramblings, http://expandedramblings.com/index.php/snapchat-statistics/ (last accessed December 7, 2014).
48
H. Alford, Enter Snapchat, The New Yorker, July 16, 2013, http://www.newyorker.com/humor/dailyshouts/enter-snapchat (last accessed December 10, 2014).
49
http://www.tigertext.com/.
50
Shoor, Narrowing the Right to Be Forgotten, p.513.
51
P.A. Bernal, ARight to Delete?. European Journal of Law and Technology 2, no.2 (September 7, 2011):
p.13, http://ejlt.org//article/view/75.
52
E. Morozov, The Information Welfare State, Slate, February 20, 2012, http://www.slate.com/articles/
technology/future_tense/2012/02/_right_to_be_forgotten_how_facebook_google_and_other_companies_can_protect_internet_user_privacy_.html (accessed 10 December 2014).
141
Actually such solution is available for corporate clients53 so Morozovs point is to

extend this option to individuals. In Morozovs estimation this conception deserves attention because it does not constitute a threat to the freedom of expression as right to be
forgotten and gives victims of information tsunamis at least asemblance of proper compensation, contrary to both civil law and EU proposals.
The biggest disadvantages of this option are facts that it would only provide compensation for those who has already suffered large-scale reputation harm and has not any preventive effect54. Contrary to the right to be forgotten, it would be applicable only when the
damage has been already done but does not give any measure to avoid the information tsunami.
Eric Schmidt, Google CEO, once told the press that in his estimation society does not
understand what happens when everything is available, knowable and recorded by everyone all the time55 and therefore, not entirely seriously, he predicts that every young person
one day will be entitled automatically to change his or her name on reaching adulthood in
order to disown youthful hijinks stored on their friends social media sites56.
This idea has been taken seriously and developed by Jonathan Zittrain. He finds interconnections between massive profiling of our behaviour online and reputation systems
adopted by websites like Amazon or eBay that ask users to rate objects and other users57. In
his opinion search is central to functioning in the Internet and reputation becomes central
to the search. Therefore, he foresees awhole-person reputation rating system58 based on
construction that we already know from eBay or Amazon as we rate objects, sellers and
buyers, in the future we could also rate all netizens in the same manner. On the one hand it
could help us make the first cut on whom to meet, to date or to befriend59 but on the other
all information once left online stays on the permanent record.
Such reputation market has been adopted by a social media platform Cyworld60.
Cyworld had twenty million subscribers who could rate interactions between each other
(i.a.friendliness, sexiness, karma, kindness, fame) and thus people interact aiming to maximise kinds of behaviours that augment their ratings in the same way that websites try to
reach prominent positions in Google ranking.
Actually Facebook enables its users to use thousands of applications that monitor
most of daily activities like training and condition, currently listened music or read books,
visited places, eaten food and many more. Supplementing this composition with another
53
S. Grocer, AIG Debuts Reputation Insurance, WSJ Blogs Deal Journal, October 11, 2011, http://
blogs.wsj.com/deals/2011/10/11/aig-debuts-reputation-insurance/ (accessed 10 December 2014).
54
Shoor, Narrowing the Right to Be Forgotten, p.516.
55
H.W. Jenkins Jr, Google and the Search for the Future, Wall Street Journal, August 14, 2010, sec. Opinion,
http://online.wsj.com/news/articles/SB10001424052748704901104575423294099527212 (last accessed
10 December 2014).
56
Ibid.
57
Zittrain, Reputation Bankruptcy.
58
M.L. Ambrose, Its About Time: Privacy, Information Life Cycles, and the Right to Be Forgotten, Stanford
Technology Law Review 16, 2013, p.394.
59
60
http://global.cyworld.com/; this portal has been closed on February 10, 2014.
142
Przegld Prawniczy
app that aims to evaluate reputation would be nothing exceptional. With it or without it
social media collect thousands of information about us so we should have an option called
reputation bankruptcy61. Like personal financial bankruptcy reputation one aims to give
a new fresh start; people should have a chance to de-emphasize or entirely delete older
information that has been accumulated in relation to their person. Just like seller on eBay
who has too many negative comments instead of changing aname we could just erase our
account with all related information and sign up again.
What all of these concepts have in common is idea of protection from negative
impact of old information on Internet users present and future. Most of those concepts
are preventive and assume right to have information erased. Authors do not pay much
attention to distinguishing between true and false information, defamatory, neutral or
positive. The crux is to have right to silence on past events in life that are no longer
occurring62.
3. Case study
The following case law aims to illustrate how the effective legal means handle with
protection of individuals image and reputation. As the right to be forgotten in the Draft
Regulation would apply to all those situations, cited cases also set the scene for reflection
how this legal solution would help with current problems.
3.1. Wgrzynowski and Smolczewski v. Poland63
Facts of the case concern an article published in 2000 by two journalists in the national
daily newspaper Rzeczpospolita about polish lawyers, W. and S. In this article claimants were
alleged of taking unjustified benefits from the way in which they had carried out their
professional roles as liquidators of State-owned companies in bankruptcy. The publication
clearly stated that those shady businesses involved politicians and over the years resulted in
accumulating enormous fortunes64.
W. and S. have brought an action for the protection of personal rights (Articles
23 and 24 of Polish Civil Code) and succeeded. The sentence ordering journalists and
editor-in-chief to pay PLN 30,000 and to publish an apology in the newspaper entered
into force in 2003.

G. Pino, The Right to Personal Identity in Italian Private Law: Constitutional Interpretation and Judge-Made
Rights, in the Harmonization of Private Law in Europe, by Mark Van Hoecke (Oxford: Hart Publishing,
2000), p. 237, http://www.unipa.it/gpino/The%20right%20to%20personal%20identity.pdf (last access:
December 10, 2014).
63
Application No. 33846/07, Merits and Just Satisfaction, 16 July 2013, available online: http://hudoc.
echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx?i=001-122365 (last access: December 10, 2014).
64
D. McGoldrick, Developments in the Right to Be Forgotten, Human Rights Law Review 13, no.4 December1, 2013, p.768769.
61
62
143
Next year W. and S. found out that not only did Rzeczpospolita publish the article in the
newspaper but also moved it to an online archive and the latter content remained accessible
on the RPs website. What is more, after typing claimants surnames in Google this article
was positioned prominently in the search engine and therefore let alarge number of people
interested in gathering knowledge about the lawyers read it. No mention about the judgement was made in the text.
Consequently, the lawyers pursued another claim based on the same provisions but
this time seeking to get injunction that forces the newspaper to put the publication down
or at least make an annotation about the previous ruling. Despite the fact that the protection granted in the first judgement turned out to be illusory, this claim did not succeed.
TheWarsaw Regional Court pointed that such preventive censorship is incompatible with the
freedom of speech guaranteed by Constitution. In the estimation of the Court of Appeal
the fact that in the first set of proceedings they did not make aspecific request for remedial
measures in respect of the online publication, it is impossible for the court in the present
case to examine facts which had already existed prior to that judgment. It is impossible for
the plaintiffs to lodge anew claim based on factual circumstances that had already existed
during the previous proceedings, especially that noticing existence of the online publication
was not afact which would have been impossible to establish at that time65.
Both W. and S. wanted to pursue a claim before the ECtHR based on violation of
Article 8 of the ECHR66 (right to respect for their private life and reputation). Application
of the former has been considered inadmissible owing to failure in complying with procedural issues. As for the merits of Smolczewskis claim, the Court held that there has been
no violation of Article 8 ECHR.
In ECtHRs estimation demanding newspaper to put an article down from its online
archive violates Article 10 ECHR (freedom of expression). It is not the role of judiciary to
rewrite history by ordering the removal from the Internet all traces of publications that have
been found to amount to unjustified attacks on individual reputation.67 However, ordering
to add an appropriate qualification to an article contained in an Internet archive, where
it has been brought to the notice of anewspaper that alibel action has been initiated in
respect of that same article published in the written press complies with aforementioned
freedom.68 But as claimants failed to fulfil procedural requirements as explained by Court
of Appeal, ECtHR cannot interfere.
ECtHR also noted differences between Internet and printed media. In obiter dicta the
Court explained that those two sources of information would never be subject to the same
Wgrzynowski and Somolczewski, p.16.
Article 8 sets forth: 1. Everyone has the right to respect for his private and family life, his home and his correspondence.
2. There shall be no interference by apublic authority with the exercise of this right except such as is in
accordance with the law and is necessary in ademocratic society in the interests of national security, public
safety or the economic wellbeing of the country, for the prevention of disorder or crime, for the protection
of health or morals, or for the protection of the rights and freedoms of others.
67
Wgrzynowski and Smolczewski, p.65.
68
65
66
144
Przegld Prawniczy
regulation and control. The risk of harm posed by content and communications on the
Internet to the exercise and enjoyment of human rights and freedoms, particularly the right
to respect for private life, is certainly higher than that posed by the press. Therefore, the
policies governing reproduction of material from the printed media and the Internet may
differ. The latter undeniably have to be adjusted according to technologys specific features
in order to secure the protection and promotion of the rights and freedoms concerned69.
Concluding, legal measures did not grant sufficient protection to the privacy of claimants.
Only because they have noticed the online version of the article too late courts let this
content be available online forever. However, from the initiative of publisher the defamatory
material has been removed from the online archives of the newspaper.
3.2. A.L. against Google Poland
In 2002 Piotr Pytlakowski published an article in the magazine called Polityka about
acriminal group where he described the history of gangsters swindling money from businessmen70. One of those businessmen was A.L. As he did not agree to pay ransom, his
caf was burned and the offenders threatened his family. A.L. decided to testify against the
group and kept statements despite further menaces. Proceedings against the criminals took
several years and revealed alot of pathologies of Polish criminal justice system and for all
of this time his family was threatened.
Recently A.L. found out that once he types his name in Google, the search engine
shows on the prominent position link to the Politykas online archive. Unfortunately, algorithm of the search engine has chosen random words from the entire article that constitute asentence: Case of the gangster well-known in Olsztyn proves A.L. lessee of the
firm demanded for so-called guard 3.000 PLN.
According to A.L. such cluster of words leaves aperson who searches information
about him with impression that he is agangster. Doubts are difficult to dispel because full
access to the article is blocked and requires payment.
In 2012 A.L sent an email to Google in which he asked the service provider to delete
the description as it violates his personal rights. Google replied that they got lots of such
alerts and they will react when they find time and if they consider this case as violation. For
two years the description has not been deleted.
In 2014 A.L. sued Google Poland before polish court for violation of personal rights
in context of the right to be forgotten71. According to the claimant, his reputation has been
impaired and even some of the clients refused further cooperation because of this situation.
He stated that the search engine is responsible for what it finds and how it describes. A.L.
demanded blocking the description and 10.000 PLN compensation.

