JANUSZ ANUSIEWICZ

Kulturowa teoria jezyka.

Zarys problematyki
1. Wychodzac z zaozenia, ze lingwistyka posiada swj szczeglny, tzn. nie dajacy sie
jednoznacznie okreslic, przedmiot zainteresowan1 oraz ma wyjatkowy status w obrebie
nauk o czowieku i kulturze, sadzimy, ze nalezy przeamac dotychczasowe ograniczenia
w sposobie traktowania obiektu jej zainteresowan, polegajace na wzmozonej tendencji do
strzezenia wasnej autonomii przez skupienie uwagi na tych aspektach badanej rzeczywistosci, ktre stanowia tylko jej wasciwe pole badania, nie podlegajace ingerencji innych
nauk. Wiaze sie z tym skonnosc do odsuwania na bok wszelkich problemw pogranicznych, ktre nieuchronnie poprzez stycznosc z innymi naukami musza te nauke
konfrontowac z metodologiami przylegych dziedzin2. Takie podejscie ukazaoby nowe
perspektywy badawcze w dziedzinie jezykoznawstwa i przyczynioby sie do poszerzenia
naszej wiedzy o istocie jezyka, o jego podstawach, funkcjach, o jego wielopaszczyznowosci i wieloaspektowosci oraz o jego zwiazkach z czowiekiem, spoeczenstwem, rzeczywistoscia pozajezykowa i kultura. Jest to stwierdzenie o waznych konsekwencjach
metodologicznych dla jezykoznawstwa, ktre cierpiac w dalszym ciagu na modziencza
chorobe autonomii oraz wykazujac postawe obronna w stosunku do innych, pokrewnych
jej nauk o czowieku, znalazo sie obecnie w stanie kryzysu trudnego do przezwyciezenia3.
Byc moze prba potraktowania jezyka jako najwazniejszego tworu kultury, jej podstawowego skadnika, a zarazem czynnika sprawczego (implikatora) utrwalacza, rezerwuaru, przenosnika i przekaznika tresci kulturowych, wytworzonego przez czowieka
i spoeczenstwo i ciagle wytwarzanego, doprowadzi do utworzenia nowych obszarw
zainteresowan jezykoznawstwa i nowych sposobw wyrazania spraw dotyczacych statusu
jezyka, jego podstaw, genezy, natury, przedmiotu, miejsca w antropologii kultury i filozofii kultury oraz rozmaitych powiazan z innymi, antropocentrycznie zorientowanymi, dyscyplinami wiedzy i kultury. W tym ujeciu lingwistyka byaby traktowana jako nauka
interdyscyplinarna, inspirowana przez inne nauki antropologiczne (np. socjologie, psychologie, filozofie, etnografie, historie, archeologie itp.) i scisle zwiazana z nimi, dazac do
zrozumienia czowieka i spoeczenstwa, a nie tylko jak mwi A. Wierzbicka tekstw
lub abstrakcyjnych systemw4. Czowiek zas moze byc zrozumiany i opisany jedynie
poprzez twory intelektu, woli, emocji twory jego psychiki i swiadomosci. Takim typowym wytworem swiadomosci ludzkiej, noszacym jej wybitne pietno, jest jezyk, a obok

18
niego religia, sztuka, nauka, czyli najoglniej rzecz ujmujac kultura. Wychodzac z tych
zaozen i idac za sowami L. Weisgerbera5, chcemy przeamac dotychczasowe ograniczenia (najczesciej strukturalistyczne i generatywistyczno-transformacyjne oraz behawiorystyczne) w traktowaniu jezyka, polegajace na sprowadzaniu go li tylko do roli srodka
wyrazu i przekazu informacji, co jest jednoczesnie i prawda i faszem (prawda, bo jezyk
faktycznie suzy do przekazywania informacji i jest narzedziem komunikacji miedzyludzkiej, faszem w tym sensie, ze jezyk posiada wiele innych, rwnie waznych funkcji)
i pragniemy za istote jezyka przyjac zawarty w nim dorobek kulturowy pewnej spoecznosci, bedacy zarazem magazynem informacji o rzeczywistosci, w ktrej ta spoecznosc
egzystowaa i egzystuje, jak i wyrazem, zbiorem doswiadczen spoecznych wyrosych
z okreslonej praktyki spoecznej, wyrosych w obcowaniu z ta rzeczywistoscia, zebranych
i nagromadzonych w ciagu wielu pokolen, utrwalonych w jezyku i przekazywanych
z pokolenia na pokolenie. Informacje te i doswiadczenia kumuloway sie na przestrzeni
stuleci w jezyku, zmieniajac sie lub nie, a oparte byy one najczesciej o tzw. naiwny
realizm, czyli innymi sowy byy to wyobrazenia zdroworozsadkowe, uznajace, iz
przedmioty sa w rzeczywistosci takie jakimi je widzimy, a wiec identyczne z naszymi
spostrzezeniami i pojeciami. Stad tez mwi sie czesto o jezyku (mamy tu na mysli jezyk
naturalny), ze jest rezerwuarem zdrowego rozsadku. To w oparciu o zdrowy rozsadek,
zawarty w powszechnym uzyciu jezyka naturalnego, ludzkosc zorganizowaa sie, przetrwaa, rozwinea spoeczenstwa, nauke, sztuke, moralnosc, religie a wiec ludzka kulture.
Caa bowiem ludzka dziaalnosc racjonalna wyrosa ze zdroworozsadkowych zasobw
jezyka naturalnego twierdzi M. A. K r a p i e c w ksiazce Jezyk i swiat realny6. Stad tez
faktem niezaprzeczalnym jest powszechnie przyjete stwierdzenie, ze jezyk implikowa
i warunkowa rozwj kultury i jako taki jest jednym z podstawowych, najwazniejszych
i najpeniejszych zrde wiedzy i informacji o danej kulturze7.
Naszym zamierzeniem badawczym jest zajecie sie problematyka kulturowej teorii
jezyka, rozumianej, najoglniej rzecz biorac, jako teoria zajmujaca sie wieloaspektowoscia, wielopaszczyznowoscia i wielofunkcyjnoscia jezyka w stosunku do kultury oraz
penetrujaca mozliwie najpeniej pojete relacje miedzy jezykiem a kultura, przy zaozeniu,
ze do tresci, form, sposobw istnienia kultury, dochodzi sie wychodzac od faktw jezykowych a nie odwrotnie. Byaby to wiec kultura widziana poprzez jezyk i jego jednostki
(produkty), z niego i z nich ekscerpowana i wydobywana oraz ujawniana przy pomocy
jezyka i jego srodkw. Czy mozna by tu byo mwic o jakiejs jezykowej wizji, teorii, ujeciu
kultury? Na to pytanie mozna by byo odpowiedziec twierdzaco, zwazywszy na to, ze jezyk
jest sam faktem kulturowym, a z drugiej strony jest najbardziej penym i wszechstronnym
zrdem wiedzy o kulturze, srodkiem i narzedziem utrwalania, magazynowania, przenoszenia i przekazywania tresci kulturowych, narzedziem interpretacji wzorcw kulturowych oraz wykadnia innych (niejezykowych) systemw semiotycznych (obrzedw, znakw grzecznosciowych itp.). W teorii tej chodzioby wiec o odpowiedz na pytanie, jak
poprzez jezyk i jego produkty poznawac kulture, docierac do jej tresci, form, objaww,
wykrywac je; w jaki sposb informacje czerpane z jezyka, jego jednostek, wytworw
moga byc i sa wykorzystywane w badaniach kultury? Chodzic tez bedzie o danie odpowiedzi na pytanie: dlaczego jezyk jest tworem kultury i okreslonym faktem kulturowym,
dlaczego jest swoistym przewodnikiem po kulturze, jej najpeniejszym wyrazicielem
i rezerwuarem.
Celem kulturowej teorii jezyka jest peniejsze, wszechstronniejsze i gebsze poznanie
i zrozumienie czowieka, jego natury, istoty ludzkiego zycia duchowego istoty kultury

