I.

PROBLEMOS IR SPRENDIMAI

165

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

Micha uczyski
Akademia witokrzyska im. Jana Kochanowskiego w Kielcach
Instytut Filologii Polskiej
ul. Lena 16, 25-509 Kielce, Polska
E-mail: michal_osse@interia.pl

SEMANTYKA OBRZDW WIOSENNYCH ZWIZANYCH Z MARZANN

I JARY (PRBA REKONSTRUKCJI PRASOWIASKIEGO TEKSTU)
Artyku podejmuje prb podsumowania i ucilenia dotychczasowych wynikw bada nad prasowiask
mitologi na odcinku dotyczcym mitu boskiego rodzestwa i mierci boga urodzaju. Wykorzystany materia obj
m.in. rda historyczne, przekazy etnograficzne, teksty pieni ludowych oraz znaleziska archeologiczne. Tak
wyekscerpowany materia pozwoli ustali atrybuty i funkcje bstw, odtworzy wtki i pojedyncze sekwencje mitu,
a w rezultacie mityczn fabu, w jakiej omawiane postacie wystpoway. W artykule przyjto trzy etapy postpowania:
prezentacja rde; ustalenie semantyki wyobrae zwizanych z tymi postaciami; oraz rekonstrukcja fragmentw
prasowiaskiego mitu o umierajcym bogu.
SOWA KLUCZE: etnografia, jzykoznawstwo, sowiaska mitologia.

Pieni ludowe s bardzo dobrym materiaem do

bada nad reliktami najstarszych wyobrae
religijnych Sowian, zachowanymi nieraz i do
czasw najnowszych w folklorze krajw sowiaskich. Konserwatyzm, a take zachowawczo
niektrych Sowian, spowodoway, e niejednokrotnie w folklorze sownym moemy si
spotka z elementami wierze, ktrych geneza
daleko poprzedza przyjcie chrzecijastwa.
Ostatnie kilkadziesit lat cechuje znaczny
postp w poznaniu kultury duchowej Sowian.
Najwikszy udzia maj w tym rosyjscy jzykoznawcy W. Ivanov i W. N. Toporov (,
1965; , 1970; ,
1974; 1998)1, w lady ktrych

poszed chorwacki lingwista R. Katii. Dziki

ich badaniom stao si jasne, e w tekstach

wspczesnego folkloru kryj si jeszcze, rozbite
wskutek przemian ideologicznych, pozostaoci
przedchrzecijaskiego systemu mitologicznego,
ktre po opracowaniu przez tych uczonych
zaczy zdradza sw wewntrzn spjno i
archaiczn genez.
W artykule tym zajem si przede wszystkim
problemem relacji midzy Jary a Marzann.
Kwestia ta sygnalizowana ju w pracach Ivanova
i Toporova, zostaa podjta przez R. Katiicia2.
Pod tym ktem przebadaem pieni obrzdowe
gwnie z terenu Polski, Czech i Sowacji, chocia
uwzgldniem take pieni soweskie, chorwackie i ukraiskie. Koncentruj si przede
wszystkim na funkcjach i atrybutach postaci, a

To najwaniejsze prace tych uczonych powicone temu zagadnieniu.

Zob. (Katii 1987), a take szereg artykuw tego autora. Postaci Marzanny powicone s dwie podstawowe
prace (Zbrt 1893; Staszczak 1964).
2

166

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

take ich roli w obrzdowoci cyklu wegetacyjnego, albowiem problematyka ta nie doczekaa si dotd wyczerpujcego wyjanienia. Jaryo
i Marzanna s postaciami kluczowymi i znaczcymi dla rekonstrukcji gwnych wtkw
prasowiaskiego wariantu mitu o odchodzcym
/ umierajcym bogu urodzaju, ktrego lady
odkry Katii w przekazach folkloru w Chorwacji.
Najwczeniejsze dane o teonimie *Jario (srus.
, brs., ukr. , , serb. Ja,
spoab. *Jarovit w zapisach niem. Gerovit,

Herovith) pochodz z XII wieku, z aciskich

ywotw w. Ottona, i dotycz wierze lnoci
terenw Poabszczyzny. W rdach tych jest on
dwukrotnie okrelony jako bg wojny, porwnywalny z rzymskim Marsem (Meyer 1931,
s. 29, 37).
ywoty... dostarczaj zwaszcza jednej,
istotnej informacji o tym bstwie, mianowicie w
Dialogus de vita Ottonis... Herborda z 1159
roku, opisujcym walk misjonarzy z pogaskimi
kapanami, zacytowana zostaa kwestia Jarowita,
ktr mia on wygosi do pewnego wieniaka
spieszcego noc przez las na targ do Woogoszczy. Grozi on mieszkacom tego miasta w
razie przyjcia misjonarzy:
Ego sum deus tuus; ego sum qui vestio et
graminibus campos et frontibus nemora; fructus agrorum et lignorum, fetus pecorum, et
omnia quaecumque usibus hominum serviunt,
in mea sunt potestate. Haec dare soleo cultoribus meis, et his qui me contempnunt
auferre (Meyer 1931, s. 28).

Jarowit jest wic bstwem, ktre zwizane jest

z podnoci i urodzajem. Szczeglnie godna
uwagi jest metafora uyta przez kapana: jam
ten, ktry okrywam pola muraw, a lasy liciem.
rdem, dotychczas praktycznie nie wykorzystanym do bada nad religi pogaskich
Sowian, jest rwnie opowiadanie Quomodo
zabulus in scemate regio seipsum ydalatris
ostendebat z Herberti De miraculis libri tres
(Ksiga cudw mnicha Herberta, ok. 1160 r.),
ktre wymownie potwierdza i uzupenia dane
ywotw..., wanie jeli chodzi o posta
Jarowita (cho nie wymienionego z imienia):
Siquidem interdum visibiliter seipsum
ostendens, quasi tyrannus aliquis vultu et voce
terribilis apparebat atque miserrimos homines
illos minis ac verberibus illatis ad suam
reverenciam imperiose cogebat. Preterea
morbos, clades, sterilitates atque similia ex
divina permissione inducens frequenter, terrorem suum super infidelibus populis incuciebat. Si quando vero ab huiusmodi malignacionibus cessare aut micius agere videbatur,
magni beneficii largitor tenebatur3.