P. Pytlakowski, Bardzo biedny gangster, Polityka, no.24 (June 15, 2002), p.3031.
71
M. Jaoszewski, Jak Google zpogromcy mafii zrobi gangstera, Gazeta Wyborcza, April 19, 2014, http://
wyborcza.pl/1,75478,15826544,Jak_Google_z_pogromcy_mafii_zrobil_gangstera__Zada.html.
69
70
145
Google Poland disregarded claims. In its lawyers estimation Google could not be sued
because it is only engaged in marketing and advertising. For search services and servers
American Google form Mountain View is responsible.
The case is still pending and as effectiveness of legal measures is in question,
A.L. contacted Polityka. The latter agreed to erase some content from the website what
resulted in the erasure of description in search engine. However, the applicant maintains
the lawsuit72.
3.3. Google Spain SL and Google Inc. against Agencia Espaola de Proteccin de Datos
(AEPD) and Mario Costeja Gonzlez73
In 2010 the AEPD (Spanish Data Protection Authority) received an application lodged
by Mario Costeja Gonzalez in which the latter requested Google to de-list search results as it
displays links to the auctions of his house that has been brought about owing to his failure
to pay social security debts. AEPD agreed that the search results create anegative impression of him and issued an order that obliged Google to de-list the links74.
Both Google Spain and Google Inc. have brought appeals before the court, seeking
annulment of the AEPD decision. Owing to Spanish courts doubts as to application of
national law implementing Directive on data protection (hereinafter: the Directive), preliminary ruling was made. First group of questions aims to establish whether proceedings
carried out by Google in the present case falls within the territorial scope of application of
the Directive. Second set concerns personal scope of application and refers to the term controller. In particular Spanish court wonders whether data processed by search engine could
be classified as personal data and if yes does proceedings of such data carried by search
engine fall within the scope of term processing of personal data. If answers to both following questions are positive, then could Google be named controller? The last question is
whether right to be forgotten could be inferred from right to erasure75 and right to object76
in conjunction with right to privacy and right to data protection as established in Charter
of Fundamental Rights.
For similar cases see also: Paul Lanois, Time to Forget: Eu Privacy Rules and the Right to Request the Deletion
of Data on the Internet, Journal of Internet Law 18, no.4 (October 2014), p.25.
73
Judgement Google Spain SL, Google Inc. v. Agencia Espaola de Proteccin de Datos (AEPD), Mario
Costeja Gonzlez, C-131/12, ECLI:EU:C:2014, p.317.
74
C. Rees, D. Heywood, The Right to Be Forgotten or the Principle That Has Been Remembered, Computer
Law & Security Review 30, no.5 (October 2014): p.574, doi:10.1016/j.clsr.2014.07.002.
75
Article 12(b) Directive on data protection.
76
Article 14(b) Directive on data protection: Member States shall grant the data subject the right: to object, on request and free of charge, to the processing of personal data relating to him which the controller
anticipates being processed for the purposes of direct marketing, or to be informed before personal data
are disclosed for the first time to third parties or used on their behalf for the purposes of direct marketing,
and to be expressly offered the right to object free of charge to such disclosures or uses.
72
146
Przegld Prawniczy
On June 25, 2013 Attorney General Niilo Jskinen provided acomprehensive opinion in which he argued that an internet search engine service provider is not acontroller of
personal data on third-party source web pages and that the provisions of the Directive do
not extend to the right to be forgotten. However, CJEU declared the opposite in its judgement delivered on May 13, 2014.
Firstly, the Court upheld that data that is found, indexed and stored by search engines
and made available to their users when it includes information relating to identified or identifiable natural persons is apersonal data78 and added that activity carried by search engine that
consists of exploring Internet in search of the information that later is collected, indexed,
stored and recorded and could be disclosed and made available to users in form of list of
search result is indeed processing of personal data79.
Second part of the judgement refers to the scope of term controller 80. Attorney General argued that its definition shall not be interpreted literally because it distorts the crux.
The Directive introduced this term to establish who is responsible for complying with the
rules concerning data protection and to allocate this responsibility to the locus of the factual
influence81. As search engine operator is not aware of processing personal data then consequently he cannot satisfy the obligations of controller provided by Directive82. The Court
shall apply rule of reason, otherwise almost every Internet user could be classified as controller.
In fact, this term aims to draw aline between the entirely passive and intermediary functions of search engines and situations where their activity represents real control over the
personal data processed83. However, CJEU used aliteral interpretation of Article 2(d) of
the Directive and held that activity carried out by search engine controller classify him as
controller 84.
Subsequently CJEU established that processing of personal data is carried out in the
context of the activities of an establishment of the controller on the territory85 of aMember State when the operator of asearch engine sets up in aMember State abranch or sub77
Opinion of Advocate General Jskinen delivered on 25 June 2013, Case C131/12, Google Spain and
Google Inc., available at: http://curia.europa.eu/juris/document/document.jsf ?text=&docid=138782&
pageIndex=0&doclang=EN&mode=lst&dir=&occ=first&part=1&cid=130120 (last access: December
10, 2014).
78
Google Spain and Google Inc., rec. 27.; Attorney General Opinion, rec. 7071.
79
Google Spain and Google Inc. rec. 28; Attorney General Opinion, rec. 72.
80
Controller is the natural or legal person, public authority, agency or any other body which alone or
jointly with others determines the purposes and means of the processing of personal data.
81
Attorney General Opinion, rec. 88.
82
Ibid., rec. 89.
83
Ibid., rec. 85.
84
Google Spain and Google Inc., rec. 3233.
85
Within the meaning given by Article 4(1)(a): processing of personal data is carried out in the context of
the activities of an establishment of the controller on the territory of aMember State, within the meaning
of that provision, when the operator of asearch engine sets up in aMember State abranch or subsidiary
which is intended to promote and sell advertising space offered by that engine and which orientates its
activity towards the inhabitants of that Member State.
77
147
sidiary which is intended to promote and sell advertising space offered by that engine and
which orientates its activity towards the inhabitants of that Member State.
Finally, CJEU considered questions related to the right to be forgotten. As the definition of the controller has been exceeded to operator of search engine proclaiming the right
was no longer necessary.
Since the operator is controller, then all of the obligations imposed on controller bind
him. Therefore CJEU held that individual could address arequest to the controller to have
links containing personal data erased on the grounds of Articles 12(b) and 14(a). The latter
constitutes right to oppose to proceedings provided that individuals particular situation
justifies such request. The first one provides right to have information erased if it turns
out to be processed contrary to the Directive. The term contradiction should be regarded
in conjunction with Article 6 and 7 that constitute broad list of controllers duties. Anytime
controllers activity could be regarded contrary to the Directives provisions individual could
invoke right to erasure. Yet, it does not automatically mean that his right will be enforced.
What the Court did was situating disputes concerning right to be forgotten within the
framework of the Directive. It means that anytime dispute of this kind occurs proceedings
regulated in the aforementioned act applies. Namely, such situation would occur when, for
instance as Article 6(e) stipulates information is no longer necessary for the purposes in
which it has been gathered.
Requests could be addressed directly to controller who is obliged to duly examine their
merits and, as the case may be, end processing of the data in question. If controller does not
grant the request, the data subject may bring the matter before the supervisory authority or
the judicial authority so that it carries out the necessary checks and orders the controller to
take specific measures. Authority is obliged to balance right to privacy and right to data protection of the claimant, economic rights of the service provider and it must do it with due
regard to rights of other people involved, e.g. right to be informed, freedom of expression,
et alia. Court specified that if authority considers erasure justified, it may order the operator
of the search engine to remove from the list of results displayed following asearch made
on the basis of apersons name links to web pages published by third parties containing
information relating to that person. Additionally, CJEU provided that it is irrelevant for the
decision-making process whether claimant suffered loss and gave direction that sole economic interest of the operator when collides with right to privacy shall not prevail.
4. Right to be forgotten and right to erasure in Commissions Draft Regulation
The current EU Data Protection laws date from pre-Internet times. Despite the fact
that the number of telecommunicated information has grown between 1993 and 2012
from 1% to 97% the most important European directive covering this area comes from
199586. The forthcoming decade was named Digital Universe Decade as the number of
Directive 95/46/EC of the European Parliament and of the Council of 24 October 1995 on the protection of individuals with regard to the processing of personal data and on the free movement of such
data, Official Journal L 281, 23/11/1995 P. 0031 0050.
86
148
Przegld Prawniczy
digital information reached between 20092020 is supposed to grow from 0.8 Zetabytes87
to 35Zetabytes88. Viviane Reding in her speech given on 22 January 2012 where the Draft
Regulation was presented89 pointed that personal data is the currency of todays digital market and as currency it needs stability and trust 90.
One of the proposed measures thought to provide the stability and trust of personal
data in the universe of data is right to be forgotten. The following paragraph examines its substance, material and personal scope, exceptions, remedies, liabilities and sanctions.
4.1. The crux of the right to be forgotten
Natural person should have a right to be forgotten91. The core of this right is data
subjects demand addressed to controller. The demand obligates the latter to erase personal data
relating to data subject and to guarantee abstention from further dissemination of such data
if one of the grounds described below applies92.
First ground sets forth that the data is no longer necessary for the purpose in which
they have been gathered. This provision materialise the essence of the right to be forgotten
which is to give individuals control over their personal data that has turned out to be unimportant for the purpose it was initially used for93 and to protect them from remaining such
information collected or/and available online forever.
Secondly, right to be forgotten applies when there is no longer consent on processing
information. This situation takes place when data subject legally withdraws such consent or
when the storage period consented to has expired. This ground reflects that the construction of processing data according to the Draft Regulation is based on framework for data
subjects consent94 (Article 6(1)).
When processing information is not based on consent, but according to Article 6(1)
(df) takes place in order to protect vital interest of data subject, is necessary for the performance of atask carried out in the public interest or in the exercise of official authority vested
in the controller or for the purposes of the legitimate interests pursued by acontroller and
1 Zettabyte = 1 trillion gigabytes.
IDC, The Digital Universe Decade (2010), p. 2, available at: http://www.emc.com/collateral/analyst-reports/idc-digital-universe-are-you-ready.pdf (last acces: December 10, 2014).
89
To see the progress record on the legislation of the Draft Regulation check: http://www.europarl.
europa.eu/oeil/popups/ficheprocedure.do?lang=en&reference=2012/0011(COD).
90
V. Reding, The EU Data Protection Regulation Reform 2012: Making Europe the Standard Setter for Modern Data
Protection Rules in the Digital Age, http://europa.eu/rapid/press-release_SPEECH-12-26_en.htm p.2 (accessed December 10, 2014).
91
Recitals 53 and 54 Draft Regulation.
92
Article 17(1) Draft Regulation.
93
E. Shoor, Narrowing the Right to Be Forgotten: Why the European Union Needs to Amend the Proposed Data Protection Regulation, SSRN Scholarly Paper (Rochester, NY: Social Science Research Network, 20 January 2013),
p.501, available at: http://papers.ssrn.com/abstract=2410240 (last access: May 1, 2014).
94
Centre of Democracy and Technology, Analysis of the Proposed Data Protection Regulation, available at:
https://cdt.org/files/pdfs/CDT-DPR-analysis.pdf (accessed December 10, 2014), p.3.
87
88
149
data subject could object95 to those proceedings according to Article 19 Draft Regulation then
he could also enforce the right to be forgotten.
Finally, data subject could invoke right to be forgotten on the grounds of legality, i.e.
when there is no other legal ground for the processing of the data or proceedings does not
comply with the Regulation.
What is more, if the controller that would be obliged to give effect to the right to be
forgotten has made the personal data public, it shall take all reasonable steps to inform third
parties which are processing the data, that adata subject requests them to erase any links to,
or copy or replication of that personal data96.
4.2. Personal and material scope
According to Article 17 Draft Regulation asubject to the right to be forgotten is adata

subject 97, i.e. an identified natural person or anatural person who can be identified, directly
or indirectly, by means reasonably likely to be used by the controller or by any other natural
or legal person.98 Data subject address his claims to controller who is described as the natural
or legal person, public authority, agency or any other body which alone or jointly with others
determines the purposes, conditions and means of the processing of personal data.
Right to be forgotten shall apply to personal data, i.e. any information relating to adata
subject99 that would be processed wholly or partly by automated means, and to the processing
other than by automated means of personal data which form part of afiling system or are
intended to form part of afiling system100.
4.3. Territorial scope
The processing of personal data so as to fall within the ambit of right to be forgotten
must take place in the context of the activities of an establishment of acontroller or aprocessor101 in the European Union or conditionally outside the EU. In the latter case processing
The right to object is broad and provides that data subject could object on grounds relating to their particular situation at any time to the abovementioned processing unless the controller demonstrates compelling
legitimate grounds for the processing which override the interests or fundamental rights and freedoms of
the data subject.
96
97
The Right to Be Forgotten Between Expectations and Practice ENISA, Report/Study, p. 6,
available at: http://www.enisa.europa.eu/activities/identity-and-trust/library/deliverables/the-right-to-beforgotten (accessed December 7, 2014).
98
Article 4(1) Draft Regulation as amended during first reading in the European Parliament clarifies that
identification could take place as aresult of reference to an identifier such as aname, an identification
number, location data, unique identifier or to one or more factors specific to the physical, physiological,
genetic, mental, economic, cultural or social or gender identity of that person.
99
100
101
Processor means anatural or legal person, public authority, agency or any other body which processes
personal data on behalf of the controller (Article 4(6) Draft Regulation).
95
150
Przegld Prawniczy
activities shall be related to the offering of goods or services to such data subjects in the
Union or the monitoring their behaviour or in aplace where the national law of aMember
State applies by virtue of public international law102.
4.4. Exceptions
Right to be forgotten does not apply both in the areas where application of the Draft
Regulation is excluded103 or Article 17(3) provides exceptions104.
The most important standpoint for an average internet-user is ahousehold exemption.
Namely, the Regulation would not apply to natural persons activity carried out without
any gainful interest in the course of its own exclusively personal or household activity105. It
means that anetizen in vast majority of cases would not be able to invoke right to be forgotten against online activities of friends or relatives.
4.5. Remedies, liability and sanctions
Chapter VIII of the Draft Regulation stipulates measures that individual could invoke
should his rights referring to processing of personal data have been breached. Two main
propositions are right to lodge acomplaint with asupervisory authority if data subject considers that the processing of personal data relating to them does not comply with Draft Regulation and right to judicial remedy against adecision of supervisory authority106 concerning
data subject or against controller or processor107 if they violate data subjects rights under Draft
Regulation. Draft Regulation also affirms tortuous consequences causing damage to adata
subject resulting from an unlawful processing operation or of an action incompatible with
General Data Protection Regulation108 every such data subject shall have the right to receive
compensation from the controller or the processor.
Article 79 lays down administrative sanctions for breach of General Data Protection
Regulations provisions. As to right to be forgotten Article 79(5)(c) determines that the
supervisory authority shall impose afine up to 500 000 EUR, or in case of an enterprise up
Article 3 Draft Regulation.
104
Namely, the controller shall carry out the erasure without delay, except to the extent that the retention
of the personal data is necessary: (a) for exercising the right of freedom of expression in accordance with
Article 80; (b) for reasons of public interest in the area of public health in accordance with Article 81;
(c)for historical, statistical and scientific research purposes in accordance with Article 83; (d) for compliance with alegal obligation to retain the personal data by Union or Member State law to which the controller is subject; Member State laws shall meet an objective of public interest, respect the essence of the right
to the protection of personal data and be proportionate to the legitimate aim pursued.
105
See: Z. Warso, Theres More to It Than Data Protection Fundamental Rights, Privacy and the Personal/household Exemption in the Digital Age, Computer Law & Security Review 29, no.5 (October 2013),
p.491500.
106
107
108
102
103
151
to 1% of its annual worldwide turnover, to anyone who, intentionally or negligently does

not comply with the right to be forgotten or to erasure.
4.6. Conclusions
Having considered the abovementioned, Draft Regulation does not bring any significant change as to protection of image online. It maintains standard provided for protection
of data in filing system as well as it does not interfere with content published for journalistic
purposes that is protected by free speech guarantees. Moreover, as aresult of household
exception, it does not apply to content posted by individuals in the course of daily activities.
In fact, it is very difficult to establish in which situations individual could benefit from this
right having said that it does not apply nor to journalistic content, neither to our friends
messages posted on social media.
5. Final conclusions
Adam Scholl said that the attempts to regulate the Internet would be like trying to
manage atransportation system in which not only new roads but also new types of roads,
and new types of vehicles, and new types of fuel, are invented each day; and the roads
move, and hide; and some roads connect Alabama to Estonia and are filled with invisible
bandits109. Now, six months after the Google Spain ruling one could see how much he was
right.
The effect of the aforementioned ruling was that Google offered European users an
application form110 that could be used by data subjects to make request for removal of links
to online content111. According to Google, since launching webform in May, 174,266 requests
have been filed for 602,479 links and on their base 352,450 links have been removed112.
However, even if Google considered application justified the link disappears only form the
list results that are displayed in local, European domains. It means that list results in other
than European domains will not be affected by the removal. Also European users that
choose google.com instead of the local one will see the list unaffected. Therefore, Article 29
Working Party issued guideline that aims at forcing Google to apply the right search result
Adam Scholl, The Problem with Internet Regulation, World Policy Blog, September 25, 2012, http://www.
worldpolicy.org/blog/2012/09/25/problem-internet-regulation (last access: December 10, 2014).
110
For details visit: https://support.google.com/legal/contact/lr_eudpa?product=websearch#.
111
W.G. Voss, The Right to Be Forgotten in the European Union: Enforcement in the Court of Justice and Amendment
to the Proposed General Data Protection Regulation, Journal of Internet Law 18, no.1 2014, p.5.
112
S. Gibbs, EU to Google: Expand Right to Be Forgotten to Google.com, The Guardian, http://www.theguardian.com/technology/2014/nov/27/eu-to-google-expand-right-to-be-forgotten-to-googlecom (accessed
December 10, 2014).
109
152
Przegld Prawniczy
deletions outside of Europe on google.com113. However, the implications of the case are still in
progress and the judgement is considered to pose more questions than answers114.
This leads to conclusion that trying to regulate Internet that has no physical territory
with laws with limited territorial scope is doomed to failure. Recent researches prove that if
the countries want to have an effective solution, they shall join forces and work out asingle international convention on protection of data on the Internet115. Also Asian officials
offered to initiate such cooperation116,117. This would not be simple; one could even doubt
whether it is possible. As long as we live in the world where knowledge is power and people
want to hide negative information about oneself and reveal them as to the others it would
be really hard to reach any consensus. But on the other hand who wants to wake up in the
world deprived of privacy? Therefore, Europe should try to find some more effective solutions. But as for now, right to be forgotten seems to be an illusion.
113
To see the guidelines check: http://ec.europa.eu/justice/data-protection/article-29/documentation/
opinion-recommendation/files/2014/wp225_en.pdf (accessed December 10, 2014).
114
Luciano Floridi, Right to Be Forgotten Poses More Questions Than Answers, The Guardian, http://www.
theguardian.com/technology/2014/nov/11/right-to-be-forgotten-more-questions-than-answers-google
(accessed December 10, 2014).
115
See: F. Gerry QC, The Rule of Law Online, who proposes to create ainternational treaty modelled on
CISG.
116
Y. Cannix, Hong Kong to Lobby Google over the Right to Be Forgotten, South China Morning Post, http://
www.scmp.com/news/hong-kong/article/1533618/privacy-chief-allan-chiang-wants-right-be-forgottenextended-asia?page=all (last access: December 10, 2014).
117
Eg. the Hong-Kongs Personal Data Privacy Commissioner, Allan Chiang said that he would be asking
the regional counterparts to join Hong-Kong in pressing Google to extend the right to be forgotten
service to his Asia-Pacific region, see: Lanois, Time to Forget, p.26.
153
Prawo do bycia zapomnianym: wposzukiwaniu nowych standardw