19
poprzez badanie zawartych w jezyku tresci, form i wzorcw kultury, poprzez badanie
zakodowanego w nim ujecia rzeczywistosci (kultura rzeczywistosci) oraz systemu aksjologiczno-normatywnego danego spoeczenstwa (kultura wartosci) przekazywanego poprzez jezyk z pokolenia na pokolenie, ciagle ksztatowanego i ksztatujacego sie.
Poprzez badanie mozliwie wszystkich relacji jezyk kultura, pragniemy opisac i wyodrebnic rwniez typowe kulturowe funkcje jezyka oraz dac prbe jego kulturowej
definicji. Pragniemy, innymi sowy, odpowiedziec na pytanie: jaka kultura, wiedza kulturowa, zawarta jest w danym jezyku i przez ten jezyk dostepna. Przyjmujemy przy tym
zasade metodologiczna, wedug ktrej istota jezyka, jego podstawowa oraz zasadnicza
funkcja jest nie tylko komunikowanie wewnetrznych przezyc jednostki czy spoeczenstwa,
dotyczacych rzeczywistosci przyrodniczej i spoecznej, rzeczywistosci mysli i w koncu
rzeczywistosci samego jezyka, nie tylko ujmowanie i odzwierciedlanie tej rzeczywistosci
oraz jej wyrazanie, nie tylko przekazywanie informacji suzace porozumiewaniu sie, ale
rwniez i przede wszystkim sposb konceptualizacji i strukturalizacji tej rzeczywistosci, sposb jej interpretacji, kategoryzacji i taksonomizacji, sposb jej ogladu i co
najwazniejsze jej wartosciowanie.
Chodzic nam bedzie o badanie kulturowych funkcji jezyka, gwnie zas o opis funkcji
akumulatywnej (kumulatywnej), ktra polega na gromadzeniu w systemie jezyka okreslonych informacji o rzeczywistosci i okreslonego doswiadczenia spoecznego oraz na utrwaleniu, przenoszeniu i przekazywaniu przyszym pokoleniom wiedzy i wspomnianego juz
doswiadczenia danej wsplnoty jezykowej, jej tradycji kulturowych, systemu wartosci,
ocen i norm moralnych8. Istotne bedzie rwniez opisanie kolejnej kulturowej funkcji
jezyka, mianowicie funkcji poznawczej, ktra okresla sposb ujecia rzeczywistosci przez
jezyk i sposb dotarcia do niej. Jezyk w tym sensie jest narzedziem i srodkiem poznania
rzeczywistosci, ze gwnie poprzez jezyk poznajemy rzeczywistosc, doswiadczamy jej,
zas kategorie jezyka sa nie tylko pewnymi, wysoce sformalizowanymi i uoglnionymi
obserwacjami empirycznymi i interpretacjami rzeczywistosci, ale rwniez okreslonymi
strukturami poznawczymi naszego intelektu. Obiektywnosc swiata (...) nie jest nam
dostepna bezposrednio, lecz doswiadczamy jej za posrednictwem jezyka. To, co i jak spostrzegamy, zalezy od naszego jezyka, to jezyk przesadza o tym, co mozemy dostrzec
i uznac za obiektywnie istniejace w naszym otoczeniu oraz jezyk decyduje o tym, jak
rozumiemy poddajace sie naszej recepcji obiektywy9. Od uzywanego w danej kulturze
jezyka (badz jezykw) zalezy bowiem nie tylko swiat wewnetrznych przezyc czowieka,
normy moralne i etyczne czy sposb zachowywania sie i postepowania, ale rwniez
struktury, poprzez ktre postrzegane sa: przestrzen, czas, ilosci, jakosci i inne fizyczne
wasciwosci rzeczywistosci materialnej (substancjonalnej) i niematerialnej (psychicznej,
swiadomosciowej, abstrakcyjnej)10.
Chodzic tez bedzie o badanie udziau jezyka w osobniczym, jednostkowym rozwoju
czowieka, w rozwoju spoeczenstwa, o badanie wpywu jezyka na proces formowania sie
swiadomosci jednostkowej oraz zbiorowej, a wiec o problem wpywu jezyka na rozumienie i interpretacje, sposb widzenia tego swiata, w ktrym zyje jednostka i zbiorowosc,
czyli innymi sowy chodzi o badanie, opis i wyjasnienie problematyki poznawczych
struktur jezyka struktur, przez ktre przebiegaja procesy poznawcze dotyczace bytu11
(rzeczywistosci). Sprawa jest podwjnie zozona. Poznajemy, jak widac, struktury poznawcze struktury jezyka, ale rwniez poznajemy rzeczywistosc poprzez te struktury i ta
czynnosc jest pierwotna w stosunku do tej pierwszej12. Chodzi wiec o wyjasnianie i interpretacje struktur jezykowych, przez co dochodzic chcemy do zrozumienia i wyjasnienia
istoty czowieka jako takiego oraz otaczajacego go swiata, ktry on czowiek w zna-

20
cznym stopniu postrzega poprzez danu mu jezyk. Zakadamy jednakze na wstepie, ze
filozoficzne rozumienie ludzkiego jezyka moze sie stac zrozumiae jedynie w kontekscie
bytu, mysli i jezyka13 a jezyk i ludzka mysl beda traktowane przez nas jako narzedzia
lepszego poznania i wyjasnienia samego bytu14.
Wazna wiec bedzie odpowiedz na pytanie: jakie formy myslenia, rodzaje doswiadczen,
skale wartosci i wartosciowan zawarte sa w systemie jezyka i jego podsystemach, jak
wyglada w jezyku to wszystko, co tworzy ludzka wizje swiata wizje swiata wsplnoty
komunikatywnej posugujacej sie danym jezykiem.
3. W kulturowej teorii jezyka chcemy traktowac jezyk jako najwazniejszy fakt w obrebie kultury, zasadniczy skadnik kultury, jej implikator a zarazem warunek jej istnienia.
Jezyk jest swoistym rezerwuarem tresci, wzorcw i form kultury, przy czym w swiecie
wzorcw kulturowych peni niejako podwjna role jedne wzorce wytwarza, wyraza,
przechowuje i przekazuje, a w stosunku do innych wzorcw (pozajezykowych) jest narzedziem ich interpretacji15. Jest wiec jezyk wytworem i przejawem kultury zarazem, ale tez
i bez jezyka niemozliwe byoby jej powstanie i rozwj. Jest tez jezyk wasciwym kryterium kultury16, kluczem do swiata17, bedac jednoszesnie podstawowym kluczem do
odczytywania i interpretacji wartosci, wok ktrych koncentruja sie poszczeglne kultury oraz symbolicznym przewodnikiem po kulturze18. Jezyk jest rwniez swoistym
archiwum kulturowym danej spoecznosci, szczeglnie zachowawczym elementem kultury jak mwi J. L. Fischer19 poniewaz dawne przyzwyczajenia i nawyki w nim
utrwalone oraz system norm, wartosci, jak rwniez swoisty poglad na swiat zawarty
w jezyku nie zmienia sie tak szybko, jak zmieniaja sie struktury spoeczne i kulturowe.
W tym sensie mozna nawet mwic o swoistym konserwatyzmie kulturowym jezyka,
odniesionym zarwno do ustalonego i wybranego w zamierzchej przeszosci systemu
wartosci, jak i do okreslonych, stereotypowych i uproszczonych ujec tejze rzeczywistosci,
jej odwzorowan i modeli. Mozna zaryzykowac twierdzenie, ze fundamentalny system
jezyka odniesiony do wartosci i rzeczywistosci pozostaje chyba niezmienny do dzis20.
W zwiazku z tym przyjmujemy poglad L. Weisgerbera21, ze naiwny realizm jezykowy jest
istotnym zawezeniem pojecia jezyka tylko do srodka wyrazu i przekazu, do funkcji
narzedzia suzacego do komunikowania okreslonych tresci przedmiotowo podmiotowych. Twierdzimy, ze takie rozumienie jezyka, charakterystyczne i typowe dla formalistycznych i scjentystycznych postaw badawczych, wywodzacych sie z neopozytywizmu
(gwnie logicznego i empirycznego), takich jak strukturalizm, deskryptywizm, generatywizm i transformacjonizm, jest juz dzis poznawczo niepodne i nie do utrzymania, poniewaz jezyk jako zjawisko ludzkie, integrujace momenty poznawczo-relacyjne i wolitywne,
najdobitniej swiadczy o specyfice czowieka i jako taki wymyka sie metodom badawczym
scjentyzmu22. Sadzic nalezy, ze odwrt od tych postaw i metod badawczych oraz zastosowanie metod kulturowo-lingwistycznych (antropologicznych, etnolingwistycznych),
powinny posunac nasza wiedze o jezyku o dalszy krok oraz pozwolic lepiej niz do tej pory
poznac istote i nature samego jezyka.
W naszych badaniach pragniemy sie skupic na kulturowych funkcjach jezyka i jego
tekstw. Jak juz wspominalismy, jedna z najwazniejszych takich funkcji jest funkcja
poznawcza, ktra dotyczy obiektywizacji rezultatw poznania ludzkiego oraz obiektywizacji wartosciowan tresci tego poznania. Inne, rwniez wazne funkcje, to: symboliczna
polegajaca na metaforycznym i symbolicznym ujmowaniu rzeczywistosci, akumulatywna
(kumulatywna) polegajaca na utrwalaniu, przenoszeniu i przekazywaniu przez jezyk
i jego teksty wartosci i wartosciowan okreslonych klas desygnatw oraz doswiadczenia

