Ksika Moskiewski proces zostaa napisana na podstawie tajnych dokumentw

Biura Politycznego KC KPZR i KGB, do ktrych autor mia dostp po politycznej

rozgrywce w 1992 r. midzy Jelcynem a grup przywdcw komunistycznych,
ktrzy zaskaryli do Trybunau Konstytucyjnego prezydencki dekret o rozwizaniu
KPZR. Bukowski wystpowa na rozprawie w charakterze wiadka majcego
wspiera racje prezydenckie. Cen, za jak zgodzi si wzi udzia w politycznej
farsie bya zgoda na dostp do archiwum KC KPZR. Wyposaony w notebooka i
miniskaner spenetrowa wntrze najtajniejszego ze skarbcw. Skopiowa wiele
listw, sprawozda i protokow z posiedze najwyszych wadz ZSRR.
Moskiewski proces obrazuje najwaniejsze kierunki polityki wewntrznej i
zagranicznej Kremla w latach 1970-1990, odsania jej nieznane i zbrodnicze kulisy.
To swoisty akt oskarenia wiatowego komunizmu.
Wadimir Bukowski (ur. 1942 r.) rosyjski pisarz i publicysta, jeden z najbardziej
znanych organizatorw opozycji demokratycznej w ZSRR, wielokrotnie wiziony, a
take przetrzymywany w szpitalach psychiatrycznych. Po podpisaniu ukadu
Pinochet-Breniew wymieniony na przywdc chilijskich komunistw Luisa
Corvalana. Wyda gon autobiografi / powraca wiatr, a w 1983 r. esej Pacyfici
kontra pokj. Autor licznych artykuw prasowych o ZSRR i Rosji. Od ponad 20 lat
mieszka w Cambridge i zajmuje si neurofizjologi mzgu.

Wadimir Bukowski
Moskiewski
PROCES
[ Dysydent w archiwach Kremla
Z angielskiego przeoyli Jolanta Barczewska, Janusz Derwojed Grzegorz Lipszyc,
Jzef Masiulanis Helena Paczuska, Maria Putrament
POLITEJA

A Judea, nowym suc dziejom,

O swych martwych sysze ju nie chciaa.
Aleksander Galicz
(prze. Wiktor Woroszylski)

Cz pierwsza
Na Wschodzie

Rozdzia pierwszy
Dziwna wojna

1. Komu to potrzebne?
Mam na stole stert papierw, okoo trzech tysicy stron z adnotacjami cile
tajne", teczka specjalna", szczeglnie wane", do rk wasnych". Na pozr
wszystkie s jednakowe. U gry z prawej strony, niczym kpina, haso:
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!" Z lewej - stanowcze danie:
Naley zwrci w cigu 24 godzin do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor I)".
Czasem danie jest mniej kategoryczne: mona zwrci po trzech lub siedmiu
dniach, rzadziej po dwch miesicach. Niej - wielkimi literami na ca stron:
Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego. Komitet Centralny". Dalej sygnatury, kody, data, wykaz osb, ktre powziy decyzj, gosoway obiegiem",
stawiajc swoj parafk, oraz tych, ktre miay realizowa uchwa. Ale nawet
wykonawcom uchway nie przysugiwao prawo poznania caego dokumentu.
Otrzymywali wycig z protokou" i o jego treci nie wolno im byo nikogo
informowa ani ustnie, ani na pimie. Przypomnienie o tym byo wydrukowane
drobn czcionk z lewej strony wzdu marginesu:
Zasady korzystania z wycigw z protokou Sekretariatu KC KPZR
1. Zabrania si kategorycznie kopiowania, robienia wycigw z protokow
Sekretariatu KC KPZR, a take powoywania si na nie ustnie lub na pimie w
wystpieniach publicznych, w prasie lub innych jawnych dokumentach. Nie wolno
przedrukowywa uchwa Sekretariatu KC ani powoywa si na nie w
rozporzdzeniach resortowych, instrukcjach, pouczeniach i wszelkich innych
publikacjach urzdowych.
2. Z tajnymi i cile tajnymi uchwaami (wycigami z protokow) Sekretariatu KC
KPZR, przesanymi do komitetw partyjnych, ministerstw, urzdw
7

Dziwna wojna
i innych organizacji, zapoznaj si tylko osoby majce bezporedni zwizek z
wykonaniem danej uchway.
Towarzysze, ktrzy zapoznali si z wycigami z protokow Sekretariatu KC, nie
maj prawa ujawnia ich treci.
Zatwierdzone uchwa KC KPZR z 17 czerwca 1976 r., pr. N12, t. 4 s.
Zasady korzystania z dokumentw politbiura s jeszcze bardziej rygorystyczne:
Do wiadomoci
Towarzysz, ktry otrzymuje cile tajne dokumenty KC KPZR, nie moe ani ich
przekazywa, ani zapoznawa z nimi absolutnie nikogo, jeeli nie ma na to
specjalnego pozwolenia KC.
Kopiowanie wspomnianych dokumentw i robienie z nich wycigw jest
kategorycznie zabronione.
Towarzysz, do ktrego skierowany jest dokument, po zapoznaniu si z nim skada
na dokumencie wasnorczny podpis i dat.
Tak wanie rzdzia KPZR: potajemnie, nie pozostawiajc ladw, a czsto
rwnie wiadkw, uwaajc, podobnie jak Trzecia Rzesza, e tak bdzie przez cae
wieki. Zmierzaa zreszt ku podobnym celom. Ponadto, w odrnieniu od Rzeszy,
bya bliska ich osignicia, gdy zdarzyo si co, czego nie przewidzieli ani Marks,
ani Lenin, ani olbrzymia wikszo ludzi na caym wiecie. Dokumenty te nie byy
kierowane do mnie, nie miaem nic wsplnego z ich realizacj, przynajmniej
bezporednio, i nie mam zamiaru zwraca ich do Wydziau Oglnego, sektor I".
Wykorzystujc bezwstydnie cudze przywileje, przygldam si podpisom Breniewa, Czernienki, Andropowa, Gorbaczowa, Ustinowa, Gromyki, Ponoma-riowa,
czytam ich odrczne uwagi na marginesach, gboko przemylane decyzje
dotyczce absolutnie wszystkiego na wiecie, od aresztowa i zesa osb
niepodanych po finansowanie midzynarodowego terroryzmu, od kampanii
dezinformacji po przygotowanie agresji na ssiednie kraje.
Tu, w tych papierach, mona znale pocztki i zakoczenia wszystkich tragedii
naszego krwawego stulecia, a cilej jego ostatnich trzydziestu lat. Kosztowao mnie
wiele wysiku, eby si do nich dosta, potrzebowaem z gr roku, eby je zdoby.
By moe wielu z tych dokumentw nikt nie mgby zobaczy jeszcze dugie lata
albo i wcale, gdyby nie moje starania. Jednak zaklcie rzucone na nie uchwa KC
KPZR z 17 czerwca 1976 roku,
8

Komu to potrzebne ?
pr. N12, t. 4s, w jakim mistycznym wymiarze dziaa nadal, poniewa nikt si nie
decyduje na ujawnienie tych tajemnic.
Jakie trzy, cztery lata temu za kady z tych papierw zapacono by setki tysicy
dolarw. Dzisiaj proponuj je bezpatnie najbardziej wpywowym gazetom i
czasopismom, ale nikt nie chce tego publikowa. Redaktorzy ze znueniem
wzruszaj ramionami: Po co? Komu to potrzebne?"
Jak ten nieszczsny sowiecki czowiek ze starej anegdoty, ktry szuka okulisty i
laryngologa w jednej osobie, bo wci co innego sysza, a co innego widzia,
przestaem wierzy wasnym oczom, wasnym uszom, wasnej pamici. Nocami
ni mi si koszmary. Wszdzie przeladuj mnie energiczni modzi ludzie o
regularnych rysach, dajc natychmiastowego zwrotu dokumentw do Wydziau
Oglnego, sektor 1.1 rzeczywicie, mino ju wicej ni trzy dni, nawet wicej ni
dwa miesice, a ja wci nie wiem, co z nimi zrobi. I jak tu odrni koszmar od
rzeczywistoci? Przecie zaledwie kilka lat temu wszystko, co jest zapisane w tych
papierach, odrzucano z oburzeniem, w najlepszym wypadku jako anty komunisty
cz paranoj, albo co gorsza - jako oszczerstwo. Kady z nas, kto wwczas odway
si mwi o rce Moskwy", natychmiast spotyka si z nagonk w prasie, by
oskarany o maccartyzm", stawa si pariasem. Nawet ci, ktrzy gotowi byli nam
wierzy, rozkadali rce: przecie to tylko domysy, hipotezy, a dowodw nie ma.
Ale oto dowody ze wszystkimi podpisami i numerami, przedstawiane teraz do
analizy, ekspertyzy i dyskusji. Prosz, bierzcie, sprawdzajcie, drukujcie! A w
odpowiedzi sysz: Po co? Komu to potrzebne?"
Jak to zwykle bywa, powstay ju cae teorie dla wyjanienia tej zagadki. Ludzie
maj ju do napi zimnej wojny - mwi jedni -nie chc ju o tym sysze.
Chc po prostu y, pracowa, odpoczywa... i zapomnie o tym caym koszmarze."
Za duo komunistycznych tajemnic pojawio si jednoczenie na rynku" powiadaj inni. Trzeba poczeka, a to wszystko stanie si histori. Teraz to
jeszcze polityka" -tumacz jeszcze inni. Mnie te argumenty nie przekonuj.
Zapewne w roku 1945 ludzie byli nie mniej zmczeni i drug wojn wiatow, i
nazizmem, ale to wcale nie powstrzymao potoku ksiek, artykuw i filmw.
Wprost przeciwnie, powsta cay przemys utworw antyfaszystowskich i jest to
cakowicie zrozumiae: zaistniaa potrzeba znacznie gbszego przeanalizowania
niedawnej historii anieli historii odleglejszej. Ludzie musz zrozumie sens
zdarze, w ktrych przyszo im uczestniczy, oceni zasadno swoich ofiar i
wysikw, wycign wnio
9

Dziwna wojna
ski dla potomnych. Jest to rwnie prba niedopuszczenia do powtrzenia bdw
przeszoci i zarazem swego rodzaju terapia grupowa, pomagajca zaleczy
przeyte urazy.
Oczywicie, ujawnianie prawdy o niedawnych wydarzeniach to proces zawsze
bolesny, przybierajcy czsto charakter skandalu, jako e osoby biorce udzia we
wczorajszym dramacie na og jeszcze yj, a czasem nadal odgrywaj istotn rol
w yciu swego kraju. Ale czy wzgld na to powstrzymywa kiedykolwiek pras?
Przeciwnie, skandal polityczny, dla kogo miercionony, dla prasy jest tylko
straw, jak w dla mangusty. Dlaczego wic nasza mangusta nagle staa si taka
ostrona?
Oto mam przed sob dokument dotyczcy czowieka, ktrego nigdy nie spotkaem,
o ktrym nigdy nic nie syszaem, ale ktry, jak si okazuje, jest dobrze znany i w
swoim kraju, i na arenie polityki midzynarodowej. Co wicej, mia szanse zosta
kolejnym prezydentem Finlandii. Natknem si na ten dokument przypadkowo i ju
miaem przeoy stronic i ruszy dalej, gdy ani ten czowiek, ani Finlandia mnie
nie interesowali, tym bardziej e w samym dokumencie nie byo nic sensacyjnego.
Zatytuowany by cakiem prozaicznie: Zarzdzenie w sprawie pidziesiciolecia
urodzin przewodniczcego Socjaldemokratycznej Partii Finlandii K. Sorsy.
Rwnie tekst rezolucji Sekretariatu KC z 16 grudnia 1980 r.1 nie zawiera nic
interesujcego: ambasadorowi sowieckiemu w Helsinkach polecono odwiedzi
Sors, zoy mu gratulacje z okazji pidziesiciolecia, a take wrczy w imieniu
KC KPZR upominek. By moe otrzymaem ten dokument z archiwum KC tak
atwo, bez specjalnych trudnoci i utarczek, gdy wydawa si cakiem niewinny.
Lecz tutaj zastanawiajcy by nadruk na dokumencie: cile tajne". To mnie
zaciekawio: dlaczego rezolucja o gratulacjach dla lidera jednej z najwikszych
partii ssiedniego neutralnego kraju, byego premiera, musi by okryta tak
tajemnic?
Zaczem szpera dalej, zadaem zacznikw do tej decyzji - przecie kad
decyzj podejmowano na podstawie jakich raportw, rekomendacji. Tak sobie
zwyczajnie niczego nie zaatwiano. I wreszcie, po dugich zabiegach i podchodach nie bd ich teraz opisywa - uzyskaem jednak te materiay, a cilej to, co mnie
interesowao: raport Wydziau Midzynarodowego KC. Oto on w caoci2:
1
Uchwala Sekretariatu KC St-241/108gs z 16 grudnia 1980 r.
2
Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego KC
KPZR, A. Czemiajewa Nr 18-S-2161 z 11 grudnia 1980 r. w zwizku z Uchwa
St-241/108gs z 16 grudnia 1980 r.
10

Komu to potrzebne?
KC KPZR
Tajne
Zarzdzenie w sprawie pidziesiciolecia urodzin przewodniczcego
Socjaldemokratycznej Partii Finlandii K. Sorsy.
Przewodniczcy Socjaldemokratycznej Partii Finlandii (SDPF) K. Sorsa koczy 21
grudnia 1980 roku pidziesit lat.
W swojej dziaalnoci partyjnej oraz pastwowej (na stanowisku premiera, ministra
spraw zagranicznych i przewodniczcego komisji spraw zagranicznych parlamentu)
Sorsa zajmuje konsekwentnie przyjazne stanowisko wobec ZSRR i KPZR, sprzyja
pomylnemu rozwojowi stosunkw sowiecko-fiskich i zapewnia trwale kontakty
SDPF z nasz parti. Na arenie midzynarodowej, przede wszystkim w
Midzynarodwce Socjalistycznej, Sorsa, wsppracujc poufnie z nami, dziaa na
rzecz odprenia, ograniczenia wycigu zbroje i rozbrojenia. Biorc powysze pod
uwag oraz uwzgldniajc okoliczno, e jako wybrany na ostatnim Kongresie
Midzynarodwki Socjalistycznej jednym z jej przewodniczcych, Sorsa bdzie
nadal koordynowa dziaalno tej organizacji w zakresie odprenia i rozbrojenia
oraz jej kontakty z innymi siami politycznymi, wydaje si wskazane polecenie
ambasadorowi sowieckiemu w Finlandii, by osobicie zoy Sorsie gratulacje w
imieniu KC KPZR z okazji pidziesiciolecia i wrczy! mu pamitkowy upominek.
W zaczeniu projekt decyzji KC KPZR.
Jak wida, nie jest to baha informacja, a dla Finlandii wrcz sensacyjna. Okazuje
si, e czowiek, ktry w roku 1992 wysun swoj kandydatur na urzd prezydenta
Finlandii, przez wiele lat wsppracowa poufnie" z Moskw w sprawach tak
delikatnych, jak rozbrojenie i odprenie. I to, zauwamy, w roku 1980, kiedy ZSRR
walczy w Afganistanie, a spoeczno midzynarodowa usiowaa doprowadzi do
jego izolacji na arenie midzynarodowej i zmusi do zaprzestania agresji wobec
kraju neutralnego ssiedniego - takiego jak Finlandia.
Co wicej, Sorsa nie tylko wsppracowa poufnie" z wrogiem swojego kraju jako
jego premier, minister spraw zagranicznych i szef jednej z najwikszych partii
politycznych, lecz take, wedug wszelkiego prawdopodobie
Zast. kier.
Wydziau Midzynarodowego
11 grudnia 1980 r. Nr 18-S-2161
A. Czerniajew
KC KPZR
11

Dziwna wojna
stwa, by czowiekiem Moskwy" w Midzynarodwce Socjalistycznej, gdzie jako
wiceprzewodniczcy mia ogromne wpywy. Wspomnijmy ten okres, ten ostatni
fajerwerk zimnej wojny": na ulicach stolic europejskich mno si inspirowane
przez Moskw masowe demonstracje pacyfistw, protestujcych przeciw planom
NATO rozmieszczenia w Europie rakiet redniego zasigu. W centrum kampanii s
europejscy socjalici i socjaldemokraci, a wielu z nich sprawuje rzdy we wasnym
kraju albo przynajmniej stanowi gwn si opozycyjn. A w samym rodku Sorsa, ktry koordynuje dziaalno Midzynarodwki Socjalistycznej w sprawach
rozbrojenia i odprenia, rwnoczenie wsppracujc poufnie" z KPZR nad tymi
samymi zagadnieniami. Prawda, e to nie byle co?
Zdawaoby si, oto gratka dla fiskiej prasy w gorczce wyborw prezydenckich. I
c? Mino ponad p roku od zaprezentowania tego dokumentu wszystkim
wielkim gazetom w Finlandii - bez adnego rezultatu. Dopiero p roku pniej,
dziki staraniom moich przyjaci, dokument zosta opublikowany w prasie fiskiej,
a pan Sorsa publicznie wyrazi skruch i wycofa swoj kandydatur.
Nie potrafi tego wytumaczy. Mwi mi, e ludzie maj do zimnej wojny", e
nie chc nic wiedzie o wasnej niedawnej przeszoci. Ale czy do prasy naley
decydowanie za wyborcw, co powinni (lub nie powinni) wiedzie o swoim
przyszym prezydencie? Informujcie spoeczestwo, a ono samo zdecyduje, czy jest
mu to potrzebne, czy nie. Bo gdyby chodzio o jak miostk albo drobn korupcj
kandydata na prezydenta, informacja o tym, nawet nie sprawdzona, niezbyt
dokadna, znalazaby si na pierwszych kolumnach wszystkich fiskich gazet.
Warto przypomnie, e zaledwie kilka lat temu w innym neutralnym kraju
europejskim, w Austrii, wybuch potny skandal: wyszo na jaw, e kandydat na
prezydenta tego kraju jakie pidziesit lat temu wsppracowa poufnie" z
nazistami jako niszej rangi oficer. I chocia, jak si potem okazao, wyborcy nie
przyjli tego faktu do wiadomoci, prasa austriacka uznaa za konieczne napisa o
tym ze wszystkimi szczegami. Zreszt nie tylko Austria - protestowa cay wiat,
caa prasa wiatowa informowaa o tym jako o wydarzeniu numer jeden. A co
jeszcze przy tym zdumiewa -nikt nie wyrzek sakramentalnego: Po co? Komu to
potrzebne?"
Oczywicie, kto mgby powiedzie, e Finlandia to przypadek szczeglny, nie bez
powodu przecie powstao okrelenie finlandyzacja". Jednym sowem, cay kraj
wsppracowa poufnie" z Moskw. Dla nich to nie jest przestpstwo ani nawet
sensacja. Czeg w gruncie rzeczy mona oczekiwa
12

Komu to potrzebne?
od maego neutralnego kraju, zmuszonego y w ssiedztwie Wielkiego Brata? Ale
Norwegia te ley w ssiedztwie, a nie finlandyzowaa si. Nie chodzi tu o pooenie
geograficzne. Nawet ten termin zosta ukuty, jak wiadomo, nie w Finlandii, lecz w
Niemczech Zachodnich, kraju bynajmniej nie neutralnym, ktrego Zachd, inaczej
ni w wypadku Finlandii, zobowiza si broni, a w ktrym ten proces rozwija si
do burzliwie.
Tymczasem i w Niemczech, przy caej gotowoci do otwarcia archiww Stasi, nie
zdecydowano si postawi przed sdem Ericha Honeckera, obawiajc si
widocznie, e speni on pogrki i opowie wiele intrygujcych historii. Nikomu
jako si nie chce staranniej pogrzeba w rdach polityki wschodniej",
przeanalizowa jej i spojrze inaczej na takich dziaaczy jak Willy Brandt i Egon
Bahr. A jest na co popatrze. Oto, na przykad, ley przede mn nastpujcy
dokument3:
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego cile tajne
przy Radzie Ministrw ZSRR Teczka specjalna
9 wrzenia 1969 r. Nr 2273-A Moskwa
KC KPZR
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego informuje o spotkaniu informatora KGB z
dyrektorem koncernu Kruppa hrabi Zedwitzem von Arnim, ktre odbyo si na
prob tego w maju biecego roku w Holandii.
Zedwitz jest zaufanym znanego dziaacza Socjaldemokratycznej Partii Niemiec
Bahra, ktry zajmuje si sprawami planowania, koordynacji i opracowywania
wzowych problemw polityki zagranicznej RFN Zedwitz oznajmi, e zwrci si
do informatora na bezporedni prob Bahra i liczy na to, e tre rozmowy
zostanie zakomunikowana przywdcom sowieckim. Nastpnie, powoujc si na
Bahra, Zedwitz opowiedzia, co nastpuje:
Najrozsdniejsi" dziaacze SPD dostrzegaj konieczno poszukiwania nowych
drg polityki wschodniej" i chcieliby ustanowi bezporednie i pewne kanay
kontaktw z Moskw.
Wedug istniejcej w RFN opinii, kontakty oficjalne s nieefektywne, poniewa
kada ze stron z powodu swego oficjalnego stanowiska ucieka si do owiadcze
czysto propagandowych". Kontakty z przedstawicielami ambasady sowieckiej w
Bonn rwnie s niewskazane: trudno byoby utrzy
Notatka Andropowa dla KC Nr 2273-A z 9 wrzenia 1969 r.
13

Dzi wna wojna

mywa je w trybie oficjalnym, a wiadomoci o spotkaniach s natychmiast
wykorzystywane przez przeciwnikw politycznych.
W zwizku z tym Bahr uwaa za wskazane przeprowadzenie serii nieoficjalnych
rozmw z przedstawicielami ZSRR, ktre nie nakadayby zobowiza na obie
strony w wypadku, gdyby nie osignito pomylnych rezultatw.
Wedug sw Zedwitza, w koach przemysowych RFN istniej siy gotowe poprze
normalizacj stosunkw z ZSRR, ich moliwoci s jednak ograniczone, poniewa
kontakty ekonomiczne RFN i ZSRR znajduj si w stanie zalkowym ".
Zdaniem Zedwitza, Zwizek Sowiecki niedostatecznie wykorzystuje dwignie handlu
zagranicznego dla osignicia celw politycznych, chocia ju dzisiaj mona by
spowodowa podjcie dziaa wykluczajcych udzia specjalistw niemieckich w
chiskich programach rakietowych i jdrowych, a take przeciwdziaa umizgom
zachodnioniemieckich politykw do Mao.
Wedug posiadanych informacji, kierownictwo innej rzdzcej w Niemczech
Zachodnich partii - CDU - rwnie podejmuje prby nawizania nieoficjalnych
kontaktw z przedstawicielem strony sowieckiej i zgasza gotowo
przeprowadzenia szerokiej, wiele wyjaniajcej obu stronom dyskusji".
Analiza otrzymanych materiaw wiadczy o tym, i dwie czoowe, konkurujce ze
sob partie RFN obawiaj si, e ich przeciwnik polityczny przejmie inicjatyw w
sprawie uregulowania stosunkw ze Zwizkiem Sowieckim, i s gotowe na
paszczynie nieoficjalnej, bez powiadamiania prasy, prowadzi pertraktacje, ktre
w nastpstwie mogyby przyczyni si do umocnienia ich pozycji i prestiu.
W tej sytuacji KGB uwaa za moliwe kontynuowanie nieoficjalnych kontaktw z
liderami obu partii. W miar rozwoju tych kontaktw, wykorzystujc moliwoci
naszego handlu zagranicznego, byoby wskazane podj prb oddziaywania na
polityk zagraniczn RFN oraz zdobywania informacji o stanowisku i planach
kierownictwa w Bonn.
Prosimy o wyraenie zgody.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa
Andropow
To nie jest tylko interesujcy dokument - to dokument historyczny. Taki by
pocztek osawionej Ostpolitik, ktra staa si nastpnie polityk dtente, czyli
odprenia", najbardziej haniebnej karty w historii zimnej wojny". Niemcom w
tym czasie nic nie zagraao, nic nie wygray na tej polityce,
14

Komu to potrzebne?
natomiast stosunki midzy Wschodem i Zachodem zostay na dugie lata zaraone
wirusem kapitulanctwa. To by moment zwrotny, w ktrego wyniku zamiast
zgodnie przeciwstawia si komunizmowi lat czterdziestych i pocztku
pidziesitych, wiat zachodni musia, w najlepszym wypadku, traci siy na
bezpodn walk z tym kapitulanctwem, w najgorszym za - wycofywa si, by
zachowa jedno. W rzeczywistoci dokument ten okrela ca wiatow polityk
ostatnich dwudziestu piciu lat, lecz nie chciaa go opublikowa adna powana
gazeta niemiecka. Dopiero po trzech latach wyrwa z niego cytat Spiegel" (nr 7,
1995), notabene nie proszc mnie
0 zgod i nie podajc nawet rda. Nie byo natomiast adnej reakcji, cakowita
obojtno.
Czyby to rzeczywicie nikogo nie interesowao? Czy teraz, kiedy komunizm si
zawali, nie odczuwamy chci, a zwaszcza obowizku przyjrzenia si
okolicznociom, w jakich polityka ta zostaa narzucona wiatu,
1 motywom jej twrcw - niemieckich socjaldemokratw, ocenienia szkd
wyrzdzonych wsplnocie obronnej NATO i na koniec szkd wyrzdzonych
narodom Europy Wschodniej i ZSRR przez t polityk, przeduajc istnienie
reimw komunistycznych przynajmniej o dziesi lat? A sami socjaldemokraci czyby nie odczuwali potrzeby uczciwego podsumowania swojej polityki
wschodniej"?
Przeciwnie, architekci Ostpolitik uchodz dzi za bohaterw. Utrzymuj, e krach
komunizmu na Wschodzie nastpi dziki ich subtelnej" grze z Moskw. Czy to nie
bezczelno? Skoro tak, to i Chamberlain mg si ogosi zwycizc w 1945 roku:
przecie pokj z Niemcami w kocu nastpi.
A oto, na koniec, przykad innego kraju - Japonii, ktra przez wszystkie powojenne
dziesiciolecia znajdowaa si pod oson amerykaskiego parasola jdrowego".
Jednake japoscy socjalici otrzymywali nielegaln pomoc finansow od Moskwy
za porednictwem kontrolowanych przez nich przedsibiorstw i spek, w
dokumentach KC taktownie nazywanych firmami przyjaci"4. Zdawaoby si, e
jedna z najwikszych partii opozycyjnych, dysponujca du liczb mandatw w
parlamencie i solidnym zapleczem spoecznym, moga sobie zapewni niezaleno
finansow. Niestety, w roku 1967 ugrzli w dugach - okoo 800 milionw jenw pobiegli po ratunek do ideologicznego ssiada, zrobili jakie niejasne przekrty z
drewnem, z tekstyliami - i zasmakowali w tym procederze. Do lat siedemdziesitych
nawet na prowadzenie swoich kampanii wyborczych otrzymywali pienidze
4
Uchwaa Sekretariatu KC Sl-37/46gs z 31 padziernika 1967 r. i St-45/4gs z 26
lutego 1968 r.
15

Dziwna wojna
z Moskwy.5 atwo si domyli, co by si stao z Japoni, gdyby wygrali w tych
wyborach. Z pewnoci pojawiby si termin jponizacja".
Rzecz zdumiewajca: wedug prawa japoskiego jest to przestpstwo kryminalne, a
jednak dokumentami nie zainteresowaa si ani japoska prasa, ani japoscy
prokuratorzy. Za to gdyby chodzio o pienidze nielegalnie uzyskane od japoskich
biznesmenw... Co wicej, na jesieni 1994 roku gazeta New York Times" uraczya
czytelnikw sensacyjnym odkryciem: okazao si, e w latach pidziesitych CIA
pomagaa finansowo Liberalnej Partii Japonii, eby umocni j w walce z rosncymi
wpywami komunistycznymi. To dopiero sensacja! Amerykaski czytelnik wreszcie
ma na co si oburza. Natomiast proponowane przeze mnie dokumenty o radzieckiej
pomocy japoskim socjalistom wcale gazety nie interesoway. Dla New York
Timesa" to nie sensacja.
I tak od kraju do kraju, od dokumentu do dokumentu. Jedni nie chc wiedzie,
poniewa to ju przeszo, inni za - poniewa to jeszcze nie przeszo. Przedtem
bali si wiedzie, komunizm by bardzo silny; teraz jest zbyt saby, a zatem w ogle
nie warto wiedzie. Raz informacji jest za duo, innym razem za mao. Tysic i
jeden powodw, jeden bardziej bzdurny od drugiego, a efekt ten sam. Ludzie chyba
powani, uczciwi, z zaenowaniem, konspiracyjnie mrugajc, mwi: Niestety, to
za mao. Gdyby pan znalaz jeszcze taki dokument i owaki..." Jak gdybym, z
nieznanych przyczyn, by jedynym czowiekiem na wiecie ywotnie w tym
zainteresowanym i wobec tego zobowizanym czego szuka, co udowadnia. Jak
gdybym namawia ich do popenienia czego niezupenie przyzwoitego,
nieuczciwego, wic s zadowoleni, e znaleli wygodny pretekst do odmowy.
Sdz, e gdyby to dotyczyo przeszoci sprzed lat pidziesiciu, nie trzeba by ani
udowadnia, ani namawia. Ot to! Ujawni wsplnikw przestpcw
nazistowskich -wita rzecz, obowizek sumienia kadego czowieka. Ale Boe
uchowaj wskaza palcem komunist (nie mwic ju o wsplniku) - to
nieprzyzwoi-to, to polowanie na czarownice". Zdumiewajca obuda! Jak i kiedy
pozwolilimy sobie narzuci t chorobliw moralno? Jak to si dzieje, e ludzko
potrafi y dziesitki lat z rozdwojonym sumieniem? Przecie nie przejmujc si
zbytnio wzgldami humanitarnymi, tropimy wci w dunglach Ameryki aciskiej
starcw, ktrzy popenili zbrodnie pidziesit lat temu. Oni s mordercami, im nie
wybaczamy! Mwimy sobie z dum: To si nie moe powtrzy! Nigdy wicej!" I
oczy zwila nam szlachetna za. Ale sdzi Honeckera, na ktrego rozkaz cakiem
niedawno zabijano ludzi s
Uchwaa Sekretariatu KC St-33/8gs z 3 marca 1972 r.
16

Twarda waluta
zlitujcie si, jak mona? To niehumanitarne, stary, chory czowiek... I pozwalamy
mu uda si w dungle Ameryki aciskiej.
Tak wanie wyglda midzynarodowa finlandyzacja.
Nie trzeba chyba przypomina, e w rezultacie naszego beztroskiego podwjnego
mylenia komunici zachodni od dawna stali si grup uprzywilejowan, czym w
rodzaju witych krw. Wszystko im wolno, przebacza si im z gry wszelk
niegodziwo, kade przestpstwo, za ktre normalny czowiek zapaciby latami
wizienia. Na przykad: najzwyczajniej utrzymywali si z sowieckich pienidzy,
lecz i ten fakt zaledwie kilka lat temu stanowczo odrzucano, a publiczne mwienie o
tym byo nie do przyjcia". Dzisiaj mamy i dokumenty, i pokwitowania, a wszelkie
szczegy o dostarczaniu pienidzy przez KGB s dokadnie opisane w gazetach
rosyjskich, niemniej jednak w prasie zachodniej nadal utrzymuje si cichy zakaz na
ten temat. Mwic cilej, nie tyle moe zakaz, co swego rodzaju tabu, jakby
szyldzik: Tu si nie pali". No i zgadujcie, kto nie pali i dlaczego? Kto tak
zadecydowa, kogo pytano? Jakie to konspiracyjne politbiuro podjo t decyzj,
przegosowawszy obiegiem"?
Zagadkowa sprawa, nieprawda? Nie mam przecie na myli czasw Kominternu, o
ktrych tyle ju napisano, i by moe czytanie o tym ju si ludziom rzeczywicie
znudzio - ja mwi o naszych czasach. Ci, ktrzy brali udzia w tej dziaalnoci"
yj i powinni odpowiedzie za swoje czyny. Przecie nawet w krajach, gdzie
otrzymywanie pienidzy z zagranicy na dziaalno polityczn nie jest
przestpstwem, dyskretne ich przyjmowanie z pominiciem ustawodawstwa
podatkowego w adnym wypadku nie moe by tolerowane. Za to poszed do
wizienia Al Capone, nie oszczdzono te wiceprezydenta USA Spiro Agnew.
Tymczasem nigdzie na wiecie nie prowadzi si nawet dochodzenia w sprawie
operacji finansowych miejscowych komunistw, a przecie chodzi co najmniej o
systematyczne oszustwa na wielk skal.
W roku 1969 Moskwa postanowia uporzdkowa t stron dziaalnoci i powoaa
specjalny Midzynarodowy fundusz pomocy lewicowym organizacjom
robotniczym" na sum 16,55 milionw dolarw, asygnowanych kadego roku. Ma
si rozumie, najwikszym donatorem bya sama Moskwa:
2.
17

Dziwna wojna
przypadao na ni 14 milionw, ale i wschodnioeuropejscy bracia wspomagali
fundusz w miar swoich moliwoci: Czesi, Rumuni, Polacy i Wgrzy - po p
miliona, Bugarzy - 350 tysicy, Niemcy wschodni - 200 tysicy.6 Z 34 odbiorcw
najwikszymi w owym roku byy partie komunistyczne: woska (3,7 miliona na
pierwsze procze!), francuska (2 miliony) i Stanw Zjednoczonych (1 milion), a
odbiorcy najmniejsi to Front Wyzwolenia Mozambiku - 10 tysicy i
przewodniczcy komunistycznej partii Cejlonu towarzysz Vikremasitkhe - 6
tysicy.7 Tak to si cigno a do roku 1991, z t rnic, e na przykad w roku
1981 odbiorcw byo ju 58, a przydzia dla partii amerykaskiej wzrs do 2
milionw.8 W roku 1990, ostatnim roku istnienia, fundusz wzrs do 22 milionw
dolarw, a odbiorcw byo 73, komunistycznych, robotniczych i
rewolucyjno-demokratycznych partii i organizacji".9
Odpowiednio wzrasta sowiecki wkad do funduszu. W pierwszej poowie lat
osiemdziesitych wynosi 15,5 miliona dolarw, w 1986 - 17 milionw, w 1987 17,5 miliona, a w 1990 - 22 miliony. Rzecz w tym, e w miar pogbiania si
kryzysu komunizmu wschodnioeuropejscy braciszkowie jeden po drugim
przestawali wpaca na fundusz, zostawiajc Starszemu Bratu regulowanie
rewolucyjnych rachunkw. By powd do zdenerwowania:
Midzynarodowy fundusz pomocy lewicowym organizacjom robotniczym utworzono z dobrowolnych skadek KPZR i szeregu komunistycznych partii krajw
socjalistycznych. Jednake w kocu lat siedemdziesitych towarzysze polscy i rumuscy, a od roku 1987 wgierscy, tumaczc si trudn sytuacj
walutowo-finan-sow, wycofali si z czonkostwa Funduszu. W latach 1988 i 1989
SED i komunistyczne partie Czechosowacji i Bugarii bez podania powodw
uchyliy si od wpacania skadek, Fundusz wic by w caoci utworzony ze
rodkw przyznanych przez KPZR. Udzia trzech wspomnianych partii wynosi w
roku 1987 2,3 miliona dolarw, czyli okoo 13% wszystkich zgromadzonych w nim
rodkw - donosi 5 grudnia 1989 roku Komitetowi Centralnemu zaniepokojony
szef wydziau spraw midzynarodowych W. Falin. - Partie, ktre w cigu wielu lat
regularnie otrzymyway okrelone sumy z Funduszu, niezwykle wysoko ceni t
form inter-nacjonalistycznej solidarnoci, i s przekonane, e tej pomocy nie da si
zrekompensowa w adnej innej postaci. Obecnie wikszo tych partii zwrcia si
z oficjaln
h
Decyzja Biura Politycznego P 111/162 z 8 stycznia 1969 r. 7 Decyzja Biura
Politycznego P 111/163 z 8 stycznia 1969 r. ' Decyzja Biura Politycznego P
230/34 z 29 grudnia 1980 r.
9
Decyzja Biura Politycznego P 175/3 z 11 grudnia 1989 r notatka kierownika
Wydziau Midzynarodowego KC KPZR W. Falina z 5 grudnia 1989 r.
18

Twarda waluta
prob o udzielenie pomocy w roku 1990, niektre za prosz rwnie o jej znaczne
zwikszenie."1
Inny, nie mniej trudny problem polega na tym, e kurs dolara cigle znikowa,
obniajc warto tej formy internacjonalistycznej solidarnoci" -cholerni
kapitalici w aden sposb nie potrafili zwalczy inflacji! To dopiero szkopu: z
jednej strony caa dziaalno koncentruje si na tym, eby osabi kapitalizm, lecz z
drugiej strony sami przez to osabienie jestemy poszkodowani. Co tu robi?
Znalazo si jednak wyjcie: wczesny kierownik Wydziau Midzynarodowego
KC Anatolij Dobrynin (ten sam, ktry jako ambasador ZSRR w USA zyska w
amerykaskich rodowiskach liberalnych opini dziaacza prozachodniego,
wiatego, z ktrym mona robi biznes") najzwyczajniej zaproponowa, eby
wszelkich rozlicze dokonywa posugujc si pewniejsz walut - rublem
dewizowym." Tak te zrobiono12, ustaliwszy wysoko skadki sowieckiej na 13,5
miliona rubli dewizowych w roku 1987 i w nastpnym, kiedy nie mniej
prozachodni" Walentin Falin zastpi swego wiatego koleg na stanowisku
kierownika Wydziau Midzynarodowego.13 Przed kocem niepokj o dolara
odsun si jednak na dalszy plan, wschodnioeuropejscy braciszkowie rozpierzchli
si w rne strony, i na ostatni, 1990 rok, Bank Pastwowy ZSRR przyzna cae 22
miliony w zielonych.14
Jak wida, duszy pobyt w zachodnich stolicach nie zmniejszy rewolucyjnego
zapau, a zbliajcy si krach imperium nie osabi poczucia internacjonalistycznej
solidarnoci. Jest to tym bardziej interesujce, e decyzje we wszystkich
przypadkach podejmowao politbiuro, na ktrego czele sta najbardziej prozachodni,
liberalny i pragmatyczny sekretarz generalny KC, z jakim Zachd kiedykolwiek
robi biznes". Jedyne, co ci liberaowie" sprbowali uczyni, to wszystko
starannie ukry, w obawie, by ich nielegalny transfer waluty do ssiednich pastw
nie zosta przypadkowo odkryty i nie zachwia wiary Zachodu w gasnost"' i
pieriestrojk".
W tym czasie gwn trosk kremlowskich reformatorw" byo otrzymanie
zachodnich kredytw, a spekulacje na temat, gdzie te pienidze trafiaj, bynajmniej
nie sprzyjay rozkwitowi biznesu. Sprbowano wic zastpi zwyczajn
kontraband waluty bardziej wyrafinowanym sposobem finanso
lu
Notatka kierownika Wydziau Midzynarodowego W. Falina dla KC z 5
grudnia 1989 r., bez numeru.
11
Notatka dla KC Anatolija Dobrynina z 21 listopada 1987 r., bez numeru.
12
Decyzja Biura Politycznego P 95/21 z 30 listopada 1987 r.
13
Decyzja Biura Politycznego P 144/129 z 28 grudnia 1988 r. 13 Decyzja Biura
Politycznego P 175/3 z 11 grudnia 1989 r.
19

Dziwna wojna
wania za porednictwem firm przyjaci". Pomys by omawiany przez
politbiuro15, studiowany w Wydziale Midzynarodowym K C \ dyskutowany z
klientami, lecz zosta odrzucony.17 Sprawozdanie na ten temat skada w KC
Anatolij Dobrynin:
Przekazywanie pomocy kanaami handlowymi firm kontrolowanych przez bratnie
partie jest w chwili obecnej moliwe jedynie w odniesieniu do bardzo ograniczonej
liczby partii.
Liczne firmy kontrolowane przez bratnie partie komunistyczne s ekonomicznie
sabe, maj ograniczone kontakty i moliwoci handlowe, niektre nawet przynosz
deficyt. Tylko firmy niektrych bratnich partii - francuskiej, greckiej, cypryjskiej i
portugalskiej - s w stanie z pewn korzyci dla siebie rozwija wspprac z
sowieckimi organizacjami handlu zagranicznego. Procent od dochodu, jaki firmy
odprowadzaj do budetu partii, jest z reguy niewysoki i wynosi jeden do piciu
procent od zysku lub zawartych kontraktw.
Dziaalno finansowa firm i przedsibiorstw kontrolowanych przez partie
komunistyczne lub do nich nalecych podlega cisej kontroli organw podatkowych i finansowych w ich krajach. Wiksze czy mniejsze wiadczenia tych
przedsibiorstw na rzecz kasy partyjnej mog si sta przedmiotem nieustajcych
spekulacji buruazyjnych rodkw masowego przekazu. Nie odrzucajc w zasadzie
moliwoci otrzymywania pomocy kanaami przedsibiorstw handlowych,
towarzysze z bratnich partii uwaaj t drog za sabiej zakonspirowan i kryjc
wiele zagroe" (G. Plissonnier, KPF).
Partie otrzymujce regularnie od duszego czasu pomoc z Midzynarodowego
Funduszu Pomocy Lewicowym Organizacjom Robotniczym licz na utrzymanie tej
formy solidarnej wsppracy. Dla niektrych, zwaszcza funkcjonujcych
nielegalnie, pomoc z funduszu jest jedynym rdem finansowania ich dziaalnoci,
dla innych za istotn czci skadow wydatkw na prac organizacyjn,
polityczn i ideologiczn (w tym wydawanie i rozpowszechnianie gazet i innych
publikacji).
Przerwanie wpyww z Midzynarodowego Funduszu byoby dla wikszoci
partii-odbiorcw strat nie do powetowania, ktra w sposb nieunikniony i wysoce
negatywny odbiaby si na caej ich dziaalnoci. Nawet partie posiadajce wasne
przedsibiorstwa, firmy handlowe i maklerskie, w wypadku ustania pomocy z
Midzynarodowego Funduszu mog stan wobec koniecznoci zaniechania
przynajmniej niektrych wanych form dziaalnoci, co pocignie za sob
15
Decyzja Biura Politycznego P 51/49 z 4 lutego 1987 r.
16
Notatka A. Dobrynina dla KC z 21 listopada 1987 r., bez numeru.
17
Decyzja Biura Politycznego P 95/21 z 30 listopada 1987 r.
20

Twarda waluta
spadek ich politycznego znaczenia i wpyww, zredukowanie moliwoci oddziaywania na procesy spoeczne i polityczne zachodzce w ich krajach.
Obecnie ani bratnie partie, ani sowieckie organizacje handlu zagranicznego nie s
przygotowane do przekazywania pomocy finansowej kanaami handlu
zagranicznego. Dla wikszoci partii jest to niemoliwe po prostu dlatego, e nie
posiadaj ani przedsibiorstw, ani firm handlowych. A pomoc finansowa potrzebna
jest partiom jak nigdy przedtem.
Sowem, klienci stawili opr i nie chcieli zamieni rewolucyjnej romantyki na
prozaiczne kopoty handlowca. W Moskwie jednak si nie uspokojono i w
nastpnym roku wszystko si powtrzyo - i dyskusje, i sprawozdania do KC, tym
razem Falina, i decyzja politbiura.18 Nawet argumentacja bya ta sama, z tym e
teraz dowiadujemy si o wiele dokadniej, na co wydano pienidze:
rodki otrzymywane z tego funduszu partie wydaj wedug wasnego uznania na
podstawowe dziedziny pracy partyjno-politycznej (dziaalno KC, wypaty dla
zwolnionych funkcjonariuszy partyjnych, wydawanie organw prasowych,
wynajem sal, kampanie wyborcze itp.).
Kierownictwo bratnich partii wysoko ceni t form solidarnej pomocy, uwaajc, e
niemoliwe jest zastpienie jej jakkolwiek inn. Wypowiedzia si o tym niedawno
ponownie G. Plissonnier (KPF), zaznaczajc, e otrzymywanie pomocy z funduszu
w adnym wypadku nie ogranicza samodzielnoci partii komunistycznych w
okrelaniu swego stanowiska we wszystkich kwestiach politycznych. Natomiast
przerwanie tej pomocy lub jej zmniejszenie wyrzdzioby wielk szkod
dziaalnoci politycznej partii, szczeglnie za zwizanej z takimi akcjami
oglnonarodowymi, jak wybory, zjazdy i konferencje, wymagajcymi sporych
nakadw."
Nie udao si wic Moskwie odstawi od swej bratniej piersi tych komunistycznych
oseskw i przestawi ich na socjalistyczne zasady rozrachunku gospodarczego",
mimo i prby podejmowano niemal rokrocznie. Nawet w roku 1991, na p roku
przed krachem, odbyway si spotkania z G. Plissonnierem, czonkiem KC KPF, i
dyskusje na temat koncepcji rozwoju kontaktw roboczych z KPZR i propozycji
odnonie do powiza handlowo-ekonomicznych pomidzy firmami przyjaci".20
18
Decyzja Biura Politycznego P 144/129 z 28 grudnia 1988 r.
Notatka W. Falina dla KC bez daty i numeru, prawdopodobnie grudzie 1988
r. 20 Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego K.
Brutienca Nr 06-S-44 z 17 stycznia 1991 r.
21

Dziwna wojna
atwo policzy, e tylko od roku 1969 i tylko w tej formie internacjonali-stycznej
solidarnoci" KPF, na przykad, otrzymaa nie mniej ni 44 miliony dolarw, partia
komunistyczna USA okoo 35 milionw, a partia woska nawet wicej. W sumie,
liczc od roku 1969, Moskwa rozdaa swoim braciom okoo 400 milionw dolarw,
jeli nie liczy innych form finansowania. S to niemae sumy. Czyby to nie
obchodzio ani wadz podatkowych i finansowych, ani bankw pastw zachodnich?
Przecie po wikszej czci s to pienidze zachodnie, rzucone dla ratowania
kolejnego kremlowskiego gobia" przed kremlowskimi Jastrzbiami" (lub
reformatorw" przed konserwatystami", w zalenoci od okresu), ktrych zwrotu
da si, w dodatku z procentami, od ubogich narodw byego ZSRR. To s
pienidze przez was, kapitalistw, wyrzucone na ratowanie systemu
komunistycznego. cigajcie teraz swoje dugi od wasnych komunistw. Czy tak
nie byoby prociej i sprawiedliwiej? Tym bardziej, e od biednej Rosji nigdy si ich
nie odzyska.
Ale nie, oni nie chc - wiedz, e przy takim dochodzeniu nie tylko komunici
znaleliby si na awie oskaronych.
Jakkolwiek by partie-odbiorcy" przesadzay z ubstwem, pomoc z Moskwy
otrzymywana poprzez firmy przyjaci" rzeczywicie bya istotnym uzupenieniem
ich budetw. Nie mam, niestety, materiaw wystarczajcych do zrekonstruowania
penego obrazu ich dziaalnoci, jednak i znane przykady wystarcz, by oceni jej
skal.
Zapewne jedn z pierwszych zachodnich partii komunistycznych, ktra opanowaa
socjalistyczn zasad rozrachunku wasnego", bya partia woska, w tym czasie
jedna z najwikszych i posiadajca najwiksze wpywy w Europie. Kiedy
przegldaem list klientw Midzynarodowego Funduszu, mj niepokj wzbudzi
fakt, e pod koniec lat siedemdziesitych towarzysze woscy zniknli zupenie,
mimo e pocztkowo byli na czele tych list, otrzymujc w roku 1969 a 3,7 miliona
na p roku. Och, biedacy -pomylaem - zapewne ucierpieli za sw uczciwo i
wierno pryncypiom, nie chcc wyrzec si wiary w komunizm z ludzk twarz, i
Moskwa pozbawia ich bezlitonie bratniej pomocy".
To prawda, towarzysze woscy demonstrowali w tym czasie cuda heroizmu:
odegnywali si od Moskwy w kwestii praw czowieka, potpili wkroczenie do
22

Firmy przyjaci
Afganistanu, udzielili poparcia polskiej Solidarnoci", a my, cynicy, niczemu nie
wierzylimy, uwaajc to wszystko za zwyky manewr. Przyznam si, e przez
moment byo mi nawet wstyd za mj cynizm. Niestety, niepotrzebnie to tak
przeywaem: woska partia bynajmniej nie miaa zamiaru zgin od nadmiaru
uczciwoci. Wprost przeciwnie, jej kontakty z Moskw wyranie si pogbiy politbiuro uchwalio nawet specjaln rezolucj O wzmoeniu pracy z
Komunistyczn Parti Wioch"21, a nieco wczeniej, w padzierniku 1979 roku,
zapewne porozumiano si te w kwestiach finansowych. W kadym razie
porozumiewano si, o czym wiadczy nastpujcy dokument:
cile tajne Teczka specjalna
KC KPZR
O przyjciu w KC KPZR czonka kierownictwa Woskiej Partii Komunistycznej
tow. D. Cervettiego
Czonek kierownictwa Woskiej Partii Komunistycznej, sekretarz KC WPK do
spraw koordynacji tow. A. Natta na polecenie tow. E. Berlinguera zakomunikowa,
e przybywajcy 7 padziernika br. do Moskwy na krtki odpoczynek czonek
kierownictwa WPK tow. D. Cervetti zosta zobowizany do przedyskutowania w
KC KPZR szeregu specjalnych zagadnie, w tym spraw finansowych (telegram
szyfrowany z Rzymu, spec. Nr 1474 z 3 padziernika 1979 r.j.
Uwaa si za wskazane uczyni zado probie kierownictwa WPK i przyj tow.
D. Cervettiego w KC KPZR celem przedyskutowania interesujcych go zagadnie.
Projekt decyzji KC KPZR w zaczeniu.
Zastpca Kierownika Wydziau Midzynarodowego
KC KPZR W. Zagadin
4 padziernika 1979 roku Nr 25-S-180313
Oczywicie moemy tylko si domyla, o jakich sprawach finansowych debatowali
w KC z towarzyszem D. Cervettim towarzysze Ponomariow
21
Decyzja Biura Politycznego P 203/1 z 10 lipca 1980 r.
11
Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego W.
Zagadina Nr 25-S-1803 z 4 padziernika 1979 r., zacznik do postanowienia
Sekretariatu St-179/32gs z 5 padziernika 1979 r.
23

Dziwna wojna
i Zagadin, ale o charakterze stosunkw finansowych miedzy KPZR i W1PK
dowiadujemy si z nastpujcego dokumentu politbiura23:
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!
Naley zwrci w cigu 3 dni cile tajne
do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor 1) Teczka specjalna
Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego, Komitet Centralny Nr P 94/52
Do rk wasnych tow. tow. Ponomariowa, Patoliczewa, Smirtiukowa
Wycig z protokou Nr 94 posiedzenia Biura Politycznego KC KPZR w dniu 18
stycznia 1983. Dotyczy proby woskich przyjaci.
Poleci Ministerstwu Handlu Zagranicznego (tow. Patoliczewowi) sprzedanie
firmie lnterexpo (prezes tow. L. Remiggio) na zwykej komercyjnej zasadzie 600 tys.
ton ropy i 150 tys. ton paliwa do silnikw Diesla, z zastosowaniem jednak
korzystnych warunkw obniki ceny mniej wicej o jeden procent i wyduenia
terminw spat ratalnych o trzy-cztery miesice, z tak kalkulacj eby przyjaciele
mogli na tej operacji handlowej zyska okoo 4 min. dolarw.
Sekretarz KC
Tu jednak zdarzyo si odstpstwo od naszej reguy, odstpstwo niezwykle wane,
ktre miao powane konsekwencje: te i niektre inne dokumenty, dotyczce
niezbyt szlachetnej przeszoci WPK, przedostay si jako do woskiej prasy pod
koniec roku 1991 i na pocztku 1992. Zaczto nawet przebkiwa o koniecznoci
zbadania, czy nie nastpio naruszenie prawa podatkowego. Reakcja bya
natychmiastowa - dochodzeniem zostali objci akurat ci, ktrzy o tym gadali. Nagle,
jakby po obudzeniu si z dugiego snu bez marze sennych, magistratura (do ktrej
w ostatnich latach WPK bardzo aktywnie wprowadzaa swoje kadry) wykrya
monstrualn korupcj w finansowaniu dosownie wszystkich woskich partii
politycznych oprcz, ma si
Decyzja Biura Politycznego P 94/52 z 18 stycznia 1983 r.
24

Firmy przyjaci
rozumie, WPK. To, co potem nastpio, mona porwna chyba tylko ze
stalinowskimi czystkami z lat 1937-1938, jeeli nie w skali, to w stylu: jedna trzecia
czonkw woskiego gabinetu ministrw znalaza si w wizieniu lub zostaa objta
dochodzeniem. Terror, dumnie nazwany operacj czyste rce" (jak tu nie
przypomnie dewizy czekistw: chodna gowa, czyste rce, gorce serce"?),
przetoczy si przez cay woski establishment, nie oszczdzajc ani politykw, ani
biznesmenw, ani urzdnikw pastwowych. W wizieniach siedz ju tysice
ludzi, aresztowania nastpuj z reguy na podstawie donosw tych, ktrzy ju
siedz, a od gotowoci zoenia donosu zaley zwolnienie aresztowanego. Zdarzaj
si samobjstwa. Nie ma na razie ani tortur, ani rozstrzeliwa - bo to przecie
komunizm z ludzk twarz".
Tymczasem Wiochy, kraj do tej pory wspaniale si rozwijajcy, zaczynaj
podupada: gospodarka na skraju bankructwa, waluta traci na wartoci, aparat
zarzdzania sparaliowany, ronie bezrobocie. I kt teraz uratuje kraj, kto jest
godzien nim kierowa, jeli nie ci, ktrzy maj czyste rce"?
Ale przecie korupcja rzeczywicie istniaa! - powie kto. O to wanie chodzi, e
istniaa, i to przez cae powojenne dziesiciolecia. Co wicej, bya wykroczeniem
rwnie pospolitym, jak nadmierna szybko jazdy. We Woszech wiedzieli o tym
wszyscy, cznie z dzisiejszymi sdziami ledczymi o czystych rkach". Ale z
jakiego powodu nikt nie podejmowa nawet najmniejszej prby, eby z tym
walczy, dopki WPK nie zagrozio zdemaskowanie i krach na skutek przerwania
pomocy finansowej z Moskwy. Oni rzeczywicie nie mieli ju nic do stracenia prcz
swych acuchw, zdoby za mog cae Wochy.
Zreszt, tak jak ich sowieccy poprzednicy o czystych rkach" sprzed 55 lat, nie
rozumiej, e terror to proces nie poddajcy si kontroli i moe si z atwoci
obrci przeciwko nim. Wwczas przypomni im si oczywicie handel z Moskw
na zwykej komercyjnej zasadzie", nie pozbawiona korzyci kontrola praktycznie
nad caym handlem midzy ZSRR i Wochami, dziki ktrej jedna z najwikszych
europejskich partii komunistycznych funkcjonowaa przez wiele dziesicioleci. Ale
to, co wydarzyo si we Woszech, jest gronym ostrzeeniem dla establishmentu
innych krajw europejskich. Nie trzeba chyba mwi, e rwnie inne partie
komunistyczne handloway z KC KPZR na takiej samej zwykej komercyjnej
zasadzie" przez wiele lat, lecz przykad Woch bynajmniej nie zachca do publicznej
dyskusji nad tym problemem.
Francuzi zaczli moe nawet wczeniej ni ich woscy koledzy. W kadym razie
jeden dokument pozwala na takie domniemanie: rezolucja sekretariatu KC o
przedueniu o dziesi lat terminu spaty kredytu w wysokoci
25

Dziwna wojna
2,8 miliona zachodnioeuropejskiej firmie Magra GmbX, kontrolowanej przez
francuskich przyjaci".2J Rekomendujc t rezolucj, Wydzia Midzynarodowy
komunikuje: Firma Magra GmbX" naley do FPK i od 15 lat kupuje od
zjednoczenia Stankoimport oyska do sprzeday w RFN. Zaduenie w wysokoci
2,8 miliona powstao w zwizku z zainwestowaniem tej sumy przez firm w
poszerzenie jej bazy gospodarczej i z wystpujcym w RFN spadkiem popytu na
oyska."25
Od roku 1965 ta firma i jej filia Magra-France z powodzeniem handloway
sowieckimi towarami dla dobra komunizmu. Samych tylko oysk sprzedano w
Niemczech za 10 milionw rubli dewizowych. W innym dokumencie26 w zwizku
z sugestiami czonka KC FPK tow. J. Jerome'a" poleca si Ministerstwu Handlu
Zagranicznego i Gospanowi opracowa i podj dziaania w celu rozszerzenia
powiza handlowych i gospodarczych z firmami francuskich przyjaci", takimi
jak Comex i Interagra. A owych firm byo tyle, ile sugestii" mia towarzysz J.
Jerme. Doprawdy, skargi towarzysza G. Plissonniera byy nieuzasadnione.
Inni te nie pozostawali w tyle. Nawet w dalekiej Australii tamtejsza partia
komunistyczna zabiegaa o umorzenie zaduenia australijskiej firmy Palanga
Travel z tytuu dzierawy statkw Fiodor Szalapin i Chabarowsk w latach
1974-1975, na sum 2 574 932 rubli".27 Nie sposb zrozumie, czy to ich firma, czy
te maj zamiar j przej po zlikwidowaniu zaduenia.
Grecki wydawca i przemysowiec G. Bobolas zosta nawet imiennie wyrniony
rezolucj KC KPZR O udzieleniu poparcia greckiemu wydawcy G. Bobolasowi"28,
w ktrej Ministerstwu Handlu Zagranicznego i Pastwowemu Komitetowi
Stosunkw Gospodarczych z Zagranic polecano zachowujc jednakowe warunki,
dawa pierwszestwo w rozwizywaniu problemw handlowych greckiemu
przemysowcowi i wydawcy G. Bobola-sowi ze wzgldu na jego pozytywn rol w
rozwijaniu stosunkw sowiecko-greckich". I nie da si od razu stwierdzi, na czym
polega dowcip: c, towarzysz z pewnoci zasuy na wzgldy nieustann prac
dla dobra dobrossiedzkich stosunkw. Jednake z materiaw doczonych do
rezolu
24
Uchwaa Sekretariatu KC KPZR St-241/99gs z 16 gnidnia 1980 r.
^ Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego A.
Czerniajewa Nr I8-S-2175 z 12 grudnia 1980 r. 2h Uchwaa Sekretariatu KC
St-225/84gs z 26 sierpnia 1980 r.
21
Uchwaa Sekretariatu KC St-242/76gs z 23 grudnia 1980 r., potwierdzona
decyzj Biura Politycznego P/229/60 z 25 grudnia 1980 r. 28 Uchwala
Sekretariatu KC St-206758gs z 11 kwietnia 1980 r.
26

Firmy przyjaci
cji, szczeglnie z raportu zastpcy przewodniczcego KGB S. Cwiguna29 dla KC
wynika, e ta nieustanna praca bya wykonywana w ramach dziaa specjalnych"
KGB.
Ma si rozumie, dobrossiedzkie stosunki czekici pojmowali po swojemu:
nalece do Bobolasa wydawnictwo Akadimos wykorzystywali jako baz
wydawnicz ideologicznego oddziaywania na Grecj i greckie spoecznoci w
innych krajach". Towarzysz ponis na subie pewne wydatki na rzecz
dobrossiedzkich stosunkw, wic by w pewnym stopniu zrekompensowa straty
materialne", zwaszcza na wydaniu w jzyku greckim ksiki Leonida Breniewa
Pokj - bezcenne dobro narodw z przedmow autora, Bobolas dy do
nawizania roboczych kontaktw z Ministerstwem Handlu Zagranicznego i
Pastwowym Komitetem Stosunkw Gospodarczych z Zagranic w celu zawarcia
korzystnych dla obu stron transakcji na moliwie du skal".
Bobolas sta si pniej bohaterem wielu skandali. Ma si rozumie, e majc tak
zdecydowane pierwszestwo" w zawieraniu korzystnych dla obu stron
transakcji", nie pozosta dunikiem, nie rozczarowa kierownictwa, i po paru latach
zacz wydawa masow gazet Ethnos" - gwn tub sowieckiej dezinformacji w
Grecji. Prbowano go zdemaskowa, broni si, poda nawet do sdu za
oszczerstwo" londyskie czasopismo Economist" i praktycznie wygra proces!
Czas pyn, Bobolas wyrs z przedsibiorcy budowlanego na magnata w mediach:
oprcz wydawnictwa Akadimos i gazety Ethnos" sta si wspwacicielem jednej
z najwikszych stacji telewizyjnych Mega", zaangaowa si w przemys filmowy,
nagraniowy, a rzdy - zarwno socjalistyczne, jak i konserwatywne - zapewniy mu
gigantyczne kontrakty. Jednym sowem, czowiek solidny, podpora spoeczestwa,
filar greckiej demokracji. Tymczasem po wielu latach zawali si dobrossiedzki
reim w Moskwie, zbankrutowaa i niemal ulega likwidacji gazeta Prawda".
W kadym razie przez pewien czas nie byo jej w sprzeday, i nagle oya, rozkwita
i roztoczya wspaniay aromat za pienidze greckich komunistw", jak mwiono.
Oficjalnie jako jej dobroczyca wystpowa niejaki Iannikos, dawny partner
Bobolasa w jego wyczynach wydawniczych.
Mona tylko zgadywa, ilu takich Bobolasw napodzia Moskwa w cigu ostatnich
75 lat. Wtpliwe, czy kto si podejmie zbadania tych spraw po katastrofie we
Woszech, a bez dochodzenia pene zrozumienie wszystkich
29
Notatka dla KC zastpcy przewodniczcego KGB, S. Cwiguna Nr 664-c z 5
kwietnia 1980 r. Zacznik do St-206/58gs z 11 kwietnia 1980 r.
27

Dziwna wojna
zawioci w stosunkach kadej firmy, prowadzcej w tych czasach interesy z
Moskw, nie jest proste. Gdzie si koczy biznes, a zaczynaa polityka? Kim byli
Armand Hammer czy Robert Maxwell: czy to biznesmeni, ktrzy zostali agentami,
czy agenci, ktrzy stali si biznesmenami?
Jestem gboko przekonany, e ani jeden biznesmen nie mg w tamtych czasach
utrzymywa z ZSRR kontaktw czysto biznesowych. Nie da si handlowa z
diabem, nie stajc si jego sug. Poza tym wtpi, czy sprzeda klasowemu"
katowi osawionego leninowskiego sznura mona rzeczywicie nazwa biznesem, a
przecie samo obcowanie z sowieckimi biesami musiao prowadzi do
demoralizacji. Wchodzili zreszt wwczas w te ukady ludzie o cakowicie
okrelonej mentalnoci, o okrelonych pogldach.
Oto, wydawaoby si, prosty i klarowny dokument, nie zawierajcy adnych
sekretw: O otwarciu w Moskwie przedstawicielstw szeregu firm
zagranicznych".3" Wyglda na to, e adne sztuczki tu si zdarzy nie mog: solidne
firmy o duych obrotach handluj na zasadzie oboplnych korzyci". Lecz z
jakiego powodu na tym dokumencie widnieje parafa cile tajne". A gdy si
przyjrze informacjom dotyczcym tych firm, to wida, e dyrektorem jednej z nich
jest wybitny zachodni polityk, inna pomaga si przeciwstawia polityce swego
rzdu w korzystnym dla nas kierunku". Trzecia, hiszpaska firma Prodag S.A., jest
niezwyka pod kadym wzgldem: i regularnie paci rachunki, i handluje z ZSRR
ju od 1959 roku, i jest solidnym partnerem - wedug wynikw za rok 1973 okoo
50% obrotu towarowego midzy Hiszpani a Zwizkiem Sowieckim przypada na
firm Prodag. Dopiero w ostatnim wierszu znajdujemy pewne wyjanienie: Obecnie prezes firmy R. Mendoza przygotowuje wydanie pracy L.I. Breniewa Pokj,
rozbrojenie i stosunki sowiecko-amerykaskie".
W roku 1981 w Moskwie byy ju 123 takie przedstawicielstwa." I prosz zgadn,
czym si zajmoway w czasie wolnym od zaj handlowych? W jakim celu
otwierano w tych latach przedstawicielstwa w Moskwie? Czym trudni si one
dzisiaj? A ile byo takich firm, ktre obyway si bez przedstawicielstw? Nikt nawet
nie prbuje tego wyjania. Co za rnica? Komu to potrzebne?
To wszystko przeszo - przekonuj mnie. Nie sysza pan, e zimna wojna si
skoczya?" Trudno nie sysze, kiedy na cae gardo krzycz dzi
30
Uchwala Sekretariatu KC St-244/50gs z 5 stycznia 1981 r.
31
Referat wiceministra handlu zagranicznego I.F. Semiczastnego Nr 2-1/108 z
11 grudnia 1980 r. i notatki naczelnika Zarzdu Suby Protokolarnej W.A.
Rachmanina do decyzji Sekretariatu St-244/50gs z 5 stycznia 1981 r.
28

Intelektualne swawole
0 tym ci, dla ktrych tej wojny nigdy nie byo, bd, w najlepszym wypadku, nie
chcieli jej zauway. Lecz oto wojna w Zatoce Perskiej jakby si rwnie
zakoczya, a mimo to ledztwo w sprawie dziaalnoci firm handlujcych z Irakiem
dopiero si zaczyna. Nikt nie koczy wojny, nie unieszkodliwiwszy pl minowych i
niewybuchw, nie rozbroiwszy band maruderw
1 niedobitkw, bo inaczej ycie w czasie pokoju moe sta si wikszym
koszmarem ni wojna.
Tymczasem problem firm handlujcych ze Zwizkiem Sowieckim z biegiem czasu
staje si coraz bardziej aktualny. Wiemy, e w ostatnim okresie swoich rzdw,
szczeglnie w latach 1990-1991, obawiajc si krachu systemu, Gorbaczow jakby
prywatyzowa" dziaalno KPZR, dopingujc na wszelkie sposoby aparat,
zwaszcza KGB, do podejmowania wsplnych przedsiwzi" z zachodnim
biznesem. Ich liczba w tych latach gwatownie wzrosa, naley przypuszcza, e
przede wszystkim kosztem firm przyjaci" i innych powizanych z KGB
biznesmenw". Taki rozwj wydarze wydaje si cakiem logiczny, gdy si
pamita, z jakim uporem Gorbaczow dy do przestawienia internacjonahstycznej
pomocy" na zasady komercyjne.
Bo i z kim KGB mogo zaczyna taki biznes" jak nie z tymi, ktrych ju znao i
mogo kontrolowa? Zaczynajc od prania partyjnych pienidzy i
przepompowywania zasobw naturalnych kraju (zoto, ropa, metale), te zowrogie
struktury typu mafijnego rozrosy si jak nowotwr i opltay swoj sieci
praktycznie cay prywatny" biznes w krajach byego ZSRR.
Teraz za, wraz z wejciem tych krajw na wiatowy rynek, spoeczno wiatowa
ma do czynienia z jeszcze jedn midzynarodow mafi, zdecydowanie bardziej
okrutn i potniejsz ni kolumbijski kartel narkotykowy czy Cosa Nostra. Tylko
patrze, a za dziesi lat przyjdzie nam walczy z przestpczym supersyndykatem w
rodzaju synnego Spektrum z filmw o Jamesie Bondzie.
Ma si rozumie, e pomoc Moskwy dla jej klientw na tym si nie koczya.
Wedug sprawozdania Falina dla KC, oprcz finansowania bezporedniego i przez
kanay komercyjne realizowano rwnie: dostawy papieru gazetowego,
zaproszenia na studia, wypoczynek i leczenie aktywistw par
29

Dziwna wojna
tyjnych, zakup publikacji partii komunistycznych, niekiedy finansowanie
zagranicznych podry przedstawicieli partyjnych itp."32
Itp." oznaczao na przykad utrzymywanie caej sieci ksigar przyjaci" w
rnych krajach. Ten program, zapocztkowany jeszcze w latach szedziesitych
przez zjednoczenie Miedunarodnaja Kniga, nie by tani. Po pierwsze, wszystkie te
ksigarnie otwierano za sowieckie pienidze, na kredyt", a kredyt, rzecz jasna,
nigdy pniej nie by spacany w caoci. Po drugie, handel ten przynosi wielki
deficyt, ktry nastpnie spisywano na straty na prob kierownictwa przyjaci".
Wydatki byy rne, w zalenoci od miejsca, czasu i okolicznoci. Na przykad,
otwarcie w Londynie w roku 1976 znanej ksigarni Collets kosztowao Moskw 80
tysicy funtw (124 tysice rubli dewizowych), a w kontrakcie z firm od razu
przewidziano pokrycie ewentualnego deficytu ze sprzeday sowieckich publikacji
w pierwszych latach dziaalnoci ksigarni".33 Natomiast otwarcie kilka lat
wczeniej nowej ksigarni w Montrealu kosztowao tylko 10 tysicy dolarw
kanadyjskich.34 Sumy spisywane na straty wahay si od 12 300 rubli dewizowych
dla ksigarni partii komunistycznej Izraela Popular Bookshop w roku 196935, 56 500
rubli dewizowych dla ksigarni partii belgijskiej Du Mondentier36, do 300 000
dolarw dla firm komunistycznej partii USA Four Continent Book Corporation,
Cross World Books and Periodicals oraz V. Kamkin.37 Nie zapomniano rwnie o
Australii, gdzie firma miejscowej partii socjalistycznej New Era Books and Records
zaduya si u Moskwy na 800 rubli dewizowych.38
Wobec braku systematycznej informacji trudno oceni wysoko strat ponoszonych
z powodu tego oywionego handlu. W sprawozdaniu zjednoczenia
Miedunarodnaja Kniga dla KC za rok 1967 stwierdza si, e oglny rozmiar
eksportu do krajw kapitalistycznych" wynosi w tym roku 3,9 miliona rubli
dewizowych, suma dugw odroczonych 2,46 miliona, a przeterminowanych 642
tysice. Na owe czasy byy to sumy niemae.39 Niemniej jednak eksport"
kontynuowano i za rok 1982 trzeba byo umorzy now
32
Notatka dla KC kierownika Wydziau Midzynarodowego Falina,
prawdopodobnie grudzie 1988 r., materia do decyzji Biura Politycznego P
144/129 z 28 grudnia 1988. Patrz wyej przypis 19.
33
Uchwaa Sekretariatu KC St-203/10 z 3 lutego 1976 r.
34
Uchwaa KC St-99/41gs z 21 maja 1970 r.
35
Uchwaa KC St-72/81gs z 8 maja 1969 r.
36
Uchwaa KC St-73/2gs z 14 kwietnia 1969 r.
37
Uchwaa KC St-50/149gs z 15 kwietnia 1968 r.
38
Uchwaa KC St-127/9s z 3 padziernika 1978 r.