Abstrakt
Artyku przedstawia problematyk ochrony wizerunku w Internecie w kontekcie prb
wprowadzenia do europejskich porzdkw prawnych prawa do bycia zapomnianym. Gwnym
celem pracy jest opis ikrytyka tego prawa wwietle zarwno obowizujcych regulacji, jak itych
proponowanych wpastwach czonkowskich UE. Wtym celu opisane zostay aktualne rodki
prawne, jakie jednostki wykorzystuj wcelu osignicia podobnych skutkw jak prawo do bycia
zapomnianym oraz orzecznictwo ilustrujce, zjakimi problemami praktycznymi zabiegi te si
wi. Zaprezentowane zostay take rozwizania zaproponowane w doktrynie jako alternatywne wobec omawianego prawa. Ostatni rozdzia opisuje konstrukcj prawa do bycia zapomnianym wedug projektu rozporzdzenia wsprawie ochrony osb fizycznych wzwizku zprzetwarzaniem
danych osobowych iswobodnym przepywem takich danych istara si ustali jego warto dodan.
Zdaniem Autorki aktualnie funkcjonujce oraz proponowane mechanizmy ze wzgldu na
ograniczony zakres terytorialny swojego zastosowania nie s wstanie sprosta wyzwaniom, jakie
praktyce stawia Internet ikonieczne jest poczynienie krokw ku stworzeniu uregulowania, ktre
swoim zakresem nie ogranicza si tylko do jednego kontynentu.
Patryk Gacka*
Wojna napastnicza czy zbrodnia agresji wKodeksie karnym?

Uwarunkowania konstytucyjne, karne imidzynarodowe
(wnioski de lege ferenda)
1. Wprowadzenie
Celem artykuu jest odpowied na pytanie, czy konieczna jest lub bdzie wnajbliszej
przyszoci nowelizacja art.117 Kodeksu karnego1 wzwizku ze zmianami, ktre zaszy
w obrbie midzynarodowego prawa karnego, a zwaszcza z przyjciem definicji agresji
na konferencji rewizyjnej w2010r.2 Po wprowadzeniu merytorycznym do tej problematyki analizie poddany zostanie art.117 k.k. wobecnym ksztacie normatywnym (podmiot,
przedmiot, strona przedmiotowa, strona podmiotowa, sankcja). Przy definiowaniu znamion
strony przedmiotowej wojny napastniczej pochylimy si natomiast nad historycznym procesem ksztatowania si definicji zbrodni agresji. Wkolejnej czci omwimy nowo przyjt
definicj tej zbrodni. Na tej podstawie zostanie dokonane porwnanie elementw materialnych obu regulacji. Nastpnie zastanowimy si, czy dopuszczalne jest bezporednie stosowanie umowy midzynarodowej obowizujcej wkrajowym porzdku prawnym jako podstawy normatywnej do ponoszenia odpowiedzialnoci karnej. Przywoamy te toczce si
prace legislacyjne wKomisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego3 iRzdowym Centrum Legislacji. Wostatniej czci artykuu, czyli podsumowaniu, zawarte zostan wnioski de lege ferenda.
Artyku ma zzaoenia charakter przegldowy, uwzgldniajc przepisy prawa midzynarodowego, prawa karnego oraz prawa konstytucyjnego. Autor podejmuje prb odpowiedzi
na rnorodne, budzce wtpliwoci zagadnienia merytoryczne.
2. Geneza zbrodni agresji
Cho pierwsze udokumentowane przypadki odpowiedzialnoci indywidualnej osb

winnych narusze prawa wojennego sigaj ju czasw koca redniowiecza4, awedle niektrych nawet staroytnej Grecji5, genezy normatywnego uznawania zbrodni agresji (wojny
* Student III roku prawa na Wydziale Prawa iAdministracji Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Zespou
Prawa Midzynarodowego IusGentium, czonek zarzdu Studenckiego Forum Praw Czowieka.
1
Ustawa zdnia 6 czerwca 1997r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88, poz. 553).
2
Konferencja rewizyjna odbya si wdniach 31 maja 11 czerwca 2010r. wstolicy Ugandy, Kampali.
Por. S. Barriga, C. Kre, The Travaux Prparatoires of the Crime of Aggression, Cambridge 2011, s.725818.
3
Rozporzdzenie Rady Ministrw zdnia 16 grudnia 2003r. wsprawie utworzenia, organizacji itrybu
dziaania Komisji Kodyfikacyjnej Kodeksu Karnego (Dz.U. 03.232.2319).
4
W. Czapliski, Zbrodnia agresji jako przestpstwo przeciwko prawu midzynarodowemu, Archiwum Kryminologii
20072008, t.XXIXXXX, s.815816.
5
R. Cryer, Prosecuting International Crimes. Selectivity and the International Criminal Law Regime, Nowy Jork
2005, p. 1213.
Wojna napastnicza czy zbrodnia agresji wKodeksie karnym?...
155
napastniczej6) jako zbrodni prawa midzynarodowego naley szuka dopiero w czasach

midzywojnia. Przyjto wwczas pierwsze akty prawne ograniczajce prawo korzystania
z ataku jako metody rozstrzygania sporw midzynarodowych7. Podjto rwnie prb
osdzenia cesarza Wilhelma II Hohenzollerna8. Dono zatem do humanitaryzacji stosunkw w obrbie spoecznoci midzynarodowej i zastpienia prymitywnych regu ich
regulacji wicymi normami owyszym standardzie moralnym ietycznym. Zperspektywy
czasu moliwa ido pewnego stopnia uzasadniona jest negacja tych regulacji przez wzgld
na wydarzenia, ktre miay miejsce wzaledwie kilka lub kilkanacie lat po ich ustanowieniu. wczesna perspektywa bya jednak odmienna. Pastwa tworzce wwczas, wsz od
wspczesnej, spoeczno midzynarodow podjy si rozwoju dziedziny, ktra dotychczas albo nie bya przedmiotem jakiejkolwiek regulacji traktatowej, albo zawieraa tylko
szcztkowe regulacje proweniencji hasko-genewskiej. Nie mona ponadto odebra tym
postanowieniom praktycznej uytecznoci wodniesieniu do wyksztacania si zwyczajowej
normy prawnej, zakazujcej niezgodnego zprawem midzynarodowym uycia siy wstosunkach midzypastwowych9.
Norma prawna zakazujca okrelonego dziaania jest zawsze skierowana do pewnych
podmiotw. Dopiero jednak wlatach 90. XX wieku uczyniono zasadniczy krok wrozwoju
zasad odpowiedzialnoci indywidualnej10. Efektem tych stara byo nadanie mocy obowizujcej postanowieniom Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego11 (dalej: Statut
MTK). Fakt ten przynis zjednej strony konwencyjne umocowanie dyscyplinie midzynarodowego prawa karnego12, azdrugiej wywar powane skutki dla krajowego porzdku
K. Zeidler, Wojna jako sposb rozstrzygania konfliktw. Rozwaania zzakresu teorii pastwa iprawa, Gdaskie
Studia Prawnicze, Tom XIV, Gdask 2005, s.189202.
7
Do polskiego Kodeksu karnego z1932r. Rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej zdnia 11 lipca
1932r. Kodeks karny (Dz.U. 1932 nr 60, poz. 571) wprowadzono art.113 zakazujcy publicznego nawoywania do wojny zaczepnej. By to pierwszy kodeks karny, ktry zawiera tego rodzaju stan faktyczny.
Przed 1939r. podobne czyny karalne przewidyway tylko kodeksy dwch pastw: Brazylii (art.508) oraz
Rumunii (art.213). Por. L. Kubicki, [w:] I. Andrejew (red.), System Prawa Karnego. Oprzestpstwach wszczeglnoci, Tom IV, WrocawWarszawaKrakwGdaskd 1985, s.146147.
8
Na podstawie art. 227 traktatu wersalskiego: Traktat pokoju midzy mocarstwami sprzymierzonemi
iskojarzonemi iNiemcami, podpisany wWersalu dnia 28 czerwca 1919 roku. (Dz.U. 1920 nr 35, poz.200).
Do ekstradycji cesarza zterytorium Holandii jednak nie doszo. Por. L. Gardocki, Zarys prawa karnego midzynarodowego, Warszawa 1985, s.2730.
9
Modern custom is derived by adeductive process that begins with general statements of rules rather
than particular instances of practice. This approach emphasizes opinio juris rather than state practice because it relies primarily on statements rather than actions. Por. D.J. Bederman, Custom as aSource of Law,
Cambridge 2010, p. 144 i nast.
10
K. Karski, Realizacja idei utworzenia midzynarodowego sdownictwa karnego, PiP 1993, nr 7, s.6576; M. Flemming, Midzynarodowe sdownictwo karne. Nowe perspektywy, WPP 1994, nr 2, s.322.
11
Rzymski Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego sporzdzony wRzymie dnia 17 lipca 1998r.
(Dz.U. 2003 nr 78, poz. 708).
12
Por. L. Gardocki, Zarys, s. 721; J. Banach-Guttierez, Prawo karne midzynarodowe pojcie iprzedmiot
regulacji, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 16, Wrocaw 2004; R. Sonnenfeld, Pojcie midzynarodowego
prawa karnego, PiP 1984, z. 3; M. Pachta, Status ipojcie midzynarodowego prawa karnego, Prok. iPr. 2009,
z. 5; M. Rogacka-Rzewnicka, Prawo midzynarodowe karne: rozwj i perspektywy sdownictwa midzynarodowego
6
156
Przegld Prawniczy
prawnego13. Wstosunku do Polski Statut MTK obowizuje od 1 lipca 2002r.14 Midzynarodowe prawo karne wci jednak znajduje si wzasigu zainteresowania doktryny ipraktyki prawa midzynarodowego15. Jest to niewtpliwie rozwojowa dziedzina wywodzca swj
interdyscyplinarny charakter z faktu znajdowania si na styku prawa midzynarodowego,
midzy innymi przez umocowanie wumowie midzy pastwami ipomocniczo innych rdach tego prawa oraz prawa karnego, przyjwszy jego dogmatyczny dorobek rozwinity
wregulacjach ipimiennictwie krajowym.
2.1. Wojna napastnicza wKodeksie karnym (art.117 k.k.)
Art. 117 k.k. okrelony przez ustawodawc jako wojna napastnicza wswej istocie odpowiada konstrukcji przestpstw przeciwko pokojowi wywodzcych si zprawa midzynarodowego16. Wobec tego za przedmiot ochrony tego przepisu co do 13 uzna naley midzynarodowy pokj iprawo ludzi do ycia wpokoju (ujcie rodzajowe) oraz wprzypadku
12 ycie izdrowie kadego czowieka (ujcie indywidualne)17. Przestpstwa maj charakter powszechny, poniewa w ich opisie ustawodawca nie dookreli znamienia podmiotu
poprzez uycie pewnej dodatkowej cechy (np. funkcjonariusz publiczny, onierz etc.)18.
Wyranie wskazuje na to wykorzystanie zarwno w1, jak i2 oraz 3 zaimka kto, ktry
mgby zosta rwnie dobrze zastpiony zaimkiem nieokrelonym ktokolwiek, wyraajcym normatywn obojtno co do precyzyjnoci okrelenia sprawcy oraz podkrelajcym, e moe by to dowolna osoba. Podmiotami, ktre formalnie s zdolne zrealizowa
w sprawach karnych, Studia Iuridica XLI/2003, s. 215216; K. Krlikowski, [w:] T. Bojarski (red.), System
Prawa Karnego. rda prawa karnego, Tom 2, s.272277.
13
C. Nowak, The internationalization of the Polishcriminal law: how the Polishcriminal law changedunder the influence
of globalization, Crime, Law and SocialChange, March 2013, Vol. 59, Issue 2, p. 139156; C. Nowak, Internacjonalizacja prawa karnego, Ksiga dedykowana dr Ewie Weigend, CzPKiNP, Rok XV: 2011, s.245253;
M.Krlikowski, Problem prawa karnego midzynarodowego, KPP, Warszawa, 2007, nr 3, s.5364, E. Socha,
Zakres wczenia katalogu zbrodni objtych jurysdykcj Midzynarodowego Trybunau Karnego do polskiego prawa karnego materialnego, Przegld Sejmowy 2007, nr 5, s.253266.
14
Por. A. Zabocka, Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego aPolskie Prawo Karne Materialne, KPP 2001,
nr 3, s.119153; K. Karski, Ratyfikacja Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego (zagadnienia prawne midzynarodowe ikonstytucyjne), PiP 2001, z. 1, s.5063 oraz podana przez autora bogata literatura przedmiotu.
15
Wystarczy wspomnie otoczcych si pracach nad klauzul aut dedere aut judicare, immunitetem oficjalnych przedstawicieli pastwowych od obcej jurysdykcji karnej czy orozpoczciu prac nad przyjciem konwencji regulujcej kwestie zbrodni przeciwko ludzkoci przez Komisj Prawa Midzynarodowego wtrakcie
szedziesitej szstej sesji, ktra odbya si w2014r. Por. http://www.un.org/law/ilc/ (22.12.2014).
16
Prosecutions for crimes against peace are more ancient term used to describe the concept of aggression. Por. W.A. Schabas, The International Criminal Court. ACommentary on the Rome Statute, Oxford 2010,
s.109. Por. take Deklaracj wsprawie zasad prawa midzynarodowego dotyczcych przyjaznych stosunkw iwsppracy midzy narodami uchwalonej przez Zgromadzenie Oglne ONZ dnia 24 padziernika
1970r.: wszelka wojna agresywna stanowi zbrodni przeciwko ludzkoci ().
17
D. Drd, [w:] M. Krlikowski, R. Zawocki (red.), Komentarz KK, t.I, Warszawa 2013, s.6.
18
Co charakteryzuje przestpstwa indywidualne. Por. L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2007, s.6465.
157
znamiona czynu zabronionego wtym przepisie s zatem wszystkie osoby fizyczne, ktre
osigny okrelony wiek imog podlega odpowiedzialnoci karnej19.
W praktycznym ujciu wszczcie wojny, dokonywane przecie w imieniu pastwa,
jest zasadniczo moliwe wycznie wramach kompetencji przysugujcych zracji penienia okrelonego urzdu lub funkcji pastwowej. Zgodnie z art. 116 ust. 1 Konstytucji20
organem posiadajcym tak kompetencj wPolsce jest po pierwsze Sejm, ktry wdrodze
uchway decyduje21 zarwno ostanie wojny, jak iozawarciu pokoju, czynic to wimieniu
Rzeczypospolitej Polskiej. Dopiero wsytuacji gdy Sejm nie moe zebra si na posiedzenie, kompetencja do postanowienia ostanie wojny zaczyna przysugiwa Prezydentowi RP.
Wida wic, i rwnie przepisy Konstytucji nie wyjaniaj do koca problematyki podmiotowej. Sejm, niebdcy osob fizyczn, odpowiedzialnoci karnej nie podlega. Konstytucja
precyzyjnie okrela za to przesanki stanu wojny. S nimi zbrojna napa na terytorium
RP lub wywodzce si z umw midzynarodowych zobowizanie do wsplnej obrony22.
Wynika ztego, e na gruncie obecnego prawa polskiego niedopuszczalne jest, ju na poziomie norm konstytucyjnych, prowadzenie wojny napastniczej23. Tak wic wprzypadku niezgodnego zKonstytucj wszczcia lub prowadzenia wojny napastniczej podmiotem tego
przestpstwa moe by kada osoba, ktra tak dziaalno podja24.
Zbrodnia okrelona wart.117 1 k.k. jest przestpstwem formalnym, awic do jego
popenienia wystarczy dokonanie wszczcia lub prowadzenia wojny napastniczej.
Odmienne zdanie wdoktrynie prezentuj M. Flemming, J. Wojciechowska oraz S. Przyjemski, wskazujcy na dwie grupy podmiotw, ktre maj mono wszczcia lub prowadzenia wojny napastniczej, co
prowadzi ich do wniosku owprowadzeniu przestpstwa indywidualnego do art.117 k.k. Wtym miejscu
naleaoby wycznie wskaza, e powysze stanowisko jest wedug autora tego artykuu bdne midzy
innymi ztego wzgldu, i wspomniani autorzy stosuj twrcz wykadni, ktra nie pokrywa si zjzykowym znaczeniem uytych wtym przepisie zwrotw, aponadto przyjmuje za tre przepisu wistocie
efekty praktycznej aplikacji jego normatywnej tkanki. Rwnie w perspektywie aksjologicznej ograniczenie krgu podmiotu nie znajduje adnego usprawiedliwienia. Por. M. Flemming, J. Wojciechowska, [w:]
A. Wsek, R. Zawocki (red.), Kodeks karny. Cz szczeglna, Komentarz do art.117221, t.I, Warszawa 2010,
s.1819; S. M. Przyjemski, [w:] O. Grniok, S. Hoc, S.M. Przyjemski (red.), Kodeks karny. Komentarz, t.III,
Gdask 1999, s.13.
20
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997r. uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe wdniu 2 kwietnia 1997r., przyjta przez Nard wreferendum konstytucyjnym wdniu 25 maja
1997r., podpisana przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wdniu 16 lipca 1997r. (Dz.U. 1997 nr 78,
poz. 483).
21
Jak susznie zauwaa jednak Bogusaw Banaszak, Sejm nie czyni tego automatycznie, gdy zaistniej
przewidziane Konstytucj przesanki (wwczas zamiast czasownika decyduje byoby wprowadza).
Por. B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2012, s.666.
22
Por. art.5 i6 Traktatu Pnocnoatlantyckiego sporzdzonego wWaszyngtonie dnia 4 kwietnia 1949r.
(Dz.U. 2000 nr 87, poz. 970).
23
Ztego te wzgldu niezrozumiae jest stwierdzenie D. Drd, e Pierwszym podmiotem tego przepisu [tj. art.117 KK przyp. aut.] jest osoba uprawniona do wszczcia wojny napastniczej, gdy takiej
osoby (organu), zgodnie zregulacj konstytucyjn, wPolsce nie ma. Por. D. Drd, [w:] M. Krlikowski,
R. Zawocki (red.), Komentarz KK, t.I, Warszawa 2013, s.6.
24
M. Szewczyk, Przestpstwa przeciwko pokojowi, ludzkoci oraz przestpstwa wojenne, [w:] A. Zoll (red.), Kodeks
karny. Cz szczeglna, Komentarz do art.117277 k.k., t.II, Warszawa 2013, s.30.
19
158
Przegld Prawniczy
Wojna napastnicza, w ujciu doktrynalnym25, oznacza konflikt zbrojny, polegajcy