21
spoecznego z nimi zwiazanego, narodowa konsolidujaca i wyodrebniajaca jakas wsplnote komunikatywna (np. nard, plemie itp.), perswazyjna polegajaca na kierowaniu
zachowaniami ludzkimi, poprzez takie a nie inne uksztatowanie tekstu (funkcja ta dotyczy
w zasadzie tylko tekstw jezykowych) oraz poprzez to, ze jezyk (i tekst) przenosi uznane
i zaaprobowane spoecznie wartosci, oceny, wartosciowania zjawisk oraz, w przypadku
tekstu, szereg przejaww stosunku nadawcy do rzeczywistosci wypowiedzi, przez co moze
ksztatowac odpowiednie postawy, oznaczajace gotowosc do takiego a nie innego dziaania. Funkcja ta, jak rwniez ideologiczna funkcja tekstw jezykowych, jest bardzo wazna,
poniewaz zajmuje sie zagadnieniem funkcjonowania jezyka i jego tekstw w okreslonej
kulturze w odniesieniu do takich zagadnien, jak: prawda, falsz, kamstwo, sprawiedliwosc
itp. Dotyczy ona rwniez etycznego, wzglednie nieetycznego posugiwania sie jezykiem
(np. w celu manipulacji, okamania, zastraszenia). Jej znajomosc przyczynia sie w znacznej mierze do efektywnego posugiwania sie srodkami jezykowymi i do osiagania zamierzonych celw. Stad tez funkcja ta jest jednym z najwazniejszych obiektw zainteresowan
pragmatyki lingwistycznej oraz stylistyki jezykoznawczej23. Na zakonczenie przegladu
kulturowych funkcji jezyka i tekstu jezykowego warto wspomniec o funkcji performatywnej tekstw, polegajacej na kreowaniu nowych obszarw rzeczywistosci i nowych faktw,
gwnie w sferze niematerialnej, np. prawnej, obyczajowej itp. Zblizona i podobna do niej
jest funkcja magiczna tekstw, polegajaca, oglnie rzecz biorac, na dziaaniu srodkami
jezyka i ich konstrukcjami na jakas rzeczywistosc, zarwno substancjalna jak i psychiczna,
swiadomosciowa w celu osiagniecia zamierzonych celw, np. podporzadkowania czegos,
unieszkodliwienia, pokonania, zmiany itp. 24. Mozna jeszcze wspomniec o funkcjach
pragmatycznych tekstu, rozumianych jako okreslone uporzadkowanie sensu majacego
charakter dodatkowy w stosunku do sensu powiadomienia i wyrazajacego cel komunikacyjny, w ktrym dane wypowiedzenie zostao uzyte25. Kazda funkcja pragmatyczna
wyraza stosunek nadawcy do rzeczywistosci wypowiedzi lub do odbiorcy. Wyrznia sie
nastepujace funkcje pragmatyczne: modalne, wyrazania emocji, illokucyjne26.
W naszych badaniach pragnelibysmy skupic uwage, oglnie rzecz biorac, na tym, co
niesie jezyk i jego podsystemy oraz jego teksty jakie tresci, wybory, modele, wzorce,
ujecia, wartosci, oceny, interpretacje i kategoryzacje rzeczywistosci przedmiotowo-podmiotowej i dlaczego takie a nie inne oraz jakie sa tego konsekwencje dla kultury danego
spoeczenstwa (danej wsplnoty jezykowej), czyli innymi sowy chodzic nam bedzie
o badanie i opisywanie zobiektywizowanego stosunku emocjonalno-subiektywnego danej
wsplnoty komunikatywnej do oznaczanych przez znaki jezykowe klas desygnatw oraz
jej doswiadczen i nawykw oraz zwyczajw wyrosych na gruncie wielowiekowego
obcowania z tymi desygnatami. Chodzic bedzie tez o odpowiedz na pytanie, o ile stosunek
taki jest wynikiem wartosciowan i ocen tych desygnatw dokonanych przez dana spoecznosc, a o ile jest wyrazem doswiadczenia wynikajacego ze spoecznej praktyki posugiwania sie tymi desygnatami i co za tym idzie rznych skojarzen (asocjacji) i konotacji,
jakie one nasuwaja, oraz wyobrazen kulturowych i tradycji zwiazanych z danym znakiem
jezykowym bedacym etykieta desygnatu, klasy desygnatw i pojecia desygnatu oraz
panujacej w danym spoeczenstwie praktyki wyzyskiwania rzeczy i wielu innych czynnikw pozajezykowych27. Zasadniczym przy tym problemem badawczym kulturowej
teorii jezyka w tej dziedzinie badan bedzie odpowiedz na pytanie, w jaki sposb i gdzie
(w czym) wykrywac i badac zobiektywizowany stosunek danej spoecznosci do rzeczywistosci przyrodniczej i spoecznej, badz przedmiotowo-podmiotowej28 ujmowanej przez
jezyk. Czy wystarczy badanie pragmatycznej strefy jezyka, bedacej obiektem zainteresowan pragmatyki lingwistycznej? Czy wystarczy tylko badanie podsystemw jezyka