Z ywotw... i Ksigi cudw Herberta

dowiadujemy si take o rekwizytach i przebiegu
obrzdw ku czci Jarowita, ktry jak powiadczaj sowa Vita Ottonis episcopie Babenbergensis Ebbona czy si z atrybutami
wojennymi (chorgwiami) (Meyer 1931, s. 36),
oraz z rolniczymi opisanymi w Quomodo
zabulus...:
Statutis quoque diebus in anno soliti erant
undique ad phanum ipsius sollempniter
convenire et pollutis sacrificiis participando

3 ...Jawnie ukazywa si [niekiedy] jako jaki tyran grony z twarzy i gosu, i zmusza surowo grobami i biciem
najnieszczliwszych owych ludzi do czci dla siebie. Oprcz tego zsyajc czsto z nakazu boskiego choroby, klski
nieurodzaju i inne tego rodzaju plagi, wzbudza strach w niewiernych ludziach. Jeli w istocie kiedykolwiek wydawao
si, e odstpuje od tego rodzaju zbrodniczych czynw lub postpuje agodniej, uwaany by za szafarza wielkich
dobrodziejstw (Szacherska 1968, s. 88-89); przekad zawdziczam pani mgr Magorzacie Kruszelnickiej, ktrej w
tym miejscu pragn wyrazi gbok wdziczno.

Micha uczyski. SEMANTYKA

OBRZDW
WIOSENNYCH ZWIZANYCH...
I. PROBLEMOS
IR SPRENDIMAI

convirare. Aliam vero e regione mensam

laucioribus epulis copiose refertam seorsum
apponebant4.

Wzmianka o wicie Jarowita dotyczya

poowy kwietnia (okoo 14-15 IV), byo to wic
wito wiosenne; wtedy bowiem misja Ottona
dotara do Havelbergu. Drugi z opisanych
obrzdw niewtpliwie rwnie dotyczy wit
wiosennych, o czym wiadcz dalsze wzmianki o
rytualnych biesiadach, pijanym bstwie i jego
pokarmach.
Z terenw wschodniosowiaskich pochodzi
wiele potwierdze kultu Jarowita, poczwszy od
wzmianki Latopisu suzdalskiego o idolu Jaruna.
Wedug kronik Woronea Tichon, biskup w
Woroneu znis 15 kwietnia 1765 roku obrzdy
Jaryy (ros. ):




... (...5 1995, c. 39;
1880, c. 83). Dokadne opisy tych

obrzdw znane s z XIX-wiecznych rde

etnograficznych.
Pierwsze wzmianki o Marzannie znajduj si
w Historia Polonica Jana Dugosza (z ok. po.
XV w.). Kronikarz cokolwiek sdzi o jego
Olimpie polskim powiadczy jako pierwszy
wystpowanie teonimu Marzanna (ac. Marzyana) we wspczesnym sobie folklorze (Meyer
1931, s. 67). Dugosz wspomina take o obrzdzie
topienia Marzanny w niedziel Laetare.
Pniejsi autorzy dodaj nieraz i inne szczegy.
W XVI wieku Maciej Stryjkowski zapisa: w

167

Wielkiej Polszcze i na Szlsku... dzieci w niedziel

rzdpostn, uczyniwszy sobie bawana na ksztat
Ziewoniej albo Marzanny... wetknwszy na kij
dugi nosz aonie piewajc, albo na wzku
woc. Potem w kau albo w rzek z mostu
wrzucaj, a do domw co wskok uciekaj.
Joachim Bielski natomiast w Kronice polskiej
(1597): Za mej to jeszcze pamici by u nas ten
obyczaj po wsiach, i na Bia Niedziel w pocie
topili bawan jeden, ubrawszy konopi albo somy
w odzienie czowiecze, ktry wszystka wie
prowadzia, gdzie najbliej byo jakie jeziorka albo
kaua, tame zebrawszy z niego odzienie,
wrzucili do wody... Zwali tego bawana Marzanna. Wjt ywiecki Andrzej Komaniecki, w
drugiej poowie XVII wieku zanotowa, e w
Czarn Niedziel w Post dziewczta miejskie
sprawiwszy sobie dugi erdzi Marzann po
miecie nosiy piewajc.... Poza tym spotykamy
wzmianki o Marzanie w Postpku prawa
czartowskiego i innych, wtrnych rdach
literackich (Potkaski 1924, s. 4249; Kolankiewicz 1999, s. 170172).
Folklor krajw sowiaskich w stanie z XIX i
XX wieku potwierdza i uzupenia znaczco dane
rde historycznych w zakresie motyww i
wyobrae zwizanych z Jary i Marzann.
Dane wschodnio- i poudniowosowiaskie
przynosz wystarczajco duo informacji o
Jaryle, aby uzna, e byo to bstwo oglnosowiaskie o swojej bogatej, nie do koca
jednak odczytanej, mitologii. Zwaszcza pieni
ukraiskie i biaoruskie, piewane podczas wit
Jaryy 15 kwietnia, daj na ten temat pewne
wyobraenie, por.: /

4 W ustanowione dni w roku mieli zwyczaj przybywa uroczycie zewszd do wityni jego i zhabiwszy wita
uczestnictwem, razem biesiadowa. Ustawiali osobno inny st zastawiony obficie doskonaymi potrawami...
(Szacherska 1968, s. 88); prze. M. Kruszelnicka.
5 Dalej: .

168

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

, / , /

Moeno! / Komus dala kle... (Kulda 1875, s.

. // , /

295-296; Malinowski 1877 s. 635; Vaclavik 1959,

s. 178; 1903, c. 277).