na uyciu siy zbrojnej przeciwko suwerennoci, terytorialnej integralnoci lub politycznej
niezawisoci drugiego pastwa albo wojn wszczt czy prowadzon niezgodnie zKart
Narodw Zjednoczonych26. Wynika ztego, i nie wszystkie dziaania ocharakterze wojennym s zakazane przez prawo midzynarodowe, lecz wycznie te charakteryzujce si
napastniczoci. Karta Narodw Zjednoczonych dopuszcza prowadzenie wojny obronnej, jak rwnie podejmowanych pod egid ONZ dziaa wojennych majcych na celu
przywrcenie midzynarodowego pokoju ibezpieczestwa27. Trafn iobrazow konstatacj
przedstawia Natalia Kczyska, wskazujc, i odpowiedzialnoci za przestpstwa opisane
wart.117 1 i2 k.k. nie podlegaj polscy dowdcy wojskowi kierujcy operacjami tzw.
bkitnych hemw, oczywicie oile prowadzone s one zgodnie zzasadami Karty28.
Przez wszczcie wojny napastniczej rozumie si akt agresji (najazd wojsk ldowych,
atakowanie terytorium obcego pastwa przy uyciu si zbrojnych itp.), a nawet sam akt
wypowiedzenia wojny innemu pastwu. Wsze podejcie wpolskiej literaturze przedmiotu
prezentuje Piotr Hofmaski, wedug ktrego samo wypowiedzenie wojny, bez podjcia
dziaa faktycznych, nie stanowi wszczynania wojny wrozumieniu art.117 k.k.29 Analizujc
wycznie tre art.117 k.k. trudno jest jednoznacznie stwierdzi, czy bardziej prawidowa
jest wska czy szeroka koncepcja wszczcia wojny30. Pomocnym gosem w dyskusji jest
natomiast stwierdzenie Lecha Gardockiego, ktry wskazuje, e nieistotne jest czy wszczcie wojny nastpio po jej formalnym wypowiedzeniu31. Cho obaj przywoani autorzy
odnosz si do innych elementw omawianej czynnoci sprawczej, to zestawienie ich wypowiedzi moe prowadzi do nastpujcego wniosku, mianowicie i podstawow determinant
zaistnienia czynnoci sprawczej wszczcia jest dziaanie faktyczne. Znacznie mniej istotne
jest natomiast, kiedy nastpi formalne wypowiedzenie wojny (L. Gardocki) lub czy wogle
nastpi (P. Hofmaski), gdyby nie miao doj do jakichkolwiek dziaa nastpczych.
Co si za tyczy czynnoci kontynuowania agresji zbrojnej, nie budzi jakichkolwiek
zastrzee uznanie, e moe j spenia zarwno sprawowanie kierownictwa politycznego,
jak ikierowanie samymi operacjami zbrojnymi.
25
Od czasu przyjcia konwencji genewskich z1949r. odstpiono od prb stworzenia definicji legalnej
wojny na rzecz bliszej rzeczywistoci koncepcji konfliktu zbrojnego. Por. uwagi: M. Marcinko, [w:]
M.Marcinko, P. ubiski (red.), Wybrane zagadnienia zzakresu midzynarodowego prawa humanitarnego, Krakw
2009, s.1417.
26
M. Budyn-Kulik, [w:] M. Mozgawa (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2013, s.296.
27
Por. autorytatywny wywd W. Czapliskiego, Odpowiedzialno za naruszenia prawa midzynarodowego
wzwizku zkonfliktem zbrojnym, Warszawa 2009, s.2355.
28
N. Kczyska, [w:] J. Giezek (red.), Kodeks karny. Cz szczeglna. Komentarz, Warszawa 2014, s.21.
29
P. Hofmaski, [w:] O. Grniok (red.), Kodeks Karny. Komentarz, Warszawa 2004, s.401.
30
Wopinii Remigiusza Bierzanka wojna rozpoczyna si zchwil jej wypowiedzenia bd te zchwil
rozpoczcia dziaa wojennych. Historyczne uwarunkowania szerokiego rozumienia wszczcia: R. Bierzanek, Wojna aprawo midzynarodowe, Warszawa 1982, s.121126.
31
L. Gardocki, [w:] L. Gardocki (red.), System Prawa Karnego, Przestpstwa przeciwko pastwu idobrom zbiorowym, t.VIII, Warszawa 2013, s.1718.
159
W2 ustawodawca wprowadzi ponadto karalno przygotowania do wszczcia lub

prowadzenia wojny napastniczej. Wpraktyce konieczne wydaje si by ztego wzgldu odwoanie do treci art.16 1 k.k. dotyczcego istoty przygotowania. Przestpstwo zart.117
2k.k. moe polega na opracowywaniu konkretnych planw agresji, zawieraniu sojuszw,
gromadzeniu si zbrojnych nad granic, znacznym zwikszeniu zbroje itp. Przygotowanie
jest form przestpstwa ocharakterze kierunkowym32. Dlatego te kluczowe znaczenie ma
wtym przypadku udowodnienie, e podjte czynnoci przygotowawcze maj na celu agresj
zbrojn.
Publiczne nawoywanie do wszczcia wojny napastniczej lub publiczne pochwalanie
jej wszczcia lub prowadzenia jest okrelone wobowizujcym Kodeksie karnym wart.117
3 k.k., stanowic typ kwalifikowany w stosunku do przestpstwa przewidzianego
wart.255 2 k.k. (publiczne nawoywanie ipochwalanie przestpstwa). Jest ono ponadto
przestpstwem formalnym, awic dokonanym wmomencie publicznego nawoywania do
wojny napastniczej bez wzgldu na to, czy wistocie do niej dojdzie. Nawoywanie polega na
nakanianiu skierowanemu do osoby lub osb niekoniecznie indywidualnie oznaczonych do
okrelonego przestpstwa33. Nawoywaniem bdzie zatem zarwno werbalne propagowanie
okrelonych postaw, jak irozpowszechnianie materiaw pisemnych (np. ulotek). Pochwalanie zkolei, to aktywne wyraanie aprobaty dla okrelonego zachowania, wtym przypadku
wszczcia lub prowadzenia wojny wspczesnej.
Czyny okrelone w1 i2 stanowi zbrodnie, za czyn z3 wystpek. Warto wskaza, e za popenienie zbrodni z1 ustawodawca przewidzia najsurowsze zagroenie kar
wcaym systemie okrelonym wkodeksie karnym (pozbawienie wolnoci na czas nie krtszy
od lat 12, kara 25 lat pozbawienia wolnoci albo kara doywotniego pozbawienia wolnoci).
2.2. Definicja zbrodni agresji
Pojciem agresji posugiwano si od dawnych czasw, cho pierwotnie zracji braku