22
gwnie sowotwrczego (tzn. tej czesci podsystemu sowotwrczego, ktra jest bardziej
przedmiotem leksykologii niz sowotwrstwa mam tu na mysli sowotwrstwo onomazjologiczne, zwane tez konotacyjnym czy asocjacyjnym), leksykalno-frazeologicznego i
odpowiadajacego tym podsystemom w strukturze gebokiej jezyka systemu semantycznego. Czy nie nalezy rwniez badac systemu gramatycznego jezyka, ktry tez jest przeciez
jakas wysoce sformalizowana interpretacja rzeczywistosci, jakims wysoce abstrakcyjnym
uoglnieniem obserwacji empirycznych oraz przeniesieniem na produkty jezykowe (gwnie jednostki skadni danego jezyka) klas i pojec semantycznych, z ktrych kazde moze
stac sie kategoria gramatyczna o ile dane rozrznienie, dana dominanta semantyczna
uzyta zostanie dla celw gramatycznych, dla celw budowy tekstu, co pociagnie za soba
odpowiednie nastepstwa np. w zakresie skadniowego uksztatowania tekstu, chociazby
w postaci odpowiednich kategorii syntaktycznych i ich wykadnikw. W tym miejscu
widac, jak bardzo wazny jest nastepujacy problem, stawiany zreszta nie od dzis jakie
obszary rzeczywistosci jezyka leksykalizuje (wyraza leksykalnie jako wyrazy czy zwiazki
wyrazowe), a jakie gramatykalizuje (czyli nadaje im znaczenia gramatyczne kategorialne). Wiadomo, ze jezyki europejskie gramatykalizuja pojecia czasu, liczby, osoby, rodzaju
itp., ale przeciez w jezykach innych kregw kulturowych jest tak, ze akurat nie te, a inne
pojecia sa gramatykalizowane. Nawet wydaje sie tak uniwersalne pojecie, jak czas, jest
zupenie inaczej gramatykalizowane na gruncie innych jezykw, badz nie gramatykalizowane w ogle29.
Tak wiec gwnymi dziedzinami badan kulturowej teorii jezyka beda: pragmatyka
lingwistyczna, gramatyka, leksyka, frazeologia i paremiologia oraz metaforyka i onomastyka, a takze przenikajaca te wszystkie podsystemy jezyka, lezace u ich podstaw, bedaca
ich fundamentem i odpowiadajaca im w strukturze gebokiej (w planie tresci) semantyka.
Badania nasze beda zwiazane z prba ustalenia tego, jakie kategorie pojeciowe i badawcze nalezaoby zastosowac w tych analizach i dociekaniach dotyczacych kulturowego
charakteru jezyka. Czy wystarcza tu narzedzia badawcze wypracowane przez niemiecka
filozofie romantyczna, gwnie przez Herdera, Humboldta i ich kontynuatorw pojecia
takie, jak: duch jezyka, sia twrcza jezyka, wewnetrzna forma jezykowa czy nalezaoby
stworzyc inne oraz wykorzystac te, ktre juz istnieja: poczucie jezykowe, intuicja jezykowa, wsplnota jezykowa itp.
4. W badaniach naszych pragniemy sie zajac problematyka kulturowej teorii jezyka,
pojetej najoglniej rzecz biorac jako dyscyplina badajaca relacje i zaleznosci miedzy
jezykiem a kultura danego spoeczenstwa, ktra ujmujac rzecz bardziej szczegowo
badaaby tzw. kulture rzeczywistosci i kulture wartosci zawarta w jezyku, to znaczy system
semantycznych wyborw i kategorii jezyka oraz system aksjologiczny zawarty w jezyku,
czyli wartosciowania, normy, oceny oraz wartosci moralne, estetyczne i poznawcze zakodowane w jezyku oraz ich wpyw na osobowosc ludzka, na poglady, przekonania, postawy
jednostki i spoeczenstwa a w rezultacie na ludzkie zachowania i dziaania, na interakcje
miedzyludzkie, na dziaania jednostkowe i grupowe, ktre przeciez sa stymulatorem
doswiadczenia i skadaja sie na doswiadczenie i tradycje danej spoecznosci, bedac jednoczesnie prawdziwym miejscem dziania sie kultury30, ktra wielu jej teoretykw definiuje
jako system jawnych i ukrytych modeli zycia31.
Wychodzac z zaozenia, ze jezyk a w szczeglnosci jego system semantyczny i odpowiadajacy mu w planie wyrazania (na powierzchni) system leksykalno-frazeologiczny
jest nie tylko antropocentryczny (zbudowany na bazie oglnoludzkich zainteresowan
i wartosci, a przez to bedacy swoistym klasyfikatorem ludzkiego doswiadczenia)32, ale

23
i uwarunkowany przez kulture, w tym sensie, ze odzwierciedla najbardziej specyficzne
instytucje i zwyczaje danej kultury33, traktowac bedziemy w naszych badaniach jezyk
jako swoiste archiwum kulturowe danej spoecznosci oraz jako podstawe transmisji
kulturowej, rozumianej jako fakt i proces przekazywania przez jezyk z pokolenia na
pokolenie dziedzictwa kulturowego danej spoecznosci okreslonych tresci kulturowych
i sposobw zachowania, norm postepowania, rozumowania, racjonalnosci, okreslonej
hierarchii wartosci, uznanej za godna akceptacji i zaaprobowanej spoecznie a wiec
przekazywania tradycji okreslonego spoeczenstwa34.
5. Nasze badania beda koncentroway sie wok odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiscie i w jaki sposb to sie dzieje, ze wraz z nabywaniem jezyka przez dana jednostke
ludzka, przekazywane jest jej rwniez wartosciowanie ujmowanej przez ten jezyk rzeczywistosci; czy faktycznie istnieja w jezyku zobiektywizowane elementy systemu wartosciowania (nie tylko emocjonalnego ale i intelektualnego) rzeczy i zjawisk, wasciwe dla
okreslonych narodw i grup spoecznych spoecznosci jezykowych (wsplnot komunikacyjnych), czy tak nalezy rozumiec pojecia: duch jezyka, wewnetrzna forma jezykowa,
sia twrcza jezyka, jezykowy swiat posredni zawarte w pracach J. G. Herdera, W. von
Humboldta, H. Steinthala, L. Weisgerbera i innych. Czy chodzi tu tez i o okreslone ujmowanie rzeczywistosci przez jezyk tworzenie pojec, dostrzeganie w rzeczywistosci przedmiotowej i podmiotowej tego, co jest szczeglnie z jakiegos punktu widzenia, z jakichs
wzgledw (najczesciej kulturowych) wazne dla czowieka i spoeczenstwa. Przeciez
tworzenie naszych pojec i wypowiadanie ich w sowach, to nic innego, jak na tle naturalnego, spontanicznego ujecia bytu, skoncentrowanie sie na jego tresci, wskazywanie,
nazywanie zauwazonych przez nas (na mocy natury i kultury) cech35. W tym sensie ujecie
rzeczywistosci przez jezyk zarwno w kategoriach gramatyczno-leksykalnych, jak i semantycznych, jest zawsze aspektowne i wybircze36. W jezyku bowiem jest z rzeczywistosci tylko to, co dana spoecznosc, ze wzgledw kulturowych, tam umiescia (w tym
sensie czowiek spoeczenstwo, bedac twrca jezyka, jest zarazem twrca kultury,
a jezyk jest przejawem twrczosci czowieka spoeczenstwa). Idac za tym tokiem
rozumowania, stwierdzic nalezy, ze podobnie jak jezyk, tak poszczeglne kultury wybieraja z wachlarza niezliczonych mozliwosci tylko pewne rozwiazania37. Stad tez jezyk
i kultura maja bardzo zblizony do siebie sposb genezy i istnienia. C. Levi-Strauss pisze
wprost: jezyk i kultura to dwa rwnolege przejawy bardziej fundamentalnej aktywnosci
tj. umysu ludzkiego. Sam jezyk zas uwaza za najbardziej zasadniczy fakt kulturowy,
za wasciwe kryterium kultury38. Badac wiec nalezy, jak w danym jezyku, w jego
kategoriach pragmatycznych, gramatycznych, semantycznych sa ujete (rozwiazywane
rozwiazane) problemy czasu, przestrzeni, liczby i mnogosci, pci a wiec fundamentalne problemy ludzkiej egzystencji i filozofii39. Bardzo istotne jest wiec (zwracano juz na
to wielokrotnie uwage) opisanie i przeanalizowanie tego szczeglnego i swoistego charakteru, jakiego czas i przestrzen nabieraja w doswiadczeniu ludzkim40.
Jakie wiec pojecia sa podstawowe i fundamentalne dla mysli ludzkiej i w zwiazku z tym
wyrznione, skategoryzowane, sformalizowane i ustrukturyzowane w systemie semantycznym i gramatycznym kazdego jezyka na swiecie, a co rzni w sposb zasadniczy jezyki
od siebie czy sa to rznice kulturowo na tyle istotne, by o nich mwic? Czy rzeczywiscie
jest tak, ze w tych samych warunkach powstaja bardzo rzne wzory kulturowe jak
twierdzi A. L. Kroeber41?
Nalezy tez badac i zastanawiac sie nad tym, jak to sie dzieje i dlaczego, ze jezyk jest
tworem spoecznym, wyrazem i rezultatem okreslonej praktyki spoecznej oraz wiedzy