39

Notatka przewodniczcego Zjedn. Miedunarodnaja Kniga" B. Makarowa

dla KC z 14 marca 1968 r., do Postanowienia Sekretariatu KC KPZR
St-50/148gs z 15 kwietnia 1968 r.
31

Intelektualne swawole
seri dugw, w tym ponad 460 tysicy dolarw firmom komunistycznej partii USA
Imported Publications i International Publishers.40
Nastpnie idzie dostawa papieru gazetowego dla bratnich wydawnictw, bezpatna i
w olbrzymich ilociach. Decyzja o utworzeniu specjalnego funduszu na ten cel
zostaa podjta w roku 197441, ale oceni, ile to kosztowao skarb pastwa, nie
sposb, poniewa w tym czasie koszty produkcji i transportu czegokolwiek w ZSRR
nie miay realnej ceny i byy wyraane w umownych rublach bezgotwkowych".
Mwic po prostu, bya to beczka bez dna. Tylko w roku 1980 ten specjalny fundusz
dostarczy zagranicznym braciom 13 tysicy ton papieru. Nie mam pojcia, ile by to
kosztowao po cenach zachodnich, ale przybliony szacunek, oparty na bardzo
umownym obliczeniu, wynosi 3,5 miliona rubli rocznie.42
Ostatecznie od 1 stycznia 1989 roku fundusz specjalny zosta zlikwidowany, a w
zamian wczesny premier Nikoaj Rykow wyda rozporzdzenie: Wydatki
zwizane z przygotowaniem i dostaw papieru gazetowego z zasobw funduszu
specjalnego, utworzonego dla zaspokojenia potrzeb bratnich partii, wczy do
kosztw budetu pastwowego ZSRR, asygnowanych jako bezzwrotna pomoc
innym pastwom".43 By moe nigdy si nie dowiemy, ile to wszystko kosztowao
kraj, w ktrym brakowao papieru tak dalece, e now ksik mona byo kupi
tylko po dostarczeniu 20 kg makulatury.
Ale to nie wszystko. Bya te inna forma wspomagania bratnich publikacji:
bezporedni zakup tej produkcji przez Zwizek Sowiecki, jakoby do sprzeday
zagranicznym studentom i turystom w ZSRR. I w tym wypadku nie mam
systematycznej, corocznej informacji o kosztach, ale wobec narastania kryzysu w
ZSRR wadze byy zmuszone zrewidowa wszystkie swoje rewolucyjne wydatki,
cznie z tymi. W kocu dowiadujemy si, e do roku 1989 na zakup i transport 90
publikacji z 42 krajw wydawano 4,5 miliona rubli dewizowych rocznie - okoo 6
milionw dolarw wedug wczesnego kursu!44
Nie naley zapomina o zaopatrzeniu materialnym i bytowym" akredytowanych w
Moskwie korespondentw bratnich wydawnictw, ktre od koca lat pidziesitych,
zapewne dla konspiracji, byo finansowane przez sowiecki Czerwony Krzy. Ale
kryzys si pogbia i oto zdarzyo si co
40
Uchwaa Sekretariatu KC St-44/7s z 5 stycznia 1982 r.
41
Uchwaa Sekretariatu KC St-126/7s z 28 maja 1974 r.
42
Uchwaa Sekretariatu KC St-233/8gs z 15 padziernika 1980 r. i notatka
Wydziau Midzynarodowego Nr 18-S-1729 z 10 padziernika 1980 r.
43
Rozporzdzenie prezesa Rady Ministrw ZSRR N. Rykowa z 24 grudnia
1988 r. Nr 578rs. '"Uchwaa Sekretariatu KC St-112/116g z 22 lutego 1990.
Notatka i Uchwaa Wydziaw
Midzynarodowego i Ideologicznego KC, bez numeru.

33

Dziwna wojna
niesychanego: w roku 1990 Czerwony Krzy zbuntowa si i odmwi pacenia,
powoujc si na zredukowanie swego budetu przez rzd. Zaczto podlicza, i
rezultat wywoa zdumienie: W Moskwie przebywa obecnie 33 korespondentw
zagranicznych, ktrzy zajmuj 30 mieszka, w tym 7 biur prasowych. Oprcz
gotwki na utrzymanie, pokrywa si za nich rwnie wydatki na usugi pocztowe,
telegraficzne i telefoniczne, remont mieszka i biur, delegacje na terytorium ZSRR i
zagraniczne, zapewnia si take opiek lekarsk i wypoczynek w kurortach na koszt
strony sowieckiej. Praktycznie kady korespondent ma przydzielonego sekretarza,
ktry otrzymuje uposaenie z Komitetu Wykonawczego Czerwonego Krzya i
Czerwonego Pksiyca ZSRR. Wydatki na pobyt tej kategorii korespondentw
zagranicznych przekroczyy w roku 1989 milion rubli."
KC musiao przeanalizowa rwnie t form solidarnoci internacjonali-stycznej.45
Odnosi si to tylko do korespondentw zagranicznych", a przecie przyjmowano i
obsugiwano take wizyty przywdcw komunistycznych, w dodatku z wikszymi
szykanami. Ponadto nie zapominajmy, e w tych czasach i usugi medyczne, i
mieszkania, i owiata w ZSRR uchodziy za bezpatne i do kosztw nie byy
wliczane. A jednak na cele gocinne KC tylko w roku 1971 wyasygnowao 3,2
miliona rubli dewizowych, by podj 2900 zaiste drogich goci, z ktrych okoo stu
zamierzao si leczy.46
Byy rwnie takie usugi, ktrych nie da si przeliczy ani na dolary, ani na ruble
dewizowe. Oto, na przykad, odrczna proba genseka komunistycznej partii USA
Gusa Halla w sprawie towarzysza Jamesa Jacksona, wybitnego
myliciela-marksisty i gwnego teoretyka partii, ktremu strasznie si zachciao
otrzyma zaszczytny stopie doktora nauk historycznych. Czy nie daoby si tego
zaatwi, powiedzmy, na Uniwersytecie Moskiewskim? Ale oczywicie, mona.
Co za problem?
W notatce Wydziau Midzynarodowego KC47, towarzyszcej tej probie, stwierdza
si, e to nie tylko bdzie sprzyja wzrostowi jego autorytetu wrd
demokratycznych krgw ludnoci murzyskiej", lecz stworzy te moliwo
uzyskania stanowiska wykadowcy na Uniwersytecie Nowojorskim, gdzie ostatnio
partia prowadzi aktywn dziaalno". Trzeba wiedzie,
45
Uchwaa Sekretariatu KC St-10/lg z 6 listopada 1990 r. i zapiska Wydziau
Midzynarodowego i Wydziau Zarzdzania KC do tej decyzji.
16
Uchwala Sekretariatu KC SM23/30gs z (?) 1971.
17
Notatka zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego R.
Ulianowskiego i zastpcy kierownika Wydziau Nauki i Owiaty I. Makarowa,
Nr 25-S-1765 z 4 padziernika 1969 r.
34

Intelektualne swawole
z kim warto by w przyjani. Nawet prezydent USA nie moe nikogo mianowa
profesorem Uniwersytetu Nowojorskiego, a politbiuro moe.
Warto podkreli, e te najniewinniejsze ze wszystkich komunistycznych zabaw
znalazy jednak pewne odbicie w prasie zachodniej. Wprawdzie nie same
dokumenty, lecz drobne wzmianki o nich ukazay si w niektrych gazetach, w
dodatku w tonie raczej artobliwym: jacy z tych Rosjan gupcy, na takie bzdury
wydaj pienidze. Szczeglnie podmiewano si z pomocy Moskwy dla
komunistycznej partii USA: po co ta pomoc? Jest zaledwie okoo 40 tysicy
czonkw w caej Ameryce. Tymczasem nie bardzo si byo z czego mia. Partia
komunistyczna potrzebna bya Moskwie nie w wyborach do Kongresu, lecz do
cakiem innych usug. Nie bya to przecie partia w tradycyjnym znaczeniu sowa,
lecz raczej patna agentura. A mie 40 tysicy agentw w sercu wroga - to wcale nie
mao. Nie zapominajmy, e Lenin te w 1917 roku mia zaledwie 40 tysicy
towarzyszy.
Co si za tyczy ksiek, gazet i czasopism, tu te nie ma nic zabawnego. Dokadnie
wedug wskazwek Lenina zaczynano zawsze od sowa drukowanego, a koczono
na terrorze.
Oto czym, na przykad, zajmowaa si partia komunistyczna USA w roku 197048:
Ostatnio radykalna organizacja murzyska Czarne Pantery staa si przedmiotem
surowych represji ze strony wadz USA z FBI na czele, przekonanych, e Czarne
Pantery s powanym zagroeniem dla bezpieczestwa kraju. Prowokacje policyjne
i procesy sdowe wytaczane Czarnym Panterom, a take szerokie nagonienie
aktw terrorystycznych wadz wobec aktywistw tej organizacji przyczyniy si do
wyranego wzrostu autorytetu Czarnych Panter w postpowych koach USA.
Uwzgldniajc fakt, e Czarne Pantery s dynamiczn i niebezpieczn dla klas
rzdzcych USA organizacj murzysk KP USA stara si oddziaywa na
Notatka Andropowa dla KC Nr 1128-A z 28 kwietnia 1970 r.
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego
przy Radzie Ministrw ZSRR
28 kwietnia 1970 r.
Nr 1128-A
Moskwa
cile tajne Teczka specjalna
KC KPZR
35

Dziwna wojna
ni w podanym kierunku. Ta polityka KP przyniosa ju pozytywne rezultaty. W
szeregach Czarnych Panter zarysowaa si obecnie tendencja do rozszerzania
wsppracy z postpowymi organizacjami, przeciwnikami ustroju USA.
W zwizku z tym, e oywienie ruchu protestu Murzynw stwarza okrelone
trudnoci koom rzdzcym USA i bdzie odwraca uwag administracji Nixona od
aktywnej polityki zagranicznej, naley uzna za celowe podjcie szeregu krokw
zmierzajcych do zintensyfikowania i rozszerzenia tego ruchu,
W tym celu proponuje si, by poprzez kontakty KGB w krajach Afryki inspirowa
wystpienia dziaaczy politycznych i spoecznych, petycje organizacji
modzieowych, zwizkowych i nacjonalistycznych, postulaty i deklaracje w obronie
praw Murzynw amerykaskich, adresowane do ONZ, przedstawicielstw USA w
tych krajach i rzdu USA. Naleaoby te publikowa w prasie krajw afrykaskich
artykuy i listy oskarajce rzd USA o ludobjstwo. Poprzez kontakty KGB w
Nowym Jorku i Waszyngtonie wpyn na Czarne Pantery w kwestii kierowania do
ONZ i innych organizacji midzynarodowych petycji o okazanie pomocy w
przerwaniu polityki ludobjstwa, prowadzonej przez wadze wobec Murzynw
amerykaskich.
Wydaje si, e poprzez wymienione dziaania uda si zmobilizowa opini publiczn
w USA i innych krajach do obrony praw Murzynw amerykaskich i tym samym
zdopingowa Czarne Pantery do zaktywizowania walki.
Prosz o wyraenie zgody.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
Andropow
...Jak z mglistego snu wypywa wspomnienie celi wiziennej we Wodzimierzu
iPrawda" z krzyczcymi nagwkami: Uwolni Angel Davis!" Najmieszniejsze,
e czytali to ludzie skazani na siedem czy dziesi lat za przeczytanie zakazanej
ksiki czy za jedno sowo krytyki. Dla nas, majcych za sob wizienn szko,
sprawa bya absolutnie jasna: zwyczajny wspudzia w zabjstwie. Przekazaa bro
swojemu kamratowi, terrorycie z Czarnych Panter, a ten podczas prby ucieczki
zabi z tej broni policjantw, funkcjonariuszy sdowych. C prostszego? Ale wiat
odchodzi od zmysw: bohaterska kobieta", dziaaczka ruchu murzyskiego".
Przestraszeni prawodawcy Kalifornii na wszelki wypadek znieli kar mierci w
swoim stanie, a nie mniej przestraszeni przysigli uznali j za niewinn ku radoci
caej postpowej ludzkoci. Wypisz, wymaluj - Wiera Zasulicz! Dopiero o wiele
pniej, ju po wyroku uniewinniajcym, przeczytalimy w Prawdzie" dumnie
brzmice sowa: czonek KC KP USA Angela Davis".
Wolno im byo wszystko, nawet zabija.
36

Specpomoc
5. Specpomoc"
I rzeczywicie, istniaa jeszcze inna forma internacjonalistycznej solidarnoci",
nieprzeliczalna ani na dolary, ani na ruble, za to o wiele bardziej zowroga ni
zaszczytny stopie doktora nauk historycznych. Bya otoczona tak tajemnic, e
kady dokument, w ktrym bya o tym mowa, mia obowizkowo nadruk teczka
specjalna". Ale nawet stosujc tak kategori utajnienia, KC wola ukrywa istot
sprawy pod za-woalowanymi okreleniami w rodzaju specprzygotowanie",
specwypo-saenie", specmateriay", a najbardziej charakterystyczne szczegy
byy wpisywane rcznie: zapewne nie ufali nawet sprawdzonym maszynistkom. I
biada temu krajowi, w ktrym miejscowi towarzysze otrzymywali ten rodzaj
pomocy", wkrtce bowiem przeksztaca si on w zapalny punkt planety, nawet
jeli do tej pory by krajem kwitncym i panowa w nim pokj. A wygldao to tak
(tekst wyrniony spacj wpisany rcznie)49:
Naley zwrci w cigu 3 dni do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor II)
Nr St-37/37gs z 27 grudnia 1976 r.
Wycig z protokou Nr 37 37gs Sekretariatu KC
Sprawa Wydziau Midzynarodowego KC KPZR
Speni prob kierownictwa Komunistycznej Partii Argentyny, Ludowej Partii
Panamy, Kompartii Salwadoru i Kompartii Urugwaju i przyj w ZSRR w r. 1977
na s z k o l e n i e w z a k r e s i e b e z p i e c z e s t w a p a r t i i , w y w i a d u i
k o n t r w y w i a d u 10 argentyskich, 3 panam-skich, 3 salwadorskich i 3
urugwajskich komunistw na okres do 6 miesicy.
Organizacj szkolenia powierzy Komitetowi Bezpieczestwa
Pastwowego przy Radzie Ministrw ZSRR,
Uchwala Sekretariatu KC Sl-37/37gs z 27 grudnia 1976 r.
cile tajne Teczka specjalna
37

Dziwna wojna
przyjcie, obsug i zaopatrzenie materialne Wydziaowi Midzynarodowemu i
Zarzdowi Oglnemu KC KPZR. Wydatkami na podr 10 argentyskich
towarzyszy z Buenos Aires do Moskwy i z powrotem, 3 panamskich towarzyszy z
Panamy do Moskwy i z powrotem, 3 salwadorskich towarzyszy z San Salvador do
Moskwy i z powrotem i 3 urugwajskich towarzyszy z Montevideo do Moskwy i z
powrotem obciy budet partii.
Sekretarz KC
Do wiadomoci: tow. tow. Andropowa, Ponomariowa, Pawowa
Takie specszkolenie" w KGB byo zaledwie pierwszym stadium procesu. W cigu
10 lat, od 1979 do 1989 roku, przeszo je ponad 500 aktywistw z 40
komunistycznych i robotniczych" partii rnych pastw wiata, z czonkami biur
politycznych i KC wcznie.50
Potem nastpowa kolejny etap51:
Nr St-224/71gs cile tajne
z 18 sierpnia 1980 r. Teczka specjalna
Decyzja
Sekretariatu KC Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego
Sprawa Wydziau Midzynarodowego KC KPZR
Speni prob kierownictwa KP Salwadoru i przyj w roku 1980 przebywajcych
w Zwizku Sowieckim 30 komunistw salwadorskich n a p r z e s z k o l e n i e
wojskowe na okres do 6 miesicy.
Przyjcie, obsug, zaopatrzenie materialne, o r g a n i z a c j s z k o l e n i a 30
komunistw salwadorskich, a take pokrycie kosztw ich przejazdu z Moskwy do
Salwadoru zleci M i n i s t e r s t w u O b r o n y .
(podpis) A. C z e r n i a j e w Wyniki gosowania (podpisy) K i r i l e n k o ,
Zimianin, Gorbaczow Kapitonow, Dogich
Otrzymuj: tow. tow. Ustinow, Ponomariow Rozesano: 18 sierpnia 1980 r.
50
Notatka dla KC przewodniczcego KGB Kriuczkowa i kierownika Wydziau
Midzynarodowego Falina Nr 18-S-385 z 31 marca 1989 r. " Uchwala
Sekretariatu KC St-224/71gs z 18 sierpnia 1980 r.
38

Specpomoc
Na og, eby dokadnie pozna istot sprawy, trzeba szuka zacznikw do
rezolucji lub oryginau proby towarzyszy. Oto ona5-:
cile tajne Tumaczenie z hiszpaskiego
KC KPZR
Drodzy towarzysze! Zwracam si do was z prob o zgod na przyjcie
przebywajcych w Moskwie 30 czonkw naszej komunistycznej modziey na
4-5-miesiczne kursy s z k o l e n i a w o j s k o w e g o w nastpujcych
specjalnociach:
1 ) 6 towarzyszy w zakresie w y w i a d u w o j s k o w e go,
2 ) 8 towarzyszy na d o w d c w o d d z i a w p a r t y z a n c k i c h ,
3 ) 5 towarzyszy na d o w d c w a r t y l e r i i ,
4 ) 5 towarzyszy na d o w d c w p o d o d d z i a w d y w e r s y j n y c h ,
5 ) 6 towarzyszy na k u r s y c z n o c i . Dzikuj za pomoc, okazywan przez
KPZR naszej partii.
Shafik Handal Sekretarz generalny KC Komunistycznej Partii Salwadoru
23 lipca 1980 roku, Moskwa Tumaczenie: W. Tichmieniew
I na koniec ostatnie stadium procesu, po ktrym w prasie wiatowej ukazuj si
liczne informacje o nagym kryzysie" w tym nieszczsnym kraju, o cierpieniach
ludnoci i zbrodniach - o nie, nie komunistycznych band, ktre przeszy specjalne
przeszkolenie w Moskwie, lecz rzdu, ktry si broni, a ktrego postpowa prasa nie
nazywa inaczej jak krwaw junt". Jakeby inaczej! Oni s na widoku, mona ich
pokaza w telewizji, mona kierowa do nich gniewne protesty, niczego nie
ryzykujc. Co innego towarzysze w Moskwie. Ich lepiej nie rusza.53
52
Notatka sekretarza generalnego Komunistycznej Partii Salwadoru Shafika
Handala z 23 lipca 1980 r., przekad z jzyka hiszpaskiego, zacznik do
Decyzji Sekretariatu KC St-224/71gs z 18 sierpnia 1980 r.
53
Uchwaa Sekretariatu KC St-225/5gs z 20 sierpnia 1980 r.
39

Dziwna wojna
Nr St-225/5gs cile tajne
z 20 sierpnia 1980 r. Teczka specjalna
Decyzja
Sekretariatu KC Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego
Sprawa kierownictwa Komunistycznej Partii Salwadoru
L. Speni prob kierownictwa Komunistycznej Partii Salwadoru i zleci
Ministerstwu Lotnictwa Cywilnego zagwarantowanie na wrzesie-padziernik br.
transportu broni palnej i amunicji produkcji zachodniej, o wadze 60-80 ton z Hanoi
do Hawany w celu przekazania przez towarzyszy kubaskich przyjacioom z
Salwadoru. Koszty dostarczenia broni z Hanoi do Hawany wczy do wydatkw z
budetu pastwowego ZSRR, przeznaczonych na bezzwrotn pomoc dla zagranicy.
2. Zatwierdzi teksty telegramw do ambasadorw radzieckich na Kubie i w
Wietnamie (w zaczeniu).
(podpis) A . C z e r n i a j e w Wyniki gosowania (podpisy sekretarzy KC):
Kirilenko, Rusakw, Gorbaczow, Dogich,
Z i m i a n i n , K a p i t o n o w Otrzymuj: tow. tow. G r o m y k o , P o n o m a r i o w
oraz tow. tow. B u g a j e w, G a r b u z o w (bez z a c z n i k w ) Rozesano: 20 VIII
1980 r.
Hawana cile tajne
Teczka specjalna Zacznik 1 do t. 5gs za. 225
Pilne
AMBASADOR ZSRR
662. Prosz przekaza sekretarzowi generalnemu KC Komunistycznej Partii
Salwadoru tow. Shafikowi Uandalowi, a w razie jego nieobecnoci
przedstawicielowi kierownictwa Komunistycznej Partii Salwadoru, e po
rozpatrzeniu przez instancj proby o przetransportowanie b r o n i p r o d u k c j i
z a c h o d n i e j z Wietnamu na Kub podjto decyzj pozytywn. Prosz
poinformowa o tym take k i e r o w n i c t w o p r z y j a c i z K u b y i
powiedzie przy okazji, e podejmujc decyzj kierowalimy si
tym, e midzy towarzyszami
40

Specpomoc
F.Castro i Sh. Handalem istnieje w tej sprawie porozumienie.
Do Waszej wiadomoci: dostawa broni bdzie realizowana przez samoloty
Aerofiotu. Udzielcie niezbdnej pomocy w zorganizowaniu przekazania tego
adunku w Hawanie przez towarzyszy z Kuby salwadorskim przyjacioom.
Prosz informowa o wykonaniu.
(podpisy) C z e r n i j e w , R u s a k w
Przytoczyem ten przykad wzity na chybi trafi z setek innych, po prostu dla
zilustrowania problemu, a poza tym dlatego, e lewicowo-liberalna prasa podniosa
w swoim czasie wok wydarze w Salwadorze zbyt wielki zgiek. A wszystko
przez to, e - c za bezczelno! - rzd Salwadoru postanowi si broni, zamiast
skapitulowa przed historycznie nieuniknion ofensyw si postpowych, a potem
cicho umrze w salwadorskim GUagu. Najwicej za szlachetnego oburzenia
wywoa Ronald Reagan, decydujc si pomc Salwadorowi, zamiast siedzie
spokojnie i czeka na swoj kolej. Mj Boe, co si wtedy dziao! Jakie wrzaski o
amaniu praw czowieka" przez armi salwadorsk, jakby mona byo powanie
mwi o prawach czowieka" w szczytowym momencie epidemii dumy. Czy
wydarzya si kiedy na wiecie wojna domowa (z amerykask wcznie), w ktrej
walczce strony zachowyway si zgodnie z Deklaracj ONZ o prawach czowieka?
Czy kto z tych lewicowych krzykaczy oburza si z powodu bolszewickich
bestialstw w czasie wojny domowej w Rosji! Wprost przeciwnie, zawsze
usprawiedliwiano to historyczn koniecznoci. Na przykad lewicowa inteligencja
tak o tym pisaa: Narodzinom dziecka zawsze towarzysz mki, cierpienie, krew".
Ot to, trzeba wiedzie, kogo si rodzi: jeeli dziecitko jest postpowe", to i krew
usprawiedliwiona.
A propos, jest jeszcze ssiedni kraj - Nikaragua - na ktrego temat histeria
lewicowo-liberalna bya nie mniejsza. Czeg to si nie chwytano, eby zapewni
zwycistwo sandinistom i umierci wszelk opozycj! Kongres USA wymyla
nieprawdopodobne wprost sztuczki, eby zwiza rce prezydentowi Reaganowi, a
w caym wiecie szalaa kampania solidarnoci" z malekim bezbronnym krajem,
ktry sta si ofiar amerykaskiej agresji".
Pamitam, e w roku 1985 z grup przyjaci przygotowywalimy petycj54
popierajc polityk Reagana w Nikaragui, skierowan do Kongresu
54
Patrz: New York Times" z 18 kwietnia 1985 r., Frankfurter Allgemeine
Zeitung" z 30 marca 1985 r., Le Monde" z 21 marca 1985 r Dc Telegraaf z
27 marca 1985 r., Le Soir" z 27 marca 1985 r.
41

Dziwna wojna
amerykaskiego, w ktrej bya mowa midzy innymi o tym, e sandinici d do
zaprowadzenia w kraju totalitarnego komunistycznego reimu z pomoc ZSRR, a
wobec tego demokracje zachodnie musz wesprze ruch oporu narodu
nikaraguaskiego wobec tego reimu. Tu si dopiero zaczo! O c nas nie
oskarano! Bylimy przedstawiani, agodnie mwic, jako paranoicy, ktrym
majacz si komunici pod kadym kiem. I oto dzisisj czytam:
Tajne
KC KPZR
O podpisaniu planu kontaktw midzy KPZR i Sandinowskim Frontem
Wyzwolenia Narodowego (SFWN) Nikaragui
Czonek narodowego kierownictwa SFWN Henry Ruiz w rozmowie z charge
d'affaires ZSRR w Nikaragui (telegram szyfrowany z Managui, spec. Nr 47 z
26.2.1980 r.) zaproponowa, by podczas wizyty w ZSRR partyjno-rzdowej
delegacji Republiki Nikaragui przedyskutowa spraw kontaktw SFWN i KPZR,
ktre dla strony nikaraguaskiej maj wielkie znaczenie.
SFWN jest organizacj polityczn sprawujc rzdy. Kierownictwo SFWN uwaa,
e konieczne jest utworzenie na bazie frontu marksistowsko-leninowskiej partii do
walki o zbudowanie socjalizmu w Nikaragui. Ze wzgldw taktycznych, a take
liczc si z realn sytuacj polityczn w kraju i regionie Ameryki rodkowej,
kierownictwo SFWN nie podaje obecnie do wiadomoci publicznej swoich
ostatecznych zamiarw.
Uwaamy, e mona si zgodzi na propozycj kierownictwa SFWN i zaproponowa delegacji podpisanie podczas pobytu w Moskwie planu kontaktw midzy
KPZR i SFWN na lata 1980-1981.
Wydatki zwizane z realizacj przedsiwzi przewidzianych w planie dwustronnych kontaktw mona by pokry z budetu partii. Z tow. E.M.
Tiaelniko-wem sprawa jest uzgodniona.
W zaczeniu projekt rezolucji KC KPZR.
Zastpca kierownika Wydziau Zastpca kierownika Wydziau Pracy
Midzynarodowego KC KPZR Organizacyjno-Partyjnej KC KPZR
K. Brutienc P. Smolski
14 marca 1980 roku Nr 25-S-458
42

Specpomoc"
Tak, tak. Rewolucja w Nikaragui dokonaa si 17 lipca 1979 roku, a 19 marca 1980
roku umowa zostaa podpisana przez Ponomariowa z ramienia KC KPZR i przez
Henry Ruiza ze strony SFWN.55 W grudniu gazeta SFWN Barricada" bya ju
drukowana na sowieckim papierze56, a rokrocznie okoo stu sandinowskich
aktywistw przechodzio w Moskwie specszkolenie". W chwili gdy szykowalimy
nasz petycj, ten maleki bezbronny kraj" by ju zwyczajnie sowieck
marionetk. Proste i jasne. A tyle byo krzyku!
Zreszt, dlaczego pisz o tym w czasie przeszym? Przecie ci wszyscy krzykacze
nadal maj si dobrze, i co wicej, ksztatuj" opini publiczn. Nikomu z nich
nawet nie przyszo na myl, eby okaza skruch lub choby przeprosi. Do dzisiaj
trwa w USA dochodzenie w sprawie finansowania nikaraguaskich contras"
wbrew woli Kongresu. Akurat w momencie, kiedy pisz niniejszy tekst, specjalna
komisja ONZ o Orwellowskiej nazwie Komisja Prawdy zakoczya ledztwo w
sprawie wydarze w Salwadorze i potpia rzd Salwadoru za amanie praw
czowieka. Zalecono przenie w stan spoczynku wielu oficerw, i oczywicie nie
pado ani jedno sowo o dowdcach oddziaw partyzanckich" czy te
pododdziaw dywersji". Ma si rozumie, e nie ma ani sowa o sowieckiej
agresji, o szkoleniu w Moskwie komunistycznych zbirw, o dostawach broni
produkcji zachodniej" - wszystko to, podkrelam, n a d u g o p r z e d w y b o r e m
n a p r e z y d e n t a U S A R o n a l d a R e a g a n a - ale za to ostro skrytykowano jego
administracj. Suchajc wiadomoci o tej decyzji na wysokim szczeblu, nie
mogem zrozumie: skoczya si zimna wojna", czy nie? A jeli si skoczya, to
czyje jest zwycistwo?
Jest to tylko jeden przykad, jeden may, zagubiony w dungli i nikomu w gruncie
rzeczy niepotrzebny kraj. A przecie takich przykadw s setki. Na moim stole le
tysice rezolucji" i decyzji" dotyczcych dziesitkw krajw, caa krwawa
historia naszego wieku. I tylko z rzadka, przez kaprys losu, niedosza tragedia
zamieniaa si w fars, lecz i to jedynie uwydatniao kryminaln istot
komunistycznego biznesu.
55
Uchwala Sekretariatu KC St-202/53gs z 17 marca 1980 r., notatka dla
wydziaw KC Nr 25-S-458 z 14 marca 1980 r. i notatka kierownika
sekretariatu Wydziau Midzynarodowego M. Kowalowa z 18 kwietnia 1980 r.
pod tym samym numerem.
56
Uchwaa Sekretariatu St-233/8gs z 15 padziernika 1980 r.
43

Dziwna wojna
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Naley zwrci w cigu 24 godzin
cile tajne
do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor 1 ) Teczka specjalna
Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego. Komitet Centralny P 136/53
Dla tow. tow. Andropowa i Ponomariowa - cao, dla tow. Pawowa - t. 2
Wycig z protokou Nr 136 posiedzenia Biura Politycznego Z 5 maja 1974 r.
O udzieleniu specjalnej pomocy Woskiej Partii Komunistycznej
1. Speni prob kierownictwa Woskiej Partii Komunistycznej i przyj w ZSRR na
kursy specprzeszkolenia 19 woskich komunistw, w tym 6 osb na szkolenie w
zakresie cznoci radiowej, do pracy na radiostacjach BR-3U oraz w technice
szyfrowej (na okres do trzech miesicy), 2 instruktorw do szkolenia
radiotelegrafistw i szyfrantw (na okres do trzech miesicy), 9 specjalistw do
spraw techniki partyjnej (na okres do dwch miesicy) i 2 specjalistw od techniki
zmiany w y g l d u z e w n t r z n e g o (na okres dwch tygodni), oraz 1
specjalist-konsultanta do spraw specjalnych form wewntrznych audycji
radiowych (na tydzie).
2. Przyjcie i obsug uczestnikw szkolenia powierzy Wydziaowi Midzynarodowemu i Zarzdowi Oglnemu KC KPZR, szkolenie w zakresie cznoci
radiowej i techniki szyfrowej, wybr tumaczy we wszystkich rodzajach
specszkolenia - Komitetowi Bezpieczestwa Pastwowego przy Radzie Ministrw,
szkolenie w zakresie techniki partyjnej i sposobw zmiany w y g l d u
z e w n t r z n e g o - Wydziaowi Midzynarodowemu KC KPZR i Komitetowi
Bezpieczestwa Pastwowego przy Radzie Ministrw ZSRR. Koszty zwizane z
pobytem w ZSRR i podr z Woch do Moskwy i z powrotem wczy do
preliminarza wydatkw przeznaczonych na przyjcie zagranicznych dziaaczy
partyjnych.
3. Poleci Komitetowi Bezpieczestwa Pastwowego przy Radzie Ministrw ZSRR
opracowanie programw cznoci i szyfrowanych dokumentw do
jednokierunkowego przekazywania drog radiow szyfrowanych oklnikw dla
13-16 orodkw regionalnych WPK, a take szyfrowanych dokumentw do
przeszyfrowywania w sieci dwustronnej cznoci radiowej.
4. Speni prob kierownictwa WPK i sporzdzi 500 czystych i 50 imiennych (dla
gremium kierowniczego WPK) blankietw woskich dokumen
44

Specpomoc
tw zagranicznych i krajowych, 50 kompletw rezerwowych tych samych
dokumentw wedug wzorw szwajcarskich i francuskich, a take peruki i rodki do
zmiany w y g l d u z e w n t r z n e g o . Sporzdzenie dokumentw i rodkw do
zmiany w y g t d u z e w n t r z n e g o zleci Wydziaowi Midzynarodowemu KC
KPZR i Komitetowi Bezpieczestwa Pastwowego przy Radzie Ministrw ZSRR.
5. Zatwierdzi tekst depeszy do rezydenta KGB we Woszech.
Sekretarz KC51
Podobno byo to tak. W roku 1974 woscy komunici tyle krzyczeli
0 ewentualnym prawicowym" spisku, e w kocu sami w to uwierzyli. A wtedy si
przestraszyli i zaczli ze zami baga Moskw, eby ich przygotowaa do
dziaalnoci w podziemiu. Mona si tylko domyla, jak uciech mieli towarzysze
na Kremlu, wyobraajc sobie pidziesiciu woskich towarzyszy po kryjomu
przemierzajcych Francj w perukach i ze sztucznymi brodami, niczym operetkowi
zoczycy, w dodatku z francuskimi paszportami wyprodukowanymi w KGB!
Ciekawe, czy nauczono ich take francuskiej gestykulacji?
Lecz ten epizod to tylko wesoy wyjtek od mrocznej reguy. Na og w takich
dokumentach nie ma nic zabawnego, wprost przeciwnie, ich suchy, urzdowy jzyk
kryje obrazy zniszczenia i mierci, dobrze nam znane z wiadomoci telewizyjnych z
ostatnich trzydziestu lat. Prawie kada z tych tragedii zaczynaa si od rezolucji KC,
starannie sporzdzonej w maszynopisie i przyjtej w obowizujcym trybie przez
gosowanie obiegiem", z nieodcznym hasem w prawym grnym rogu:
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!" Nawet ja byem wstrznity
rozmachem tej krwawej dziaalnoci, ogarniajcej pi kontynentw. Co takiego
nie nio si nawet Hitlerowi. Wzniecony przez nich poar pochon miliony istnie
i w Etiopii,
1 w Wietnamie, i w Ameryce rodkowej; jeszcze dugo bdzie si szerzy w Angoli,
Sudanie, Somalii i w Afryce Poudniowej, nawet kiedy ostatni komunistyczny reim
zniknie z powierzchni ziemi.
A oto jeszcze jedno miejsce na ziemi, gdzie tak dalece przyzwyczajono si do krwi i
przemocy, e nikt nie pamita nawet, od czego si zaczo -Bliski i rodkowy
Wschd. Dopiero cakiem niedawno, w zwizku z wojn w Zatoce Perskiej, zaczto
gono mwi o roli, jak przez dziesiciolecia odgrywa tam Zwizek Sowiecki,
popierajc reim Saddama Husajna. Ale to
Decyzja Biura Politycznego P 136753 z 5 maja 1974 r.
45

Dziwna wojna
przecie tylko jeden epizod dugofalowej polityki, i to nie najbardziej skandaliczny.
Na przykad zniszczenie Libanu jako pastwa nie obeszo si przecie bez
sowieckiej pomocy. Pocztek specobsugi" libaskich przyjaci" przypada na
koniec lat szedziesitych, a jej kontynuacja na wielk skal trwaa prawie do dnia
dzisiejszego.53 Bro zaczto dostarcza, zwykle przez Syri, chyba w roku 197059, a
w 1975 dostawy osigny gigantyczne rozmiary, kiedy w jednym transporcie
dostarczono 600 automatw Kaasznikowa, 50 karabinw maszynowych, 30
RPG-7, 3000 granatw rcznych, 2000 min i dwie tony materiaw wybuchowych.60
W poowie lat osiemdziesitych Zwizek Sowiecki szkoli rednio do 200
libaskich zbirw rocznie, z ktrych 170 byli to dziaacze libaskiej partii
komunistycznej, a 30 - aktywici Postpowej Partii Socjalistycznej.61
Albo wemy jako przykad Cypr, gdzie takie same specusugi" wiadczono
Postpowej Partii Ludu Pracujcego przynajmniej od roku 19716-, a bro zaczto
dostarcza w przeddzie wojny domowej, w lipcu 1974.H
Albo wreszcie terroryzm palestyski - jakimkolwiek z nim powizaniom
gwatownie zaprzeczali i sowieccy przywdcy, i ich zachodni apologeci. Oto kilka
wymownych dokumentw:
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego
przy Radzie Ministrw ZSRR
23 kwietnia 1974 r.
Nr 1071-A/OW
Moskwa
Tajne specjalnego znaczenia Teczka specjalna
Do Towarzysza LA. Breniewa
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego utrzymuje od roku 1968 roboczy
konspiracyjny kontakt z c z o n k i e m P o l i t b i u r a L u d o w e g o F r o n t u
Wyzwolenia Palestyny (LFWP), kie rwnikiem wydziau
operacji zagranicznych Wadia Haddadem.
Na spotkaniu z rezydentem KGB w L i b a n i e w kwietniu br. Wadia
58
Patrz np.: Uchway KC St-10b762gs z 29 grudnia 1973 r. i St-132/13gs z 19
lipca 1974 r.
59
Decyzja Biura Politycznego P 166/133 z 16 czerwca 1970 r.
60
Decyzja Biura Politycznego P 192/6 z 10 padziernika 1975 r.
61
Referat ministra obrony ZSRR w KC Nr 318/5/0219 z 20 kwietnia 1985 r. i
Uchwala Sekretariatu KC St-39/65gs z 9 lutego 1987 r.
62
Uchwala Sekretariatu KC St-10/53 z 19 lipca 1971 r.
63
Notatka Andropowa dla KC Nr 1853-A z 8 lipca 1974 r.
4S

Specpomoc
Haddad przedstawi w poufnej rozmowie perspektywiczny program
dywersyj-no-terrorystycznej dziaalnoci LFWP, ktry zasadniczo sprowadza si do
nastpujcych spraw.
Podstawowym celem akcji specjalnych LFWP jest zwikszenie efektywnoci walki
palestyskiego ruchu oporu wobec Izraela, syjonizmu i amerykaskiego
imperializmu. Wobec powyszego dywersyjno-terrorystyczna dziaalno
organizacji zmierza w nastpujcych kierunkach:
- kontynuowanie za pomoc specjalnych rodkw wojny naftowej" midzy krajami
arabskimi a siami imperialistycznymi popierajcymi Izrael,
- podejmowanie akcji przeciw personelowi amerykaskiemu i izraelskiemu w
krajach Trzeciego wiata w celu uzyskania wiarygodnych informacji o planach i
zamiarach USA i Izraela,
- prowadzenie akcji dywersyjno-terrorystycznej na terytorium Izraela,
- organizowanie akcji dywersyjnych przeciwko trustowi diamentowemu, w ktrym
gwne wkady kapitaowe nale do spek izraelskich, angielskich, belgijskich i
zachodnioniemieckich.
Odpowiednio do tych zamierze LFWP przygotowuje obecnie operacje specjalne,
midzy innymi zamachy na wielkie zbiorniki paliwa w rnych rejonach wiata
(Arabia Saudyjska, Zatoka Perska, Hongkong i inne), zniszczenie tankowcw i
supertankowcw, akcje przeciw amerykaskim i izraelskim przedstawicielstwom w
Iranie, Grecji, Etiopii i Kenii, atak na siedzib trustu diamentowego w Tel-Awiwie i
inne.
W. H a d d a d zwrci si do nas z prob o udzielenie pomocy jego organizacji w
uzyskaniu niektrych rodzajw specjalnych rodkw technicznych, niezbdnych do
przeprowadzenia poszczeglnych operacji dywersyjnych.
Wsppracujc z nami i zwracajc si do nas o pomoc, W. H a d d a d zdaje sobie
jasno spraw z naszego pryncypialnie negatywnego stosunku do terroru i nie
angauje nas w problematyk zwizan z tym kierunkiem dziaalnoci LFWP.
Charakter stosunkw z W. H a d d a d e m pozwala nam kontrolowa w pewnym
stopniu dziaalno wydziau o p e r a c j i z a g r a n i c z n y c h LFWP, wywiera na
ni wpyw korzystny dla ZSRR oraz podejmowa w naszym interesie aktywne
dziaania siami jego organizacji, zachowujc niezbdn konspiracj.
Uwzgldniajc powysze, uwaamy za celowe podczas kolejnego spotkania odnie
si pozytywnie do proby W a d i i H a d d a d a o udzielenie Ludowemu Frontowi
Wyzwolenia Palestyny pomocy w rodkach specjalnych. Co si tyczy konkretnych
problemw zwizanych z dostarczaniem pomocy,
47

Dziwna wojna
przewiduje si, e bd rozstrzygane w kadym przypadku oddzielnie z uwzgldnieniem interesw Zwizku Sowieckiego, tak by zapobiec ewentualnoci
zagroenia bezpieczestwa naszego kraju. Prosimy o wyraenie zgody.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
AndropowM
U gry pierwszej strony rk Breniewa napisano na ukos5,5: Z r e f e r o w a
tow. tow. M.A. Susowowi, N.W. Podgrnemu, A.N. Kosyginowi, A.A. Greczce, A.A.
Gromyce (obiegiem)
I podpisy tych tow. tow.", zaczynajc od Breniewa, na marginesach z lewej
strony. A na kocu ostatniej strony dopisano rcznie:
O wyraeniu zgody powiadomiono KGB ZSRR (tow. P.P. aptiewa) 26.04.74.
Widocznie nie kolidowao to z interesami Zwizku Sowieckiego, gdy romans z
Haddadem trwa nadal. We wrzeniu tego roku Haddad przyjeda potajemnie do
Moskwy za aprobat politbiura, ktre pobogosawio rwnie dalsz wspprac:
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego Tajne przy Radzie Ministrw ZSRR
specjalnego znaczenia
16 maja 1975 Teczka specjalna
Nr 1218-A/OW Moskwa
Do Towarzysza L.I. Breniewa
Zgodnie z decyzj KC KPZR Komitet Bezpieczestwa Pastwowego 14 maja 1975
roku przekaza zaufanej osobie wywiadu KGB W. H a d d a - d o w i , kierujcemu
sub operacji zagranicznych Ludowego Frontu Wyzwolenia P a l e s t y n y , partie
broni pochodzenia zagranicznego i amunicji do niej (53 automaty, 50 pistoletw, w
tym 10 z tumikami, 34000 nabojw).
Nielegalne przekazanie broni odbyo si na neutralnych wodach Z a t o k i
Notatka Andropowa dla Breniewa Nr L071-A/OW z 23 kwietnia 1974 r.
Decyzja Biura Politycznego P 147/42 z 14 sierpnia 1974 r.
48

Specponwc
A d e s k i e j w nocy, bez osobistych kontaktw, w rygorystycznie przestrzeganej
konspiracji, z udziaem okrtu wywiadowczego WFM ZSRR. Z cudzoziemcw tylko
H a d d a d wie, e bro pochodzi od nas.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa
Andropow^
Ma si rozumie, politbiuro miao do czynienia nie tylko z LFWP, lecz take z
innymi organizacjami terrorystycznymi, w tym rwnie z OWP, ktrej na prob
Arafata dostarczao nawet do Tunisu w roku 1983 mienie specjalne".67 Jak wida,
nie gardzono skupowaniem kradzionych kosztownoci, a raczej ich wymian na
bro."
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Naley zwrci w cigu 3 dni Teczka
specjalna
do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor 1 ) Tajne specjalnego znaczenia
Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego. Komitet Centralny. Nr P 185/49
Do rk wasnych tow. tow. Ustinowa i Czebkowa - cao, Diemiczewa - teczki 2B,
4 Siergiejczyka - t. 3 Garbuzowa - t. 4 (wycig).
Wycig z protokou Nr J85 posiedzenia Biura Politycznego KC KPZR z 27 listopada
1984 roku
Sprawa Ministerstwa Obrony oraz Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR
1. Zgodzi si z propozycj Ministerstwa Obrony i Komitetu Bezpieczestwa
Pastwowego ZSRR, przedstawion w notatce z 26 listopada 1984 r.
2. Poleci KGB ZSRR:
a ) poinformowanie kierownictwa Demokratycznego Frontu Wyzwolenia Palestyny
(DFWP) o zasadniczej zgodzie strony sowieckiej na dostarczenie DFWP mienia
specjalnego na sum 15 milionw rubli w zamian za kolekcj zabytkw sztuki
staroytnej,
fifi
Notatka Andropowa dla Breniewa Nr 1218-A/OW z 16 maja 1975 r,
ST
Decyzja Biura Politycznego P 113/110 z 21 czerwca 1983 r., rozporzdzenie
Rady Ministrw ZSRR i wytyczne dla sowieckich ambasadorw. 68 Decyzja
Biura Politycznego P 185/49 z 27 listopada 1984 r.
49

Dziwna wojna
b ) przyjmowanie od DFWP zamwie na dostaw mienia specjalnego w ramach
wymienionej sumy,
c ) razem z Ministerstwem Kultury podj czynnoci zwizane ze stron prawn
nabycia kolekcji
3. Poleci Pastwowemu Komitetowi Rady Ministrw i Ministerstwu Obrony
rozpatrywanie zamwie Demokratycznego Frontu Wyzwolenia Palestyny na
mienie specjalne na sum 15 milionw rubli ( w asortymencie przewidzianym na
dostawy dla ruchw narodowowyzwoleczych), przekazane przez KGB ZSRR, a
propozycje co do sposobu ich zaatwienia, uzgodnione z KGB ZSRR, skada w
ustalonym trybie.
4. Poleci Ministerstwu Kultury ZSRR:
a ) przyj od KGB ZSRR na specjaln list kolekcj zabytkw sztuki staroytnej,
b) po uzgodnieniu z KGB ZSRR okreli miejsce i warunki przechowywania kolekcji
(zloty skarbiec"), jej naukowego opracowania, utrzymanego w tajemnicy, i
wystawienia w przyszoci. Razem z Ministerstwem Finansw ZSRR wystpi w
ustalonym trybie z wnioskiem o wyasygnowanie niezbdnych rodkw,
c ) o ewentualnym eksponowaniu poszczeglnych przedmiotw i podziale kolekcji
decydowa po uzgodnieniu z KGB ZSRR.
Sekretarz KC
Bdc niedawno w Moskwie, prbowaem odszuka lady tej kolekcji. Okazao si,
e dua jej cz jest przechowywana w Oruejnej Paacie, w sejfie,
zapiecztowana. Nikt jej nie ujawnia i dzisiaj nikt nie ma odwagi, mimo e nie
istnieje politbiuro ani KGB. I po dzi dzie nie wiadomo, co kolekcja zawiera, gdzie
j ukradziono. A chciaoby si wiedzie, ilu ludzi zabito za pomoc mienia
specjalnego", ktrym za ni zapacono.
6. Kibice i sprzymierzecy
Wtpliwe, czy kiedykolwiek si o tym dowiemy. Dzisiejsi wadcy tego wiata nie s
zainteresowani w dokopywaniu si prawdy. Kt to wie, czego mona si
dogrzeba? Zacznie czowiek od komunistw, a skoczy na sobie. W rzeczy samej,
jak mwi Anglicy, jeeli mieszkasz w szklanym domu, to nie rzucaj kamieniami.
To przysowie wszyscy tu dobrze pamitaj. Tak, oczywicie, komunici
otrzymywali datki od Moskwy i to nie jest
50

Kibice i sprzymierzecy
w porzdku. Ale czy tylko oni? Oto mam przed sob rezolucj sekretariatu KC
KPZR O pozytywnym rozpatrzeniu proby amerykaskiego dziaacza spoecznego
i finansisty Cyrusa Etona o przekazanie mu w darze od rzdu sowieckiego nowej
trjki koni".6" A przecie nie by to czowiek biedny, mgby sobie te konie kupi i
raczej by si nie zrujnowa. Ale jaki to zaszczyt: sam rzd sowiecki tak go
uhonorowa! No i Eton wyprosi prezent dla podniesienia swego prestiu. Dziao si
to, prosz zwrci uwag, we wrzeniu 1968 roku; Eton akurat w chwili sowieckiej
inwazji na Czechosowacj otrzyma t trjk i dumnie rozjeda po Ameryce,
podczas gdy sowieckie czogi rozjeday po Pradze. Ma kto z pastwa jeszcze
pytania do komunistw na temat datkw?
Tak, bezwarunkowo komunici byli agentami za, szerzcymi za sowieckie
pienidze kamstwa w wolnym wiecie. Ale czy tylko oni? Ley przede mn caa
sterta dokumentw wiadczcych o tym, e tym samym zajmoway si najwiksze
wiatowe stacje telewizyjne, pacc w dodatku za to Zwizkowi Sowieckiemu
tward walut!
Tajne egz. 1
KC KPZR
Do Agencji Prasowej Nowosti zwrcili si przedstawiciele amerykaskiej stacji
telewizyjnej ABC z prob o zrobienie wsplnego telereportau o yciu rodziny
robotnika fabryki Rostsielmasz w Rostowie nad Donem. W filmie powinny by
pokazane rne aspekty ycia rodziny robotniczej, a poprzez to uwidocznione
osignicia wadzy sowieckiej w ostatnich 50 latach.
Przed prezentacj tego reportau obejrzy go i zatwierdzi Agencja Prasowa Nowosti.
Komitet do spraw Radia i Telewizji (tow. Miesiacew) nie ma zastrzee do robienia
zdj.
Uwaamy za celowe przyj propozycj stacji telewizyjnej.
Prosimy o zgod.
Pierwszy zastpca przewodniczcego Zarzdu Agencji Prasowej Nowosti W.
Zajczikow
23 sierpnia 1966 r.70
69
Uchwaa Sekretariatu KC bez protokou z 20 wrzenia 1968 r. (1712s 13/9)
Patrz w: Kartoteka KC.
7
" Notatka dla KC pierwszego zastpcy kierownika APN W. Zajczikowa. bez
numeru z 23 sierpnia 1966 r.
51

Dziwna wojna
Tajne egz. 1 Wych. Nr 170 s. 6.3.67 r.
KC KPZR
Kierownik biura prasowego APN w USA tow. G.A. Borowik przeprowadzi
wstpny sonda na temat moliwoci nadania przez sie jednej z najwikszych
amerykaskich stacji telewizyjnych programu o Wietnamie, zrealizowanego na
podstawie sowieckich materiaw filmowych z komentarzami tow. G.A. Borowika.
Za program stacja zapaci od 9 do 27 tys. dolarw.
Wydzia USA w MSZ ZSRR (tow. G.M. Kornijenko) popiera propozycj tow.
Borowika i uwaa za konieczne uzgodnienie komentarzy do programu z MSZ
ZSRR.
Zgod Soweksportfilmu (tow. A.B. Machw) na wczenie do programu sowieckich
dokumentalnych materiaw filmowych o Wietnamie uzyskano. Kierownictwo
APN uwaa za celowe:
1. Przyj propozycj tow. G.A. Borowika dotyczc przygotowania programu
telewizyjnego o Wietnamie dla telewizji amerykaskiej, z tym e komentarze do
programu bd uzgodnione z MSZ ZSRR.
2. Zezwoli tow. G.A. Borowikowi na przeprowadzenie pertraktacji z amerykaskimi stacjami telewizyjnymi o nadanie programu o Wietnamie na korzystnych
dla nas warunkach propagandowych i ekonomicznych.
Prosimy o zgod.
Przewodniczcy Zarzdu Agencji Prasowej Nowosti
B. Burkw
4 marca 1967 r.7'
Prosz sobie wyobrazi: amerykascy onierze walcz w Wietnamie z sowieckimi
przyjacimi", a czoowa amerykaska stacja telewizyjna kupuje sowiecki film
propagandowy o tym kraju. I tak z roku na rok -i dotyczy to nie tylko USA, ale i
Japonii, i Finlandii, i Anglii, i Francji. Tematy rozmaite, podobnie jak i kwoty w
twardej walucie, nie ulega tylko zmianie warunek: przyj do wiadomoci, e
wedug warunkw umowy film moe by pokazany w telewizji amerykaskiej
(angielskiej, japoskiej itd.) tylko po akceptacji przez APN". Jest tych materiaw
tyle, e w kocu przestaem robi notatki. Oto tylko pobieny wykaz tego, co
wynotowaem:
Notatka dla KC przewodniczcego kierownictwa APN B. Burkowa z 4 marca
1967 r. Wych. Nr 170 s.
52

Kibice i sprzymierzecy
6 s t y c z n i a 1 9 6 9 . 0 przeprowadzeniu przez APN pertraktacji z New York
Timesem" w sprawie przygotowania w latach 1969-1970 wsplnych materiaw o
ZSRR.72
3 0 l i p c a 1 9 7 0 . O wsplnym programie telewizyjnym APN i amerykaskiego
producenta J. Fleminga Po Kraju Rad".
2 0 m a j a 1 9 7 1 . Wsplny program telewizyjny APN i Granady (Anglia) Kobieta
radziecka".
2 6 m a j a 1 9 7 1 . Wsplny program telewizyjny APN i BBC Kultura i sztuka
Gruzji".
2 6 g r u d n i a 1 9 7 1 . O pertraktacjach TASS-a z agencj Reutera.
2 2 s i e r p n i a 1 9 7 2. O wsplnych zdjciach APN i Granady do filmu
telewizyjnego System owiaty w ZSRR".
1 3 m a r c a 1 9 7 3. O wsplnych zdjciach APN i BBC do filmu o Nowogrodzie.
2 8 c z e r w c a 1 9 7 3. O wsplnej produkcji APN i BBC filmu Kijw: miasto,
wydarzenia, ludzie".
1 0 l i p c a 1 9 7 3. O wsplnej produkcji APN i Thames-Television czterech
odcinkw o roli ZSRR w drugiej wojnie wiatowej.
2 4 p a d z i e r n i k a 1 9 7 3. O wsplnych zdjciach APN i BBC do filmu
dokumentalnego o Szostakowiczu.
2 7 m a j a 1 9 7 4 . O zdjciach BBC do programu telewizyjnego na temat
problemw bezpieczestwa europejskiego, pod kontrol Pastwowego Komitetu do
Spraw Radia i Telewizji.
1 8 c z e r w c a 1 9 7 4 . O wsplnych zdjciach APN i BBC do filmu telewizyjnego
Jezioro Bajka".
1 4 l u t e g o 1 9 7 5 . 0 wsppracy produkcyjnej i autorskiej z angielsk stacj
telewizyjn BBC przy zdjciach do filmu fabularnego o radzieckim reyserze
Aleksandrowie.
9 k w i e t n i a 1 9 7 6. O przygotowaniu przez APN wsplnego ze stacj Week-End
Television programu telewizyjnego Zwizek Sowiecki po XXV zjedzie KPZR".71
2 6 m a j a 1 9 7 6 . 0 wsplnych zdjciach APN i stacji telewizyjnej Yorkshire
Television do filmu telewizyjnego Radziecka rodzina".74
1 0 l i p c a 1 9 7 9. O wsppracy produkcyjnej i autorskiej z amerykask stacj
telewizyjn PTV Production Inc. przy zdjciach do seriali dokumentalnych o
muzeach, architekturze zabytkowej i zabytkach historycznych ZSRR.7'
12
Tutaj i dalej wedug Kartoteki KC.
73
Uchwaa Sekretariatu KC St-5/6g z 9 kwietnia 1976 r.
74
Uchwaa Sekretariatu KC St-10/23g z 26 maja 1976 r.
75
Uchwala Sekretariatu KC St-166/12s z 10 lipca 1979 r.
53

Dziwna wojna
3 k w i e t n i a 1 9 8 0. O wsppracy produkcyjnej i autorskiej z amerykask stacj
telewizyjn Foreign Transaction Corporation przy realizacji serii filmw
dokumentalnych powiconych programowi kulturalnemu Igrzysk Olimpijskich
1980 roku w Moskwie.7h
1 l i p c a 1 9 8 0. O wsppracy produkcyjnej i autorskiej z angielsk stacj
telewizyjn Granads przy zdjciach do telewizyjnego filmu dokumentalnego o
historii kinematografii sowieckiej.
(Powie kto: I c z tego? To cakiem niewinny temat". A to bd. Oto opinia
ambasady sowieckiej: ...stworzenie serii filmw o historii kina sowieckiego moe
przynie pozytywny efekt propagandowy, zwaszcza gdy si uwzgldni dzisiejsz
sytuacj w Anglii").77
Smutne to, lecz fakt: nawet zachodnie stacje telewizyjne, ktre tak chepiy si
swoj niezalenoci, systematycznie pracoway pod ideow kontrol KC KPZR, w
dodatku paciy za to. Czyli byy kanaem sowieckiej propagandy. A my
oczekujemy, e teraz potpi komunistw, czynicych to samo z obowizku, z
tytuu przynalenoci partyjnej?
Dziaalno komunistw bezwarunkowo naraaa na szwank bezpieczestwo
Zachodu, zagraaa jego istnieniu. Lecz w tej niebezpiecznej grze nie tylko oni
basowali Moskwie. Przypomnijmy chociaby masowy ruch w obronie pokoju", a
nawet apele o jednostronne rozbrojenie jdrowe. Przecie ten obd ogarn
wwczas miliony ludzi, w tym znaczn cz inteligencji. Czy ktokolwiek z nich
zechce dzisiaj szpera w archiwum, eby znale bezsporne potwierdzenie wasnej
gupoty? Napisaem nawet wwczas ksik o tym, jak Moskwa manipuluje tym
ruchem, ktry sta si praktycznie instrumentem sowieckiej polityki zagranicznej. 73
Dzi chce mi si mia, kiedy sobie przypomn, jak rzucia si na mnie za t ksik
liberalna inteligencja. Lecz oto s dokumenty potwierdzajce kade sowo mojej
ksiki, tylko nikt nie chce ich publikowa.
S rwnie takie akta, ktrych nawet nie spodziewaem si znale. Na przykad
dokumenty o utworzeniu i dziaalnoci tak zwanej Komisji Palmego". Powoana z
inicjatywy wczesnego premiera Szwecji Olofa Palmego, komisja ta szybko zyskaa
wielki autorytet jako forum Zachodu w sprawach rozbrojenia i bezpieczestwa.
Niebagateln rol odegraa w tym jej reputacja
76
Uchwala Sekretariatu KC St-205/31gs z 3 kwietnia 1980 r.
77
Uchwala Sekretariatu KC St-217/10s z 1 lipca 1980 r. i notatka dla KC
przewodniczcego Pastwowej Kinematografii F.T. Jermasza.
78
Les Pacifistes contr la paix, Editions Robert Laffont, 1982; Peace Movement
and the Soviet Union, Commentary, New York 1982; The Coalition for Peace
through Security, London 1982.
54

Kibice i sprzymierzecy
struktury pozapastwowej, niezalenej od blokw" i obiektywnej", a take
wysoka pozycja jej czonkw. Oprcz Palmego naleeli do niej wybitni politycy o
rnej przynalenoci partyjnej, jak byy sekretarz stanu USA Cyrus Vance, byy
minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii David Owen, sekretarz federalny
Socjaldemokratycznej Partii Niemiec Egon Bahr, byy szef rzdu Nigerii genera O.
Obassandjo, byy premier Holandii J.M. Den Uyl itp. Jednym sowem, polityczny
Olimp tych czasw, z ktrego opini musiay si liczy wszystkie rzdy zachodnie. I
c? Okazao si, e ten Olimp te by sowieckim instrumentem propagowania we
wpywowych krgach politycznych niesocjalistycznej czci wiata sowieckich
propozycji, zmierzajcych do przerwania wycigu zbroje i zdemaskowania
military-stycznego kursu k rzdzcych USA i NATO".7"
Instrument ten by tak dalece skuteczny, e chyba przedobrzyli - zaczto komisj
oskara o stronniczo:
W licznych propozycjach i rekomendacjach, ju zaakceptowanych i przyjtych
przez komisj do wczenia do kocowego dokumentu, znajduje odbicie,
bezporednio lub porednio, stanowisko sowieckie w zasadniczych kwestiach
rozbrojenia i bezpieczestwa - meldowa w KC sowiecki delegat" komisji Gieorgij
Arbatow. - Jednoczenie tacy czonkowie komisji, jak C. Vance, D. Owen, E. Bahr i
kilku innych, podzielajc w zupenoci sowiecki punkt widzenia na wiele
zagadnie, starali si unika sformuowa, ktre powtarzayby dosownie
sowieckie. W prywatnych rozmowach tumaczyli, e s zmuszeni wystrzega si
oskare o uleganie polityce Moskwy" (podkrelajc w zwizku z tym, e na
Zachodzie, zwaszcza w USA, opublikowano szereg artykuw, w ktrych
wysunito takie wanie oskarenia" wobec Komisji Palmego").80
Dalibg, przy caej swojej paranoi" nawet ja nie spodziewaem si takiego
cynizmu, szczeglnie ze strony doktora Owena. A przecie nie tylko on, lecz take
wiele innych wybitnych osobistoci, dla ktrych ywiem szacunek, budzio pewne
zastrzeenia. Chciabym nawet je oszczdzi", pomin milczeniem ich nazwiska.
Ale czy mam do tego prawo? Oto, na przykad, dokument adresowany do KC, ktry
bardzo mnie poruszy:
79
Uchwaa Sekretariatu KC St-237/54gs z 14 listopada 1980 r. i notatka
Wydziau Midzynarodowego Nr 18-S-1989 z 10 listopada 1980 r.
80
Referat G. Arbatowa dla KC z 28 grudnia 1981 r. Nr 0147, zacznik
St-237/54gs z 19 listopada 1980, patrz wyej.
55

Dziwna wojna
Tajne
KC KPZR
Podczas pobytu delegacji Goskino ZSRR na XXXII Midzynarodowym Festiwalu
Filmowym w Cannes (Francja) w maju br. odbyo si spotkanie z wybitnym
amerykaskim producentem i reyserem filmowym Francisem Fordem Coppol.
F.F. Coppola powiadomi prezesa Goskino ZSRR o rozmowie odbytej z prezydentem USA J. Carterem, ktry wyrazi zainteresowanie wyprodukowaniem
wsplnego sowiecko-amerykaskiego filmu, powiconego problemom rozbrojenia. Wedug wypowiedzi F. Coppoli prezydent wiza ten projekt z majcym si
odby spotkaniem na szczycie w Wiedniu, z podpisaniem i ratyfikacj traktatu
0 ograniczeniu strategicznych zbroje ofensywnych (OSW-2). W opinii strony
amerykaskiej taki film mgby si przyczyni do wzrostu zaufania midzy
narodami sowieckim i amerykaskim, wpyn na ksztatowanie yczliwego
stosunku spoecznoci midzynarodowej do traktatu, a take na dalsze poszerzenie
sowiecko-amerykaskiej wsppracy kulturalnej.
W imieniu swojej wytwrni ZOOTROP Film F. Coppola zgosi gotowo wzicia
na siebie zabezpieczenia finansowego i organizacji projektu ze strony
amerykaskiej. Z uwagi na to, e F. Coppola naley do najbardziej wpywowych
filmowcw amerykaskich zarwno w rodowisku twrcw, jak
1 przedstawicieli przemysu filmowego, jego udzia moe by solidn gwarancj
wysokiego poziomu artystycznego i szerokiego rozpowszechnienia filmu w
przyszoci.
W razie pozytywnego zaatwienia tej sprawy strona sowiecka zastrzega sobie
prawo kontroli zaoe ideowych i artystycznych filmu na wszystkich etapach jego
realizacji. Do napisania scenariusza i do zdj mona by pozyska najwybitniejszych filmowcw sowieckich i amerykaskich. Wydaje si, e na tych
warunkach realizacja wspomnianego filmu sowiecko-amerykaskiego jest podana.
W celu praktycznej realizacji tej inicjatywy konieczne jest przeprowadzenie
pertraktacji i podpisanie umowy z F. Coppol. Mona to zrobi podczas jego pobytu
na IX Midzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie w sierpniu br.
Prosz o rozpatrzenie.
Prezes Goskino ZSRR F.T. Jermasz*1
il
Uchwaa Sekretariatu KC St-167/18s z 17 lipca 1979 r. i notatka
przewodniczcego Pastwowej Kinematografii (Goskino ZSRR) F.T.
Jermasza, bez daty.
56

Kto zatem zwyciy?