stosownej wiadomoci i regulacji prawnych, nie w pejoratywnym znaczeniu34. Pierwsz
prb sprecyzowania znaczenia agresji podjto po I wojnie wiatowej w ramach prac
toczcych si wtym czasie wLidze Narodw35. Wart.10 paktu Ligi Narodw, wchodzcym wskad traktatu wersalskiego z28 czerwca 1919r., wymienione zostay tylko niektre
postacie agresji36. Suszna jest dlatego konstatacja Mariana Flemminga, e nie byo zamierzeniem autorw tej normy nadanie jej waloru zasady powszechnego prawa midzynarodowego, ani () charakteru definicji agresji37. Efektem dalszych prac Ligi Narodw byy
rozmaite projekty paktw oraz uchway wskazujce explicite na przestpny charakter wojny
A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s.332.
L. Gardocki, [w:] L. Gardocki (red.), System Prawa Karnego, s.20.
34
Dawniej pojcie to miao typowo techniczny charakter . Byo bowiem uyteczne przy dokonywaniu rozrnienia pomidzy wojn zaczepn awojn obronn. Por. J. Balicki, Pojcie agresji wprawie midzynarodowym,
35
P. Grzebyk, Odpowiedzialno karna za zbrodnie agresji, Warszawa 2010, s.69.
36
Napa zzewntrz na cao terytorialn albo niezaleno polityczn czonka Ligi Narodw.
37
M. Flemming, Definicja agresji, Wojskowy Przegld Prawniczy 1975, nr 2, s.204.
32
33
160
Przegld Prawniczy
napastniczej38. Podobnie jednak jak powysze dokumenty definicyjnej prni nie wypeni
take wicy strony Traktat o wyrzeczeniu si wojny z 27 sierpnia 1928 r.39 potpiajcy
wojn jako instrument zaatwiania sporw midzynarodowych.
Pojcie agresji zdefiniowano na poziomie ponadnarodowym po raz pierwszy dopiero
wkonwencji ookreleniu napaci zdnia 3 lipca 1933r.40, powszechnie znanej pod nazw
konwencji londyskiej. Zgodnie zart.2 konwencji za napastnika miao by uznane pastwo, ktre wypowiedziao wojn innemu pastwu (pkt 1); napado przy pomocy si
zbrojnych na terytorium innego pastwa nawet bez wypowiedzenia mu wojny (pkt 2);
zaatakowao przy uyciu swych si ldowych, morskich lub powietrznych terytorium,
okrty lub samoloty innego pastwa, nawet bez wypowiedzenia wojny (pkt 3); przeprowadzio blokad morsk wybrzea lub portw innego pastwa (pkt 4); popierao uzbrojone
bandy, ktre, zorganizowawszy si na jego terytorium, dokonyway najazdu na terytorium
innego pastwa, jak rwnie odmawiao, pomimo dania pastwa najechanego, poczynienia na swym wasnym terytorium, wszystkich, bdcych wjego mocy, zarzdze wcelu
pozbawienia powyszych band wszelkiej pomocy lub opieki (pkt 5). Do spenienia znamion napaci wystarcza miao dopuszczenie si jednego spord wymienionych powyej
dziaa. Konwencja wtym sensie okrelaa agresj poprzez wprowadzenie zamknitego
katalogu czynnoci sprawczych. Przytoczona definicja, ze wzgldu na swoje walory formalne iprzeomowy charakter wsensie normatywnym, zasuguje niewtpliwie na aprobat, lecz nie moe to przesania zasadniczej wady tej regulacji, mianowicie, i bya ona
porozumieniem ozasigu zaledwie regionalnym, atym samym obowizujcym wycznie
midzy niewielk liczb stron, majc znikome znaczenie praktyczne41. Stosowne dyskusje
nad definicj agresji toczono rwnie w trakcie tzw. procesw norymberskich42. Wwczas take brakowao zgody, cho problematyczne byy nie tyle rnice pogldw co do
zakresu przedmiotowego samej definicji, co silny opr przed jakkolwiek prb jej zdefiniowania43. Po II wojnie wiatowej kontynuowano prace nad sprecyzowaniem elementw
Ibidem, s.204205.
Traktat Przeciwwojenny, podpisany wParyu dnia 27 sierpnia 1928r. ratyfikowany zgodnie zustaw
zdnia 13 lutego 1929r. (Dz.U. z1929 nr 63, poz. 489).
40
Konwencja ookreleniu napaci, podpisana wLondynie dnia 3 lipca 1933r. (Dz.U. 1933 nr 93, poz. 712).
41
Stanowia ona uzupenienie paktu BriandaKelloga, ktry takowej definicji nie zawiera. Konwencj
podpisao jednak tylko 11 pastw. Sugestywne jest rwnie to, i wopracowaniach angielskojzycznych akt
ten jest zazwyczaj albo zupenie pomijany, albo mona znale onim wycznie krtk wzmiank.
42
Statut Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (rozdzia drugi) wymienia zbrodnie przeciwko pokojowi jako podlegajce jego jurysdykcji, okrelajc co prawda wchodzce wjej zakres czynnoci sprawcze,
formy stadialne oraz formy zjawiskowe, lecz nie definiujc bliej samego pojcia wojny agresywnej. Zostay
one zatwierdzone po wojnie przez ONZ (uchwaa z11 grudnia 1946r.). J. Kolasa, Proces norymberski aspekt
proceduralny, PiP 1988, nr 5 s.5564; tekst wyroku wjzyku polskim: T. Cyprian, J. Sawicki, Walka ozasady
norymberskie (19451955), Warszawa 1956.
43
Zwolennikiem zdefiniowania zbrodni agresji, ito na podstawie tzw. definicji londyskiej, by prokurator
R.H. Jackson. Sceptycznie podchodziy do tego pomysu m.in. Francja, ZSRR oraz rwnie Zjednoczone
Krlestwo. Ostatecznie w wyroku pojawiy si dwa sformuowania: agresji oraz wojny agresywnej.
Por. K. Sellars, Crimes against peace and International Law, Cambridge 2013, p. 98103; W. Morawiecki, Walka
odefinicj agresji wprawie midzynarodowym, Warszawa 1956, s.246247.
38
39
161
definicji pojcia agresji, przedstawiajc sukcesywnie kolejne propozycje, lecz nie zyskay
one wikszego posuchu spoecznoci midzynarodowej44. Istotne znaczenie miao natomiast przyjcie przez Zgromadzenie Oglne ONZ 1 grudnia 1974r. rezolucji Nr 3314/
XXIX45, wedug ktrej agresj jest uycie siy zbrojnej przez pastwo przeciwko suwerennoci, integralnoci terytorialnej lub niezawisoci politycznej innego pastwa46 lub jakiejkolwiek innej postaci sprzecznej zKart Narodw Zjednoczonych (art.1). Wkolejnych
przepisach s natomiast przedstawione przesanki domniemania agresji, ktre pozwalaj
na automatyczne zakwalifikowanie okrelonego dziaania (np. blokady portw przez siy
zbrojne innego pastwa), przerzucajc tym samym onus probandi na domnieman stron
ataku, ktra co prawda moe domniemanie to obali, lecz tylko w oparciu o merytoryczne dowody47. Zgodnie z art. 5 rezolucji, adne wzgldy jakiegokolwiek charakteru,
polityczne, ekonomiczne, wojskowe lub inne, nie mog stanowi uzasadnienia agresji.
Podjcie takich dziaa jest zatem nielegalne, anikt nie powinien osiga korzyci zwasnego bezprawia48 (chodzi przede wszystkim onabytki terytorialne)49.
Kluczow dla wspczesnego midzynarodowego prawa karnego regulacj stanowi
Statut Midzynarodowego Trybunau Karnego. Wart.5 ust. 1 przewidziana zostaa moliwo ponoszenia przed Trybunaem odpowiedzialnoci karnej za popenienie zbrodni
agresji, zawieszona jednak moc ustpu 2 tego przepisu do czasu sprecyzowania znaczenia
samego terminu agresji oraz okrelenia warunkw wykonywania przez Trybuna jurysdykcji
wobec tej zbrodni50. Zgodnie z zobowizaniem wynikajcym ze Statutu Sekretarz Generalny ONZ po upywie 7 lat od wejcia wycie Statutu MTK zwouje konferencj przegldow. Termin ten nie zosta jednak dotrzymany, asama konferencja odbya si dopiero
w2010r. wKampali51. Jednym zjej rezultatw byo postanowienie owprowadzeniu do Statutu MTK poprawki wpostaci art.8bis52, zgodnie zktrym zbrodni agresji jest planowanie, przygotowanie, inicjowanie lub wykonanie przez osob zajmujc pozycj pozwalajc
44
Prac podejmowaa m.in. Komisja Prawa Midzynarodowego, jednake jej dziaania przez ponad dwie
dekady nie przyczyniy si do klaryfikacji pojcia agresji. Pojawiy si take indywidualne propozycje zBoliwii, Czechosowacji, Filipin. One zkolei nawizay do tzw. definicji londyskiej. Por. P. Grzebyk, Odpowiedzialno..., s.75 inast.
45
Ibidem, 7585.
46
Pastwo jest rozumiane szeroko nie przesdza pastwowoci takiego podmiotu akt uznania, czonkostwo wONZ, aobejmuje ponadto kategori grupy pastw (art.1 pkt a) ib)).
47
Dokadniejszego omwienia tych czynw dokonamy przy analizie nowo przyjtej definicji agresji, ktra
zaczerpna ten katalog zpowyszej rezolucji.
48
De sua malitia nemo debet commodum reportare; ex iniuria ius non oritur.
49
Dokadne omawia t regulacj: M. Flemming, Definicja agresji, WPP 1975, nr 2, s.209 inast.
50
Por. tre art.121 i123 Statutu; E. Zieliska, Definicja zbrodni agresji wStatucie Midzynarodowego Trybunau
Karnego iwpolskim Kodeksie Karnym, [w:] J. Jakubowska-Hara, C. Nowak, J. Skupiski (red.), Reforma prawa
karnego. Propozycje ikomentarze, Warszawa 2008, s.673680.
51
Por. E. Karska, Dorobek Konferencji Rewizyjnej Statutu MTK ze szczeglnym uwzgldnieniem poprawki definiujcej
zbrodni agresji, Kwartalnik Prawa Publicznego, 2010, nr 3, s.939.
52
Wjzykach oficjalnych ONZ: https://treaties.un.org/doc/Publication/CN/2010/CN.651.2010-Eng.pdf.
Tumaczenie na jzyk polski podaj na podstawie Druku nr 2028, ktry mona znale pod adresem: http://
www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=2028 (22.12.2014r.)
162
Przegld Prawniczy
na sprawowanie efektywnej kontroli nad politycznymi lub militarnymi dziaaniami pastwa

lub te nimi kierowanie, aktu agresji, ktry przez swj charakter, wag lub skal wsposb
oczywisty narusza Kart Narodw Zjednoczonych53. Naley w tym miejscu nadmieni,
e przywoana definicja nie ma powszechnego charakteru, gdy zgodnie zwprowadzonym
artykuem 8bis ust. 1 postanowieniem zostaa sformuowana dla celw niniejszego Statutu. Wydaje si zatem, e nie stanowi przeszkody utrzymywanie lub przyjcie na gruncie
prawa krajowego odmiennych definicji, oczywicie o tyle, o ile nie stoj w sprzecznoci
zdefinicj statutow, gdy to stanowioby zamanie postanowie umowy. Tym samym, za
moliwe uzna naley rozszerzenie przyjtego wniej zakresu przedmiotowego przepisami
krajowymi. Wust. 2 nowego artykuu zdefiniowano zkolei pojcie akt agresji, odwoujc
si bezporednio do treci art.1 Rezolucji ZO ONZ z1974r., wskazujc, i oznacza on
uycie przez pastwo si zbrojnych przeciwko suwerennoci, terytorialnej integralnoci lub
politycznej niepodlegoci innego pastwa lub wjakikolwiek inny sposb niezgodny zKart
Narodw Zjednoczonych. Za akt agresji uznany zostanie, bez wzgldu na fakt wypowiedzenia wojny, kady znastpujcych czynw. Bdzie nim po pierwsze napa lub atak si
zbrojnych jednego pastwa na terytorium innego lub okupacja militarna, take przejciowa,
wynika ztakiej napaci lub ataku lub jakakolwiek aneksja przy pomocy siy terytorium lub
jego czci przez inne pastwo54. Za akt agresji uznaje si ponadto bombardowanie przez
siy zbrojne pastwa terytorium innego pastwa lub uycie przez pastwo jakiejkolwiek
innej broni przeciw terytorium innego pastwa; blokad portw lub wybrzey pastwa
przez siy zbrojne innego pastwa; zaatakowanie przez ldowe, morskie lub powietrzne
siy zbrojne pastwa si zbrojnych morskich albo lotniczych flot innego pastwa; uycie si
zbrojnych pastwa przebywajcych na terytorium innego pastwa, za zgod pastwa przyjmujcego, wsposb sprzeczny zwarunkami porozumienia, lub jakiekolwiek przeduanie
ich pobytu na takim terytorium po wyganiciu porozumienia; czyn pastwa polegajcy na
dopuszczeniu do uycia swego terytorium, ktre zostao udostpnione innemu pastwu,
do dokonania aktu agresji przez to inne pastwo przeciwko pastwu trzeciemu; wysyanie
przez pastwo lub wjego imieniu uzbrojonych band, grup, jednostek nieregularnych lub
najemnikw, dokonujcych przeciwko innemu pastwu aktw przemocy zbrojnej owadze
rwnowanej z czynami wskazanymi powyej lub majcych w nich znaczy udzia. Przywoany powyej katalog dziaa, ktre implikuj stwierdzenie aktu agresji, a tym samym
zaistnienia zbrodni agresji, jest specyficzn konstrukcj na gruncie Statutu MTK, bowiem
opis czynu bezprawnego dotyczy nielegalnego postpowania pastwa jako podmiotu prawa
53
Wedug odmiennego tumaczenia R. Kownackiego zbrodni agresji jest: planowanie, przygotowanie,
rozpoczcie lub przeprowadzenie przez osob bdc rzeczywicie wstanie kontrolowa polityczne lub
zbrojne dziaania pastwa lub kierowa takim dziaaniem aktu agresji, ktry ze wzgldu na swj charakter,
wag iskal stanowi wyrane naruszenie przepisw Karty Narodw Zjednoczonych. Por. R. Kownacki,
Wprowadzenie definicji zbrodni agresji do Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego, Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Biuletyn 2010, nr 92 (700).
54
Przykadem z praktyki stosunkw midzynarodowych, ktry spenia powysz przesank, a wic
mgby zosta zakwalifikowany jako akt agresji wrozumieniu Statutu MTK, jest aneksja Pwyspu Krymskiego przez Federacj Rosyjsk. Por. J. Kranz, Kilka uwag na temat aneksji Krymu przez Rosj, PiP, 2014, nr8,
s.2936; Opinia Doradczego Komitetu Prawnego przy Ministrze Spraw Zagranicznych RP wsprawie przyczenia Pwyspu Krymskiego do Federacji Rosyjskiej wwietle prawa midzynarodowego, PiP, 2014, nr 9, s.109117.
163
midzynarodowego, wywierajc jednak skutki penalne wobec osb fizycznych. Akt agresji
(act of aggresion) popenia zatem pastwo, podczas gdy zbrodnie agresji stosowna osoba
fizyczna (crime of aggresion). Akt takiego pastwa musi by powany, apogwacenie KNZ ma
oczywisty charakter55. Kwestia indywidualnej odpowiedzialnoci, uregulowana wart.25 Statutu MTK, rwnie zostaa poddana reformie wtrakcie konferencji rewizyjnej. Zdecydowano si bowiem na dodanie ustpu 3 3bis, zgodnie zktrym wodniesieniu do zbrodni
agresji, postanowienia niniejszego artykuu stosuje si wycznie do osb bdcych wstanie
skutecznie kontrolowa politycznym lub militarnym dziaaniem pastwa. Faktem jest, e
dodany przepis nie wnosi regulacji wykraczajcej poza to, co przewidziano wart.8bis, niemniej stanowi potwierdzenie ograniczenia krgu podmiotw mogcych dopuci si regulowanej wnim zbrodni. Takie ujcie znamion pozwala stwierdzi, e jest to przestpstwo
indywidualne56. Acontrario do art.26 Statutu odpowiedzialnoci karnej na podstawie Statutu
podlegaj wszystkie osoby, ktre w chwili popenienia zarzucanej im zbrodni ukoczyy
18 rok ycia. Irrelewantne jest natomiast to, czy peniy wtym czasie funkcje publiczne57.
Oznacza to, e sprawca nie moe uchroni si od odpowiedzialnoci, powoujc si na
posiadany immunitet lub inne przywileje.
Wracajc natomiast do katalogu aktw, zjzykowego brzmienia art.8bis ust. 2 wynika,
e czyny wnim wyliczono enumeratywnie, awic stanowi one zamknity zbir. Naley
pochwali tak konstrukcj tego przepisu, poniewa wprowadza ona pewno co do ewentualnej kwalifikacji prawnej, a poza tym jej przedmiotowy zakres jest na tyle szeroki, e
obejmuje znane zhistorii dziaania, ktre wielokrotnie byway dawniej, bez wicej regulacji prawnej, uznawane za agresj. Badajc bliej poszczeglne ustpy, mona ponadto doj
do wniosku, e zapewniono stosown elastyczno opisanych wnich okolicznoci, przez
co nie powinno by kopotu zich praktyczn aplikacj do okrelonych stanw faktycznych
wprzyszoci.
Definicje te nie obowizuj jednak jeszcze w powszechnym prawie midzynarodowym. Jak dotychczas nie ratyfikowao ich bowiem co najmniej 30 pastw-stron58, co stanowi
55
Por. zmiany wElementach Definicji Zbrodni, ktre zawieraj wskazwki interpretacyjne do Statutu.
Przydawka oczywisty odnosi si do naruszenia KNZ wsposb obiektywny. Naruszenie mona stwierdzi, jeeli dojdzie do spenienia trzech przesanek: charakter, waga oraz skala dziaania. Nadmieni naley,
e odpowiedzialno jednostki nie wycza odpowiedzialnoci pastwa na podstawie zasad odpowiedzialnoci pastw wprawie midzynarodowym (por. rwnie tre art.25 ust. 4 Statutu MTK).
56
Podzieli naley stwierdzenie E. Zieliskiej, e podmiotem tego przestpstwa moe by take osoba
spoza cisego krgu politycznego iwojskowego przywdztwa pastwa (awic nie tylko osoba, ktra wtrybie pozakonstytucyjnym zagarna wadz, lecz rwnie ta, ktra ma na ni faktyczny wpyw). E. Zieliska,
Definicja zbrodni agresji wpolskim kodeksie karnym wkontekcie art.8bis Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego, Instytut Wymiaru Sprawiedliwoci, Warszawa 2010, s.13. Por. http://www.iws.org.pl/pliki/
files/AR_Zieli%C5%84ska%20Zbr%20agresji.pdf (22.12.2014).
57
Por. tre art.27 i28 Statutu.
58
Na dzie 1 grudnia uczynio to 19 pastw. Reprezentujca Polsk wiceminister Henryka Mocicka-Dendys zoya dokumenty ratyfikacyjne na forum Midzynarodowego Trybunau Karnego 25 wrzenia
2014 r. Natomiast ustawa z dnia 21 lutego 2014 r. o ratyfikacji poprawek do Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego, sporzdzonego wRzymie dnia 17 lipca 1998r., przyjtych podczas
164
Przegld Prawniczy
obligatoryjny wymg ich obowizywania zgodnie z art. 15bis59. Z kolei wszczcie cigania sprawcw zbrodni agresji, zgodnie zart.15ter, bdzie mogo nastpi najwczeniej po
1stycznia 2017r., jeeli pastwa podejm tak decyzj na kolejnej konferencji przegldowej.
2.3. Wojna napastnicza czy zbrodnia agresji wKodeksie karnym?
Rozwaania interdyscyplinarne
Jak byo to wskazane ju wczeniej, wart.117 k.k. ustawodawca zdecydowa si na