24
i doswiadczenia spoecznego zebranego i nagromadzonego w ciagu wielu pokolen. Biorac
to pod uwage, bedziemy szukac w naszych badaniach odpowiedzi na pytanie, jaka bya ta
wiedza (bya i jest), co sie na nia skadao (i skada), co z rzeczywistosci otaczajacej
czowieka (i z rzeczywistosci samego czowieka) ujeto i wyodrebniono, uznajac za wazne,
a co odrzucono, uznajac z jakiegos punktu widzenia za niewazne, nieistotne? Nie wszystko bowiem, co jest trescia samego bytu, jest ujete w naszym poznaniu i przekazywane
drugiemu czowiekowi, lecz jedynie niektre aspekty dadza sie ujac i poznawczo przekazac za pomoca znakw instrumentalnych. W wiekszej reszcie byt nie jest poznawczo
przez nas ujety, nie jest znaczony, jest dla nas bez znaczenia. W jakiej zatem mierze ujete
aspekty moga pretendowac do reprezentowania caego bytu42. Co wiec byo, i z jakich
wzgledw, wazne dla danej wsplnoty jezykowej i w zwiazku z tym wyrznione w systemie semantycznym i gramatycznym danego jezyka, a co nie byo wyrznione, co byo
pominiete, co byo bez znaczenia? Oto pytania najwazniejsze i najistotniejsze dla nas
w badaniach nad natura i charakterem wzajemnych relacji i powiazan miedzy jezykiem
kultura czowiekiem (spoeczenstwem), a rzeczywistoscia (bytem). Cakowicie zas
filozoficzno-kulturowy charakter maja pytania stawiane przez M. A. Krapca czy istnieja
takie aspekty, za pomoca ktrych mozna poznawczo ujac rzeczywistosc i poddawac ja
analizie, i czy tylko poprzez znaki mamy dostep do rzeczywistosci, a moze istnieje jakies
poznanie (lub jego niektre momenty) bezznakowe, ktre jest racja samego znakowania,
a przez poznanie posiadajace dla czowieka znaczenie? Te i tym podobne pytania sa bardzo
wazne w problematyce ludzkiego jezyka, nastawionego na komunikowanie drugiemu
czowiekowi przezywanych poznawczo tresci, ktre sa tresciami samej aspektownie,
poprzez znaki formalne, ujetej rzeczy bytu43.
6. W badaniach naszych chcemy sie zajac takze historia problemu Jezyk kultura
w europejskiej i amerykanskiej mysli filozoficznej i lingwistycznej. Chodzi tu gwnie
o dokumentacje stanu badan oraz ustalenie tego, co stwierdzono i co osiagnieto w rozwazaniach traktujacych jezyk jako zjawisko kulturowe, a zarazem spoeczne i historyczne,
co osiagnieto analizujac fakt oddziaywania jezyka na jednostke i spoeczenstwo oraz
nard, co stwierdzono w zakresie badan relacji zachodzacych miedzy jezykiem a innymi
niejezykowymi systemami semiotycznymi w obrebie kultury (np. magia, obrzedem, zwyczajem, religia, sztuka, nauka itp.), co stwierdzono w zakresie relacji miedzy jezykiem
a rzeczywistoscia chodzic tu bedzie o problem tzw. jezykowego obrazu swiata obrazu
(ujecia) swiata zawartego w danym jezyku (badz w danych jezykach). Pragniemy tez
ustalic, do jakich wynikw doszli badacze europejscy (gwnie niemieccy) i amerykanscy
w zakresie badania relacji miedzy historia i geografia kultur a jezykiem oraz w zakresie
wpywu jezyka na ksztatowanie sie osobowosci ludzkiej, spoecznosci komunikacyjnej
(wsplnoty jezykowej) oraz narodu i jego kultury.
W tym celu pragniemy skupic sie gwnie na pogladach najbardziej znanych filozofw
i teoretykw kultury i oprzec sie na nich w naszych badaniach. Chodzic tu bedzie o takie
nazwiska, jak: W. Dilthey, O. Spengler, S. Freud, E. Cassirer, B. Croce, F. W. Znaniecki,
B. Malinowski, A. J. Toynbee, H. Marcuse, C. Levi-Strauss, a ze wspczesnych R. Linton, A. L. Kroeber, R. Benedict, Cl. Kluckhohn i po czesci E. Sapir. Dla naszych badan
i rozwazan niezwykle istotne jest sformuowanie i okreslenie naszego pojmowania i rozumienia terminu kultura, ktry jest bardzo obszerny, wieloaspektowy, a jego definicja do
dzis nie jest jeszcze ustalona44. W badaniach nad relacjami jezyk kultura i wszelkimi
wspzaleznosciami, ktre miedzy tymi zjawiskami i wytworami antropologicznymi dadza sie wykryc, najbardziej przydatne dla naszych rozwazan i najbardziej nam odpowia-

25
dajace bedzie aksjologiczne a nie instytucjonalne (przedmiotowo - rzeczowe) rozumienie
kultury kultury jako zespou (zbioru konfiguracji) okreslonych wartosci gwnie
wartosci moralnych, poznawczych i estetycznych45.
I tak w historii problemu jezyk kultura interesoway beda nas nastepujace kierunki
i szkoy badawcze:
romantyczna filozofia jezyka Herdera i Humboldta, kontynuowana przez Steinthala
i kierunek znany neohumboldtyzmem oraz tzw. gramatyke tresci L. Weisgerbera. Bedac
w kregu XIX wiecznej filozofii niemieckiej pragniemy tez przypomniec poglady Schlegla
i Fichtego oraz Marksa i Engelsa w zakresie zwiazkw i relacji jezyk kultura.
historyczno-kulturowe rozumienie jezyka zawarte w pogladach Vosslera i Burdacha.
kulturowo-socjologiczne rozumienie jezyka zawarte w pracach Fringsa, Maurera,
Meringera, Sperbera i Guenterta.
filozoficzno-symboliczne rozumienie jezyka u E. Cassirera.
W celu zas wnikliwego i wszechstronnego uchwycenia interesujacej nas problematyki
pragniemy, stosujac metode porwnawcza, skonfrontowac wyniki i osiagniecia badawcze
wymienionych wyzej kierunkw z hipotezami i pogladami oraz ustaleniami w zakresie
relacji jezyk kultura, reprezentowanymi przez:
neolingwistyke woska, (M. Bartoli, G. Bonfante, V. Pisani),
stylistyke Ballyego, oparta na ekspresjonizmie filozoficznym B. Crocego,
geografie i historie wyrazw, geografie jezykowa J. Gillierona,
kontekstualizm angielski (J. R. Firth),
brytyjska filozofie lingwistyczna (Wittgenstein, Russel, Carnap, Ryle, Ayer, Austin),
amerykanska antropologie kulturowa Malinowskiego, etnolingwistyke Boasa, Sapira,
Whorfa, Swadesha, Hoijera, Newmana i innych, bazujaca na kulturocentrycznym i antropocentrycznym opisie jezyka,
semantyke oglna Korzybskiego i Hayakawy,
mentalizm lingwistyczny N. Chomskiego,
antropologie kulturowa C. LeviStraussa,
teorie stereotypw A. Schaffa.
7. Najistotniejsza w naszych badaniach jest problematyka kulturowego charakteru jezyka. Bedziemy starali sie okreslic pojecie jezyka, jego najwazniejsze cechy kulturowe
oraz odniesienia w stosunku do kultury, ktrej by implikatorem i fundamentem, i w obrebie ktrej ewoluowa, bedac jednoczesnie jej czescia skadowa, wykadnikiem, funkcja
oraz swoistym rezerwuarem. W zwiazku z tym jezyk zdefiniujemy wstepnie jako semiotyczny systematoid (system systemw)46, zawierajacy okreslone (tzn. zrelatywizowane do
danej wsplnoty kulturowo-komunikacyjnej) ujecie rzeczywistosci pozajezykowej oraz
zobiektywizowany stosunek emocjonalno-wartosciujacy do tej rzeczywistosci, przy czym
ujecie to i wartosciowanie jest utrwalone w poszczeglnych systemach jezyka, a nastepnie
transmitowane i przejmowane przez kolejne pokolenia, ktre owo ujecie i wartosciowanie
swiata zachowuja badz zmieniaja, dodajac do owego pierwotnego (pierwszego, podstawowego) ujecia swoje wasne, bedace odbiciem aktualnego poziomu cywilizacji, wiedzy
i kultury.
W tym sensie jezyk jest raz dokonanym i ciagle dokonywanym aktem poznawczym
w stosunku do rzeczywistosci pozajezykowej, ktrego rezultaty sa dobudowywane i nakadane na poprzednie, zmieniajac je lub nie. Mozna tu chyba raczej mwic o
swoistym konserwatyzmie jezykowym, majac na mysli zachowywanie pierwotnego stanu
i charakteru systemu jezykowego i pierwotnego ujecia swiata47. Powyzsze stwierdzenia