, / j , /
... (Wczy si Jaryo / Po caym

wiecie./ Rodzi yto polu, / Podzi ludziom

dzieci. / A gdzie on nog / Tam yto kop, / A
gdzie spojrzy, / Tam kos zakwita...) (i 1846, c. 21; 1994, . I,
c. 441442). Ludowe przekazy z XIX wieku

opisyway ponadto Jari jako realnie yjcego

niegdy czowieka mieszkaca miasta Kostromy: wesoego usposobienia, ktry pochwala
mio, urzdza zabawy i tace, a kiedy w wieku
150 lat zmar, powsta zwyczaj
, w ktrym go wspominano ( 1972, c. 34; 1995, c. 398). Kuk
nazywano take np. Kostrom lub Kostrubem.
Kostrub to nielubiany m zabaw dziecicych,
zwaszcza ukraiskich, ktry przed mierci
zachorowa, por. ( 1856, c. 104-108;
1994, . III, c. 724-726;
1968, c. 211).

Nie da si ukry, e o wiele bogatszy i bardziej

skomplikowany jest obraz Marzanny, wyaniajcy
si z analizy pieni piewanych podczas topienia
Marzanny i w dniu w. Jerzego w Chorwacji.
Bardzo charakterystycznym jest motyw Marzanny
ze zotymi kluczami, ktre przekazuje w.
Jerzemu lub Janowi, albo miertelnej niedzieli:
M ml Maeno! / Komus dala kle? / Dala
jsem jich, dala / Svatmu Jimu, / Aby nm otevel
/ Zelen travinu, / Aby trva rostla / Trva
zelen. / Fiala, re / Kvsti neme, / A j Pn
Bh spome: / Hel, hel, m mil Maeno!,
M mil Mano, hdes ty kle daa, / co bys
nimi pola odmykaa?, H.l, h.l, m mil
6
7

Cz z tych pieni zawiera motyw zotych

kluczy poczony z nastpnym motywem
Marzanna pasie gsi i znajduje si na zielonej ce:
Morenika krsna, / de si hysy psla? / Na zelenej
lce; / ztratila som kle6 (Matusiak 1903, s.
307). Motyw pasienia gsi wystpuje na znacznym
obszarze by znany m.in. na polskim lsku, w
Czechach, na Sowacji, czyli tam, gdzie jeszcze
zachoway si pieni marzanie: Maeno
krasna, kaj si hui pasa? / Pod kepekem z
robenekem, e se zema tasa, / aby trava rustla,
trava zelena, e po kolena. / A vy deveky, vijte
veneky / z modrej fijalenky, z biej ruiky, O,
marzanno krasna, / kaj ty gsi pasa?, Maena,
Maena, na oleji smaen / (...) A ty panno krsn,
kdes ty husy psa?, O maano krasna rada
gesi paswa (Barto 1888, s. 288; Marcinkowa,
Sobczyska 1973, s. 186; Vaclavik 1959, s. 181;
Malinowski 1901, s. 1516).
Kolejny wyodrbniajcy si motyw to motyw
lubu Marzanny, rekonstruowany przez
R. Katiicia jako wity obrzd zalubin brata i
siostry pod drzewem wiata7: ... Sve su djevojke
zamu otile, / Samo ostala Mara djevojka. [...] /
Mara ima zlatnu jabuku, / Komu jabuka, komu
djevojka, / Juri jabuka, Juri djevojka (Huzjak
1957, s. 4; por. 1981, c. 136)
itd.
Innym obrazem pieniowym jest pokazanie
Marzanny-zabjczyni. Motyw ten wystpuje tam,
gdzie utosamia si j ze mierci czyj lub
mierci w ogle, np.: Morano, Morano, ty ns
suuje, / jedneho po druhm usmrcuje (z
Czech) (Vaclavik 1959, s. 177), i motyw Ma-

W Solanach w stolicy Nitrzaskiej.

Por. (Krzysztoforska-Doschek 2000, s. 16 n.). Tame m.in. streszczenie wywodw Katiicia.

Micha uczyski. SEMANTYKA

OBRZDW
WIOSENNYCH ZWIZANYCH...
I. PROBLEMOS
IR SPRENDIMAI

rzanny-czarownicy: Mara, naa Mara, / kdes tu

vodu brala? // Ved som ta j videl, / Kedsju
arovala (ze wsi Velin na Orawie) (Vaclavik
1959, s. 185). Bardzo czsto powtarza si motyw
mierci Marzanny (zarwno mierci w ogle, jak
i mierci przez powieszenie), bdcy w bezporednim zwizku z obrzdem umiercania
Marzanny, np. w pieniach: Helo, helo, helo! m
mil Maeno, / pro kohos umela? / Pro ty, pro ty,
/ Ronovsk pachoky, M mil Maeno, / Za
kohos umela? / Za ty Ronovsk pacholky! /
Ji Maena le / A zubami k!, Maena,
Maena, / Pro kehos umela? / Pro teho, pro teho
/ phaja varnho, Moreno kysel, za kohos
visela? / Za pna rychtra aj za jeho syna...
(Vaclavik 1959, s. 179; Kollr 1953, s. 38; Manga
1956, s. 430, 439) itp.
Aby dopeni obrazu stanu rde wykorzystanych do opisu postaci Jaryy i Marzanny,
naley jeszcze wspomnie o obrzdowoci
zwizanej z tymi mitologicznymi postaciami.
Dawno ju zauwaono, e wystpuje midzy nimi
pewna paralelno; pawieniu Marzanny
odpowiadao palenie Jaryy, umiercaniu
Marzanny pogrzeby Jaryy. Repertuar zachowa
podczas tych obrzdw by zrnicowany, z Jary
wiza si ponadto obrzd jego zmartwychwstania (, ...) ( 1856, c. 104). W
dodatku obrzdy czone z Marzann i Jary
pozostaway w zwizku czasowym wyniesienie
Marzanny poprzedzao wniesienie nowego
Latka i uroczystoci kwietniowe Jaryy (Jarowita) ( 1982, c. 8689). W obrzdowoci
ukraiskiej spotyka si natomiast form obrzdu,