wykorzystanie konstrukcji wojny napastniczej. Nowo przyjta regulacja statutowa dotyczy
natomiast agresji. Podkrela si od dawna, e s to pojcia czsto uywane zamiennie, cho
agresja jest pojciem majcym szerszy zakres przedmiotowy, obejmuje bowiem rwnie te
dziaania, ktre ju naruszajc pokj midzynarodowy, wci nie s wojn lub, innymi sowy,
konfliktem zbrojnym60.
Porwnanie zakresu art.117 1 k.k. zart.8bis ust. 1 Statutu MTK prowadzi do wniosku, e regulacja krajowa jest wsza od tej przyjtej na konferencji rewizyjnej. Dojcie do
takiego wniosku jest jednak moliwe tylko wtedy, gdy za Piotrem Hofmaskim przyjmiemy wsk koncepcj wojny napastniczej61 wpolskiej regulacji karnej. Innym przejawem
takiego stanu rzeczy jest wyrane wskazanie przy omawianiu aktu agresji, e mamy zni do
czynienia bez wzgldu na fakt wypowiedzenia wojny. Polski kodeks jest wtym zakresie
bardziej restrykcyjny karalne jest wszczcie lub prowadzenie62. Wtej sytuacji, gdy obowizujcy wk.k. zakres karalnoci jest wszy, naleaoby si zastanowi, czy moliwe byoby,
po wejciu wycie tych poprawek Statutu przy rwnoczesnym braku nowelizacji stosownych postanowie rozdziau XVI k.k., bezporednie stosowanie postanowie Statutu
rozszerzajcych pole kryminalizacji tak, aby utrzyma pierwszestwo krajowego systemu
karnego przed midzynarodowym wobliczu funkcjonujcej zasady komplementarnoci63.
konferencji rewizyjnej wKampali (rezolucje nr 5 i6) wdniach 10 i11 czerwca 2010r., na mocy ktrej
zezwolono na zwizanie si tymi poprawkami wesza wycie 3 maja 2014r. (Dz.U. 2014, poz. 500).
59
Oimplikacjach wynikajcych zratyfikacji tych poprawek pisze E. Zieliska wraporcie przygotowanym
dla Instytutu Wymiaru Sprawiedliwoci pt. Definicja zbrodni agresji wpolskim kodeksie karnym wkontekcie art.8bis Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego. Istotne zwaszcza wydaje
si wskazanie na potrzeb nowelizacji art.117 k.k. wcelu dostosowania jego treci do przyjtej definicji
agresji. Por. przypis 56.
60
Takie ujcie prezentuj M. Flemming, J. Wojciechowska: [w:] A. Wsek, R. Zawocki (red.), Kodeks karny.
Cz szczeglna, Komentarz do art.117221, t.I, Warszawa 2010, s.16. Odmienne, bdne wopinii autora tego
artykuu zdanie prezentuje K. Banasik, wskazujc, i badane zasigi kryminalizacji wzasadzie pokrywaj
si. Por. K. Banasik, Od zbrodni przeciwko pokojowi do zbrodni agresji, Palestra 2012, nr 56, s.108.
61
Dokadniej brak zgody wdoktrynie opisuje wpierwszej czci pracy, omawiajc art.117 k.k.
62
Por. uwagi na temat wszczcia wpierwszej czci pracy.
63
Zgodnie zart.1 Statutu MTK Trybuna ma charakter komplementarny wstosunku do krajowych systemw wymiaru sprawiedliwoci wsprawach karnych. Por. E. Socha, Zbieno akomplementarno jurysdykcji
midzynarodowych trybunaw karnych isdw karnych, Wrocaw 2004, s.120141; R.S. Clark, Complementarity and
the crime of aggression, [w:] C. Stahn, M.M. El Zeidy (eds.), The International Criminal Court and Complementarity.
From Theory to Practice, New York 2011, p. 721744.
165
Aby odpowiedzie na to pytanie, naley najpierw okreli charakter Statutu jako umowy
midzynarodowej wkrajowym porzdku prawnym.
Statut MTK zosta ratyfikowany za uprzedni zgod wyraon wustawie64. Zgodnie
zart.91 Konstytucji ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej ogoszeniu wDzienniku
Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi cz krajowego porzdku prawnego ijest stosowana bezporednio (). Wprzypadku umw ratyfikowanych za uprzedni zgod wyraon
wustawie, taka umowa ma pierwszestwo przed ustaw, jeeli umowy tej nie da si pogodzi
zustaw. Poprawki zKampali, tak jak sam Statut MTK, weszy wycie procedur wyraenia
zgody na ich ratyfikacj przepisami ustawy65. S wic czci krajowego porzdku prawnego
istoj wyej whierarchii rde prawa (powszechnie obowizujcego66) od ustawy karnej67.
Stosowanie umw midzynarodowych mona rozumie dwojako68. Wsko, gdy stosowny podmiot moe przyporzdkowa normy prawa midzynarodowego do indywidualnej sytuacji, wwyniku czego powstaje norma indywidualna ikonkretna oraz szeroko, gdy
uprawniony organ posiada na podstawie takiego aktu kompetencje do dokonania czynnoci
konwencjonalnej prawnie doniosej69. Wkontekcie pierwszego rozumienia bezporedniego
stosowania celne uwagi prezentuj Wadysaw Czapliski iAnna Wyrozumska, wedug ktrych ma to znaczenie przede wszystkim wsytuacjach, gdy istnieje luka wsystemie prawa
krajowego, gdy dane zagadnienie regulowane jest wycznie lub w znacznej czci tylko
przez prawo midzynarodowe lub gdy istnieje sprzeczno midzy norm krajow anorm
midzynarodow, ktrej nie da si pogodzi wdrodze wykadni prawa krajowego70.
Wiedzc, na czym polega bezporednie stosowanie, naleaoby si wtym miejscu
zastanowi, kiedy umowa midzynarodowa posiada walor samowykonalnoci. W doktrynie wskazuje si, e norma spenia powysze kryterium, gdy jest precyzyjna, czyli
Rzd RP wnis do Sejmu projekt ustawy oratyfikacji Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego 4 grudnia 2000r. (por. Druk nr 2431). Komisja Spraw Zagranicznych iKomisja Sprawiedliwoci iPraw Czowieka przyjy sprawozdanie 21 czerwca 2001r. (por. Druk nr 3096). Sejm przyj
ustaw dnia 5 lipca 2001r., ktra nastpnie zostaa zaaprobowana przez Senat, nie wnoszcy jakichkolwiek
poprawek. Prezydent dnia 9 padziernika dokona ratyfikacji Statutu, ktry wszed wycie wstosunku do
Polski 1 lipca 2002r.
65
Naley nadmieni, e ustawa ratyfikacyjna stanowi element transformacji umowy midzynarodowej do
prawa wewntrznego. Tym samym moe by uznana za form stanowienia prawa. Por. R. Kwiecie, Prawo
midzynarodowe aprawo wewntrzne wwietle projektu konstytucji, PS 1997, nr 1, s.4243. Odmiennie wpolemice
ztekstem R. Szafarz twierdzi A. Wyrozumska. Por. A. Wyrozumska, Skuteczno norm prawa midzynarodowego
wprawie wewntrznym wwietle nowej Konstytucji, PiP 1998, z. 4, s.7985.
66
A. Wasilkowski, Prawo krajowe prawo wsplnotowe prawo midzynarodowe. Zagadnienia wstpne, [w:] M. Kruk
(red.), Prawo midzynarodowe iprawo wsplnotowe wwewntrznym porzdku prawnym, Warszawa 1997, s.11.
67
Jest to przykad tzw. transformacji szczegowej, polegajcej na tym, e wosobnym akcie prawotwrczym organ pastwowy wyraa zgod na to, aby konkretna norma midzynarodowa (np. umowa) staa si
norm prawa krajowego, przy czym norma taka zostaje wpastwie ogoszona urzdowo. Por. K. Skubiszewski, Prawo midzynarodowe wporzdku prawnym pastwa, [w:] Prawo midzynarodowe aprawo wewntrzne wwietle dowiadcze pastw socjalistycznych, Warszawa 1980, s.2930.
68
B. Banaszak, op.cit., s.531532.
69
Np. uchwalenie ustawy, wydanie wyroku.
70
W. Czapliski, A. Wyrozumska, Sdzia krajowy wobec prawa midzynarodowego, Warszawa 2001, s.118.
64
166
Przegld Prawniczy
konstruujca jasn regu zachowania (np. prawo lub obowizek jednostki); gdy jest bezwarunkowa, co oznacza, e nie pozostawia pastwu czonkowskiemu swobody dziaania; oraz gdy jest zupena, czyli nie wymaga wydania ustawy do swojego wykonania71.
Powysze uwagi wyjaniaj charakter bezporedniego stosowania, lecz brakuje w nich
elementu penalnego. Z tego wzgldu pojawia si pytanie: czy istnieje obecnie moliwo
poniesienia odpowiedzialnoci karnej przed sdem krajowym na podstawie aktu prawnego
innego ni ustawa? Art. 42 ust. 1 Konstytucji wyranie wskazuje, e odpowiedzialnoci karnej
podlega ten tylko, kto dopuci si czynu zabronionego pod grob kary przez ustaw obowizujc wczasie jego popenienia (nullum crimen nulla poena sine lege). Wydaje si, e przepis
ten nie artykuuje jednak absolutnej wycznoci ustawy jako podstawy odpowiedzialnoci
karnej, lecz wycznie wskazuje, e akty prawne znajdujce si poniej ustawy whierarchii rde prawa nie mog stanowi podstawy do pocignicia do odpowiedzialnoci karnej. Wniosek ten nie stoi wsprzecznoci zadnym ze wskazywanych przez doktryn uzasadnie zasady
wycznoci ustawy wprawie karnym72. Po pierwsze, Statut MTK nie neguje gwarancji wolnoci jednostki przed arbitralnymi wyrokami wadcy czy sdziego, lecz je umacnia. Po drugie,
nie osabia on roli parlamentu wksztatowaniu prawa ingerujcego wsfer praw iwolnoci
jednostki, gdy dla inkorporacji umowy midzynarodowej do krajowego porzdku prawnego
obligatoryjny wymg stanowi uzyskanie jego zgody. Po trzecie, odzwierciedla przyjt wrodzimym prawotwrstwie koncepcj budowy normy prawnej generalnej iabstrakcyjnej. Trudno
ponadto byoby take uargumentowa odejcie od zasady winy wjego przepisach. Wkocu
sam Statut MTK, jak iwprowadzone do niego poprawki podlegaj publikacji wDzienniku
Ustaw. Wydaje si wic, e zasada nullum crimen nulla poena sine lege nie przesdza oniemonoci
wykorzystania umowy midzynarodowej ratyfikowanej za uprzedni zgod wyraon wustawie jako podstawy odpowiedzialnoci karnej wpastwie.
Konstytucja wyraa zasad, e norma samowykonalna pochodzca zumowy midzynarodowej inkorporowanej do krajowego porzdku prawnego zgodnie zprocedur przewidzian wart.91 ust. 1 i2, moe stanowi podstaw odpowiedzialnoci karnej jednostki73. To
jednak, czy dana norma spenia powysze kryterium, ocenia de facto sd wtrakcie ustalania
podstawy prawnej orzekania wokrelonej sprawie74. Uczyni tak Sd Najwyszy wuchwale
71
Definicja zaczerpnita od: W. Czapliski, A. Wyrozumska, Prawo midzynarodowe publiczne. Zagadnienia
systemowe, Warszawa 2004. Wedug Bartosza Liewskiego istot normy samowykonalnej jest moliwo jej
zastosowania, bez koniecznoci doprecyzowania czy zapewnienia jej realizacji poprzez stanowienie aktw
wykonawczych. Ztego wynika, e norma taka musi precyzyjnie formuowa dyspozycj, wramach ktrej
wskazuje czyn nakazany, zakazany, uprawnienie bd jasno okrelon kompetencj. Por. B. Liewski, Norma prawa midzynarodowego anorma prawa krajowego, Annales Universitatis Mariae Curie-Skodowska, Lublin
2003/2004, Vol. L/LI, s.127136.
72
W. Wrbel, Zmiana normatywna izasady intertemporalne wprawie karnym, Zakamycze 2003, s.102 inast.,
azwaszcza podana przez autora literatura.
73
Podzielenia wymaga opinia, zgodnie zktr konstytucja nie uzalenia bezporedniego obowizywania
przepisw od ich samowykonalnoci. Por. W. Czapliski, Prawo midzynarodowe aprawo wewntrzne wprojekcie konstytucji RP (uwagi na tle artykuu Anny Wyrozumskiej), PiP 1997, z. 2, s.100.
74
R. Kwiecie wskazuje, e chodzi wistocie oich bezporednie stosowanie przez oglnie okrelone organy pastwowe. Por. R. Kwiecie, Transformacja umw midzynarodowych jako forma stanowienia prawa wpastwie
(zuwzgldnieniem praktyki polskiej), PiP 1997, z. 4, s.1415.
167
z17 marca 2000r.75, wktrej wypowiada si na temat normy zawartej wart.1 konwencji
z1951r. dotyczcej zwalczania handlu ludmi ieksploatacji prostytucji76. Sd Najwyszy
uzna, e bezporednie stosowanie przez sdy karne wskazanego przepisu nie jest moliwe
ze wzgldu na jego ksztat. Adresatem normy bya bowiem nie jednostka, lecz pastwo,
ktre wic si t umow, przyjo zobowizanie do wprowadzenia wprawie wewntrznym stosownej normy prawnej. Sd Najwyszy wskaza ponadto, e moliwe jest bezporednie stosowanie przez polski sd karny wmyl art.91 ust. 2 Konstytucji RP takiego
przepisu zawartego w umowie midzynarodowej, ktry nie tylko definiuje przestpstwo,
ale ponadto okrela kar. Tym samym, poprzez dokadne sprecyzowanie minimalnych
wymogw wzgldem umowy midzynarodowej, ktra wprowadza penalizacj okrelonych
czynw, Sd Najwyszy wskaza na praktyczne ograniczenia moliwoci stosowania takich
norm przez sdy karne. Z kolei gosy doktryny, zasadniczo zbiene z powyszym orzeczeniem Sdu Najwyszego, popieray powszechnie tez, i niektre regulacje prawa midzynarodowego mog bezporednio obowizywa wpolskim prawie karnym. Wymogiem
dopuszczalnoci bezporedniego stosowania przepisw umw midzynarodowych wedug
Lecha Gardockiego powinna by ich dokadno77. Dla osignicia tego celu nie byoby
nawet konieczne uchwalanie odrbnej ustawy. Tosame stanowisko zajmowa take Marian
Cielak, optujc za transformacj takich norm do krajowego porzdku prawnego78. Podobnie twierdzili Stanisaw Buchaa zAndrzejem Zollem79 oraz Andrzej Marek80.
Poprawki wprowadzone do Statutu MTK, aratyfikowane przez Polsk, speniaj poowicznie oba powysze wymogi. Definicja zbrodni agresji charakteryzuje si precyzyjnoci,
a jej adresatem jest osoba fizyczna, nie pastwo. Problem stanowi natomiast okrelenie
sankcji karnej. Prawd jest, e Statut MTK okrela katalog kar, ktre mog zosta orzeczone
wzgldem oskaronego. Zgodnie zart.77 ust. 1 Statutu MTK (katalog kar) Trybuna moe
wymierzy albo kar pozbawienia wolnoci wymierzon na czas oznaczony, nie przekraczajcy 30 lat lub kar doywotniego pozbawienia wolnoci. Wustpie drugim przewidziano
ponadto rodki karne, ktre mog by orzeczone obok kary gwnej. Podane wymiary kary
nie s jednak kompatybilne ztymi przewidzianymi wKodeksie karnym. Inn kwesti jest,
e art.77 Statutu MTK wyranie wskazuje, e kary te podlegaj stosowaniu przez Midzynarodowy Trybuna Karny. Mimo i powysz odmienno katalogu kar okrela akt prawny
owyszej mocy obowizywania wkrajowym porzdku prawnym od ustawy, nie moe to
jednak prowadzi do wniosku, jakoby sd krajowy mg orzec kar za popenienie zbrodni
Uchwaa Izby Karnej Sdu Najwyszego wskadzie 3 sdziw zdnia 17 marca 2000r., IKZP 1/00,
Wokanda 2000, nr 8, poz. 19.
76
Zgodnie zjego treci: Strony niniejszej konwencji zgadzaj si ukara kadego, kto dla zaspokojenia
namitnoci innej osoby: 1) dostarcza, zwabia lub uprowadza wcelach prostytucji inn osob, nawet za
jej zgod; 2) eksploatuje prostytucj innej osoby, nawet za jej zgod. (Dz.U. 1952 nr 41, poz. 278); Por.
J.W. Wjcik, Prawne aspekty handlu ludmi, [w:] J.W. Wjcik (red.), Przeciwdziaanie przestpczoci zorganizowanej.
Zagadnienia prawne, kryminologiczne ikryminalistyczne, Warszawa 2011, s.224264.
77
L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1994, s.47.
78
M. Cielak, Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujcia, wyd. 2, Warszawa 1994, s.20.
79
K. Buchaa, A. Zoll, Polskie prawo karne, Warszawa 1995, s.61.
80
A. Marek, Polskie prawo karne. Cz oglna, Bydgoszcz 1992, s.56.
75
168
Przegld Prawniczy
agresji zgodnie zkatalogiem kar okrelonym wart.77 Statutu. Zasad t okrela explicite
art.80 Statutu MTK81.
Zpowyszego wynika, e Statut MTK, jak ipoprawki do Statutu, ktre obowizuj
w krajowym porzdku prawnym od 3 maja 2014 r., nie s normami samowykonalnymi,
awic nie mogyby stanowi podstawy odpowiedzialnoci karnej przed sdem krajowym.
Nie naley jednak uznawa za trafne uzasadniania tej konkluzji, wzwizku zomawianymi
poprawkami do Statutu MTK, treci ustpu 4 do zacznika nr 382 rezolucji 6 przyjtej na
konferencji wKampali oraz art.10 Statutu MTK. Przepisy te wskazuj na relacje zachodzce midzy Statutem MTK aprawem midzynarodowym zjednej strony, jak iprawem
krajowym stron Statutu zdrugiej. Po pierwsze, oznacza to, e adne postanowienia Statutu
MTK, jak ipoprawki do niego nie bd interpretowane jako ograniczajce lub wyczajce
wjakikolwiek sposb istniejce lub rozwijajce si normy prawa midzynarodowego obowizujce dla celw innych ni statutowe. Dla krajowej regulacji karnej powysze postanowienie naley uzna za cakowicie irrelewantne. Po drugie, wskazuje si, e nie bd one
interpretowane jako wprowadzajce prawo lub obowizek wykonywania jurysdykcji krajowej wzgldem aktu agresji popenionego przez inne pastwo. Ta klauzula zkolei tylko poowicznie wyjania analizowane zawioci interpretacyjne. Wynika to po pierwsze zfaktu, i
nie dotyczy ona kadego aktu agresji. Po drugie, wskazuje ona wycznie na to, jakie bdzie
nastpstwo braku regulacji krajowej wodniesieniu do zbrodni agresji, co jednake mona
byoby wywie ztym samym skutkiem zsamej zasady komplementarnoci (art.1 Statutu
MTK). Przyjta zostaa zatem, czemu trudno si zreszt dziwi, perspektywa Midzynarodowego Trybunau Karnego, anie krajowego sdu karnego. Po trzecie natomiast, nie wyja
nia ona, czy implementacja porednia postanowie Statutu MTK do krajowego porzdku
prawnego ma wpyw na krajowe regulacje prawne oraz dziaalno krajowego sdownictwa, chociaby poprzez moliwo odwoania do jego postanowie, czy ma na celu tylko
iwycznie umocowanie funkcjonowania Trybunau wodniesieniu do zbrodni znajdujcych
si wzakresie jego jurysdykcji, popenionych na terytorium tego pastwa lub przez osoby
znajdujce si na takim terytorium. Wykorzystanie tych przepisw jako argumentw przez
Rzdowe Centrum Legislacji naley uzna za wysoce nieprzekonujce83.
Wobec zasadniczych rnic, ktre istniej midzy regulacj krajow imidzynarodow
wodniesieniu do zbrodni agresji (wojny napastniczej), warto przeanalizowa, wjakim stopniu moe doj do wspstosowania ich postanowie.
Wspstosowanie moe by zaliczone do sfery bezporedniego stosowania84. Oznacza
ono, e podmiot stosujcy prawo powinien, uwzgldniajc pierwszestwo umowy midzynarodowej wobec ustawy, dawa pierwszestwo takim rozwizaniom, ktre najlepiej realizuj
81
Art. 80 Statutu MTK (Niezaleno krajowego stosowania sankcji karnych iprawa krajowego) adne
zpostanowie niniejszej czci nie wyklucza stosowania przez pastwa kar przewidzianych wich prawie
krajowym ani prawa pastw, ktre nie przewiduj kar opisanych wtej czci.
82
Por. Zaoenia interpretacyjne dotyczce poprawek do Rzymskiego Statutu Midzynarodowego Trybunau Karnego wzakresie zbrodni agresji.
83
Por. http://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=2028, s.26 (22.12.2014).
84
B. Banaszak, op.cit., s.534.
169
postanowienia Konstytucji i umowy midzynarodowej85. Innymi sowy, w analizowanym