Nie dowiedziaem si, czy Coppola zrobi ten film, ale mam szczer nadziej, e nie,
e co mu w tym przeszkodzio. Przykro wyobrazi sobie tego wspaniaego reysera
tworzcego film o rozbrojeniu pod ideow i artystyczn" kontrol kremlowskich
ojcw chrzestnych". Ale jedno nie ulega kwestii: ani prasa, ani biznes, ani
dziaacze spoeczni, ani dziaacze kultury wiata zachodniego nie ustrzegli swej
niewinnoci. I chocia komunizm si zawali, oni wci s filarami spoeczestwa,
jego establishmentem. To oni najgoniej dzisiaj krzycz, e zimna wojna" si
skoczya, ale nie chc bynajmniej powiedzie, kto. przegra. Wanie kiedy pisz te
sowa, BBC nadaje seri programw o zimnej wojnie", a ja sucham i zdumiewa
mnie ich cynizm: wci te same nazwiska, te same frazesy o antykomunistycznej
paranoi", o maccartyzmie", o biednej inteligencji (oczywicie zachodniej), ktra
tak ucierpiaa od przeladowa... Ani cienia skruchy, najmniejszej prby
zastanowienia si nad przeszoci, ani odrobiny uczciwoci. I mimo woli
przychodz mi na myl sowa Galicza:
A przy trumnie stoj maruderzy I trzymaj honorow wart,
(przd. Ewa Rojewska-Olejarczuk)
Przy caym swym cynizmie zdumiewajco naiwny jest ten, kto sdzi, e mona
przekroczy gry trupw i rzeki krwi i pj sobie dalej, nie ogldajc si, jak gdyby
nic si nie stao.
Z Kto zatem zwyciy?
Tak si koczy ta wojna, najdziwniejsza zapewne ze wszystkich wojen w historii.
Zacza si bez wypowiedzenia, a skoczya si bez fajerwerkw. Nie znamy nawet
dokadnych dat jej pocztku i zakoczenia, chocia, by moe, pochona wicej
istnie ludzkich ni druga wiatowa, zreszt nie chcemy podlicza ile. Dla jej
upamitnienia nie bd stawiane pomniki ani nie zaponie znicz na grobie jej
nieznanego onierza. Chocia w tej wojnie decydoway si losy caej ludzkoci, jej
onierzy nie egnano z orkiestr i nie witano z kwiatami. Widocznie bya to
najbardziej niepopularna wojna ze wszystkich, ktre znamy. Przynajmniej dla tej
strony, ktra jakby w niej zwyciya. Ale nikt nie cieszy si nawet z jej
zakoczenia. Zwycieni nie
57

Dziwna wojna
podpisywali kapitulacji, zwycizcy nie otrzymali nagrd. Przeciwnie, wanie ci,
ktrzy jakby przegrali, dyktuj dzi warunki pokoju, wanie oni pisz histori, ci
za, ktrzy jakby zwyciyli, milcz z zakopotaniem. Zreszt czy wiemy, kto jest
zwycizc, a kto zwycionym?
Kade, nawet niekoniecznie najwaniejsze wydarzenie w naszym yciu zawsze
bada jaka komisja. Szczeglnie jeli zginli ludzie. Czy rozbi si samolot, czy
doszo do katastrofy kolejowej, czy nastpia awaria w zakadzie pracy - a ju
spieraj si eksperci, dokonuje si analiz, ustala si, w jakim stopniu zawinili
konstruktorzy, budowniczowie, personel obsugi, kontrolerzy i inspektorzy, a nawet
rzd, jeeli mia choby minimalny z tym zwizek. I zawsze analizuje si kady
konflikt zbrojny midzy pastwami. Ale badaniem konfliktu trwajcego co najmniej
45 lat (a by moe 75), ktry wcign praktycznie wszystkie kraje wiata,
kosztowa dziesitki milionw ofiar i setki miliardw dolarw, a w dodatku, jak
twierdzono, omal nie doprowadzi do zagady naszego globu, nie zajmuje si adne
pastwo ani jedna midzynarodowa organizacja.
Kade, nawet drobne przestpstwo w naszym wiecie musi by poddane ledztwu,
osdzone i ukarane. Zbrodnie wojenne nie stanowi wyjtku. Nie mwi nawet o
Trybunale Norymberskim i kolejnych pniejszych procesach, w ktrych sdy po
dzi dzie musz zajmowa si przestpstwami sprzed pidziesiciu lat. Ale oto
przykad wieszej daty: wojna w Boni jeszcze si nie skoczya, a ju powoano
midzynarodowy trybuna do zbadania przestpstw popenionych w czasie tej
wojny. I tylko ta nasza dziwna wojna jest wyjtkiem - nie sposb zrozumie, czy ju
si skoczya, czy jeszcze nie, czymy zwyciyli, czy przegrali?
Tymczasem w wielu wypadkach nie ma nawet potrzeby powoywania specjalnego
sdu: rozstrzelanie w Katyniu polskich oficerw, jecw wojennych, ju w
Norymberdze zostao uznane za zbrodni przeciw ludzkoci. Ale ten, ktry podpisa
rozkaz rozstrzelania, byy naczelnik jednego z wydziaw NKWD Piotr
Soprunienko, spokojnie doywa swych dni w Moskwie, otrzymujc dobr
emerytur. Wszyscy o tym doskonale wiedz, moskwianie chtnie poka kademu
dom przy ulicy Sadowoje Kolco i okna jego mieszkania. yje rwnie ledczy MGB
Dani Kopielaski, ktry przesuchiwa Raula Wallenberga, i organizator zabjstwa
Trockiego genera Pawe Sudopatow, lecz ani Polska, ani Szwecja, ani Meksyk nie
daj wydania tych przestpcw. Przykad wieszej daty: byy genera KGB Oleg
Kaugin, ktry, jak sam si przyzna, zorganizowa w Londynie w roku 1978
zabjstwo bugarskiego emigranta politycznego Gieorgija Markowa - gone
zabjstwo za pomoc zatrutego parasola. W kwietniu 1993 roku Kaugin
58

Kto zatem zwyciy?

opisa to nawet w popularnej angielskiej gazecie Mail on Sunday", w artykule pod
efektownym tytuem Zorganizowaem egzekucj Markowa"*-. Podaje tam do
wiadomoci pasjonujce szczegy: okazuje si, e wdziczni bugarscy bracia
podarowali mu w nagrod bro myliwsk. Teraz czsto wyjeda za granic,
promuje swoj ksik, udziela wywiadw prasie, i nikomu nawet do gowy nie
przyjdzie, eby go aresztowa lub przesucha, chocia sprawa zabjstwa Markowa
nie zostaa zamknita.83
A przecie tysice specprzeszkolonych" przez KGB zbirw take nie przepado
bez wieci, yj obok nas, tak samo jak ci, co otrzymywali nielegalnie pienidze, jak
przyjaciele z brany komercyjnej", jak miliony tych, ktrzy sympatyzowali i
wspuczestniczyli, usprawiedliwiali i osaniali, miliony twrcw intelektualnej
mody, dziki ktrej wszystkie zwierzta s rwne, lecz komunici rwniejsi. Mona
ich rwnie atwo znale, trzeba tylko chcie. W kadym razie o wiele atwiej, ni
poszukiwa byych nazistw w Paragwaju. Ale nikt si tym nie zajmie z bardzo
prostej przyczyny: e b y p o w o a m i d z y n a r o d o w y t r y b u n a , t a k i j a k
w N o r y m b e r d z e , t r z e b a n a j p i e r w z w y c i y . Rudolf Hess zmar w
wizieniu w Spandau, a Boris Ponomariow, na przykad, jest emerytem i mieszka w
Moskwie, dlatego e narodowy socjalizm zosta pokonany, a
internacjonal-socjalizm nie.
Z nazizmem byo prociej - prawie bez osonek odwoywa si do brutalnej siy i nie
kry si zbytnio pod mask humanitaryzmu. Ssiadw po prostu zmusi do oporu i
ci, chocia pocztkowo niezbyt chtnie, jednake wyzwanie podjli. Sprbujmy
jednak sobie wyobrazi, e dziwna wojna", ktra zacza si w roku 1939,
przecignaby si na czterdzieci-pidziesit lat, ale ju bez dziaa militarnych.
ycie biegoby swoj drog, pomimo pewnego chodu w stosunkach z Niemcami. Z
czasem reim by zagodnia": nie byoby kogo zamyka w obozach
koncentracyjnych i pali w krematoriach. Pojawiliby si swojego chowu
reformatorzy (zwaszcza po mierci Hitlera), zwolennicy pokojowej
koegzystencji" (zwaszcza po wyprodukowaniu przez Niemcy broni jdrowej).
Rozwinby si handel, wsplne interesy. Jednym sowem, reim nazistowski staby
si w peni szacowny, nie zmieniwszy ani na jot swej istoty, obrsby w powizania
i otoczy si sympatykami, sprzymierzecami i apologetami. A po pidziesiciu
moe latach zawaliby si, wyczerpawszy
S2
/ organized Markovs execution, Mail on Sunday", April 4, 1993.
83 1994 r general Kaugin zosta zatrzymany na lotnisku Heathrow,
przesuchany i wypuszczony nastpnego dnia.
59

Dziwna wojna
moliwoci swojej ekonomiki i cierpliwo wasnego narodu. Rcz, e przy takim
przebiegu wydarze wiat nigdy by nie zobaczy procesu norymberskiego.
Stao si inaczej. Znalazszy w sobie dosy mstwa, eby przeciwstawi si zu,
ludzko znalaza te w sobie dosy uczciwoci, eby wejrze we wasn dusz, i
jakkolwiek by to proces bolesny, potpi wszelkie formy kolaboracji. Oczywicie,
im byo atwiej, bo zwyciyli, mieli powd do dumy i moralne prawo potpienia
tych, co skapitulowali. Proces norymberski nie by bez wad, s powody do krytyki,
dokona jednak wielkiego dziea: przywrci normy moralne postpowania czowieka i przypomnia zbkanemu wiatu fundamentaln zasad naszej
chrzecijaskiej cywilizacji - e dana nam jest wolno wyboru, wic osobicie za
ten wybr odpowiadamy. W epoce masowego obdu i totalnego terroru potwierdzi
prost prawd, znan od czasw biblijnych, a utracon w krwawej miazdze XX
wieku: ani opinia wikszoci, ani rozkaz przeoonych, nawet zagroenie wasnego
ycia nie zwalniaj nas od tej odpowiedzialnoci.
To, co dzieje si dzisiaj, jest cakowitym przeciwiestwem Norymber-gi. wiat
dzisiejszy nie ma powodu do dumy: nie znalaz w sobie ani mstwa, by
przeciwstawi si zu, ani uczciwoci, eby si do tego przyzna. Nasze nieszczcie
na tym wanie polega, e nie zwyciylimy: komunizm upad sam, wbrew
powszechnym wysikom, by go uratowa. To jest, gdyby kto chcia wiedzie,
najwikszy sekret dokumentw, ktre mam przed sob. Czy mona si dziwi, e
nikt nie chce ich publikowa?
Czy mona si dziwi, e zastanawiamy si nad kad awari, a rezygnujemy ze
ledztwa w sprawie najwikszej katastrofy naszego stulecia? Przecie w gbi duszy
wiemy, do jakich wnioskw nieuchronnie doprowadzi ledztwo, kady bowiem
czowiek zdrowy na umyle wie, kiedy wszed w zmow ze zem. Nawet jeeli
usuny rozum podpowie logiczne i na pozr szlachetne usprawiedliwienie, gos
sumienia bdzie powtarza swoje: n a s z g r z e c h p i e r w o r o d n y p o c z s i
wtedy, kiedy zgodzilimy si pokojowo koegzystowa" ze
zem.
To si objawio ju przed Norymberg, kiedy Stalin okaza si wielkim obroc
demokracji, i w Norymberdze, gdzie Zwizek Sowiecki znalaz si wrd
oskarycieli, a nie wrd oskaronych, i w kocu lat pidziesitych i na pocztku
szedziesitych za Chruszczowa, gdy wyraenie pokojowa koegzystencja" weszo
do sownika politycznego. I za kadym razem pacono krwi niewinnych, jak to si
dzieje w interesach z diabem:
60

Kto zatem zwyciyli

krwi wydanych Stalinowi Kozakw, krwi zdradzonych w Jacie narodw Europy
Wschodniej, krwi Wgrw, narodw Kuby, Konga...
Lecz ostatecznie pokj ze zem zasta zawarty ju w naszych czasach, za Breniewa.
Nie ma co teraz udawa niewinitka i usprawiedliwia si tym, e nie wiemy, jak
walczy ze zem: bardzo dobrze wiedzielimy. Tam, gdzie odmwilimy
dobrossiedzkich" stosunkw ze zem, gdzie zo zostao odrzucone, uznane za
niedopuszczalne, doskonale wiedzielimy, co robi. I jeeli uznano, e takim zem
by na przykad rasizm, to nikomu nie przyszo do gowy walczy z nim rozwijajc
handel lub wymian kulturaln z Afryk Poudniow. Przeciwnie, bojkot uwaany
by za jedyne adekwatne rozwizanie i stosowany z tak bezwzgldnoci, e aden
sportowiec nie mg pojecha na zawody do Afryki Poudniowej, nie ryzykujc
kariery. Natomiast zorganizowanie w Moskwie Igrzysk Olimpijskich uwaano za w
peni dopuszczalne, i to w szczytowym okresie aresztowa i agresji w Afganistanie.
Chciabym zobaczy tego, kto zdecydowaby si zaproponowa urzdzenie Igrzysk
Olimpijskich w Johannesburgu lub w Pretorii! Co by z niego zostao?
A skoro ju rasizm zosta uznany za zo, adna gazeta nie drukowaa artykuw
zwolennikw apartheidu, nie zwaajc na wszelkie deklaracje o wolnoci sowa i
druku. Policja jawnie przeladowaa grupki o rasistowskich pogldach, a czowiek
podejrzewany o sympatie rasistowskie nie mg nigdy i w adnej dziedzinie zrobi
kariery. I prosz zwrci uwag: nikomu nie przyszo do gowy mwi o
polowaniu na czarownice". Rasizm by otoczony kordonem sanitarnym
nietolerancji i dlatego si nie rozprzestrzenia, nie stawa si zjawiskiem
codziennym.
Komunizm za traktowano z szacunkiem, akceptowano. Nie wolno byo z nim
walczy, uchodzio to za nieprzyzwoite, zalecano raczej poszerzanie kontaktw".
Tote rozkwit niczym wspaniay kwiat i zagarn p wiata. Czy to nie oczywiste?
Czy by cho jeden czowiek na wiecie, ktry by tego nie rozumia?
Czy politycy nie wiedzieli, e zachcajc do rozszerzania kontaktw handlowych z
blokiem sowieckim, podz Hammerw, Maxwellw i Bobo-lasw? Czy
podejmujc uroczycie delegacje sowieckich dziaaczy i deputowanych" nie
rozumieli, e przyjmuj nie mw stanu i parlamentarzystw, lecz zbirw i ich
marionetki? Czy podpisujc umowy o wymianie kulturalnej", wsppracy
naukowej" i kontaktach midzyludzkich" nie rozumieli, e umacniaj przez to
wadz KGB nad spoeczestwem, gdy to wanie KGB bdzie typowa
odpowiednich kandydatw" do tych kontaktw?
61

Dziwna wojna
Wszyscy wszystko rozumieli, wiedzieli, domylali si, ale nie chcieli nawet mwi
o tym, p r a g n l i b o w i e m n i e w a l c z y z k o m u n i z m e m , l e c z p r z e y .
Przey za wszelk cen, skadajc w ofierze sumienie i zdrowy rozsdek,
niewinnych ludzi i cae kraje. W rezultacie -swoj przyszo, gdy logika przeycia
opiera si na naczelnej zasadzie winiw kacetu: t y u m r z y j d z i s i a j , a j a
jutro.
Nasz wiat mia wyjtkowe szczcie - to jutro nie nadeszo. Potwr zdech, zanim
rzuci mu si do garda. Teraz, kiedy komunizm wreszcie upad, kiedy zerwaa si
elazna kurtyna, odsaniajc obraz biedy i chaosu, kiedy przestpstw komunizmu
nie da si przemilcze, rwnie aonie i bezuytecznie wyglda owa
koegzystencja". I rwnie zbrodniczo, rozwia si bowiem mit, znikn strach i stao
si jasne, e bya to tylko moralna kapitulacja przed zem, forma wspuczestnictwa
w przestpstwie.
Co mona teraz powiedzie na swoje usprawiedliwienie? Jak da odpowied
przyszym pokoleniom na ich zdziwione pytania? e c, musielimy jako
przetrwa? Ot i Niemcy te musieli przey po pierwszej wojnie wiatowej, wic
poszli za Hitlerem. Za c wic sdzono ich w Norymberdze? Oni zoyli w ofierze
ydw, Cyganw, Sowian, tak jak my dziesitki innych narodw, e b y m y
sami mogli przey.
I podobnie jak Niemcy w roku 1945, nie chcemy zajrze we wasne sumienie, nie
chcemy grzeba si w przeszoci", nie chcemy skandali. Tak samo jak oni
zamykamy oczy i twierdzimy, e o niczym nie wiedzielimy", nie
interesowalimy si polityk", a nawet gdybymy wiedzieli, to c moglimy
zrobi?"
A zreszt czy tylko Niemcy? Pamitam do dzisiaj to zakopotanie pokolenia naszych
rodzicw jakie trzydzieci pi lat temu, kiedy po raz pierwszy ujawniono tak
zwane przestpstwa kultu jednostki. Ach, oczywicie, oni nic o tym nie wiedzieli. A
nawet jeli co nieco wiedzieli, i tak wierzyli, e jest to konieczne dla dobra
ludzkoci.
I dopiero przycinici do muru niepodwaalnymi faktami (czy mona nie zauway
zamordowania 60 milionw?) przyznawali rozpaczliwie, e nie byo to kwesti
wiary, lecz strachu. No wic tak, w wiecznym strachu maszerowali pod czerwonymi
flagami na paradach, ze strachu piewali rewolucyjne pieni, w strachu podnosili
rce na wiecach, popierajc polityk partii, w strachu otrzymywali nagrody i awanse
za dobr prac. Jak te trzy mapki wiecznie szczliwe, ktre nic nie widz, nic nie
sysz i nic nie mwi, wierzyli" w komunizm, poniewa nie wiedzieli", a nie
wiedzieli", poniewa bali si otworzy oczy. Trzeba przecie jako y, przetrwa...
...Mam jeszcze w pamici film, ktry widziaem jako nastolatek, w post
62

Kto zatem zwyciy?

stalinowskiej Moskwie, a w ktrym kady kadr, kada fraza byy dla nas jak yk
powietrza. Film o starym, mdrym sdzi, przybyym z amerykaskiej prowincji do
zniszczonych przez wojn Niemiec i usiujcym zrozumie, jak mogli ludzie niby
normalni, uczciwi, pracowici, o starodawnej kulturze, doj do potwornoci
Owicimia. Pamitam kocowe sceny tak, jakbym widzia je wczoraj, i sowa
wyroku:
Prawdziwym oskarycielem przed tym sdem jest cywilizacja. Lecz sd stwierdza,
e ludzie na awie oskaronych s odpowiedzialni za swoje czyny. Zasada prawa
karnego w kadym cywilizowanym spoeczestwie jest ta sama: kady, kto
dostarcza miercionone narzdzie przestpstwa - jest winien!"
W tamtych czasach, tak jak i dzi, nie byo prost spraw wyrzec te proste sowa. W
gr wchodzi interes polityczny, no i konieczno przeycia, i moralna lepota
czowieka, nie pozwalajca mu dostrzec czstki swojej winy w zbrodni przeciw
ludzkoci. C on, konkretny may czowiek, mg zrobi? Zagusza gos sumienia
tak jak wszyscy, lecz nie mg przecie wiedzie, e skoczy si to grami trupw i
rzekami krwi!
I po c si stara?
Id o zakad, e za pi lat skazani przez pana bd na wolnoci" -szydzi bystry
adwokat.
C - rzek mdry sdzia - to, o czym pan mwi, rzeczywicie moe si zdarzy.
Jest to logiczne, jeli si zway, w jakich czasach yjemy. Lecz fakt, e jest to
logiczne, nie znaczy, e jest suszne. I nie istnieje nic na boym wiecie, co mogoby
uczyni taki bieg wydarze susznym."
Mino z gr 35 lat, lecz ten film przetrwa w mej pamici mimo dugich lat niewoli
i wygnania, okruciestwa i gorzkich rozczarowa. Wydaje mi si czasem, e bez
tego bym nie wytrzyma, gdy logika bya zawsze przeciw nam. Ale ja pamitaem:
nie istnieje nic na boym wiecie, co mogoby uczyni taki bieg wydarze susznym.
Film nosi tytu Wyrok w Norymberdze.

Rozdzia drugi
Noc po bitwie naley do maruderw

L Znw na ubiance
W gruncie rzeczy caa ta sterta dokumentw dostaa si w moje rce przypadkowo,
kiedy po wielu miesicach bezowocnych wysikw straciem ju nadziej, e uda mi
si cokolwiek zobaczy. Ulotni si ju nastrj euforii roku 1991, stopniaa nadzieja
na ryche przemiany - moe nie na odrodzenie kraju, lecz przynajmniej na co
rozumnego czy choby przyzwoitego. Pen par przebiegaa restauracja wadzy
nomenklatury i w gruncie rzeczy postanowiem wicej do Moskwy nie jedzi, nie
zadrcza si niepotrzebnie widokiem tej beznadziejnej degrengolady.
Ale take w domu, w Cambridge, nie mogem ju zazna spokoju. Stary wiat, do
ktrego przywykem, zmienia si w oczach. Jakby raony gigantycznymi wichrami
entropii, powstaymi w wyniku rozpadu kolosalnych struktur na Wschodzie, zacz
si rwnie wali bez widocznej przyczyny. Jakby jaka wadcza do wyja z
naszego ycia niewidoczny rdze, pozbawiajc je i sensu, i oparcia: rozpocza si
agonia idei, rzdzcej wiatem przez dwa ostatnie stulecia. Wszyscy intuicyjnie
czuj, e jej mier jest rwnie nieunikniona jak podana, lecz rozstanie z ni
wywouje obawy przed nieznanym, i dlatego cakowicie zagubieni drepcz w
miejscu. Jedynie elita intelektualna" z samobjczym uporem czepia si szcztkw
swej utopii, zwyrodniaej do absurdu. Niczym stawong z przetrconym grzbietem,
wci jeszcze konwulsyjnie porusza apkami, ale ju bez adu i skadu. Jest to z
jednej strony jaki mityczny nowy wiatowy ad", globalna wioska", federacyjna
Europa", z drugiej za ekolodzy", feminici", obrocy praw zwierzt i rolin. I
oczywicie bezwstydne usprawiedliwianie wasnego zachowania w latach zimnej
wojny". Cakowity marazm. Stao si to, czego si najbardziej obawiaem:
tchrzliwe uchylanie si od walki obrcio si w niezdolno do wyzdrowienia.
Antyludzka utopia runa, ale na jej ruinach nie zatriumfowaa ani wolno ducha,
ani szlachetna myl. Nic prcz
65

Noc po bitwie naley do maruderw

absurdalnej, aosnej farsy. Daremne byy wielomilionowe ofiary, ludzko nie staa
si lepsza, mdrzejsza, bardziej dojrzaa...
W Rosji za przeistoczyo si to w pask tragikomedi, w ktrej byli bossowie
partyjni redniego szczebla i generaowie KGB graj role czoowych demokratw,
ktrzy wybawili kraj od komunizmu. Na scen wypezo wszystko to, co najbardziej
pokraczne, zgnie, pode, ukryte dotychczas w szczelinach komunistycznego
wizienia, wszystko, co przetrwao dziki cakowitej atrofii sumienia. To ci, ktrych
w wiziennym argonie nazywa si szakalami; pki prawdziwi bandyci s w celi,
szakali nie wida ani sycha, wysiaduj gdzie pod pryczami. Ale oto bandyci
odeszli na etap i natychmiast pojawili si szakale", rozpanoszyli si, grypsuj,
zaprowadzaj wasne porzdki. A niech tylko pokae si prawdziwy bandzior jakby ich wiatr zmit, znw s pod pryczami. I kiedy si patrzy na t szakal
demokracj", mimo woli wracaj w pamici prorocze sowa Wysockiego':
A ja yj, lecz teraz otacza mnie w krg Stado, ktre nie wilczym jzykiem
skowyczy. To s psy - krewni, co si odbili od rk, Ktrych kiedy zwalimy
zdobycz.
(pr/.ct. Kwa Rojewska-Olcjarczuk)
Prawd mwic, jeeli co mnie zmuszao do jedenia tam nadal, to dawny nawyk
niepoddawania si wbrew zdrowemu rozsdkowi. Ostatecznie, czy nie
zajmowalimy si przez cae ycie spraw absolutnie beznadziejn?
Bo i co miaem robi? Trudno pogodzi si z myl, e si yo na prno, a
wszystkie wysiki i ofiary byy bezsensowne. W rezultacie zacisnwszy zby i
przezwyciajc obrzydzenie, nadal wypuszczaem si do Moskwy, przedzieraem
si do nowych demokratycznych" wadz i namawiaem je do otwarcia partyjnych
archiww. A im duej to si cigno, tym trudniej mi byo odstpi od mojego
przedsiwzicia, mimo e szanse na powodzenie zmniejszay si z kadym
przyjazdem.
Jeszcze si nie skoczy tak zwany pucz w sierpniu 1991 roku, a ja ju byem w
Moskwie i przekonywaem nowych wadcw rosyjskich losw, e trzeba to zrobi
w ich wasnym interesie. Ranne zwierz trzeba dobi, zanim minie szok.
Najwaniejsze - nie da im przyj do siebie. Utrzymywaem,
1
Wadimir Wysockij. Koniec Ochoty na wokw", iii Ochota s wiertoleiow".
Cytat z ksiki Sobranije stichow i piesien, t. 2, Apollon Foundation and
Russica Publishcrs, Inc., New York 1988.
66

Znw na ubiance
e trzeba powoa komisj do zbadania wszystkich zbrodni komunizmu, najlepiej
midzynarodow, eby unikn oskare o polityczne manipulacje. Trzeba
rozszerzy spraw puczystw" i przeksztaci j w rozpraw sdow nad KPZR.
Spraw za trzeba rozpatrywa przy drzwiach otwartych, w tej chwili, nie tracc
czasu, w wietle reflektorw i w obecnoci kamer telewizyjnych, tak jak to czyni
komisje Kongresu USA.
Moment by wyjtkowy, wszystko mona byo zrobi. Zdetonowana nomenklatura
na wszystko si zgadzaa, bojc si tylko jednego - samosdw, rozprawy wprost na
ulicach. Widok dyndajcego w stalowej ptli elaznego Feliksa" dawi im oddech.
Wykorzystujc t sytuacj, mona byo z powodzeniem przeprowadzi, jeeli nie
proces norymberski, to przynajmniej co w tym rodzaju, co w kategoriach
moralnego oddziaywania na nasz zdziczay wiat miaoby wymow jeszcze
silniejsz. W kadym razie zwrot na prawo" po takim procesie nie byby
bynajmniej mniejszy ni na lewo" po norymberskim.
Najbardziej zdumiewajcy by fakt, e to prawie si udao. Upojone
niespodziewanym zwycistwem rosyjskie wadze nie spoglday daleko w
przyszo, a o wiecie zewntrznym w ogle nie miay pojcia. Natomiast myl, by
dobi bezporedniego przeciwnika, wydawaa si im logiczna i pocigajca.
C - powiedzieli - myl jest nieza. Trzeba tylko, eby wysza nie od nas, nie od
rzdu. Wic ty sam nadaj jej bieg."
Tak te zrobilimy. A pilnie wezwany dyrektor Centralnej Telewizji Jegor
Jakowlew wpad na pomys, eby nadanie biegu" miao charakter jak najbardziej
sensacyjny - w formie dialogu telewizyjnego z nowo mianowanym szefem KGB
Wadimem Bakatinem.
By pocztek wrzenia, Moskwa jeszcze nie cakiem przysza do siebie po puczu",
stay jeszcze barykady przed Biaym Domem, a na Sadowym Kolcu leay kwiaty w
hodzie trzem chopcom, ktrzy tam zginli, gdy ekipa telewizyjna, to jest Jakowlew
i ja podjechalimy do synnego gmachu na ubiance. Wszystko tu byo tak jak za
czasw mojej modoci: wiat Dzieci na rogu, mroczny budynek KGB porodku,
naprzeciw stacji metra plac Dzieryskiego, i tylko opustoszay piedesta
elaznego Feliksa" przypomina o niedawnych wydarzeniach. Z dziwnym
uczuciem patrzyem na pokrywajce go napisy w rodzaju Precz z KPZR!" albo
znaki swastyki oraz sierpa i mota ze znakiem rwnoci. W nocy napisy te znikay,
starte czyj troskliw rk, ale w dzie zaraz znw si pojawiay. I tak to si
cigno kilka tygodni, dopki ludziom nie znudzia si ta zabawa. Wwczas to
pojawi si na czyciutko wymytym cokole starannie wykonany napis bia
67

Noc po bitwie naley do maruderw

farb: Wybacz, Feliksie, emy ci nie uchronili". Ostatnie sowo naleao jednak
do czekistw.
Warta przy drzwiach sprezentowaa bro - czy to dlatego, e towarzyszy nam
zastpca Bakatina, czy maj zwyczaj tak wita honorowych goci", nie wiem.
Mimo woli przypomniao mi si, jak mnie tu przywieziono 28 lat temu, bez adnej
parady i nie reprezentacyjnym wejciem, lecz bram z drugiej strony, gdzie
przyjmujcy mnie sierant interesowa si tylko zawartoci moich kieszeni. Cae
ycie przemino midzy tymi dwiema wizytami", a moe nawet caa epoka. Ale na
to wspomnienie nie odczuem ani radoci, ani triumfu. Wprost przeciwnie, miaem
wraenie bezsilnoci, poczucie niepotrzebnie zmarnowanego ycia. Pomyle
tylko - przyszo mi do gowy - oto straciem cae ycie na walk z t instytucj, a ona
wci trwa. I jeszcze to pytanie, kto kogo przeyje."
Oczywicie wybr Bakatina do dyskusji ze mn nie by przypadkowy. Wiadomo
byo, e to czowiek o bardzo zdecydowanych przekonaniach, i mimo e za
Gorbaczowa przeszed przez wszystkie szczeble kariery od sekretarza komitetu
obwodowego do ministra spraw wewntrznych, resortu, na ktrego czele teraz
stan, nie znosi. Kiedy zaraz po puczu" na naradzie prezydentw republik
zwizkowych Gorbaczow zaproponowa mu to stanowisko, pocztkowo odmwi,
poniewa t organizacj trzeba w ogle rozwiza".
- No wic wam to wanie powierzymy - odezwa si Jelcyn.2 Kiedymy si spotkali,
mia za sob nieco ponad tydzie urzdowania, ale
zdy ju wyodrbni z KGB szereg sub i przekaza je innym ministerstwom. A
synny Wydzia 3", spadkobierc Pitego Wydziau Gwnego, zajmujcy si
represjami politycznymi, zlikwidowa. Jeszcze by sabo zadomowiony w swoim
ogromnym gabinecie i chyba czu si tam nie cakiem na miejscu. W kadym razie
gdy go zapytaem, kto by przed nim gospodarzem tego gabinetu, dugo, z min
uczniaka, ktry otrzyma w prezencie now elektroniczn zabawk, szuka
waciwego guzika na pulpicie, eby wezwa pomocnika.
Ten, jak przystao na prawdziwego czekisl, zjawi si absolutnie bezszelestnie,
jakby wyrs spod ziemi.
- Opowiedzcie histori gabinetu.
- Nie, Andropow tu nie siedzia. Urzdowa w innym budynku. Tu by Czebrikow,
pniej Kriuczkow...
Bakatin by wyranie stropiony i swoj now sytuacj, i moj wizyt,
2
Wadim Bakatin. Izbawlenije ot KGB. Moskwa, Wydawnictwo Nowosti",
1992, s. 22.
68

Znw na ubiance
a zwaszcza czekajc nas dyskusj. Oczywicie temat zna z gry i adnego
podstpu z mojej strony nie musia si obawia. Ale kamera telewizyjna - co
znajdzie si w kadrze?
- Jak to, wszystko? I moje skarpetki te?
Nie wiadomo dlaczego, najbardziej by skrpowany pokazaniem telewidzom
swoich skarpetek.
Przygotowujc si do dyskusji, podzieliem j w mylach na trzy czci, trzy tematy,
ktre pozwoliyby do szczegowo uzasadni ide midzynarodowej komisji i
ograniczy do minimum jej ewentualnych przeciwnikw. Wiedziaem, e na jednej
z konferencji prasowych Bakatin ju si wypowiada przeciwko publicznemu
zdemaskowaniu byych donosicieli. Mnie to jednak cakowicie urzdzao: w kraju,
gdzie donosi, jeeli nie co dziesity, jak w NRD, to z pewnoci co dwudziesty
obywatel, zaczynanie od ich demaskacji byo i niemoliwe, i bez sensu. Tak samo
zreszt, jak sdzenie wszystkich szeregowych czonkw KPZR. Bez sensu przede
wszystkim dlatego, e nie istniaa jaka wyrana granica midzy czonkiem partii a
bezpartyjnym, donosicielem i zwyczajnym sowieckim konformist. Z wyjtkiem
nas, garstki odszczepiecw", wszystko w tym kraju byo popltane. I co, za
pozwoleniem, mamy teraz z tym zrobi? Stworzy nowy GUag?
Biorc pod uwag trudnoci czysto prawne, ogrom zagadnienia, opr samych
byych donosicieli i ich zwierzchnikw", zasiadajcych we wszystkich strukturach
obecnej wadzy, zaczynanie procesu od nich byo po prostu niemoliwe. Nawet w
Czechach, jedynym z byych krajw komunistycznych, ktry odway si rozpocz
proces lustracji", reakcja spoeczestwa bya skrajnie negatywna, a sam proces
utkn wanie na problemie donosicieli.
Poza tym byoby to zupenie niepotrzebne, a nawet szkodliwe. Zadanie nie polegao
bowiem na tym, eby oddzieli mniej winnych od bardziej winnych i tych ostatnich
ukara, lecz na wywoaniu procesu moralnego oczyszczenia spoeczestwa. Nie
chodzio o spowodowanie masowej histerii, rozpraw, donosw i samobjstw, do
czego takie postpowanie nieuchronnie by doprowadzio, lecz o skruch. Dlatego
trzeba byo sdzi system ze wszystkimi jego zbrodniami i wystarczyoby w
zupenoci osdzenie jego czoowych postaci, znajdujcych si ju i tak w wizieniu
za zorganizowanie puczu".
Jednym sowem, w tej sprawie panowaa midzy mn i Bakatinem cakowita zgoda
i wiadomie od tego zaczem dyskusj, eby otwarcie zademonstrowa poparcie
jego stanowiska, a zarazem nada waciwy ton naszej
69

Noc po bitwie naley do maruderw

rozmowie. Dla mnie wane byo pokazanie milionom telewidzw, e my, dawni
winiowie polityczni i dysydenci, wbrew obiegowym opiniom wcale nie paamy
chci zemsty: nie ona dyktuje moje propozycje, lecz interesy
0 wiele waniejsze i bynajmniej nie osobiste. Tym bardziej, e nie byo w tym z
mojej strony adnej obudy: ja naprawd nie yj nienawici i nie ywi wcale
pragnienia, eby mci si na kimkolwiek, poniewa nigdy nie byem czyj ofiar,
a wszystko, co mnie spotkao wybraem sam, cakowicie dobrowolnie i z pen
wiadomoci konsekwencji.
Mci si na donosicielach to zupena niedorzeczno: w odrnieniu od wikszoci
moich wspobywateli (cznie z Bakatinem), ja tych ludzi dobrze przecie znaem i
z odsiadek, i jako podsyanych nam agentw. Wiedziaem, e w wikszoci byli to
ludzie zamani, godni poaowania, czsto zmuszeni do wsppracy z KGB
szantaem i grobami. Tak naprawd nikt nie moe z gry wiedzie, jak si zachowa
pod ostr presj, i dlatego nie ma prawa by sdzi kto, kto tego nie dowiadczy. A
kto, kto dowiadczy, z reguy nie bdzie chcia osdza.
Ale jeeli do tej sprawy mogem si odnosi z daleko idc wyrozumiaoci, to dwa
pozostae tematy wymagay bezwzgldnej twardoci. Temat pierwszy - o naszym
obowizku wobec historii ujawnienia dzi wszystkich jej tajemnic, ukrytych w
archiwach. Tego zreszt dotyczya propozycja powoania midzynarodowej komisji
z udziaem znanych historykw zagranicznych i krajowych. Tu wiadomie
wrzuciem do jednego worka i zabjstwo Kirowa, i zabjstwo Kennedy'ego, i
zamach na papiea, zapewniajc sobie przejcie do ostatniego, gwnego tematu zakrojonych na midzynarodow skal przestpstw KPZR i KGB. Temat ten by
wci jeszcze jakby zakazany w ZSRR. Czowiek sowiecki powinien by wwczas
by zdania, e komunici, mimo i s winni przestpstw wobec wasnego narodu,
odpowiedzialni za represje i upadek ekonomiki, to jednak w polityce zagranicznej
byli tacy jak wszyscy", ani gorsi, ani lepsi. e niby na wojnie, jak na wojnie.
Amerykanie wszak te nie byli anioami. A jeeli chodzi o wywiad - czy nie ma go
kade, nawet demokratyczne pastwo?
Ot ten niebezpieczny mit, usilnie eksponowany wwczas w prasie
1 przez przywdcw, trzeba byo gruntownie zniszczy, rozbi w proch i w py wraz
z mitycznym wizerunkiem dzielnego sowieckiego wywiadowcy", bohatera i
patrioty. Naleao podkreli z ca stanowczoci, e Zwizek Sowiecki nie mia
normalnej" polityki midzynarodowej, a to, co tak nazywano, byo cignc si
przez wiele dziesicioleci zbrodni przeciw ludzkoci. Dlatego wanie,
zostawiwszy ten temat na sam koniec, kiedy dialog midzy nami wyglda ju jak
serdeczna rozmowa dwch starych
70

Znw na ubiance
przyjaci, zgadzajcych si ze sob we wszystkim, zaczem nagle mwi o
sprawach zupenie sowieckim telewidzom nie znanych: o kierowaniu
midzynarodowym terroryzmem, o narkobiznesie, o przekupywaniu i szantaowaniu zachodnich politykw, biznesmenw, dziaaczy kultury, o kolosalnym
systemie dezinformacji, ktry KGB stworzy za granic.
- Niech pan zrozumie - twierdziem z uporem - wywiad mamy i bez KGB, jest GRU,
wywiad wojskowy, ktry rzeczywicie zajmuje si sprawami wojskowymi. To
odrbne zagadnienie. A tu by przecie wywiad polityczny. Zamieszani w to byli
liczni zagraniczni dziaacze. Przekupieni bd szantaowani. Prosz zrozumie, nie
mona przej nad tym do porzdku. Rozumiem wszelkie komplikacje zwizane z
demontaem takiego systemu, ale nie wolno tego pomin. Nigdy nie zdobdziemy
zaufania do naszego kraju, jeeli tego nie ruszymy. Wtpliwe, czy bdziecie mogli
funkcjonowa jak normalne pastwo, dopki bdzie istnia u was taki organ...
Ponadto nasz kraj ma swego rodzaju obowizek wobec spoeczestw innych krajw,
powinien im pomc w pozbyciu si caego za, ktre ten system stworzy.
Oczywicie - straszyem go na ostatek - wystpuje tu rwnie problem
bezpieczestwa naszego pastwa. Ot na przykad zachodni eksperci sdz, e
KGB dziaajc za granic zgromadzi tak wielkie bogactwa, majc wasne banki,
fikcyjne instytucje i przedsibiorstwa, e mogyby one jeszcze z powodzeniem
funkcjonowa dziesi lat, nawet po definitywnym ich rozwizaniu w Moskwie.
Taka jest opinia Zachodu. I naprawd nie mona tego tak zostawi. To si moe
obrci przeciwko wam.
Trzeba Bakatinowi przyzna, e nie polemizowa, nie oponowa, a jeli odpowiada,
przewanie tumaczy si cakowit nieznajomoci przedmiotu. e niby nie zdy
si zapozna, dopiero od tygodnia jest na tym stanowisku.
- Tak, sprawa wywiadu jest obecnie dla mnie najbardziej skomplikowana - dudni.
Mia do zabawn manier mwienia - monotonne mamrotanie bez adnego
przestankowania czy intonacji. - I wobec tego nawet w planie swoich posuni, w
moim osobistym kalendarzu, wywiad odsuwam na nieco inny plan. Nie sdz, by
kto z nich by w posiadaniu jakich dokumentw zwizanych z t przestpcz
dziaalnoci, o ktrej pan mwi. Jeeli za s jakie fakty, o ktrych absolutnie nic
nie wiem, e kto z nich... nie wiem, zakadajc, e kto z nich konkretnie tym si
zajmowa... Na przykad narkobiznesem lub popieraniem terroryzmu... Jeeli tak, to
trzeba si temu przyjrze, zdemontowa... I to jest sprawa bardzo powana. O tym,
co oni tam robi za granic, my wszyscy bardzo mao wiemy...
Wyglda na przestraszonego, a w kadym razie nieco zaniepokojonego,
71

Noc po bitwie naley do maruderw

szczeglnie moj informacj o rodkach zgromadzonych przez KGB za granic.
Cay czas powtarza, e nie moe nad tym przej do porzdku, e wszystko trzeba
wyjani, a - co najwaniejsze - gotw by zdecydowanie poprze mj pomys:
- Na og zasadniczo zgadzam si z panem, e prawd trzeba przywrci. Trzeba j
przynajmniej pozna. Lecz teraz, z miejsca, omwi z panem warunkw powoania
komisji midzynarodowej nie mog - powiedzia pod koniec naszej rozmowy. Wystpuj tu te zagadnienia prawne, ktrym trzeba si przyjrze. ...W interesie
naszego resortu byo utrzymywanie wszystkiego w tajemnicy, tote wiele osb nic
nie wiedziao. Dlatego w zasadzie trzeba przyj taki schemat. W zasadzie.
Zastanowi si, jaki ksztat powinnimy temu nada.3
- No c, Wadimie Wiktorowiczu - zakoczyem, wycigajc do niego rk - ycz
panu powodzenia. Pozwoli pan, e ucisn do pierwszemu szefowi KGB, ktrego
widz w swoim yciu...
I - przyznaj ze skruch - na moment nawet uwierzyem, e tak wanie to si
odbdzie: zbierzemy si jeszcze raz, bez telewizji, omwimy stron prawn
zagadnienia, nakrelimy plan pracy i przystpimy do dziaania... Niele, prawda?
Jelcyn podpisze rozporzdzenie, wezw moich przyjaci historykw,
sowietologw z Instytutu Hoovera, takich jak Robert Conquest, chopcw z
Memoriau", spdzimy im do pomocy studentw archiwistyki i zaczniemy
rozgrzebywa archiwa. Wszystko wydawao mi si wtedy moliwe, gdy patrzyem
na swastyk rkami narodu zrwnan z sierpem i motem na opustoszaym cokole
porodku placu Dzieryskiego.
Na moment wyobraziem sobie, jak to proste rwnanie staje si w kocu w naszym
wiecie tym, czym powinno byo by zawsze - najoczywistsz prawd, tak jak
Orwellowskie 2 + 2 = 4". Tak niewiele brakuje, by nasze ycie stao si i czystsze,
i uczciwsze...
Lecz w chwil potem wizja znikna, ustpujc miejsca rzeczywistoci.
Czy ten sympatyczny mruczek, ktry tak ujmujco krpuje si pokaza
telewidzom swoje skarpetki, da sobie rad z takim monstrum? On nawet nie wie, co
si dzieje za jego plecami."
Czekajcy na mnie przyjaciel podsumowa lakonicznie, niemal bezlitonie, jakby
wbija gwd w wieko trumny:
- Tu potrzebni s tacy jak ty, a nie tacy jak on.
3
Cylat za monitorem RFE/RL Research Inslilule, Soviet Media News Budget,
September 9, 1991, 796, pp. 21-25, Nieoydannyj dialog.
72

NuJmUrtelne KGB
2. NieJmiertelne KGB
Nasz rozmow pokazano 9 wrzenia tu po wieczornym wydaniu wiadomoci o
21.00, prawie w caoci, z nieistotnymi skrtami o charakterze czysto redakcyjnym.
Zajo to najwyej dwadziecia minut, wywoao natomiast do burzliw reakcj.
Prasa na og zareagowaa w tonie yczliwym, podkrelajc niezwyko" naszego
spotkania: prosz, oto jakie nastay czasy, jakie zmiany nastpiy w kraju.
Najpopularniejsze w tym czasie tytuy prasowe - Izwiestija" i Ogoniok"
-zamieciy artykuy o tym wydarzeniu z moimi komentarzami, w ktrych staraem
si rozwin temat.4 Naturalnie, znaleli si gupcy, zarzucajcy mi zbytni
agodno w stosunku do kapusiw", zwaszcza za to, e ucisnem do szefowi
KGB. Mnie to jednak nie zdziwio ani nie rozgniewao: w takich czasach gupcy z
reguy staj si niezwykle aktywni. A zbijanie politycznego kapitau na taniej
demagogii to ich ulubione zajcie.
O wiele waniejszy by fakt, e moje mruczenie nie upio tych, ktrych to
bezporednio dotyczyo - profesjonalistw". Wanie oni bardzo dobrze
zrozumieli, do czego zmierzam, a spokojny, przyjazny ton mej wypowiedzi
zaniepokoi ich, jak sdz, bardziej ni jakie grone tyrady i danie rewanu. Ju
po kilku dniach w okienku telewizora pojawi si wczesny szef PGU (Pierwszy
Zarzd Gwny KGB) genera Szebarszyn i nie wspominajc ani sowem o naszej
telewizyjnej dyskusji, mimochodem zapewni telewidzw, e adnych sensacyjnych
odkry o dziaalnoci wywiadu nie naley si obawia. To by widomy sygna dla
swoich" za granic, obliczony na uspokojenie zaniepokojonych partnerw".5
Im dalej w las, tym wicej drzew. Zaczy si ukazywa artykuy byych oficerw o
reputacji demokratw", ktre miay udowodni, e moje wyobraenia o rozmachu
ich dziaalnoci s mocno przesadzone.
... nawet weteran dziaalnoci dysydenckiej Wadimir Bukowski, ktry zna KGB
nie tylko w teorii, wspomnia mimochodem w swoim epokowym wywiadzie z
Bakatinem, e byoby niele, gdyby nasz kraj zajmowa si tylko wywiadem
wojskowym, natomiast z wywiadu politycznego
4
Izwiestija", 10 wrzenia 1991, Razgowor izwiestnogo dissidenta s
Priedsedatielem KGB, A. Putnik. .Ogoniok", nr 39, 21-28 wrzenia 1991, s.
28-29, Komanda podbiralas' dla pogroma", Ilja Milsztejn.
5
Program CT (Ostankino) z 27 wrzenia 1991 r. Magazyn Wzgld".
73

Noc po bitwie naley c)o maruderw

i innych w ogle zrezygnowa - pisa w tygodniku Ogoniok emerytowany agent
wywiadu Michai Lubimow. - To mdra i postpowa myl, pytanie tylko, czy popr
j rzdy zachodnie, ktre oprcz wywiadw wojskowych maj CIA, i SIS, i BND, i
Mosad. Bukowski sformuowa rwnie tez o kolosalnej dezinformacji, uprawianej
przez wywiad zagraniczny KGB."
A dalej oczywicie nastpowao szczegowe wyjanienie, e nie byo adnego
olbrzymiego systemu. Jakie aosne poczynania, kilka faszywych dokumentw,
ktre nikogo nie oszukay, wywoay natomiast gniew na tego, kto je sporzdzi".
Jako e wystarczajco dugo poznawaem od kuchni aktywne przedsiwzicia^
miem twierdzi: faszywki to tylko drobna cz pracy wywiadu, a jej lwia cz
idzie na piewki naszej propagandy, ktrym nadaje si zachodni styl... Spora
cz tej tak zwanej roboty - to tylko ukucia szpilk, absolutnie niezauwaalne w
wielkim potoku zachodniej informacji, ktre w aden sposb nie wspomogy
wczesnych interesw politycznych ZSRR za granic - nieudolna i mtna polityka
kroczya ku przepaci i nie moga jej uratowa ani propaganda, ani agitacja
pochodzca ze rde zachodnich*."6
Jednym sowem, nie byo adnego systemu dezinformacji, agentw wpywu, si
pokoju, postpu i socjalizmu". I jakby dla zilustrowania tej tezy moskiewska gazeta
Kultura" natychmiast przedrukowaa z Los Angeles Times" artyku znanego
amerykaskiego politologa z typowym garniturem kagiebowskiej dezinformacji o
dysydentach": jakoby wszyscy to stuknici ekstremici, a najbardziej Bukowski,
ktry prowadzi pertraktacje z nowym szefem KGB, jakby kto go do tego
upowani, i proponuje zniszczy wszystkie stare archiwa KGB, tak aby nigdy nie
mona byo pozna nazwisk konfidentw".7
I trudno byo pocztkowo zrozumie, czy ten cieszcy si duym szacunkiem w
USA czowiek sam jest agentem wpywu, czy te otrzyma t informacj od takiego
agenta. Wtpliwe te, czy redakcja Kultury" prenumeruje Los Angeles Times".
Wreszcie samo kierownictwo wywiadu - PGU - pospiesznie wyodrbnioh
Ogoniok" (?) padziernika 1991 r., Drang nach Westen, Diezinformacyja
KGB, kotoraja na Zapadie nikogo nie diezinformirowala, Michai Lubimow.
7
Kultura", 30 listopada 1991 r., Swidietielstwujet pressa. Krugoworot
dissidienlow w prirodie, USSR Today, Soviet media news and future digest,
RFE/RL Research Institute, December 4, 1991. Przy prbie odnalezienia
oryginau okazao si, e takiego artykuu gazeta Los Angeles Times" nigdy
nic publikowaa.
74

NieJtniertelne KGB
no z KGB, tworzc z niego Centraln Sub Wywiadowcz (CSR), podporzdkowan bezporednio Gorbaczowowi, a na jej czele postawiono przyjaciela
Gorbaczowa, Primakowa. Ma si rozumie, e byy po temu powaniejsze
przyczyny ni nasza rozmowa z Bakatinem - przede wszystkim obawa, e w
procesie rozpadu Zwizku Sowieckiego rozsypi si wszystkie zwizkowe
struktury. Bezsprzecznie kry si jednak za t decyzj jeszcze inny motyw, a
mianowicie pragnienie, by uchroni wywiad od wszelkiego ledztwa i reform, czyli,
jak mwili sami zabiegajcy o to rycerze paszcza i szpady, pozby si
kagiebowskiego ogona". No i ukryli si za szerokimi plecami prezydenta wraz ze
swoimi sekretami.
Bakatin za, ktry cigle odkada ten problem w swym osobistym kalendarzu",
cieszy si pewnie, e moe si go pozby. Trzeba przyzna, e uczciwie prbowa
pniej znale lady tych przestpstw swego resortu, o ktrych mu powiedziaem.
Ale - o dziwo! - w aden sposb niczego istotnego nie mg znale. Nawet w tak
starych sprawach o znaczeniu ju czysto historycznym, jak zabjstwo Kennedy'ego
czy zamach na papiea, jako tak wychodzio, e biedne KGB nie miao z tym nic
wsplnego. O przeladowaniu Sacharowa i Soenicyna take nie dao si znale"
nic nowego. Po dugich sporach i zaprzeczaniu, e w ogle istniay jakie
dokumenty, nagle si wyjanio", e setki tomw akt operacyjnych zostay jakoby
spalone w 1990 roku.
Co wicej, i tych nielicznych materiaw, ktre jako odnaleziono, w aden sposb
nie udawao si Bakatinowi odtajni. Na przykad cakiem niewinne dossier
obserwacji Lee Harveya Oswalda, w czasie jego pobytu w ZSRR 35 lat temu,
pocztkowo utkno w niezliczonych komisjach, po czym nagle znalazo si na
Biaorusi, w gestii teraz ju niezalenego" KGB niezalenej republiki Biaorusi. I
zostao tam a do usunicia samego Baka-tina. Aparat KGB wyranie rn gupa",
niezbyt si troszczc o to, czy mu wierz, czy nie.
Nie wiem, czy Bakatin si zorientowa, e go po prostu zwodz, lecz jego pamitniki
zatytuowane Wybawienie od KGB brzmi bardzo naiwnie. To przecie jego si
pozbyto, i to bardzo szybko, a KGB pozostao. Podzia resortu na poszczeglne
wydziay i suby, a tym si zajmowa Bakatin przez sto siedem dni swoich rzdw,
by tak samo bez sensu, jak odcinanie ogona jaszczurce lub dzielenie na czci
pazica. W rezultacie z kadego kawaeczka odtworzy si cay organizm, w
dodatku rozmnoy si niczym w bajce, gdzie z kadego zba smoka wyrasta nowy
smok.
Archiwa byy kwintesencj KGB, dusz smoka, ukryt za siedmioma pieczciami.
Zniszczy smoka mona byo jedynie dobierajc si do tej
75

Noc po bitwie naley do maruderw

duszy, lecz zapi si i zahula dzielny junak, ktry jak w bajce, mia tego czynu
dokona. Jelcyn natychmiast po puczu" podpisa rozporzdzenie
0 przekazaniu archiww KGB rosyjskiemu zarzdowi archiww i zdawao si, e
cakowicie straci zainteresowanie t spraw (podobnie zreszt jak
1 innymi sprawami krajowymi). Mianowano midzyresortow komisj do
przekazywania archiww, w ktrej pracownicy tego KGB z wanymi minami
omawiali problemy przekazywania", i, ma si rozumie, nie mogli w aden sposb
ich rozstrzygn. Utworzono jeszcze komisj Rady Najwyszej, ze stalinowskim
generaem historykiem" Wokogonowem na czele -musz przecie by podstawy
prawne", potrzebna jest ustawa", jake tu dziaa bez ustawy? Nie jest to taka baha
sprawa, na ile lat wszystko utajni - na 30 czy na 70? I ruszya biurokratyczna
mitrga, ktrej koca nie wida. A dokumentw nie przekazano po dzi dzie, ani
jednej kartki. Tymczasem powstay wok archiww jakie zagadkowe struktury
komercyjne", zacz si oywiony handel dokumentami, lecz tylko tymi, ktrych
publikacja jest korzystna dla KGB, i tylko za porednictwem tych, ktrych KGB
akceptuje. I popeza w wiat wierutna sowiecka dezinformacja pod pozorem
historycznej prawdy...
3. W brzuchu smoka
Mnie to jednak nie zbio z tropu, nie byem zaskoczony. Zreszt jeszcze przed
wizyt u Bakatina nie bardzo liczyem na archiwa KGB, skoncentrowaem wic
wysiki na archiwach KC KPZR, ktre zostay opiecztowane natychmiast po
puczu" wraz z gmachem KC na Starym Placu. Po pierwsze, byy one ju w rkach
wadz rosyjskich, z ktrymi miaem jakie takie kontakty. Po drugie, wiedziaem, e
w tych archiwach musi by wszystko, rwnie raporty KGB, ktre byo, jak
pamitamy, tylko karzcym mieczem partii", jej zbrojnym oddziaem". W
kadym razie w epoce poststalino-wskiej KGB byo pod cis kontrol partii i bez
zgody KC nie mogo podejmowa adnych powanych dziaa.
Sowem, ju w kilka dni po przyjedzie do Moskwy w sierpniu 1991 roku,
korzystajc ze swoich kontaktw we wadzach rosyjskich, spotkaem si z szefem
Komitetu do Spraw Archiww przy rzdzie Rosji Rudolfem Hermanowiczem
Pichoj, eby omwi w zarysie warunki pracy przyszej komisji midzynarodowej.
A kilka dni pniej wchodziem, nie bez pewnego
76

W brzuchu smoka
podniecenia, do budynku KC przy ulicy Kujbyszewa 12 (obecnie, tak jak dawniej,
Iljinka), gdzie zreszt mieciy si i archiwa i Naczelna Dyrekcja Archiww.
Ogromny budynek, a waciwie kompleks budynkw poczonych ze sob
niezliczonymi korytarzami, przejciami, schodami - by martwy. Zarzd archiww
zajmowa tylko jedno pitro w budynku pod numerem 12, reszta to by labirynt
Minotaura, gdzie bez nici Ariadny nie da si znale ani wejcia, ani wyjcia.
Wspaniay parkiet korytarzy wid w nieznane obok opiecztowanych drzwi
gabinetw, na ktrych wci jeszcze widniay tabliczki z nazwiskami ich byych
wacicieli, niegdy wszechmocnych aparatczykw. Gdzieniegdzie wprost na
pododze leay sterty teczek i papierw z napisem cile tajne".
Podniosem jedn na chybi trafi: sprawozdanie jakiego komitetu obwodowego o
pracy z modzie. Przez moment ogarn mnie strach: a nu nie ma tu naprawd nic
prcz takich niezliczonych sprawozda o wykonaniu planw i o inicjatywach
propagandowych? A jeeli si okae, e wszystko, co rzeczywicie istotne, albo
zniszczono w ostatniej chwili, albo dokd wywieziono? W Moskwie huczao od
pogosek o masowym niszczeniu dokumentw, o jakich zagadkowych
ciarwkach wywocych paki papierw przez kilka nocy po puczu"...
Pichoja jednak mnie uspokoi. Tak, jakie papiery zdyli zniszczy, ale byy to
chyba materiay operacyjne zwizane z puczem". Waciwe archiwa raczej nie
ucierpiay. Rozporzdzenie o areszcie archiww partyjnych Jelcyn podpisa 24
sierpnia i tej samej nocy do KC wesza komisja z now stra. Na samym pocztku
odcili, co prawda, prd, eby zatrzyma wszystkie niszczarki, brakomoki" (nowe
rosyjskie sowo, ktre usyszaem po raz pierwszy, odpowiednik shredding
machin), lecz wkrtce znw wczono, gdy po ciemku nic nie mona byo
znale. I tak wszystkie niszczarki byy zatkane niszczonymi dokumentami i nie
dziaay.
- Najpierw opiecztowalimy wszystkie drzwi - opowiada Pichoja -a teraz
przenosimy wszystkie papiery z gabinetw do jednego duego pokoju, numerujemy,
segregujemy. Nikt nic ju std wywie nie moe, a dawni pracownicy nie maj tu
teraz prawa wstpu, nawet po rzeczy osobiste. Nastpia cakowita zmiana ochrony,
przywieziono adeptw szkoy milicyjnej z Woogdy czy moe z Wogogradu.
Rzeczywicie, przy kadym wejciu i wyjciu penili wart modzi, silni chopcy z
automatami. Na jednego z nich, krzepkiego modzieca z zakopotan dziecinn
twarz, natknlimy si za zakrtem korytarza.
- Nie wiecie, panowie, gdzie tu jest bufet? - zapyta zmartwiony. - Ju p godziny
si bkam...
77

Noc po bitwie naley do maruderw

Okazao si, e jednak przetrwa gdzie na dole bufet po KC, lecz dawnych
deficytowych produktw ju w nim nie byo. O czym jak o czym, ale o zabraniu
salami pracownicy KC nie zapomnieli.
Jak si wyjanio, wybircze zniszczenie lub sfaszowanie czegokolwiek w
archiwach KC byo prawie niemoliwe. Przede wszystkim dlatego, e przy
szczegowym przegldzie naliczono 162 zespoy archiwalne, zupenie nie
powizane ze sob ani kartotek, ani komputerowo: wadza komunistyczna nie ufaa
nikomu, nawet wasnemu aparatowi. Trzeba by powici wiele miesicy pracy
tylko po to, eby ustali, czy nie ma kopii dokumentw jednego zespou w innym,
albo w dokumentach jednego zespou odsyaczy do dokumentw z innego. Ale
nawet po wyjanieniu tego wcale nie byoby atwo co zmieni: kady zesp mia
swoje inwentarze, a dokumenty -cig numeracj, sygnatury, ksigi rejestracji
wpywajcych i wychodzcych dokumentw. Biurokratyczne pastwo nie skpio
na papier i chyba dlatego cigle go brakowao. Samo archiwum ewidencji
wszystkich czonkw partii, tak zwany jednolity partbilet, liczy 40 milionw
jednostek archiwalnych. W archiwach partyjnych w caym kraju znajdoway si
miliardy dokumentw.
Do jednego z nich - archiwum akt personalnych nomenklatury KC -wstpiem z
czystej ciekawoci z grup dziennikarzy zaproszonych przez Pichoj. Wielka,
wysoka sala z sufitem zdobionym sztukateri - przed rewolucj zapewne siedziba
towarzystwa ubezpieczeniowego, a moe banku
- zastawiona bya metalowymi szafami na szynach. Centralny pulpit sterowania,
usytuowany na podwyszeniu przy wejciu do sali, mia dziesitki przyciskw. Po
naciniciu przycisku potrzebna szafa powoli si odsuwaa, odsaniajc pki z
teczkami spraw personalnych. Byo ich tu prawie milion
- ywych i zmarych czonkw politbiura i szeregowych urzdnikw KC.
To archiwum przeksztacio si wkrtce w pokazowe": przyprowadzano tu
cudzoziemcw, dziennikarzy i wysoko postawionych goci, demonstrujc odwag i
demokratyzm nowych strw partyjnych tajemnic. Dziennikarzom niby na chybi
trafi pokazywano zwykle akta Woroszyowa, Mikojana, czasem Szoochowa.
Efektownie i bezpiecznie. W rzeczywistoci za kierownictwo archiww
bynajmniej nie spieszyo si z odtajnieniem dokumentw, ktre znalazy si w jego
gestii, a wcale nie zamierzao walczy o ich opublikowanie. To nie byli ideowi
bojownicy, lecz typowi sowieccy urzdnicy, ktrzy porobili kariery za starego
reimu, tchrzliwi i chytrzy, wanie tacy, jacy powinni by niewolnicy.
Zwierzchnicy, szef, wywoywali w nich jednoczenie i strach, i nienawi, a im
wicej strachu, tym wicej nienawici, chci, eby jako ich okpi. Bogactwo, ktre
trafio w ich rce,
78

W brzuchu smoka
automatycznie traktowali jak swoj wasno", zazdronie strzegc przed
obcymi".
Nawet typy urzdnicze w tym rodowisku dokadnie odpowiaday typom w
dowolnej instytucji sowieckiej. Jeden z nich odgrywa rol nieprzekupne-go
ortodoksa, nieprzejednanego w walce z korupcj", lecz w kocu zosta przyapany
na sprzeday dokumentw dziennikarzom. Inny - czowiek inteligentny, kulturalny,
lubi rozprawia o wartociach oglnoludzkich, o naszej odpowiedzialnoci wobec
historii, lecz wiadomo byo, e chtnie udostpnia" zagranicznym kolegom
niektre tajne dokumenty w zamian za zaproszenie do wygoszenia odczytu na
midzynarodowych konferencjach, zapracowujc na autorytet znanego historyka".
I adnemu z nich nawet do gowy nie przyszo, e to nieuczciwe, haniebne czy
wrcz karygodne. Niestety, czowiek sowiecki nie ma sumienia, i co na to poradzi?
Nie zostaa mu w mzgu ani jedna komrka, w ktrej uchowayby si lady norm
moralnych.
Rozumie si, e byem dla nich wanie tym obcym", jakim zodziejem
czyhajcym na ich skarby, przed ktrym zgodnie, nie umawiajc si, bronili swej
wasnoci". Nie mogli w aden sposb zrozumie moich motyww: o co waciwie
walcz? Czy nie o swoj dol? Tak zwyczajnie, bez najmniejszej osobistej korzyci
odda wiatu wszystkie dobra wydawao si im takim samym szalestwem, jak
bankierowi rozdawanie pienidzy przechodniom na ulicy. A poniewa przyszedem
do nich od nowych wadcw", wic i stosunek do mnie by od samego pocztku
okrelony: bali si odmwi wprost - diabli wiedz, kto za nim stoi? - za to na
wszelki wypadek, zgadzajc si na wszystko, wynajdywali wci nowe i nowe
wymwki. A to nie ma ustawy o tajemnicy pastwowej, trzeba zaczeka, a ruszy
aparat ustawodawczy, a to nasze porozumienie o utworzeniu midzynarodowej
komisji musi by koniecznie usankcjonowane przez tene aparat. A chodzio im
przede wszystkim o to, by podrzuci t spraw rozlicznym komisjom Rady
Najwyszej, gdzie utonaby w nie koczcych si debatach byych partyjnych
dygnitarzy, obecnie wybracw narodu".
Wreszcie nie wytrzymaem nerwowo, czas te nagli, nie mogem duej tego
cign - postanowiem porozmawia z Pichoj ostro i otwarcie. Wytumaczy mu,
e nie maj praw autorskich na histori i nigdy nie bd mie. Broni si apatycznie,
powtarzajc, e potrzebna jest ustawa", mwi o trzydziestoletnim okresie
utajnienia przyjtym na caym wiecie, na przykad w Anglii. Kopot z sowieckimi
ludmi polega na tym, e wiedz wszystko o Zachodzie, zwaszcza to, co
niekoniecznie trzeba wiedzie.
79

Noc po bitwie naley do maruderw

Koniec kocw jednak Pichoja podpisa nasz umow", wyranie bez entuzjazmu:
O midzynarodowej komisji do zbadania dziaalnoci struktur partyjnych i organw
bezpieczestwa pastwowego w ZSRR
1. W zwizku z rozporzdzeniami Prezydenta Rosji z 24.08.91 Nr Nr 82, 83 zostay
udostpnione materiay archiwalne o dziaalnoci KPZR i bezpieczestwa
pastwowego. Jak wiadomo, dziaalno tych organizacji miaa charakter
midzynarodowy i zahaczaa o interesy wielu krajw. W tej sytuacji wysiki
naszych rodzimych badaczy, podejmowane w celu zgbienia tego zespou
zagadnie, nie byyby wystarczajce. Tym bardziej, e w archiwach zagranicznych
s materiay uzupeniajce, ktre umoliwiyby kompleksowe przeledzenie historii
wyej wymienionych instytucji. Oprcz tego wczenie do tej pracy badaczy
zagranicznych wykluczyoby ewentualn nieufno wobec rezultatw pracy
komisji. Uwzgldniajc powysze, z i n i c j a t y w y K o m i t e t u d o S p r a w
A r c h i w w p r z y R a d z i e M i n i s t r w R F S R R , majc na celu jak
najpeniejsze i szczegowe przebadanie udostpnionych materiaw archiwalnych,
wymienione poniej instytucje:
Midzynarodowa Rada Archiww (Pary),
Hoover Institution on War, Revolution and Peace (Stanford, Kalifornia),
American Enterprise Institui (Waszyngton),
Dzia Studiw Radia Swoboda" (Monachium),
Rosyjski Uniwersytet Humanistyczny,
Centrum Naukowo-Informacyjne i Owiatowe Memoria" zawary porozumienie o
utworzeniu midzynarodowej komisji.
Komisja liczy na pozyskanie do czasowej lub staej wsppracy ekspertw
zagranicznych i krajowych.
Nie jest zadaniem komisji poruszanie biecych spraw obronnoci, ciganie
poszczeglnych osb w zwizku z ich dziaalnoci w przeszoci ani dziaanie na
szkod jakiegokolwiek pastwa.
Zadaniem komisji jest obiektywne i wszechstronne zbadanie wszystkich
wspomnianych materiaw i przedoenie ich pod osd historii.
Komisja zastrzega sobie prawo zadania materiaw z innych zbiorw
archiwalnych, jeli wyniknie taka konieczno.
2. Zasady organizacji
Waciwa komisja, skadajca si z przedstawicieli organizacji zaoycielskich,
rozstrzygajca wszystkie problemy administracyjne i finansowe.
80

W brzuchu smoka
Grupy robocze, organizowane do poszczeglnych zagadnie (tematycznych,
chronologicznych itd.), do ktrych mona zaprasza niezbdnych specjalistw. 3.
Dziaalno
Organizacje zaoycielskie zobowizuj si finansowa przyjty program i
wszelkimi rodkami zabiega o utrzymanie w stanie nienaruszonym materiaw
przekazanych do dyspozycji komisji.
Ewentualne dochody z publikacji materiaw komisja zobowizuje si wykorzysta
na finansowanie swej pracy i na potrzeby archiww.
Komisja przewiduje, e po zakoczeniu bada materiay archiwalne zostan
przeniesione na noniki elektroniczne, a nastpnie opublikowane jako zbiory
dokumentw i monografie.
R.G. Pichoja W.K. Bukowski
11.09.91
Fragment wyrniony spacj Pichoja wpisa wasnorcznie na wszelki wypadek:
czy powstanie taka komisja, czy nie, i tak inicjatywa" musi nalee do jego
komitetu. Tak czy tak, to moja wasno, ja tu jestem gospodarzem!
Tak wic po miesicu gorczkowej bieganiny po Moskwie leciaem do domu ze
sab nadziej na powodzenie moich pomysw. Ani ostatecznej decyzji, ani
zaufania do tych, z ktrymi zetkn mnie los, ani sprzymierzecw w myleniu.
Tylko kartka papieru z podpisem Pichoi - co to byo warte?
adn miar jednak nie mogem osign wicej. W tym iluzorycznym krlestwie
wszystko byo niepewne, nieostateczne. Wszystko si mogo zmieni z minuty na
minut. Sowem, obietnica, nawet zoona publicznie, nic nie znaczya, do niczego
nie zobowizywaa. Nie sposb byo powiedzie, czym jest wadza dzisiaj, a tym
bardziej jutro. I absolutnie nikt nie wiedzia, czym s jej decyzje. Zdawao si, e
czowiek istnieje tylko wtedy, gdy trzymasz go za guzik, a wystarczy puci na
moment - i zniknie, rozpynie si we mgle. By czowiek - i nie ma go. W sytuacji,
jaka si wwczas wytworzya, tylko Jelcyn wydawa si mie niezachwian
pozycj.
- Sprawa jest teraz w rkach prezydenta Jelcyna - mwiem dziennikarzom przed
odlotem. Jak tylko podejmie decyzj, gotowi jestemy ruszy z robot.8
Sobiesiednik", nr 39, 1991 r., s. 5, Dokumienty - islorikam, donosy - w
makulatura. Marina Mulina.
81

Noc po bitwie naley do maruderw

4. Pijane wesele
Lecz czas ucieka, a nic si nie dziao, jakby wyczerpawszy ca sw energi w cigu
trzech dni puczu", wadze rosyjskie byy cakowicie sparaliowane. Przypadek
wyjtkowy w historii: w czasie swoich pierwszych stu dni Jelcyn nie zrobi
absolutnie nic. Na jaki czas w ogle znikn: jedni mwili, e pije, inni - e
wyjecha na wypoczynek. A kiedy pniej si pojawi, nie mg w aden sposb ani
opracowa programu dziaania ani okreli jasnego celu. Albo bra si do
przetasowywania starej biurokracji, powodujc w rezultacie tylko jej rozrastanie si,
albo nagle gna ze swoj wit na Kaukaz, godzi Ormian i Azerw, albo
wprowadza stan wyjtkowy w Czeczenii i zaraz go odwoywa. Kraj, jak pijany
statek, pdzi zdany na ask fal, bez steru i bez busoli". A cilej - jak pijane
wesele, miotajce si po miecie od karczmy do karczmy, z muzyk i Cyganami.
Tak mniej wicej yo cae otoczenie Jelcyna, obijajc si po bankietach i
uroczystociach. Zasta ich w pracy czy w domu byo absolutnie niemoliwe.
Caymi tygodniami prbowaem si dodzwoni, od nakrcania telefonicznej tarczy
dostaem odciskw na palcach, dopki przez czysty przypadek nie trafiem w rytm
tych hulanek. Okazao si, e Moskwa ya prezentacjami" - nowe swko,
zapoyczone z angielskiego presentation. Na gruncie rosyjskim oznaczao w
praktyce kad publiczn popijaw, czy to z okazji otwarcia nowego centrum,
utworzenia nowej organizacji czy jakiej rocznicy. A czy midzy zaksk a
toastami za now demokracj mona pomwi o czym powanym?
Tymczasem wydarzenia rozwijay si zdecydowanie niepomylnie dla moich
planw. Nomenklatura odradzaa si w oczach, wypeniajc prni wadzy.
Odbywao si to cakiem jawnie, przy akompaniamencie rozwaa w prasie o tym,
e kierowanie pastwem trzeba zostawi w rkach profesjonalistw". Nawet z
pewnym naciskiem: dawniej to partia nie pozwalaa profesjonalistom"
uporzdkowa spraw, a teraz nowa wadza" czyni to samo. I jako tak samo przez
si zapominano, e adnych profesjonalistw" w rzdzeniu ZSRR nigdy nie byo,
oprcz profesjonalnych budowniczych komunizmu, czyli nomenklatury. To oni
zrujnowali kraj, doprowadzili do bankructwa gospodark, a pod koniec nie potrafili
nawet porzdnie zorganizowa puczu.
Cakiem ucicho rwnie dochodzenie w sprawie uczestnikw puczu. Wyjedajc
pod koniec wrzenia, zdyem jeszcze przygotowa program w telewizji rosyjskiej
pod tytuem Dwa pytania do prezydenta", z zamiarem
82