169

w ktrej kuky Marzanny i Kupay wystpuj

wsplnie, w sytuacji przypominajcej obrzd
lubu ( 1838, c. 9697).
Forma obrzdu Jaryy, obchodzonego na
Biaorusi, obejmowaa tace wok wyobraajcej
Jary dziewczyny. Dawano jej do lewej rki gar
kosw, do prawej ludzk gow. Na gowie
miaa wieniec z kwiatw. Sadzano j na biaego
konia, ktrego przywizywano do supa, i
zaczynano wok niej korowd (ros. o).
Towarzyszyy temu pieni o Jaryle. Wsplnym
dla wschodnio- i poudniowosowiaskich
obrzdw byo uroczyste obchodzenie mierci
bstwa (ros. ). Jary wyobraaa
gliniana kuka z zaznaczonym fallusem, ktrej
przygotowywano grb. Pijane kobiety podchodziy do grobu, pakay i potrzsay kuk, jak
gdyby starajc si obudzi picego Jary.
Niektre teksty lamentw (ros. priitanija), jakie
przy tym wygaszano, s szczeglnie interesujce.
Gdy kuky nie udawao si kobietom obudzi,
mwiy np.: , !, a gdy nic
nie skutkowao: j i!..
!...8 ( 1994,
. III, c. 727) itp. Wtedy nastpowa ostatecznie
pogrzeb Jaryy, ktrego kuk zakopywano w
mogile. Rytua zmartwychwstania bstwa
odgrywano natomiast na Wielkanoc, a jego
pozostaoci w formie zabaw (tzw. Kostruba)
przetrway nieraz i do XX wieku. Jednym z
najbardziej godnych uwagi jest opis tego obrzdu
z Nerechty (Rosja). Obchodzono go w czwartek
przez Zielonymi witami. Jedna z dziewczt
naladowaa czowieka pijanego, rzucaa si na
ziemi, tarzaa w trawie i udawaa, e mocno

8 Por. zwaszcza inc. , i pies mwic o okolicznociach mierci tej postaci:

, , [...] / , /
, / i: : / !
( 1856, c. 104; 1998, c. 159).

170

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

zasypia. Budzia j inna dziewczyna, a zabawa

koczya si piewami i wreniem z wiankw
(Frazer 1962, s. 139).
Swj pogrzeb miaa te obrzdowa kuka
Marzanny, chocia trzeba zaznaczy, e Marzanna
w tym obrzdzie bywaa wartociowana jednoznacznie negatywnie, traktowano j jako czarownic i przestpczyni (Vaclavik 1959, s. 185;
Staszczak 1964, s. 18). Wart wspomnienia jest
zwaszcza opis ukraiskiego obrzdu topienia
Morynki, odprawianego w dzie Iwana Kupay
(24 VI), w ktrym glinian figur przyozdabiano
w wianek z kwiatw i kobiece ubranie, sadzano
na awk, a nastpnie wrzucano do wody.
Towarzyszyy temu tace wok Morynki i pieni,
np. , , ? /
i , /
( 1890, c. 105 n.) itp.

W wielu pieniach pojawiaj si istotne

momenty obchodu i sceny egzekucji kuky,
poza tym opisuj one przebieg sporzdzania i
ubierania kuky, a take miejsce jej przechowywania (w oborze itd.): Mamuriena dievka, /
Kde si prebvala? / Na vynom konci. / Za
Hrniarovci. / o ti tam dvali? / Suku mi
krjali, Marmuriena, Marmuriena, / Kyselov
ena, kde si prebvala? / U studienky nky som
si umvala. / o ti tam dvali? / epeky krjali,
/ mldencom a dievkam rozdvali. / Ked ja
pjdem cez lavice, / dobree ma drte, / ked ma
bude mamka volat, / do vody ma puste, Nasza
marzanka Zuzanna, Zuzanna / jest ustrojona jak
panna, jak panna, Neseme Manu v oleji
smaen, / p.kn, p.kn, p.kn. vystrojen. /
Neseme Manu, na oleji smaen, / hore erven
a ze spodku bl ( 1903, c. 277; Manga
1956, c. 435436; Marcinkowa, Sobczyska 1973,
s. 177; Vaclavik 1959, s. 177).
Wikszo pieni odnosi si bezporednio do
zwyczaju oprowadzania kuky po wsi (polu) w

celu jej zniszczenia w wodzie lub na grze itd.:

U Dugosza na kocu / marzaneczka we wiecu.
/ Dokde j nie mamy, / Gdy droeki nie
znamy. // Wyniecie mnie dzieweczki / tu na te
pagreczki, / potem wrzucie do wody, / o, do
gbokiej wody (pod Gogwkiem nad rzek
Osobod) (Marcinkowa, Sobczyska 1973,
s. 178). W momencie, kiedy Marzann wrzucano
do wody, piewano: Puy ze marzanecko do
Pryski, / Przynie n na bezrok na fryski. / Puy
ze marzanecko do Brzega / Bo cie tam Jakowi
potrzeba (ze wsi Gosawice pod Opolem)
(Malinowski 1877, s. 626).
Pieni gaikowe, nastpujce zwykle po
zniszczeniu kuky Marzanny w miertn Niedziel, miay najczciej stay incipit: Vynesl
sme Murienu zo vs, / Prnesl sme mj nov
do vs (z Liptova) (Kollr 1953, s. 39). Do grupy
pieni genetycznie zwizanych z opisem obrzdu,
nale te poudniowo- i wschodniosowiaskie
pieni tzw. sobtkowe, piewane przy rozpalaniu ognisk w dniu w. Jana (24 VI): Ej, Jane
n, Jane, / kde ta plit mme? / na bobrovskej
strane / tam ta plit mme. / Koho oenme? /
ura tefanovie. / Kohoe mu dme? / Maru
Kalinovie (, 1974, c. 218; por.
Moszyska, 1881, s. 34) oraz przy zdobieniu
wierzby (lub innego drzewka), symbolizujcej
Marzann pann mod w obrzdach Kupay
na Ukrainie, ktre piewano idc z Maren i
Kupa: - /
. / a!,
, /
! ( 1838, c. 96-97, 100)
itp. Jedna z pieni maoruskich, piewanych po

rozerwaniu kuky na czci lub utopieniu w

wodzie, zawieraa czsto powtarzajcy si incipit:
, , /
i ... ( 1872, c. 195;
por. 1871, c. 46).