przypadku organ krajowy, dokonujc wykadni art.117 k.k., azarazem dekodujc norm
prawn w tym przepisie zawart, musi uwzgldni tre Konstytucji oraz Statutu MTK
i jego poprawek. Podobn metodyk wykadnicz posuy si zreszt Sd Wojewdzki
w Olsztynie w swoim orzeczeniu z 8 czerwca 1982 r.86, ktry posikowo odwoa si do
prawa midzynarodowego (art.15 MPPOiP87) dla modyfikacji jzykowego brzmienia przepisu (art.61 dekretu ostanie wojennym88), aby osign efekt zgodny znormami paktw89.
Wydaje si, e granic takiej promidzynarodowej wykadani byby wobec tego wycznie
rezultat contra legem, co oznacza, e wspstosowanie normy krajowej znorm orodowodzie
midzynarodowym moe prowadzi tylko do takiego rezultatu, ktry nie bdzie odpowiada efektom zastosowania wykadni rozszerzajcej. Innymi sowy, norma prawnomidzynarodowa moe, wmojej opinii, wycznie zawa sfer kryminalizacji normy krajowej.
Przenoszc rozwaania teoretyczne na zastosowanie praktyczne, naleaoby si wtym
miejscu zastanowi, jaki rezultat mgby zosta osignity wwyniku wykorzystania tej metody.
Jeeli chodzi o podmiot przestpstwa, to midzy analizowanymi regulacjami istnieje
sprzeczno. Zgodnie z przewaajcym zdaniem doktryny przestpstwo wszczcia lub
prowadzenia wojny napastniczej jest, jak zostao to wskazane uprzednio, przestpstwem
powszechnym. Z kolei statutowa zbrodnia agresji jest przestpstwem indywidualnym90.
Wtej sytuacji wydaje si, e sd powinien optowa za zaweniem odpowiedzialnoci karnej. Uzna naley, e wbrew literalnemu brzmieniu art.117 k.k. okrela przestpstwo indywidualne, ktre moe by popenione tylko przez osob zajmujc pozycj pozwalajc na
sprawowanie efektywnej kontroli nad politycznymi imilitarnymi dziaaniami pastwa lub
te nimi kierowanie91.
Przedmiot ochrony jest w przypadku obu przepisw taki sam. W obu regulacjach
przyjmuje si, e agresja jest najpowaniejszym inajniebezpieczniejszym przejawem nielegalnego uycia siy92, o czym w przypadku regulacji krajowej wiadczy wprowadzenie
najsurowszej wcaym Kodeksie karnym sankcji karnej.
Mniej czytelne s relacje dotyczce znamion strony przedmiotowej, aprzede wszystkim czynnoci sprawczych. Statut MTK wprowadza kryminalizacj planowania, przygotowania, inicjowania lub wykonania (dokonania) aktu agresji. Art. 117 1 k.k. mwi natomiast
Ibidem, s.534535.
II K 8/82. Podaj za: J. Kochanowski, Zzagadnie ogoszenia ustawy karnej (Schuldtheorie azasada lex retro
non agit), Studia Iuridica 1991, t.XIX, s.140.
87
Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich iPolitycznych otwarty do podpisu wNowym Jorku dnia
19grudnia 1966r. (Dz.U. 1977 nr 38, poz. 167).
88
Dekret zdnia 12 grudnia 1981r. ostanie wojennym (Dz.U. 1981 nr 29, poz. 154).
89
Czyli, e lex retro non agit rwnie wokresie stanw szczeglnych.
90
Dziwi moe natomiast stwierdzenie znajdujce si wuzasadnieniu doczonym do projektu ustawy
oratyfikacji poprawek (przyp. 83), jakoby przestpstwa wobu regulacjach miay powszechny charakter. Nie
wydaje si mie ono jakiegokolwiek uzasadnienia, zwaszcza wprzypadku poprawek do Statutu MTK.
91
Wwyniku takiego rozumowania osigamy susznie negowany uprzednio pogld M. Flemminga oraz
J.Wojciechowskiej.
92
Por. rezolucja 6 zacznik nr 3 ust. 6.
85
86
170
Przegld Prawniczy
wycznie owszczciu lub prowadzeniu wojny napastniczej, aw2 przewiduje si karalno