26
swiadcza o niesychanym skomplikowaniu obrazu rzeczywistosci zawartego w jezyku
i jezyka samego. Obok dawnych ujec i przedstawien48 oraz pojec49 sa w jezyku nowe
ujecia, przedstawienia, sposoby widzenia i wartosciowania swiata, ktre ze soba wspistnieja, bedac czesto ze soba niezgodne. W tym sensie struktura jezyka przypomina strukture
wykopaliska archeologicznego, gdzie na najdawniejsze zoza i warstwy byy nakadane
coraz to nowsze zoza, rzniace sie mniej lub wiecej od poprzednich, po najnowsze,
aktualnie w naszej obecnosci sie tworzace i odkadajace. Rznica miedzy wykopaliskiem
a jezykiem (jego pokadami i struktura) moze byc tylko taka, ze w przypadku jezyka owe
warstwy pierwotne ujecia fundamentalne i podstawowe, czesci skadowe utworzone
i powstae w zamierzchych, bardzo odlegych czasach, funkcjonuja do dzis, bedac zywotnymi, uzywanymi, obowiazujacymi i aktualnie waznymi czesciami skadowymi, strukturami systemu jezykowego czy tez jego konkretnych przejaww tekstw.
Kulture, jak juz pisalismy, rozumiemy aksjologicznie jako zbir wartosci. Mozemy tu
mwic o kulturze rzeczywistosci, pojmowanej jako zesp ujec faktw egzystencjonalnych tworzacych rzeczywistosc (...) wszystkie rozumienia tych faktw i wyrazanie tych
rozumien w rznych wersjach, np. artystycznej (literackiej, plastycznej, muzycznej), filozoficznej, teologicznej. Kulture stanowia wszystkie te ujecia tworzone, przejete, przetwarzane, spoecznie przekazywane50. Tu nalezy zauwazyc, ze jezyk jest takim ujeciem
rzeczywistosci wytworzonym, przejetym, przetworzonym, przekazywanym i znw tworzonym przez dana wsplnote jezykowa; jest on zarazem okreslonym sposobem rozumienia, interpretacji i wyrazania tej rzeczywistosci. Po drugie mozemy mwic o kulturze
wartosci i to rwniez w odniesieniu do jezyka, ktry oprcz okreslonego ujecia rzeczywistosci zawiera jej wartosciowanie, bedac jednoczesnie swoistym magazynem i przenosnikiem wartosci powstaych na gruncie tego ujecia rzeczywistosci oraz obcowania z nia. Tak
pojeta kultura wartosci zawiera systemy norm i wartosci, wierzenia, wszelkie spoecznie
wyuczone zachowania, wzory tych zachowan oraz ich wytwory51. W tym sensie jezyk
jest tworem kultury i mozna go rozpatrywac zarwno w aspekcie kultury rzeczywistosci,
jak i kultury wartosci, poniewaz jezyk jest wytworem czowieka, aktem twrczym, ksztatujacym widzenie rzeczywistosci oraz wartosci z nia zwiazane. Aktem twrczym trwajacym ciagle, bo polegajacym na nieustannym przeksztacaniu i uzupenianiu tego co zastane, tego co dane w jezyku oraz polegajacym na ciagym powoywaniu do istnienia coraz
to nowych srodkw jezykowych, jednostek jezyka, konstrukcji i struktur jezykowych,
a przede wszystkim swoich podstawowych produktw tekstw. Jezeli wiec filozofia
kultury zajmuje sie wyjasnianiem przejaww i wytworw kultury w ich dynamicznej
i zobiektywizowanej postaci52, to obiektem jej zainteresowan jest rwniez niewatpliwie
jezyk. W tym sensie dociekania, majace na celu ustalenie genezy jezyka (traktowanego
jako wytwr kultury i jej przejaw) oraz opis, typizacje, stratyfikacje i analize jezyka w ten
sposb pojmowane, beda sie miesciy w obrebie tak rozumianej filozofii kulury, poniewaz
filozofia kultury moze byc nastawiona badz bardziej na badanie dziaalnosci kulturowej
lub kulturotwrczej czowieka, badz bardziej na badanie wytworw tej dziaalnosci,
w postaci np. jezyka, instytucji spoecznych i politycznych, religii, nauki i filozofii, ideologii, dzie sztuki itp. 53. Tak wiec filozofia jezyka i jego kulturowa teoria beda zaliczane
do filozofii kultury tak samo jak zalicza sie do niej np. filozofie dziejw, filozofie nauki,
filozofie religii czy filozofie sztuki54.
8. Przystepujac do konkretnych i szczegowych badan pragniemy sie zastanowic nad
nastepujacymi dziedzinami zainteresowan kulturowej teorii jezyka:
a) Kategoriami gramatycznymi jezyka (jezykw) i ich kulturowym charakterem, tra-

27
ktujac gramatyke jako wysoce sformalizowane ujecie obserwacji empirycznych dotyczacych rzeczywistosci przedmiotowo-podmiotowej, zakadajac jednoczesnie jej wybirczosc, aspektywnosc i niepenosc w stosunku do tejze rzeczywistosci. W szczeglnosci
chodzic nam bedzie o pokazanie tego na przykadzie nastepujacych kategorii gramatycznych:
rodzaju,
liczby,
przypadku,
czasu,
aspektu,
trybu,
strony,
osoby,
okreslonosci i nieokreslonosci.
b) Kategoriami semantycznymi jezyka i ich kulturowym charakterem. Chodzic tu
bedzie o dotarcie do wszelkich objaww poznania ludzkiego zamknietego w semantycznym systemie jezyka, o intelektualno-myslowa konceptualizacje, strukturyzacje oraz klasyfikacje rzeczywistosci, dokonana przez dana spoecznosc jezykowa. Chodzic nam
gwnie bedzie o nastepujace kategorie semantyczne wspczesnego jezyka polskiego
i innych jezykw: subiekt, obiekt, narzedzie, srodek, miejsce, przyczyna, cel, skutek,
rezultat, sposb, czas, ilosc, tresc, konkretnosc, abstrakcyjnosc, zywotnosc, niezywotnosc,
osobowosc, nieosobowosc, meskosc, zenskosc, zbiorowosc, caosc, czesc, instytucja itp.
c) Tresciami kulturowymi zawartymi w systemie sowotwrczym, leksykalno-frazeologicznym i paremiologicznym oraz metaforyka danego jezyka, jak rwniez metodami ich
badania, to znaczy wykrywania (ujawniania) i opisu. Chodzic tu bedzie o teoretyczne
sformuowanie problemw zwiazanych z odszyfrowaniem, wyinterpretowaniem oraz wydobyciem utrwalonych i przenoszonych przez kazdy jezyk systemw wartosci, wartosciowan, norm i ocen, wok ktrych koncentruja sie poszczeglne kultury narodowe czy
ponadnarodowe. Chodzic tez bedzie o sprawdzenie hipotezy, w jakiej mierze jednostki
sownikowe danego jezyka sa klasyfikatorem doswiadczenia spoecznego.
d) Pragmatyka lingwistyczna i jej kulturowym charakterem.
e) Onomastyka danego jezyka, bedaca zrdem wiedzy o kulturze danej spoecznosci,
o najwazniejszych wartosciach przyjetych i uznanych przez spoeczenstwo, co wyrazao
sie w magiczno-symbolicznych sposobach zatrzymania tych wartosci przy potomstwie
poprzez nadawanie odpowiednich imion, nazwisk, przydomkw itp. Nazywanie (czy tez
przezywanie) nie byo zupenie przypadkowe, lecz scisle zalezao od kultury spoeczenstwa i narodu55.
9. W zakonczeniu powyzszych wywodw, podsumowujac je niejako, chcemy zasygnalizowac nastepujace problemy, z ktrymi bedziemy prbowali sie uporac prowadzac
nasze badania. Chcemy mianowicie, po w miare dokadnym zbadaniu tego, co juz zostao
ustalone w zakresie relacji jezyk kultura, odpowiedziec na zasadnicze pytanie: czy
kulturowa teoria jezyka jest mozliwa do zbudowania na obecnym etapie wiedzy o kulturze
i jezyku? Jakie problemy badawcze z tego zakresu sa najwazniejsze do rozpatrzenia oraz
(nad tym pragniemy sie zastanowic) jakie nowe pytania niesie ze soba problematyka
badania obustronnych relacji i wspzaleznosci miedzy jezykiem a kultura. W perspektywie dalszych badan chodzic nam bedzie o poznanie wszelkich wytworw poznania ludzkiego i systemu ludzkich wartosci, zakodowanych w systemie semantycznym, gramatycz-