Micha uczyski. SEMANTYKA

OBRZDW
WIOSENNYCH ZWIZANYCH...
I. PROBLEMOS
IR SPRENDIMAI

Podsumowujc t cz artykuu, naley

stwierdzi, e dane rde pisanych i etnograficznych potwierdzaj zwizek Jaryy / Jarowita
z wegetacj, podnoci, rolinnoci i obrzdowoci wiosenn. Marzanna czya si z
obrzdami powitania wiosny. Do atrybutw
Jaryy zaliczy trzeba: biaego konia, biae
ubranie, zot tarcz (wzmiankowan w ywotach...), ludzk gow, kosy, wieniec z kwiatw,
kwiaty, fallus. Do atrybutw Marzanny za: jabko,
klucze, kobiece ubranie, a take wieniec. Jarowit
wystpuje jako swoisty sprawca dojrzewania
rolinnoci, Marzanna mierci indywidualnej
(lub zbiorowej). rodowiskiem Jarowita okazuje
si las i pole, podczas gdy Marzanny woda.
Wreszcie, rytuay Jarowita przypadaj okoo
poowy kwietnia, Marzanny w marcu, czym
wpisuj si w cykl obrzdw agrarnych.
Rekonstrukcja prasowiaskiego mitu podnoci, podjta przez R. Katiicia w jego cyklu
artykuw zapocztkowanym rozpraw Hoditi
roditi... z 1987 roku, dla Marzanny przewiduje
rol siostry i narzeczonej boga podnoci i
urodzaju, w tradycji chorwackiej nazywanego
Zielonym Jurem, ktry najprawdopodobniej
naoy si na posta sowiaskiego boga urodzaju
okrelanego teonimem od rdzenia *Jar- (Jarowit,
Jario i in.). Sam rdze *jar- potwierdza zwizek
bstwa z wiosn i wegetacj (por. sczes. jar
leton; jare wiosenne, cz. jare ito, jare iteko,
pol. jara pszenica, ukr. jaroja jaryczojka, jara ruta
itp.) oraz si i wojskiem (jar sia, surowo, jary
silny, podny i in.). Teonim wywodzi si z pie.
*iro ps. *jar. Jario (Jarowit), znaczyby
wic dosownie wiosenny, silny pan lub
wiosenny pan.
Zawarta w ywotach w. Ottona kwestia
Jarowita doskonale charakteryzuje go jako
bstwo pobudzajce podno przyrody sam
swoj obecnoci (w tumaczeniu pol. fragment

171

ten brzmi: jestem ten, co odziewa zboami pola

i gaje zieleni). W inny sposb t sam funkcj
bstwa wyraaj pieni o Jaryle:
[...] / , a w wersji
schrystianizowanej liczne teksty, w ktrych

wystpuj Bg, Jezus, chrzecijascy wici

(Jerzy, Mikoa, Eliasz) i in. w roli bstwa
podnoci, np.
/ ... (por. 1998, c. 154 n.)

itp. Swoistym fragmentem zaginionej mowy

mitopoetyckiej, a zarazem reliktem pogaskiej
symboliki zwizanej z Jary (Jarowitem) moe
by para rymw rodzia okrya, majca liczn
atestacj w pieniach ludowych: Cyrwone mi
jabusecka [jabonecka] rodzia, / zielonemi
listeckami okrya, Czerwone mi jabuszeczka
rodzia, / Zielonemi listeczkami przykrya,
Zawiecia jaboneczka jabkamy, jabkamy, /
zakrya je zielonemi listkamy, listkamy (Kolberg
1962, t. 3, cz. 1, s. 318; 1963, t. 24, cz. 1, s. 286;
1963, t. 25, cz. 2, s. 33) itp. wiadczy to o dugim
yciu tego rodzaju symboliki zwizanej z bstwem
podnoci, a take ze wiatem rolinnoci.
Z przytoczonych ju danych wynika, e Jary
(Jarowita) przedstawiano na biaym koniu, w
biaej szacie, ze zot tarcz, ludzk gow, z
kosami, wiecem z kwiatw, kwiatami, fallusem.
Biay ko, biay kolor ubrania oraz zot tarcz
interpretuje si jednoznacznie jako atrybuty
nawizujce do solarnej funkcji bstwa. Kwiaty,
ewentualnie wieniec z kwiatw, to oznaka jego
zwizkw ze wiatem rolinnym. Gowa trzymana
w rkach znany skdind symbol mierci.
Wszystkie te atrybuty pozwalaj ponadto powiza z Jary (Jarowitem) niektre znaleziska
archeologiczne i wzmianki historyczne, niemoliwe jak si wydaje do zrozumienia poza tym
kontekstem. Dotyczy to zwaszcza problemu
policefalizmu i gowy trzymanej przez to bstwo
w rce.

172

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

Saxo Grammaticus w Gesta Danorum z

poowy XII wieku wymienia teonim Porenut i
opisuje jego wyobraenie w wityni w Gardcu:
Quo succiso, Porenutii templum appetitur. Hec
statua, quator facies representans, quintam pectori
insertam habebat, cuius frontem leua, mentum
dextera tangebat. W Riazaniu odkryto natomiast
statuetk z miedzi z okoo XII wieku, ktra
pierwotnie bya umieszczona na znajdujcym si
w maej wityni (ziemiance), drewnianym
supie. Figura przedstawiaa czterogow posta,
z wyrzebion na piersi, pit gow (mask)
(Meyer 1931, s. 56; 1955, c. 191;
Mongajt 1957, s. 424425). wiadczy to nie tylko
o rozpowszechnieniu pewnego kanonu przedstawiania tego bstwa, lecz take dowodzi
istnienia policefalizmu u wszystkich Sowian.
Inny przykad dotyczy znaleziska z Alt-Friesack:
w bagnie, bdcym pozostaoci tamtejszego
jeziora, odkryto msk figur z drzewa dbowego
z okoo VI wieku, ktra miaa specjalnie
wyrzebione miejsce na fallus (podobno obecnie
przechowywany w muzeum osobno). Niewtpliwie bya to figura corocznych obrzdw
wiosennych, ktr topiono w wodzie. Mona j
nazwa zachodnim odpowiednikiem Jaryy
(jakkolwiek bya nazywana przez tamtejsz
ludno).
Przykady obrzdowego pochwku kuky z
zaznaczonym fallusem, zwanej Germanem,
jurjevakiem itp., s bogato powiadczone w
przekazach etnograficznych w Bugarii i byej
Jugosawii. Co z tego wynika dla prb rekonstrukcji wyobrae o Jaryle? Przede wszystkim
konwencja przedstawiania bstwa z jedn lub
czterema gowami i pit na piersi, oraz w
konwencji przypominajcej Priapa (w obrzdowoci ludowej). Jak ju powiedziano, gowa w
rku bstwa oznacza, i bg ten umiera, fallus
natomiast e sprzyja wzrostowi rolinnoci, jak
gdyby zapadnia ziemi.