Pijane wesele
przepchnicia idei jawnego ledztwa w sprawie KPZR". Prbowalimy
organizowa takie ledztwo wedug wzoru Watergate", gdzie, jak wiadomo, dwa
pytania byy kluczowe: o czym wiedzia prezydent (w naszym wypadku Gorbaczow) i kiedy o tym wiedzia? Nie bya to sprawa baha: wypywao coraz
wicej faktw wskazujcych na to, e Gorbaczow o wszystkim wiedzia zawczasu, a
tak zwany pucz by po prostu podjt przez niego prb wprowadzenia stanu
wojennego w kraju, z ukrycia za plecami wsptowarzyszy. W ten sposb nasz
program przez analogi prowadzi widza do wniosku o koniecznoci
przeprowadzenia takiego publicznego ledztwa, jak w sprawie Watergate.
Lecz i ten, zdawaoby si, oczywisty pomys uton w potwornym rosyjskim
baaganie. Z jednej strony Jelcyn nie kwapi si z podjciem decyzji, z drugiej za zmartwychwstaa nomenklatura, take z otoczenia Jelcyna, utopia wszystko w
rozlicznych komisjach do zbadania", gdzie, ma si rozumie, spraw zajmowali si
profesjonalici". Stawao si jasne, e sd nad przywdcami sierpniowego puczu
raczej nigdy si nie odbdzie. (Proces przywdcw CKCzP odwlekano dwa lata, a
nowo wybrana w lutym 1994 roku Duma uchwalia ustaw o amnestii
organizatorw sierpniowego puczu. Jednake jeden z oskaronych,
gwnodowodzcy wojsk ldowych genera Wariennikow nie zgodzi si na
amnesti i zada sdu. Sd odby si w padzierniku 1994 roku i genera
Wariennikow zosta uniewinniony.) Zamiast tego w padzierniku 1991 roku odbyy
si do ospale prowadzone przesuchania w Radzie Najwyszej. W trakcie
przesucha niektrzy deputowani dali, oczywicie, szerszego przedyskutowania
okolicznoci puczu, a nawet zbadania caej dziaalnoci KPZR, a ich koledzy
komunici naturalnie si sprzeciwiali. Cyrk i nic wicej! Od kiedy to trzeba
przestpcw prosi o zgod na posadzenie ich na awie oskaronych?
Ciekawe jednak, e perspektywa zbadania przestpczej dziaalnoci KPZR nie
wywoaa entuzjazmu nawet u wikszoci umiarkowanej" opinii publicznej. Nie
wiadomo dlaczego, niepokoi j szczeglnie aspekt midzynarodowy.
Rzeczywicie, podczas przesucha wypyny jakie fakty, dotyczce gwnie
partii komunistycznych i stosunkowo mao wane, na przykad o przepompowaniu
setek milionw dolarw z kasy pastwowej do firm przyjaci".9 Lecz i to
wystarczyo, by wzbudzi popoch.
Mona oczekiwa, e w trakcie dochodzenia wyjdzie na jaw jeszcze
9
Prawda", 23 padziernika 1991 r.. Suszajetsia Dieto KPSS". E. Sorokin.
Otczot o suszanijach W paramienlie Rossii".
83

Noc po bitwie naley do maruderw

sporo podobnych dokumentw - pisaa gazeta lzwiestija1(' - i dzi trudno sobie
wyobrazi konsekwencje tych dziaa, gdy skandal moe wypyn na aren
midzynarodow, odbi si powanie na karierach wielu dziaaczy politycznych,
oraz na dziaalnoci zarwno zagranicznych partii komunistycznych, jak i licznych
struktur komercyjnych, wyhodowanych na drodach KPZR".
Czowiek sowiecki nie moe nie narobi w portki, syszc sowo zagranica". Jelcyn
nie by wyjtkiem: 14 stycznia 1992 roku podpisa rozporzdzenie O
przestrzeganiu tajemnicy pastwowej Federacji Rosyjskiej", przywracajc
praktycznie wszystkie normy utajnienia byego ZSRR.
Kiedy ponownie przyjechaem do Moskwy w marcu, zauwayem typowo
sowieckie poczynania na pokaz: z jednej strony otwarto uroczycie Centrum
Dokumentacji Wspczesnej, do ktrego jakoby przeniesiono archiwa partyjne, by
mogy by powszechnie dostpne. Dziki staraniom Pichoi trbia ju j o tym prasa
rosyjska i zagraniczna jako o nowym sukcesie nowej demokracji. Rzeczywicie, po
zaatwieniu przepustki mona byo pj na pierwsze pitro budynku dawnego KC,
do czytelni tego Centrum, i mona byo nawet obejrze o p i s y dokumentw. Z
drugiej strony, na tym demokratyzm nowej wadzy rosyjskiej si koczy, bowiem
udostpnienie adnych istotnych dokumentw nie wchodzio w gr. Nawet przed
udostpnieniem opisu zapoznawano nas z regulaminem" pracy Centrum, z ktrego
wynikao, e zgodnie z rozporzdzeniem Jelcyna, z korzystania wyczone s:
1. Wszystkie dokumenty po roku 1981.
2. Wszystkie materiay do uchwa Sekretariatu KC po roku 1961.
3. Wszystkie materiay teczki specjalnej".
4. Wszystkie materiay Wydziau Midzynarodowego, wydziaw Kadr
Zagranicznych, Informacji Midzynarodowej, Organw Administracyjnych,
Przemysu Obronnego KC, dokumenty KGB i GRU po roku 1961.
Zainteresowani mogli si zapozna z materiaami plenum powiconego gospodarce
rolnej lub ze sprawozdaniem o wykonaniu planw picioletnich. Co, nie interesuje
to pastwa? Trudno. Nie miaem prawa zobaczy nawet dokumentw dotyczcych
mnie osobicie, mojego losu, mojego ycia -a byy takie w spisie uchwa
Sekretariatu. Co tam midzynarodowa komisja"! Na prno wymachiwaem nasz
umow przed nosem Pichoi, wskazywaem palcem jego podpis. Pobyskiwa tylko
okularami: To nieaktualne."
Nieaktualne" okazay si teraz rwnie jego podpisy pod umow z dele
10
Izwiestija", 23 padziernika 1991 r., s. 1, Rassledowanije dieta KPSS"
wychodit daleko za priediety strony. I. Jclistratowa.
84

Pijane wesele
gacj naszych organizacji zaoycielskich", ktr przysaem w padzierniku,
wkrtce po wyjedzie. I oczywicie jego umowy" z innymi organizacjami, ktrym
zamierza sprzeda" ten sam towar" za naszymi plecami. A znalazo si takich
przynajmniej dziesi. Za kadym razem uszczliwiona w taki sposb nowa
organizacja zawiadamiaa radonie pras, e wanie ona (i tylko ona) uzyskaa teraz
dostp do tajemnic partyjnych. Ale ju po miesicu pojawiaa si kolejna, nie mniej
szczliwa. Nie ma si czemu dziwi, bowiem marzenie Pichoi byo rwnie proste,
jak nieziszczalne: otrzyma duo, duo pienidzy, nie wypuszczajc z rk swoich
skarbw, a nadto, Boe uchowaj, nie oberwa po karku od naczalstwa. Krtko
mwic, roiy mu si miliony w zamian za sprawozdania komitetw obwodowych o
pracy z modzie, w dodatku sprzedane kademu oddzielnie, z min dobroczycy.
Nic dziwnego, e nie otrzymawszy nic, zirytowa tylko p wiata,-a teraz sam
obrazi si na cay Zachd.
- Co za swoocze - narzeka do mnie (!) - wszyscy daj wycznych praw. O, teraz
nikt u mnie nic nie dostanie!
Oczywicie, tak ulubiony przez niego trzydziestoletni okres utajnienia -,jak w
Anglii" - pojawi si w rozporzdzeniu Jelcyna nie bez jego zabiegw. Sprzeda"
mona przecie tylko to, co jest zakazane, tylko to stawao si jego wasnoci".
To, co dozwolone, i tak trzeba by odda za nic, bez adnego zysku.
Sowem, umara, zanim si narodzia, moja idea historycznej Norymber-gi",
godnego zakoczenia najwikszej wojny w historii ludzkoci. W caym ogromnym,
rozbitym przez t wojn kraju nie znalaz si ani jeden czowiek, ktry kierowaby
si poczuciem obowizku - wobec historii, prawdy, pamici polegych. Nie byo
nikogo prcz spw, ktre zleciay si nie wiadomo skd do wieego trupa. Marni
urzdnicy, ktrzy przez czysty przypadek zasiedli na wysokich rosyjskich stokach,
zaspokajali sw miak prno, rozporzdzajc tym, do czego nie mieli
najmniejszego moralnego prawa: n a s z s p u c i z n . Ci, ktrzy spdzili swoje
ndzne ycie wycierajc stoki w komitetach partyjnych, zabronili poznania prawdy
o n a s z y m y c i u nam, ktrzymy dwigali na swoich barkach cae brzemi
wielkiej batalii. Czy musiaem przey jeszcze i to?
Wylamjc znw z Moskwy w kocu marca, udzieliem kilku wyjtkowo ostrych
wywiadw, jakbym wymierzy policzek. Taka jest ta wasza demokracja",
powiedziaem, ktra murem stana w obronie komunistycznych sekretw.11
11
Wieczemiaja Moskwa", 7 kwietnia 1992 r s, 2, Proszczalnoje interwiu.
Wadimir Bukowski]: My zdies' nikomu nie nuny. Wywiad przeprowadzia
Tatiana Portianichina.
85

Noc po bitwie naley do maruderw

Czy moecie sobie wyobrazi, eby po rozgromieniu Niemiec ca faszystowsk
dokumentacj utajniono na jakie trzydzieci lat? Nowe Niemcy nie ukryway
cudzych tajemnic. Jeeli na serio zrywa si z przeszoci, to raczej si jej nie
ukrywa.'"
Nawet Izwiestija" nie mogy si zdecydowa przez dwa tygodnie na opublikowanie
tego wywiadu.12 Pomylaem ju, e w ogle si nie odwa. A, do diaba z nimi machnem rk - niech robi co chc. Bo policzek mona wymierzy komu, kto
zachowa poczucie godnoci, a tu takich nie ma.
Prawd mwic, nie zamierzaem wicej przyjeda do Rosji.
5. Dialektyka nie heglowska
Ale, jak to si mwi, zdarzyo si szczcie w nieszczciu: na wiosn 1992 roku
komunici stali si tak bezczelni, e wystpili do Trybunau Konstytucyjnego
przeciw rozporzdzeniu Jelcyna o likwidacji KPZR.
Z boku wygldao to chyba na jaki gupi art: jedna grupa byych komunistw
procesuje si z inn grup w sprawie konstytucyjnej legalnoci zakazu swej byej
partii, w dodatku w Trybunale, ktrego wszyscy czonkowie to take byli
komunici. I to w kraju, gdzie konstytucja z prawdziwego zdarzenia nie istnieje, jest
natomiast stara konstytucja RFSRR (analogiczna do konstytucji byego ZSRR),
ktrej w aden sposb nie mog zmieni i wobec tego nieustannie wnosz do niej
poprawki. Niech si schowa Kafka z jego aosn fantazj lub Hegel z jego
dziecinnym wyobraeniem o dialekty ce!
Jednak Jelcynowi i jego otoczeniu byo nie do artw. Perspektywa przegrania
sprawy w Trybunale bya cakiem realna (przynajmniej siedmiu z dwunastu sdziw
jawnie sympatyzowao z KPZR), a to pocignoby za sob koszmarne nastpstwa.
Oprcz komplikacji czysto politycznych, trzeba by zwraca dopiero co podzielon
wasno partyjn" (cznie z kompleksem budynkw KC na Starym Placu, dokd
cakiem niedawno przeniosa si rosyjska administracja), nie mwic ju o
archiwach. Nieprzypadkowo, wystpujc w Kongresie USA latem 1992 roku,
Jelcyn wspomnia o Trybunale jako o jednym z najwaniejszych problemw
politycznych kraju.
12
Izwiestija", 3 kwietnia 1992 r., s. 3, Wadimir Bukowski): Cztoby
pratiwoslojat' prawym, nie-obchodima siinaja ewaja opozlcya. Wywiad
przeprowadzi A. Putnik.
86

Dialektyka nie heglowska

Sowem, caa prezydencka druyna zlka si, a waciwie wpada w panik. A w
rezultacie stao si to, o co staraem si prawie cay rok: archiwa KPZR zostay
otwarte, co prawda tylko uchylone, a ja pilnie wezwany do Moskwy, by wzi
udzia w tym procesie jako wiadek i ekspert, uzyskaem do nich dostp. Taki by
mj kategoryczny warunek lub, e tak powiem, gaa za wystp w ich teatrze
absurdu.
Oczywicie, nasze interesy nie cakiem si pokryway: komisja wybierajca
dokumenty w archiwach pragna tylko zilustrowa niekonstytucyjno" dziaa
byego kierownictwa partyjnego, i wobec tego wyselekcjonowany przez ni
materia by zdecydowanie niewystarczajcy do systematycznych bada. By to
zestaw zdekompletowanych dokumentw z rnych okresw, zgrupowanych
cakiem dowolnie w 48 tomach wedug tak oglnikowych tematw, jak amanie
praw czowieka", Terroryzm", Korupcja" itd.
Co wicej, i na skadzie komisji, i na metodach jej pracy w peni odbia si niejasna,
dwuznaczna sytuacja kraju. Skoro ani prezydent, ani rzd nie byli w stanie okreli,
na czym polega interes narodowy nowego pastwa rosyjskiego, to problem, co
stanowi jeszcze tajemnic pastwow, a co ju nie, ci urzdnicy z partyjn
przeszoci rozstrzygali absolutnie dowolnie, nieraz wedug cakiem
fantastycznych kryteriw.
Na przykad dowiedziaem si przypadkowo, e wykazu zachodnich dziennikarzy
wsppracujcych z KGB postanowiono nie odtajnia. Naturalnie zainteresowaem
si, dlaczego.
- No co ty, jak mona? - odpowiedziano mi. - Przecie ci ludzie jeszcze yj...
Ale najbardziej chyba zdumiaa mnie ich cakowita ignorancja, ich niewiarygodny
prowincjonalizm. Ci ludzie, bdcy now elit polityczn, mzgiem jelcynowskiej
druyny, jego najbliszym i najbardziej zaufanym otoczeniem, nie wiedzieli po
prostu nic o wiecie zewntrznym. Przypadkowo trafi do mnie protok z pewnego
posiedzenia komisji, z ktrego wynikao, e dokumentw o finansowej pomocy
KGB dla Rajiva Gandhiego postanowiono nie odtajnia. Jak si okazao, oni nie
wiedzieli, e Rajiv Gandhi dawno nie yje, i bali si spowodowa niepokoje w
Indiach!
Komisja ta widziaa waciwie tylko to, co jej pokazano. A raczej: to, czego w aden
sposb nie dao si ukry.
W nierzeczywistym wiecie komunistycznego mroku nic nie jest takie, jakim si
wydaje. Na przykad pracownicy archiww, bez ktrych adna komisja nie moe
niczego znale, bardzo czsto byli w przeszoci pracownikami technicznymi KC,
przypuszczalnie zatrudnionymi tam dziki jakim powizaniom, by moe
rodzinnym, z wyszym kierownictwem partyjnym.
87

Noc po bitwie naley do maruderw

A zreszt przyzwyczajenie, nabyte przez lata suby w najbardziej tajnym miejscu
najbardziej utajnionego pastwa na wiecie i doprowadzone do psiego odruchu,
nieatwo przezwyciy. W rezultacie kade poszukiwanie w archiwach napotykao
milczcy, zawzity opr, prawie sabota ze strony wielu pracownikw archiww,
ktrzy, jak wiadomo, rwnie w normalnych krajach strzeg powierzonych im
sekretw z chorobliw zazdroci. A w tym wypadku zazdro, spotgowana u
jednych strachem, u innych -typow dla czowieka sowieckiego chci skorzystania
na tym (i eby nie za tanio!), u trzecich - zaangaowaniem politycznym, u czwartych
- odwiecznym pragnieniem drobnego urzdnika, eby pokaza swoj wano,
poniajc petenta - wyrosa na przeszkod nie do pokonania. Ludzi normalnych,
gotowych chtnie i yczliwie wsppracowa z badaczem, mona by policzy na
palcach.
atwo sobie wyobrazi, jak si namczya komisja, eby przygotowa te 48 tomw.
Zaczli w kwietniu, zaraz po tym, jak sprawa trafia do Trybunau Konstytucyjnego,
a do chwili mojego przyjazdu w kocu czerwca praca ledwo ruszya z miejsca.
Dokumenty wpyway przez cae lato i jesie, niektre odnalazy si" pod koniec
procesu i nie bez ingerencji samego Jelcyna. Niektre nie odnalazy si" wcale. Jak
skomplikowany jest proces poszukiwa", uwiadomiem sobie dopiero wtedy,
kiedy nie usatysfakcjonowany odkryciami" komisji, zadaem dokumentw
uzupeniajcych. I chocia nikt wprost mi nie odmawia, ani dokumentw, ani
winowajcw rwnie nie udawao si odnale. I co na to powiedzie? C, nie
znaleli. Co prawda nieatwo byo znale: w archiwach KPZR jest kilka m i l i a r d w dokumentw.
Spraw komplikowao rwnie to, e archiwum KC zostao podzielone, a jego cz
najwaniejsza - archiwa politbiura, ze wszystkimi decyzjami i protokoami z
posiedze poczynajc od roku 1919 - przeniesiono w roku 1990 na Kreml i
poczono z archiwum prezydenckim Gorbaczowa. Dostanie si tam byo
niemoliwe bez specjalnego zezwolenia Jelcyna, ktry przej ten spadek wraz z
Kremlem w kocu roku 1991. I jeeli w podstawowym archiwum KC mona byo
przynajmniej zapozna si z opisami dokumentw przed podjciem stara o ich
uzyskanie, archiwum politbiura byo absolutnie niedostpne. I jak tu da
dokumentu, nie wiedzc nawet, czy on istnieje? Pracownicy archiwum
prezydenckiego otwarcie naigrawali si ze mnie, odpowiadajc na moje
szczegowe pytania lakonicznie i bezczelnie: Dokument nie odnaleziony. Prosz
poda jego sygnatur i dat" -wiedzc doskonale, e nie mog zna ani jednego, ani
drugiego.
Zreszt archiwum KC te nie byo duo lepsze: opis daje jedynie
88

Dialektyka nie heglowska

przyblione pojcie o dokumencie, najczciej zawiera tylko oficjaln nazw w
rodzaju Sprawa Wydziau Midzynarodowego" albo Notatka KGB z dnia tego i
tego". I bd tu mdry, zgadnij, czy ten dokument jest ci potrzebny, czy nie. Czy
warto dla niego traci siy, kontakty, tygodnie i miesice uporczywej walki? A
najczciej, kiedy ju masz za sob wszystkie mki, okazuje si, e nie,
niepotrzebny. Niczym w bajce o rybaku i rybce: zarzuci rybak sie w morze,
powrcia z sam morsk traw...
Sowem, przydao si cae moje sawne wizienne dowiadczenie metodycznej
walki z biurokratyczn machin. Trzeba byo za kadym razem dociera do samej
gry", organizowa nacisk" z tamtej strony, nieustannie wynajdywa przyczyny,
dla ktrych ten lub inny papier jest niezbdny do przedoenia w sdzie. Zreszt,
chwytaem si wszystkiego.
Z caego arsenau naszych wiziennych chwytw wiadomie nie stosowaem tylko
jednego - przekupstwa. By moe nie mam racji, ale wydawao mi si to zbyt
poniajce, jak z pewnoci ubliajce byoby dla byego winia hitlerowskich
katowni kupowa u esesmanw nazistowskie dokumenty o represjach. Myl o tym,
e te same mty, ktre budoway swj dobrobyt na naszych kociach, mog jeszcze
teraz czerpa zyski ze swej dawnej dziaalnoci, bya nie do zniesienia. Przyznaj si
jednak, e nieraz doprowadzony do cichej furii sabotaem tych niedobitkw,
wyobraaem sobie, z jak rozkosz, gdybym mia wadz, wyprowadzabym ich w
niewielkich grupkach na podwrko, pod cian, i rozstrzeliwa. A powrciwszy,
pytabym cicho, zwyczajnie: No wic jak, znalaz si papierek? Ach, nie znalaz
si?" I nastpna grupka na podwrko.
Nie wiem, czy odzwyczaiem si zupenie od ludzi sowieckich z ich niewolniczymi
kompleksami, faszem i nawykiem podporzdkowania si tylko sile, czy te w cigu
ostatnich pitnastu lat, kiedy mnie tam nie byo, ostatecznie si zdemoralizowali.
Jakakolwiek jednak bya przyczyna, stwierdziem, e absolutnie nie mog z nimi
obcowa bez uczucia wstrtu. Jest to jaka hybryda bohaterw Gogola z psychik
bohaterw Dostojewskiego, obciona ponadto siedemdziesicioma picioma
latami sowieckiego ycia. Zdumiewa mnie lekkomylno zachodnich
biznesmenw, ktrzy ruszyli, by opanowa wschodnie rynki", podczas gdy nawet
ja mam trudnoci w zrozumieniu motyww moich byych ziomkw. Tym bardziej,
e nawet przy cakiem przypadkowym zetkniciu si z nimi motyww tych
natychmiast pojawia si mnstwo, a najczciej s cakowicie irracjonalne. Na
przykad ten nijaki, spocony z niepewnoci czowieczek, ktrego spotkaem w
korytarzu zarzdu archiww niby przypadkiem - poprosi mnie do swego gabinetu i
ukradkiem pokaza plik dokumentw - czego on chce? Po co to robi?
89

Noc po bitwie naley do maruderw

- Mog to skopiowa?
- Co pan, nie wolno... - Rozpaczliwy gest rkami, w oczach smutek.
- Mog przeczyta?
- Prosz przejrze... czy panu to potrzebne...
Dokumenty takie sobie, widziaem lepsze, bez tych w zupenoci mog si obej,
nowego w nich mao, lecz po prostu wsta i wyj jako niezrcznie: czego on chce?
Poza tym - al mi go, stara si, a pot na niego bije - z powodu wasnej odwagi? Ze
zdenerwowania? Dlatego e duszno w gabinecie?
- No, a jeeli s potrzebne? Milczenie, mruknicie...
Narasta we mnie obrzydzenie, zaraz sam zaczn si poci. Czy on chce pienidzy?
Uznania? Mioci? Nie wiem. Jestem gotw, wbrew moim zasadom, da mu
pienidze, ot tak zwyczajnie, nie biorc dokumentw, eby tylko wybrn z tej
przykrej sytuacji. Lecz a nu si nagle obrazi? A nu zaproponowa mi to z dobrego
serca?
- Wic skopiowa nie wolno?
- Nie, nie, absolutnie... Mczca pauza.
- Potrzebna panu pomoc?
No tak, stao si, obrazi si, zacisn usta i jeszcze bardziej si spoci. Bierz go
licho, co miaem robi? Czego nie zrozumiaem w tej zagadkowej sowiaskiej
duszy? Moe chcia mi po prostu pomc i nie wiedzia jak? Moe spdziwszy ycie
w ulegoci wobec reimu, w kocu si zbuntowa, dokona bohaterskiego czynu,
pokazujc mi tajne dokumenty, ale eby skopiowa", nie starczyo mu odwagi?
Oczywicie, ci, co mnie nienawidzili, i ci, co skrycie ze mn sympatyzowali, byli
jednak w mniejszoci. Podstawowa masa, ta odwieczna milczca wikszo",
reagowaa na moj prac w archiwum z wyjtkow obojtnoci. Nawet taki
ewenement, jak moja obecno w budynku byego KC, gdzie ulokowa si zarzd
archiww po sierpniowym puczu" i gdzie wci wisiay portrety Marksa i Lenina, a
na dbowych drzwiach figuroway tabliczki w rodzaju: Zast. kier. sektora tow.
G.W. Pieriepiekin", nie wywoywaa widocznie w ich duszach adnego poruszenia.
Podobnie zreszt jak zmiany w kraju, ktre chyba miay dla nich tylko takie
znaczenie, jak kolejna zmiana kierownictwa.
W kadym razie zorientowaem si wkrtce, e ich zachowanie wobec mnie,
wahajce si od sualczo-przypochlebnego jednego dnia, obojtnie grzecznego
drugiego, a chodno oficjalnego trzeciego dnia - nie miao
90

Diatektyka nie heglowska

w sobie nic osobistego, lecz po prostu jak chorgiewka wskazywao kierunek wiatru
w grnych sferach wadzy. Z czasem tak do tego przywykem, e zaczem nawet
wykorzystywa ten wskanik do okrelenia aury politycznej w kraju i mogem z
niezwyk precyzj stwierdzi, ktra strona w permanentnej rosyjskiej walce o
wadz jest dzisiaj gr. I odwrotnie: dowiedziawszy si o kolejnych przesuniciach
na grze, zgadywaem bezbdnie, czy dostan potrzebny dokument, czy nie.
Ze smutkiem stwierdzam, e taka jest widocznie milczca wikszo" w caym
kraju, przywyka przez dziesiciolecia by tylko corps de ballet wadzy. Czy mog
si teraz zmieni pod wpywem jakich tam demokratycznych przeobrae" czy
gospodarki rynkowej"? W tym krlestwie urzdnikw, gdzie biurokrata zostawa
poet, a poeta biurokrat, idee demokratyczne" odczytano do oryginalnie: jako
prawo urzdnika do niepodporzdkowania si bezporednim zwierzchnikom i
ogoszenia suwerennoci" swojego regionu, miasta czy przedsibiorstwa. Jednak
lepego podporzdkowania nie zastpi aden cel wsplny; zbyt dugo i bezczelnie
idea dobra powszechnego" bya eksploatowana przez komunistw. Rezultat jest
taki, e rozpada si kraj, rozpada spoeczestwo, pozbawione struktur pionowych.
Lecz w kadym odamku zachowaa si wadza sowiecka z caym niewolniczym
systemem stosunkw.
Z tymi, ktrzy uwierzyli w gospodark rynkow", sprawa te nie wyglda
najlepiej. Nie sposb wyobrazi sobie materia ludzki bardziej nieprzydatny dla
biznesu. Przede wszystkim czowiek sowiecki wierzy wicie, e kady biznes"
opiera si na wzajemnym oszustwie. No bo skd by si wzi zysk? Czyim kosztem?
Lecz o ile dawniej uchodzio to za rzecz nagann, a nawet za przestpstwo, to teraz,
z woli kaprynej rosyjskiej historii, zaczto uwaa to za norm. To jest wanie
kapitalizm", tak dugo zakazywany przez komunistw tylko dlatego, e sami
chcieli si cieszy jego dobrodziejstwami. To jest tak, jak w przypadku z czarnym
kawiorem lub salami: nie dawali narodowi, eby mc zje samemu.
To bynajmniej nie art, to smutny fakt z naszej rzeczywistoci. Wytumaczy
sowieckiemu czowiekowi, e biznes tylko wwczas moe funkcjonowa, kiedy
przynosi korzy w s z y s t k i m , jest wprost niemoliwe. Rozwaania o uczciwoci,
o reputacji jako najistotniejszym kapitale kadego biznesmena odnoszcego
sukcesy, przyjmowane s z tym samym szyderczym umiechem, z jakim w
minionych czasach przyjmowano propagand sowieck: no tak, tak trzeba mwi na
pokaz, to wszystko ideologia, a w rzeczy samej...
Urodzony w kamstwie, wychowany na oszustwie czowiek sowiecki
91

Noc po bitwie naley do maruderw

wicie wierzy, e wiat jest urzdzony na zasadzie matrioszki": z wierzchu dla
gupcw" - jedno, a wewntrz, w rzeczywistoci" - co zupenie innego. A
poniewa najbardziej obawia si wyj na durnia, wic nie tylko robienie interesw
z nim, lecz zwyczajne dogadanie w jakiejkolwiek sprawie - to zadanie karkoomne.
Bo on przede wszystkim musi si zorientowa, co w rzeczywistoci" kryje si za
wasz propozycj, kto za wami stoi, a kto za tymi, co za wami itd., a do ostatniej
matrioszki". To znaczy, e zanim zdylicie otworzy usta, on ju jest absolutnie
pewien, e w rzeczywistoci" zamierzacie go okpi, podczas gdy jego zadaniem
jest nabra was. I co to za biznes? W najlepszym wypadku bdzie on, jak
gogolowska Korobo-czka, dowiadywa si po czemu dzi martwe dusze" i na
pewno sprbuje sprzeda jeden i ten sam towar kilku klientom naraz. W najgorszym
razie sprzeda" to, czego nie posiada, albo kupi" nie pacc. W jego wyobraeniu
ten ostatni manewr jest najwysz sztuk biznesu, dostpn tylko najmdrzejszym:
bo przecie jeli zadaniem biznesmena jest kupi najtaniej, a sprzeda najdroej, to
ideaem bdzie po prostu kradzie. A jeeli w kocu nic z tego nie wyjdzie, obraa
si na cay wiat.
Taka jest, niestety, jeli nie wikszo spoeczestwa w dzisiejszej Rosji, to z ca
pewnoci znaczna jego cz. Takie rwnie, w odpowiedniej proporcji, s
dzisiejsze wadze, wszyscy ci Pichoje ze swymi naiwnymi wybiegami. No bo po co
si wysila, intrygowa, baamuci zachodnie instytucje swoimi porozumieniami" po to, by nic w kocu nie osign i zosta na lodzie? Teraz, w zwizku z
Trybunaem Konstytucyjnym, zapominajc i o swoim rozporzdzeniu, i o
ulubionym trzydziestoletnim okresie, pan" zada otwarcia skarbca i biedny
Pichoja, z min rozkuaczonego chopa, zosta zmuszony rozsta si ze swoj"
wasnoci. Bo przecie, mimo wszystkich swoich ambicji, by (i pozosta) tylko
magazynierem, strem cudzego dobra.
Przykro byo na niego patrze - mylaem, e dostanie ataku serca i umrze. Nawet w
pewnym momencie dosta zawau, a moe tylko udawa w ostatniej rozpaczliwej
prbie, eby jako z tego wybrn, kto to wie? Ale bezlitosna wadza wycigna go
z ka i przywloka do archiwum - otwieraj, szukaj! Czy wadz rosyjsk
kiedykolwiek obchodziy zaway? I biedak - apic si co chwila za serce, ykajc
tabletki - szuka. A ja poprzez naczelnikw - wszak raz dane sowo jest wite, jeli
chcecie mej pomocy, to otwierajcie archiwa -wyduszaem z niego wci nowe i
nowe dokumenty.
Nie dalej jak cztery miesice temu nie pozwoli mi zobaczy nawet tego, co
dotyczyo mnie osobicie: decyzji KC, na podstawie ktrych wsadzano mnie do
wizienia, wysyano z kraju. A teraz pokornie, prawie bez oporu,
92

Diaektyka nie heglowska

otwiera nawet teczki specjalne", raporty KGB, Wydziau Midzynarodowego.
Najwiksz wito KC.
- No c, Rudolfie Hermanowiczu - nie wytrzymaem pewnego razu, gdy zostalimy
sami w pokoju wypoczynkowym Trybunau Konstytucyjnego - a mwi pan: nikt,
nigdy... Czy warto byo tak si opiera, eby teraz wszystko odda?
- To nic - warcza ponuro - kiedy przecie skoczy si to szalestwo z Trybunaem.
Wszystko wrci na miejsce.
I mia racj. Proces si zakoczy, na wiosn 1993 roku mj zoty deszcz" usta tak
samo nagle, jak si zacz. Archiwa znw zamknito na gucho, wrci
trzydziestoletni okres utajnienia, i nawet to, co zdyem zapa w zwariowanym
okresie, gdy toczy si proces, wszystkie tomy dokumentw zebrane przez komisj,
zostao utajnione. Kto wie, by moe na wieki.
Ale rozumiejc to nie gorzej ni Pichoja i przewidujc, e nie dadz nic skopiowa czy to pod pretekstem braku kopiarek, czy koniecznoci uzyskania specjalnego
pozwolenia na skopiowanie kadego papierka, czy licho wie czego jeszcze nabyem zawczasu cud japoskiej techniki, przenony komputer z rcznym
skanerem. Na te czasy nowo nawet na Zachodzie, a dla rosyjskich dzikusw cudo niebywae. I teraz na oczach wszystkich siedziaem i skanowaem wszystko po
kolei, stron po stronie, nie przejmujc si wcale obecnoci gapiw,
zachwycajcych si nieustannie moj maszyn.
- A niech to - sycha byo wci za moimi plecami zachwycone gosy liderw
demokratycznej Rosji - chyba droga?
I nikt si nie zorientowa, co robi, a do koca rozprawy, do grudnia 1992 roku,
kiedy wstrznity przeraajcym odkryciem, jeden z nich wrzasn nagle na cay
budynek:
- Przecie on wszystko kopiuje!!!
Zapanowaa zowieszcza cisza. Dalej skanowaem, jakbym nic nie sysza.
- O n p r z e c i e w s z y s t k o t a m o p u b l i k u j e ! ! ! Skoczyem prac,
zapakowaem komputer i ruszyem do drzwi, nie
patrzc na nikogo. Tylko ktem oka niejasno widziaem zastyge w przeraeniu
twarze nowej jelcynowskiei elity" i dziecinnie uraone oblicze Pichoi, jakby
mwice: No i bardzo dobrze, naleao si wam wszystkim."
Nikt nie odezwa si ani sowem, dopki szedem do drzwi. Pewnie obliczali, ile te
milionw zgarn na Zachodzie.
...Zostaa wic w moich rkach ta sterta dokumentw z oznaczeniem tajne", cile
tajne", specjalnego znaczenia", teczka specjalna".
Kilka tysicy bezcennych kart naszej historii.
93

Noc po bitwie naley do maruderw

6. Prosz wsta, sd idzie!
7 lipca 1992 roku z wielk pomp rozpoczy si przesuchania przed Trybunaem
Konstytucyjnym. Sdziowie w specjalnie uszytych czarnych togach - wszyscy w
przeszoci czonkowie partii. Strona skarca" - ongi sekretarze KC i czonkowie
politbiura. Pozwany" - to druyna prezydencka, wicepremierzy, ministrowie, te
prawie wszyscy w przeszoci funkcjonariusze partyjni, lecz nisi rang ni ich
oponenci". Nawet biegli rwnie w przeszoci byli profesorami instytutw
partyjnych. Do penego obrazu dodajmy jeszcze, e cay ten show odbywa si w
budynku dawnej Komisji Kontroli Partyjnej KC KPZR. Kropka w kropk
wewntrzpartyjna narada w sprawie niepacenia skadek czonkowskich.
Przewodniczcy Trybunau Walerij Zorkin, rwnie w czarnej todze, z pozacanym
acuchem na szyi, spoglda z uwag na stojcy przed nim na stole gong,
zastanawiajc si, jak uderzy we moteczkiem, eby nie przewrci caej
konstrukcji.
- To jest chyba przyzwoity, uczciwy czowiek - spytaem zaspiony ssiada,
reprezentanta strony prezydenckiej".
- O tak - odpowiedzia z radoci - to nasz. Wspaniay czowiek, by profesorem
Akademii MSW.
Ugryzem si w jzyk. Dobrze ci tak, nie zadawaj gupich pyta. Pojcia swj obcy", przyzwoity - nieprzyzwoity" niewtpliwie rozumielimy inaczej.
Oczywicie ten sd, w istocie proces dwch odamw pknitej KPZR o pozostae
po niej mienie, by aosn parodi mojej idei historycznej Norymbergi", mj za
udzia w nim musia wyglda absurdalnie. Sam pomys, eby rozpatrywa tak
spraw przed Trybunaem Konstytucyjnym, a nie w trybie postpowania karnego,
by od pocztku kompromisem, zwizujcym rce uczestnikom procesu. Wszyscy,
cznie z prezydentem Rosji, doskonale wiedzieli, e rozwizanie KPZR jest
konieczne przede wszystkim dlatego, e jest to organizacja przestpcza, a nie
dlatego, e jej dziaalno bya sprzeczna z konstytucj, przez ni przecie
ustanowion. Udowodnienie na gruncie cile prawnym tej ostatniej konstatacji jest
tak samo niemoliwe, jak stwierdzenie, co byo najpierw: kura czy jajko. Zwaszcza
e do tej konstytucji trzeba ju byo wprowadzi kilkaset poprawek tylko dlatego, e
ustanowiono j na potrzeby komunistw. Nasuwa si pytanie, w sprzecznoci z jak
konstytucj dziaaa KPZR: z t pierwsz, bez poprawek, czy z obecnie
obowizujc, z poprawkami, ktre uczyniy t dziaalno niekonstytucyjn?
94

Prosz wsta, sd idzie!

Jasne, e i prasa, i publiczno od razu zauwayy ten podstp. Rosjanie by moe s
bierni, baaganiarscy i diabli wiedz, jacy jeszcze, lecz nie s gupi. W gazetach
pytano z udawanym zdziwieniem, dlaczego nie wykorzystuje si prawodawstwa
midzynarodowego:
Istnieje Porozumienie Londyskie o sdowym ciganiu i karaniu gwnych
zbrodniarzy wojennych pastw osi z 8 sierpnia 1945 roku, wyrok
Midzynarodowego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z 1 padziernika 1946
roku, rezolucja Zgromadzenia Oglnego ONZ z 11 grudnia 1946 roku o uznaniu
zasad zawartych w Statucie i wyroku trybunau norymberskiego za obowizujce
normy prawa midzynarodowego. Jest midzynarodowa konwencja
nieprzedawnianiu zbrodni wojennych i zbrodni przeciw ludzkoci - pisaa na
przykad Wieczerniaja Moskwa*.13 - Po raz pierwszy normy zawarte w
wymienionych rdach zostay zastosowane w odniesieniu do niemieckiego
narodowego socjalizmu. Bdne byoby jednak mniemanie, e sytuacja, jaka si
wytworzya na terytorium niedawnego ZSRR, rnia si czym zasadniczo od tej,
ktr poddano ocenie w wyroku Midzynarodowego Trybunau w roku 1946. Oba
pastwa - i Niemcy, i ZSRR, jak wiadomo, bray udzia w napaci na Polsk we
wrzeniu 1939 roku. Nastpnie, w wyniku tajnych umw z wadzami politycznymi
Niemiec, sowiecki komunosocjalizm napad na Finlandi, anektowa Litw, otw i
Estoni, cz terytorium Rumunii. A wymordowanie tysicy polskich oficerw,
jecw wzitych do niewoli podczas agresji na Polsk - czy to nie wyjtkowo
cyniczne i nieludzkie przestpstwo?
Przestpcza organizacja sprawujca wadz pastwow w ZSRR nie wycigna dla
siebie adnych wnioskw z procesu norymberskiego, gdzie na awie oskaronych w
zaistniaej sytuacji historycznej znalaza si tylko narodowosocjalistyczna partia
Niemiec. Przypomnijmy: rok 1950 - wspudzia w wywoaniu wojny na Pwyspie
Koreaskim... rok 1956 - zbrojna ingerencja w wewntrzne sprawy Wgier... rok
1968 - analogiczna ingerencja w wewntrzne sprawy Czechosowacji. A w roku
1979 - wojna w Afganistanie."
Zdawaoby si, c prostszego, bardziej przekonujcego i logicznego? Jednak nie,
byli komunici nie odwayli si i odway si nie mogli na taki krok. Ani Jelcyn, ani
nikt z jego otoczenia nie chcia by wspuczestnikiem przestpstw przeciw
ludzkoci. Musieli wobec tego wykombinowa niezrczny i karkoomny dowcip dowie, e KPZR zastpia pastwo" i dlate
13
Wieczemiaja Moskwa", 15 stycznia 1992 r., Biez sroka dawnosH, A.
Mielesznikow, doktor praw, Rossijskaja Gazieta" 30 czerwca 1992 r. Biez
sroka dawnosti.
95

Noc po bitwie, naley do maruderw

go jest niekonstytucyjna. Nie przestpcza, uchowaj Boe! Trybuna surowo
zabrania uywania takiego wyraenia - to by przecie Trybuna Konstytucyjny, nie
majcy kompetencji do prowadzenia ledztwa w sprawie o przestpstwo.
Rzecz jasna, reprezentanci KPZR w peni wykorzystali saboci takiego stanowiska.
W dniu otwarcia rozprawy Prawda" powicia jej ca pierwsz stron,
zamieszczajc wypowiedzi czonkw druyny prezydenckiej z czasw, kiedy byli
funkcjonariuszami partyjnymi, dla porwnania - ich wypowiedzi z ostatnich dni, a
wszystko to pod ogromnym tytuem:
PANOWIE! KIEDY MWILICIE PRAWD? WCZORAJ CZY DZISIAJ?"
Tacy te byli w wikszoci wiadkowie strony prezydenckiej - wszyscy jak jeden
m ongi czonkowie partii, a niektrzy nawet jej wodzowie. Dlatego sympatycy
KPZR wybrali bardzo sprytn, jak im si wydawao, taktyk i zadawali dosownie
wszystkim jedno i to samo pytanie: Czy uwaacie, e wszyscy czonkowie partii
ponosz odpowiedzialno za jej dziaania?" I c mona odpowiedzie tym byym
partyjniakom? Nikt nie chcia dzieli odpowiedzialnoci ze swoj by parti.
Aha - triumfowali kapezeterowcy - ale partia to przede wszystkim 18 milionw
czonkw, a nie garstka przywdcw."
I triumfalnie wycigali swoich wiadkw - prowincjonalnych partyjniakw, ktrzy
pod przysig (cakiem szczerze) przekonywali sd, e w adnej antykonstytucyjnej
dziaalnoci nie brali udziau. Jasne, czonkowie KPZR obwodu woogodzkiego nie
zajmowali si ani midzynarodowym terroryzmem, ani agresj na ssiednie kraje,
ani nawet przeladowaniem dysydentw. Zajmowali si niwami i wykonaniem
planw picioletnich.
Ponadto - bd co bd s przecie dialektykami - przedstawiciele KPZR dowodzili,
e partia zmienia si cakowicie po ostatnim kolejnym zjedzie/plenum/rezolucji,
potpiajcych dziaalno w przeszoci. To znaczy, nie moe ponosi adnej
odpowiedzialnoci za przeszo. Tak, zamordowano kilkadziesit milionw za
Stalina, to by bd, ale przecie XX zjazd potpi t praktyk. I Chruszczow, i
Breniew w swoim czasie narobili gupstw, lecz ich te pniej potpiono. Ostatnim
razem wszelk praktyk" potpili ju w 1991 roku i jakby narodzili si na nowo.
Teraz tylko y i dziaa - a tu zakaz, nie wiadomo za co i dlaczego...
Argument, zdawaoby si, zupenie niedorzeczny, lecz i na niego strona
prezydencka" nie znajdowaa sensownej odpowiedzi. Bo i oni, wychowani na
materializmie dialektycznym, uwaali dzi, e po opuszczeniu partii i potpieniu jej
nie dalej jak rok czy dwa lata temu, nie ponosz ju adnej
96

Prosz wsia, sd idzie'.

odpowiedzialnoci za przeszo. I to do tego stopnia, e uwaali, i maj teraz
prawo osdza i oskara swoich mniej obrotnych kolegw. Nic dziwnego, e tak
im by potrzebny mj udzia i jeszcze dwch czy trzech wiadkw spord
dysydentw: nie bylimy skrpowani partyjn dialektyk i odpowiadajc na pytania,
moglimy mwi to, czego nikt z nich nie mg powiedzie.
Zreszt ju sama nasza obecno nadawaa pewien sens temu, co si dziao. Jeeli
nawet nie rozumieli, to czuli to wszyscy, rwnie sdziowie i kapezeterowey,
zwracajcy si do nas z niezwykym szacunkiem. Irytowao to wyranie niektre
osoby z druyny prezydenckiej, chocia chyba nie uwiadamiali sobie oni przyczyn
uczucia dyskomfortu. Jeden z nich, bez adnego zwizku z wczeniejsz rozmow i
bez najmniejszej aluzji z mojej strony, poinformowa z dum, e opuci
demonstracyjnie parti pierwszego dnia puczu", 19 sierpnia, sdzc chyba, e
zadziwi mnie swoj odwag. Inny przy jakiej okazji dugo opowiada, jak okrutnie
i niesprawiedliwie ucierpia za wolnomylicielstwo: biedak, nie zosta sekretarzem
KC, tylko zesano go na ambasadora" do jednego z krajw zachodnich. To nie byy
nawet mki porodowe sumienia, lecz co w rodzaju smutku w oczach mapy na
widok bezogoniastego, wyprostowanego krewniaka.
Ciekawe jednak, e i uczestnicy, i widzowie tej farsy traktowali to wszystko bardzo
powanie. Ani cienia ironii, najlejszej aluzji, e zdaj sobie spraw z absurdalnoci
sytuacji. Kadego ranka przed budynek Trybunau cigay powstrzymywane przez
kordon milicji gromady ludzi: z czerwonymi szmatami na jednym kocu, z
trjkolorowymi na drugim. Sala bya zatoczona przez pras i kibicw. Na prawo od
przejcia - strona" KPZR, na lewo - strona prezydenta". I niech Bg broni si
pomyli, usi po niewaciwej stronie. Byli sekretarze KC, czonkowie politbiura,
ludzie jeszcze niedawno rzdzcy losami wiata oraz ci, ktrzy o tych losach
decydowali dzisiaj, siedzieli godzinami w dusznej sali i suchali w napiciu. Co
spodziewali si usysze, jak prawd odkry dla siebie?
Powoani na wiadkw, drobiazgowo i gupio zaprzeczali, niecierpliwili si,
wymylali jak niedowiadczeni zodziejaszkowie, przyapani na gorcym uczynku.
Potny niegdy Ligaczow, osaniajc rk ucho, eby lepiej sysze, przez cay
trwajcy wiele tygodni proces siedzia pochylony do przodu, w pozycji bardzo
niewygodnej nawet dla kogo modszego. Czyby ten stary grzyb jeszcze czego nie
wiedzia o swojej partii? Byy czonek politbiura Dzasochow wykrca si jak
dzieciak, nie przyznajc si do swego podpisu pod dokumentem. Czy naprawd nie
mg wymyli bardziej przekonujcej wymwki? Wezwany z Niemiec Falin wi
si jak w. A byy
97

Noc po bitwie naley do maruderw

to postacie nie byle jakie, widziaem ich podpisy pod strasznymi dokumentami i
decyzjami, ktre kosztoway ycie wielu ludzi. Wyobraaem ich sobie jako
podstpnych, wszechpotnych zoczycw, a tymczasem okazali si po prostu
gupcami, niedouczonymi jkaami, ktrzy potrafili myle tylko stereotypami z
Prawdy".
Ale i strona prezydencka" bya niewiele lepsza. Moe nieco inteligentniejsza,
troch lepiej wyksztacona, ale te tylko powierzchownie. I na widok tej parady
sowieckiej elity" mimo woli przypomniaem sobie stary kawa jeszcze z lat
szedziesitych, o tym, e trzy kategorie biologicznie s nie do pogodzenia w
jednym czowieku: rozum, uczciwo i partyjno. Czowiek mg by albo
mdrym draniem, albo debilnym ortodoksem. I tak wanie rozeszy si ich drogi,
kiedy nastpi kryzys reimu: podczas gdy mniejszo klinicznych idiotw
maszerowaa nadal pod czerwonymi sztandarami, cyniczna wikszo szybciutko
przeksztacia si w reformatorw", demokratw", nacjonalistw",
zwolennikw wolnego rynku". Dla nich wydarzenia w Rosji nie oznaczay ani
rewolucji, ani wyzwolenia od totalitarnego ucisku, ani tym bardziej upadku ideaw,
stwarzay natomiast moliwo byskawicznego przyspieszenia kariery,
przeskoczenia z miejsca kilku stopni starej hierarchicznej drabiny. Czy dla
sekretarza KC do spraw propagandy wasalnej Ukrainy Krawczuka nie bya kuszca
perspektywa zostania prezydentem suwerennego mocarstwa jdrowego? Albo dla
redaktora dziau ekonomicznego Prawdy" Gajdara stanowisko premiera Rosji?
1 co za rnica, jak to si teraz nazywa - demokracja czy socjalizm? Dla nich, nigdy
nie wierzcych w nic, prcz swych przywilejw, demokracja" oznaczaa w istocie
nowe moliwoci oszustwa, a gospodarka rynkowa" -jedynie k o r u p c j . Tote
kad indywidualn inicjatyw bd tumi pod pretekstem walki z korupcj,
natomiast ich wasna korupcja zawsze znajdzie usprawiedliwienie w potrzebach
rynku". Uczepiwszy si wadzy kurczowo, po leninowsku, nigdy nie pozwol na
powstanie czego nowego, prcz jednego - nowej mafii zamiast starej.
Rzeczywicie, nawet miesic nie min od sierpniowego puczu", kiedy nowa
demokratyczna" wadza przeprowadzia si na Kreml, zaja budynki KC na
Starym Placu, przesiada si do kremlowskich limuzyn, zainstalowaa na
specdaczach i w specmieszkaniach, przyznaa sobie przywileje korzystania ze
specjalnych lecznic i specjalnych rozdzielnikw. Kradli za tak, jak nikomu nawet
si nie marzyo za Breniewa. I c, chcielibycie, eby teraz oddali to wszystko
mniej obrotnej, gupszej poowie swej dawnej partii?
Takie byo drugie dno procesu w Trybunale Konstytucyjnym, jego ukryty sens.
Jasne wic, e po spdzeniu w sali rozpraw p godziny pierwszego
98

Prosz wsta, sd idzie!

dnia, wicej si tam nie pokazywaem a do chwili, gdy przysza kolej na moje
zeznania. Tymczasem za siedziaem i skanowaem dokumenty w pokoju
wypoczynkowym, gdzie, jeli si chciao, mona byo ledzi przebieg procesu na
monitorze. Czasem przechodziem na drug stron ulicy, do archiwum KC. A kiedy
si zmczyem siedzeniem przy komputerze, szedem na spacer po znajomych od
dziecistwa zaukach, ale niczego nie poznawaem, jakbym si znalaz w zupenie
obcym miecie.
Moskwa wygldaa jak okropna ruina, jak po dugim bombardowaniu przez
lotnictwo strategiczne Stanw Zjednoczonych. Znikny gdzie cae ulice, przecite
jakimi rowami - ni to przeciwczogowymi, ni to wykopami kanalizacyjnymi. Po
obu stronach stay same fasady domw z martwymi otworami okiennymi i na p
zgniymi rusztowaniami. Przez zway obsypanego tynku przebijaa si trawa, a
nawet krzaki. Wida byo, e to wszystko jest zaniedbane ju od wielu lat, zapewne
od chwili, gdy nagle, na skutek jakiego zagadkowego kataklizmu, zamaro tu ycie.
Nie znalazem nawet swojego domu: zosta rozebrany tak jak inne budynki w
naszym kwartale, a na opustoszaym placu wznosi si teraz ogromny generalski
dom epoki pnego imperium za. Tylko gdzieniegdzie ocalay kawaek gzymsu ze
sztukateri z na p zrujnowanej willi albo zardzewiaa krata ogrodzenia
przywoyway w pamici obrazy innego miasta. Przecie to tutaj, uwiadomiwszy
sobie ju w wieku pitnastu lat, w jakim miejscu miaem nieszczcie si urodzi,
yem we wrogim otoczeniu niczym desant wszechwiatowej armii wyzwoleczej,
zrzucony na tyy nieprzyjaciela. Te ulice niy mi si w wizieniu, te zauki i
przechodnie podwrza setki razy ukryway mnie przed KGB, te wille za byy
moimi jedynymi przyjacimi, ktrym mogem cakowicie zaufa.
A moe to wszystko tylko mi si przynio? Nie byo ju ani willi, ani przechodnich
podwrek, ktre by potwierdziy moje wspomnienia. Nie przysza rwnie armia na
odsiecz swemu desantowi. Jak si okazao duo pniej, w ogle takiej nic byo.
Wszystko w moim yciu okazao si zudzeniem. Pozostao jedynie wielkie
zapuszczone cmentarzysko, gdzie, jak wiadomo, grasuje tylko robactwo.
Pozostao te zaenowanie, gorycz, poczucie bezsilnoci i zmarnowanego ycia:
Dlaczego, do diaba, nie potrafilimy zamkn tego rozdziau naszej historii z
wiksz godnoci? Co zaniedbalimy? Gdzie popenilimy bd? A moe nasze
wysiki w ogle byy i beznadziejne, i bezsensowne?

Rozdzia trzeci
Z powrotem w przyszo

1. Na czym polega nasz bd?

Moe si to wyda dziwne, ale duszy czas, to znaczy a do pojawienia si
Gorbaczowa z jego gasnosti" takie rozwizanie sytuacji w Rosji nie wydawao mi
si moliwe. Uwaaem, e krach systemu komunistycznego nastpi jakie dziesi
lat pniej, pod koniec stulecia, a jego przebieg bdzie gwatowniejszy, ni to byo
w rzeczywistoci. Nie wtpiem, oczywicie, e jest nieuchronny, chodzio tylko o
to, kiedy i jak? Przed dziesiciu, pitnastu laty wygldao to na problem teoretyczny.
Przypominam sobie nasze dyskusje w latach siedemdziesitych, zapocztkowane
przez Amalrika i jego ksik Prosuszczestwujet li Sowietskij Sojuz do 1984 goda?
(Czy Zwizek Sowiecki przetrwa do 1984 roku?"), w ktrej autor logicznie i - jak
dzisiaj wida - trafnie opisa rozpad ZSRR na samodzielne republiki. Niewane, e
wedug jego scenariusza przyczyn upadku miaa by wojna z Chinami, ktra nie
wybucha, znacznie waniejsza jest jego gwna teza o starzeniu si reymu i
umacnianiu opozycji (rwnie nacjonalistycznej), co wskazywao, e Z S R R n i e
p r z e t r z y m a p o w a n e g o k r y z y s u . Problem ten podejmoway w gruncie
rzeczy take inne prace z tamtego okresu, poczynajc od Soenicynowskiej
Bodahia tielonok z dubom (Bodo si ciel z dbem") do mojej / powraca wiatr.
Dopiero znalazszy si na Zachodzie zrozumiaem, e byo to zagadnienie znacznie
bardziej aktualne, ni wwczas sdzilimy. To, co my dziki naszym
dowiadczeniom uwaalimy za oczywiste, na Zachodzie traktowano jako
emigranckie urojenia nie tylko mocno dyskusyjne, lecz wrcz absurdalne, co wicej,
niebezpieczne, co na ksztat niezachwianej wiary kubaskich antykomunistw w
atwe zwycistwo desantu w Zatoce wi. Zachd nie raczy traktowa nas
powanie. W najlepszym razie obserwowa nas jak jaki wybryk natury, tak jakby
ichtiolog obserwowa ryb, gdyby ta nagle przem
101

'Z, powrotem u' przyszo

wia, przekonany przy tym, e wie o niej znacznie wicej, ni ona sama potrafi
opowiedzie - jak to zabawnie sformuowa Amalrik.
A wok tego zagadnienia koncentrowaa si polityka Zachodu wobec bloku
sowieckiego, wic jeeli mielimy racj, twierdzc, e reym zwyrodnia tak dalece,
i nie jest w stanie przetrzyma powaniejszych napi, Zachd powinien by je
prowokowa, osabiajc w ten sposb przeciwnika. Tak si zreszt po czci stao na
pocztku lat osiemdziesitych, kiedy to twardsza polityka Reagana i Thatcher (ktra
zbiega si w czasie z kryzysem w Polsce i w Afganistanie) zmusia reym do
wysiku, ktry spowodowa jego zapa.
Jednak zmarnowano jakie dziesi, pitnacie lat. Gdyby Zachd -zgodnie z
naszymi radami - zamiast odprenia zdecydowa si na zaostrzenie stosunkw, i co waniejsze - opanowa metody walki ideologicznej", krach Zwizku
Sowieckiego nastpiby kilkanacie lat wczeniej i z innym skutkiem. W kadym
razie nie byoby wtpliwoci co do tego, kto jest zwycizc, a kto zwycionym, a
rekonwalescencja Rosji przebiegaaby rwnie pomylnie jak w Czechach.
Ale w latach siedemdziesitych byy to tylko marzenia. W rzeczywistoci mona si
byo obawia czego cakiem przeciwnego - cakowitej kapitulacji Zachodu przed
sowieckim potworem. W tej sprawie bylimy jako tako zgodni i w miar moliwoci
demaskowalimy gnuno Zachodu, rnilimy si jednak w pogldach na to, jak
ma przebiega krach reimu.
Gony w tamtych czasach List do przywdcw Zwizku Sowieckiego pira
Soenicyna, napisany pod wpywem ksiki Amalrika, w ktrym po raz pierwszy
poruszony zosta problem o k r e s u p r z e j c i o w e g o od totalitaryzmu do
demokracji, wywoa burz protestw. Dzisiaj wydaje si to zabawne, e atakowano
Soenicyna w istocie tylko za to, e w ogle omieli si zakada, i taki okres
nadejdzie, e zwtpi w moliwo urzeczywistnienia nadziei na niezwoczne
zwycistwo demokracji po dziesitkach lat totalitarnego zniewolenia. Mj Boe,
czeg mu nie zarzucali demagodzy rnego autoramentu, zachodni i emigracyjni:
imputowano mu cigoty monarchistyczne, chomeinizm" i nawet prb
zagarnicia wadzy". W rzeczywistoci za Soenicyn, pochonity badaniami
rewolucji 1917 roku, chcia po prostu zasygnalizowa moliwo powtrzenia w
Rosji podobnego scenariusza (i jak widzimy, by znacznie bliszy prawdy ni jego
oponenci).
Zostaem przypadkowo wcignity do udziau w tej dyskusji. W momencie, kiedy
mnie zwolniono i deportowano, dyskusja przeksztacia si w irytujco absurdaln,
jawn nagonk na Soenicyna. W tamtych czasach stro
102

Na czym polega nasz bd?

nitem od rozwaa o przyszoci, uwaaem, e s nie tylko bezsensowne, lecz
wrcz szkodliwe, poniewa mog skci nasze i tak niewielkie siy. Jaki sens maj
dyskusje o tym, kto przejmie wadz po komunistach, skoro oni nie zamierzaj jej
oddawa, gnoj w wizieniach naszych przyjaci, a cay wiat gotw jest, za
przeproszeniem, da im dupy?
Ale taka ju jest inteligencja, e najbardziej na wiecie ceni sobie moliwo
wypowiedzenia si, jako e to ona jest sol ziemi, a wobec tego niewane, czy to si
odbywa z korzyci czy te z krzywd dla innych, i nikt nie zabroni jej gada do
woli o przyszoci. A w toku dyskusji nieuchronnie dochodzi do wzajemnych
obwinie o przewrotne zamiary, poniewa aden z dyskutantw nie ogranicza si do
meritum sprawy, lecz wystrojony w tog szlachetnoci, usiuje zniszczy
przeciwnika moraln wyszoci swoich celw.
Co gorsza, inteligencja, nagadawszy si o przyszoci, niewtpliwie sformuuje
w i e l k m d r o gadu wszechczasw, mianowicie pogld, e n a l e y s i
powstrzyma od jakichkolwiek dziaa dzi, bo w przeciwnym
r a z i e p o g o r s z y s i s y t u a c j w p r z y s z o c i . Doszo do tego i tym razem,
chocia trudno byoby wymyli co gorszego ni komunistyczna dyktatura. Ale
szczegln cech inteligencji jest wybujaa fantazja, ktra potrafi zrodzi krce
widma". Tak oto nagadawszy si do mdoci i przy okazji oskarywszy Soenicyna
o wszystkie grzechy gwne, panowie ci doszli do wniosku, e niech Bg broni
przed jakimkolwiek dziaaniem, poniewa komunizm moe si przeksztaci w
groniejszego potwora - n a r o d o w y b o l s z e w i z m , d o k t r e g o z m i e r z a
przewrotny Soenicyn.
Szanowny profesor logiki, Aleksander Zinowiew, z waciw swej dziedzinie nauki
bezwzgldnoci owiadczy:
Jeeli jutro bd musia wybiera midzy wadz sowieck a wadz Soenicyna,
wybior t pierwsz."
Nie ma potrzeby mwi, e wniosek ten ze wszech miar odpowiada zachodniemu
establishmentowi, ktry nieustannie podgrzewa t dyskusj. Ostatecznie wadza
sowiecka wyglda cakiem przyzwoicie, a zwalczanie jej nie tylko jest niepotrzebne,
lecz nawet szkodliwe. Co waniejsze - dysydenci si skcili, sami nie wiedz,
czego chc, a wic nie warto zwraca na nich uwagi.
Sowem, chocia staraem si unika udziau w tych bezsensownych poajankach,
musiaem si wtrci chociaby z pobudek praktycznych, by zakoczy szkodliwy
dla nas konflikt. Przykra konieczno, zupenie jak w czasie krwawej wojny, kiedy
wycofuje si cz si z frontu, by zdawi
103

Z powrotem w przyszo
bunt, ktry wybuch na tyach. Teraz kartkujc te stronice (Dlaczego Rosjanie si
kc? - Kontynent" nr 23) z zainteresowaniem czytam, co wwczas, w 1979 roku
ja sam napisaem o okresie przejciowym".
Nie ulega wtpliwoci, e przepowiednie o rychej rewolucji w Zwizku
Sowieckim s bezsensowne, a propagowanie ich jest szkodliwe, podobnie jak
propagowanie terroru. Tylko sentymentalni pisarze mog uwaa, e rewolucje
wybuchaj z powodu ubstwa i zniewolenia, kiedy spoeczestwo zostanie
doprowadzone do ostatecznoci. Nikt nie wie dokadnie, co wywouje rewolucj, ale
ndza i gd skaniaj ludzi raczej do kradziey, do indywidualnego buntu albo do
tpej pokory. W warunkach bezprawia czowiek jest niewiadom swoich praw, jest
zreszt zbyt poniony, by si ich domaga. Zrczny rzd zawsze potrafi pozyska
najzdolniejszych i naj-energiczniejszych spord masy wyizolowanych,
zdesperowanych ludzi. Krtko mwic, to wszystko prowadzi do stagnacji i
rozkadu, jak to si wanie dzieje w Zwizku Sowieckim. Gdyby w tej sytuacji
jakie fantastyczne, zewntrzne siy usuny istniejce struktury administracyjne,
wywoaoby to katastrof, anarchi i wzajemn eksterminacj.
Rewolucje wybuchaj zwykle wtedy, kiedy prawdziwa ndza i bezprawie s ju
spraw przeszoci, ale nawarstwione pokady gniewu i nieufnoci wobec wadzy
czyni kad reform nienawistn i niewystarczajc. W takiej sytuacji
niezdecydowany lub nieudolny rzd - to gwarancja wybuchu rewolucji.
Oczekiwanie od rewolucji sprawiedliwoci i swobd to zdumiewajca naiwno.
Wszelkie spoeczne wstrzsy podrywaj z samego dna spoeczestwa rne mty,
takich, co to dzi niczym, jutro wszystkim*. Rewolucja sprzyja aktywizacji ludzi
najbanalniejszych, njpodlejszych, najbardziej krwioerczych, o silnych,
despotycznych charakterach. Bandyckich hersztw. Po dugiej bratobjczej walce
wadz zdobywa najsprytniejszy i naj-okrutniejszy. Rewolucja bowiem zawsze
koczy si dyktatur, a nie wolnoci i sprawiedliwoci.
Czy taki scenariusz jest moliwy w Zwizku Sowieckim? Niestety tak, ale chyba
nieprdko. Na razie tamtejsza wadza jest jeszcze do krzepka, by si nie godzi na
adne reformy. Nawet okrojone kosyginowskie reformy nie zostay przyjte w
swoim pierwotnym ksztacie. Jest w tym swoista logika. Wadza zdaje sobie spraw,
e istniejcy unikatowy aparat biurokratyczny nie da sobie rady z ywioem, ktry
si rozpta w przypadku przeprowadzenia powaniejszych reform. Nie ma ju
owych dzielnych chopcw z mauzerami, ktrzy potrafili poskromi ywio.
Obecnie reym komunistyczny w ZSRR jest chyba najbardziej konserwatywny w
wiecie. Nawet Chrusz
104

Na czym polega nasz bd?

czow by zbyt rewolucyjny. Na razie nie wida adnych niezaleych si
spoecznych, ktre byyby w stanie wymusi na wadzy reformy.
Trudno okreli, jak dugo potrwa ksztatowanie takich si; to zaley od
postpowania rzdu, sytuacji midzynarodowej i wielu innych czynnikw. W
dzisiejszej sytuacji kopoty gospodarcze nie zmusz wadzy do przeprowadzenia
znaczcych reform. A wic, niestety, nie naley oczekiwa w najbliszym czasie
adnej poprawy sytuacji, nie mwic ju o radykalnych zmianach. W warunkach
oglnej stagnacji i rozkadu mona si jedynie spodziewa powolnego rozwoju
niezalenych si spoecznych. Na razie pojawiy si zaledwie zarysy owych si:
ruchy narodowe, religijne, obywa-telsko-prawne (gwnie inteligenckie), a take
pocztki ruchu robotniczego."
A wic w moim przekonaniu okres przejciowy", czyli przygotowawczy oznacza
walk si spoecznych kraju o niezaleno, walk o to, by stopniowo ogranicza
totalitaryzm i rozszerza demokracj do czasu, kiedy rewolucja bdzie ju
niepotrzebna. Znaczy to, e z mego punktu widzenia ten okres przejciowy ju si
rozpocz."1
Zatem nasze zadanie polegao na rozszerzaniu i umacnianiu tego ruchu, jego
tradycji nieuciekania si do przemocy, na zapewnieniu mu uznania i poparcia na
Zachodzie, by przed decydujcym kryzysem systemu utworzy siy zdolne do
bezbolesnego i bezkrwawego przejcia wadzy. Na tym skoncentrowalimy nasze
wysiki w Zwizku Sowieckim i na emigracji.
Rzecz jasna, nie dao si przewidzie wszystkich sytuacji i wariantw, ale nawet
obecnie, kiedy ju znamy przebieg wydarze, nie dostrzegam adnego racego
bdu w moim rozumowaniu. Pokojowa rewolucja - to w tej sytuacji jedyne
cywilizowane rozwizanie, umoliwiajce uniknicie potwornego rozlewu krwi z
jednej strony i powolnego rozkadu i umierania caego kraju wraz z systemem - z
drugiej. Aby jednak wprowadzi ten scenariusz w ycie, czowiek sowiecki musia
bodaj na chwil przesta by czowiekiem sowieckim. Musia zrezygnowa z
pokusy przystosowania si, pokona lk przed represjami, to znaczy zdoby si na
wysiek i d o k o n a w y b o r u , by zosta po prostu czowiekiem.
1 pewnie tak by si stao pomimo wszelkich represji, gdyby nie gorbaczo-wowska
chytrostrojka", ktr przypuszczalnie - wymylio mdre KC midzy innymi
jako sposb na uniknicie takiego rozwizania. Jednak liczc na moliwo ocalenia
systemu poprzez spnione i poowiczne reformy, KC nadziao si na opisany
przeze mnie scenariusz utraty kontroli nad procesem. To by, rwnie niesawny jak i
jego pocztek, koniec reymu komu nis tyczne
1
Foczemu russkije ssoriatsia?, Kontincnt" nr 23, 1980 r.
105

Z powrotem w przyszo
go, ktry, uwikawszy si w spiski i pucze, skaza kraj na anarchi i rozpad. Stao si
tak, poniewa reformy" Gorbaczowa miay na celu wanie zahamowanie procesu
ksztatowania si owych n i e z a l e n y c h s i s p o e c z n y c h , ktre byyby w
stanie zapewni stabilno w okresie przejciowym.
Nie chodzi o to, e celowo tworzono fikcyjne i kontrolowane organizacje spoeczne,
rne kagiebowskie fronty ludowe" i ultranacjonalistyczne straszaki - na nic si
one nie zday i nie mogy si zda. Reym sta nad grobem, lecz zanim zdech,
zdy popeni ostatni zbrodni: sprostytuowa do reszty kraj pokus atwego
uzdrowienia bez wysiku i ofiar. Powodzenie tego oszustwa, szczeglnie w
rodowisku inteligenckim (ludzie proci z nieufnoci potraktowali podchody
Gorbaczowa), robio jeszcze bardziej przykre wraenie ni pieriestrojkowa" obuda
sowieckich przywdcw. Czego si mona byo po nich spodziewa? Komunici,
jak to komunici, z waciwym sobie tupetem uwaali, e przy pewnej zrcznoci
mona przechytrzy gospodark, ogupi nard, oszuka histori i nim si kto
spostrzee, na wariackich papierach dostpi raju. Rce mi jednak opaday, kiedy
widziaem, jak ochoczo uwierzya w moliwo odgrnego" ratunku inteligencja.
Jak si mg znale w Rosji chocia jeden czowiek, ktry by nie zdawa sobie
sprawy, e to wanie ta partia, tonca w korupcji, zakamaniu i zbrodniach,
zaprowadzia kraj w lepy zauek? Czyby jeszcze kto nie rozumia, e partia ta, od
pwiecza starannie dobierajca do swoich szeregw karierowiczw i aferzystw,
nie moe zainicjowa odnowy? Czyby nie byo jasne, e kraj doprowadzony przez
komunistw do katastrofy naley przede wszystkim ratowa p r z e d n i m i, a nie z
nimi?
Nie, nie, ludzie oczywicie wszystko rozumieli. Wszystko przedyskutowali w
moskiewskich kuchniach, jeszcze w latach szedziesitych. Po prostu inteligencja
spord wszystkich grup spoecznych w Zwizku Sowieckim bya najbardziej
skurwiona, najlepiej obaskawiona i podobnie jak profesor Zinowiew wolaa wadz
sowieck (chocia urgaa jej na rne sposoby). A tu prosz, co za szczcie gospodarz zarzdzi wolno prasy - mona si wreszcie wypowiedzie. Czy nie
zasuy na pochway?
Sowem, podziwiajc zrczno przywdcw, ktrzy nawet o krok od katastrofy
potrafili skleci blok komunistw i bezpartyjnych" (w dodatku na gruncie
nastrojw antykomunistycznych!), nie mona byo jednak przeoczy faktu, e
rosyjska inteligencja wbrew nakazom Czechowa nie wycisna z siebie niewolnika
ani po kropelce, ani strukami. W kadym razie udao si j bez trudu usidli
obietnic gasnosti", podobnie jak Leninowi udao si usidli margines spoeczny
hasem rabuj zrabowane". Bezpodstawne
106

Na czym polega nasz bd?