28
nym, leksykalnym i pragmatycznym kazdego jezyka. Chodzic tu bedzie o wyjasnienie
problemu o kapitalnej wadze, mianowicie, czy jezykowy obraz swiata, tzn. obraz swiata
wyrzniony przez spoeczenstwo przez nie oceniony, zwartosciowany i zinterpretowany
a wiec obraz swiata zdroworozsadkowy, charakterystyczny dla przecietnie inteligentnego uzytkownika jezyka, w dalszym ciagu opiera sie na przednaukowych, oglnych pojeciach, dawnych, pierwotnych ludzkich doswiadczeniach (czy te pierwotne ludzkie doswiadczenia, wartosciowania i wartosci maja do dzis jakies znaczenie, jakas wartosc
oglnopoznawcza czy tez antropologiczna czy jakakolwiek, czy nie) a wiec czy ten
obraz swiata jest ciagle obowiazujacy, utrzymany, czy tez nie? Czy w dalszym ciagu ten
obraz swiata to naiwny realizm czy nie? Czy ten, tworzony przez wieki naiwny obraz
swiata, w skad ktrego wchodza: naiwna geometria, naiwna fizyka, naiwna psychologia
itd. , a ktry odzwierciedla materialne i duchowe doswiadczenie narodu posugujacego
sie tym jezykiem a przez to dla tego narodu swoisty, gwnie ze wzgledw kulturowych56 zmieni sie obecnie pod wpywem nowych doswiadczen, nowych informacji,
rozwoju cywilizacji i nauki oraz swiadomosci naukowej czy tez nie? Jesli tak to w jakim
stopniu i w jakim zakresie i pod wpywem jakich czynnikw? Jaki by tu wpyw nauki
i techniki57? Czy jezykowy obraz swiata i naukowy obraz swiata pokrywaja sie? Czy
nastapiy jakies zauwazalne zmiany w jezykowym obrazie swiata, czy tez zachowawczosc
(konserwatyzm, archaicznosc) jezyka jest tak wielka, iz zadne zmiany w nim nie nastapiy?
Jezeli zas nastapiy, to na czym one polegaja i jakie dayby sie tu wykryc prawidowosci
oglne? W jakim sensie jezyk jest symbolicznym przewodnikiem po kulturze danej
wsplnoty komunikacyjnej, bedac jednoczesnie najdoskonalszym symbolizmem doswiadczenia58? Czy rzeczywiscie jezyk jest dla badacza podstawowym (co nie znaczy,
ze jedynym) zrdem informacji o kulturze danego narodu? Wiadomo przeciez, ze uswiadomione doswiadczenie praktyczne ludzkosci oraz wszelkie uoglnienia i wartosciowania
swiata nie zamykaja sie bez reszty w systemie semantycznym, gramatycznym, leksykalno-frazeologicznym i pragmatycznym jezyka, ze nagromadzone sa one rwniez w innych,
niejezykowych systemach semiotycznych, mieszczacych sie w obrebie kultury i wchodzacych w mniej lub bardziej scise relacje i zwiazki z jezykiem w takich: jak obrzed, magia,
religia, literatura, sztuka, a takze nauka i filozofia. Na czym wiec polega wyjatkowa
pozycja i waznosc jezyka, jezeli chodzi o badanie kultury spoeczenstwa, w odniesieniu
do podanych wyzej, innych wytworw i skadnikw kultury. Na te i inne pytania bedziemy
starali sie znalezc odpowiedz w planowanych przez nas badaniach, dotyczacych problematyki kulturowej teorii jezyka. I jeszcze jedna uwaga: wydaje sie, ze jezykoznawstwo
w chwili obecnej powinno byc traktowane jako podstawa teorii myslenia i nauk humanistycznych, jako jedna z najwazniejszych dyscyplin w obrebie nauk o kulturze i czowieku,
dazacych wraz z innymi, antropocentrycznie zorientowanymi, dyscyplinami do zrozumienia istoty czowieczenstwa, a nie tylko immanentnych regu i struktur jezykowych badz
samych tylko tekstw jezykowych59.

Przypisy
1
W zwiazku z tymi zagadnieniami A. G a w r o n s k i pisze: Zaleznie od swoich rznorakich aspektw
jezyk jest dzis przedmiotem rznych nauk, od psychologii poprzez socjologie, antropologie, cybernetyke, teorie
informacji az do filozofii. Do nauk tych nalezy rwniez jezykoznawstwo. A. Gawronski, Dlaczego Platon
wykluczy poetw z Panstwa? U zrde wspczesnych badan nad jezykiem, Warszawa 1984, s.29.
2
Tamze, s.158.