Przechodzc do omwienia semantyki wyobrae Marzanny, naley podkreli przede

wszystkim, e etymologia tego teonimu nie zostaa
dotychczas ustalona. Najczciej wskazuje si
zwizek imienia z rdzeniem *mor-, mr- mier
lub *mar- woda. Rne postaci teonimu w
jzykach sowiaskich: cz. Mo/aena, Mara,
Maina, Maana, Morana, Marn, Marca,
Maoka, sa. Morena, Marejna, Marmoriena,
Marmuriena, Muriena, Mumurien(d)a, pol.
marzanka, marzan(n)a, bug. mara, ukr. Marena,
Morena, Morynka, Maryna, brs. Mara, ros.
Marinka, na lsku forma mska (wtrna)
Marzouk, Marzaniok (por. ,
1988, c. 111; 2004, c. 180-182; i in.),
jak rwnie materia porwnawczy z innych
jzykw indoeuropejskich ( 1978, c. 162;
Toporov 1974, s. 269), skaniaj do przyjcia tej
etymologii, wedug ktrej teonim ma genetyczny
zwizek z ie. *mar- majcy zwizek z wod,
zawiadczonym w het. marmar(r)a-, mammarra, mamara boto, to, lit. mrs, goc. marei, ot.
mre, ac. mare morze, oset. mal gboka, stojca
woda, arm. mavr boto, sisl. muir, ros.
morze itd. Potwierdza to porednio rwnie
teonim ac. Mars (majcy take postaci: Mavors,
Mamercus, Mamers, Marmar, etrus. Maris).
Pozwala to widzie w ps. *Marmurena (?)
zreduplikowany rdze *mar- / *mur- w znaczeniu
majcy zwizek z wod, wodny jako podstaw,
od ktrej urobiono teonim.
Spord widocznych atrybutw Marzanny
wymieniano: jabko, klucze, kobiece ubranie,
wieniec i ozdoby. Symbolice jabka wiele uwagi
powici R. Katii, ktry doszed do wniosku,
e jabko to symbol mioci narzeczonej do
Zielonego Jerzego. Jabko spotykamy w
tekstach pieni piewanych podczas kwietniowego wita Zielonego Jerzego, cho jest to
rozpowszechniony motyw pieni ludowych w

Micha uczyski. SEMANTYKA

OBRZDW
WIOSENNYCH ZWIZANYCH...
I. PROBLEMOS
IR SPRENDIMAI

caej Sowiaszczynie (najczciej pieni

weselnych i miosnych), por.: Oj mierzckie
polecko, / kieby ci zobacy, / da i mg-by po
tobie, / jabuskiem potocy, A jest-ci tam
jaboneczka - w dolinie, / a ktz tez tam tej panienki
- nie minie. / A kady tez to jabusko - upadnie, / To
si tez tam ta panienka - dostanie. / Przyjechali
zalotnicy - z Krakowa: / A pjd-ze ty, ty
panienecko - do Lwowa (por. Kolberg 1963, t.
18, cz. 1, s. 60; 1963, t. 19, cz. 2, s. 118) i in.
Potoczenie do kogo jabka jest rwnoznaczne
ze wskazaniem swego lubego, osoby kochanej itd.
w tym przypadku chodzi o wskazanie przez
Marzann Zielonego Jerzego jako swego
oblubieca.
Motyw kluczy jest szczeglnie interesujcy ze
wzgldu na ich symbolik w kontekcie obrzdw
wiosennych (wielkanocnych). Godne uwagi s
zwaszcza te teksty, gdzie wprost mwi si o
funkcji, jak odgrywaj w rku w. Jerzego, czyli
np.: ...a ten svat Ji zem votvr, / aby trva
rstla... (od Zbeha) (Barto 1888, s. 289).
Jerzemu zatem su zote klucze do otwierania
ziemi, wypuszczania wiosny, aby zacza rosn
trawa itd. Nie do koca jednak jasna jest funkcja
zotych kluczy jako atrybutu Marzanny (Mary).
Mwi si tylko o tym, e otwiera ona nimi drzwi.
Drzwiami tymi jak mona sdzi po lekturze
artykuw R. Katiicia wjeda w. Jerzy
(Zielony Jerzy), bdcy interpretatio christiana
sowiaskiego bstwa Jaryy (Jarowita). Pomocny
w ustaleniu roli, jak odgrywaj klucze w
wyobraeniach Marzanny, okazuje si Jan Pawe
Woronicz, poeta XVIII-wieczny, jak wielu
innych, posikujcy si w swojej twrczoci
wierzeniami i symbolik ludow: Teraz gdy
Febus rogi barana przybiera, / I wionie lodokute