pogrki o powrocie byych panw" czynia jednych i drugich posusznym
narzdziem w rkach komunistycznych manipulantw. Grzech pierworodny
gorbaczowowskich swobd" polega na tym, e byy one d a r o w a n e . A
podarunek to nie trofeum, podarunek to jakby rzecz skradziona: mona go zawsze
odebra i przy okazji przyoi. Co tu myle o alternatywnych rozwizaniach wane, by pan nie wrci i nie spuci lania.
Czyli, by uy odpowiedniego na t okazj argonu, gorbaczowowska gasnost"'
skurwia inteligencj znacznie gbiej ni breniewowska cenzura. Byo podle, ale
spoeczestwo zachowao jakie takie kryteria przyzwoitoci, zasady higieny
moralnej, dziki czemu byli jeszcze zdrowi moralnie ludzie, a ten, ktry si zarazi,
sam zdawa sobie z tego spraw i inni o tym wiedzieli. Teraz nastay czasy
szczeglnie obrzydliwe, kiedy ju nie dao si odrni chorego od zdrowego, a
wszelkie kryteria zostay zoone w ofierze ratowaniu pieriestrojki" przed
mitycznymi konserwatystami". Nastpia totalna jewtuszenkoizacja inteligencji i
powszechna miedwiediewizacja kraju. Wszyscy si zabrali do wielkiej polityki,
przyzwoici ludzie zniknli z pola widzenia, a czyny sprzeczne z sumieniem zaczto
nazywa politycznymi kompromisami". Wszyscy si naraz odmienili i
pomaszerowali z transparentem: Nie kama wicej, nawet za cen prawdy!" I oto
wczorajszy oprawca zachwyca si wasnym liberalizmem, a wczorajszy libera jest
gotw uy siy.
Takiemu rozwojowi sytuacji sprzyjao oczywicie bezwzgldne poparcie, jakiego
Zachd udziela Gorbaczowowi, skutkiem czego w kraju zapanowa zamt. Na tym
etapie kryzysu dla ogromnej wikszoci ludzi, nie przyzwyczajonych do
samodzielnego mylenia, zdanie Zachodu", czyli zdanie zachodniego
establishmentu byo rwnie bezdyskusyjne, jak Biblia dla osoby wierzcej. Skoro
Zachd uzna Gorbaczowa za bohatera, a jego pieriestroj-k" - za demokracj, kt
by si w Rosji odway dyskutowa z tak ocen?
A na Zachodzie take nie brakowao chtnych do wierzenia w bajki Gorbaczowa.
Albo przynajmniej chwalcych odnowicieli" za pilno. Wszak ci ludzie nie
szczdzili wysiku, zburzyli berliski mur, wycofali wojsko z Afganistanu,
anulowali artyku 6 Konstytucji, wydali Archipelag GUag i nawet w ostatnich
latach nikogo nie wsadzili do wizienia. Czego jeszcze mona sobie yczy?
- Pan tyle przez nich wycierpia - mwiono mi - e nie potrafi si zdoby na
obiektywizm. Przecie istnieje jaka granica, po ktrej przekroczeniu wadza
sowiecka przestaje by wadz sowieck, a komunici -komunistami, wic pask
wrogo powinna zastpi yczliwo.
Co miaem na to odpowiedzie? Jak wytumaczy ludziom, ktrzy nigdy
107

Z powrotem w przyszo
nie zaznali tego reymu, e komunizm nie jest ustrojem politycznym, nie jest nawet
zbrodni, lecz jak swoist chorob zakan, jak epidemia dumy. Nie mona si
na dum obraa, nie mona si z ni pokci ani pogodzi, mona tylko
zachorowa albo nie. Dumy nie sposb wic przebudowa" czy zreformowa,
trzeba si z niej wyleczy, wytywszy ca swoj wol ycia. Ten za, kto przesta
j zwalcza, wpad w apati, z reguy nie ma szans na przeycie.
Szalona euforia, ktra ogarna Zachd, zniweczya ostatni szans na zwycistwo
nad komunizmem, a wraz z ni - szanse Rosji na odzyskanie zdrowia. To tak, jakby
pod koniec drugiej wojny wiatowej alianci zamiast da bezwarunkowej
kapitulacji" nazistowskich Niemiec, zadowolili si ich pieriestrojk", czyli pewn
liberalizacj ustroju. Co bymy mieli dzi w Europie? Z pewnoci nie byaby to
demokracja, lecz - jak to si elegancko dzisiaj mwi o byych krajach
komunistycznych - okres posttota-litarny". Marszaek Ptain byby bohaterem jako
zbawca Francji", a uczestnicy Ruchu Oporu zostaliby obwoani
nieodpowiedzialnymi awanturnikami, ktrzy tylko utrudniali ycie reformatorom"
z Vichy.
Skutki byy katastrofalne. Przede wszystkim sprzyjao to rozamowi w naszym
ruchu, popchno bowiem jego cz z Sacharowem na czele ku samobjczemu
sojuszowi ze zwolennikami pieriestrojki". I oto byy wizie polityczny Gleb
Jakuszyn zacz nawoywa wyborcw do oddania gosw na byego generaa KGB
Kaugina, ktry w swoim czasie organizowa morderstwa dysydentw. Jak w takiej
sytuacji odrni prawdziwego demokrat od gorbaczowowskiego kommutanta"?
Nigdy nie zapomn, jak wiosn 1989 roku, otwierajc posiedzenie swego
marionetkowego parlamentu, Gorbaczow szerokim gestem zaprosi na trybun
Sacharowa, osaniajc w ten sposb cae swoje zakamanie, wszystkie manipulacje i
falsyfikacje rozpadajcego si reymu:
- Pan pozwoli, Andrieju Dmitriewiczu...
Dotd mam przed oczami t scen, ktra oznaczaa haniebny koniec tego
wszystkiego, co byo treci mego ycia. Runy w gruzy wyniki blisko trzydziestu
lat pracy, majcej na celu stworzenie n i e z a l e n y c h s i s p o e c z n y c h . I
chocia Sacharow - oddajmy mu sprawiedliwo -uwiadomiwszy sobie pod koniec
ycia swj bd, usiowa stworzy parti opozycyjn i nawet nawoywa do
obywatelskiego nieposuszestwa wobec reymu Gorbaczowa, byo ju za pno.
Co si za tyczy Zachodu, to jego stosunek do pieriestrojki" nie by ani
przypadkowy, ani nowy. Wprost przeciwnie, by kontynuacj caej jego polityki
wschodniej" w okresie poststalinowskim, kiedy to popierano mity
I 14

Na czym polega nasz bd?

czne gobie" (to znaczy reformatorw", liberaw") w politbiurze, ktrych nikt
nie potrafi wskaza. Natomiast wszystkich nas, ludzi, ktrzy rzeczywicie walczyli
z reymem, pogardliwie wrzucano do humanistycznego kosza". Do dobrego tonu
naleao wspczu nam, biednym ofiarom", jednoczenie szermujc nasz
sytuacj dla usprawiedliwienia polityki majcej na celu udobruchanie
komunistycznego potwora: patrzcie, co moe si sta tym ludziom, jeeli nie
wesprzemy liberaw" na Kremlu.
Zachd nie chcia nas uzna nie tylko za swoich partnerw, sojusznikw w walce,
lecz nawet za onierzy, po prostu przyrwnywa nas do cywilw przypadkowo
skrzywdzonych podczas dziaa wojennych. Z onierzy cakiem wiadomie
przeksztacono nas w zakadnikw, bo inaczej trzeba by byo przyzna, e
rzeczywicie toczy si wojna.
Co wicej, ci spord nas, ktrzy znaleli si na Zachodzie, wiedz, jak presj
stosowa tutejszy establishment, pragnc posuy si nami w swojej ugodowej
polityce wobec komunistycznego reymu. No i prosz - to, czego nie udao si
osign KGB pomimo wizie i wariatkowa", osigali niekiedy tutejsi sojusznicy
dziki kontraktom, grantom, umoliwieniu publikacji, a zwaszcza pokus
zaakceptowania przez zachodnie rodowiska intelektualne.
Nie bya to zwyka gupota" ani naiwno zachodnich elit, lecz celowa,
konsekwentna polityka zmierzajca do zapewnienia s t a b i l i z a c j i w wiecie,
stabilizacji za wszelk cen, nawet za cen zdrady. Uznano, i najwikszym
zagroeniem dla ludzkoci nie jest ani ideologia komunistyczna, ani agresywny
charakter reymw komunistycznych, ani nawet ich rakiety jdrowe wycelowane w
zachodnie miasta, lecz moliwo ich d e s t a b i l i z a c j i , rozpadu. Na skutek takiej
polityki Jugosawia przeksztacia si w Liban, a Rosja - w Nigeri. A to zaledwie
pocztek...
Teraz, kiedy historia wydaa wyrok, nie musz ju udowadnia, kto mia racj.
Pomimo akcji ratowniczej caego wiata, ustrj komunistyczny run, potwierdzajc
to, o czym ryba usiowaa opowiedzie ichtiologowi: e ustrj komunistyczny
zramola i jest niereformowalny, e mona (i trzeba) go zlikwidowa, a
niebezpieczestwo wojny jdrowej zniknie wraz z jego likwidacj. Zniknli, nie
wymyliwszy socjalistycznego modelu rynku", tak bardzo kochani przez Zachd
komunistyczni reformatorzy wraz ze swoimi pokojowymi Nagrodami Nobla. Kto
dzisiaj o nich pamita? Pozosta jednak wyniszczony kraj bez przyszoci, bez
jakichkolwiek widokw na ratunek, kraj, w ktrym na gruzach minionego ycia
grasuj bandy maruderw, a wielomilionowe tumy zuboaych mieszkacw
ponuro drepcz wok ruin swoich domw. Nie ma w ich oczach nie tylko skruchy,
lecz nawet
109

Z, powrotem w przyszo
bysku myli, wiadczcego o wysiku, by zrozumie to, co si wydarzyo; jest tylko
tpe zdumienie i strach ludzi, ktrzy przeyli trzsienie ziemi: Dlaczego? Za co? A
byo tak dobrze..." Dopki nie zrozumiej, e prcz nich samych nie zawini nikt,
s a m i b o w i e m w y b r a l i s w j l o s , dopki dopatruj si przyczyn swego
nieszczcia w oglnowiatowym spisku, w knowaniach obcych si, w mistycznym
zrzdzeniu losu, dopty nie wezm spraw w swoje rce, nie zaczn nowego ycia i
bd wiecznie czeka na pomoc, na zmiowanie, na cud.
Pozostao jeszcze z a k a m a n i e , megatony kamstw, wyprodukowanych w cigu
pwiecza przez establishment na wasne usprawiedliwienie; te zway kamstw
niedugo uniemoliwi oddychanie. Pozosta wreszcie sam establishment,
nomenklatura kolaborantw, Petainw i Quislingow zimnej wojny" wszystkich
odcieni i formatw, na Wschodzie i na Zachodzie, ktrzy wci jeszcze krzepko
dzier wadz. I dopki nie zostanie ujawniona caa prawda, dopki nie zapadnie
wyrok, dopki pozostaje otwarty ten rozdzia naszej historii, dopty nie nastpi
uzdrowienie. Dusze obcione takimi grzechami nie znajd miejsca ani w raju, ani
w piekle.
2. ZacLzne czasy
Z czasw stalinowskich skopiowaem dla zilustrowania tamtej epoki tylko
kilkanacie dokumentw, szczeglnie bulwersujcych i cynicznych. Dotyczyy
gwnie tamocigu mierci, dziaajcego nieprzerwanie i planowo, jak cay
sowiecki przemys. I chocia wikszo tych historii znamy z ksiek i opowiada,
niektre z tych dokumentw nawet mnie zaszokoway swoim powszednim, e tak
powiem, okruciestwem. Co innego bowiem wiedzie, a co innego widzie podpis
Stalina - jeden niedbay zakrtas skazujcy na mier 6600 ludzi.2
Skala socjalistycznych przeobrae w kraju bya tak wielka, e jednostki nie
interesoway przywdcw. Liczono w tysicach, dziesitkach tysicy, w
kategoriach". Zgodnie z obowizujcym w socjalizmie zwyczajem republiki,
obwody i okrgi meldoway Moskwie o wykonaniu planu (limitu") likwidacji
wrogw ludu (tak jakby to by plan produkcji zboa czy mleka)
2
Notatka Stalina bez numeru, prawdopodobnie 1938 r.
110

Zaciszne czasy
i prosiy o zezwolenie na dalsz ponadplanow prac, demonstrujc w ten sposb
swoj gorliwo.3
Szyfrwka
nadana o 22.11
4 lutego 1938 r. Data wpywu do KC WKP
4.02.1938 r., godz. 23.50 Wch. Nr 95/Sz
Moskwa, KC WKP(b) na rce tow. Stalina Trjka zakoczya prace, zgodnie z
limitem w obwodzie skazano 9600 elementw kuackich, eserowskich, powstaczych
i innych antysowieckich. Dodatkowo wykryto elementy kuacko-biaogwardyjskie
uprawiajce dziaalno wywrotow, cznie na terenie obwodu zewidencjonowano
okoo 9 tysicy kuackich antysowieckich elementw.
Obkom prosi o wyznaczenie dodatkowego limitu: w kategorii pierwszej -3 tysice, w
kategorii drugiej 2 tysice i o sprolongowanie terminu wykonania do 20 marca.
Sekretarz Obkomu WKP(b) J. Kaganowicz
Przywdcy, wyraziwszy po naradzie zgod na kontynuacj odstrzau, udawali si
pewnie do Teatru Wielkiego, by spdzi kulturalnie czas ogldajc Jezioro abdzie.
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Wszechzwizkowa Komunistyczna
Partia (bolszewikw) cile tajne
Komitet Centralny P 58/67
17 lutego 1938 r. tow. Filipowski
Wycig z protokou posiedzenia Biura Politycznego KC WKP(b) nr 58 Uchwaa z
dnia 17 lutego 1938 r.
67. Sprawa NKWD
Dodatkowo zezwoli NKWD Ukrainy na dokonanie aresztowm kuackich i innych
antysowieckich elementw i rozpatrzy ich sprawy na trjkach, zwikszywszy limit
dla NKWD USRS o trzydzieci tysicy.
Sekretarz KO
3
Szyfrogram sekretarza Komitetu Okrgowego J. Kaganowicza do Stalina z 4
lutego 1938 r. Wch. Nr 95/Sz.
4
Decyzja Biura Politycznego P 58/67 z 17.02.1938 r.
111

Z powrotem w przyszo
W skad specjalnych trjek wchodzili zazwyczaj pierwszy sekretarz obkomu
(komitetu krajowego lub KC komunistycznej partii republiki), szef odpowiedniego
zarzdu NKWD i prokurator obwodu (kraju, republiki). Trjka, rzecz jasna, nie bya
w stanie wykona pracy o takim zasigu. Na przykad: tylko w 1938 roku limity
zwikszano kilkakrotnie, terminy przeduano i istniao niebezpieczestwo, e caa
ta krwawa jatka wymknie si spod kontroli. Wreszcie, ju w listopadzie, z rozkazu
Stalina przerwano dziaalno trjek i nowe sprawy zaczto kierowa do sdw (P
64/22 z 15.li.1938).9
Trudno sobie wyobrazi, by ludzie, ktrzy przeyli to wszystko -zarwno oprawcy,
jak i ofiary - mogli pozosta przy zdrowych zmysach. Czy zreszt mona odrni
jednych od drugich? Oto na przykad w padzierniku 1937 roku Frenkiel informuje
Jeowa o zakceniach" w pracy tej machiny":
Przed kilku dniami w jednym z kochozw w rejonie kuznieckim kochonicy
zoyli skarg na rce instruktora obkomu, e nieopodal kochozu w nocy dokonano
zbiorowej egzekucji. Po zbadaniu sprawy okazao si, e w lesie w nocy na
podstawie wyroku Ujki specjalnej rozstrzelano 8 wrogw ludu. Zwierzchnik
Rejonowego Zarzdu NKWD, dzie wczeniej wykluczony z partii za kontakty i
wspprac ze zdemaskowanymi wrogami ludu, dopuci si aktu prowokacji, nie
wydajc polecenia, by rozstrzelanych pogrzebano.
Zwierzchnika tego aresztowano. Rozstrzelanych wrogw ludu zakopano.
Z powodu niedostatecznej ochrony pomieszcze kujbyszewskiego zarzdu NKWD
miay miejsce dwa przypadki, kiedy przesuchiwani wrogowie ludu wyskoczyli
przez okno, jeden z nich wypad na ulic i zabi si.
Nie podejmuj si ustalenia liczby zamordowanych przez nich ludzi - nie znalazem
wykazw rozstrzelanych - ale z meldunku Berii i Wyszyskiego przedstawionego
Stalinowi w lutym 1939 roku7 wynika, i,,od, 1927 roku trjki i OSO
OGPU-NKWD skazay tylko na wizienie i zesanie 2 1 0 0 0 0 0 osb, nie liczc
dorobku sdw i trybunaw, ktre zapewne rwnie dziaay bez wytchnienia, a
take masowych wywzek kuakw" w okresie kolektywizacji.
5
Decyzja Biura Politycznego P 64/22 z 15 listopada 1938 r.
6
Referat A. Frcnkiela dla N. Jeowa datowany na padziernik 1937 r. Data
niewyrana.
7
Referat . Berii i A. Wyszyskiego dla Stalina Nr 530/B z 5 lutego 1939 r.
odnoszcy si do decyzji Biura Politycznego P 1/183.
112

Zaciszne czasy
Lata 1937-1938 zyskay taki rozgos tylko dlatego, e represje dotkny wwczas
dziaaczy komunistycznych. Ludzi niszej kondycji nie rozpieszczano take w
innych latach. Ich losu nie zagodzia nawet wojna: przypomnijmy, e w latach
wojny deportowano cae narody, a miliony jecw wojennych z niemieckich
obozw trafiy do obozw sowieckich. Mniej znany jest fakt, e represjami
podsycano take ducha bojowego wrd oniery.
Od wybuchu wojny do 10 padziernika br. Oddziay Specjalne NKWD dziaajce
na tyach zatrzymay 657 364 wojskowych, przebywajcych poza swymi
jednostkami, a take dezerterw z frontu" - meldowa swemu szefowi Berii zastpca
szefa Wydziau Specjalnego NKWD komisarz NKGB Mil-sztejn.*
Wrd aresztowanych przez Oddziay Specjalne s:
szpiedzy - 1505
dywersanci - 308 oskareni o tchrzostwo i szerzenie paniki - 2643
dezerterzy - 8772
oskareni o szeptan propagand - 3987
oskareni o samookaleczenie - 1671 (...)
cznie - 25 878
Na podstawie decyzji Oddziaw Specjalnych oraz wyrokw Trybunaw Wojennych rozstrzelano 10 321 osb, z tego publicznie 3 321."
Dziao si to wszystko w pierwszych trzech miesicach wojny, w pobliu frontu.
Dla czekistw zreszt wszdzie by front, na caym obszarze rozlegego kraju, a
wyrafinowanie ich metod doprowadzono do absurdu. Wiele ich operacji"
zdemaskowano dopiero w 1956 roku, podczas tak zwanej odwily, kiedy komitet
kontroli partyjnej bada sprawy niewinnie represjonowanych czonkw partii. Oto
dla ilustracji jedna z takich spraw9:
8
Informacja zastpcy naczelnika Wydziau 00 NKWD ZSRR komisarza
bezpieczestwa pastwowego 3 rangi Milsztejna z padziernika 1941 r. dla
komisarza spraw wewntrznych ZSRR, generalnego komisarza
bezpieczestwa pastwowego L. Berii, bez numeru.
9
Notatka zastpcy przewodniczcego Komitetu Kontroli Partyjnej przy KC
KPZR I. Bojcowa i zastpcy kierownika Wydziau Administracyjnego KC
KPZR W. Zootuchma z 26 wrzenia 1956 r. na posiedzenie Sekretariatu KC
KPZR Nr St-1061 z 4 padziernika 1956 r.
113

Z powrotem w przyszo
Stwierdzono, i w 1941 roku za zgod kierownictwa NKWD ZSRR chaba-rowski
zarzd NKWD zorganizowa w odlegoci 50 kilometrw od Chabaro-wska, w
rejonie wsi Kazakiewicze w pobliu granicy z Manduri, pozorowan stranic
sowieckiej stray granicznej, Mandurski graniczny posterunek policyjny" oraz
Powiatow japosk misj wojskow", ktrym nadano kryptonim Myn".
Imitacja tych placwek - stranicy sowieckiej stray granicznej oraz stranic
japoskich - granicznej i wywiadowczej - miay wedug pomysu pracownikw
NKWD suy sprawdzaniu lojalnoci obywateli sowieckich podejrzanych
0 wrog dziaalno.
W rzeczywistoci jednak pomys ten powanie wypaczono i zamiast posuy do
walki z rzeczywistymi wrogami, zosta on wykorzystany do zncania si nad
niewinnymi sowieckimi obywatelami.
Byy szef chabarowskiego zarzdu NKWD Gogolidze i byy szef 2 Zarzdu NKWD
ZSRR Fiedotow posuyli si mynem" w celach antypastwowych, a mianowicie
do fabrykowania oskare przeciwko ludziom sowieckim.
Sprawdzanie" w sawetnym mynie" wygldao nastpujco: osobie podejrzanej o
szpiegostwo lub dziaalno antysowieck polecano wykona za granic zadanie
rzekomo wyznaczone przez NKWD. Po uzyskaniu zgody podejrzanego" na
wykonanie tego zadania odgrywano przerzut tej osoby z rzekomej sowieckiej
stranicy na terytorium Mandurii i aresztowanie jej przez japoski patrol.
Nastpnie aresztowanego" przewoono do budynku japoskiej misji wojskowej",
gdzie go przesuchiwali funkcjonariusze NKWD wystpujcy jako agenci wywiadu
japoskiego i rosyjscy emigranci biaogwardzici. Przesuchanie miao na celu
wymuszenie na przesuchiwanym" przyznania si do wsppracy z wywiadem
sowieckim"; odbywao si w szczeglnie cikich warunkach, majcych na celu
moralne zaamanie delikwenta, stosowano te rnego rodzaju groby i metody
fizycznego nacisku.
Wiele osb, podstpnie wcignitych w t intryg, sdzc, e rzeczywicie znajduj
si na terytorium wroga i w kadej chwili grozi im fizyczne unicestwienie,
opowiadao funkcjonariuszom NKWD, udajcym Japoczykw, o swoich
zwizkach z organami NKWD i o zleconych im zadaniach, ktre mieli wykona w
Mandurii. Niektrzy z nich, zastraszeni, pod wpywem przymusu fizycznego
przekazywali pewne informacje o Zwizku Sowieckim.
Po zakoczeniu przesuchania, trwajcego niekiedy kilka dni i nawet tygodni,
funkcjonariusze wywiadu japoskiego" przewerbowywali zatrzymanych"
1 przerzucali ich na terytorium Zwizku Sowieckiego z zadaniem wywiadowczym.
Fina tej prowokacyjnej zabawy polega na tym, e organy NKWD
114

Zaciszne czasy
aresztoway sprawdzanego", a nastpnie OSO skazywao go jako zdrajc ojczyzny
na wieloletnie wizienie albo na rozstrzelanie.
W ten sposb w latach 1941-1949 w mynie" przemielono" 150 osb i chocia po
latach zostay one zrehabilitowane (wikszo pomiertnie), a ca t zbrodnicz
awantur w czasach chruszczowowskiej odwily potpiono jako dziaalno
antypastwow, aden z czekistw powaniej nie ucierpia. Wikszo z nich
wysano na emerytur, nawet generaa Fiedotowa, wynalazc tego diabelskiego
myna i jego wieloletniego kierownika, ukarano jedynie po linii partyjnej". Nie ma
w tym nic dziwnego, skoro w praktyce wszystkie wadze w kraju byy w taki czy
inny sposb obcione udziaem w stalinowskich" represjach, poczynajc od
wczesnego szefa KGB, generaa Sierowa (ktry mia bezporedni zwizek z
chabarowskim mynem"'"), a na samym Chruszczowie koczc.
Nawet Breniew, ktry stosunkowo pno zrobi karier, w ostatnich latach rzdw
Stalina zdy wzi udzia w oglnokrajowej jatce. Powoany w 1950 roku na
pierwszego sekretarza KC Modawii, czym prdzej poprosi o dodatkowy limit" na
odstrza wrogiego elementu. W tym okresie walka klasowa" znacznie osaba, pole
do popisu byo niewielkie. Pozostay jedynie aosne niedobitki, cudem ocalae po
wczeniejszych czystkach: okoo 735 rodzin kuackich (2382 osoby), 735
pojedynczych kuakw", a prcz tego sekciarze - 850 rodzin wiadkw Jehowy,
400 rodzin innocentystw oraz adwentyci dnia sidmego, zielonowitkowcy i
adwentyci - cznie okoo 6000 osb. Niewiele, ale wystarczyo, by wykaza
czujno.11
Jak wic widzimy, kadry byy stalinowskie, tote nie byo potrzeby obawia si
szczeglnych kar za przypadki naruszenia zasad socjalistycznej praworzdnoci w
okresie kultu jednostki". Zwaszcza e owe kadry nie miay zamiaru zaprzesta
represji politycznych jako takich. Wbrew obiegowym opiniom odwil" bya bardzo
wzgldna: zmieniy si jedynie skala i styl, ale nie sama istota. Ciekawe, e znacznie
pniej, w 1975 roku wczesny szef KGB Andropow, zirytowany nasz
dziaalnoci w obronie praw czowieka, tumaczy si w KC, i za
10
Notatka dla KC KPZR zastpcy kierownika Wydziau Administracyjnego
Zolotuchina i kierownika sektora Wydziau Administracyjnego Tikunowa z 12
wrzenia 1956 r.
11
Notatka S. Ignatiewa dla G.M. Malenkowa z padziernika 1952 r.; numer i
data nie zostay ustalone. W rejestrze KC numer 10931 z 20 padziernika 1952
r.
115

Z powrotem w przysz/oJ
czasw liberalnego" Chruszczowa sadzano do wizie znacznie wicej ludzi ni za
jego czasw:
Odnonie do postpowania karnego wobec tak zwanych dysydentw, ktrym to
mianem na Zachodzie okrela si osoby, ktrych dziaalno podlega karze z
artykuw 70 (...) i 190-1 KK RSFRR, dane liczbowe wygldaj nastpujco: W
okresie od roku 1967 (...) do 1975 na podstawie wymienionych artykuw skazano
1583 osoby. W poprzednim dziesicioleciu (1958-1966) liczba skazanych za
antysowieck agitacj i propagand stanowia 3448 osb. Nawiasem mwic, w
roku 1958, to znaczy wanie w okresie, ktry na Zachodzie nierzadko nazywany
jest okresem liberalizacji" i ktrego dotyczy owiadczenie N.S. Chruszczowa (27
stycznia 1959 roku) o braku przypadkw pocigania do odpowiedzialnoci karnej
za dziaalno polityczn", z artykuu 70 skazano 1416 osb, czyli prawie tyle, ile w
ostatnich dziesiciu latach.12
Zachd zawsze wola myle schematycznie, a kadego nowego przywdc
obwoywa liberaem. Tej sawy nie unikn aden z nich, ani Stalin, ani
Chruszczow, ani Breniew, ani Andropow, nie mwic ju o Gorbaczowie. Tak si
przejawiaa odwieczna mrzonka Zachodu, e komunistyczne zagroenie zniknie
kiedy samo przez si, bez adnej walki, bez adnego ryzyka. Jak w znanej
czastuszce:
Wstaj rano - nowy wiat! Oto ju po wadzy Rad.
(przel. Ewa Rojewska-Olejarczuk)
Ci marzyciele nie byli najgorsi, najgorsi mieli zamiar zagaska na mier
sowieckiego smoka", oddajc mu si dusz i ciaem. Pamitam, z jakim oburzeniem
angielska inteligencja przyja w 1978 roku moj ksik / powraca wiatr, wanie
dlatego, e nie do grzecznie potraktowaem Chruszczowa i jego odwil". Jak
mona byo znieway tak wito! Nie byo koca zgorszeniu, szczeglnie w
gazecie Guardian", ktra zawsze wiedziaa wszystko o nas i naszym yciu lepiej od
nas samych. W rzeczywistoci za jeeli Chruszczow wyrnia si czym wrd
reszty przywdcw po Leninie, to najwyej swoj nieco naiwn wiar w rychy
triumf komunizmu. Szykowa si do tego energicznie wanie w tym czasie, kiedy
Zachd wieczy go laurami liberaa.
12
Notatka Andropowa dla KC KPZR Nr 213-A z 29 grudnia 1975 r. w zwizku
z decyzj Biura Politycznego P 201/44 z 14 stycznia 1976 r.
116

Zaciszne czasy
Komitet Centralny cile tajne
Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego Teczka specjalna
Zarzdzenie
O utworzeniu 12 (specjalnego) wydziau przy II Wydziale Gwnym (kontrwywiad)
MSZ ZSRR 9 wrzenia 1953 roku
Moskwa
1. Poleci MSZ ZSRR (tow. Krugowowi) zorganizowanie przy II Zarzdzie
Gwnym (kontrwywiad) MSZ 12 (specjalnego) wydziau do dokonywania
dywersji w wanych obiektach wojskowo-strategicznych i komunikacyjnych na
terytorium gwnych agresywnych pastw - USA i Anglii, a take na terytorium
innych pastw kapitalistycznych, wykorzystywanych przez gwnych agresorw
przeciwko ZSRR.
Usankcjonowa dokonywanie a k t w t e r r o r y s t y c z n y c h (wykrelone, na
grze napisano odrcznie aktywnych dziaa") przeciwko najaktywniejszym i
njzoliwszym wrogom Zwizku Sowieckiego spord dziaaczy pastw
kapitalistycznych, szczeglnie niebezpiecznym agentom obcego wywiadu, przywdcom antysowieckich organizacji emigracyjnych i zdrajcom Ojczyzny.
2. Zarzdzi, by wszystkie operacje MSZ wykonywane przez 12 (specjalny)
wydzia byy rozpatrywane i sankcjonowane przez Prezydium KC KPZR.
3. Zatwierdzi status, struktur i etaty 12 (specjalnego) wydziau II przy Zarzdzie
Gwnym MSZ ZSRR.
Sekretarz KC KPZR N. Chruszczow
Prawdziwy libera, czy nie? Dla nas wszystkich, ktrzy w czasie odwily" nie
uniknlimy wizienia, ten dokument nie by zaskoczeniem. Wiedzielimy w
tamtych czasach doskonale o morderstwach i porwaniach przywdcw
emigracyjnych organizacji, a take o chruszczowowskim wynalazku -represjach
psychiatrycznych.
Co wicej, jak dzisiaj widzimy z dokumentw13, czciowa destalinizacja po mierci
wodza bya konieczna, a jej inicjatorem nie by Chruszczow, lecz... Beria. Kierowa
si, rzecz jasna, nie dobroci czy trosk o czysto leninowskiej idei, lecz nakazami
twardej walki o wadz. Jako zwierzchnik MSZ i bezpieki w momencie mierci
Stalina dysponowa take archiwami tych instytucji, ktrymi si naturalnie posuy
przeciwko swoim przeciwni
,J
Russkja Mysi", nr 005, 18-24 listopada 1993 r., s. 17, Dieo Berii - wzgld
spustia sorok lei, publikacja Jakowa Jetingiera.
117

Z powrotem w przyszo
kom. Rozpoczynajc rehabilitacj od spraw, ktre obciay ich, a nie jego, Beria
nada kierunek caej poststalinowskiej walce o wadz. Chruszczow i towarzysze nie
mieli innego wyjcia, musieli go usun fizycznie, a uczyniwszy to, wykorzystali
jego metody. Tak czy owak, din zosta ju wypuszczony z butelki i nie dao si go z
powrotem uwizi.
Ciekawe, e Beria, ktry przeszed do historii jako stalinowski kat i patologiczny
morderca, w rzeczywistoci by politykiem z wyobrani. Rozpoczty proces
wybirczych rehabilitacji postrzega nie tylko jako element walki o wadz, lecz
wanie jako nowy kierunek polityki partii, majcy na celu destalinizacj. Midzy
innymi w dziedzinie polityki midzynarodowej Beria proponowa zawarcie z
Zachodem za dziesi miliardw dolarw ukadu o zjednoczeniu dwch pastw
niemieckich, czyli dokadnie to, co 35 lat pniej mniej pomylnie zrealizowa
laureat Pokojowej Nagrody Nobla Gorbaczow. Nietrudno sobie wyobrazi
wdziczno Zachodu dla Berii, gdyby ten zwyciy w wycigu po wadz. Cay
poststalinowski okres nazywano by beriowsk odwil", a o Chruszczowie nikt by
ju nie pamita.
Zreszt chruszczowowska rehabilitacja nie bya wcale tak uczciwa, jak si wwczas
wydawao. Na przykad, jak wynika z notatki do KC wczesnego szefa KGB
Siemiczastnego, do koca rzdw Chruszczowa rodziny rozstrzelanych na
podstawie wyrokw trjek zwyczajnie okamywano co do losu ich zaginionych
krewniakw.14
W 1955 roku za wiedz instancji i w uzgodnieniu z Prokuratur ZSRR Komitet
Bezpieczestwa Pastwowego wyda wytyczn nr 108 t dla organw KGB o trybie
rozpatrywania poda obywateli w sprawie losw osb rozstrzelanych na podstawie
decyzji organw pozasdowych (b. kolegiw OGPU, trjek DP
OGPU-NKWD-UNKWD, a take Komisji NKWD ZSRR i Prokuratora ZSRR).
Zgodnie z wytyczn organy bezpieczestwa pastwowego winny byy informowa
czonkw rodzin, i ich krewni zostali skazani na 10 lat IT [poprawczego obozu
pracyl i zmarli w miejscu odbywania kary, w przypadku za koniecznoci
uregulowania spraw majtkowych lub innych zagadnie prawnych naleao zgony
rozstrzelanych rejestrowa w urzdach stanu cywilnego w celu uzyskania aktu
zgonu, przy tym dat mierci naleao podawa w granicach dziesiciu lat od dnia
aresztowania, a przyczyny mierci fikcyjne.
Wprowadzenie w 1955 roku powyszego trybu uzasadniano tym, i w okresie
masowych represji wiele osb skazano bezpodstawnie, tote informacja
14
Notatka dla KC przewodniczcego KGB W. Siemiczastnego Nr 265-c z
grudnia 1962 r., numer KC 49556 z 25 grudnia 1962 r.
118

Nasza odwil
o rzeczywistym losie represjonowanych moga si niekorzystnie odbi na sytuacji
ich rodzin. Poza tym zakadano, i informowanie rodzin osb rozstrzelanych o
rzeczywistym losie ich krewnych mogo zosta przez wrogie elementy wykorzystane na szkod sowieckiego pastwa.
Niniejsze zasady podawania fikcyjnych danych przede wszystkim dotycz
niewinnie skazanych obywateli sowieckich, ktrzy zostali rozstrzelani na podstawie
wyrokw instytucji pozasdowych w okresie masowych represji.
W wyniku rewizji spraw karnych z lat 1954-1961 z oglnej liczby osb
rozstrzelanych w trybie pozasdowym prawie poow zrehabilitowano. W wikszoci powyszych spraw rodzinom rozstrzelanych podano nieprawdziwe dane o
przyczynach mierci, ktra rzekomo nastpia w miejscach odbywania kary.
Siemiczastny oczywicie nie proponuje wcale KC, eby przyzna si do kamstwa, i
powiedzie ludziom ca prawd, on tylko zaleca, by poinformowa ustnie o
okolicznociach" mierci tych spord petentw, ktrzy si ponownie zwrc z
zapytaniem, zwaszcza e ich liczba - jak pisze - z roku na rok maleje, a rejestracji
ich zgonu w urzdach stanu cywilnego dokonywa wedug daty rozstrzelania, bez
podawania przyczyny mierci, tak jak to robi Kolegia Wojskowe Sdu
Najwyszego ZSRR i trybunay wojskowe w stosunku do osb rozstrzelanych na
podstawie wyrokw sdowych".
A wic po dzi dzie nie znamy caej prawdy o tym strasznym okresie. Znamy tylko
urywki, fragmenty, przypadki, historie, niekiedy nie dajce si odrni od legend
tak popularnych w owych czasach zacisznych, dzisiaj prawie bajecznych" (jak je
trafnie nazwa Wysocki). Stosunkowo niedawno zaczto dokonywa ekshumacji w
utajnionych niegdy miejscach pochwku, ale na podstawie rozsypanych koci nie
da si ju odtworzy prawdy.
Zreszt czy w ogle chcemy j pozna do koca? Obawiam si, e w obdny czas
w wiadomoci ludzkiej pozostanie na zawsze czarn przeraajc dziur,
niezalenie od tego, ile znajdziemy nowych dokumentw.
3, Nasza odwil"
Pewnie dlatego najbardziej ufam wanie legendom, pieniom, obrazom i dwikom
mego dziecistwa, gdy one - w moim odczuciu - najdokadniej odzwierciedlaj
owe czasy. Obrazy te w mojej pamici s zawsze brudnoszare, z gruboziarnist
faktur, jak na starych fotografiach czy na kronikach
119

Z powrotem w przyszo
filmowych z tamtych lat, a dwikiem zapamitanym z dziecistwa jest monotonny
i potny warkot silnikw dobiegajcy spoza horyzontu, niepokojcy i pobudzajcy
zarazem. Jak gdyby dziecicy such mg uchwyci co, czego nie zauwayli
doroli, zajci wasnymi sprawami - nieprzerwan prac piekielnej machiny wadzy.
A byy to czasy jakiego histerycznego uniesienia. Pompatyczne stalinowskie
uroczystoci, saluty i pierwszomajowe pochody, w ktrych uczestniczya prawie
poowa miasta, a jednoczenie bieda i ndza w barakach i sublokatorskich
mieszkaniach komunakach", wieczne ktnie i pijackie burdy, inwalidzi tkwicy
pod piwiarniami i gromady chuliganw w bramach. Im gorsze byo ycie, tym
wicej pyno z gonikw lukrowanej propagandy. Od wszystkich dano
bohaterstwa, jak w znanej piosence:
Gdy kraj zada od nas bohaterw, To bohaterem kady sta si moe.
(prze. Ewa Rojew skadejarczuk)
Wyzwolony czonek socjalistycznego spoeczestwa powinien by zosta superc zo
wiekiem, ktry poskramia przyrod, odwraca bieg rzek i przeksztaca pustynie w
kwitnce ogrody. Bya w tym nieubagana logika: po to, by stworzy na ziemi raj,
naleao codziennie czyni cuda.
Byli wic takimi bohaterami na rozkaz". Niedoywieni, zawsze w kufaj-kach lub
wojskowych mundurach (nie zapamitaem z dziecistwa innych ubiorw), ale za to
piloci szturmowali przestworza, a polarnicy zdobywali Biegun Pnocny.
Bohaterowie dosownie rkami kopali kanay, budowali tamy i najpotniejsze w
wiecie zakady przemysowe. Zwyciska klasa robotnicza triumfalnie kroczya od
sukcesu do sukcesu, demonstrujc niezomn wol pracy zespoowej.
Caa ta pastwowotwrcza romantyka nijak si miaa do dnia powszedniego.
Majakowski, czowiek utalentowany, wbrew arliwemu pragnieniu uwzniolenia
czynu budowniczych miasta-ogrodu wrd guchej tajgi, mimo woli ukazuje ca
niedorzeczno sytuacji:
Z oowiu mroki nocne,
zgrubiaa
deszczu ni!
Robotnik siedzi w bocie uczywo,
mocniej wiec!
120

Nasza odwil
Widzimy ten obrazek, jest realny, dlatego trudno uwierzy jego patetycznemu, by
nie rzec - histerycznemu wnioskowi:
Chd sine wargi rani,
Lecz szept z nich biegnie w wiat: Tu
miasto-ogrd stanie
w przecigu czterech lat!"
(przel. Anatol Stern)
Ale nie, nie stanie adne miasto-ogrd", skoro nie umieli zbudowa sobie
przyzwoitej stowki i potrafi tylko pokornie siedzie w bocie. Nie s wcale
superbohaterami, zdobywcami ywiou, to zwyczajni zekowie, jeeli nawet nie de
iure, to w kadym razie de facto.
Sama przez si istota bohaterstwa jest czym okrutnym, poniewa zakada
powicenie samego siebie, a podniesiona na szczebel pastwowej ideologii staje
si absurdem. Wszak natura nie szafuje bohaterami, nigdy aden nard nie moe si
poszczyci nadmiarem bohaterw. Czyme jest masowe" bohaterstwo, tak
uporczywie propagowane przez system komunistyczny, jak nie masowym i wcale
nie dobrowolnym skadaniem ofiar? Czyli po prostu ludobjstwem - podobnie jak
poskramianie przyrody" byo w rzeczywistoci barbarzyskim jej niszczeniem.
Dopiero znacznie pniej, spogldajc wstecz, ludzie tamtych czasw zauwayli, e
nadludzkie i nieludzkie - to w gruncie rzeczy to samo. Podczas kiedy nieliczni
rzeczywicie ponli entuzjazmem, pozostali dygotali ze strachu, a najbardziej
cyniczni demagodzy pili si w gr, ku wadzy, i ginli w kolejnych czystkach. To
pokolenie spono doszcztnie, wyniszczyo si w nieludzkiej pracy, wymaro w agrach, polego na frontach walki klasowej", a bya to mier bezsensowna:
imponujce kanay i tamy przeksztaciy rzeki w smrodliwe bagna, a gigantyczne
zakady przemysowe spustoszyy kwitnce niegdy ziemie, jak gdyby sama
przyroda, ten odwieczny wrg ludu", postanowia zniszczy ich wspaniae plany.
Absurdalno sytuacji polegaa take na tym, e bohaterski czyn, podobnie jak
kady inny poryw uczucia, atwo wywoa, ale nie sposb nad nim zapanowa, a
zwaszcza pokierowa nim tak, by dziaa wycznie na
121

Z powrotem w przyszo
korzy pastwa. Czowiek sowiecki" - taki, jakim usiowa ksztatowa go ustrj,
by sprzecznoci w samym zaoeniu, nie moe bowiem istnie pokorny
buntownik, konformistyczny rewolucjonista, tchrzliwy bohater. Oto przyczyna
owych ppijackich uniesie, awantur, przestpczoci z jednej strony i
nieustannego, niewiarygodnego zakamania z drugiej. Wszak nie mona na rozkaz
by bohaterem w godzinach pracy i tylko w okrelonych sytuacjach. Kiedy od
dziecistwa wychowywano ci na przykadzie czowieka, ktry wasn piersi
zasoni karabin wroga, albo dziewczyny, ktra zmara podczas tortur w
hitlerowskich kazamatach, ale nie zdradzia swoich towarzyszy, to nie sposb
pogodzi si z atmosfer kamstw i donosw, w ktrej trzeba y.
Tak czy inaczej romantyczna propaganda utrudniaa pewnie ycie czeki-stom. Na
przykad dowiadujemy si ze zdumieniem, e byli ludzie, ktrzy przetrzymali
wspomniany czekistowski myn" pod Chabarowskiem i nie zaamali si ani u
Japoczykw", ani u Sowietw", to jest przetrwali wielotygodniowe tortury, i w
kocu czekici musieli ich rozstrzela bez sdu, eby zatuszowa spraw. W tym
samym piekielnym mynie" miao miejsce zdumiewajce wydarzenie, ktre wrcz
wywouje ciarki:
21 listopada 1947 roku obywatel sowiecki, Chiczyk Ian-Lin-Pu, zatrudniony w
charakterze kucharza w Z" [onyj zakordon - fikcyjna placwka graniczna oficjalna nazwa fikcyjnej Japoskiej misji"], oburzony stosowan tam przemoc
zniszczy cae wyposaenie kuchni produkcji japoskiej. Szef wydziau Popw
wsplnie z tajnym wsppracownikiem misji Czu-Cin-Linem w obawie, e
Ian-Lin-Pu moe uciec za granic, zastrzeli go.
A przecie i w nieszcznik opisany w raporcie Frenkla, ktry wyskoczy z okna
gabinetu ledczego w Kujbyszewie i zabi si na ulicznym bruku, take by
bohaterem - za cen wasnego ycia zdemaskowa czekistowsk samowol. Ilu
byo takich nieznanych bohaterw, ktrzy nie dali si zama, nie rezygnowali z
walki, ginli bronic si zbami i pazurami, chocia nie mieli adnych widokw na
ratunek i nawet na wdziczn pami rodakw! Historia nie zachowaa ich nazwisk,
do nas dotary tylko legendy, ale wanie dziki nim zo nie zawadno caym
wiatem jako oglnie akceptowana norma.
Wojna - chocia to brzmi dziwnie - ograniczya nieco paranoiczne urojenia lat
trzydziestych. Pojawi si realny wrg, zagraajcy yciu najbliszych, a wic i
cakowicie zrozumiaa konieczno ratowania ich z naraeniem wasnego ycia. Z
tych samych jednak powodw tak skuteczna okazaa si stalinowska propaganda
patriotyczna, ktra zatrua wirusem bohatersz
122

Na za odwil
czyzny dwa pokolenia - wojenne i powojenne. Dorastalimy nie znajc nic innego,
prcz wojny, zniszcze i mierci, od najmodszych lat mylc tylko o tym, jak
najdroej sprzeda swoje ycie.
A w piwnicach, suterenach Chopcy wci o czogach nili.15
(przet. Ewa Rojewska-Olejarezuk)
Pewnie zreszt chodzio nie tylko o propagand. Czasami myl sobie, e po prostu
mamy zakodowany w genach jaki tajemniczy cel. Jakby w ostatnim rozpaczliwym
wysiku, by zachowa ycie, nard zrodzi pokolenie kamikadze, ktre, nawet
gdyby Hitler dotar do Syberii, rozdaroby na strzpy jego hordy. Miaa szczcie
Europa, e wojna si skoczya, zanim dorolimy. Ale si skoczya, a my
smarkacze marzcy o walce ocalelimy rozczarowani, e nie przypado nam nawet
po jednym pocisku", niezdolni do niczego innego.
Obrcio si to dla ustroju katastrof. Z jednej strony kraj zalaa kryminalna
romantyka, ktra, cho usilnie j zwalczano, staa si dominujc ideologi"
modziey i przeya ideologi komunistyczn. Mona to tumaczy powojennym
chaosem, wielk liczb sierot itp., ale i tak antypastwowe ukierunkowanie tego
zjawiska jest oczywiste: ci romantycy" wyruszyli z bram jako zodziejaszki", a nie
jako ochotnicy-komsomolcy na budowy komunizmu! Kiedy ci ostatni trafiali do
agrw, czeka ich prawdziwy koszmar. Nieletni winiowie, ktrzy w 1956 roku
stanowili prawie 40 procent winiw, zgodnie ze wiadectwem rnych komisji,
kierowanych przez wystraszone KC dla zbadania zjawiska, byli absolutnie
nieposkromieni.16
Z drugiej strony wojenna bohaterszczyzna rozbudzia w spoeczestwie ducha
oporu. Rozpoczy si powstania w agrach i poza nimi, wstrzsajc podwalinami
systemu. Zmiany stay si konieczne, nawet gdyby Stalin y duej, chocia jego
mier okazaa si momentem zwrotnym. Fala powsta w Europie Wschodniej,
zwaszcza rewolucja wgierska w 1956 roku, niewtpliwie zwizana z tym
wydarzeniem, naelektryzowaa atmosfer w Zwizku Sowieckim. Nie my
musielimy si rzuca pod czogi, lecz nasi
15
Wadimir Wysockij, Ballada o dietswie,
16
Uchway Sekretariatu KC KPZR z 22 i 31 sierpnia 1956 r. Informacja o
uwagach Komisji Prezydium Rady Najwyszej ZSRR w sprawie pracy
organw Ministerstwa Spraw Wewntrznych ZSRR w zwizku z uchwal
St-21/4gs z 22 sierpnia 1956 r., notatka zastpcy kierownika Wydziau
Administracyjnego KC A. Starcewa z 2 listopada 1956 r., notatka dla KC
ministra spraw wewntrznych Dudorowa Nr 1121/d z 6 padziernika 1956 r.
123

Z powrotem w przyszo
rwienicy w Budapeszcie, co zyskao im nasz sympati. Mam wraenie, e
spord owych 1416 skazanych w 1958 roku z artykuu 70, o ktrych pisze
Andropow, wikszo trafia do wizienia za Wgry", jak wtedy mwiono. Ulotki,
podpalenia czy po prostu odmowa pjcia do urn wyborczych byy wwczas
zjawiskiem powszechnym.17
Zaktywizowaa si take inteligencja, zwaszcza rodowiska naukowcw--fizykw,
wrd ktrych bakcyl wolnomylnoci chyba nigdy nie da si wytpi, nawet za
czasw Stalina.
Landau skupia wok siebie grup fizykw-teoretykw, naukowcw narodowoci
ydowskiej o orientacji antysowieckiej i nacjonalistycznej" -meldowa w 1957 roku
w KC szef KGB Sierow.,s
Dzisiaj, trzydzieci pi lat pniej, raport ten, zawierajcy gwnie podsuchane
przez czekistw wypowiedzi Landaua, typowe dla inteligentw tamtych czasw,
wydaje si szczeglnie ciekawy:
Utosamia on buntownikw z narodem wgierskim i proletariatem i wydarzenia na
Wgrzech charakteryzuje jako rewolucj wgiersk", jako wspaniae, radosne
zjawisko", kiedy bohaterski nard walczy o wolno".
...Rewolucja wgierska oznacza, e praktycznie cay nard powsta przeciwko
swoim cicmiycielom, tj. przeciwko niewielkiej klice Wgrw, gwnie za
przeciwko naszej.
...Nieodrodni potomkowie najwikszych rewolucjonistw wszystkich czasw... To,
co obecnie zademonstrowali, warte jest naladowania. Gotw jestem uklkn przed
Wgrami".
O polityce sowieckiego rzdu mwi nastpujco: ...Nasi postanowili splami si
krwi. ...W naszym kraju rzdz zbrodniarze".
12 listopada 1956 roku w rozmowie na temat naszych dziaa na Wgrzech,
odbywajcej si w jego mieszkaniu, na uwag rozmwcy, e gdyby Lenin wsta! z
grobu, toby mu wosy dba stany", Landau odpowiedzia: Ale z drugiej strony
Lenin take nie mia czystego sumienia. Przypomnijmy powstanie kron-sztadzkie.
Brudna sprawa. Klasa robotnicza Piotrogrodu i marynarze z Kronsztadu tak samo
si zbuntowali. Stawiali demokratyczne dania, a zainkasowali kule...
Faszystowski system. ...Pierwsze, co zrobiono jeszcze w padzierniku 1917 roku, to
w cigu trzech miesicy przejto wadz. Przekazano j w caoci w rce aparatu
partyjnego. A partia z miejsca zalecia: rabuj zrabowane i bierz
17
Notatka dla KC przewodniczcego KGB I. Sierowa Nr 456-s z marca 1957 r.
18
Informacja w sprawie materiaw akademika Lwa Dawidowicza Landaua z
19 grudnia 1957 r., podpisana przez naczelnika I oddziau specjalnego KGB
Iwanowa i przedstawiona w KC osobicie W.A. Kirilinowi przez
przewodniczcego KGB I. Sierowa na 16 stronach.

13(1

Nasza odwil
sobie. Naukowe podejcie. ...To nic bya pomyka, to miao sens i przesdzio o
zwycistwie rewolucji."
Na pytanie: A wic idea bya niemoralna?" - Landau odpowiedzia: Oczywicie".
...Uwaam, e dopki istnieje ten system, nie mona si spodziewa zmian na
lepsze, nigdy nie byo mona, to wrcz mieszne. Ja na to nie licz. ...Teraz
zaistniaa szansa, ktrej nigdy sobie nie wyobraaem, szansa wybuchu rewolucji w
kraju. Jeszcze rok temu wydawao mi si, e sama myl o rewolucji u nas jest
mieszna, ale wcale nie jest mieszna. To si wydarzy, to nie jest absurd."
Tak, wanie tak mylelimy wwczas, tak czulimy wszyscy od wyrostka do
profesora. Na tej naszej wierze, a nie na liberalizmie" przywdcw polegaa
odwil". Od tego si wszystko zaczo, ten nasz ruch, nasza walka przeciw
niespodzianemu atakowi zimy, walka, ktrej sensu nie zrozumie kto, kto nie y w
wiecznym stresie, nie sysza na wasne uszy warkotu piekielnej maszyny wadzy,
nie szykowa si od lat dziecinnych do walki z czogami.
A przywdcy - wszyscy bez wyjtku, od Chruszczowa a do Gorbaczowa usiowali zgasi t iskr nadziei, susznie widzc w niej zagroenie dla wadzy.
Czasy Stalina na zawsze pozostay w ich odczuciu zotym wiekiem", o ktrym nie
chcieli zachowa w pamici nic prcz oficjalnych legend. Nawet trzydzieci lat
pniej ubolewali jedynie nad tym, e Chrusz-czow w gorczce walki o wadz zbyt
mocno rozhuta d. Tak bardzo pragnli ca histori napisa od nowa,
wykrelajc z niej zygzaki odwily", tak bardzo brakowao im niedocignionej
myli Wodza i Nauczyciela, jego mocnej rki i orlego wzroku, spogldajcego w
przyszo!
cile tajne Jedyny egzemplarz (Zapis roboczy)
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 12 lipca 1984 roku Przewodniczy tow.
K.U. Czernienko
Obecni tow. tow. G.A. Alijew, W.I. Worotnikow, M.S. Gorbaczow, A.A.
Gromy-ko, G.W. Romanow, N.A. Tichonow, D.F. Ustinow, W.W. Kuzniecow,
W.M. Czebrikow, J.K. Ligaczow, N.N. Rykow
CZERNIENKO: Poza porzdkiem dziennym pragn poinformowa towarzyszy o
pewnych listach, ktre do mnie wpyny.
126

Z powrotem w przyszo
Jak wiecie, w zwizku z jednym z nich podjlimy ju decyzj. Bya to proba W.M.
Mootowa o przywrcenie mu czonkostwa KPZR. Przyjem Mootowa, odbyem z
nim rozmow. Potraktowa nasz decyzj z wielk radoci, nieomal ze zami.
Powiedzia, e uchwaa ta oznacza dla niego ponowne narodziny. Mootow ma 93
lata, ale wyglda dobrze i mwi gadko. Owiadczy, e politbiuro KC zachowuje i
kontynuuje orientacj, jak partia reprezentowaa przez wiele lat. Niedobrze jednak,
powiedzia, e podobnie jak my niegdy, pracujecie do pnych godzin nocnych".
Mwi te, e czyta pras i periodyki. Prowadzicie kraj we waciwy sposb owiadczy - dziki czemu macie spoeczne poparcie." USTINOW: To wana ocena
z jego strony.
CZHRNIENKO: Mootow powiedzia, e nie rozumie ludzi, ktrzy z poczucia
krzywdy przeszli do opozycji. Owiadczy, i uwiadomi sobie swoje bdy i
wycign odpowiednie wnioski. Po naszej rozmowie Wiktor Wasiliewicz Griszyn
wrczy W.M. Mootowowi w komitecie miejskim legitymacj partyjn.
TICHONOW: Waciwie postpilimy susznie, zwracajc Mootowowi legitymacj.
CZERNIENKO: Ale zaraz po tym wpyny listy od Malenkowa i Kaganowicza, a
take list od Szelepina, w Ktrym owiadcza, e konsekwentnie zwalcza
Chruszczowa, i przedstawia szereg prb. Pozwol sobie przeczyta list
Kaganowicza. (Czyta) List o identycznej treci, z wyznaniem swoich bdw
przysa Maleko w.
TICHONOW: Moe na razie pozostawi je bez odpowiedzi?
CZERNIENKO: Moemy na razie zostawi je bez odpowiedzi, umwmy si, e
wrcimy do nich po XXVII zjedzie partii.
USTINOW: Moim zdaniem Malenkowa i Kaganowicza naleaoby przyj z
powrotem do partii. Byli przecie dziaaczami kierowniczego szczebla. Powiem
wprost: gdyby nie Chruszczow, nie przyjto by uchway o wykluczeniu ich z partii.
W ogle nie byoby tych przeraajcych bezecestw, ktrych si dopuci
Chruszczow w stosunku do Stalina. Cokolwiek by si mwio, Stalin - to nasza
historia. aden wrg nie wyrzdzi tylu szkd, co Chruszczow swoj polityk wobec
przeszoci naszej partii i pastwa, a take wobec Stalina.
GROMYKO: Moim zdaniem trzeba tym obu przywrci czonkostwo partyjne. Byli
w kierownictwie partii i pastwa, dugie lata kierowali okrelonymi odcinkami
pracy. Nie sdz, by zasuyli wtedy na wykluczenie. Chrusz
127

Nasza odwil
czow za spraw najwaniejsz uwaa rozwizanie problemw kadrowych, a nie
ujawnianie bdw, ktre popenili poszczeglni ludzie.
TICHONOW: Moe wrcimy do tego zagadnienia pod koniec tego roku albo na
pocztku nastpnego?
CZHBRIKOW: Chciabym poinformowa, e zachodnie radiostacje od duszego
czasu informuj o zwrceniu Mootowowi legitymacji partyjnej. Podkrelaj przy
tym, e dotychczas wiat pracy i partia w naszym kraju nic o tym nie wiedz. Moe
warto zamieci w biuletynie informacyjnym KPZR wzmiank o ponownym
przyjciu Mootowa do partii? Co do przywrcenia czonkostwa partyjnego
Malenkowowi i Kaganowi-czowi, prosibym o troch czasu na zbadanie sprawy
decyzji, ktrymi obaj opatrywali wykazy osb represjonowanych. Poniewa w
przypadku zwrcenia im legitymacji partyjnych mona oczekiwa licznych listw
od osb zrehabilitowanych w latach pidziesitych, ktrzy rzecz jasna bd
przeciwni przyjciu do partii tych dziaaczy, zwaszcza Kaganowicza. Trzeba si na
to przygotowa. Uwaam, e z t spraw powinni si zapozna czonkowie
politbiura KC przed przyjciem ostatecznej decyzji.
TICHONOW: Tak, gdyby nie Chruszczow, nie wykluczono by ich z partii. Zbruka i
oczerni nasz polityk w oczach caego wiata.
CZF.BR i KO W: Poza tym za czasw Chruszczowa bezpodstawnie zrehabilitowano
szereg osb. Chodzi o to, e zostali ukarani zgodnie z prawem. Na przykad
Soenicyn.
OORBACZOW: Uwaam, e nie ma potrzeby publikowa w biuletynie informacyjnym KC KPZR informacji o zwrceniu Mootowowi legitymacji partyjnej.
Wydzia organizacyjny moe swoimi kanaami poinformowa o tym krajowe i
obwodowe komitety partyjne.
W sprawie Malenkowa i Kaganowicza ja rwnie jestem za przywrceniem im praw
czonkw partii. Wydaje mi si rwnie, e nie naley tej decyzji uzalenia od
zbliajcego si zjazdu partii.
ROMANOW: Oczywicie, s to ju ludzie starsi, mog si nie doczeka.
USTINOW: W ocenie dziaalnoci Chruszczowa jestem, jak to si mwi, nieugity.
Wyrzdzi nam wielk szkod. To niesychane, co zrobi z nasz histori, ze
Stalinem.
GROMYKO: Na zawsze
znieksztaci wizerunek Zwizku Sowieckiego
w oczach Zachodu. USTINOW: Wiadomo, e na Zachodzie nigdy nie darzono nas
sympati. Ale
Chruszczow da im takie argumenty, takie materiay, ktre oczerniy nas
na dugie lata.
128

Z, powrotem w przyszo
GROMYKO: Na tej wanie podstawie uksztatowa si eurokomunizm".
TICHONOW: A co zrobi z nasz ekonomik? Pracowaem przecie w resorcie
gospodarki narodowej.
GORBACZOW: A z parti, dzielc j na organizacje przemysowe i wiejskie!
USTINOW: Zawsze bylimy przeciwko sownarchozom [Rada Gospodarki Narodowej]. Jak pamitacie, towarzysze, tak opini gosio wielu czonkw politbiura
KC.
W zwizku ze zbliajcym si czterdziestoleciem zwycistwa nad faszyzmem
proponuj si zastanowi nad jeszcze jednym zagadnieniem: chodzi mi o
przywrcenie Wogogradowi nazwy Stalingrad. Tak zmian przyjmie z radoci
mnstwo ludzi. Ale to tylko, e tak powiem, propozycja do rozwaenia.
GORBACZOW: Ta propozycja ma swoje dobre i ze strony.
TICHONOW: Niedawno wszed na ekrany wietny film dokumentalny Marszaek
ukw, w ktrym do obszernie i pozytywnie ukazano sylwetk Stalina.
CZERIENKO: Widziaem. To dobry film. USTINOW: Trzeba go koniecznie
obejrze.
CZERNIENKO: A co do listu Szelepina, to zwraca si on z prob o uposaenie na
poziomie poborw byych czonkw politbiura.
USTINOW: Moim zdaniem starczy mu tego, co otrzyma, kiedy odchodzi na
emerytur. Niepotrzebnie porusza t spraw.
CZERNIENKO: Uwaam, e we wszystkich poruszonych tu sprawach poprzestaniemy na razie na wymianie zda. Ale, jak to wszyscy rozumiemy, trzeba jeszcze
bdzie do nich wrci.
TICHONOW: yczymy wam, Konstanty Ustinowiczu, dobrego wypoczynku w
czasie urlopu.
CZERNIENKO: Dzikuj.'"
Zawsze nam mwiono: Jest was zbyt mao. Co moecie zdziaa?" I zawsze
zgadzalimy si - rzeczywicie, zbyt mao. A odpowiadajc na
''' Protok posiedzenia Biura Politycznego KC KPZR z 12 lipca 1984 r., zapis
roboczy.
129

Jest nas za maio

pytania o przypuszczaln liczb uczestnikw ruchu lub o liczb winiw
politycznych, raczej j pomniejszalimy ni powikszalimy. C, trudno: jest tylu,
ilu jest. Takie to ju spoeczestwo, taki kraj, e tylko tylu byo chtnych. Obecnie,
zwaszcza kiedy pytaj moi rwienicy, odpowiadam: Szkoda, e si pan do nas nie
przyczy, byoby o jednego czowieka wicej." Ale oni zawsze podaj bardzo
powane przyczyny, dla ktrych nie mogli tego uczyni.
Wyjanialimy te, e nie chodzi o liczb i nawet nie o praktyczne wyniki
dziaalnoci, lecz o zasady wolnoci duchowej, o poczucie moralnej odpowiedzialnoci. To powinno by zwyk potrzeb, jak potrzeba oddychania,
odywiania si, potrzeba ruchu. Tego jednak nikt nie chcia sucha. W naszym
yciu zawsze byo pod dostatkiem filozofii, a niewiele z tego poytku w praktyce.
Zreszt ta filozofia bya jaka dziwaczna: jak to, wic w imi wasnego dobra trzeba
si wyrzec normalnego ycia, kariery, i do wizienia? A c to wobec tego za
dobro?
Ajednak pomimo braku jakichkolwiek perspektyw, po terrorze trwajcym dziesitki
lat, terrorze, ktry - jak si wydawao - powinien by zniszczy w ludziach wszelkie
czowieczestwo, okazao si, e jest nas wicej ni przypuszczalimy, a nasz
wpyw na reym jest wikszy, ni moglimy sobie wymarzy. Mona si byo o tym
przekona przegldajc nawet pobienie dokumenty KC. Przede wszystkim
zdumiewaa ich liczba: KGB meldowao do KC dosownie o wszystkim, o kadym
nawet drobnym naszym posuniciu, z kolei KC - a niekiedy nawet politbiuro podejmoway decyzje w tych sprawach. I oto pitnastu leciwych i bardzo
zapracowanych ludzi zaprztao sobie nami gowy nie tylko w przypadku
aresztowa, rewizji, procesw, czy zesa ktrego z nas, lecz take kiedy chodzio
o drobne operacyjne informacje na nasz temat.
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego melduje, e zgodnie z uzyskanymi materiaami doktor nauk biologicznych Instytutu Radiologii Jaures Miedwiediew i jego
bliski znajomy Walerij Pawlenczuk, zamieszkali w m. Obnisku w obwodzie
kauskim, przepisuj na maszynach nie publikowan powie A. Soenicy-na Krg
pierwszy w celu rozpowszechnienia jej wrd pracownikw naukowych w
Obnisku - informowa KC szef KGB Andropow.20 - W tym samym celu wybiera
si do Obniriska pracownik naukowy Instytutu Historii AN ZSRR Piotr Jonowicz
Jakir, znany z szeregu antyspoecznych wystpie i szkodliwych owiadcze.
Poniewa powie A. Soenicyna Krg pierwszy jest utworem
Notatka Andropowa dla KC z 31 lipca 1967 r. Nr 1931-A.
130

Z powrotem w przyszo
szkodliwym politycznie, uwaamy, e jeli Jakir przybdzie do Obniska i odbierze
egzemplarze tej ksiki, naley go koniecznie zatrzyma i skonfiskowa
maszynopisy, a odnonie do J. Miedwicdiewa naley poleci komitetowi miejskiemu KPZR w Obnisku podjcie krokw zmierzajcych do przerwania jego
antyspoecznej dziaalnoci. Prosz o rozpatrzenie niniejszego.
Uczyniono to. Na marginesie widnieje odrczny napis Wyrazi zgod", a dalej
podpisy Susowa, Ponomariowa, Kirilenki... Co podobnego! Andro-pow posya
im nawet nasz samizdat":
W wyniku dziaa operacyjnych ustalono, i Litwinow, Gorbaniewska, Jakir i kilka
innych osb o podobnej orientacji politycznej rozpoczli rozpowszechnianie
sporzdzonego przez siebie dokumentu pod tytuem Rok praw czowieka w Zwizku
Sowieckim (kopia w zaczeniu), zawierajcego oszczercz interpretacj procesw
sdowych w Moskwie i Leningradzie oraz streszczenia listw i odezw
dyskredytujcych sowieckie organa wadzy i urzdy. Przesyamy dla informacji.21
Czy w owych czasach czowiek sowiecki mg marzy o tym, by jego podanie lub
skarga trafiy na biurko czonka politbiura? Beznadziejna sprawa. Wszystko utykao
w aparacie, spraw przekazywano tym, kogo skarga dotyczya. A tu prosz - nie
tylko jeden z drugim przeczyta, ale take musi si ustosunkowa. Nie do wiary!
Najskuteczniejsza metoda zmuszania wadzy do mylenia. A to tylko sprawa
samizdatu", zwyka notatka operacyjna. Natomiast o naszych aresztowaniach,
procesacf sdowych, wyrokach nieraz dyskutowano, odkadano decyzje, by
dodatkowo zbada problem, wielokrotnie do niego wracano. Ci ludzie ciko
pracowali, zastanawiali si, podejmowali decyzje. Nie byo to zwyke zoenie
podpisu. Byem wrcz wzruszony, kiedy si dowiedziaem, e odbyo si specjalne
posiedzenie politbiura, by zdecydowa, czy po moim procesie w 1967 roku ma si
ukaza maleka wzmianka w Wieczerniej Moskwie":
Oskarony Bukowski, ktremu zarzucono gwnie czynny udzia w organizowaniu
demonstracji antyspoecznych, w swym wystpieniu w sdzie usiowa nada
rozprawie charakter polityczny, owiadczajc, e dziaania organw wadzy i sdu
s sprzeczne z konstytucj. Jego zachowanie w sdzie wiadczyo wyra
21
Notatka Andropowa dla KC z 11 czerwca 1968 r. Nr 1372-A.
131

Jest nas za inato

nie o chci dostania si na amy prasy zagranicznej nie w charakterze antyspoecznego, kryminalnego przestpcy, lecz osoby oskaronej o dziaalno polityczn
- informowa KC Andropow.- - Poniewa na Zachodzie w zwizku z tym procesem
pojawiy si informacje wypaczajce jego istot, wydaje si celowe opublikowanie
w tej sprawie w gazecie Wieczerniaja Moskwa" krtkiej wzmianki (w zaczeniu).
Rzeczywicie zaczono brudnopis notatki liczcej 14 linijek, pod tytuem W
moskiewskim sdzie miejskim. Notatka informuje, e rzekomo przyznaem si do
winy, w zwizku z czym wiadomoci o jakim moim przemwieniu na rozprawie s
pozbawionym podstaw wymysem buruazyjnej propagandy. Tylko tyle, kolejne
mae kamstwo dla dobra socjalizmu. A oni siedzieli, dyskutowali, gosowali.
Wynik gosowania zaczono take: Breniew - za, Kirilenko - za, Kosygin - na
urlopie, Mazurw - uwag nie ma, Pelsze -zgadza si, Susow - na urlopie...
Zdarzay si te jednak przykre rnice zda. Oto na przykad dokument o procesie
sdowym demonstrantw, ktrzy protestowali przeciwko wtargniciu sowieckich
wojsk do Czechosowacji w sierpniu 1968 roku. Wydawaoby si, sprawa cakiem
jasna - kryminalne, antyspoeczne przestpstwo", jak rok wczeniej nasza sprawa.
Pozamyka w agrach i ju. Ale nawet w takim przypadku byy komplikacje: babcia
Pawa Litwinowa, wdowa po komisarzu ludowym Maksimie Litwinowie, stara
znajoma Mikojana zwrcia si do niego z prob, by wybroni wnuka. Mikojan
przesa jej list prosto do Breniewa z odrcznym dopiskiem:
Leonidzie Iljiczu! Prosz zwrci uwag. Oddanie pod sd - jak si to podobno
planuje - wnuka Litwinowa i innych oznacza dostarczenie nowej poywki dla
naszych wrogw. Odsiedzieli ju kar. Tym razem rozsdniej byoby poprzesta na
upomnieniu. A. Mikojan. 13.IX."
A niej decyzja Breniewa: Zapozna czonkw politbiura" - i podpisy czonkw.
No, no! I jakkolwiek rozprawa si odbya, spord piciu oskaronych Litwinow i
dwaj jego koledzy skierowani zostali na zesanie zamiast agru, chocia takiej kary
artyku, z ktrego oskarano, nie przewidywa.
Takich dokumentw s tysice - tysice godzin pracy. Jeeli nawet nie zrobilimy
nic wicej, niczego nie osignlimy, to przynajmniej paraliowalimy prac
machiny wadzy, odwracalimy jej uwag od rewolucji wiatowej. A przecie takie
niezwyke zainteresowanie wadzy nasz dziaalnoci nie byo wcale paranoj. Oni
doskonale wiedzieli, jakim zagroeniem dla
Notatka dla KC Andropowa i Stiepakowa z 2 wrzenia 1967 r. Nr 2241-A.
132