29
3

Zdajemy sobie sprawe, ze uzurpacje i pomieszania metodologiczne moga byc grozne dla kazdej nauki,
ktra jeszcze zabiega o afirmacje wasciwego jej ujecia badawczego (A. Gawronski, op. cit., s.158), ale czas
najwyzszy, aby lingwistyka wyzbya sie egocentryzmu w stosunku do innych nauk o czowieku i kulturze. Zob.
tez F. G r u c z a, Zagadnienia metalingwistyki, Warszawa 1983, s.911.
4
A. W i e r z b i c k a, Sapir a wspczesne jezykoznawstwo, wstep do polskiego wydania: E. S a p i r,
Kultura, jezyk, osobowosc. Wybrane eseje, prze. B. Stanosz, R. Zimand, Warszawa 1978, s.8.
5
L. W e i s g e r b e r, Vom Weltbild der deutschen Sprache, 1. Halbband, Dsseldorf 1953, s.10 i n. Zob. tez
L. W e i s g e r b e r, Der deutsche Sprachbegriff, Wirkendes Wort, 1. Sonderheft 1951/52, s.6. O pogladach
Weisgerbera pisa A. M a n c z y k [w:] Wsplnota jezykowa i jej obraz swiata. Krytyczne uwagi do teorii
jezykowej Leo Weisgerbera, WSP Zielona Gra 1982.
6
M. A. K r a p i e c, Jezyk i swiat realny, Lublin 1985, s.9. Pojecie jezyk naturalny jest dosc scisle
sprecyzowane w Maej encyklopedii logiki, pod red. W. M a r c i s z e w s k i e g o, Wrocaw 1970, s.97. Wymienia sie tu nastepujace cechy jezyka naturalnego: 1. sposb powstania spontaniczny, nieplanowany,
dokonujacy sie w toku wielowiekowych procesw; 2. uniwersalnosc w jezyku naturalnym mozna mwic o nim
samym, nie ma wiec odrznienia jezyka od metajezyka, co bywa zrdem antynomii (spostrzezenie Tarskiego);
3. obecnosc wyrazen wprowadzonych droga definicji ostensywnych; 4. obecnosc wyrazen okazjonalnych;
5. zmiennosc funkcji semiotycznych i kategorii semantycznych w zaleznosci od kontekstu i sytuacji; 6. duzy
nadmiar (redundacja) srodkw komunikowania (parafrazy, powtrzenia itp.), co zwieksza szanse pokonywania
zakcen przy przekazywaniu informacji.
7
Por. M. W a l i n s k i, Antropologia kultury Edwarda Sapira wobec tradycji i wspczesnosci, [w:] Socjolingwistyka 4. Analizy i syntezy, pod red. W. Lubasia, US, Warszawa Krakw Katowice 1982, s.160.
8
Pojecie funkcji akumulatywnej jezyka wprowadzi W. A. A w r o r i n w pracy Funkcyi jazyka, [w:]
Sovriemiennyje problemy litieraturoviedienija i jazykoznanija, Moskwa 1974, s.359. Podaje za: S. Gajda, Podstawy badan stylistycznych nad jezykiem naukowym, Warszawa 1982, s.40 i 181.
9
R. K w a s n i c a, Jezyk jako narzedzie doswiadczania swiata (w druku), maszynopis, s.4.
10
Por. R. K w a s n i c a, op. cit., s.42.
11
M. A. K r a p i e c, op. cit., s.11.
12
ibid., s.1112.
13
ibid., s.16.
14
ibid., s.17.
15
Por. R. K w a s n i c a, op. cit., s.48.
16
Zob. M. W a l i n s k i, op. cit., s.159. Zob. rwniez C. L v i-S t r a u s s, Antropologia strukturalna,
Warszawa 1970, s.133 i G. C h a r b o n n i e r, Rozmowy z Claude Lvi-Straussem, Warszawa 1968, s.142.
17
Zob. tytu pracy zbiorowej pod red. H. Gippera, Sprache Schlssel zur Welt, Dsseldorf 1959, w niej zas
artyku H. S c h o r e r a, Die Bedeutung W. v. Humboldts und L. Weisgerbers fr den Deutschunterricht in der
Schule, szczeglnie s.106.
18
M. W a l i n s k i, op. cit., s.160 i 169.
19
Zob. J. L. F i s c h e r, Skadnia i struktura spoeczna: jezyki truk i ponape, [w:] Jezyk i spoeczenstwo, pod
red. M. Gowinskiego, Warszawa 1980, s.197198.
20
Por. E. B e n v e n i s t e, Struktura jezyka i struktura spoeczenstwa, [w:] Jezyk i spoeczenstwo..., s.2740.
21
L. W e i s g e r b e r, Der deutsche Sprachbegriff..., s.6.
22
M. A. K r a p i e c, op. cit., s.46.
23
Por. J. A n u s i e w i c z, Pragmatyka lingwistyczna. Rozwazania wstepne (w druku) oraz S. G a j d a,
Podstawy badan stylistycznych...
24
O funkcji magicznej pisa miedzy innymi J. G. F r a z e r w pracy Zota gaaz, prze. H. Krzeczkowski,
Warszawa 1969, s.217227.
25
A. A w d i e j e w, Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, Polonica IX, 1983, s.53.
26
Jest to klasyfikacja A. A w d i e j e w a, op. cit., s.5455. Zob. tez M. P o s t, Wspczesne jezykoznawstwo
angielskie o zakresie i miejscu pragmatyki w opisie jezyka naturalnego, (w druku).
27
J. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna. Synonimiczne srodki jezyka, prze. Z. Kozowska, A. Markowski,
Ossolineum 1980, s.94.
28
Jest to okreslenie M. K r a p c a uzyte i uzywane w cytowanej juz jego pracy Jezyk i swiat realny, zob.
s.3439.
29
Por. R. K w a s n i c a, op. cit., s.42 Dla Triobriandczykw nie istnieje ani przeszosc ani przyszosc (...)
te dwa wymiary czasu nie istnieja dla nich w naszym pojeciu. Posuguja sie oni bowiem wizja swiata wolna od
elementw mijajacego czasu. W ich jezyku dominuja kategorie oddajace terazniejszosc i trwanie.
30
Por. M. W a l i n s k i, op. cit., s.168170.
31
Cl. K l u c k h o h n, Badanie kultury, [w:] Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975, s.33.

30
32

Por. J. L y o n s, Wstep do jezykoznawstwa, prze. K. Bogacki, Warszawa 1976, s.473474; 499500.

ibid., s.500.
34
Zob. termin tradycja w Maym sowniku terminw i pojec filozoficznych, pod red. A. P o d s i a d a i Z.
W i e c k o w s k i e g o, Warszawa 1983, s.401402; oraz prace J. S z a c k i e g o, Tradycja. Przeglad problematyki, Warszawa 1971.
35
Por. M. A. K r a p i e c, op. cit., s.63.
36
Sa to okreslenia M. K r a p c a uzyte w cytowanej juz pracy Jezyk i swiat realny, s.5051.
37
E. N o w i c k a, Istota kultury. Recenzja pracy A. L. K r o e b e r a, Istota kultury, Warszawa 1973,
zamieszczona w: Studia Filozoficzne 8, 1974, s.171.
38
Cl. L v i-S t r a u s s, Antropologia..., s.133; G. C h a r b o n n i e r, Rozmowy..., s.142.
39
M. W a l i n s k i, op. cit., s.162.
40
E. C a s s i r e r, Esej o czowieku. Wstep do filozofii kultury, prze. A. Staniszewska, Warszawa 1971,
s.92.
41
Zob. E. N o w i c k a, op. cit., s.171.
42
M. A. K r a p i e c, op. cit., s.33.
43
M. A. K r a p i e c, op. cit., s.33.
44
Por. E. N o w i c k a, op. cit., s.168172; zob. tez J. L y o n s, op. cit., s.476.
45
Por. May sownik terminw i pojec filozoficznych..., s.192193; s.418. Zob. tez haso aksjologia s.7.
Wymienia sie tu obok podanych wyzej wartosci rwniez wartosci utylitarne.
46
M. C o h e n twierdzi, ze kazdy jezyk jest systemem systemw w pracy Jezyk jego budowa i rozwj,
Warszawa 1956, s.27.
47
Ujecie to W odrznieniu od sadzenia i rozumowania akt, poprzez ktry intelekt (zbiorowy
w przypadku jezyka p. m. J. A.) przyswajajac sobie jakas tresc dociera do przedmiotu poznania i tworzy pojecie,
niczego jeszcze nie twierdzac ani nie przeczac May sownik terminw i pojec filozoficznych..., s.410.
48
Przedstawienie to wedug Maego sownika terminw i pojec filozoficznych..., s.303 Wszelki akt
poznania zmysowego lub pojeciowego sprawiajacy, iz jakis przedmiot staje sie dany swiadomosci podmiotu;
takze sam w podmiot przedstawiony wyobrazenie lub pojecie.
49
Pojecie to Czysto myslowe przedstawienie sobie czegos wraz z jego immanentna trescia (...) Odnosi
sie badz do czegos oglnego, badz do czegos jednostkowego w sposb oglny i jest rezultatem procesu abstrakcji
May sownik terminw..., s.275276.
50
ibid., s.192.
51
ibid., s.192.
52
ibid., s.109.
53
ibid., s.109.
54
ibid., s.110.
55
Por. S. R o s p o n d, Sownik nazwisk slaskich, cz. I., AF, Wrocaw 1967, s. VIIVIII. Zob. tez
F. S o l m s e n, Indogermanische Eigennamen als Spiegel der Kulturgeschichte, Heidelberg 1988.
56
Por. J. A p r e s j a n, op. cit., s.8084.
57
Co do wpywu techniki na jezyk polski zob. I. B a j e r o w a, Wpyw techniki na ewolucje jezyka
polskiego, seria Nauka dla wszystkich, nr 309, Ossolineum 1980.
58
Co do tych okreslen zob. M. W a l i n s k i, op. cit., s.160 i n.
59
Por. A. W i e r z b i c k a, op. cit., s.810; 1619; 2630.
33