173

drzwi kluczem otwiera: Ta [...] / Ju wdziczy

krasne lice, ju dzieli umiechy, / Wracajc
skrzepym tworom ycie i pociechy (Woronicz
1995, s. 120). Mona wic powiedzie, e
Marzanna otwieraa zotymi kluczami drzwi dla
Jerzego bdcego w rzeczywistoci, jak i jego
pogaski poprzednik w funkcji boga podnoci,
mskim uosobieniem wiosny. Do charakterystyczne jest przy tym, e mityczne zote klucze
z pocztkiem wiosny przynosz zza morza ptaki
lub pszczoa, by wraz z nastaniem jesieni odnie
z powrotem za morze, na co zreszt zwrcili
uwag ju Ivanov i Toporov (,
1965, c. 126-127). Pozostae atrybuty Marzanny,
jak kobiece ubranie, wieniec itd., charakteryzuj
j w oczywisty sposb jako narzeczon albo
druhn. Z kontekstu jasno wynika, e jest ona
narzeczon Zielonego Jerzego.
Prbujc w oglnym zarysie wskaza gwne
wtki mitu o Jaryle i Marzannie, naley wzi
pod uwag ustalenia tzw. szkoy mitu i rytuau w
etnologii. Najkrcej charakteryzujc to podejcie,
trzeba powiedzie, e zakada ono zwizek
pomidzy mitem religijnym a obrzdem. Zwizek
ten objawia si np. w uyciu rekwizytw
wystpujcych w micie, w naladowaniu przez
uczestnikw rytuau postaci mitu itp.
Z tego punktu widzenia odtworzenie najbardziej istotnych momentw tej fabuy nie budzi
wikszych trudnoci. Ponadto, przyjcie rytuaw
jako kryterium pozwalajcego kontrolowanie
poprawnoci przeprowadzanych rekonstrukcji
pozwala unikn bdw, ktrych nie ustrzeg si
R. Katii9. Akcj sowiaskiej wersji mitu o
umierajcym bstwie mona by przedstawi w
epizodach: Jaryo pokonuje most; Jaryo
przejeda przez wrota; Jaryo i Morana bior

Dotyczy to gwnie zagadnienia mierci bohatera mitu.

174

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

lub; Jaryo umiera; Morana umiera; Jaryo

zmartwychwstaje. Cz z tych wnioskw moe
budzi uzasadnione wtpliwoci, tylko niektre
bowiem stay si w niniejszym artykule przedmiotem analizy. Cz opiera si na analizach
rde wtrnych, nieraz powanie przeksztaconych wpywami chrzecijastwa (std np.
bohaterem mitu staje si Zelenij Juraj), cze
natomiast bazuje na analogiach litewskich i
otewskich, potwierdzajcych istnienie podobnej
tradycji mitologicznej u Batw.
Transformacje motyww pieniowych, jak
rwnie informacje pynce z rytuaw i pojawiajce si w nich rekwizyty, pozwalaj nieco
uzupeni ten zasadniczy schemat: Jaryo
(Jarowit) i Morana (Mora, Morena) okazuj si
rodzestwem. Jaryo jest synem Gromowadcy
(Peruna), a wic i ona naley do rodziny
Gromowadcy. Sugeruje to m.in. teonim (przydomek patronimiczny) Porenut (*Perunic,
Pioruniec syn Peruna) (Jakobson 1985, s. 6),
nadany mu w Gardcu. Morana jest jedn z crek
Gromowadcy, jako ostatnia zostaje wydana za
m. Jaryo, pokonujc po drodze most, przyjeda na dwr ojca. Staje do zawodw o rk
Morany. Ta znajduje si na zielonej ce, pasie
gsi, otwiera drzwi (wrota). Rzucajc w bohatera
jabkiem, wskazuje go jako swojego wybranka10.
Rodzestwo rozpoznaje si. W niejasnych

okolicznociach Jaryo zostaje otruty alkoholem11. Po nim umiera i Marzanna.

Rekapitulujc powysze rozwaania, powiedzie trzeba przede wszystkim, i przy
bliszym zbadaniu Marzanna okazuje si postaci
niezwykle barwn i speniajc w caym tym
kompleksie mityczno-rytualnym zoon rol. Z
jednej strony, peni ona funkcj otwierajcej
wiosn klucznicy, partnerki boga podnoci,
ktremu przekazuje klucze. Z drugiej strony, to
ona wydaje si sprawczyni mierci bohatera.
Jaryo (Jarowit) natomiast przejtymi z rk
Marzanny kluczami otwiera ziemi, umoliwiajc w ten sposb wzrost rolinnoci i
rozpoczynajc nowy rok. Ten fragment sowiaskiej mitologii ma, jak si okazuje, liczne analogie
w rnych kulturach wiata12, co porednio
potwierdza trafno tej rekonstrukcji.
Taki byby przebieg sowiaskiej wersji mitu o
umierajcym bogu oraz jego znaczenie, jeli tylko
prawidowo zostay odczytane jego lady w
folklorze sownym i obrzdach zwizanych z
kultem Jaryy (Jarowita). Mskie bstwo
uosabiajce podno natury, zmartwychwstaje na
wiosn, a wraz z kocem wiosny umiera i jest
chowane, po czym odradza si. Mit, powszechnie
wystpujcy u Indoeuropejczykw i Semitw, u
Sowian zyska swoje wasne, oryginalne rozwinicie.

10 Warto tu jeszcze zwrci uwag na motyw nocowania Morynki poza domem i epizod obrzdu, w ktrym kuka
siedzi na awie. wiadczy to o tym, e ta mityczna posta jest do pewnego stopnia prefiguracj osoby wystpujcej
w obrzdzie. Do wspomnie o zwyczaju nocowania modziey poza domem w Zielone wita i Sobtki, oraz o
oczepinach (w roli rekwizytu uywano np. dziey, awy czy krzesa, pierwotnie kamienia), aby si przekona o jej
zwizku z obrzdami weselnymi i wiosennymi.
11 Prawdopodobny wydaje si zwizek Morany z t mierci, por. antyteza Kostruboka, Kostromy i jego narzeczonej
( 1856, c. 104-107), a nawet jej sprawstwo, por. np. czy kniahinia w
pieniach rosyjskich trucicielki, podajce bohaterom zatruty alkohol ( 1999, c. 5661; 1978,
c. 204209).
12 O hetyckich, fiskich, batyckich i in. paralelach, zob. np. (, 1965, c. 127).