Z powrotem w przyszo
nich jest samo nasze istnienie, poniewa nie mieli adnych wtpliwoci co do
sympatii spoeczestwa wobec ustroju. W warunkach totalitaryzmu nawet jeden
opozycjonista jest zagroeniem, zwaszcza jeeli system obwoa si doskonaoci.
W socjalistycznym raju nie ma niezadowolonych, zgodnie z ideologi
marksistowsk nie maj si skd wzi, zwaszcza e od rewolucji mino p
wieku.
Na tym polega gwny dylemat wadzy komunistycznej: z jednej strony liczba
niezadowolonych, cichych" opozycjonistw, nie mwic ju o jawnych
przeciwnikach ustroju, powinna si przecie zmniejsza w miar postpowania
budowy socjalizmu", a wic zaostrzanie represji nie leao w interesie wadz; z
drugiej strony jednak pozwoli przeciwnikom politycznym na bezkarne dziaanie w
sytuacji rozpowszechnionego w spoeczestwie niezadowolenia - byo rzecz
bardzo niebezpieczn. Std stosowana przez wadze taktyka zmniejszania liczby
winiw politycznych przy jednoczesnym wzmacnianiu presji na opozycjonistw;
chodzio o to, by ich zama moralnie, unieszkodliwi ideowo", a pniej nawet
wydali z kraju, ale nie zamyka. Nazywano to zawile dziaaniem profilaktycznym
majcym na celu zapobieganie przestpstwom".
Dziki takim metodom liczba winiw politycznych nie odzwierciedlaa nastrojw
panujcych w kraju, bya jedynie miernikiem siy ludzkiego charakteru, tych
bowiem, ktrzy zostali zamani, nie wsadzano do wizie. Uwzgldniajc t
okoliczno, nie byo nas wcale tak mao. Jak wynika z cytowanego ju meldunku
Andropowa do KC z grudnia 1975 roku23, liczba skazanych tylko za antysowieck
agitacj i propagand w latach 1958-1967 wynosia 3448 osb, a w latach
1967-1975 - 1583 osoby. Z pniejszych doniesie KGB do KC wynika24, e
pomimo wysikw i metod profilaktycznych" nie udao si obniy tego
wskanika: w latach 1977-1987 skazano 905 osb (nie znalazem danych z roku
1976). I byli to tylko ci, ktrych reym musia uzna za przeciwnikw politycznych,
nie liczc osb zamknitych w szpitalach psychiatrycznych, wydalanych z kraju,
skazanych za usiowanie nielegalnego przekroczenia granicy, za zdrad ojczyzny i
za sprawy religijne" lub sfabrykowane kryminalne. O tych ludziach po prostu nic
nie wiemy.
A wic w caym okresie poststalinowskim nie udao si wadzy zama przynajmniej
szeciu tysicy osb. Nawet w okresie gorbaczowowskich
a
Notatka Andropowa dla KC z 29 grudnia 1975 r.. Nr 3213-A.
24
Notatka dla KC ukianowa z 11 maja 1987 r. Nr 6/2140 W sprawie
artykuw 70 i 190 Kodeksu Karnego RSFRR"
133

Jetft na za mao
zwolnie", kiedy to winiw wypuszczano z natychmiastowym skutkiem po
uzyskaniu od nich obietnicy nieuprawiania antyspoecznej" dziaalnoci, 15
stycznia 1987 roku w wizieniach i agrach pozostaway 233 osoby, na zesaniach 55, z artykuw religijnych" - 10, w szpitalach psychiatrycznych - 96, zwolniono z
wizie - 51 osb, umorzono sprawy - 31. cznie: 476 osb.25
Nie o liczb jednak chodzio. Ogromne znaczenie moralne dla caego kraju miao
samo istnienie ludzi, ktrzy otwarcie rzucili wyzwanie zniewoleniu totalitarnemu i
nie dali si zama, pomimo wciekych naciskw pastwa. Pewnie takie wanie
znaczenie dla czowieka wierzcego, otoczonego nieprawociami wiata, ma
wiadomo, e gdzie w klasztorze tacy sami jak on miertelnicy yj wedug
boskich nakazw". Ta wiadomo moe go niekiedy uchroni od pokusy. W
kadym razie co podobnego dostrzegalimy w zachowaniu wobec nas stranikw
wiziennych i kryminalistw. Nigdy nie zapomn, jak z obozu, w ktrym byem
jedynym winiem politycznym, odchodzi na etap miejscowy pachan" [stary,
wytrawny kryminalista] i zwoawszy swoj ferajn wydawa ostatnie polecenia. Na
koniec, szturchajc mnie palcem, powiedzia surowo:
- Opiekujcie si nim. Kady z nas siedzi za wasn spraw, a on - za wspln.
Zdumiewajce: dziesitki lat komunizmu nie zabiy w wiadomoci ludzkiej takich
poj. A stranicy patrzyli na nas niemal z zabobonnym szacunkiem. Zawsze, nawet
we wodzimierskim wizieniu, znalaz si taki, ktry odway si wysa nielegalnie
list albo przekaza gryps do innej celi. W tym okresie zachodnie radiostacje
informoway o nas obszernie i szczegowo, mona wic sobie wyobrazi, jakie
wraenie na mieszkacach Wodzimierza robi nasz pobyt w miejscowym
wodzimierskim wizieniu. Szczeglnie podczas naszych strajkw i godwek.
Pewnie dlatego kady komitet obwodowy protestowa przeciwko naszemu
pobytowi na jego terenie; wymylano rne przyczyny, byleby si tylko nas pozby,
a KC gowio si, gdzie by nas jak najdalej upchn. Spierano si o to latami:
Ministerstwo Spraw Wewntrznych ZSRR i Komitet Bezpieczestwa Pastwowego
przy Radzie Ministrw ZSRR popieraj wniosek o przeniesienie
25
Referat W. Czebrikowa i A. Riekunkowa osobicie przedstawiony
Gorbaczowowi (?) luty 1987 r. Nr 183-Cz O zastosowaniu w praktyce
artykuw 70, 190 i 142 Kodeksu Karnego ZSRR oraz odpowiednich
artykuw kodeksw karnych innych republik zwizkowych, a take o
sposobach doskonalenia tej praktyki".
134

Z powrotem w przyszo
szczeglnie niebezpiecznych antypastwowych przestpcw z wizienia nr 2 UWD
[Uprawlenije Wnutriennich Die - Wydzia Spraw Wewntrznych] wodzimierskiego komitetu wykonawczego do innego zakadu penitencjarnego MSW
-pisali do KC Czebrikow i Szczeokow.-fi - Spraw przeniesienia szczeglnie
niebezpiecznych winiw resort nasz bada w 1977 roku. Wwczas, biorc pod
uwag te same wzgldy, ktre wymieniono w notatce wodzimierskiego obkomu
KPZR, uznano za wskazane przeniesienie wymienionych winiw (ich liczba
waha si od 40 do 60 osb) do wizienia nr 4 MSW Tatarskiej ASRR. Wzito pod
uwag, i w Czystopolu, gdzie znajduje si wymienione wizienie, brak obiektw
obronnych i innych o szczeglnym znaczeniu. Miasto ley z dala od wikszych
orodkw przemysowych i kulturalnych, w odlegoci 144 km od Kazania, i nie
posiada rozwinitej sieci komunikacyjnej. Wizienie nr 4 zostao zbudowane w
XVIII wieku, nigdy nie wiziono w nim rewolucjonistw i postpowych dziaaczy.
(...) Wniosek o przeniesienie szczeglnie niebezpiecznych dla pastwa winiw
omawiano w 1977 roku z przedstawicielami tatarskiego obkomu KPZR, ktrzy go
odrzucili w obawie o skomplikowanie sytuacji w republice. Zdaniem MSW ZSRR i
KGB przy RM ZSRR nie ma uzasadnionych podstaw do takich obaw.
Pod wzgldem liczbowym by to oczywicie zaledwie sam wierzchoek gry
lodowej. Pewne wyobraenie o rzeczywistym stanie rzeczy daj mate-' riay
czekistowskiej profilaktyki":
Naley zwrci do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor 1 ) Nr P 1756
Otrzymuj wszyscy czonkowie Biura Politycznego, kandydaci na czonkw Biura
Politycznego i sekretarze KC KPZR
cile tajne Teczka specjalna
KC KPZR
Zgodnie z wytycznymi KC KPZR organa Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
prowadz szeroko zakrojon akcj prewencyjn majc na celu zapobieganie
przestpczoci, zapobieganie podejmowanym przez
Notatka dla KC Czebrikowa i Szczelokowa z 17 marca 1978 r. Nr 492-cz.
135

Jest nas za mao

anty sowieckie elementy nacjonalistyczne, rewizjonistyczne i inne prbom
organizowania dziaalnoci wywrotowej, jak rwnie ustalanie powstajcych w
wielu miejscowociach ugrupowa o szkodliwym charakterze politycznym. W cigu
ostatnich piciu lat wykryto 3096 tego rodzaju ugrupowa, zastosowano rodki
zapobiegawcze wobec 13 602 czonkw tych grup, w tym: wobec 2196 czonkw 502
grup w roku 1967 r.; wobec 2870 czonkw 625 grup w 1968 r ; wobec 3130
czonkw 733 grup w 1969 r ; wobec 3102 czonkw 709 grup w 1970 r. i wobec
2304 czonkw 527 grup w 1971 r.
Podobne grupy wykryto w Moskwie, Swierdowsku, Tule, Wodzimierzu, Omsku,
Kazaniu, Tumieniu, na Ukrainie, otwie, Litwie, w Estonii, na Biaorusi, w
Modawii, Kazachstanie i w innych miejscach.
Po zastosowaniu rodkw prewencyjnych wyranie zmalaa liczba aresztowa za
antysowieck agitacj i propagand.
Wikszo osb, wobec ktrych zastosowano profilaktyk, wycigna z tego suszne
wnioski, wczya si czynnie w nurt ycia spoecznego i uczciwie pracuje na swoich
odcinkach w urzdach i zakadach produkcyjnych. Jednak niektrzy nie zaprzestali
dziaalnoci, ktra w okrelonej sytuacji moe si przeksztaci w dziaalno
przestpcz i narazi na szwank interesy naszego pastwa.
Aby wzmocni profdaktyczne oddziaywanie na osoby usiujce wkroczy na drog
szczeglnie niebezpiecznych dziaa przestpczych, a take by skuteczniej
likwidowa niepodane wystpienia elementw antyspoecznych, uwaamy za
wskazane zezwolenie organom KGB na kierowanie do tych osb oficjalnych
pisemnych ostrzee w imieniu organw wadzy z daniem zaprzestania
prowadzonej przez nich szkodliwej politycznie dziaalnoci i powiadomienie ich o
skutkach, ktre moe spowodowa kontynuacja teje.
Naszym zdaniem takie posunicie zwikszy moraln odpowiedzialno osb
poddanych profilaktyce, a w przypadku popenienia przez nie czynw kryminalnych
i pocignicia ich do odpowiedzialnoci karnej, umoliwi organom ledczym i
sdowi dokonanie trafnej oceny osobowoci przestpcy.
Projekty uchway KC KPZR i dekretu Prezydium Rady Najwyszej ZSRR w
zaczeniu.
Prosimy o rozpatrzenie.
J. Andropow, R. Rudenko
11 padziernika 1972 r. Nr 2594-A
136

Z powrotem w przyszo
Przychylono si oczywicie do ich proby i 25 grudnia 1972 roku ukaza si
odpowiedni dekret Prezydium Rady Najwyszej ZSRR.27 Jednak pomimo wysikw
czekistw opr w kraju narasta. Trzy lata po wprowadzeniu powyszego dekretu
Andropow meldowa:
W latach 1971-1974 zastosowano profilaktyk wobec 63 108 osb. W tym samym
okresie tylko za pomoc dziaa prewencyjnych zlikwidowano w zarodku 1839 anty
sowieckich grup.28
Jak wida, rednia roczna liczba takich grup nie zmalaa, a liczba poddanych
profilaktyce" wzrosa niemal dziesiciokrotnie. Ale to jeszcze nie wszystko, jako e
nie wszystkich aktywnych wrogw KGB poddawao profilaktyce":
Rwnolegle z profilaktyk stosowano i nadal si stosuje metody operacyjne i inne,
nie zwizane z postpowaniem karnym - kontynuuje Andropow w cytowanym
wyej raporcie. - Udao si zlikwidowa na etapie powstawania szereg
niebezpiecznych ugrupowa o nastawieniu nacjonalistycznym, rewizjonistycznym i
w ogle antysowieckim. Dziki skompromitowaniu autorytetw inspirujcych
wystpienia antyspoeczne udao si zapobiec negatywnym nastpstwom w wielu
regionach kraju. Sprawdziy si take takie metody, jak pozbawienie obywatelstwa
sowieckiego i wysiedlenie niektrych osb za granic. (...) Na uzdrowienie sytuacji
wpyno rwnie to, e wielu ekstremistom udzielono zgody na wyjazd ze Zwizku
Sowieckiego, do Izraela.
Wic duo nas byo czy mao? Zdaniem Andropowa tylko wrd ludzi dorosych,
ktrzy przeyli wojn, takich osobnikw byo setki tysicy". Moim zdaniem jednak
Andropow pomniejsza ich liczb. W jego sprawozdaniach na przykad prawie nie
wymienia si ukaranych" (zesanych za czasw Stalina) narodw, ruchw
religijnych, zwaszcza wyzna zakazanych. A to przecie miliony ludzi, dla ktrych
Zwizek Sowiecki by wizieniem, a z ktrymi kontakty nawizalimy ju w latach
szedziesitych.
21
Decyzja Biura Politycznego z 16 listopada 1972 r. P 67/18 O stosowaniu
przez organa bezpieczestwa ostrzee jako rodka oddziaywania
prewencyjnego". Dekret PWS ZSRR 3707-8 z 25/12/72. Notatka Andropowa i
Rudenki dla KC z 11 padziernika 1972 r. Nr 2594-A.
28
Notatka Andropowa dla KC z 29 grudnia 1975 r. Nr 3213.
137

Jest nas w mao

KGB drog operacyjn uzyskao informacje, i Grigorienko w rozmowie z jednym
ze swoich znajomych mwi o znanym mu rzekomo zamiarze przedstawicieli
krymskich autonomistw" sporzdzenia i wysania do ONZ apelu z prob o
poparcie ich da, pod ktrym maj zamiar zebra podpisy 250 000 Tatarw.
Grigorienko, ktry solidaryzuje si z t akcj, owiadczy, e bdzie ona miaa
kolosalny odzew - meldowa do KC Andropow.-" - KGB przedsibierze rodki
majce na celu zapobieenie ewentualnym wrogim dziaaniom osb o pogldach
nacjonalistycznych spord krymskich Tatarw i innych elementw
antyspoecznych.
A oto jeszcze jeden obrazek z tamtych czasw:
Wedug materiaw uzyskanych przez KGB niektrzy ekstremici niemieccy,
zamieszkali w Kazachstanie i Modawii, zamierzaj w przypadku odmownej decyzji
w sprawie ich wyjazdu do RFN zachca obywateli sowieckich narodowoci
niemieckiej do masowego bojkotu w dniu 15 czerwca 1975 roku wyborw do Rad
Najwyszych republik i lokalnych Rad Delegatw ludzi pracy". (...) Jednoczenie
w okresie przedwyborczym dziaacz" tak zwanego mchu w sprawie wyjazdu
Niemcw do RFN" Leis (Modawia) zorganizowa kolektywne przybycie Niemcw
do MSW i KGB republiki (70 osb) z daniem pozytywnego zaatwienia ich stara
o wyjazd ze Zwizku Sowieckiego, a ekstremici z Kazachstanu sporzdzili szereg
odezw o oszczerczej treci do organizacji midzynarodowych ze zbiorowymi
podpisami i usiowali skierowa do Moskwy delegata w celu wrczenia tych odezw
zagranicznym korespondentom lub przekazania za granic przez A. Sacharowa. (...)
7 czerwca 1975 roku na stacji Dambu skonfiskowano u niejakiego Termera,
jadcego do Moskwy odezwy" do ONZ, Konferencji Genewskiej, kanclerza RFN i
innych osb, podpisane w imieniu 900 niemieckich rodzin (ponad 6000 osb),
zawierajce tendencyjne informacje o sytuacji Niemcw w ZSRR i prob o
poparcie ich stara o wyjazd do RFN.30
Jak wida, tylko zachodnim politykom ycie w Zwizku Sowieckim wydawao si
ciche i sielankowe, politycy sowieccy rozumieli doskonale, e siedz na wulkanie.
Imperium trzeszczao w szwach na dugo przed przyjciem Gorbaczowa.
Nolatka Andropowa dla KC z 10 czerwca 1968 r. Nr 1342-A. Notatka
Andropowa dla KC z 12 czerwca 1975 r. Nr 1482-A.
138

Z powrotem w przyszo
Wrd rdzennej ludnoci Karaczajewsko-Czerkieskiego Obwodu Autonomicznego
notujemy negatywne zjawiska, a mianowicie nasilenie nastrojw nacjonalistycznych i antyrosyjskich, wyraajce si wystpieniami antypastwowymi, a
take przestpstwami kryminalnymi. Podejmujemy rodki w celu zapobiegania i
ukrcenia tych zjawisk.31
A tam zaczy si ju zabjstwa i masowe rozruchy.
Tatarzy i Niemcy, ydzi i narody nadbatyckie, Ukraicy i Modawianie,
pojedynczo i w grupach walczyli wszystkimi dostpnymi metodami o niezaleno
narodow. Nici tej walki ze wszystkich kracw ogromnego kraju zbiegay si w
Moskwie, gdzie byy nasze kanay cznoci, nasze moliwoci kontaktw ze
wiatem zewntrznym, nasza g a s n o s t ' . Bylimy dla nich inspiracj i czynnikiem
sprawczym. Andropow mia podstawy do niepokoju. A politbiuro nie bez kozery
uwanie obserwowao kady nasz ruch.
Istniay wreszcie formy najbierniejszego" oporu - zakazane wsplnoty
wyznaniowe, kolporterzy samizdatw", autorzy anonimowych protestw -i to
szeroko rozpowszechnione. Nie da si dzisiaj stwierdzi, ile milionw ludzi
uprawiao tak dziaalno. Nawet KGB nie potrafio tego oszacowa. Powiedzmy,
e represjonowanych za praktyki religijne mona policzy -rocznie zamykano w
wizieniach 200-300 osb,;, okoo dziesiciu tysicy poddawano obrbce
profilaktycznej", ale nie da si ustali dokadnej liczby praktykujcych. Podobnie
nie da si ustali liczby ludzi, ktrzy czytali, powielali i przekazywali z rk do rk
materiay samizdatu". Z ca pewnoci byy ich miliony. Dlatego politbiuro tak
pilnie czytao te materiay; musiao przecie wiedzie, co czytaj miliony ludzi w
podlegym mu kraju, gdzie nawet najmniejszej etykietki nie drukowano bez
zezwolenia cenzury.
To zagadnienie niepokoio wadcw nie na arty: tylko w 1971 roku dyskutowano je
w KC trzy razy, a w nastpnych latach prawie co roku wracao na porzdek
dzienny."
31
Notatka Andropowa dla KC z 9 grudnia 1980 r. Nr 2576-A. Decyzja
Sekretariatu KC Sl-243/8s z 30 grudnia 1980 r.
32
Sprawozdanie o rezultatach organizacyjnej i agcnluralno-operacyjnej
dziaalnoci" Pitego Zarzdu Gwnego KGB ZSRR za 1982 r.; cyt. za:
Reassessing the Past. Sovietology and Dissent: New Sources on Protest by Peter
Reddway. RFE/RL Research Report, Vol. 26, Nr 5, 29 stycznia 1993, pp. 12-16.
33
Decyzja Sekretariatu KC St-119/1 Is z 15 stycznia 1971 r. - polecenie
przedstawienia do przedoenia KC w cigu miesica.
Decyzja Sekretariatu KC Sl-2/2s z 21 kwietnia 1971 r. - polecenie dopracowa
propozycj danego problemu z uwzgldnieniem uwag. wyraonych w czasie
posiedzenia Sekretariatu".

Decyzja Sekretariatu KC St-8/37gs z 28 czerwca 1971 r. O rodkach

podjtych przeciwko nielegalnemu upowszechnianiu antysowieckich i innych
politycznie wrogich materiaw".
140

Jest nas za niato

Analiza tak zwanej literatury samizdatowej" rozpowszechnianej w rodowiskach
inteligenckich i wrd uczcej si modziey wykazuje, e w ostatnich latach
samizdat" zmieni si jakociowo - melduje Andropow w grudniu 1970 roku14. - O
ile przed piciu laty notowano gwnie rozpowszechnianie deprawujcych utworw
literatury piknej, obecnie coraz liczniej kolportowane s materiay o charakterze
polityczno-programowym. W cigu 1965 roku pojawio si ponad 400
rnorodnych prac i artykuw z dziedziny ekonomii i filozofii, krytykujcych
historyczne dowiadczenia budownictwa socjalistycznego w ZSRR, podajcych w
wtpliwo wewntrzn i zagraniczn polityk KPZR, a take wysuwajcych
rnego rodzaju programy dziaalnoci opozycyjnej.
...Proceder wydawania i rozpowszechniania samizdatowskich" materiaw
konsoliduje ludzi o podobnych pogldach, wyranie wida wysiki zmierzajce do
stworzenia opozycji.
Mniej wicej na przeomie lat 1968-1969 z elementw o opozycyjnych nastrojach
uksztatowa si polityczny trzon, nazywajcy siebie ruchem demokratycznym",
ktry wedug ich okrelenia posiada trzy wyznaczniki cechujce opozycj:
kierownictwo, aktyw i znaczn liczb zwolennikw; nie majc wyranego ksztatu
organizacyjnego stawia on przed sob okrelone cele i wybiera okrelon taktyk;
walczy o legalizacj.
...Orodkami rozpowszechniania pozacenzuralnych materiaw nadal pozostaj
Moskwa, Leningrad, Kijw, Gorki, Nowosybirsk, Charkw. W tych i w niektrych
innych miastach wykryto okoo 300 osb, ktre mienic si antystalinistami",
uczestnikami ruchu demokratycznego", bojownikami o prawa demokratyczne",
wydaj bd to pojedyncze dokumenty, bd zbiory -Kroniki biecych
wydarze", Wiadomoci Ukrainy", Problemy spoeczne" i inne. Grupa osb o
nastrojach syjonistycznych w Moskwie, Leningradzie i Rydze rozpocza w 1970
roku wydawanie czasopisma pod tytuem Ischod".
...KGB przedsibierze rodki w celu ukrcenia podejmowanych przez poszczeglne
osoby prb wykorzystania samizdatu" dla oczernienia sowieckiego ustroju
pastwowego i spoecznego. Zgodnie z obowizujcym prawem winnych pociga
si do odpowiedzialnoci, a w stosunku do osb, klrc dostay si pod ich wpyw,
stosowane s rodki profilaktyczne.
Jednoczenie, z uwagi na to, e samizdat" zaczyna rozpowszechnia opozycyjne
nastroje i pogldy, oraz na fakt, e imperialistyczna reakcja zmierza do
wykorzystania literatury samizdatowej" w celach wrogich Zwizkowi Sowieckiemu, uwaamy za wskazane zlecenie pionowi ideologicznemu, by na podstawie
bada problemu opracowa odpowiednie metody ideologiczne i polityczne
Notatka Andropowa dla KC z 21 grudnia 1970 r. Nr 3461-A.
141

Z powrotem w przyszo
w celu neutralizowania i demaskowania reprezentowanych w samizdacie" kierunkw antyspoecznych. Naley rwnie zbada, jakie czynniki polityczne
sprzyjaj powstawaniu i rozpowszechnianiu materiaw samizdatowych".
A wic wadze uznay wreszcie, e jestemy polityczn opozycj, i mimo swej
pozornej krzepy gotowe byy skorygowa odpowiednio swoj lini. Byy ju jednak
tak zramolae, tak skostniae, e zabrako im gitkoci politycznej. Przyjta po
p r o c z n e j pracy KC uchwaa O metodach przeciwdziaania nielegalnemu
rozpowszechnianiu antysowieckich i innych szkodliwych politycznie materiaw
bya dokumentem wyjtkowo bezsensownym, ktry sprowadza wszystko do
kombinacji represji i dziaa wycho-wawczo-propagandowych." Jedynym
ustpstwem by punkt 9:
Wydzia Kultury KC KPZR, Komitet do Spraw Druku przy Radzie Ministrw
ZSRR i Zwizek Pisarzy ZSRR zbadaj zagadnienie i przedo KC KPZR wnioski
o celowoci wydania utworw pisarzy, ktrzy ciesz si zainteresowaniem czci
rodowisk twrczych i uczcej si modziey, a ktrych utwory nie byy
publikowane po latach dwudziestych.
Ostatecznie wydano chyba Gumilowa, w dodatku w niewielkim nakadzie. Nie
miao to adnego wpywu na samizdat", ktry si stale rozwija, stanowic
alternatyw dla legalnych wydawnictw i przyprawiajc Andropo-wa o bl gowy.
Pojawiay si nowe formy - nielegalne filmy, nielegalne kasety, powstawaa kultura
alternatywna; inteligencja twrcza, a zwaszcza modzie wyzwalay si spod
kontroli partii. Andropow znowu bi na alarm36:
W trakcie dziaa prewencyjnych, majcych na celu pooenie kresu wrogiej
dziaalnoci przeciwnika, ujawniono fakty wiadczce o tym, i cz modziey
uzdolnionej twrczo lub pragncej wykaza si w tej dziedzinie uczszcza ,na
nielegalne spotkania, w prywatnych mieszkaniach i w przypadkowo dobranych
lokalach odbywaj si imprezy literackie, wystawy malarstwa i grafiki, spektakle
teatralne. Zarysowuje si tendencja do wydawania i rozpowszechniania czasopism,
przepisywanych na maszynie, w ktrych zamieszczane s utwory nie publikowane
w oficjalnym obiegu.
Rozpoznanie sytuacji w takim rodowisku w Moskwie wykazao, i cz
modziey twrczej, pozostawiona samej sobie, nie majc moliwoci wykazania
35
Decyzja Sekretariatu KC St-8/37gs z 28 czerwca 1971 r.
36
Notatka Andropowa dla KC z 19 maja 1975 r. Nr 1241-A.
142

Jtst nas za mao

swoich uzdolnie w sposb spoecznie uyteczny, z inspiracji osb uprawiajcych
dziaalno antyspoeczn lub obcokrajowcw wchodzi niekiedy na drog
niepodanych dziaa.
...A wic w chwili obecnej istnieje niebezpieczestwo powstania niekontrolowanych stowarzysze modziey twrczej, istniejcych rwnolegle do legalnych
zwizkw twrczych.
Rzeczywicie w tym okresie miay miejsce takie gone wydarzenia, jak wystawa
malarzy-mekonformistw w parku Izmajowo", prby zorganizowania
midzynarodowego Pen-Klubu w Moskwie3", powstanie moskiewskiego oddziau
Amnesty International^, a nieco pniej ukazanie si w drugim obiegu Metropolii i
utworzenie Grup Helsiskich (grup spoecznych kontrolujcych przestrzeganie
porozumie helsiskich), wraz ze wszystkimi ich komisjami, komitetami i grupami
roboczymi.40 W kocu 1977 roku powsta nawet pierwszy niezaleny zwizek
zawodowy.41 Rozpocz si proces organizacyjnego ksztatowania opozycji, ktry,
jak wida, zbieg si z utrat przez wadz kontroli nad modzie, co byo
szczeglnie niebezpieczne dla ustroju.
Ta kontrola" zreszt - o ile pamitam - nigdy nie bya skuteczna, istniaa gwnie na
papierze - w sprawozdaniach komitetw komsomolskich i partyjnych na temat
zasigu organizacyjnego" i dziaalnoci propagandowej. Jednak na przeomie lat
szedziesitych i siedemdziesitych modzie zacza si wyranie upolitycznia.
Najczciej wiadczyy o tym anonimowe protesty - ulotki, napisy na murach, flagi
narodowe w republikach, wreszcie anonimowe listy do wadz. Takim wydarzeniom,
jak obchody jubileuszowe, wita, wybory - towarzyszyy zazwyczaj chuligaskie
wybryki" modziey.
Obchody jubileuszowe setnej rocznicy urodzin zaoyciela pastwa sowieckiego W.
I. Lenina w caym kraju przebiegay uroczycie, w atmosferze aktywnoci i
zaangaowania ludzi pracy, ktrzy jeszcze raz wykazali nienaruszaln jedno i
solidarno z Komitetem Centralnym Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego
- meldowa na przykad Andropow w kwietniu 1970 roku.42 37
Notatka W.W. Griszyna dla KC z 20 maja 1975 r. Nr 97. 3S Notatka
Andropowa dla KC z 5 kwietnia 1975 r. Nr 784-A.
39
Notatka Andropowa i Rudenki dla KC z 10-12 kwietnia 1975 r. Nr 878-A o
aresztowaniu Andrieja Twierdochlebowa.
40
Notatka Andropowa dla KC z 15 listopada 1976 r. Nr 2577-A i z 5 stycznia
1977 r. Nr 22-A.
41
Informacje Andropowa dla KC z 11 lutego. 24 marca i 5 kwietnia 1978 r. Nr
294-A, 550-A, 655-A.
42
Notatka Andropowa dla KC z 27 kwietnia 1970 r. Nr 1118-A.
143

Z powrotem w przyszo
Jednoczenie podczas przygotowa i przebiegu uroczystoci w szeregu rejonw w
caym kraju zanotowano 155 szkodliwych politycznie chuligaskich wybrykw
zwizanych z jubileuszem. W tej liczbie w roku 1969 - 55 i w 1970 - 100.
Ekscesy tego rodzaju zanotowano na Ukrainie, w Kazachstanie, na Litwie,
Biaorusi, w Estonii, na otwie, w Modawii, Turkmenii, w Kraju Primorskim i w
Kraju, Chabarowskim, w obwodach moskiewskim, leningradzkim,
kujbysze-wskim, rostowskim i innych. Elementy chuligaskie zniszczyy lub
uszkodziy kilkanacie pomnikw, popiersi i paskorzeb wodza, wiele tablic,
gablot i transparentw, a take portretw, hase, plakatw, reprodukcji, gazetek
ciennych i innych jubileuszowych dekoracji. (...) Za tego rodzaju szkodliwe
politycznie i chuligaskie czyny 70 osb pocignito do odpowiedzialnoci karnej,
wobec 65 zastosowano profilaktyk, a wobec 7 - nadzr.
W 18 wypadkach ekscesy byy wyjtkowo zuchwae i miay na celu zakcenie
uroczystoci, ktrymi ludzie sowieccy wiecili setn rocznic urodzin W. I. Lenina.
A oto typowa informacja do KC o obchodach 1 maja w 1975 roku41:
Obchody 1 maja przebiegay w caym kraju w normalnej atmosferze, z duym
politycznym zaangaowaniem.
Jednoczenie w niektrych rejonach miay miejsce pojedyncze negatywne zjawiska.
W Moskwie, Odessie, Kiszyniowie i w obwodzie rostowskim rozpowszechniano
ulotki o wrogiej treci.
W rejonowym miecie Pustomyty w obwodzie lwowskim przy obelisku onierzy
wyzwolicieli spalono 13 flag republik zwizkowych. Przypadki niszczenia flag
miay rwnie miejsce w Moskwie i Charkowie. W Grodnie stwierdzono
zniszczenie portretu zaoyciela pastwa sowieckiego. (...) We wszystkich
wymienionych sprawach zastosowano odpowiednie rodki. Wikszo uczestnikw
wrogich wystpie zostaa wykryta.
Zazwyczaj jednak wykrywano" spor liczb sprawcw - 50-60 procent - wobec
poowy stosowano profilaktyk", reszt wsadzano do wizie z paragrafw
karnych (chuligastwo). Takich incydentw, wliczajc listy anonimowe, byo w
caym kraju od dziesiciu do dwudziestu tysicy rocznie.44 Najczciej
przestpcami" byli ludzie modzi, nastolatki, uczniowie,
43
Notatka Andropowa dla KC z 4 maja 1975 r. Nr 1103-A.
44
Cyt. wedug: Reassessing the Past. Sovietology and Dissent: New Sorices on
Protest by Peter Reddway. RFK/RL Research Report, Vol. 2, Nr 5, 29 stycznia
1993, s. 15.
144

Jeat nad za mao

ktrzy niekiedy zdyli ju zaoy nielegaln organizacj. Nie mielimy
oczywicie pojcia o skali tego zjawiska, zreszt nie syszelimy nawet o wikszoci
tych incydentw. A przecie bez ich uwzgldnienia obraz sytuacji w kraju i
panujcych w nim nastrojw nie byby peny, a przyczyna nerwowoci wadz nie do
koca zrozumiaa. Wyobramy sobie, co musieli czu, kiedy codziennie wpywao
kilka tego rodzaju raportw:
Wydzia KGB Kraju Krasnodarskiego wykry w miecie Tuapse nielegalny Klub
walki o demokracj", skadajcy si z 14 osb, gwnie uczniw 8-9 klasy szkoy
redniej nr 3. Siedmiu z nich naleao do WLKSM [Wszechzwizkowy Leninowski
Komunistyczny Zwizek Modziey], (...) Czonkowie Klubu" opracowali
program i statut, i wydawali czasopisma Diemokrat" oraz Russkij
Sowrie-miennik", w ktrych zamieszczane byy wiersze i artykuy, pisane przez
czonkw Klubu" na podstawie informacji zagranicznych radiostacji. Kady z nich
zoy lubowanie, mia pseudonim, legitymacj czonkowsk i paci skadki.
Program Klubu" przewidywa zaoenie w kraju partii demokratw" i zdobycie
wadzy, kiedy czonkowie tej partii dorosn. Aktualnym zadaniem byo pisanie i
rozpowszechnianie antysowieckich materiaw i werbowanie do organizacji
nowych czonkw. Realizujc ten program (...) w grudniu 1969 roku, w 90 rocznic
urodzin Stalina, na asfalcie i na potach w rnych punktach miasta Tuapse
wykonano kred napisy o antysowieckiej treci. W lutym 1970 roku sporzdzono w
imieniu Wszechrosyjskiego Zwizku Demokratw" ponad 40 egzemplarzy ulotek
nawoujcych do obalenia wadzy sowieckiej i tworzenia nielegalnych organizacji
politycznych; ulotki byy rozkolportowane w Tuapse.
Wszyscy czonkowie Klubu walki o demokracj" s niepenoletni. W zwizku z
tym postanowiono nie pociga ich do odpowiedzialnoci karnej, poprzestajc na
dziaaniach o charakterze profilaktycznym.45
Zarzd KGB obwodu swierdowskiego rozpracowa nielegaln grup modzieow,
uywajc nazwy Partia Ludowej Rosji" lub Rewolucyjna Partia Robotnicza".
(...) Czonkowie grupy wykonali na maszynie do pisania w dwch rzutach 700
antysowieckich ulotek. (...) Znaczn cz tych ulotek zrzucono 7 listopada 1969
roku w Swierdowsku z wiaduktu nad prospektem Kosmonautw na przechodzc
pod nim kolumn pracownikw kolejowych zakadw remontowych i na grup
demonstrantw z instytutw politechnicznego i prawnego.41'
4?
Notatka Andropowa dla KC z 19 marca 1970 r. Nr 699-A. 46 Notatka
Andropowa dla KC z 12 czerwca 1970 r. Nr 1610-A.
145

Z powrotem w przyszo
W lutym 1970 roku w Riazaniu rozkolportowano siedem pisanych rcznie ulotek z
podpisem Czarne Anioy", ktrych autorzy, oczerniajc rzd sowiecki, nawoywali
do organizowania strajkw i demonstracji. W wyniku podjtych dziaa ustalono, e
ulotki wykonali i rozpowszechnili uczniowie 9-10 klas szkoy nr 2 w Riazaniu...
Wszyscy oni wyrazili skruch i al za popenione czyny i w obecnoci rodzicw
zapewnili organy KGB, e nie dopuszcz si wicej adnych antysowieckich
demonstracji.47
Nastroje wrd modziey z jednej strony i wzrost si zorganizowanej opozycji z
drugiej coraz bardziej zagraay ustrojowi. Autorzy wyczerpujcych bada,
przeprowadzonych przez KGB w 1976 roku, usiujc wytumaczy wszystko
wpywami buruazyjnej propagandy i destrukcyjnych orodkw" na Zachodzie,
przytaczaj bardzo ciekawe dane. Z 3324 antyspoecznych wystpie",
dokonanych w cigu trzech lat przez 4406 modych ludzi, 60,3% przypada na
studentw i 22,4% na uczniw.
3174 osoby (72%) dziaay pojedynczo, reszta - 1232 osoby - w skadzie 384 grup.
Formy wystpie
Liczba
Liczba
osb
wystpie
Wypowiedzi oszczercze i inne
1509
1598
politycznie wrogie
45,4%
36,3%
Udzia w grupowych ekscesach
99
495
zakcajcych
porzdek publiczny
3,0%
11,2%
Udzia w wystpieniach
182
382
antyspoecznych na wzr
hippisw
5,5%
8,7%
Wykonanie i rozpowszechnianie
252
323
oszczerczych
i szkodliwych ideologicznie
7,6%
7,3%
dokumentw (prcz ulotek)
Wykonanie i rozpowszechnianie ulotek, 167
277
hase,
plakatw
5,0%
6,3%
Profanacja goda pastwowego, flagi, 90
115
pomnikw,
portretw
2,7%
2,6%
Ustne i pisemne pogrki pod adresem 50
53 ,
aktywu

partyjnego
1,6%
1,2%
Przekazanie (usiowanie przekazania) za 26
33
granic
oszczerczych i szkodliwych
0,8%
0,8%
ideologicznie materiaw
47
Notatka Andropowa dla KC z 26 sierpnia 1970 r. Nr 2353-A.
147

Jest nas za maa

Formy wystpie
Wypowiedzi oszczercze i inne
politycznie wrogie
Pisanie i rozpowszechnianie
anonimowych listw
o treci oszczerczej i ideologicznie
szkodliwej
Nawizanie kontaktu i prby
nawizania kontaktu
z antysowieckimi orodkami
zagranicznymi
Sporzdzenie i wywieszanie
nacjonalistycznych flag

Liczba
Liczba
wystpie osb
1509
1598
45,4%
33

36,3%
32

1,0%

0,7%

16

17

0,4%

0,4%

15

0,2%
0,3%
Inne wystpienia
894
1066
26%
24,2%
Wystpienia z pozycji wrogich socjalizmowi stanowi 32,4% oglnej liczby
wystpie. Ich sprawcami jest 1269 osb (29%).
Rodzaje wrogiej ideologii
Liczba
Liczba osb
wystpie
Ideologia buruazyjnego
364
674
nacjonalizmu (prcz
syjonizmu)
33,7%
43%
Ideologia syjonistyczna i nastroje 188
242
proizraelskie
17,5%
15%
Ideologia rewizjonistyczna i
377
445
reformistyczna
35%
28%
Ideologia religijna
88
128
8,2%
8%
Ideologia (pogldy) faszystowska 60
80
i neofaszystowska
5,6%
6%
Mowa tu o ludziach, ktrzy potrafili (i zdecydowali si) wyranie sformuowa
swoj ideologiczn platform. Jednak bezideowi" nie byli lepsi:

Czonkowie grup tak zwanych naladowcw zachodnich hippisw", wykryci w

Moskwie, Leningradzie, Kijowie, Wilnie, Tallinie, Rostowie nad Donem,
149

Z powrotem w przyszo
Odessie i wielu innych miastach, wystpili z daniem rewizji moralno-etycz-nych
zasad socjalistycznego wspycia, podwaali rewolucyjne tradycje przeszoci i
duchowe dziedzictwo konserwatywnych" ojcw, nawoywali do przezwycienia
biernoci" i do walki o wolno i demokratyzacj spoeczestwa" na paszczynie
ideologii hippisw":18
Okoo 40% oglnej liczby osb w caym kraju, wobec ktrych w latach 1970-1974
zastosowano profilaktyk, stanowia modzie do lat 25. Podobnie byo z
przestpczoci w ogle, na przykad ponad poow skazanych w latach 1971-1973
za produkcj narkotykw i handel nimi stanowili ludzie poniej lat 29, a liczba
modych ludzi w tym wieku ukaranych w trybie administracyjnym za spoywanie
alkoholu i przebywanie w stanie nietrzewym w miejscach publicznych w 1973
roku wyniosa 2 533 443, w roku 1974 za - 2 616 708. rednio w cigu roku
modociani" w wieku do lat 18 popenili okoo stu tysicy przestpstw, z tego 47%
grupowo.49
W wymienionym materiale przytoczono take ciekawe wyniki innych bada. Na
przykad wedug analizy pod tytuem Audytorium radiostacji zachodnich w
Moskwie, przeprowadzonej przez ISI [Instytut Bada Socjologicznych] Akademii
Nauk ZSRR:
...bardziej lub mniej regularnie sucha audycji zachodnich 80% studentw i okoo
90% uczniw starszych klas szk rednich oglnoksztaccych, zawodowych i
technikw. U wikszoci tych osb suchanie zachodnich radiostacji stao si
nawykiem (nie rzadziej ni 1-2 razy w tygodniu audycji zachodnich radiostacji
sucha 32% studentw i 59,2% uczniw).
To byo nasze audytorium, ktre poprzez informacje z Londynu, Monachium,
Waszyngtonu obserwowao nasz dziaalno, pokolenie trzydziesto-,
czterdziestolatkw, ktre pitnacie lat pniej wyszo na ulice.
Wielu spord studentw objtych profilaktyk informowao, e wrogie
ideologicznie audycje radiowe nagrywali na magnetofony, a nastpnie rozpowszechniali na kasetach lub w postaci tekstw przepisanych na maszynie. Tymi
kanaami zapoznali si z szeregiem antysowieckich owiadcze
4S
Notatka Andropowa dla KC z 12 grudnia 1976 r. Nr 2798-A, Analityczna
informacja o charakterze i przyczynach negatywnych pogldw wrd
modziey szkolnej i akademickiej" z 3 grudnia 1976 r. z podpisem Bobkowa i
Uchwala Sekretariatu KC St-37/14s z 28 grudnia 1976 r.
49
Notatka dla KC Generalnego Prokuratora ZSRR R.A. Rudenki z 28 marca
1974 r. Nr 34 SS.
150

Jest new za tnaio

i paszkwili Soenicyna, z traktatem Sachdwwa Rozwaania o wiecie, postpie,
swobodzie intelektualnej, o rnych analizach", apelach" i innych dokumentach,
zawierajcych oszczercze wymysy, oczerniajce sowieck rzeczywisto. (.-)
Pod wzgldem siy oddziaywania czoowe miejsce zajmuj materiay sporzdzone
w kraju.
Referat odnotowuje spadek zainteresowania studiami na wydziaach marksizmu i
leninizmu oraz bierny udzia pewnej czci studentw w yciu
spoeczno-politycznym kolektywu". Krtko mwic, s wszelkie podstawy, by
uzna, e mniej wicej na pocztku lat siedemdziesitych reym utraci" modzie,
a nasze wpywy na ni szybko rosy. Jakim cudem zestarzaa, zbiurokratyzowana
partia moga walczy z tym gronym zjawiskiem? Jedyn jej broni byy represje i
profilaktyka", czyli zastraszanie tymi represjami, a take nasilanie propagandy,
ktra ju wszystkim obrzyda. W sprawozdaniu z wykonanej pracy,
przedstawionym KC zaledwie na kilka lat przed upadkiem ustroju
komunistycznego, szef KGB Czebrikow, prokurator generalny Riekunkow, minister
sprawiedliwoci Krawcw i przewodniczcy Sdu Najwyszego Tieriebiow
informowali z dum50:
Przeprowadzono szeroko zakrojon prac z zaangaowaniem rodkw masowego
przekazu majc na celu zdemaskowanie wywrotowej dziaalnoci imperialistycznych sub specjalnych i zwizanych z nimi wrogich elementw wywodzcych si spord obywateli sowieckich. W cigu ostatnich lat wyprodukowano z
udziaem organw KGB i na podstawie materiaw KGB 150 filmw kinowych i
telewizyjnych (gwnie dokumentalnych krtkometrawek i kronik), w cigu
czterech lat wydano 262 ksiki i broszury, opublikowano 178 artykuw w
periodykach i 250 w dziennikach. Pracownicy KGB, prokuratury i sdownictwa
wygaszaj na temat tych kwestii regularne wykady. Z zaangaowaniem si
spoecznych prowadzona jest systematyczna praca wychowawcza wrd osb
odbywajcych kar w miejscach odosobnienia, co daje pozytywne wyniki.
Powodem do dumy byo zamanie w cigu czterech lat, od 1982 roku do 1986,
ponad stu osb. Odbyo si to pod kierunkiem KC, ktre nie szczdzio swego czasu.
A kiedy ratujc si przed nieuchronn katastrof trzeba byo
w
Notatka dla KC Czebrikowa, Riekunkowa, Tieriebiowa i Krawcowa z 26
grudnia 1986 r. Nr 2521-cz.
151

Z powrotem w przyszo
wprowadzi kontrolowan glasnost'", zaczto od amania" pozostaych jeszcze
zekw", od likwidacji samego trzonu opozycji. Odbywao si to pod osobistym
kierownictwem Gorbaczowa.
5. Prawo i celowoJ
- Wysoki sdzie! Mam dzisiaj niezwyky dzie: po raz pierwszy, odkd yj w tym
miecie, wystpuj w sdzie jako wiadek, a nie jako oskarony...
Komizm sytuacji polega na tym, e kiedy w 1967 roku, jako oskarony,
przemawiaem w sdzie po raz pierwszy, mwiem dokadnie to samo 0 bezprawiu, o tym, e samo istnienie KPZR i stosowane przez ni polityczne
represje s sprzeczne z konstytucj. Nadal byo to tak bardzo aktualne, e obecnie,
wier wieku pniej, mgbym powtrzy przed Trybunaem Konstytucyjnym
Rosji tamto przemwienie sowo w sowo i nikt by tego nie zauway. Mimo woli
przypomniaem sobie przygotowania do tamtego, pierwszego w moim yciu
ostatniego sowa" oskaronego (wczeniej dwukrotnie byem sdzony zaocznie
jako niepoczytalny), jak groc godwk wymusiem od zarzdu wizienia w
Lefortowie kodeksy; musieli nawet kupi Konstytucj ZSRR, poniewa w caym
wizieniu ledczym nie byo ani jednego egzemplarza.
Pniej nudna rozprawa i pene napicia oczekiwanie zakoczenia procesu, kiedy
miaem wygosi ostatnie sowo", jedyn wwczas w kraju okazj do
nieocenzurowanej wypowiedzi. (Zreszt nic nie wiadomo, mogli przecie odebra
mi gos. Zdarzay si takie pizypadki.) I wreszcie moment kulminacyjny dramatu,
kiedy to z kagiebowsk konstytucj w rku przemawiaem ptorej godziny,
spodziewajc si w kadej chwili, e sdzia mi przerwie. Tak wic byem
rzeczywicie specjalist w kwestii niekonstytucyjnoci KPZR". O ile jednak wtedy
byo to oszczerstwo rzucane na ustrj spoeczny
1 pastwowy ZSRR", teraz stanowio najwysz mdro pastwow wspart
autorytetem samego prezydenta Rosji. Cieszy si miaem, czy smuci? Szczyci
si tym, e wyprzedziem swoich rodakw o wier wieku, czy si dziwi, e
dopiero obecnie, dwa i p dziesitka lat pniej, zrozumieli prawd tak oczywist?
Walczylimy o praworzdno, co wywoywao zdziwienie i nawet ubolewanie. Nie
dlatego, e przypadki amania przez wadze komunistyczne wasnych praw nie byy
znane, a idea przestrzegania ich wydawaa si zbyt
152

Prawo i celowo
skomplikowana. Przeciwnie, chyba nie byo w owych czasach nikogo, kto by tego
nie wiedzia, nie dostrzega. Ale po co? Jaki to ma sens?
- Chce pan doskonali wadz sowieck? - mwili zoliwie ludzie, zwykle ci sami,
ktrzy uwaali, e jest nas zbyt mao", by do nas doczy.
- Prosz powiedzie, kiedy wasz ruch przestanie si wreszcie powoywa na
sowieckie prawo i rozpocznie otwarte dziaania? - wtrowali im na Zachodzie ci,
ktrzy nigdy nie zakosztowali ycia pod butem wadzy sowieckiej.
Ludziom pewnego typu nie dao si wytumaczy, e walka o praworzdno to nie
mimikra czy chwyt taktyczny, lecz podstawowa zasada naszego ruchu, podobnie
niestosowanie przemocy i dziaalnoci podziemnej. I znowu nie chodzio wcale o to,
e owa zasada bya zbyt trudna do zrozumienia. C mogo w niej by
niezrozumiaego, skoro stale mielimy przed oczami przykad minionej rewolucji
rosyjskiej i jej skutkw?
Czy w latach szedziesitych by jeszcze kto, kto by nie rozumia, e przemoc nie
moe by podwalin pastwa prawa, a podziemie - wolnego spoeczestwa?
Zreszt, nawet rozwaajc kwesti z bardziej praktycznego punktu widzenia - byo
oczywiste, e jeli nie ma w kraju do ludzi, ktrzy by potrafili po prostu domaga
si tego, co im si prawnie naley, to skd ma si wzi cae mnstwo zuchwalcw,
ktrzy wystrzelaj i KGB, i aparatczykw, i wikszo armii? Jeeli natomiast
pewnego piknego dnia uzbiera si dostateczna liczba tych pierwszych, nie trzeba
bdzie strzela.
Krtko mwic, byy to tylko wymwki i usprawiedliwienia wasnej postawy.
Czowiek sowiecki nie potrafi si zmusi do dania czegokolwiek od jdrowego
supermocarstwa. Mg kra, ale da - w adnym wypadku. Nie kady nawet
potrafi odmwi wadzy wsppracy. Musia wic kto to robi na ich oczach,
otwarcie, nawet demonstracyjnie, by rozwia mistyczny, irracjonalny lk przed
wadz sowieck, ow aureol jej wszechmocy. A demonstracja nieskutecznoci tej
wadzy z jednej strony i bezprawia z drugiej - to metoda najskuteczniejsza.
Zreszt co mona byo robi innego? Tylko dzieciaki mogy rozrzuca ulotki i
organizowa nielegalne partie", skadajce si z kilku kolegw, zreszt nawet te
dzieciaki rozumiay, e niczego t drog nie osign. Potrzebny by rodzaj
l e g a l n e j o p o z y c j i , umoliwiajcej zrzeszanie i rozwijanie w kraju
niezalenych si spoecznych. A legalna - znaczy uznajca prawo, dziaajca w jego
ramach.
Tymczasem reym mia wasne problemy z prawem, ktrych nie potrafi rozwiza
od czasw rewolucji i nigdy nie rozwiza. Przede wszystkim dlatego, e ideologia
w ogle, a ideologia marksistowsko-leninowska
153

Z powrotem w przyszo
w szczeglnoci, jest sprzeczna z pojciem prawa". Ideologia to legenda, mit, i jako
taka jest zawsze wewntrznie sprzeczna, podczas gdy sens prawa polega na jego
spjnoci. A komunistyczna praktyka bya szczeglnie sprzeczna, stanowia
bowiem kompromis midzy ideologi a rzeczywistoci. I o tym, co jest w dniu
dzisiejszym dopuszczalne", a co nie jest, wiedzieli tylko ci na samej grze. Nawet
cile tajne wytyczne trzeba byo umiejtnie komentowa.
Poza tym, zadaniem ideologii jest objanianie wszystkich zjawisk tego wiata za
pomoc nieprecyzyjnych poj; zadaniem prawa jest okrelenie ich moliwie
najdokadniej, nie pozostawiajc adnych luk. Jak to ze sob pogodzi? W jaki
sposb, na przykad, skodyfikowa materializm dialektyczny"? Byoby to podobne
do wysikw redniowiecznych scholastykw, ktrzy zamierzali obliczy, ile
aniow mieci si na ostrzu igy.
Jednak gwna przyczyna sprzecznoci midzy prawem a ideologi w pastwie
totalitarnym polega na zaoeniu a priori wyszoci ideologii nad prawem, a skoro
nie moe ona rzdzi w m y l p r a w a , musi to czyni p o n a d p r a w e m , jakby
spoza plecw prawa. Podobnie jak partia - nosicielka ideologii - rzdzi spoza
pozostaych struktur pastwowych, bdc formacj ponadpastwow. Poniewa za
ideologia (a wraz z ni take partia) stawia sobie globalne cele, prawo po prostu
staje si fikcj, jedn z dziedzin propagandy, ktra ma na celu upikszenie
wizerunku najbardziej demokratycznego w wiecie" socjalistycznego pastwa.
Szczeglnie wyranie wida to byo na przykadzie konstytucji stalinowskiej,
napisanej w celach wycznie propagandowych i dziki temu szczeglnie dla nas
porcznej.
Praktycznie prawo istniao wycznie na papierze, a krajem rzdzono za pomoc
niezliczonych instrukcji i zarzdze - resortowych, pastwowych, partyjnych,
czsto sprzecznych ze sob i przewanie tajnych. Nawet sama partia nie bya w
stanie uporzdkowa tego wszystkiego w jednolity system. Kwito prawo
telefoniczne", telefon partyjnego bonzy by najnowszym aktem prawnym.
Gwoli sprawiedliwoci trzeba podkreli, e ideologia bya rwnie sprzeczna z
innymi sferami ycia, na przykad z ekonomik czy nauk, i to z tych samych
powodw. Prawo, normy prawne stay si od pocztku nasz broni, poniewa
wadza uywaa ich w walce przeciwko nam. My za sztuk posugiwania si t
broni doprowadzilimy do doskonaoci - kada rozprawa sdowa przeciwko
ktremu z nas stawaa si moraln klsk wadz. Dlatego w odrnieniu od
pokazowych procesw z czasw Stalina, nas sdzono po cichu, przy drzwiach
zamknitych, o ile tylko si dao zachowa rzecz w tajemnicy, a prasa informowaa
o tych rozprawach jedy
154

Prawo i celowo
nie wwczas, kiedy trzeba byo odpowiedzie na oszczerstwa buruazyjnej
propagandy".
Nieatwo byo doprowadzi do takiej sytuacji, wymagao to wytrwaoci i
konsekwentnej taktyki, chodzio bowiem o to, by da si zamkn na wasnych
warunkach", z najwikszym uszczerbkiem dla wadzy, to znaczy zmusi j do
ewidentnego naruszenia prawa. W 1967 roku, na przykad, kiedy poszedem na trzy
lata do wizienia za zorganizowanie demonstracji, tak pokierowaem przebiegiem
wydarze, by udowodni twierdzenie" o sprzecznoci z konstytucj artykuu 190-3
kodeksu karnego. Tak wanie zaplanowalimy demonstracj i ca argumentacj w
toku ledztwa i na rozprawie, by wadze mogy nas skaza wbrew prawu, rezygnujc
z pozorw praworzdnoci. W tym przypadku - wbrew artykuowi konstytucji,
gwarantujcemu prawo do demonstracji.
I powiodo si znakomicie. Nawet naczelnik wizienia w Lefortowie otwarcie
powiedzia, e wsadzono nas bezprawnie", prokuratura znalaza pretekst, by
zrezygnowa z prowadzenia sprawy, a mj ledczy z KGB tylko kiwa gow ze
smutkiem i wzdycha. Nie przypadkiem politbiuro musiao odby posiedzenie, na
ktrym przedyskutowano kamliw informacj do gazety. Ten fakt jest dla mnie
niczym order albo nadanie tytuu naukowego.
Pewnie nowym pokoleniom, ktre nie znay tamtych czasw, trudno bdzie
zrozumie praktyczny sens naszych dziaa. Zwaszcza e nie mielimy cile
praktycznych celw - podobnie jak w Chiczyk, ktry potuk japoskie talerze w
chabarowskim ,jnynie". Nikt z nas, oczywicie, nie liczy na to, e nasze procesy
sdowe, samizdaty" czy niewielkie, raczej symboliczne demonstracje, obal
wadz sowieck. Nikt take nie liczy na moliwo poprawienia" ustroju. Na tym
wanie polega paradoks, e nasz ruch, ktry odegra tak donios polityczn rol, w
gruncie rzeczy nie by ruchem politycznym, lecz m o r a l n y m . Bodcem
pobudzajcym nas do dziaania nie bya ch przebudowania systemu, lecz odmowa
uczestnictwa w jego zbrodniach. Reszta zjawia si pniej jako logiczny skutek tej
postawy.
Z kolei postawa nieuczestnictwa" bya reakcj spoeczestwa na stalinowskie
represje, cilej na ich zdemaskowanie za Chruszczowa, co prawda czciowe. W
jaki sposb mogo doj do tak potwornej zbrodni? Kto tu zawini?" - to pytanie
nurtowao spoeczestwo, w kadym razie jego najszlachetniejsz cz. I ludzie
dochodzili do wniosku, e wina obcia kadego, poniewa wszyscy, wiadomie
czy niewiadomie, biernie czy czynnie byli wspwinowajcami. Nie tylko ci, ktrzy
mordowali i torturowali, lecz take ci, ktrzy podnosili rce na zebraniach,
jednomylnie" popierajc represje, nie tylko ci, ktrzy rozkazywali, lecz i ci, ktrzy
pokornie milczeli.
155

Z powrotem w przyszo
Milczc, te zostaniesz katem. Milcze zatem, milcze zatem...51
(przd. Ewa Roj ewska-Olej arczuk)
Podobnie jak w powojennych Niemczech to wszystko szczeglnie bolenie
wpyno na nowe pokolenia, ktre - zdawaoby si - nie miay nic wsplnego ze
zbrodniami ojcw, ale tak jest w yciu, e dzieci musz paci za grzechy rodzicw.
I jakkolwiek z formalnego punktu widzenia sowieccy przywdcy nie zasiadali na
awie oskaronych w Norymberdze, w szerszym sensie wyrok tego trybunau nas
take dotyczy. My, podobnie jak nasi niemieccy rwienicy, powinnimy byli
pamita, e ani zdanie otaczajcej wikszoci, ani rozkazy przeoonych, ani nawet
zagroenie wasnego ycia nie rozgrzeszaj z dokonanego przez nas wyboru. W
przeciwiestwie jednak od Niemcw, my skazani bylimy na konfrontacj z nasz
wci jeszcze nie pokonan Rzesz, z naszymi wasnymi esesmanami, z ktrymi,
nawiasem mwic, zachodni wiat usiowa pokojowo wspistnie".
Nie moglimy nawet marzy o jakich praktycznych celach. Nikt z nas nie prbowa
okreli, co w tych warunkach mona byo uwaa za zwycistwo. Wyznaczylimy
sobie jedno zadanie: stale konfrontowa prawo pisane z jego niepisan ideologiczn
interpretacj, zmuszajc wadz, by odsaniaa sw niezgodn z prawem istot. I
wolelimy si nie zastanawia, co z tego wyniknie osobicie dla nas. Tak czy inaczej
nie mona byo uzyska nic prcz najwyszego wyroku. Dlatego niezalenie od
praktycznych skutkw, staralimy si robi wszystko, co od nas zaleao, eby
pniej z czystym sumieniem odsiadywa wyrok. Z czasem zaczlimy tak wanie
rozumie zwycistwo - jako prawo powiedzenia potomnym: Zrobiem wszystko,
co byo w mojej mocy."
Teraz za, wier wieku pniej, przegldajc dokumenty KC dotyczce naszych
spraw, byem po prostu zdumiony: kady z nich mg by dowodem rzeczowym,
jakby nasz ruch dziesitki lat szykowa si do niniejszej rozprawy nad KPZR przed
Trybunaem Konstytucyjnym. Rzeczywicie od tego si nasz ruch zacz, w kadym
razie formalnie, od pierwszej demonstracji w 1965 roku odbywajcej si pod
hasem: Szanujcie swoj konstytucj!" - i od dania gasnosti. Ni mniej, ni wicej.
Wtedy, w grudniu 1965 roku, wydalimy ustrojowi pierwsz otwart bitw.
Pretekstem bya gona podwczas sprawa Siniawskiego i Daniela",
51
Aleksandr Galicz, Staratielskij walsok.
156

Prawo i celawoJ
dwch pisarzy, ktrzy po cichu wydawali na Zachodzie swoje ksiki. Gwny
smaczek sytuacji polega na tym, e podobnie jak za czasw Stalina, wymagano od
spoeczestwa Jednomylnego potpienia odszczepiecw i dwulicowcw",
chocia nigdy nie widziano na oczy ich utworw. Wtedy wanie zrodzio si
swko gasnost'". Alik Wolpin, nasz czoowy prawnik", znalaz je chyba w
kodeksie postpowania karnego, w rozdziale o jawnoci rozprawy sdowej."
Przewd sdowy we wszystkich sdach jest jawny, wyjtek stanowi przypadki,
kiedy jest to sprzeczne z interesami ochrony tajemnicy pastwowej.
Dopuszczalna jest rwnie tajno obrad w rozprawach przeciwko osobom poniej
lat szesnastu, w sprawach o przestpstwa seksualne, a take w innych sprawach,
kiedy zachodzi obawa rozgoszenia informacji o intymnych szczegach z ycia
osb figurujcych w sprawie.
Ogoszenie wyroku we wszystkich przypadkach odbywa si publicznie.
Nawet najlojalniejsi obywatele uznali, i to haso jest bezpieczne: nie pozwalacie
czyta ich ksiek, to przynajmniej osdcie ich jawnie, ebymy sami mogli
wyrobi sobie zdanie.
To danie zaskoczyo wadze: czowiek sowiecki czego si domaga -tego jeszcze
nie byo. Trzeba byo wymyli gasnost"'.
KGB w porozumieniu z Wydziaem Kultury KC i Zwizkiem Pisarzy ZSRR
przygotowuje do druku publikacje, ukazujce prawdziwe oblicze dziaalnoci
literackiej" Siniawskiego i Daniela. W celu udostpnienia spoeczestwu szczegowej informacji i pooenia kresu analogicznej dziaalnoci innych osb
0 wrogiej orientacji, uwaa si za wskazane rozpatrzenie sprawy Siniawskiego
1 Daniela przez Sd Najwyszy RSFRR na jawnym posiedzeniu i oskarenie wyej
wymienionych z paragrafu 1 artykuu 70 KK RSFRR o pisanie i rozpowszechnianie
utworw literackich szkalujcych sowiecki ustrj pastwowy i spoeczny oraz
skazanie ich na pozbawienie wolnoci - pisali do KC szef KGB Siemiczastny i
prokurator generalny Rudenko 23 grudnia 1965 roku (z prawie dwumiesicznym
wyprzedzeniem), a KC askawie przychyli si do wniosku." - Proces odbdzie si
na pocztku lutego 1966 roku pod przewodnictwem przewodniczcego Sdu
Najwyszego RFSRR tow. .N. Smir
52
Artyku 18 Kodeksu Karnego RSFR Jawno postpowania sdowego".
53
Notatka Siemiczastnego i Rudenki dla KC z 23 grudnia 1965 r. Nr 2843-s i
decyzja Sekretariatu KC St-132/lls z 5 stycznia 1966 r.
157

Z powrotem w przyszo
nowa z udziaem oskaryciela pastwowego - zastpcy Prokuratora Generalnego
RFSRR tow. O.P. Tiemuszkina w sali rozpraw Sdu Najwyszego RFSRR,
mieszczcej okoo 100 osb. Naley zaprosi na rozpraw przedstawicieli aktywu
spoecznego i partyjnego, a take spoecznoci literackiej. Naszym zdaniem
wskazany jest udzia w procesie oskaryciela spoecznego, wywodzcego si ze
rodowiska literackiego. W zwizku z tym naleaoby zleci Zwizkowi Pisarzy
wytypowanie odpowiedniego kandydata. Po zakoczeniu procesu sdowego naley
zamieci w prasie i radiu odpowiednie informacje. Prosimy o rozpatrzenie
niniejszego wniosku.
Byy to jednak tylko oglniki. Szczegow interpretacj sowieckiego pojcia
gasnost"' przedstawi inny czowiek, ktry dwadziecia lat pniej zosta
architektem gorbaczowowskiej gasnosti" - A l e k s a n d e r J a k o w 1 e w,
podwczas kierownik Wydziau Agitacji i Propagandy KC. Bez znajomoci
rodowodu tej znanej dzi postaci nie sposb zrozumie wszystkich korzeni
gasnosti" z czasw Gorbaczowa. Oto, jak Jakowlew sformuowa wwczas
pojcie ,jawnego procesu":
Zakada si, e posiedzenia sdu bd przebiega w obecnoci przedstawicieli ludzi
pracy, aktywu spoeczno-partyjnego, pisarzy i clziennikarzy miasta Moskwy; tryb
zapraszania wymienionych okreli Moskiewski Komitet Miejski KPZR.
W zwizku ze zbliajcym si procesem uwaa si za konieczne przedstawienie
propozycji odnonie do nawietlenia w prasie i radiu jego przebiegu:
1. Reportae z sali sdowej, a take specjalne komunikaty TASS o przebiegu
procesu sdowego ukazuj si codziennie w gazecie Prawda" i w Litieraturnej
Gaziecie". Kolegia redakcyjne gazet Prawda", Komsomolskaja Prawda",
So-wielskaja Kultura" i Sowietskaja Rossija" mog publikowa wedug swego
uznania komentarze wasnych korespondentw.
Wszystkie pozostae gazety publikuj tylko oficjalne komunikaty TASS o procesie;
radio o przebiegu procesu nadaje sprawozdania TASS i wybrane korespondencje z
prasy.
Poleca si, by APN wsplnie z KGB przy Radzie Ministrw ZSRR przygotowaa
odpowiednie artykuy do publikacji za granic.
Korespondenci wymienionych gazet wpuszczani bd do sali sdowej (bez
aparatw fotograficznych) na podstawie subowych przepustek wydawanych przez
KGB przy Radzie Ministrw ZSRR.
Korespondenci prasy zagranicznej nie bd wpuszczani na sal rozpraw.
2. Powoa specjaln grup prasow w skadzie tow. tow............. (Wydzia
Kultury KC KPZR, Wydzia Agitacji i Propagandy KC KPZR, Wydzia Organw
158

Prawo i celowo
Administracyjnych KC KPZR i KGB przy Radzie Ministrw ZSRR), ktra
zajmowa si bdzie opracowywaniem oficjalnych doniesie i przegldaniem
korespondencji o przebiegu procesu sdowego.54
Zatroszczy si o wszystko, wszystko przewidzia. Starannie dobrana publiczno
przyja oklaskami wyrok sdu". Prasa, a take organizatorzy z ramienia partii i
KGB rwnie nie szczdzili wysiku:
Spoeczestwo sowieckie przychylnie przyjo wyrok w procesie karnym przeciwko
Siniawskiemu i Danielowi. W toku procesu do sdu i redakcji gazet nadchodziy
liczne listy i depesze od obywateli sowieckich z daniami surowego ukarania
oszczercw - dumnie meldowao KGB o wynikach swojej pracy.55
Na przekr jednak ich wysikom rozchodziy si ju po caym kraju tysice
bibukowych kartek z tekstem ostatniego sowa" oskaronych, wszyscy si ju
dowiedzieli, e nie przyznali si do winy"! Coraz goniej brzmiay protesty,
proces zbulwersowa wiat. Dziaaa nasza gasnost"'.
C mia w takiej sytuacji robi Jakowlew? Mg tylko podnie gos:
W celu wyjanienia istoty procesu sdowego przeciwko Siniawskiemu i Danielowi
oraz zdemaskowania oszczerczych kamstw prasy buruazyjnej (...) uwaamy za
wskazane zastosowa nastpujce rodki:
- w zwizkach twrczych, redakcjach gazet i czasopism, w wydawnictwach (...), na
wydziaach humanistycznych wyszych uczelni, w uczelniach artystycznych i
instytutach naukowo-badawczych o profilu humanistycznym przeprowadzi
informacje i dyskusje, na ktrych jako referenci wystpi wybitni dziaacze
literatury, sztuki i nauki;
- zleci Politizdatowi wydanie w trybie pilnym materiaw procesu (akt oskarenia,
przemwienia oskarycieli pastwowego i spoecznego, wyrok i inne)
przeznaczonych dla aktywu partyjnego i twrczego, a take dla korespondentw
gazet krajw socjalistycznych i organw prasowych partii komunistycznych w
krajach kapitalistycznych;
- opublikowa w Litieraturnej Gaziecie" i w Izwiestijach" list Sekretariatu
Zarzdu Pisarzy ZSRR, bdcy odpowiedzi na protesty zagranicznych pisarzy i
dziaaczy kultury w sprawie procesu;
54
Notatka dla KC kierownika Wydziau Kultury Szaury, Propagandy i
Agitacji Jakowlcwa. Administracyjnego Sawinkina z 3 lutego 1966 r.
55
Notatka dla KC N. Zacharowa i R. Rudcnki z 16 lutego 1966 r. Nr 346-z.
159