przygotowania. Poza zasigiem kryminalizacji znajduje si za to planowanie. Wdoktrynie
podkrela si jednak, e mimo braku wyranej podstawy normatywnej do pocignicia do
odpowiedzialnoci karnej za sporzdzanie planw dziaania, tak podstaw mona wywie
zart.18 1 k.k. Wedug tego rozumowania, czynno przygotowania miaaby obejmowa,
jako pojcie zbiorcze, rwnie planowanie93. Pogld ten naley uzna za trafny. Jednak de lege
ferenda warto byoby wyczerpujco okreli podlegajce karze czynnoci sprawcze.
Poprawki wprowadzone do Statutu MTK nie przewiduj odpowiedzialnoci za
publiczne nawoywania lub pochwalanie zbrodni agresji94. Czyni to natomiast Kodeks karny
wart.117 3 k.k. Regulacja krajowa jest wic oczywicie szersza od przyjtej wpoprawkach
zKampali. Brak takiej regulacji wStatucie MTK czyni wtym zakresie regulacj kodeksow
wyczn podstaw prawn odpowiedzialnoci jednostki.
Brak odwoania si do definicji agresji, jak i sam brak takowej definicji w Kodeksie
karnym nie ma wpywu de lege lata na wykadni art.117 k.k. Inn kwesti s wnioski de lege
ferenda.
Z powyszych uwag wynika, i mimo czytelnej zalenoci hierarchicznej pomidzy
regulacj statutow a Kodeksem karnym, wci za podstaw odpowiedzialnoci karnej
wszczcia lub prowadzenia wojny napastniczej naley uznawa art.117 k.k. Kryminalizacji
podlega wic wojna napastnicza, anie zbrodnia agresji. Ztych wzgldw, optymalnym rozwizaniem praktycznym wydaje si by korzystanie przez organy krajowe zzasady wspstosowania obu regulacji iwprzypadku sporu doktrynalnego, jak ten zarysowany wodniesieniu do podmiotu przestpstwa, sprzyjaniu wykadni prostatutowej.
2.4. Prace legislacyjne
Wuzasadnieniu do projektu ustawy, za ktrej pomoc miano wyrazi zgod na ratyfikacj przez Prezydenta RP poprawek do Statutu MTK ujawniono, e przyjte wKampali
poprawki zostay uznane za suszne zarwno wcaoci, jak ikade zpostanowie wnich
zawartych zosobna95. Trudno obardziej czytelny sygna wyraajcy potrzeb przeprowadzenia reformy regulacji krajowej ni stwierdzenie, i zasadne jest znowelizowanie art.117
k.k., tak aby jego zakres odpowiada wprowadzonej do Statutu zbrodni agresji. Ze wskazanego dokumentu wynika ponadto, e Ministerstwo Sprawiedliwoci planuje doczenie
odpowiedniej zmiany wart.117 k.k. do planowanego projektu kompleksowej nowelizacji
czci szczeglnej Kodeksu karnego, ktrej przygotowanie przez Komisj Kodyfikacyjn
Prawa Karnego jest planowane wtym roku.
Komisja Kodyfikacyjna przedstawia w projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks
karny oraz niektrych innych ustaw z5 listopada 2013 roku propozycj modyfikacji art.117
A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s.270.
Krytycznie wypowiada si na ten temat Eleonora Zieliska, wskazujc, i zarwno nawoywanie do
zbrodni agresji, jak ijej pochwalanie powinny by przewidziane wpoprawkach do Statutu MTK. Podzielenia wymaga take uwaga, e wrazie reformy powinny by to przestpstwa powszechne, wodrnieniu od
art.8bis. Por. E. Zieliska, s.14 Raportu.
95
Por. przypis 83.
93
94
171
k.k., zgodnie zktr 1 miaby brzmie: Kto, naruszajc prawo midzynarodowe, dopuszcza si aktu agresji przeciwko innemu pastwu, wszczeglnoci przez (1) uycie siy zbrojnej
przez pastwo przeciwko suwerennoci, terytorialnej integralnoci lub politycznej niepodlegoci innego pastwa, (2) wspieranie podobnego do wskazanego wpkt 1 dziaania nieregularnych lub najemnych grup o charakterze zbrojnym, podlega karze pozbawienia wolnoci
na czas nie krtszy od lat 12, karze 25 lat pozbawienia wolnoci albo karze doywotniego
pozbawienia wolnoci96. Zprojektowanym przepisem nasuwa si kilka refleksji. Po pierwsze,
Komisja miaa zamiar oparcia tego paragrafu na konstrukcji podwjnej bezprawnoci czynu
(naruszajc prawo midzynarodowe), ktra jest ju zawarta winnych przepisach rozdziau
szesnastego Kodeksu karnego (np. art. 120 k.k., art. 121 1 k.k., art. 122 12 k.k. itd.).
Po drugie, speniony zosta postulat implementacji terminologii ze Statutu MTK, czyli pojcia aktu agresji wcelu okrelenia dziaania pastwa przeciwko pastwu, wwyniku czego
dochodzi do popenienia zbrodni agresji przez okrelon jednostk. Po trzecie, wykorzystano
sformuowanie wszczeglnoci, okrelajce otwarty katalog wymienionych wdwch punktach czynnoci sprawczych. Ten zabieg prowadziby do niedookrelenia czynnoci sprawczych
kwalifikowanych jako akt agresji, czyli zastosowania szerszego podejcia ni jest to wprzypadku Statutu MTK. Po czwarte, wymienione wobu punktach dziaania kwalifikowane jako
akt agresji nie obejmuj wszystkich spord tych, wymienionych wart.8bis ust. 2 pkt ag
Statutu. Wykorzystana technika nie budzi jednak zastrzee przede wszystkim ze wzgldu na
rwnoczesne niedookrelenie samych aktw agresji. Zastanawia si natomiast mona, czy
rzeczywicie istniej przesanki ku rezygnacji zinkorporowania in extenso definicji statutowej,
skoro stosunkowo niedawno wykonawcze iustawodawcze organy krajowe wyraziy zgod na
jej implementacj bez jakichkolwiek zastrzee. Sankcja karna nie ulegaby natomiast zmianie.
Proponowano za to uchylenie art.117 3 k.k., obejmujc jednake zasigiem art.126b k.k.
art.117 1 k.k. Byby to zabieg poyteczny, prowadzcy bowiem do zwikszenia spjnoci
rozdziau szesnastego, gdy obecny art.117 3 k.k. pokrywa si przedmiotowo zart.126b
k.k., abudowa tego drugiego, jako przepisu zbiorczego, bez najmniejszej zmiany normatywnej
powinna wchon regulacj zart.117 3 k.k. Wswej opinii do projektu Komisja Kodyfikacyjna nie odwouje si do zmian przewidzianych przez ni wanalizowanym rozdziale97.
W rzdowym projekcie ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny oraz niektrych
innych ustaw z projektami aktw wykonawczych z 15 maja 2014 r., ktry obecnie jest
przedmiotem prac parlamentarnych98, przywoane powyej przepisy zostay pominite99.
Wnajbliszej nowelizacji Kodeksu karnego nie dojdzie tym samym do nowelizacji art.117
http://bip.ms.gov.pl/pl/dzialalnosc/komisje-kodyfikacyjne/komisja-kodyfikacyjna-prawa-karnego/
(22.12.2014).
97
(22.12.2014).
98
3 grudnia 2014 roku przyjto sprawozdanie Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian wkodyfikacjach
orzdowym projekcie ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny oraz niektrych innych ustaw, poselskim
projekcie ustawy ozmianie ustawy Kodeks karny, senackim projekcie ustawy ozmianie ustawy Kodeks
karny oraz ustawy Kodeks karny wykonawczy (druk 2981). Por. przebieg prac od 15 maja 2014r.: http://
www.sejm.gov.pl/sejm7.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2393 (22.12.2014).
99
http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/2/projekt/194900 (22.12.2014).
96
172
Przegld Prawniczy
k.k. tak, aby odpowiada on ratyfikowanym przez Rzeczpospolit poprawkom zKampali.

Komisja Kodyfikacyjna ani wopinii do rzdowego projektu, ani wpniejszym krytycznym owiadczeniu wskazujcym na zasadnicze rnice pomidzy obydwoma projektami,
nie ustosunkowaa si do interesujcego nas zagadnienia100.
3. Podsumowanie
Podstawow konstatacj z prowadzonych w tym artykule rozwaa powinno by

stwierdzenie, e wnajbliszej przyszoci ustawodawca winien dokona stosownej reformy
art.117 k.k. wcelu uzyskania efektu normatywnego takiego samego lub szerszego od tego
przewidzianego wpoprawkach zKampali. Wten sposb krajowy system odpowiedzialnoci jednostki wci bdzie jurysdykcj wiodc, aMidzynarodowy Trybuna Karny peni
bdzie funkcj wycznie subsydiarn wrazie zaistnienia stosownych przesanek okrelonych wStatucie MTK. Kwesti otwart pozostaje take moliwo dopisania wyczerpujcej definicji agresji wart.115 k.k. tak, aby unikn wprzyszoci jakichkolwiek wtpliwoci natury przedmiotowej101. Natomiast w obliczu dywagacji natury karno-konstytucyjnej
naley ponownie podkreli, e wci obowizujcym wprawie krajowym przepisem jest
art. 117 k.k. Interesujca perspektywa midzynarodowoprawna, zgodnie z ktr w razie
konfliktu normy krajowej zmidzynarodow przesdza norma tego pierwszego systemu102,
w praktyce sdowego stosowania prawa wydaje si by wycznie teoretyczn koncepcj
nieodzwierciedlajc rzeczywistego stanu rzeczy. Doktryna jest zreszt wtej kwestii podzielona, asama problematyka wymaga niewtpliwie szerszej analizy103. Warta uwagi wydaje si
by natomiast zaprezentowana metoda wspstosowania przepisw krajowych imidzynarodowych. Wtym miejscu stosowne jest take pochwalenie prac Komisji Kodyfikacyjnej
Prawa Karnego wodniesieniu do interesujcych nas zagadnie oraz podkrelenie niezrozumiaoci pominicia tych zagadnie przez stron rzdow.
100
(22.12.2014).
101
Ustawodawca posuy si tym zabiegiem ju chociaby w2010r. wodniesieniu do wspomnianej regulacji dotyczcej handlu ludmi (art.115 22 k.k.).
102
Por. K. Skubiszewski, Konflikt normy krajowej zmidzynarodow, PiP 1979, nr 12, s.4.
103
Cenn analiz na temat zalenoci midzy obydwoma systemami, z odwoaniem do teorii monizmu
i dualizmu oraz szerokiej literatury przedmiotu, przeprowadza Elbieta Socha. Por. E. Socha, Zbieno
akomplementarno jurysdykcji midzynarodowych trybunaw karnych isdw krajowych, Wrocaw 2004, s.5565.
173
Offensive war or the crime of aggression

in the Criminal Code? Constitutional, penal and international
conditionings (conclusions de lege ferenda)
Summary
An object of the crime of aggression is broader in comparison with the one penalized in
art.117 of the Polish Criminal Code. In connection with inability to apply directly corresponding provisions of the International Criminal Court Statute and its amendments in the internal
practice of law enforcement, it will be essential in the near future to carry out adequate reform
of the Polish Criminal Codes sixteenth chapter.
Zaproszenie
do wsppracy
Redakcja PPUW
serdecznie zaprasza osoby zainteresowane do zamieszczania na amach
PPUW wasnych tekstw o tematyce prawniczej (artykuw, esejw, glos,
recenzji oraz sprawozda).
Artykuy powinny by dostosowane do zasad znajdujcych si na stronie

http://www.przegladprawniczyuw.wpia.uw.edu.pl
Kontakt z Redakcj:
ppuw@wpia.uw.edu.pl
Redakcja zastrzega sobie prawo do dokonywania w tekstach autorskich

skrtw oraz zmian redakcyjnych. Teksty s adiustowane, a nastpnie
autoryzowane. Za ostateczne brzmienie tekstu odpowiada autor.
www.przegladprawniczyuw.wpia.uw.edu.pl
PRZEGLD PRAWNICZY UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ROK XIII Grudzie 2014 Numer 4

Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 4/2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 4/2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRZEGLD PRAWNICZY UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO ROK XIII Grudzie 2014 Numer 4

Spis treci (Contents)

Agata Ptaszyska, Piotr Midura

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

Wspczesny, zbiurokratyzowany wiat, wodniesieniu do nauki, przyj jako jedyne

Tomasz Hobbes przyszed na wiat 5 kwietnia 1588roku wWestport, cho nazywany

Filozof zMalmesbury wswoim najwaniejszym traktacie opisa swj totalny projekt

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

K. Komiski, op.cit., s.5152.

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

prawa jest wystarczajcym wytumaczeniem. W innych wypadkach nieznajomo prawa

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

winy, w dzisiejszym prawie karnym, jest mocno ograniczony i gwnie ma zastosowanie

T. Hobbes, op.cit., s.387.

6. Rozwiza nierozwizywalne czyli oTomasza Hobbesa walce

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

zMalmesbury, zostaa zbudowana na strachu przed kar Lewiatana: Zwszystkich uczu

spoecznej szkodliwoci, bdzie wiksza wprzypadku kaznodziei ni zwykego czowieka,

Filozofia Tomasza Hobbesa to spjny ilogiczny system oorganicznej caoci. Prawo

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

T. Hobbes, op.cit., s.391.

Zagadnienia prawa karnego wLewiatanie Tomasza Hobbesa

Criminal law in Thomas Hobbess Leviathan

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych**

Wdoktrynie dominuje pogld, e pojcia prawa czowieka iprawa podstawowe

System ochrony prawnej wUnii Europejskiej ma charakter zdecentralizowany iskada

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

Efektywno i ponadnarodowy charakter prawa UE odrnia w sposb znaczcy

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

unijnych praw podstawowych. Jak zauwaa T. Tridimas, przypomina to zasad poredniego

Problem zwizania pastw czonkowskich (czyli przede wszystkim sdw krajowych)

T. Tridimas, op.cit., s.2931.

Podstawowych zostao wydane orzeczenie Trybunau Sprawiedliwoci dotyczce zakresu

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

Specyfika unijnych praw podstawowych wwietle wyroku Fransson polega na szukaniu

do zinterpretowania tego typu spraw i jednoczenie odrnienia ich od sytuacji czysto

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

Wynika to take zutrwalonego orzecznictwa TS UE. Trybuna wsprawie 44/79 Hauer76

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

wynikajcego zKarty stosownie do wykadni Trybunau (2) ani pierwszestwa, jednolitoci

Analiza orzecznictwa TS UE pokazuje, e kategoria praw podstawowych wporzdku

Specyfika zwizania sdw polskich Kart Praw Podstawowych

The legally binding effect of the Charter of Fundamental Rights

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

W zwizku ze zmieniajc si rzeczywistoci i przemianami spoecznymi na caym

Sowo stalking pochodzenia angielskiego na gruncie jzyka polskiego okazao

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

Czy wprowadzanie tego przestpstwa do polskiego kodeksu karnego byo jednak

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

Stalking zosta zaklasyfikowany jako przestpstwo przeciwko wolnoci, jednak nie

Wart.190a 2 k.k. ustawodawca zdecydowa si take na wprowadzenie drugiego

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

wyranego sprzeciwu osoby bdcej przedmiotem dziaa nkajcego21. Moliwo

Dotarcie istnienia zjawiska stalkingu do masowej wiadomoci byo wynikiem przede

Oprcz stalkingu rozumianego jako bezporedni kontakt fizyczny z ofiar, coraz

moliwo uycia Internetu wcelu nkania25. Powicanie swojej prywatnoci na rzecz

Jest to przestpstwo powszechne awic podmiotem moe by kady, bez wzgldu

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

wskazao, e uporczywe nkanie powinno by karane. Niewielka rnica wystpuje take

Prawnokarne ujcie przestpstwa stalkingu

Przywoujc obce ustawodawstwo, mogce by wzorem dla polskiego ustawodawcy,

trzymetody typizacji przestpstwa, tj: model kazuistycznej specyfikacji czynnoci sprawczej