Micha uczyski. SEMANTYKA

OBRZDW
WIOSENNYCH ZWIZANYCH...
I. PROBLEMOS
IR SPRENDIMAI

175

Bibliografia
BARTO, Frantiek, 1888. Nae deti. Jejich ivot v
rodine, mezi sebou a v obci, jejich poezii, zbavy a hry i
prce spolen. Brno.
FRAZER, G., 1962. Zota Ga. Prze. H.
Krzeczkowski. Warszawa.
HUZJAK, Vinja, 1957. Zeleni Juraj. Zagreb.
JAKOBSON, R., 1985. Selected Writings. Vol. VII.
Contributions to Comparative Mythology. Studies in
Linguistics and Philology, 19721982. Paris.
KATII, R., 1987. Hoditi roditi. Spurem der
Texte eines urslawischen Fruchtbarkeitsritus. Wiener
Slavistisches Jahrbuch, 33.
KOLBERG, Oskar, 19621963. Dziea wszystkie.
Wrocaw.
KOLLR, Jn, 1953. Nrodne spievanky. D. 1.
Bratislava.
KRZYSZTOFORSKA-DOSCHEK, Jolanta,
2000. Prasowiaskie rda nowszej poezji polskiej.
Krakw.
KULDA, Bene Method, 1875. Moravsk nrodn pohdky, pov.sti, obyej a povey. Sv. II. Praha.
MALINOWSKI, L, 1877. Zarysy ycia ludowego
na Szlsku. Ateneum. Pismo naukowe i literackie, II.
MALINOWSKI, L., 1901. Powieci ludu polskiego na lsku. Materiay AntropologicznoArcheologiczne i Etnograficzne, 5.
MANGA, J., 1956. Morena a jej maarsk
obmeny. Slovensk Nrodopis, IV.
MARCINKOWA, J.; SOBCZYSKA, K., 1973.
Pieni, taniec i obrzdy grnego lska. Warszawa.
MATUSIAK, Sz., 1903. Olimp polski podug
Dugosza. Lud, XIV.
MEYER, C. H., 1931. Fontes Historiae Religionis
Slavicae. Berolini.
MONGAJT, A. L., 1957. Wykopaliska w Starym
Riazaniu. In: adami dawnych kultur. Dawna Ru.
Praca zbiorowa. Warszawa.
MOSZYSKA, J., 1881. Kupajo tudzie zabawy
doroczne i inne z dodatkiem niektrych obrzdw
i pieni weselnych ludu ukraiskiego z okolic Biaej
Cerkwi. Zbir Wiadomoci do Antropologii Krajowej,
5
POTKASKI, K., 1924. Wiadomoci Dugosza
o polskiej mitologii. In: K. POTKASKI. Pisma
pomiertne. T. II. Krakw.
KOLANKIEWICZ, L., 1999. Kropelka brandy
ze Stonehenge (10). Dialog, 3.
STASZCZAK, Z., 1964. lska forma obrzdu
Marzanny i Gaika na tle porwnawczym. Opole.

SZACHERSKA, S. M., 1968. Rola klasztorw

duskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u
schyku XII w. Wrocaw.
TOPOROV, V., 1974. Some remarks about the
iguvine triad. In: Pod red. Jerzego KURYOWICZA. Studia indoeuropejskie. Wrocaw.
VACLAVIK, A., 1959. Vyroni obyeje a lidove
um.ni. Praha.
WORONICZ, Jan Pawe, 1995. Bolechowice.
Sielanka. In Idylla polska. Antologia. Wybr tekstw
Alina Witkowska, Izabela Jarosiska. Wrocaw.
ZBRT, ., 1893. Vynen smrti a jeho vklady.
Praha.
, , 1981.
. .
, . ., 1903.
. I.
. .
, ., 1994. . .
, ., 1871.
,
, .
.
, . ., 2004. . In:
. . . .
. . 3. .
I, ., 1846. i i.
i, i.
, ., 1880. ,
, , , .
.
, O., 1968. (
). .
, XI.
, . ., 1978.
. In: 1976.
.
, . .; , . ., 1965.

. ( ). .
, . .; , . ., 1970.
(
). In: Sign Language Culture. Paris.
, . .;, . ., 1974.
.

176

III. NUOMON / OPINIE I POGLDY

. .
, . ., , . ., 1988.
p. In: . . 2. .
, . ., 1972.
1860-1870-
. . , XIII.
, M., 1856.
. , III.
, . ., 1890. , ,
. .
, . ., 1978.
o . .
, XXVIII.
, . ., 1955. .
.

, , 1838. i. . I.
.
.
. 1995. .
, . ., 1982.
( ).
, 15.
, . ., 1998.
. (
). .
,
, . 1999. .
, . ., 1872. - , . III.
.

Micha uczyski

Micha uczyski

Holy Cross Academy n. a. Jan Kochanowski in Kielce

SEMANTICS OF THE SPRING RITES RELATED TO MARZANNA AND JARILO (ABOUT
THE RECONSTRUCTION OF THE PROTOSLAVIC TEXT)
Summary
The article is an attempt to summarize and specify
the former proto-Slavic mythology surveys on the
divine siblings and the death of God of Harvest
myths. The sources used in the study include historical and ethnographical sources, folk songs lyrics, and archeological findings. The study makes it
possible to establish the attributes and functions of
pagan gods and to find plots and individual myth
sequences. This results in the mythical plot reconstruction. There are three stages of proceedings:
the presentation of the sources, the semantics of
the image establishment, and the reconstruction of
the proto-Slavic myth of the dying god.
KEY WORDS: ethnography, linguistics, Slavic
mythology.

Jano Kochanovskio venstojo kryiaus akademija

Kielcuose
Lenk filologijos institutas
PAVASARIO RITUAL, SIEJAM SU MARZANNA IR JARILO, SEMANTIKA (PROTOSLAVIKO TEKSTO REKONSTRUKCIJOS
BANDYMAS)
Santrauka
Straipsnyje bandoma apibendrinti ir patikslinti
ankstesnius protoslavikos mitologijos tyrinjim
apie dievikus brol ir seser ir derliaus dievo mirties
mit rezultatus. Darbe panaudoti istoriniai ir
etnografiniai altiniai, liaudies dain lyrika,
archeologiniai radiniai. Straipsnyje bandoma atkurti
pagoni diev bruous ir funkcijas, atskleisti atskiras
mito vyksmo atkarpas bei j sekvencijas ir galiausiai
rekonstruoti vis mito fabul. Straipsnyje mediaga
pateikiama trimis etapais: pateikiami altiniai,
nustatoma su iomis figromis susijusi vaizd
semantika ir rekonstruojami protoslaviko mito
apie mirtant diev fragmentai.
REIKMINIAI ODIAI: etnografija, lingvistika,
slav mitologija.
Gauta 2006 05 16
Priimta publikuoti 2006 07 05