Z powrotem w przyszo
- redakcje gazet: Izwiestija", Komsomolskaja Prawda", Litieraturnaja Gazie-ta",
Sowietskaja Kultura" opublikuj listy od czytelnikw, a take od wybitnych
postaci literatury, sztuki i nauki, zawierajce akceptacj procesu i potpiajce
antysowieck dziaalno Siniawskiego i Daniela (...);
- redakcje gazet: Prawda", Izwiestija", Litieraturnaja Gazieta", Komsomolskaja
Prawda", miesicznik Kommunist" zamieszcz artykuy teoretyczne
0 marksistowskim rozumieniu zagadnienia wolnoci i odpowiedzialnoci jednostki
w warunkach socjalistycznego spoeczestwa.
Komitety do spraw radia i telewizji przy Radzie Ministrw ZSRR opracuj
1 przeka dla zagranicy:
- wystpienia reprezentantw spoecznoci sowieckiej popierajce wyrok sdowy w
sprawie Siniawskiego i Daniela;
- rozmow z wybitnym sowieckim prawnikiem, zawierajc uzasadnienie susznoci wyroku z punktu widzenia ustawodawstwa sowieckiego;
- materiay demaskujce oszczerczy charakter pisaniny Siniawskiego i Daniela, ich
nawoywanie do terroru, zoliwe wypowiedzi antysemickie, szerokie wykorzystanie ich utworw w interesach zimnowojcnnych (...);
- materiay wiadczce o dwulicowoci i zakamaniu politycznym Siniawskiego i
Daniela;
- komentarze i rozprawy o wolnoci twrczej w ZSRR i dyskryminacji postpowych
dziaaczy sztuki na Zachodzie.56
Skandal roznis si po wiecie. We wszystkich zakadach - jak za Stalina organizowano zebrania, od ludzi, ktrzy nie czytali ksiek skazanych, dano ich
jednomylnego potpienia". Setki tysicy ludzi w ZSRR stawiano przed wyborem:
sumienie czy wity spokj. Byli tacy, ktrzy odmawiali, wikszo si jednak
zgadzaa - przecie tych, ktrzy odmawiali, byo za mao"... Zreszt po co? eby
poprawia wadz sowieck?
Tak zosta wypracowany prototyp wszystkich nastpnych procesw sdowych
przeciwko nam, szczeglny wzorzec partyjnej gasnosti": otwarte" procesy za
zamknitymi drzwiami, ze starannie dobran publicznoci, z garstk przyjaci
oskaronych i zagranicznych dziennikarzy toczcych si przy wejciu. A po
kadym procesie oguszajcy ryk jakowlewowskiej propagandy, ktry jednak nie
zdoa zaguszy naszej gasnosti" i tylko coraz bardziej podwaa zaufanie do
oficjalnej prasy. Czy mona si dziwi, e nawet dzieciaki wolay sucha
zachodnich radiostacji?
56
Notatka dla KC Jakowlewa i Szaury z 18 lutego 1966 r. zatwierdzona przez
Biuro Polityczne P 255 bez zaatwienia decyzji z 21 lutego 1966 r.
160

Prawo i celowo
Tak od samego pocztku przebiegaa w tej konfrontacji linia podziau: nasza
gasnost"' przeciwko ich gasnosti", prawo przeciwko ideologii. Czy ktokolwiek
mg nie rozumie" tego lub nie wiedzie" o tym, skoro reym da od swoich
obywateli nie tylko milczcej zgody, lecz aktywnej akceptacji?
Oczywicie wszyscy wszystko rozumieli i o wszystkim wiedzieli. Jednak po kilku
odwilowych" latach, kiedy mona byo, a nawet wypadao, pogawdzi sobie o
sumieniu obywatelskim i odpowiedzialnoci moralnej, kraj pokornie wrci do
mapiego stanu: o niczym nie sysze, niczego nie wiedzie i nie odzywa si
sowem. Spoeczestwo ochoczo udawao guche, nieme i lepe, aby kiedy, jak po
Stalinie, znowu robi zdziwion min: Jak si to mogo sta? Kto jest winien?"
Jeeli nasza gasnost' miaa jaki konkretny cel, byo nim pozbawienie w przyszoci
spoeczestwa tego komfortu. Nie narzucalimy ludziom naszych decyzji, nie
wcigalimy nikogo do naszej dziaalnoci, nie czulimy si do tego uprawnieni, to
bya sprawa sumienia kadego czowieka. Za to teraz, w odrnieniu od czasw
stalinowskich, nikt na Wschodzie ani na Zachodzie nie mg si tumaczy
niewiedz.
O dziwo, pomimo takiego naszego filozoficzno-etycznego stanowiska, jego efekty
polityczne byy w pierwszym okresie bardzo wyrane. Procesy, ktre miay miejsce
po sprawie Siniawskiego i Daniela, szczeglnie sprawa Ginzburga i Gaanskowa,
wywoay w kraju burz protestw, swego rodzaju reakcj acuchow.
Bezporednie represje okazay si nie tylko nieskuteczne, ale nawet szkodliwe dla
reymu: im wicej byo procesw, tym wicej ludzi popierao protesty. Zmienia si
zreszt atmosfera w agrach: ludzie wsadzeni tam nie znikali bez ladu, nie
wyczali si z ycia, lecz przyczali si do oglnego oporu. Spoza murw
regularnie przedostaway si na zewntrz nie tylko wiadomoci o godwkach-i
strajkach, lecz take petycje i nawet utwory literackie pisane przez winiw
politycznych, jakby wykpi-wajc sam ide odosobnienia. Co wicej, agry stay si
czym w rodzaju ogniwa cznoci pomidzy grupami ruchu, powstajcymi w
rnych czciach kraju. Tam wanie poznawalimy si nawzajem, a za naszym
porednictwem take nasi krewni i przyjaciele. W takiej sytuacji procesy sdowe po
prostu traciy sens, poniewa sprzyjay rozwojowi i konsolidacji pocztkowo
rozproszonego ruchu, przeksztacajc go w powan si polityczn.
Tej lekcji reym nie zapomnia nigdy. Caa pniejsza historia naszych wzajemnych
stosunkw to historia poszukiwa przez reym nowych form walki przeciwko nam i
naszych poszukiwa odpowiedzi na te nowe formy. Do aresztowa i rozpraw
sdowych uciekano si w ostatecznoci, i czsto
161

Z powrotem w przyszo
wymuszenie na wadzy zastosowania takich metod uwaalimy za swoisty sukces.
Preferowano inne metody, poczynajc od szpitali psychiatrycznych i oszczerczych
kampanii (czekici nazywali je kompromitacj), a do deportacji poza granice kraju.
Charakterystyczne, i w roku 1977 reym usiowa nawet skodyfikowa ideologi"
w nowej Konstytucji ZSRR, po raz pierwszy w caej historii umieszczajc w
artykule 6 nastpujcy zapis:
Kierownicz i wiodc si spoeczestwa sowieckiego, rdze jego systemu
politycznego w organizacjach spoecznych, stanowi Komunistyczna Partia Zwizku
Radzieckiego. KPZR istnieje dla narodu i suy narodowi.
Partia komunistyczna, uzbrojona w nauk marksistowsko-leninowsk, wytycza
generalne perspektywy rozwoju spoecznego, kierunki wewntrznej i midzynarodowej polityki ZSRR, kieruje wielk, twrcz dziaalnoci narodu
sowieckiego, ksztatuje planowy, oparty na naukowych podstawach charakter jego
walki o zwycistwo komunizmu.
Tak na swj sposb wadza uwzgldnia zaproponowane przez nas reguy gry:
Mamy was! Powoujcie si teraz na Konstytucj! Jestemy w zgodzie z prawem. Ale
na nic si to nie zdao: ju wczeniej powoywalimy si na Deklaracj Praw
Czowieka uchwalon przez ONZ, konwencje midzynarodowe dotyczce praw
czowieka, a nastpnie na Porozumienie Helsiskie. Zawsze bdzie si na co
powoa, trzeba tylko chcie.
Ciekawe, e obrona prawna, ten na pozr najtrudniejszy do opanowania aspekt
naszej filozofii, z czasem zyskaa wielk popularno. W kocu lat
siedemdziesitych przegldajc samizdatowskie publikacje, byem zdumiony, e
niekiedy nawet proci robotnicy w swoich petycjach potrafili zgrabnie si posuy
kruczkami prawnymi. Zapanowaa nagle moda na znajomo prawa.
Reym, znalazszy si na skraju przepaci, take nie omieszka z tego skorzysta.
Reym starza si, ledwo dysza, elita partyjna rozgldaa si za ratunkiem. Wtedy
wanie pojawi si libera" Jakowlew, gwny specjalista od pieriestrojki. W
gazetach zaczy si ukazywa nasze hasa sprzed lat dwudziestu: pastwo prawa",
okres zastoju" i oczywicie gasnost'". W legalnej prasie zamieszczano cae
akapity z naszych samizdalowskich materiaw, rzecz jasna bez cudzysoww i bez
powoywania si na autorw. A wyzwolone" spoeczestwo, odwracajc oczy,
udawao, e widzi to po raz pierwszy. Zachd szala z radoci, podziwiajc
wolnomylno partyjnej elity. Partyjna glaznost" - jak to sowo wymawiali
oczarowani cudzoziemcy - cakowicie im odpowiadaa, bya ostatnim krzykiem
zachodniej mody, chocia nikt nie rozumia jej rzeczywistego sensu. Nikt te nie
wspomnia
162

Prawo i celowo
nas - nie moglimy nawet przyjecha do Moskwy, a do 1991 roku nasze nazwiska
wci jeszcze figuroway w czarnych wykazach" KGB. W wietle prawa bylimy
nadal szczeglnie niebezpiecznymi przestpcami", bezobja-wowymi
schizofrenikami" i agentami imperializmu. Nikt si tym jednak nie przejmowa.
Zabawni faceci, kogo chcieli oszuka? Histori? Logik? Samych siebie? Przecie i
bez naszych nazwisk gasnosti nie dao si kontrolowa, a prawo tak czy inaczej
byo sprzeczne z ideologi. Kilka lat bez represji, kilka lat wzgldnie swobodnej
wymiany zda i reym run. Ju na pocztku 1990 roku przez cay ogromny kraj,
od kraca po kraniec, przetoczya si jak lawina potna fala strajkw i masowych
demonstracji. Ludzie dali nie chleba i nie pienidzy, chocia ani chleba, ani
pienidzy nie mieli pod dostatkiem. Ludzie dali zniesienia 6 artykuu Konstytucji,
tego, ktry przyznawa KPZR wadz nad wszystkimi spoecznymi strukturami w
kraju, o czym mwiem na procesie sdowym w 1967 roku, z kagiebowskim
egzemplarzem Konstytucji w rku. I wyznaj - o mao si nie rozpakaem na widok
grnikw umorusanych pyem wglowym, wygodzonych ludzi, caych rodzin
cznie z dziemi i starcami - ktrzy nie dali rozprawy z wadz, lecz zmiany
konstytucji. Jak kadry z filmu przesuny mi si przed oczyma wydarzenia
trzydziestu lat: baraki lagrowe, cele wodzimierskiego wizienia, cuchnce
karbolem korytarze szpitala psychiatrycznego, moskiewskie zauki, w ktrych
dorastaem, od lat dziecinnych czujc si jak na tyach wroga. Wszystko to nagle
nabrao s e n s u , znalazo si na waciwym miejscu w oglnej symfonii obrazw,
dwikw, zapachw... Reszta bya spraw roku, najwyej dwu lat. Zaamanie si
reymu, rozpad Zwizku Sowieckiego byy jedynym logicznym zakoczeniem.
Wkrtce Sd Najwyszy Federacji Rosyjskiej przysa mi jednoczenie dwa
zawiadczenia o rewizji wyrokw w moich sprawach z lat 1967 i 1972 z powodu
braku dowodw winy". Oba wystawione zostay tego samego dnia - 5 grudnia 1991
roku, w ktrym obchodzono wito Konstytucji; tego dnia dwadziecia sze lat
wczeniej zorganizowalimy nasz pierwsz demonstracj.57
A Jakowlew zosta zdymisjonowany, nie zajmuje si polityk. Kieruje Komisj do
Spraw Rehabilitacji Osb Represjonowanych przy prezydencie Rosji. To tak, jakby
w 1945 roku rehabilitacj winiw Owicimia zajmowa si Goebbels.5*
57
Informacje Nr 680 ps 90pr i Nr 706ps91pr z 5 grudnia 1991 r. podpisane
przez pierwszego zastpc przewodniczcego Sadu Najwyszego RSFR I.
Radczenk.
?8
Jeszcze nie zdyem tego napisa, a ju Jelcyn mianowa Aleksandra
Jakowlewa dyrektorem Centralnej Stacji Telewizyjnej (Ostankino).
163

Z powrotem w przyszo
Rzecz jasna, w wikszoci dokumentw KC dotyczcych naszych procesw nie
znalazem specjalnych rewelacji. Co nieco wiedzielimy ju w tamtych czasach,
czego si domylalimy, o czym dowiedzielimy si pniej. A jednak robiy due
wraenie: co innego bowiem si domyla, a co innego oglda dokument z
podpisami i piecztkami, w ktrym przedmiot naszych domysw wyoony jest
czarno na biaym w ich nieprawdopodobnej urz-dowo-partyjnej nowomowie.
Zreszt sam szczebel, na ktrym zapaday decyzje, by - jak wspomniaem znacznie wyszy, ni przypuszczalimy. Jasne, e wszystkie problemy rozstrzygaa
partia, ale nie mylelimy, e na szczeblu KC albo nawet politbiura - zakada co
takiego byoby po prostu nieskromnie. Zdumiewa ich cynizm - pamitajc ezopowy
jzyk, jakim pisane byy dokumenty nazistowskich wadcw Niemiec, nie
spodziewaem si takiego nie ukrywanego lekcewaenia norm prawnych. Decyzje o
tym, kto pjdzie do wizienia, a kogo si uniewinni, podejmowali sami, niekiedy na
kilka tygodni przed rozpoczciem procesu, ignorujc bez enady konstytucyjn
zasad niezawisoci sdu. Nawet nakazy rewizji wydawano nie w prokuraturze,
lecz w KC. Byli dosownie ponad prawem, nie zaprztali sobie gowy adnymi
prawnymi wzgldami, co wicej, stale przykrawali reguy prawne wedug swoich
potrzeb. Wszystkie pozostae instytucje ograniczay si do przybijania piecztek na
ich decyzjach.
Oto na przykad w kwietniu 1968 roku, wkrtce po procesie Ginzburga i
Gaanskowa, politbiuro, zirytowane na naszych przyjaci, ktrzy zaangaowali si
zbytnio w obron oskaronych, postanawia im dooy:
Wystpujc w roli poplecznikw najbardziej reakcyjnej czci buruazyjnej prasy i
radia, systematycznie dostarczaj im oszczercze materiay, usiuj organizowa na
wasn rk konferencje prasowe dla cudzoziemcw, podjudzaj antyspoeczne
elementy do szkodliwej politycznie dziaalnoci, inspiruj pisanie i
rozpowszechnianie listw, owiadcze, protestw" o wrogiej treci, prowokacyjnie
traktuj organy wadzy.
C to za problem? Sdcie ich, jak Ginzburga i Gaanskowa, w ktrych obronie
zrobili oni wicej ni sami oskareni. Zwaszcza e dokument podkrela:
Tym sposobem postpowanie wymienionej grupy jest coraz zuchwalsze, a ich
bezkarno wywouje zdziwienie wielu obywateli.
Ale aresztowanie ich i postawienie przed sdem nie jest KC na rk:
164

Prawo i celowo
...poniewa zastosowanie tego rodka moe spowodowa w kraju now fal
demagogicznych da ze strony elementw antyspoecznych, a take podjudzajcych dziaa buruazyjnej propagandy.
I zapada decyzja kompleksowa, taka, eby wilk by syty i owce cae. Piotra
Grigorienk skierowa do szpitala psychiatrycznego na obserwacj. Alik Wolpin
niechaj jedzie na sympozjum matematyczne do USA, dokd go zapraszaj ju nie po
raz pierwszy, a jeeli podczas pobytu w USA skompromituje si niegodnym
zachowaniem" - naley pozbawi go obywatelstwa sowieckiego i zakaza wjazdu
do ZSRR". Jakira, Litwinowa i Bogoraz--Bruchman wezwa do prokuratury ZSRR i
stanowczo zada, by niezwocznie zaprzestali antyspoecznej dziaalnoci".
Uprzedzi Jakira, Litwinowa i Bogoraz-Bruchman, e w przeciwnym razie zostan
pozbawieni zameldowania i wysiedleni z Moskwy.
W zwizku z tym uwaamy za konieczne wprowadzenie aneksu do uchway Rady
Ministrw ZSRR z 15 sierpnia 1966 roku nr 658-211 O zaostrzeniu przepisw
paszportowych w miastach Moskwa i Leningrad oraz w obwodzie moskiewskim
(projekt w zaczeniu);
- poleci Mossowietowi (o ile ostrzeenie nie odniesie skutku), by na podstawie
aneksu do wymienionej uchway Rady Ministrw ZSRR podja decyzj o pozbawieniu Jakira i Litwinowa meldunku w Moskwie na okres dwch lat;
- zleci Ministerstwu Ochrony Porzdku Publicznego wysiedlenie Jakira i Litwinowa z Moskwy, wyznaczajc miejsce zamieszkania Jakirowi w obwodzie
tiumieskim, Litwinowowi w obwodzie gurjewskim Kazachskiej SRR;
- spraw pozbawienia meldunku i wysiedlenia z Moskwy Bogoraz-Bruchman
rozpatrzy dodatkowo w zalenoci od jej zachowania po zastosowaniu wymienionych sankcji wobec Jakira i Litwinowa;
- opracowa i opublikowa w gazecie Sowietskaja Rossija" w dniu wykonania
sankcji wobec Grigoricnki, Wolpina-Jesicnina, Jakira, Litwinowa i
Bogoraz-Bruchman informacj w tej sprawie.
Zaczono take aneks" do uchway o meldunkach, umoliwiajcy Mossowietowi:
...bez uprzedniego postpowania administracyjnego anulowanie meldunku osb
uprawiajcych dziaalno antyspoeczn, dopuszczajcych si oszczerczych
kamstw, podjudzajcych elementy antyspoeczne do szkodliwej dziaalnoci
politycznej, zachowujcych si prowokacyjnie wobec organw wadzy...
165

Z powrotem w przyszo
Wydalenie osb, wymienionych w niniejszym postanowieniu, powinno nastpi w
cigu 24 godzin po podjciu decyzji o anulowaniu meldunku.
W owym czasie adna z tych represji nie miaa podstaw prawnych. Ale oni byli
ponadto. Nie konsultujc si z nikim chociaby dla zachowania pozorw, politbiuro
poleca zaatwi spraw w cigu dziesiciu dni."' Rady miejskie w Moskwie i
Leningradzie nie przeczuwaj nawet, jak dano im wadz nad milionami
mieszkacw tych miast. Przywdcy suwerennego" Kazachstanu nie wiedz, e do
ich republiki przybdzie zesaniec Litwinow. Redakcja Sowietskiej Rossii" tym
bardziej nie ma pojcia o przygotowywanym dla niej materiale. Rada Ministrw
ZSRR, rzekomo suwerennie rzdzca krajem, pokornie podpisze zaczony projekt
swojej" uchway. W ten sposb zapocztkowana zostanie nowa era, w ktrej
kadego obywatela mona bdzie nieoczekiwanie, bez przewodu sdowego i
wyroku, pozbawi w cigu 24 godzin dachu nad gow. A wszystko dlatego, e
trzeba byo wypdzi z Moskwy trzech ludzi, ktrych oddanie pod sd mogo
nastrczy kopoty. Przytoczyem ten przykad bynajmniej nie dlatego, e jest
szczeglnie oburzajcy czy te okrutny, wcale nie. Naley raczej do agodnych".
Co wicej, waciwie nie wprowadzono w ycie tych zamierze. Miesic pniej
wrzenie" na Zachodzie ucicho, mona byo po prostu zamkn obywateli, ktrzy
tak zirytowali politbiuro, wic zahamowano wykonanie uchway60, znowu bez
wiedzy zainteresowanych stron.
Akty prawne" podpisane i podstemplowane jak naley, ktre nigdy nie ujrzay
wiata dziennego, le sobie teraz w archiwum. P roku pniej Litwinowa i
Bogoraz rzeczywicie zesano, ale z innej przyczyny i po rozpatrzeniu sprawy przez
niezawisy" sd. Wolpina puszczono do USA na jego sympozjum... cztery lata
pniej, a pi lat pniej trafi na zesanie Jakir. Take z innego powodu. Przykad
ten zasuguje na uwag ze wzgldu na wyjtkow absurdalno i potworne
lekcewaenie przez wadze najwysze podstawowych zasad prawnych. Nazywali to
socjalistyczn praworzdnoci".
Ciekawe, e tego samego dnia, 15 kwietnia 1968 roku, politbiuro podT jo jeszcze
jedn decyzj"1 - dotyczc Anatolija Marczenki i Ilji Gabaja.
w
Notatka Andropowa, Griszyna, Rudenki i Szczcokowa dla KC /. 3 kwietnia
1968 r. Nr 731-A, i Uchwala Biura Politycznego P 79/11 z 15 kwietnia 1968 r.
60
Decyzja Biura Politycznego P 81/16 z 16 maja 1968 r.
61
Notatka Andropowa i Rudenki dla KC z (?) kwietnia 1968 r. Nr 718-A i
Uchwaa Biura Politycznego P 79/12 z 15 kwietnia 1968 r.
166

Prawo i celowo
Pomimo, c zarzuty byty sformuowane identycznie, zaproponowano, by pozbawi
ich obywatelstwa i deportowa za granic. I w tym przypadku Prezydium Rady
Najwyszej take podjo i podpisao uchwa, ale miesic pniej zmienio zdanie.
Znaleziono podstawy do aresztowania obu i umieszczenia w agrze, chocia z
prawnego punktu widzenia nic byli ju obywatelami Zwizku Sowieckiego. Nikt si
jednak tym nie przejmowa.
W przyszoci obaj mieli zgin tragicznie: Gabaj popeni samobjstwo,
Marczenko za umar podczas godwki ju za pieriestrojki. Oto, co znaczy
przypadek: gdyby zostali wwczas deportowani za granic, pewnie yliby
dotychczas.
Tak byo na pocztku. Z biegiem czasu reym nauczy si sprawniej posugiwa
prawem i staranniej przygotowywa swoje operacje. Oto przykad z pniejszego
okresu, kiedy to w 1977 roku KC postanowio si rozprawi z grupami helsiskimi.
Biorc pod uwag sytuacj polityczn i operacyjn uwaa si za wskazane
zrnicowanie metod majcych na celu ukrcenie przestpczej dziaalnoci
najaktywniejszych przeciwnikw Zwizku Sowieckiego.
W stosunku do J.F. Orowa planowane jest przeprowadzenie ledztwa w sprawie
karnej wszcztej uprzednio przez prokuratora m. Moskwy z perspektyw
postawienia go w stan oskarenia z art. 190-1 KK RFSRR. (...) W toku ledztwa
pozostawi Orowa na wolnoci, o ile swoim dziaaniem nie zmusi do aresztowania
go.
Wydaje si konieczne aresztowanie A. I. Ginzburga i pocignicie do odpowiedzialnoci karnej z art. 70 KK RFSRR. ledztwo w tej sprawie naley
przeprowadzi w miejscu jego zamieszkania w obwodzie kauskim.
N.D. Rudenk, zamieszkaego w Kijowie, naley aresztowa i pocign do
odpowiedzialnoci karnej z art. 62 KK USRR (odpowiednik art. 70 KK RFSRR),
jednak ledztwo naley przeprowadzi nie w Kijowie, lecz w Doniecku, ku czemu
istniej podstawy prawne.
Poniewa T.A. Venclova, ur. w 1937 roku, byy pracownik naukowy Instytutu
Historii Akademii Nauk Litewskiej SRR, ubiega si o zezwolenie na czasowy
wyjazd do USA na podstawie prywatnego zaproszenia, zaatwi jego prob
pozytywnie. Dalsze losy Venclovy bd zalee od jego zachowania za granic.66
- Notatka Andropowa i Rudenki dla KC Nr 123-A z 20 stycznia 1977 r. i
Uchwala Sekretariatu KC St-1/15s z 25 stycznia 1977 r.
167

Z powrotem w przyszo
Przygotowania do procesw byy jeszcze lepiej przemylane i jeszcze bardziej
niezgodne z prawem. Zacznijmy od tego, e w roku 1977 ze wzgldw
propagandowych wszystkie polityczne procesy zostay odoone prawie na rok"3:
Sprawy karne zakoczone ledztwem kieruje si do sdu. Uwzgldniajc jednak
odbywajce si w kraju wydarzenia polityczne o wielkiej wadze (dyskusja nad now
konstytucj ZSRR i uchwalenie jej, obchody szedziesitej rocznicy Wielkiego
Padziernika), jak rwnie sytuacj zwizan z konferencj w Belgradzie,
przeprowadzenie w 1977 roku procesw w wymienionych sprawach uznano za
niewskazane.
A pisz to do KC w nadziei uzyskania aprobaty nie adni pismacy z Prawdy" i
nawet nie szef Agitpropu Jakowlew, lecz trzej naczelni prawnicy kraju: prokurator
generalny Rudenko, przewodniczcy Sdu Najwyszego Smirnow i szef KGB
Andropow. Czego si mona spodziewa po politbiu-rze, skoro ludzie, na ktrych
spoczywa odpowiedzialno za przestrzeganie prawa, uwaaj prawo za dodatek do
ideologii? W ich rozumieniu nie istniay nawet pojcia zgodnie z prawem",
legalnie", zastanawiali si tylko, co jest wskazane, a co niewskazane, co jest
celowe, a co nie z punktu widzenia celw ideologicznych.
Oczywicie znali prawo, nie o nieuctwo tu chodzi. Oto na przykad w sprawie
Szczaraskiego wyniky kopoty natury prawnej, czekici przesadzili nieco
oskarajc go o szpiegostwo:
Zgodnie z art. 9 Ustawy o Trybunaach Wojskowych sprawa niniejsza kwalifikuje
si do kompetencji tyche. Jednake ta okoliczno moe si przyczyni do
wzmoenia kampanii, ktr wok sprawy Szczaraskiego prowadz na Zachodzie
wrogie rodowiska - pisz w dalszej czci swego wniosku. -Z powyszego wzgldu
uwaamy za celowe wyjtkowo zmieni kwalifikacj prawn sprawy przeciwko
SzcZaraskiemu i przekaza j do rozpatrzenia Kolegium do Spraw Karnych Sdu
Najwyszego RFSRR. Projekt uchway Prezydium Rady Najwyszej ZSRR w
zaczeniu."
63
Notatka Andropowa. Rudcnki i Smimowa dla KC Nr 785-A z 21 kwietnia
1978 r. O oczekiwanych procesach sdowych elementw
antysocjalistycznych".
64
Notatka Andropowa dla KC z 14 grudnia 1977 r. Nr 2643 i notatka dla
Prezydium Rady Najwyszej ZSRR Andropowa. Rudenki i Smimowa Nr 26-A
z (?) stycznia 1978 r.
168

Bez zgody wymienionego..

I rzeczywicie zaczono uchwa najwyszego w kraju organu ustawodawczego,
ktr pierwszy lepszy prawnik uzna za absurdaln.
Wyjtkowo zezwoli Kolegium do Spraw Karnych przy Sdzie Najwyszym
RFSRR na rozpoznanie w pierwszej instancji sprawy karnej przeciwko
Szcza-raskiemu Anatolijowi Borysowiczowi, oskaronemu o zdrad kraju szpiegostwo.
Prawodawcy zrobili dokadnie to, o co ich poproszono, zgodnie z zasadami
socjalistycznej praworzdnoci", i po kopocie. Wiedzieli bowiem, e oskarenie o
szpiegostwo byo sfabrykowane ze wzgldu na celowo". Rzeczywista wina
SzcZaraskiego polegaa na tym, e...
...systematycznie przekazywa na Zachd oszczercze informacje o Zwizku
Sowieckim, ktre suby specjalne USA wykorzystyway do dziaa pod hasem
obrony praw czowieka w ZSRR. Materiay te zostay take wykorzystane przez '
prosyjonistycznych kongresmanw USA do przyjcia poprawki Jacksona-Veni-cka
do Prawa 1974 roku o handlu" dyskryminujcej ZSRR.*''
Nietrudno zauway, e najbardziej absurdalne przypadki amania prawa zdarzay
si wwczas, kiedy wadza nie chciaa nas zamyka lub kara z ca surowoci".
Wanie poszukiwania alternatywnych metod ukarania powodoway awarie
machiny wymiaru sprawiedliwoci. Ideologiczna celowo" kolidowaa zawsze z
praworzdnoci, tworzc paradoksy, dostrzegalne nawet dla czowieka cakiem z
prawem nie obytego. Na przykad deportacje za granic, wymiany", pozbawianie
obywatelstwa - czy kto o tym nie wiedzia? Czy ktokolwiek mg wtpi, e to
zwyka zemsta polityczna, pozbawiona jakichkolwiek podstaw prawnych? Czy
wadza bodaj udawaa, e przestrzega prawa? Przekonalimy si ju, jak
samowolnie potraktowano Gabaja i Marczenk w 1968 roku: najpierw podjto
decyzj o deportacji, potem zmieniono. Nie chciao im si nawet anulowa dekretu o
pozbawieniu obywatelstwa. Rwnie w innych przypadkach decyzje zapa
Notalka Andropowa dla KC z 14 grudnia 1977 r. Nr 2643-A.
169

Z powrotem w przyszo
day samowolnie, poczynajc od Walerija Jakowlewicza Tarsisa - pierwszego
czowieka w czasach poststalinowskich pozbawionego obywatelstwa z przyczyn
politycznych. Kiedy wypuszczano go na czasowy pobyt do Anglii, politbiuro
jeszcze si nie zdecydowao, co ma z nim zrobi. Ale oto wpywa raport KGB, e
udao si skompromitowa" Tarsisa na Zachodzie:
KGB kontynuuje posunicia majce na celu skompromitowanie Tarsisa za granic
jako czowieka chorego psychicznie. W zwizku z oszczerczym owiadczeniem
Tarsisa za granic, a take pozytywn reakcj obywateli sowieckich na
przedsiwzite wobec niego rodki, powrt wymienionego do Zwizku Sowieckiego uwaamy za niepodany, sdzimy, e naley pozbawi Tarsisa obywatelstwa
sowieckiego i zakaza mu wjazdu do ZSRR.'f
Politbiuro zgadza si", a Prezydium Rady Najwyszej wydaje dekret."8 Rodzi si
pytanie, czy gdyby obywatele sowieccy zareagowali negatywnie" na owe rodki",
Tarsis pozostaby sowieckim obywatelem? I jak ta reakcja miaa si objawi?
Z prawnego punktu widzenia jeszcze wikszym absurdem byy wymiany",
zwaszcza kiedy wymieniano" swoich na swoich:
Zgodnie z uchwa KC KPZR Nr P 129/44-op z dnia 16 listopada 1978 roku, 27
kwietnia 1979 roku KGB wydali do USA niej wymienionych przestpcw
kryminalnych, pozbawionych przez Prezydium Rady Najwyszej ZSRR obywatelstwa sowieckiego: Winsa, Kuzniecowa, Dymszyca, Moroza, Ginzburga, i wymieni
ich na agentw wywiadu sowieckiego skazanych przez wadze amerykaskie tow.
tow. Czemiajewa i Engera. Jednoczenie wyjechali ze Zwizku Sowieckiego nastpujcy ydowscy nacjonalici: Altman, Butman, Zalmanson, Pcnson i Chnoch,
ktrym wydano zezwolenia na wyjazd, majc na uwadze uzdrowienie w ten sposb
sytuacji operacyjnej w kraju w czasie przygotowa do Igrzysk Olimpijskich w Moskwie - meldowa Andropow.6" 1 eby byo zabawniej, dodaje: - Uzyskane przez
KGB informacje wiadcz, i wydalenie z ZSRR wymienionych wyej osobnikw
zagraniczne rodowiska antysowieckie, a take elementy antyspoeczne w kraju
uznay za powany cios, wymierzony w planowane przez nich rozsadzanie
socjalizmu od wewntrz". W zagranicznych komentarzach podkrela si, e Zachd
straci w osobach Winsa, Kuzniecowa, Altmana i pozostaych godnych
66
Notatka N. Zacharowa i R. Rudenki dla KC z 14 lutego 1966 r. Nr 335-A. 1,1
Uchwaa Biura Politycznego P 234/34 z 17 lutego 1966 r. 68 Dekret Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR Nr 4544-VI z 19 lutego 1966 r. M Notatka Andropowa
dla KC z 23 maja 1979 r. Nr 1012-A.
170

Bez zgody wymienionego..

zaufania wykonawcw" wrogich zamierze sub specjalnych i orodkw dywersyjnych, a take rdo wrogich oszczerstw rzucanych na rzeczywisto sowieck,
oraz na zagraniczn i wewntrzn polityk partii komunistycznej i rzdu
sowieckiego.
...Wydaleni oceniaj sytuacj analogicznie. Ginzburg i Wins na przykad twierdz,
e byoby dla nich korzystniej pozosta w kraju, nawet gdyby si znaleli w
wizieniu, poniewa zachowaliby kontakt ze rodowiskiem, w ktrym pracowali.
A pisano to w czasie, kiedy dziesitki tysicy ludzi bezskutecznie ubiegao si o
zgod na wyjazd za granic i niektrzy wydaleni" trafili do wizienia za to, e
usiowali wyjecha do Izraela. Pamitam karykatur w New York Timesie" z
tamtych czasw. Dwaj cudzoziemcy w futrach i uszankach rozmawiaj na Placu
Czerwonym. No, teraz rozumiem. Tych, ktrzy chc wyjecha, nie wypuszczaj,
wypuszczaj tylko tych, ktrzy wyjeda nie chc."
Rzeczywicie wszyscy wydaleni" przebywali w wizieniu a do wymiany. Jeeli
wic chodzio o radykalne uzdrowienie sytuacji operacyjnej", naleao wydali ich
z miejsca i nie zawraca sobie gowy procesami i ledztwem. A przy okazji wysa
take reszt godnych zaufania wykonawcw wrogich planw", zreszt innych
winiw take. Szczeglnie, jeeli orodki dywersyjne" owiadcz, e to bdzie
dla nich ciki cios".
Teraz wydaje si to zabawne, a przecie tak wanie byo. Pamitam, jak w latach
1970-1971, przed ostatnim aresztowaniem, udao mi si pomc w wyjedzie kilku
ydowskim aktywistom, ktrym z rnych powodw odmawiano zezwolenia na
wyjazd. O moich wyjtkowych umiejtnociach w tej dziedzinie zainteresowani
opowiadali cuda, ale pilnie strzegem tajemnicy swoich sposobw. A sprawa bya
dziecinnie prosta. Kiedy chciaem pomc ktremu z chopakw, proponowaem
mu udzia w swoistym suchowisku dla KGB. Mia do mnie dzwoni regularnie i
wygasza zagadkowe zdania, a take odwiedza mnie rzekomo potajemnie.
Niekiedy te pokazywa si ze mn publicznie i dugo rozmawia z powan min,
a nastpnie po otrzymaniu zadania", znika. Zwykle zabawa trwaa nie duej ni
miesic i mj pomocnik" dostawa zgod na wyjazd z natychmiastowym skutkiem,
chocia wczeniej latami zaatwiano go odmownie. W ten sposb wsplnie z KGB
uzdrawialimy sytuacj operacyjn".
A oto jeszcze jeden przykad prawotwrczych" talentw KC:
J.F. Orw, ur. w 1924 roku, byy czonek-korespondent Akademii Nauk
Armeskiej SRR, w roku 1978 zosta skazany z art. 70 par. 1 KK RSFRR na
171

Z powrotem w przyszo
7 lat pozbawienia wolnoci i 5 lat zesania. Obecnie przebywa na zesaniu w
Jakuckiej ASRR, termin zesania upywa w lutym 1989 roku. (...) W celu
rozwizania na zasadzie oboplnej zgody kwestii Zacharowa i N. Daniloffa
dopuszczamy moliwo wyraenia zgody na wydalenie z kraju Orowa, zwalniajc
go od dalszego odbywania kary i pozbawiajc obywatelstwa ZSRR.70
Nie uczyniono nic, by bodaj zachowa pozory legalnoci tej decyzji. Po prostu KC
pragno rozwiza spraw, ktra nie miaa najmniejszego zwizku z Orowem.
Orw wystpuje tu jako zacznik do transakcji, z ktr nie ma nic wsplnego, co
jak reszta wydana z banknotu o wysokim nominale.
W moim przypadku byo odwrotnie, po prostu zapomniano" pozbawi mnie
obywatelstwa i anulowa wyrok, za granic wydalono" jako obywatela ZSRR,
wrczywszy mi nawet paszport z picioletnim terminem wanoci. Politbiuro co
najmniej trzy razy zajmowao si spraw wymiany mojej osoby, ostami raz - trzy dni
przed wymian. Jak si okazao, Prezydium Rady Najwyszej ZSRR wydao nawet
odpowiedni dekret, ktrego nie ujawniono. Wniosek o przedyskutowanie tej sprawy
pochodzi od Andropowa, Gromyki i Ponomariowa, a brzmia pompatycznie: O
rodkach podjtych w celu uwolnienia tow. L. Corvalana":
Ambasador sowiecki w Waszyngtonie poinformowa o uzyskaniu zgody wadz
chilijskich na przekazanie Iow. L. Corvalana wraz z rodzin w Genewie. Przewiduje
si, e tam rwnie przekaemy Bukowskiego z matk.
Chilrjczycy proponuj dokona zamiany 18 grudnia br. (depesza z Waszyngtonu Nr
3130). Uwaamy za wskazane zaakceptowa t dat.
Podane jest, by do Genewy w celu spotkania tow. L. Corvalna skierowani
zostali: przedstawiciel Wydziau Zagranicznego KC KPZR i lekarz.
Naley przydzieli samolot specjalny, ktry przewiezie tow. L. Corvalana z Genewy
do ZSRR. Tene samolot dostarczy do Genewy Bukowskiego.
Wydaje si konieczne, by przekazanie Bukowskiego wadzom chilijskim
poprzedzi wydaniem przez Prezydium Rady Najwyszej ZSRR dekretu o wydaleniu go z miejsca odbywania kary za granice Zwizku SRR. Umoliwi to
odstawienie go do Genewy pod eskort i bez jego zgody.71
70
Notatka Czebrikowa dla KC Nr 1942-Cz z 30 wrzenia 1985 r.
71
Notatka Andropowa. Gromyki i Ponomariowa dla KC Nr 2816-A z 14
grudnia 1976 r., Uchwala Biura Politycznego P 38/46 z 15 grudnia 1976 r. i
Dekret Rady Najwyszej ZSRR Nr 4882-IX z 15 grudnia 1976 r.
172

.Bez zgody wymienionego..

No i prosz! Wydany zosta specjalny dekret tylko po to, by nie pyta mnie o zgod
i mie przyjemno przewiezienia mnie w kajdankach. A przy okazji musieli mi
zostawi obywatelstwo sowieckie, no i wyrok - kogo, kto nie jest obywatelem
sowieckim i nie ma wyroku, niezrcznie byoby wie pod eskort.
Mino 16 lat, nim mogem obejrze ten dekret, a ujrzawszy go rozoyem ze
miechem rce. Odkd to s tacy skrupulatni, e chcc nam dooy, pytaj najpierw
o zgod? I po co? Czy myleli, e bd si z nimi bi?
Cho waciwie nie byo mi do miechu - samowola i bezprawie wcale nie s
mieszne. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych kraj pozby si w ten
sposb najlepszych, czsto najbardziej utalentowanych i z pewnoci
najuczciwszych ludzi nauki, sztuki, literatury.
Analiza napywajcych materiaw wykazuje, e Rostropowicz i Wiszniewska
podczas caego pobytu za granic od roku 1974 uprawiaj dziaalno
antyspoeczn, oczerniaj sowiecki ustrj pastwowy i spoeczny i dopuszczaj si
innych dziaa, niegodnych miana obywatela sowieckiego.
Swoj prowokacyjn dziaalnoci i oszczerczymi owiadczeniami Rostropowicz i
Wiszniewska niejednokrotnie przyczyniali si do rozdmuchiwania na Zachodzie
antysowieckich insynuacji, cznie ze zoliwymi atakami na ZSRR w sawetnych
zagadnieniach prawa czowieka" i swobd twrczych" w naszym kraju. (...) Takie
zachowanie Rostropowicza i Wiszniewskiej inspiruje innych politycznie
niedojrzaych przedstawicieli inteligencji twrczej. Za ich przykadem podania o
zezwolenie na wyjazd za granic zoyli ju niektrzy muzycy, dyrygenci, literaci,
malarze i sportowcy.
W zwizku z powyszym wydaje si wskazane pozbawienie M.. Rostropowicza i
G.R Wiszniewskiej obywatelstwa sowieckiego, opublikowanie dekretu Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR w biuletynie Wiedomosti Wierchownogo Sowieta SSSR",
a w gazecie , Jzwiestija" zamieszczenie krtkiej informacji w tej sprawie.72
Ciekawe, e w tej samej teczce znajduj si wczeniejsze dokumenty KC o
represjach wobec Rostropowicza, midzy innymi zakaz wjazdu do ZSRR w 1977
roku na gocinne wystpy z waszyngtosk narodow orkiestr symfoniczn, ktr
wwczas dyrygowa", albo taki oto dokument:
11
Notatka Andropowa, Gromyki i Zimianina dla KC Nr 459-A i Uchwaa Biura
Politycznego P 97/54 z 14 marca 1978 r. 73 Uchwala Biura Politycznego P
78/57-0P z 19 padziernika 1977 r.
173

Z powrotem w przyszo
Wedug uzyskanych informacji istniejce na Zachodzie Stowarzyszenie
Midzynarodowych Spotka w Dziedzinie Sztuki Wspczesnej" zamierza przeprowadzi w Paryu w terminie od 27 czerwca do 3 lipca 1977 roku konkurs
modych wiolonczelistw imienia Rostropowicza, bdcy jedn z imprez zwizanych z pidziesit rocznic jego urodzin. Przygotowaniom do konkursu
towarzyszy na Zachodzie gona reklama.
W zwizku ze skomplikowan sytuacj wydaje si celowe zlecenie Ministerstwu
Kultury ZSRR poinformowanie organw kultury w BRL, WRL, NRD, Kuby, MRL,
PRL i CSRS, i udzia w tym konkursie reprezentantw krajw socjalistycznych jest
niepodany.74
Dokumenty te przedstawiono, kiedy rozwaana bya sprawa pozbawienia
Rostropowicza i Wiszniewskiej obywatelstwa sowieckiego i politbiuro wiedziao,
e oboje maj podstawy, by mwi nie tylko o naruszeniu ich ludzkich praw, lecz
take o systematycznym przeladowaniu. To wanie politbiuro organizowao te
przeladowania - pniej za, obraone reakcj przeladowanych, pozbawio
obywatelstwa. A czego si spodziewao? Wdzicznoci?
W tamtych latach politbiuro, jakby dc do unicestwienia, nic liczyo si z niczym.
Ludzi, ktrzy nie chcieli zgina przed nikim karku, bez wzgldu na ich dorobek,
zasugi i ordery wyrzucano z kraju. Trafili na wygnanie rzebiarz Ernst
Nieizwiestny, Jurij Lubimow, reyser najsynniejszego w kraju teatru, znakomity
reyser filmowy Andriej Tarkowski. Inni, zmczeni uciliwym nadzorem partii,
uciekali sami lub odmawiali powrotu z wyjazdu zagranicznego - wwczas
obwoywano ich zdrajcami" i sprzedawczykami", a ich nazwiska znikay z amw
krajowej prasy. Uczeni i szachici, gwiazdy baletu i literaci stawali si gwnymi
wrogami reymu. Nie oszczdzono nawet fizykw jdrowych, ktrych nawet Stalin
wola nie rusza.
Z Ministerstwa Przemysu Maszynowego wpyn wniosek o pozbawienie starszego
pracownika naukowego Zjednoczonego Instytutu Bada Jdrowych S.M.
Polikanowa orderw i odznacze ZSRR, tytuu laureata Nagrody Leninowskiej,
stopnia doktora habilitowanego nauk fizyczno-matematycz-nych i wykluczenia go z
grona czonkw-korespondentw Akademii Nauk ZSRR.
74
Uchwaa Biura Politycznego P 55/65 z 12 maja 1977 r. i notatka Andropowa
dla KC Nr 958-A.
174

Bez zgody wymienionego...

Jako uzasadnienie wniosku podano, i S.M. Polikanow nawiza kontakty z
zagranicznymi korespondentami i przekazywa im oszczercze materiay, ktre
zachodnia prasa wykorzystywaa do swoich antysowieckich wystpie, a poza tym
zbliy si do grupy osb znanych z dziaalnoci antyspoecznej i bierze udzia w
organizowanych przez nich wrogich wystpieniach...
Uchwa KC KPZR z dnia 25 sierpnia 1978 roku zezwolono Polikanowowi i jego
rodzinie na wyjazd na pobyt stay do kraju kapitalistycznego.75
Jedynym czowiekiem, ktrego nie odwaono si wydali, by Sacharow - zesano
go do miasta Gorki, bez wyroku sdowego, po prostu tak sobie, bez adnych
podstaw prawnych, nawet nie powoujc si na ustawodawcz twrczo",
wymylon w 1968 roku dla Jakira, Litwinowa i Bogoraz o wysiedleniu z Moskwy i
Leningradu w trybie administracyjnym.
W celu zapobieenia wrogiej dziaalnoci Sacharowa, ukrcenia przestpczych
kontaktw wymienionego z obywatelami krajw kapitalistycznych i uniemoliwienia dziaania na szkod interesw pastwa sowieckiego poprzesta w
chwili obecnej na wysiedleniu Sacharowa Andrieja Drrutrijewicza w trybie
administracyjnym z miasta Moskwy do jednego z rejonw w kraju, zamknitego dla
obcokrajowcw.
Okreli dla A.D. Sacharowa reym pobytu, uniemoliwiajcy kontakty z
obcokrajowcami i elementami antyspoecznymi, zakaza wyjazdu do innych
rejonw kraju bez specjalnego zezwolenia odpowiedniego organu Ministerstwa
Spraw Wewntrznych ZSRR. KGB i MSW ZSRR winny egzekwowa cise
przestrzeganie przez Sacharowa ustalonego reymu pobytu.
Czy kto potrafi wytumaczy, dlaczego wadza nigdy nie stosowaa si do
przepisw prawnych, ktre sama wprowadzia?
Protok posiedzenia powiconego Soenicynowi da jakie takie pojcie o stanie
umysw czonkw politbiura podczas podejmowania decyzji w takich sprawach76:
75
Notatka kierownika Wydziau Przemysu Obronnego Sierbina. kierownika
Wydziau Nauki Trapieznikowii i zastpcy kierownika Wydziau
Administracyjnego Drugowa z 6 wrzenia 1978 r. Nr 4454s.
lh
Protok i decyzje Biura Politycznego z 7 stycznia 1974 r. o Soenicynie,
przepisane z gazety Russkaja Mysi" Nr 3998 z 30 wrzenia - 6 padziernika
1993 r., dodatek specjalny.
175

Z powrotem w przyszo
1 stycznia 1974 roku cile tajne Jedyny egzemplarz
Przewodniczy tow. LX Breniew
Obecni: tow. tow. J.W. Andropow, W.W. Griszyn, AA. Gromyko, A.P. Kirilcnko,
A.N. Kosygin, N.W. Podgrny, D.S. Polaski, M.A. Susow, A.N. Szelepin, P.N.
Diemiczew, M.S. Soomiencew, D.F. Ustinow, I.W. Kapitonow, K.F. Ka-luszew.
BRRNIRW; Jak wynika z doniesie naszych placwek zagranicznych, a take z
informacji w prasie zagranicznej, we Francji i w USA ukazuje si nowa ksika
Soenicyna - Archipelag GUag. Mwi mi towarzysz Susow, e Sekretariat
podj uchwa o zainicjowaniu w naszej prasie kampanii majcej na celu
dezawuowanie publikacji Soenicyna i propagandy buruazyjnej w zwizku z
wydaniem tej ksiki. Na razie nikt jeszcze jej nie czyta, ale jej tre jest ju znana.
To ordynarny paszkwil antysowie-cki. W zwizku z tym musimy si dzisiaj
naradzi co do dalszych posuni. Zgodnie z naszym kodeksem prawnym mamy
podstawy, by wsadzi Soenicyna do wizienia, targn si bowiem na najwiksze
nasze witoci - na Lenina, na nasz ustrj sowiecki, na wadz sowieck, na
wszystko, co dla nas najdrosze.
Swego czasu wsadzilimy do wizienia Jakira, Litwinowa i innych, potpilimy ich
i na tym si sprawa skoczya. Kuzniecow, Allilujewa i inni wyjechali za granic.
Pocztkowo byo troch szumu, pniej wszystko poszo w niepami. A
Soenicyn, ten chuligaski element, rozrabia. Ma wszystko w nosie, z nikim si nie
liczy. Co z nim robi? Czy zastosowanie wobec niego sankcji jest dzi dla nas
korzystne? Jak si nimi posuy przeciwko nam buruazyjna propaganda? Poddaj
t spraw pod dyskusj. Proponuj, ebymy po prostu wymienili opinie, naradzili
si i podjli suszn decyzj.
KOSYGIN: Jest w tej sprawie notatka towarzysza Andropowa z propozycj
wydalenia Soenicyna z kraju.
BRENIEW: Rozmawiaem z towarzyszem Andropowem na ten temat.
ANDROPOW: Uwaam, e naley wydali Soenicyna z kraju bez jego zgody.
Kiedy w swoim czasie usuwano z kraju Trockiego, nikt nie pyta go o zdanie.
BRENIEW: Soenicyn oczywicie nie wyrazi zgody. KIRILENKO: Mona go
wywie bez jego zgody.
176

Bez zgody wymienionego..

PODGRNY: Ale czy znajdzie si kraj, ktry go przyjmie bez jego zgody?
BRENIEW: Trzeba wzi pod uwag, e Solenicyn nawet po Nagrod Nobla nie
pojecha za granic.
ANDROPOW: Kiedy proponowano mu wyjazd za granic po odbir Nagrody Nobla,
zada gwarancji powrotu do Zwizku Sowieckiego. Ja, towarzysze, poruszaem
spraw Soenicyna od 1965 roku. Teraz rozpoczyna on nowy etap swojej wrogiej
dziaalnoci. Usiuje stworzy wewntrz Zwizku Sowieckiego organizacj, skleca
j z byych winiw. Wystpuje przeciwko Leninowi, przeciwko Rewolucji Padziernikowej, przeciwko ustrojowi sowieckiemu. Jego Archipelag GUag nie jest
utworem literackim, to dokument polityczny. To niebezpieczne. W naszym kraju s
dziesitki tysicy wasowcw, ounowcw TOUN -Objedinienije Ukraiskich
Nacionalistow - Zwizek Nacjonalistw Ukraiskich] i innych wrogich elementw.
To setki i tysice ludzi, ktrzy popr Soenicyna. Teraz wszyscy czekaj, co
zrobimy z Soenicynem, czy zastosujemy wobec niego sankcje, czy te zostawimy
go w spokoju. Niedawno telefonowa do mnie towarzysz Kiedysz i pyta, dlaczego
nic nie robimy w sprawie Sacharowa. Powiedzia, e jeeli pozostaniemy bierni
wobec Sacharowa, inni akademicy, jak Kapica czy Engelhardt, pjd w jego lady.
To wszystko jest bardzo wane, towarzysze, musimy te zagadnienia rozwiza
teraz, nie zwaajc na to, e trwa konferencja europejska. Uwaam, e powinnimy
sdzi Soenicyna zgodnie z sowieckim prawem. Obecnie zjedaj si do niego
zagraniczni korespondenci i ludzie niezadowoleni. Rozmawia z nimi, nawet odbywa
konferencje prasowe. Zamy, e istnieje u nas wrogie podziemie, a KGB to
przeoczyo. Solenicyn jednak dziaa jawnie, dziaa bezczelnie. Korzysta z
humanitarnego stosunku do niego wadzy sowieckiej i bezkarnie uprawia wrog
dziaalno. Dlatego naley zastosowa wszystkie rodki, o ktrych pisaem do KC,
to znaczy wydali go z kraju. Wczeniej poprosimy naszych ambasadorw o
wysondowanie, czy rzdy odpowiednich krajw bd mogy go przyj. Jeeli nie
pozbdziemy si go teraz, bdzie kontynuowa wrog dziaalno. Wiecie, e
napisa wrog powie Awgust 14-go [Sierpie czternastego roku], napisa paszkwil
Archpielag GUag, teraz pisze Oktiahr' 17-go [Padziernik siedemnastego roku].
To bdzie kolejna antysowiecka ksika.
Dlatego stawiam wniosek o wydalenie Soenicyna z kraju w trybie
administracyjnym. Trzeba zleci naszym ambasadorom w krajach, ktre
wymieniam w notatce, by sprawdzili, czy istnieje moliwo przy
177

Z powrotem w przyszo
jcia Soenicyna. Jeeli nie zastosujemy tych rodkw, na nic si zda cala nasza
praca propagandowa. Artykuy prasowe, audycje radiowe pozostan pustym
dwikiem, jeeli nie zastosujemy wobec niego odpowiednich rodkw. Musimy si
zdecydowa, co zrobimy z Soeni-cynem.
BRENIEW: A moe wydali go do kraju socjalistycznego?
ANDROPOW: Wtpi, Leonidzie Ijiczu, by kraje socjalistyczne zgodziy si na to.
Przecie narzucilibymy im takiego typa. Moe poprosimy Irak, Szwajcari albo
jaki inny kraj? Ma zapewnione dostatnie ycie za granic, na kontach w bankach
europejskich ma 8 milionw rubli.
SUSOW: Soenicyn si rozzuchwali, opluwa ustrj sowiecki, parti komunistyczn, porwa si nawet na to, co najwitsze - na Lenina. To palcy problem, co
zrobi z Soenicynem, wyrzuci go z kraju, czy te sdzi wedug naszych
sowieckich praw - trzeba si koniecznie zdecydowa. Aby zastosowa wobec niego
ten czy inny rodek, naley przygotowa odpowiednio nasze spoeczestwo, a to
musimy zrobi za pomoc szerokiej propagandy. Susznie postpilimy z
Sacharowem, rozwijajc odpowiedni prac propagandow. W zasadzie nie
napywaj ju zoliwe listy w jego sprawie. Miliony ludzi sowieckich sucha radia,
sucha audycji o tych nowych utworach. To wszystko wywiera wpyw na ludzi.
Powinnimy zamieci szereg artykuw demaskujcych Soenicyna. Trzeba to
zrobi koniecznie.
Zgodnie z uchwa Sekretariatu zamierza si opublikowa jeden-dwa artykuy w
Prawdzie" i Litieraturnej Gaziecie". Ludzie dowiedz si o ksice Soenicyna.
Oczywicie nie naley organizowa wok tego caej kampanii, po prostu zamieci
kilka artykuw.
KIRILENKO: To tylko zwrci uwag na Soenicyna.
SUSOW: Ale milcze take nie wolno.
GROMYKO: Soenicyn jest wrogiem. Popieram zastosowanie wobec niego
najsurowszych rodkw.
Jeeli chodzi o dziaania propagandowe, to naley je dozowa. Trzeba je dokadnie
przemyle. Nie mona jednak rezygnowa ze rodkw proponowanych przez
towarzysza Andropowa. Powinnimy bra pod uwag, e w przypadku
przymusowego wydalenia go z kraju, buruazyjna propaganda obrci si przeciwko
nam. Dobrze byoby wydali go z jego zgod, ale on si nie zgodzi. Moe
powinnimy si uzbroi w cierpliwo, przeczeka jaki czas, dopki trwa
konferencja europejska? Jeeli nawet
178

Bez zgody wymienionego...

jaki kraj si zgodzi, niekorzystnie byoby wydali go teraz, moe to wywoa fal
szerokiej propagandy przeciwko nam, co utrudni zakoczenie konferencji
europejskiej. Mam na myli przeczekanie trzech-czterech miesicy, ale podkrelam,
w zasadzie jestem zwolennikiem surowych rodkw. Naley otoczy Soenicyna
zapor, aby uniemoliwi mu kontakty z ludmi, poprzez ktrych mgby uprawia
propagand.
W najbliszym czasie odbdzie si wizyta Leonida Iljicza na Kubie. To take nie
jest dla nas zbyt korzystne, poniewa ukae si wiele materiaw przeciwko
Zwizkowi Sowieckiemu. Naley przedsiwzi konieczne dziaania
propagandowe wewntrz kraju, majce na celu zdemaskowanie Soenicyna.
USTINOW: Uwaabym, e naley rozpocz realizacj wnioskw towarzysza
Andropowa. Jednoczenie naley publikowa materiay propagandowe
demaskujce Soenicyna.
PODGRNY: Chciabym si zastanowi nad tym, jakie rodki administracyjne
naleaoby zastosowa wobec Soenicyna: czy naley go sdzi wedug
sowieckiego prawa i zmusi do odbycia kary w kraju, czy te - zgodnie z propozycj
towarzysza Andropowa, wydali za granic. To, e Soeni-cyn jest wrogiem,
bezczelnym, zaciekym wrogiem i e przewodzi grupie zdrajcw - nie ulega
wtpliwoci. A e robi to bezkarnie, to take rozumiemy wszyscy. Zastanwmy si,
co jest dla nas korzystniejsze - sd czy wydalenie. W wielu krajach - w Chinach egzekucje odbywaj si jawnie; w Chile reym faszystowski torturuje i morduje
ludzi; w Irlandii Anglicy stosuj represje wobec ludzi pracy, a my mamy do
czynienia z zaciekym wrogiem, ale nie robimy nic, kiedy wszystkich i wszystko
bruka botem.
Uwaam, e nasze prawo jest humanitarne, ale jednoczenie w stosunku do wrogw
bezlitosne, powinnimy sdzi go zgodnie z naszym sowieckim prawem w naszym
sowieckim sdzie i zmusi do odbycia kary w Zwizku Sowieckim.
DIEMICZEW: Oczywicie bdzie wrzask za granic, ale publikowalimy ju kilka
materiaw o nowej ksice Soenicyna. Musimy nadal rozwija dziaalno
propagandow, poniewa nie wolno milcze. W swojej ksice Pir pobieditielej
[Uczta zwycizcw] Soenicyn mwi, e pisze tak, poniewa rozgniewaa go
wadza sowiecka, a teraz znowu w Archipelagu GUag, napisanym w 1965 roku,
wystpuje przeciwko ustrojowi sowieckiemu, przeciwko partii jeszcze jawniej,
jeszcze bezczelniej. Z tego wzgldu trzeba ostrzej zareagowa na to w prasie. Moim
zdaniem nie
179

Z powrotem w przyszo
bdzie to miao adnego wpywu na rozadowanie midzynarodowego
napicia i na konferencj europejsk. SUSOW: Czekaj organizacje partyjne,
kraje socjalistyczne take czekaj, jak
zareagujemy na dziaania Soenicyna. Prasa buruazyjna bbni na caego
o ksice Soenicyna. Nie wolno milcze. KATU SZEW: Nasza ocena dziaa
Soenicyna jest zgodna. To - wrg, trzeba
go odpowiednio potraktowa. Pewnie nie uda si unikn podjcia dzi
decyzji w sprawie Soenicyna, ale trzeba to rozwizywa kompleksowo.
Z jednej strony naley uy caej naszej propagandy przeciwko Soenicynowi, z drugiej musimy zastosowa rodki, o ktrych mowa w notatce
towarzysza Andropowa.
Sdz, e jest moliwe wydalenie go z kraju na podstawie wyroku Sdu
Najwyszego i poinformowanie o tym w prasie. Socnicyn podwaa nasz
suwerenno, nasz wolno, nasze prawo i musi by za to ukarany. Pertraktacje w
sprawie wydalenia Soenicyna potrwaj pewnie 3-4 miesice, powtarzam jednak:
trzeba rozwiza ten problem kompleksowo, a im szybciej wydalimy go z kraju, tym
lepiej.
A jeeli chodzi o nasz pras, to uwaam, e naley zamieci odpowiednie
publikacje.
KAPrrONOW: Zastanwmy si nad tym, jak spoeczestwo zareaguje na wydalenie Soenicyna za granice kraju. Oczywicie mog by rne niedomwienia,
spekulacje itd. Co w takim przypadku zademonstrujemy -nasz si, czy nasz
sabo? Myl, e tak czy inaczej, w ten sposb swojej siy nie zademonstrujemy.
Na razie nie zdyskredytowalimy go ideologicznie i waciwie nie powiedzielimy
spoeczestwu nic o Soc-nicynie. Trzeba to zrobi teraz. Trzeba przede wszystkim
podj dziaania zmierzajce do zdemaskowania Soenicyna, pokazania, co knuje,
a wwczas spoeczestwo zrozumie kady rodek administracyjny.
SOLOMIENCEW: Soenicyn to niebezpieczny wrg Zwizku Sowieckiego. Gdyby
nie akcje midzynarodowe prowadzone obecnie przez Zwizek Sowiecki, mona
byoby oczywicie spraw rozwiza niezwocznie. Ale jak taka czy inna decyzja
wpynie na nasze midzynarodowe akcje? Wydaje si jednak, e w kadym
przypadku trzeba powiedzie spoeczestwu o Soenicynie wszystko. Trzeba
przedstawi surow ocen jego dziaalnoci, jego wrogich posuni. Oczywicie
ludzie mog si zastanawia, dlaczego dotychczas nie zastosowano wobec
Soenicyna adnych rodkw? W NRD, na przykad, ukaza si ju artyku o
Soenicynie, w Czechosowacji take, e ju nie wspomn o krajach
buruazyjnych, a tymczasem nasza prasa milczy. W radiu syszelimy wiele o
Soenicy
180

Bez zgody wymienionego..

nie, o jego ksice Archipelag GUag, a nasze radio milczy, ani sowem si nie
odezwie.
Uwaam, e nie wolno nam milcze, spoeczestwo oczekuje od nas
zdecydowanych dziaa. Naley opublikowa w prasie ostre materiay demaskujce
Soenicyna. Pewnie trzeba bdzie porozumie si z krajami socjalistycznymi i
partiami komunistycznymi w krajach kapitalistycznych w sprawie akcji
propagandowych, ktre by zostay przeprowadzone w ich krajach. Uwaam, e
Soenicyna naley sdzi zgodnie z naszym prawem. GRISZYN: Towarzysz
Andropow powinien szuka kraju, ktry by si zgodzi przyj Soenicyna. Naley
te niezwocznie rozpocz demaskowanie Soenicyna.
KIRILENKO: Ilekro rozmawiamy o antysowietyzmie Soenicyna, o tym, e jest
zacitym wrogiem Zwizku Sowieckiego, to zawsze zbiega si to z jakimi
wanymi wydarzeniami i musimy odoy zaatwienie sprawy. Swego czasu byo to
usprawiedliwione, ale obecnie nie moemy znowu odkada rozwizania tej sprawy.
Dobrze, e ju pisano o Soenicynie, ale trzeba pisa jeszcze, jak tu towarzysze
podkrelali, pisa powaniej, ostrzej, z odpowiedni argumentacj. Na przykad
pisarz z PRL, Krlikowski, napisa o Soenicynie wietny, demaskatorski artyku.
Soenicyn jest coraz bezczelniejszy. Nie jest osamotniony, kontaktuje si z
Sacharo-wem. Za granic ma kontakty z NTS [Narodnyj Trudowoj Sojuz
-Narodowy Zwizek Pracy - antybolszewicka, socjaldemokratyczna organizacja
rosyjskich emigrantw]. Dlatego czas najwyszy, by na serio zabra si do
Soenicyna, nastpnie za wydali go z kraju lub zastosowa wobec niego inne
rodki administracyjne.
Andriej Andriejewicz obawia si, e mog si one obrci przeciwko nam,
niezalenie jednak od tego, czy si tak stanie, czy nie, nie mona pozostawi tej
sprawy w zawieszeniu. Wrogowie nam szkodz, nie moemy duej milcze. Nawet
liczne buruazyjne gazety pisz o Soenicynie, e pewnie bdzie sdzony wedug
sowieckiego prawa i e ju mona go oskary o naruszenie konwencji o ochronie
praw autorskich, ktr niedawno podpisalimy. Popieram wniosek towarzysza
Andropowa.
W prasie trzeba publikowa artykuy powane, z przekonujc argumentacj.
KOSYGIN: Wszyscy si zgadzamy, towarzysze, ja take przyczam si do
syszanych tu wypowiedzi.
Od kilku lat Soenicyn usiuje si panoszy w umysach naszego spoeczestwa.
Nie mamy odwagi go ruszy, a tymczasem spoeczestwo zaakceptowaoby kade
nasze posunicie wobec Soenicyna.
181

Z powrotem w przyszo
Jeeli chodzi o opini publiczn, ksztatowan za granic, powinnimy si
zastanowi, co spowoduje mniejsz szkod - moemy go zdemaskowa, odda pod
sd i zamkn w wizieniu albo po kilkumiesicznym czekaniu wysa do innego
kraju.
Myl, e korzystniej bdzie zastosowa wobec niego bardziej zdecydowane rodki
i sdzi go wedug sowieckiego prawa. Oczywicie materiay o Soenicynie naley
publikowa, ale musz to by materiay powane. Sotenicyna kupiy buruazyjne
firmy i agencje, on dla nich pracuje. Jego ksika Archipelag GUag - to zoliwy
antysowiecki utwr. Rozmawiaem z towarzyszem Andropowem na ten temat.
Kraje socjalistyczne, rzecz jasna, Socnicyna nie przyjm. Uwaam, e towarzysz
Andropow powinien sprbowa wybada, ktry z krajw kapitalistycznych moe
go przyj. Z drugiej jednak strony nie powinnimy si obawia zastosowania
wobec Soenicyna surowych kar sowieckiego wymiaru sprawiedliwoci.
Spjrzmy, co si dzieje w Anglii. Unicestwiaj tam setki ludzi. Albo w Chile - tak
samo. Trzeba postawi Soenicyna przed sdem i opowiedzie o nim, a dla odbycia
kary mona go wysa do Wierchojaska. Tam aden zagraniczny dziennikarz nie
pojedzie z powodu zimna. Nie wolno nam ukrywa tego przed spoeczestwem.
Trzeba publikowa artykuy w prasie. PODGRNY: Soenicyn uprawia aktywn
dziaalno antysowieck. By czas, kiedy mniej niebezpiecznych wrogw
wysyalimy za granic albo oddawalimy pod sd, a do Soenicyna nie potrafimy
si dobra, wci szukamy dogodnego sposobu. Ostatnia jego ksika nie
pozostawia adnych podstaw, by go traktowa agodnie.
Oczywicie wane jest, by te rodki nie zaszkodziy innym wanym akcjom.
Soenicyn ma wielu zwolennikw, ale nie mona go tolerowa. Uwaam, e
spoeczestwo poprze kad nasz akcj. Trzeba publikowa artykuy w gazetach,
ale przekonujce, z wakimi argumentami. Obecnie duo o nim wiedz, o jego
najnowszej ksice take. Gos Ameryki", Wolna Europa" i inne radiostacje
nadaj audycje na ten temat. U nas i za granic ludzie si zastanawiaj, co zrobi rzd
sowiecki z Soenicynem. On si rzecz jasna nie boi, uwaa, e pozostawi go w
spokoju. Jestem zdania, e nawet mimo konferencji europejskiej powinnimy
zastosowa wobec Soenicyna odpowiednie rodki. Trzeba postawi Soenicyna
przed sdem, niech wiedz, e kierujemy si w tym wzgldzie polityk
pryncypialn. Nie mamy litoci dla wrogw. Uwaam, e zaszkodzimy naszej
wsplnej sprawie, jeeli nie zastosujemy adnych rodkw wobec Soenicyna,
nawet gdyby za granic mia
182

Bez zgody wymienionego..

wybuchn wrzask. Oczywicie bdzie duo gadania, ale interes naszego
spoeczestwa, interes pastwa sowieckiego i naszej partii s dla nas najwaniejsze.
Jeeli nie zastosujemy wobec Soenicyna zdecydowanych rodkw, bd nas
pyta, dlaczego nic nie zrobilimy. Proponuj oddanie Soenicyna pod sd.
Wydalenie go z kraju bdzie objawem naszej saboci. Musimy si przygotowa do
procesu sdowego, zdemaskowa Soenicyna w prasie, postawi go w stan
oskarenia, przeprowadzi ledztwo i za porednictwem prokuratury skierowa
spraw do sdu.
POLASKI: Czy mona go aresztowa przed skazaniem?
ANDROPOW: Mona, rozmawiaem ju w tej sprawie z Rudenk.
PODGRNY: Odnonie do wysiedlenia go do jakiego kraju, to bez zgody tego kraju
byoby to niecelowe.
ANDROPOW: Rozpoczniemy dziaania zmierzajce do wydalenia go, a jednoczenie zostanie wszczta przeciwko niemu sprawa.
PODGRNY: Jeeli wylemy go za granic, to tam take bdzie nam szkodzi.
GROMYKO: Chyba powinnimy wybra wariant krajowy.
ANDROPOW: Uwaam, e nie naley przeciga sprawy Soenicyna, bo bdzie
gorzej.
PODGRNY Mona przeciga spraw Soenicyna, powiedzmy przeduy
ledztwo, ale jego trzeba zamkn.
SZELEPIN: Kiedy przed trzema miesicami rozwaalimy u towarzysza Kosygina,
co naley zrobi z Soenicynem, doszlimy do wniosku, e nie naley siga po
rodki administracyjne. Wtedy to byo suszne. Teraz sytuacja si zmienia.
Soenicyn otwarcie wystpuje przeciwko wadzy sowieckiej, pastwu
sowieckiemu. Uwaam, e obecnie korzystnie byoby rozwiza spraw
Soenicyna przed zakoczeniem konferencji europejskiej. Udowodnimy tym
sposobem nasze konsekwentnie pryncypialne stanowisko. Jeeli przeprowadzimy t
akcj po zakoczeniu konferencji europejskiej, mog nam zarzuci, e na
konferencji bylimy nieszczerzy, e ju zaczynamy ama podjte decyzje itd.
Nasza linia jest czysta i suszna. Nikomu nie pozwolimy lekceway naszego
sowieckiego prawa. Wysanie Soenicyna za granic, to moim zdaniem nie
najlepszy rodek. Uwaam, e nie naley wciga obcych krajw do tej sprawy.
Mamy wasny wymiar sprawiedliwoci, niechaj wszczyna ledztwo, a nastpnie
proces.
BRENIEW: Sprawa Soenicyna nie jest prosta, jest bardzo skomplikowana. Prasa
buruazyjna usiuje j czy z naszymi powanymi akcjami
183

'Z powrotem w przyszo

w dziedzinie uregulowa pokojowych. Co mamy zrobi z Soenicynem? Uwaam,
e najlepszym wyjciem jest postpi tak, jak nakazuje prawo sowieckie.
WSZYSCY: Susznie.
BRENIEW: Prokuratura przeprowadzi ledztwo, przygotuje oskarenie, przedstawi w nim szczegowo, czego si Soenicyn dopuci. Swego czasu Soenicyn
siedzia w wizieniu, odbywa wyrok za powane zamanie sowieckiego prawa i
zosta zrehabilitowany. Ale jak go rehabilitowano? Rehabilitowao go dwoje ludzi Szatunowska i niegw. Zgodnie z naszym sowieckim ustawodawstwem naley go
pozbawi moliwoci kontaktowania si z zagranic w czasie trwania ledztwa.
ledztwo powinno mie jawny przebieg; trzeba pokaza spoeczestwu jego wrog,
antyso-wieck dziaalno, bezczeszczenie naszego ustroju sowieckiego, oczernianie pamici naszego wielkiego wodza, zaoyciela partii i pastwa, W. I. Lenina,
zniewaanie pamici ofiar Wielkiej Wojny Narodowej, usprawiedliwianie
kontrrewolucjonistw, bezporednie amanie naszych praw. Trzeba go sdzi
zgodnie z naszym prawem.
Nie obawialimy si wystpi przeciwko kontrrewolucji w Czechosowacji. Nie
balimy si wypuci z kraju Allilujewej. Przeylimy to wszystko. Myl, e teraz
przeyjemy take i to. Trzeba publikowa u argumentowane artykuy, trzeba da
city i zdecydowany odpr pisaninie takich dziennikarzy jak Alsop, trzeba
zamieszcza artykuy w innych gazetach.
Rozmawiaem z towarzyszem Gromyk o wpywie podjtych przez nas rodkw
przeciwko Soenicynowi na przebieg konferencji europejskiej. Myl, e nie
bdzie on wielki. Oczywicie wydalenie Solenicy-na byoby niecelowe, poniewa
nikt go nie przyjmie. Co innego ucieczka Kuzniecowa i innych, a co innego
wydalenie w trybie administracyjnym.
Dlatego uwaam za konieczne zleci KGB i prokuraturze ZSRR opracowanie trybu
postawienia Soenicyna w stan oskarenia i przeprowadzenia procesu sdowego z
uwzgldnieniem wnioskw z dzisiejszego posiedzenia politbiura.
PODGRNY: Trzeba go aresztowa i przedstawi mu oskarenie.
BRENIEW: Niech towarzysze Andropow i Rudenko opracuj ca procedur
przedstawienia mu oskarenia i cae postpowanie sdowe zgodnie z naszym
ustawodawstwem.
Uwaam za konieczne zleci towarzyszom Andropowowi, Diemiczewo-wi,
Katuszewowi opracowanie informacji dla sekretarzy bratnich komu
184

Bez zgoay wymienionego..

nistycznych i robotniczych partii w krajach socjalistycznych i dla kierownictw
innych bratnich partii komunistycznych o posuniciach w stosunku do Soenicyna.
WSZYSCY: Susznie, zgadzamy si.
Przyjto nastpujc uchwa:
O rodkach majcych na celu ukrcenie antysowieckiej dziaalnoci
A.L Soenicyna
1. Za zoliw dziaalno antysowieck, polegajc na przekazywaniu do
zagranicznych wydawnictw i agencji informacyjnych rkopisw ksiek, listw,
wywiadw szkalujcych ustrj, Zwizek Radziecki, Komunistyczn Parti Zwizku
Radzieckiego i ich wewntrzn i zagraniczn polityk, zniewaajcych wietlan
pami W.I. Lenina i innych dziaaczy KPZR i pastwa sowieckiego, ofiar Wielkiej
Wojny Narodowej i niemieckiej faszystowskiej okupacji, rehabilitujcych dziaania
zarwno krajowych, jak i zagranicznych kontrrewolucyjnych, antysowieckich
elementw i grup, a take za brutalne amanie przyjtych przez wiatow
(Genewsk) Konwencj o Prawie Autorskim zasad drukowania swoich literackich
utworw w zagranicznych wydawnictwach pocign A.L Soenicyna do
odpowiedzialnoci karnej.
2. Zleci towarzyszom J.W. Andropowowi i R.A. Rudcnce ustalenie trybu i
procedury ledztwa oraz procesu sdowego przeciwko A.L Soenicynowi zgodnie
z sugestiami posiedzenia politbiura i przedstawi wnioski w tej sprawie do KC
KPZR.
O przebiegu ledztwa i procesu sdowego informowa KC KPZR na bieco.
3. Zleci towarzyszom Andropowowi, Diemiczewowi i Katuszewowi opracowanie
informacji dla pierwszych sekretarzy KC komunistycznych i robotniczych partii
krajw socjalistycznych i niektrych kapitalistycznych o rodkach zastosowanych
wobec Soenicyna z uwzgldnieniem wymiany zda, ktra miaa miejsce na
posiedzeniu politbiura, i przedoy j KC KPZR.
4. Zleci Sekretariatowi KC skierowanie w odpowiednim terminie niniejszej
informacji do wiadomoci bratnich partii.
Jak nietrudno zauway, praworzdno nie obchodzia przywdcw, prawo
kojarzyo si im jedynie z surowoci". Ma si wraenie, e szczerze wierzyli, i
kada ich decyzja bdzie prawem. Wtpliwe, czy ktrykolwiek domyla si bodaj,
e zgodnie z prawem tylko prokurator moe wdroy postpowanie karne, a tryb i
procedur ledztwa i procesu sdowego"
185

Z powrotem w przyjzoJ
okrela Kodeks Postpowania Karnego RFSRR, zatem nie mog tego uczyni ani
szef KGB, ani prokurator generalny.
Trudno zreszt da od nich znajomoci prawa, skoro nawet z rzeczywistoci byli
na bakier: wszystkie pienidze warta jest choby wypowied, i w Anglii
unicestwia si tysice ludzi pracy"! Albo stwierdzenie, e nie bali si wypuci z
kraju Allilujewej". e nie wspomn ju ich pewnoci, i lud popiera represyjne
posunicia wadzy. Ci ludzie yli w wiecie socjalistycznego realizmu", czyli w
wiecie wasnej propagandy, ktr obwoali rzeczywistoci.
Ciekawe, e w tym samym czasie zachodnia prasa drukowaa rozwaania
sowietologw" o toczcej si na Kremlu walce gobi" z jastrzbiami", a co
gorsza - politycy wierzyli tym bajkom. Triumfowaa dtente - najgupszy okres
powojennej historii. Jednak atwo si przekona na podstawie cytowanego tu
protokou, e jedynym gobiem" by Andropow, a i on nie z powodu mikkiego
serca wola wydali Soenicyna. Politbiuro znajdowao si w komfortowej sytuacji
- podejmowao decyzje, ktre wykonywali inni, nie odpowiadajc za skutki
spowodowane ich wykonaniem. A Andropow wiedzia, e wszystkie negatywne
skutki aresztowania i skazania Soenicyna spadn na niego. I oczywicie znalaz
wyjcie, potrafi odwrci decyzj politbiura o 180 stopni, a dokadniej mwic,
znalaz kraj, ktry zgodzi si przyj Soenicyna wbrew jego woli.
Dla Andropowa, a po czci take dla Gromyki, uchwaa politbiura
0 karnych represjach wobec Soenicyna bya bardzo przykra. Politbiuro nie
poparo ich, odrzucio ich wnioski - ta klska nie wrya nic dobrego, a poza tym
zagroona zostaa ich sprytna zabawa w odprenie". C mogli zrobi w takiej
sytuacji? Musieli zwrci si do partnerw" w tej zabawie - niemieckich
socjaldemokratw. A tamci nie zawiedli. Wrcimy jeszcze do tego tematu bardziej
szczegowo i przekonamy si, co to oznaczao i ku czemu zmierzao. Mamy na to
jeszcze cay rozdzia (czwarty).77 Teraz ograniczymy si do stwierdzenia, e w cigu
miesica znaleziono odpowied: kanclerz RFN Willy Brandt 2 lutego owiadczy
nagle, e nie ma adnych przeszkd, by Soenicyri zamieszka i pracowa w RFN.
Jak pniej napisa Soenicyn w ksice Bodasia tielonok s dubom: rzek 1 orzek".
To owiadczenie Brandta stwarza wszelkie podstawy dla wydalenia Soenicyna do
RFN po wydaniu odpowiedniego dekretu przez Prezydium Rady
Patrz rozdzia czwarty Zdrada.
186

Bez zgody wymienionego..

Najwyszej ZSRR o pozbawieniu go obywatelstwa. Decyzja ta jest uzasadniona,
biorc pod uwag materiay, wiadczce o przestpczej dziaalnoci Solenicyna zameldowa czym prdzej do KC Andropow.78
Co wicej, aby mie pewno, e dopnie swego, Andropow robi jeszcze dwa
posunicia: po pierwsze inspiruje raport swoich podwadnych, Czebri-kowa i
Bobkowa, o nastrojach w kraju w zwizku ze spraw Soenicyna, z ktrego
wynika, e Soenicyn ma wielu zwolennikw nawet wrd robotnikw, ktrzy
uwaaj, e walczy on o obnienie cen i przeciwko eksportowi artykuw
pierwszej potrzeby pod pretekstem pomocy dla pastw arabskich".
Po wtre pisze list do Breniewa, w ktrym informuje, i sprawa Soenicyna w
chwili obecnej przekroczya granice sprawy karnej, przeksztaciwszy si w wany
problem o okrelonym charakterze politycznym".
Szanowny Leonidzie Iljiczu, przed wysaniem tego listu jeszcze raz szczegowo
rozwaylimy w Komitecie moliwe szkody spowodowane wydaleniem (mniejsze)
lub aresztowaniem (wiksze) Soenicyna. Nie da si tego unikn. Nie ma, niestety,
innego wyjcia, jako e bezkarna dziaalno Soenicyna powoduje w kraju szkody
znacznie wiksze ni te, ktre powstan na arenie midzynarodowej w przypadku
wydalenia go lub aresztowania."79
Krtko mwic, Andropow swj cel osign i oczywicie mia racj: szkody
zwizane z wydaleniem byy mniejsze. Dlatego ta forma represji politycznych
rozpowszechnia si w kocu lat siedemdziesitych. Nasuwa si jednak inne pytanie
- o szkody w kraju spowodowane bezkarn dziaalnoci" kadego spord nas, a
tego, e s one powaniejsze od wszystkich innych, nikt, co znamienne, w
politbiurze nie kwestionowa. Ta wysoka ocena skutecznoci naszych dziaa jest
niezwykle ciekawa. Wiele spraw wyjania. Warunkiem istnienia systemu bya
monopolistyczna wadza partii nad krajem, ideologii za - nad prawem, logik,
zdrowym rozsdkiem. Powstanie opozycji - nawet nielicznej lub wrcz
jednoosobowej - oznaczao jej kres. Pewnie to wanie mia na myli jeden z nich,
mwic o zakusach na ich suwerenno". Wanie te zakusy na suwerenno"
wyczuwali od pocztku w naszym ruchu.
78
Notatka Andropowa dla KC Nr 350-A/ow z 7 lutego 1974 r. Cytowana w
publikacji Russkicj Myli" Nr 3998 z 30 wrzenia - 6 padziernika 1993 r.,
dodatek specjalny.
79
List Andropowa do Breniewa 7 7 lutego 1974 r. Cytat za publikacj
Russkiej Myli" jw.
187

Z powrotem w przyszoJ
Teraz jest oczywiste, e zachodnia propaganda i grupa wymienionych wyej osb,
bdcych narzdziem w rkach naszych przeciwnikw, usiuj zalegalizowa w
naszym kraju uprawianie dziaalnoci antysowieckiej i zapewni bezkarno
wrogiego dziaania - pisa Andropow jeszcze w 1968 roku po procesie Ginzburga i
Gaanskowa.*"
Nasza nie ukrywana dziaalno, legalno, odwoywanie si do prawa byy jego
zdaniem niebezpieczniejsze od wszelkiego podziemia, spiskw, terroru.
W ostatnich latach suby specjalne i organy propagandowe przeciwnika d do
stworzenia pozorw istnienia w Zwizku Sowieckim tak zwanej wewntrznej
opozycji", w tym celu usiuj popiera inspiratorw wystpie antyspoecznych i
obiektywnie sprzyjaj konsolidacji zwolennikw rnych kierunkw dziaalnoci
antysowieckiej - meldowa z niepokojem po powstaniu grup helsiskich w 1976
roku.H1 - Na obecnym etapie przeciwnik preferuje osignicie celw anty
sowieckich metodami dziaalnoci wywrotowej, a jednoczenie prbuje uaktywni
legalne i plegalne metody wrogiego dziaania.M
Aresztowania i deportacje nie byy jedynymi metodami zwalczania tych prb.
Wadza stosowaa cay arsena rnorodnych sankcji od szpitali psychiatrycznych i
oszczerczych kampanii (zwanych kompromitacj) do pogrek i szantau. Warto
podkreli, e w 1977 roku, jak ju o tym wspomnielimy, partia usiowaa utrwali
swoj monopolistyczn pozycj konstytucyjnie, po raz pierwszy od chwili swego
powstania zapisujc to w artykule 6 nowej Konstytucji ZSRR.
Tak bronili swojej suwerennoci" przed naszymi zakusami", przyjmujc po czci
nasze reguy gry. Nie mona powiedzie, e reym nie okaza elastycznoci. A
jednak nie baczc na wszystkie szkody", nie mg zrezygnowa z tradycyjnych
represji:
Jednoczenie nic wolno w chwili obecnej odstpi od postpowania karnego wobec
osb uprawiajcych dziaalno antysowieck, poniewa spowodowaoby to wzrost
szczeglnie niebezpiecznych antyspoecznych przestpstw i wrogich wystpie.
H
" Notatka Andropowa dla KC Nr 181 A z 26 stycznia 1968 r. 5(1 Notatka
Andropowa dla KC Nr 2577-A z 15 listopada 1976 r. B- Notatka Andropowa i
Rudcnki z 20 stycznia 1977 r. Nr 123-A.
188

Szkody midzynarodowe
Tak pisa Andropow w grudniu 1975 roku85, ju po podpisaniu Aktu Kocowego
(KBWE), uznajc w ten sposb, e spowodowane jego naruszeniem nieuniknione
szkody na arenie midzynarodowej" bd mniejszym zem. Ale byy to szkody"
niemae. Przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu powstaa nie tylko buruazyjna"
opinia publiczna (to mona tumaczy knowaniami imperializmu"), lecz take
postpowa". Nawet niektre zachodnie partie komunistyczne, zwaszcza
liczniejsze, a wic bardziej uzalenione od opinii publicznej swoich krajw, musiay
- aczkolwiek niechtnie, z zastrzeeniami - potpi oficjalnie takie praktyki. I
chocia w tych potpieniach pobrzmiewaa obuda, istniao niebezpieczestwo
rozamu w ruchu komunistycznym i politycznej izolacji ZSRR.
Z Szkody midzynarodowe
Oczywicie politbiuro byo niezwykle zaniepokojone takim rozwojem sytuacji.
W ostatnim okresie propaganda buruazyjna bardzo czsto w dziaaniach
wywrotowych przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu i innym krajom socjalistycznym
posuguje si znanymi wypowiedziami przywdcw partii komunistycznych Francji
i Woch na temat demokracji sowieckiej, praw i wolnoci obywatelskich,
zwalczania elementw antyspoecznych. Materiay powicone tym problemom,
nadawane przez zachodnie radiostacje, docieraj do szerokich rzesz obywateli
sowieckich i budz zdziwienie z powodu stanowiska kierownictwa partii
komunistycznych Francji i Woch - meldowa Andropow.84 - Problemy wynikajce
w zwizku z wypowiedziami niektrych przywdcw partii komunistycznych
Francji i Woch, prcz aspektw ideowo-teoretycznych, maj take znaczenie
praktyczne, zwizane z zapewnieniem bezpieczestwa pastwa sowieckiego. (...) W
tym przypadku przyjaciele ulegaj propagandowemu naciskowi przeciwnika.
Sformuowana przez UHumanit" teza o zapewnieniu w warunkach socjalizmu
wolnoci dziaania tym, ktrzy demonstruj swoj dezaprobat dla systemu
uksztatowanego przez wikszo", wyranie sprzyja wysikom przeciwnika
majcym na celu stworzenie w Zwizku Sowieckim i innych kra
"! Notatka Andropowa dla KC Nr 3213-A z 29 grudnia 1975 r. M Notatka
Andropowa dla KC Nr 3213-A z 29 grudnia 1975 r.
189

Z powrotem w przysziotf
jach socjalistycznych legalnej opozycji i podwaenie kierowniczej roli partii
komunistycznych i robotniczych.
Suby specjalne i ideologiczne orodki imperialistyczne usiuj oczerni
prawodawstwo sowieckie, prezentowa je jako przestarzae, dogmatyczne i
sprzeczne z duchem dokumentw midzynarodowych, midzy innymi z Deklaracj
praw czowieka. Na te argumenty powouj si elementy antyspoeczne w naszym
kraju. Koresponduj z nimi znane wypowiedzi o swobodach demokratycznych w
socjalizmie, ukazujce si niestety w prasie komunistycznej we Francji i Woszech.
Ignoruj one istnienie w chwili obecnej walki klasowej, a take nic doceniaj
wywrotowej dziaalnoci imperializmu wiatowego i jego agentury. (...)
Towarzysze, ktrzy skadaj takie owiadczenia, nawet po wydarzeniach na
Wgrzech i w Czechosowacji, nie chc przyj do wiadomoci faktu, i w
warunkach rozwinitego socjalizmu, pomimo jednoci politycznej spoeczestwa,
wci jeszcze daj o sobie zna w takiej czy innej postaci wystpienia anty
sowieckie. (...) Posiadane przez nas materiay wiadcz o deniu sub specjalnych
i orodkw ideologicznych przeciwnika do zjednoczenia dziaalnoci wrogich
elementw rnego zabarwienia. (...) Wynika z tego, e rezygnacja z aktywnego
zwalczania szkodliwej dziaalnoci dysydentw, jak to sugeruj francuscy i woscy
towarzysze, moe mie powane skutki negatywne. Nie wolno si w tej kwestii
godzi - jak nam si radzi - na zasadnicze ustpstwa, poniewa w lad za nimi
zostan wysunite dalsze dania nie do przyjcia dla nas...
Byoby bardzo wskazane przeprowadzenie w odpowiednim momencie rozmw na
wysokim szczeblu z francuskimi i woskimi towarzyszami, by im wytumaczy, e
walka przeciwko tak zwanym dysydentom w naszych warunkach nie jest
teoretycznym zagadnieniem demokracji, lecz wan yciow koniecznoci, od
ktrej zaley bezpieczestwo pastwa sowieckiego.
Z tego powodu poczynajc od koca 1975 roku politbiuro kilkakrotnie wysyao do
kierownictwa bratnich partii" w ogle i do KC KPF w szczeglnoci, dugie
epistoy. Pierwsza, w grudniu 1975 roku85, utrzymana bya w wyjtkowo spokojnym
dyplomatycznym tonie:
Towarzysze - pisao politbiuro. - Rozumiemy doskonale, e KPF prowadzi walk o
demokracj we Francji, przeciwko wysikom reakcji, zagraajcym prawom ludzi
pracy. To suszna walka, rozumiemy j i popieramy. Nic wolno
B5
Decyzja Biura Politycznego Nr P 198/93 z 18 grudnia 1975 r. i Zacznik 1 tekst telegramu do ambasadora sowieckiego we Francji.
190

Szkody midzynarodowe
jednak broni wolnoci we Francji, a jednoczenie pozwala sobie na wypady
przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu, ktre szkodz stosunkom midzy naszymi
partiami. (...)
S, rzecz jasna, w naszym kraju, podobnie jak w innych krajach, elementy
przestpcze, ktre wadza sowiecka zmuszona jest izolowa w miejscach odosobnienia i reedukacji poprzez prac. Nie ma to jednak nic wsplnego z naruszaniem
demokratycznych swobd ludzi sowieckich. Informujemy was z ca
odpowiedzialnoci, e pojedyncze, bardzo nieliczne osoby spord 250-milionowej ludnoci kraju s sdzone przez sdy sowieckie zgodnie z konstytucj i
normami demokratycznego postpowania sdowego tylko wwczas, kiedy
uprawiaj wrog dziaalno przeciwko ustrojowi socjalistycznemu i pastwu
sowieckiemu. Praworzdno socjalistyczna jest obecnie w naszym kraju cile
przestrzegana, nieustannie rozwija si demokracja socjalistyczna, coraz lepsze
warunki materialne i polityczne umoliwiaj swobodny i wszechstronny rozwj
osobowoci. Zawsze jednak zdecydowanie rozprawialimy si i bdziemy si nadal
rozprawia ze wszelkimi zakusami na podstawy naszego ustroju, ktry ludziom
pracy gwarantuje wolno i prawa. (...)
Uwaamy, e dla naszego wsplnego dobra naley ukazywa wyszo socjalizmu
nad kapitalizmem, demokracji socjalistycznej nad formaln demokracj
buruazyjn, dobrodziejstwa ustroju socjalistycznego, w ktrego warunkach pracuje
i walczy o komunizm i o utrwalenie pokoju nard sowiecki.
KC KPZR zdecydowa si skierowa do was niniejszy list w przekonaniu, e
zostanie on waciwie zrozumiany jako wyraz troski o dalsze umocnienie naszych
stosunkw na zasadach solidarnoci klasowej, wzajemnego szacunku i nieingerencji
w sprawy wewntrzne naszych partii.
Prawie natychmiast po pierwszym licie, w styczniu 1976 roku skierowano do
bratnich partii" drugi86, znacznie obszerniejszy, na ten sam temat, zawierajcy
szczegowe sprostowanie wymysw propagandy anty-sowieckiej":
Drodzy Towarzysze!
W ostatnim okresie narasta na Zachodzie oszczercza, antysowiecka i
antykomunistyczna kampania, a jej szczeglnie zoliwy charakter, zagraajcy
sprawie socjalizmu, sprawie pokoju i demokracji, skania nas do przekazania wam
poniszej informacji.
^ Decyzja Biura Politycznego Nr P 201/44 z 14 stycznia 1976 r. i Zacznik 1.
Informacja" na 18 stronach.
191

Z powrotem w przydzoJ
Mamy nadziej, e pomoe to waszej partii aktywnie i w por odpiera
antykomunistyczne i antysowieckie kampanie, zapobiegajc szkodom, ktre
mogyby one przynie midzynarodowemu ruchowi komunistycznemu. W naszym i
waszym interesie ley wsplne zwalczanie politycznej dywersji imperialistw,
przekonujce dementowanie oszczerczych wymysw o yciu w ZSRR i innych
krajach socjalistycznych. Jestemy przekonani, e nasza wsppraca bdzie si
nadal umacnia i w tej dziedzinie, sprzyjajc powodzeniu walki o pokj, demokracj
i socjalizm oraz naszej wsplnej komunistycznej sprawie.
I dalej na 18 stronach informacja" o wietnym yciu w kraju sowieckim i o tym,
jacy to z nas dranie i agenci imperializmu.
KC KPZR z wdzicznoci podkrela, i bramie partie demaskuj dziaalno
propagandy buruazyjnej, majcej na celu szerzenie dezorientacji i zamtu w
umysach ludzi walczcych przeciwko kapitalizmowi. Rozumiemy pitrzce si
przed bratnimi partiami w krajach kapitalistycznych powane trudnoci, w postaci
potnego ideologicznego aparatu buruazji. Jednoczenie ze zdumieniem i
zrozumiaym zmartwieniem przyjmujemy poszczeglne przypadki, kiedy to nawet
nasi przyjaciele-komunici bezkrytycznie przyjmuj rne pomwienia reakcyjnej
propagandy, wiadomie lub niewiadomie przyczyniajc si do ich
rozpowszechniania. Szybkie i skuteczne demaskowanie antykomunistycznych i
antysowieckich pomwie, propagowanie prawdy o Zwizku Sowieckim, o yciu i
sukcesach innych krajw socjalistycznych, sprzyja - jak sdzimy - umocnieniu
pozycji nie tylko bratnich partii krajw kapitalistycznych, lecz take wszystkich si
postpowych.
List ten wysano do 22 partii, a chyba miesic pniej, 5 lutego 1976 roku, do
dalszych 13, nie wyczajc najmniej licznych i dziaajcych w podziemiu." Jednak
kilka miesicy pniej dyplomacja ustpuje miejsca rozdranieniu:
W szeregu krajw kapitalistycznych obserwujemy oywienie antysowieckiej
kampanii poparcia dla dysydentw, skazanych przez sd sowiecki za wrog
dziaalno" - z niepokojem donosi do KC Wydzia Midzynarodowy.KN - Jej
SJ
Decyzja Biura Politycznego Nr 203/104 z 5 lutego 1976 r.
88
Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midynarodowego W.
Zagadina z 25 padziernika 1976 r. Nr 25-S-2025 i zacznik - wytyczna dla
ambasadorw sowieckich na 2 stronach.
192

Szkody midzynarodowe
organizatorzy usiuj wcign do niej czonkw postpowych organizacji, by w ten
sposb nada swoim akcjom charakter obiektywnoci", a take powiza" swe
wystpienia w obronie dysydentw" z owiadczeniami w obronie osb bdcych
ofiarami bezprawia w krajach kapitalistycznych.
Na przykad w Paryu 21 padziernika br. odby si wiec solidarnoci z Bukowskim
i jednoczenie z komunist urugwajskim Masserem i innymi osobami. Wzili w nim
udzia przedstawiciele francuskiej partii komunistycznej, w zwizku z czym KC
KPZR skierowa list na rce kierownictwa KPF (uchwaa KC KPZR nr 30/43 z 18
padziernika br.).
Uwaamy za wskazane rozesanie wytycznych w tej sprawie do ambasadorw
radzieckich w tych krajach kapitalistycznych, w ktrych mog wystpi podobne
zjawiska (Wochy, Wielka Brytania, USA, RFN, Japonia, Hiszpania, Portugalia,
Belgia, Szwajcaria, Szwecja, Norwegia). W zaczeniu tekst depeszy do
ambasadorw w tych krajach.
A w depeszy prcz powtrzenia powyszego pisano:
Komunikujemy ponadto, e KC KPZR skierowa 18 padziernika br. na rce
kierownictwa KPF poufny list, zawierajcy nasz ocen tej antysowieckiej
awantury i owiadczenie, i rezerwujemy sobie prawo podjcia dziaa, ktre
uznamy za stosowne, by zdemaskowa w oczach francuskiej i wiatowej opinii
spoecznej prowokacyjny sens antysowieckiego wiecu.
Poniewa jednak przedstawiciele KPF uczestniczyli w wymienionym wiecu, 22
padziernika rozpowszechniono za granic komentarz TASS, zawierajcy
zasadnicz ocen wiecu zorganizowanego przez elementy antysowieckie i udziau w
nim przedstawicieli KPF.
Komunistyczna Partia Urugwaju zaprotestowaa przeciwko posueniu si ruchem
solidarnoci z urugwajskimi ofiarami faszystowskiego bezprawia w celach anty
sowieckich (tekst owiadczenia KC Komunistycznej Partii Urugwaju zosta rwnie
skierowany do waszego kraju przez TASS).
Wspomniane materiay naley wykorzysta do pracy politycznej i uwiadamiajcej
z komunistami i przedstawicielami innych si demokratycznych.
Na tym si rzecz jasna nie skoczyo; na pocztku 1977 roku politbiuro znowu
skierowao do KPF not znacznie ostrzejsz ni poprzednio.89 Sekretarz KC, szef
Wydziau Midzynarodowego Boris Ponomariow pisa:
S9
Uchwala Sekretariatu KC Nr St-45/8s z 22 lutego 1977 r. zatwierdzona
Decyzj Biura Politycznego Nr P 48/V z 3 marca 1977 r.
193

Z powrotem w przyjzoJ
W ostatnim okresie nasiliy si gwatownie negatywne zjawiska w dziaalnoci
kierownictwa Francuskiej Partii Komunistycznej, zwizane z kierunkiem jej XXII
zjazdu. Wypowiedzi krytyczne pod adresem KPZR i Zwizku Sowieckiego,
zdarzajce si przed zjazdem sporadycznie, obecnie wystpuj regularnie i maj
wyranie nieprzyjazny charakter. Na przykad w okresie od padziernika do grudnia
1976 roku przedstawiciele FPK uczestniczyli w zorganizowanym przez elementy
antysowieckie wiecu w sali Mutualite", czonek politbiura FPK J. Canapa bra
udzia w antysowieckim programie telewizji francuskiej, a sekretarz generalny FPK
zoy owiadczenie o charakterze antysowieckim w zwizku z wydaleniem
Bukowskiego i metodami uwolnienia towarzysza L. Corvalna. Kierownictwo FPK
i gazeta ,,L'Humanit" surowo skrytykoway polityk NRD i Czechosowacji w
kwestiach demokracji socjalistycznej, w gruncie rzeczy wystpujc w obronie
elementw antysocjalistycznych w tych krajach. Na pocztku 1977 roku towarzysze
G. Marchais i J. Canapa od krytyki poszczeglnych zjawisk demokracji
socjalistycznej przeszli do krytyki caego systemu politycznego i mechanizmw
sowieckiej demokracji socjalistycznej.
Za wiedz, a w szeregu przypadkw z akceptacj kierownictwa FPK ukazay si
ksiki zawierajce prby teoretycznej podbudowy tego kierunku i usprawiedliwienia go w oczach aktywu partyjnego i mas pracujcych. Naley do nich
ksika J. Ellensteina, napisana w antysowieckim duchu, a take artyku J. Ca;.?py,
napisany dla amerykaskiego pisma Foreign Affairs".
Ataki kierownictwa FPK koncentruj si przede wszystkim na polityce partii
komunistycznych bratnich krajw socjalistycznych w dziedzinie rozwoju demokracji. Kierownictwo FPK sformuowao haso o niepodzielnej wolnoci" i powoujc si na nie, ignorujc zasadnicz rnic midzy demokracj socjalistyczn a
demokracj buruazyjn, stosuje jednakow miar do represji wobec
rewolucjonistw w krajach buruazyjnych i do rodkw podejmowanych w celu
ukrcenia wywrotowej dziaalnoci elementw antysowieckich i kontrrewolucjonistw w krajach socjalistycznych.
To stanowisko FPK, jak obecnie widzimy, zwizane jest ze zwrotem w wewntrznej
strategii politycznej. Ukierunkowanie na wycznie parlamentarne metody walki o
socjalizm, a nastpnie na zachowanie w socjalizmie wasnoci prywatnej (z
wyjtkiem wasnoci monopolistycznej), istnienie opozycji buru-azyjnej oraz inne
ustpstwa na rzecz oportunizmu dla pozyskania gosw wyborczych - to wszystko
wiadczy o odejciu kierownictwa FPK od pryncypiw
marksistowsko-leninowskich. (...)
Znaczna cz francuskich komunistw i ludzi pracy nie akceptuje stanowiska
politycznego kierownictwa FPK. Wok tych zagadnie trwa w partii dyskusja.
Zgodnie z posiadanymi informacjami w kierownictwie FPK take istniej na

195

Szkody midzynarodowe
ten temat rnice zda. Jednak G. Marchais i jego najblisze otoczenie tumi
wszelkie objawy kwestionowania tej linii.
Jednoczenie w warunkach zaostrzajcej si walki klasowej FPK przewodzi
aktywnym wystpieniom ludzi pracy w obronie ich da, prowadzi szeroko
zakrojon dziaalno majc na celu skonsolidowanie si anty monopoli stycznych i
umocnienie wpyww partii. FPK nadal walczy o utrwalenie pokoju i odprenia, o
rozbrojenie, o umocnienie przyjani francusko-sowieckiej.
Biorc pod uwag powysze, uwaalimy za celowe wysanie do Komitetu
Centralnego Komunistycznej Partii Francji poufnego listu.90
Nie by to zwyky list, lecz powana praca teoretyczna, ktra miaa wytumaczy
zbkanym francuskim towarzyszom klasow istot demokracji i praw czowieka.
Praca nad nim trwaa ponad miesic, kilka razy dyskutowano go na posiedzeniu
politbiura, przeredagowywano", wreszcie skierowano do adresata, a przy okazji
take do wszystkich partii komunistycznych wiata, co prawda nieco pniej, na
przeomie marca i kwietnia.9- Oczywicie nie zapomniano o nas jako o przyczynie
teoretycznych rozbienoci, tym razem jednak, zamiast zwykych w takim
przypadku poajanek, uhonorowano nas powaniejszym, klasowym" okreleniem.
Wszak powstanie niewielkiej grupki kontrrewolucjonistw, ktrzy odrzucili
podstawy naszego ustroju i wstpili na drog walki przeciwko niemu, z reguy
powizanych ze rodowiskiem imperialistycznym, nie jest wcale wynikajcym z
natury rzeczy produktem rozwoju wewntrznego Zwizku Sowieckiego. W
przeszoci - jak wiadomo - dziaay u nas grupy, a nawet partie polityczne, otwarcie
zwalczajce ustrj sowiecki. Czsto przechodziy one od sw do dziaania - a do
zamachu na ycie W.I. Lenina oraz innych przywdcw partii komunistycznej i
rzdu sowieckiego. W tamtych czasach grupy te i partie miay oparcie w nie
zlikwidowanych jeszcze klasach eksploatatorskich.
Dzisiaj nie ma ju tych klas, a wic nie ma bazy spoecznej dla grup anty
sowieckich. Jednak zdarzaj si sporadyczne wystpienia o charakterze
antysowieckim. Nic w tym dziwnego. Rozwj wiadomoci politycznej wielomilionowych mas ludowych, wpojenie im zasad socjalistycznej ideologii, etyki i
moralnoci, przezwycienie ideologii i moralnoci drobnomieszczaskiej, a take
przeytkw kapitalizmu w ludzkiej wiadomoci - tc procesy ideologicz
90
Notatka dla KC B. Ponomariowa Nr 25-S-226 z 16 lutego 1977 r.
91
Decyzja Biura Politycznego Nr P 49/XV z 15 marca 1977 r.
92
Decyzja Biura Politycznego Nr 51/38 z 28 marca 1977 r. i Nr P 51/IX z 4
kwietnia 1977 r.
196

Z, powrotem w przyjzoJ
ne, jak wiadomo, przebiegaj znacznie wolniej ni przebudowa materialnej bazy
spoeczestwa. Poza tym dzieje si to obecnie w warunkach codziennej, zmasowanej propagandy antysowieckiej i bezporednich dziaa wywrotowych orodkw" imperialistycznych, ktre w ostatnim okresie gwatownie zw ikszyy swoj
aktywno, skierowan przeciwko krajom socjalistycznym. Przeytki kapitalistycznej mentalnoci niektrych osb s systematycznie podsycane i popierane z
zewntrz, przez imperialistyczne orodki propagandowe. Jeeli chodzi o suby
specjalne i inne wywrotowe organy pastw buruazyjnych, a take zwizane z nimi
organizacje emigracyjne, to usiuj one wykorzysta zacofane pogldy niektrych
osb dla wasnych wrogich socjalizmowi interesw. Zjawisko to - co jest jasne dla
kadego komunisty - bdzie istniao dopty, dopki na arenie midzynarodowej
bd istniay dwa przeciwstawne sobie systemy - socjalistyczny i kapitalistyczny - i
dopki gwnym mechanizmem wiatowego rozwoju pozostaje walka klasowa
midzy nimi.
Nasi klasowi wrogowie pragnc stworzy pozory, i w Zwizku Sowieckim jest
wielu przeciwnikw socjalizmu, uciekaj si do rnych chwytw. Jednym z
najczstszych - jest ogaszanie dysydentami" ludzi, ktrych pogldy w jakiej
sprawie odbiegaj od oglnie przyjtych w naszym kraju, nawet tych pisarzy i
artystw, ktrzy rni si pogldami od swoich zwizkw twrczych wycznie na
gruncie zawodowym. Zakamanie takiej praktyki jest oczywiste.
...Jednak nawet jawnych przeciwnikw socjalizmu najpierw usiuje si przekona o
omylnoci ich stanowiska. Dopiero kiedy si dopuszczaj dziaalnoci
antysowieckiej na szkod naszego kraju, naszego narodu, a wic ami prawo,
dopiero wtedy podejmowane s rodki zaradcze. A dzieje si to, rzecz jasna, zgodnie
z prawem.
...O tym, c istnieje cisy zwizek pomidzy dziaalnoci dysydentw" a
rozwojem walki klasowej na forum midzynarodowym, wiadczy co nastpuje.
Pierwsi z nich, ktrzy dali si pozna jako zacici przeciwnicy ustroju sowieckiego,
uczynili to w poowie lat szedziesitych, to znaczy w pocztkowym okresie
odprenia, kiedy imperializm sformuowa pojcie rozmikczania" socjalizmu.
Wysunli oni wwczas - teraz zreszt jest podobnie - te same oskarenia przeciwko
Zwizkowi Sowieckiemu i innym krajom socjalistycznym, ktrych uywaj
buruazyjni propagandyci. Ich dania take s identyczne z daniami Zachodu
dotyczcymi rozmikczania" socjalizmu. Liczne fakty dowodz, e nie jest to
przypadek, i tak zwani bojownicy o udoskonalenie socjalizmu zazwyczaj
otrzymuj materiay z oszczerczymi owiadczeniami z zagranicy - od
buruazyjnych wywiadw... Kiedy za ktry z dysydentw" znajdzie si na
Zachodzie, bardzo szybko zdejmuje faszyw mask bojownika o udoskonalenie
socjalizmu", staje si jawnym reakcyjnym monarchist (na

198

Szkody midzynarodowe
przykad Soenicyn) albo wielbicielem Straussa lub Thatcher (jak Bukowski) i
podjudza przywdcw krajw zachodnich do wzmoenia walki przeciwko
Zwizkowi Sowieckiemu i innym krajom socjalistycznym. Wiele bratnich partii
zwrcio ju na to uwag, wrd nich komunici Wielkiej Brytanii, Holandii,
Austrii, Portugalii, Grecji, Finlandii i szeregu innych krajw. Pisze o tym ich prasa.
Dziwne, e przemilczaj ten fakt niektrzy przywdcy FPK. Co wicej, wzywaj
nas, bymy zostawili tym ludziom nieograniczon swobod wypowiadania
pogldw" i dyskutowali" z nimi!
W gruncie rzeczy jednak nie o nas chodzio w tym licie, lecz przede wszystkim o
sam FPK i o jej stanowisko. To byo niemal ultimatum, niewiele brakowao do
zerwania stosunkw.
Ostatnie wystpienia w szeregu wywiadw, a take w antysowieckich programach
telewizji francuskiej wykazuj, e od krytyki poszczeglnych aspektw demokracji
socjalistycznej w Zwizku Sowieckim i innych krajach socjalistycznych
przedstawiciele FPK przechodz faktycznie do prb podwaania zgodnoci
systemw politycznych, istniejcych w Zwizku Sowieckim i innych krajach
socjalistycznych, z interesami ich narodw. Proponuje si nam publicznie, bymy
zrewidowali, a w istocie odrzucili system demokracji sowieckiej, po to, by
zaoferowa nieograniczon wolno" wszystkim przeciwnikom socjalizmu.
No, a ta kwestia oczywicie nie podlega dyskusji, a kady, kto si jej domaga, jest
wrogiem Zwizku Sowieckiego.
Na zakoczenie pragniemy jeszcze raz powiedzie z ca otwartoci e bez wzgldu
na intencje towarzyszy z kierownictwa FPK, ktrzy d do zniweczenia
internacjonalistycznej solidarnoci w stosunkach midzy KPZR i FPK, takie
dziaania, w naszym przekonaniu, s korzystne jedynie dla waszych i naszych
wrogw klasowych. (...) Biorc pod uwag powysze, KC KPZR zdecydowanie
protestuje przeciwko podobnym dziaaniom i uwaa za konieczne zwrci uwag na
odpowiedzialno, ktra spada na waszych towarzyszy w zwizku z przejciem od
przyjaznych, braterskich stosunkw midzy FPK a KPZR, majcych ju pwiekow
tradycj, do polityki krytykanctwa i narzucania KPZR i Zwizkowi Sowieckiemu
pogldw, ktre nie su interesom midzynarodowej walki o pokj i socjalizm.
Mamy nadziej, e Komitet Centralny waszej partii uzna za konieczne rozwaenie
niniejszego listu.
199

Z powrotem w przyszo
Konflikt z Komunistyczn Parti Woch przebiega dyskretniej, nie zosta w takim
stopniu nagoniony, ale by nie mniej niebezpieczny i pogbia si. Odpowied
politbiura z sierpnia 1976 roku na list genseka WPK E. Berlin-guera do Breniewa
w mojej sprawie91 bya w najwyszym stopniu dyplomatyczna i grzeczna. Po
wyoeniu zwykego zestawu informacji" o mojej antysowieckiej dziaalnoci,
pisano:
Z Waszego listu mona wywnioskowa, e widocznie towarzysze woscy maj
niewystarczajce informacje o antysowieckiej dziaalnoci Bukowskiego. (...) Jak
widzicie, towarzyszu Berlinguer, chodzi tu nie o pogldy, lecz
0 konkretne antysowieckie akcje obywatela, ktry ponosi za nie konsekwencje.
Znajduje si w wizieniu nie za swoje przekonania i pogldy, sdzimy go nie za idee,
lecz za popenione czyny.
...Cele tej dywersji politycznej s jasne - zadanie ciosu pozycji pastwa sowieckiego,
jego prawom, jego systemowi. Zrozumiale, e cios zadany ZSRR - to cios
wymierzony w partie komunistyczne, w Wasz parti rwnie.
Na zakoczenie pragniemy wyrazi nadziej, i przedstawione tu nasze
przemylenia i przytoczone fakty zostan odpowiednio przez Was przyjte
1 wykorzystane przez woskich towarzyszy jako argumenty w walce przeciwko
kamliwym wymysom propagandy buruazyjnej, przeciwko naszym wsplnym
nieprzyjacioom.
P roku pniej ton korespondencji zaczyna si zmienia, a w miar dalszego
udziau WPK w rnych kampaniach zwizanych z prawami czowieka jest coraz
ostrzejszy.
Jak wynika z nadchodzcych informacji, we Woszech narasta nowa fala
antysowieckiej i antysocjalistycznej kampanii, w ktrej toku szczeglny nacisk
kadzie si na tzw. dysydentw. Trwaj oywione przygotowania do tzw,
sacharowowskich spotka w Rzymie (25-27 listopada), dyskusji o dysydentach"
we Florencji, midzynarodowej wystawy malarskiej w Wenecji (Biennale)
powiconej propagowaniu dziaalnoci dysydentw (15 listopada - 17 grudnia).
Manifestacje te organizuj imperialistyczne suby propagandowe, a ich terminy
wyznaczone bezporednio po naszych obchodach szedziesitej rocznicy Padziernika maj na celu dyskredytowanie realnego socjalizmu. Przygotowania do
tych imprez s cakowicie akceptowane przez wadze woskie, co jest
91
Uchwaa Sekretariatu KC Sl-22/15 z 24 sierpnia 1976 r. ..O odpowiedzi tow,
E. Berlinguerowi" zatwierdzona przez Biuro Polityczne decyzj Nr P 24/25 z
29 sierpnia 1976 r. i zacznik na 3 stronach
200

Szkody midzynarodowe
sprzeczne z duchem porozumie helsiskich - informowali KC B. Ponoma-riow i
W. Kuzniecow." - W wielu przypadkach przedstawiciele WPK ulegaj
organizatorom wymienionych imprez, wczaj si do niektrych z nich, a prasa
partyjna WPK zamieszcza rnego rodzaju materiay o dysydentach, wzmagajc
tym sposobem zainteresowanie nimi wrd woskiego spoeczestwa.
Podejmowalimy ju ze swej strony kroki zmierzajce do przeciwdziaania
antysowieckiej kampanii we Woszech. Ambasador sowiecki odby rozmowy z
przedstawicielami wadz woskich w zwizku z prbami wykorzystania Biennale w
Wenecji do niestosownych celw politycznych. KC KPZR skierowao w tej sprawie
list do kierownictwa Komunistycznej Partii Woch (St-49/13gs z 21 marca br.).
Podczas rozmw w Moskwie w lipcu br. z delegacj WPK, delegacja KPZR
poddaa krytyce nieprzyjazne i nieobiektywne publikacje w prasie WPK i
niektrych jej oficjalnych przedstawicieli na temat tzw. dysydentw.
W tych warunkach naleaoby podj dodatkowe kroki, by zahamowa narastanie
antysowieckiej i antysocjalistycznej kampanii we Woszech.
Przedstawiony przez nich Plan przedsiwzi informacyjnych i propagandowych,
majcych na celu przeciwdziaanie antysowieckim akcjom we Woszech zawiera
cay zestaw posuni od oficjalnych protestw ambasady do publikacji w prasie
sowieckiej i od wystpie w telewizji woskiej sowieckich dziennikarzy, pisarzy,
dziaaczy kultury do Tygodnia filmu sowieckiego" we Woszech i wysania do
Woch delegacji pisarzy sowieckich, ktrzy mieli odbywa spotkania z wosk
spoecznoci. O tej akcji poinformowano rwnie kraje socjalistyczne:
KC KPZR uzna za wskazane wysanie do kierownictwa Komunistycznej Partii
Woch listu, w ktrym zwrcilimy uwag naszym przyjacioom na przypadki
uczestniczenia komunistw w imprezach wymierzonych przeciwko krajom
socjalistycznym, ktre organizuj przeciwnicy klasowi. (...) Kierujc niniejsz
informacj, KC KPZR byby wdziczny za zapoznanie go z poczynaniami
planowanymi przez przyjaci w celu zorganizowania odporu antysowieckiej
kampanii we Woszech.
A w licie do kierownictwa WPK pisano midzy innymi:
44
Notatka dla KC B. Ponomariowa i W. Kuzniecowa Nr 25-S-I626 z 23
wrzenia 1977 r. i decyzja Sekretariatu KC ST-74/6s z 27 wrzenia 1977 r.
201

Z, powrotem w przyjzoJ
Nie ulega wtpliwoci, e propaganda imperialistyczna postanowia tym razem
uczyni Wochy orodkiem swej antysowieckiej i antysocjalistycznej kampanii.
Nasze zaniepokojenie jednak wywouje okoliczno, e w wielu przypadkach udzia
w tej kampanii bior dziaacze Komunistycznej Partii Woch.
Na przykad pomys zorganizowania we Florencji dyskusji o dysydentach w
krajach Europy Wschodniej" popary lewicowe siy samorzdu miejskiego wraz Z
komunistami, a wedug doniesie prasy woskiej, mer Florencji, czonek WPK tow.
Garbugiani odby spotkanie z on Sacharowa, H. Bonner, co zostao szeroko
nagonione w prasie wiatowej. Podczas tego spotkania - jak informuje prasa rozwaano potrzeb udzielenia poparcia dysydentom" w Zwizku Sowieckim.
Poinformowano rwnie, i czonek kierownictwa WPK tow. senator Terracini
wszed w skad tzw. trybunau sacharowowskiego.
Jeeli doniesienia te s wiarygodne, to sytuacja wydaje si powana, poniewa w
gruncie rzeczy przedstawiciele WPK otwarcie udzielaj poparcia ludziom, ktrzy
czynnie zwalczaj sowiecki ustrj pastwowy i spoeczny. Niezalenie od pobudek,
ktrymi si kieruj komunici woscy, udzielajcy poparcia dysydentom" lub
imprezom spod znaku dysydenctwa", nie moemy inaczej oceni ich akcji ni jako
nieprzyjazne, z gruntu sprzeczne Z wielokrotnie deklarowanym przez kierownictwo
WPK pragnieniem umacniania braterskiej przyjani midzy naszymi partiami (...)
Uwaamy za swj obowizek zwrci wam uwag na wymienione wyej fakty i
prosi KC Komunistycznej Partii Woch o podjcie odpowiednich rodkw.
Nastpne wydarzenia nie sprzyjay jednak poprawie stosunkw midzy obu
partiami. Wprost przeciwnie, procesy przeciwko czonkom grup helsiskich,
inwazja w Afganistanie, zesanie Sacharowa, stan wojenny w Polsce - to wszystko
tylko pogbiao konflikt. W roku 1980 Moskwa szykowaa ju rozam w WPK,
popierajc w jej skadzie ugrupowania stojce na przychylnych nam pozycjach i
krytycznie nastawione wobec bdnej dziaalnoci kierownictwa WPK",95
Bya to jedynie cz owych szkd", ktre spowodowaa represyjna polityka
reymu, jedynie wskanik wiadczcy o przychylnym przyjciu na Zachodzie
naszej kampanii w obronie praworzdnoci. Europejskie partie komunistyczne
udzieliy jej poparcia, poniewa nie mogy pozosta na
95
Uchwala Biura Politycznego Nr P 203/1 z 10 lipca 1980 r., notatka Wydziau
Midzynarodowego z 26 sierpnia 1980 r. Nr 25-S-1557 i Uchwala Sekretariatu
KC Sl-226/3c z 2 wrzenia 1980 r.
202

Szkody midzynarodowe
uboczu, musiay zachowa twarz. Oddwik spoeczny by zbyt silny, by
jakikolwiek polityk mg go zignorowa. Nic dziwnego, e wkrtce kampania ta
staa si wanym czynnikiem w stosunkach midzynarodowych (poprawka
Jacksona-Venicka w 1974 roku, Konferencja Helsiska i jej trzeci koszyk" w 1975
roku), a od 1977 roku, wraz z wyborem Cartera na prezydenta USA - stanowia
niemal najwaniejsze zagadnienie w stosunkach midzy Wschodem a Zachodem.
By to dla Zwizku Sowieckiego wysoce niekorzystny obrt sytuacji, grocy
izolacj polityczn.
Prosz spotka si z Wancem i poinformowa go, i ma pan polecenie przekazania
prezydentowi Carterowi i jego sekretarzowi stanu, co nastpuje - instruowao
politbiuro swego ambasadora w Waszyngtonie.96 - Fakt, i ostatnie ingerencje w
nasze sprawy wewntrzne podejmowane s pod pretekstem troski o prawa
czowieka ", nie zmienia istoty sprawy.
Kademu oczywicie wolno mie wasne pogldy, rwnie na to, jak wygldaj
sprawy wolnoci i praw czowieka w tym czy innym kraju. My take mamy swj
punkt widzenia na sytuacj w tej dziedzinie w USA.
Ale zupenie inn spraw jest przenoszenie tych pogldw na paszczyzn stosunkw
midzypastwowych i komplikowanie ich w ten sposb. A wszak nie da si inaczej
oceni stanowiska przedstawicieli administracji USA, kiedy usiuj uczyni
przedmiotem dyskusji zagadnienia nalece do wewntrznych kompetencji Zwizku
Sowieckiego. Dotyczy to samych zaoe naszych wzajemnych stosunkw i w tej
dziedzinie powinna panowa cakowita jasno. Takie stanowisko jest dla nas
stanowczo nie do przyjcia. (...)
Nietrudno sobie wyobrazi rozwj sytuacji, gdybymy powodowani naszymi
moralnymi wartociami, zaczli uzalenia rozwj stosunkw midzypastwowych z
USA i innymi krajami kapitalistycznymi od takich realnie istniejcych w tych
krajach problemw, jak wielomilionowe bezrobocie, ograniczenie praw mniejszoci
narodowych, dyskryminacja rasowa, nierwno-uprawnienie kobiet, naruszanie
praw obywatelskich przez organa administracji pastwowej, przeladowanie osb o
postpowych pogldach itp.
Skoro ju mowa o zaniepokojeniu z powodu praw czowieka, to jak w tym wietle
wyglda systematyczne udzielanie przez USA poparcia dyktatorskim, antyludowym
reymom w wielu krajach, w ktrych stale deptane s brutalnie elementarne prawa i
wolnoci czowieka?
96
Decyzja Biura Politycznego Nr P 46/X z 18 lutego 1977 r. i zalecenia dla
ambasadora sowieckiego w Waszyngtonie na 6 stronach.
203

Z powrotem w przyszo
Gdybymy wszystkie te zagadnienia zaczli stawia na paszczynie stosunkw
midzypastwowych, miaoby to niewtpliwie jeden skutek: komplikacj stosunkw
midzy naszymi krajami, zaniechanie poszukiwania rozwiza problemw, ktre
rzeczywicie mog i powinny by przedmiotem wspdziaania i wsppracy midzy
naszymi pastwami. Przy tym niewtpliwie zaszkodzioby to dziaaniom
zmierzajcym do zapewnienia ludziom prawa do ycia w wiecie wolnym od wojen i
wycigu zbroje, w warunkach bezpieczestwa i przyjacielskich stosunkw midzy
narodami.
Moje spotkanie z Carterem, ktre odbyo si dokadnie dziesi dni po tym
memorandum, wywoao pewnie panik w politbiurze. Nie wiedziano, jak naley na
nie zareagowa ani jak o tym poinformowa spoeczestwo. W kocu, z polecenia
KC, TASS przedoya nastpujcy projekt"7:
Audiencja w Biaym Domu
Waszyngton, 1 marca (TASS). Dzisiaj prezydent USA J. Carter przyj Bukowskiego, przestpc kryminalnego, wydalonego ze Zwizku Sowieckiego, znanego
take jako aktywny przeciwnik rozwoju stosunkw sowiecko-amerykariskich.
Jak poinformowa rzecznik Biaego Domu, spotkanie trwao okoo godziny i miao
przyjacielski charakter (to zdanie naley ucili zgodnie z komunikatem Biaego
Domu, ktry zostanie ogoszony po godz. 23.00 czasu moskiewskiego),
Informacja tej treci ukazaa si w prasie, z wyjtkiem ostatniego zdania, ktre kto
w ostatniej chwili przytomnie wykreli.
Popoch jednak nie trwa dugo. Ju na pocztku maja potna sowiecka machina do
wojny ideologicznej" zacza dziaa normalnie. Uruchomiono wszystkich
przyjaci" i chwilowych sprzymierzecw, wszystkie formy szantau i pogrek,
obietnic i przekupstwa. Reym podj walk na mier i ycie o swoje suwerenne
prawo" do zamykania nas w wizieniach i w wariatkowie", zsyanie i wydalanie
wedug wasnego widzimisi. Sygnaem do natarcia byy wytyczne politbiura
wysane 19 maja do wszystkich ambasadorw i przedstawicielstw sowieckich" na
wiecie.""
W ostatnim okresie na Zachodzie trwa szeroka i skoordynowana kampania
propagandowa na temat rzekomego amania praw czowieka" w Zwizku
"7 Uchwaa Sekretariatu KC St-46/15s z I marca 1977 r.
M
Decyzja Biura Politycznego Nr P 56/68 z 19 maja 1977 r. i zacznik z
zaleceniem ..Dla wszystkich sowieckich ambasad oraz przedstawicielstw" na
20 stronach.
2(>4

Szkody midzynarodowe
Sowieckim i w innych krajach socjalistycznych. Inicjatorami tej wrzawy o otwarcie
prowokacyjnym i demagogicznym charakterze s, jak to w przeszoci nieraz
bywao, przede wszystkim reakcyjne, antykomunistyczne i antyso-wieckie siy w
USA i w niektrych pastwach Europy Zachodniej. Na uwag zasuguje fakt, e tym
razem do kampanii tej wczyy si aktywnie take oficjalne koa Waszyngtonu,
rekrutujce si z wyszych sfer nowej administracji amerykaskiej.
Skierowana przeciwko nam kampania, pod zakamanym szyldem obrony praw
czowieka", zwizana jest przede wszystkim z oglnym oywieniem na Zachodzie
si reakcyjnych, prowadzcych walk przeciwko wiatowemu socjalizmowi. Ma ona
na celu odwrcenie uwagi mas ludowych od powanych trudnoci, ktre w dobie
obecnej przeywa spoeczestwo buruazyjne, szczeglnie w warunkach
gbokiego kryzysu ekonomicznego, nowych wstrzsw spoecznych i
politycznych. Stanowi rwnie prb pomniejszenia atrakcyjnoci ideaw
socjalizmu poprzez dyskredytowanie sukcesw krajw socjalistycznych,
utrudnianie poznania prawdy o naszym yciu, przedstawianie w krzywym zwierciadle celw i zasad sowieckiej polityki zagranicznej i podwaania rosncego wci
midzynarodowego autorytetu Zwizku Sowieckiego, zwaszcza w przededniu
szedziesiciolecia Wielkiego Padziernika.
Ambasady i przedstawicielstwa sowieckie powinny wytrwale i systematycznie
prowadzi dziaalno majc na celu zwalczanie tej wrogiej kampanii, aktywnie
demaskowa jej demagogiczny i oszczerczy charakter, niebezpieczne dla sprawy
pokoju polityczne ukierunkowanie polegajce na wtrcaniu si w wewntrzne
sprawy innych pastw. (...) Prac t naley prowadzi ofensywnie, z
uwzgldnieniem - rzecz jasna - specyfiki kraju, pozycji jego rzdu i politycznego
oblicza audytorium lub rozmwcy, w cisym uzgodnieniu z ambasadami bratnich
krajw.
Na dalszych dwudziestu stronach zamieszczono instrukcje, kontrargumenty,
konkretne posunicia, zamaskowane pogrki.
Naley przede wszystkim podkrela, e tego rodzaju kampanie, ktre w
najmniejszym stopniu nic s w stanie zachwia trwaoci ustroju socjalistycznego,
mog jednak ujemnie wpyn na odprenie midzynarodowe, zahamowa
pozytywne procesy, zachodzce w stosunkach midzynarodowych w ostatnich
latach. Jest oczywiste, e rozkrcona na Zachodzie kampania o prawa czowieka"
w krajach socjalistycznych, ktra gdzieniegdzie podniesiona zostaa na niemal
paszczyzn polityki pastwowej, moe powanie zatru atmosfer
midzynarodow, zasia wrogo i nieufno midzy narodami.
Naley podkrela, e podobne posunicia nie tylko nie sprzyjaj rozwizaniu
205

Z powrotem w przyjzfaJ
aktualnych problemw midzynarodowych, lecz je utrudniaj, chocia problemy te
mog i powinny si sta przedmiotem wspdziaania i wsppracy midzy
pastwami. Przeciwnicy odprenia, podgrzewajc atmosfer wok wydumanego
zagadnienia praw czowieka" w krajach socjalistycznych, spodziewaj si -i to
naley powiedzie wprost - i w takich warunkach bdzie im zrczniej popchn
spraw ku destabilizacji sytuacji w wiecie, ku dalszemu powikszaniu arsenaw
wojennych. Charakterystyczne, i w prowokacyjnej wrzawie rej wodz wanie te
koa, ktre usiuj zastraszy spoeczestwa wasnych krajw kamstwami na temat
sowieckiego zagroenia wojennego".
Chodzi rwnie o to, by wywrze negatywny wpyw na tych dziaaczy rzdowych w
krajach zachodnich, ktrzy realistycznie traktuj sprawy midzynarodowe i s
zwolennikami wsppracy z krajami socjalistycznymi. (...)
Naley odpiera twierdzenia, i rozptana na Zachodzie przeciwko krajom
socjalistycznym kampania w obronie praw czowieka", a w szczeglnoci publiczne deklaracje na ten temat, skadane przez niektre osobistoci z wysokiego
szczebla, nie maj nic wsplnego z ingerencj w wewntrzne sprawy innych pastw,
lecz s form walki ideologicznej, uznawanej rwnie przez kraje socjalistyczne.
Zwracajcie uwag na to, i judzce i prowokacyjne deklaracje przeciwko krajom
socjalistycznym, ogaszane przez niektre oficjalne instytucje na Zachodzie, to nic
innego jak wywrotowe akcje, dziaania nie dajce si pogodzi z utrzymywaniem
normalnych stosunkw midzy pastwami.
Podkrelajcie, i rzeczywicie uznajemy walk ideologiczn, walk wiatopogldw spoeczno-politycznych, ktra trwa take w czasie midzynarodowego
odprenia, walka ta jednak nie ma nic wsplnego z metodami i chwytami
ideologicznej dywersji, z tworzeniem i popieraniem nielegalnych organizacji w
innych krajach. (...)
Prowokacyjna kampania, prowadzona przede wszystkim przez imperialistyczne
koa USA i ich przedstawicieli pod kamliwym pretekstem obrony praw czowieka", w rzeczywistoci ma na celu poparcie i podjudzanie rnego rodzaju zdrajcw,
a niekiedy po prostu elementw przestpczych, wystpujcych przeciwko
socjalistycznemu spoeczestwu. rodki zastosowane przeciwko takim osobnikom
za popenione przez nich czyny s cakowicie zgodne z artykuami 70 i 190 KK
RFSRR i z odpowiednimi artykuami kodeksw karnych innych republik
zwizkowych. Osoby takie, jak to podkreli towarzysz L. I. Breniew na XVI
zjedzie sowieckich zwizkw zawodowych, wstpuj na drog dziaalnoci anty
sowieckiej, ami prawa, a nie znajdujc poparcia w kraju, zwracaj si o pomoc za
granic, do imperialistycznych wywrotowych orodkw propagandowych i
wywiadowczych". Obrona praw 260 milionw ludzi sowieckich przed dziaaniami
takich zdrajcw -to nie tylko nasze prawo, lecz take nasz najwitszy obowizek.

207

Szkody midzynarodowe
Poniewa propaganda zachodnia nieustannie spekuluje na temat mylcych
inaczej" (dysydentw"), usiuje otoczy jak aureol" tych pojedynczych zdrajcw - poplecznikw lub nawet agentw imperializmu, naley rwnie i w tej kwestii
dziaa ofensywnie, prowadzi systematycznie rozmowy na rnych szczeblach,
posugujc si aktywnie nowymi dodatkowymi materiaami na ten temat, zawartymi
w zaczniku do niniejszych wytycznych (przesyamy je oddzielnie).
Biorc pod uwag fakt, i kampania propagandowa, inspirowana przez
Waszyngton, budzi negatywne reakcje w sferach rzdzcych szeregu zachodnich
krajw, naleaoby w rozmowach o prawach czowieka ka nacisk na demaskowanie sytuacji w samych Stanach Zjednoczonych. Trzeba umiejtnie dyskredytowa wysiki Stanw Zjednoczonych, zmierzajce do ukazania swego kraju jako
wzorca praw demokratycznych i najwyszego w wiecie arbitra.
Naley przygotowa cay merytoryczny personel ambasad i przedstawicielstw, jak
rwnie korespondentw do rozmw na temat praw czowieka, by mona byo
przedstawia fakty moliwie najszerszemu krgowi osb majcych wpyw na
polityk pastwow i nastroje spoeczne w kraju pobytu.
Zwrcie uwag korespondentom sowieckim na potrzeb bardziej wnikliwej pracy
w kwestii amania praw czowieka w krajach kapitalistycznych.
Trzeba te pooy nacisk na rozpoznanie negatywnych zjawisk w poityce i
praktyce krajw zachodnich w odniesieniu do praw czowieka, zwracajc
szczegln uwag na ustawodawstwo w tej dziedzinie i praktyk
sdowo-peni-tencjarn, i kierowa do Centrum propozycje odnonie do
kontrnatarcia naszej propagandy na kraje, ktre pod pozorami obrony praw
czowieka" usiuj wywrze na nas polityczn presj.
Politycy zachodni oczywicie niedugo wytrzymali to zmasowane natarcie,
zwaszcza e wbrew sowieckim twierdzeniom, obrona praw czowieka bya dla nich
jedynie mod, a nie dugoterminow strategi. Jedni obawiali si nawrotu zimnej
wojny, inni usiowali zachowa polityk odprenia, a Carter dy do redukcji
broni strategicznej. Krtko mwic, pod koniec roku zachodnia kampania w obronie
praw czowieka wprawdzie nie zamilka cakiem, ale przygasa. W kadym razie w
listopadzie na konferencji w Belgradzie, powiconej kontroli przestrzegania
Porozumie Helsiskich, tylko spoeczni oskaryciele mieli odwag wystpi
przeciwko ZSRR; delegacje rzdowe wolay poprzesta na mglistych,
oglnikowych frazesach.
Wrcimy jeszcze do tego, dlaczego tak si stao.*9 Pomimo wszystko nie
99
Patrz niej o sowieckiej dezinformacji w sprawie procesu Szczaraskiego, a
take rozdzia czwarty Zdrada.
208

Z powrotem w przyszioJ
ulegao wtpliwoci, e reym godzi si na powane szkody", byle uniemoliwi
powstanie opozycji, nawet cakiem pokojowej i szanujcej prawo, susznie
rozumujc, e nawet symboliczna wewntrzna opozycja jest dla niego miertelnym
niebezpieczestwem. Co prawda usiowa zmniejszy owe szkody" do minimum,
uciekajc si do represji tylko w ostatecznoci, gwnie za posugujc si bardziej
dyskretnymi represjami (uciekanie si do psychiatrii, stosowanie dyskredytacji",
wydalanie za granic itp.).
W 1975 roku, zaraz po podpisaniu w Helsinkach Aktu Kocowego, Andropow tak
scharakteryzowa t polityk:
Wszystko, co powiedziano wyej, potwierdza suszno wytyczonej przez parti
linii, polegajcej na zdecydowanej walce o ochron spoeczestwa sowieckiego
przed dziaalnoci wrogich elementw". Zgodnie z tym organy bezpieczestwa
pastwowego bd nadal zdecydowanie zwalcza na obszarach naszego kraju
wszelk dziaalno antysowieck. (...) KGB bdzie bacznie czuwao, by tak zwani
dysydenci nie mogli utworzy zorganizowanego antysowieckiego podziemia i
uprawia anty sowiecki ej dziaalnoci, rwnie legalnej". (...) Wskazane jest
kontynuowanie sprawdzonej ju w praktyce metody czenia dziaa
zapobiegawczych i innych czekistowsko--operacyjnych form pracy z
wszczynaniem w koniecznych przypadkach postpowania karnego.,1J0
Chyba najbardziej zaleao mi na znalezieniu materiaw o wykorzystywaniu
psychiatrii do celw represyjnych, a odszuka je byo najtrudniej. No bo jak tu
rozezna, czy tych dokumentw rzeczywicie nie byo, czy te dawni aparatczycy
wiadomie utrudniali poszukiwania? Czas ucieka, zblia si termin skadania
przeze mnie zezna przed Trybunaem Konstytucyjnym, zaczem skrycie
panikowa, poniewa to by gwd programu", jedno z najokrutniejszych
przestpstw okresu poststalinowskiego, jak je trafnie okreli Soenicyn, sowiecki
wariant komr gazowych".
Dla mnie temat ten mia szczeglne znaczenie - to bya w pewnym sensie moja
wasna sprawa, za ktr odbyem swj ostatni wyrok, zostaem
Notatka Andropowa dla KC Nr 3213 z 29 grudnia 1975 r.
GUag
209

Psychiatryczny GUag
wydalony z kraju, o ktr kontynuowaem walk na Zachodzie i w kocu dopiem
swego. Oczywicie nie mam zamiaru sobie jednemu przypisywa tego zwycistwa,
przeciwnie, sukces polega na tym, e do walki przeciwko represyjnej psychiatrii
wczyo si mnstwo psychiatrw, prawnikw, dziaaczy spoecznych caego
wiata. Niezalenie od koniunktury politycznej ich liczba rosa, osigajc apogeum
w 1977 roku, kiedy to wiatowy Kongres Psychiatryczny potpi sowieckie
naduycia. Nie zaprzestalimy jednak naszej dziaalnoci, pozostaa ona nadal
wanym czynnikiem ksztatowania opinii spoecznej w wiecie. Okoo 1983 roku
delegacj sowieck wykluczono ze wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw,
cilej mwic, delegaci sowieccy wystpili sami, zdajc sobie spraw z tego, e nie
unikn wykluczenia.
Byo to wic najbardziej przekonujce zwycistwo naszej gasnosti. A problem
polega na tym, e zaczynajc walk, naraajc nawet wasne ycie, nie miaem
pewnoci, czy moje domysy s uzasadnione. To znaczy, materiay o szeciu
winiach politycznych, zamknitych w wariatkowie", ktre w 1970 roku
przekazaem na Zachd, byy prawdziwe, a zdrowie psychiczne tych ludzi nie
budzio adnych wtpliwoci. Nie wiedziaem jednak, czy by to szczeglny zbieg
okolicznoci, samowola kierownictwa lokalnego KGB, czy te wiadome
posunicie reymu. Istniay jedynie poszlaki, pewne porednie dane, ktre na to
wskazyway. Wiedzielimy na przykad, e pierwsza fala psychiatrycznych"
represji powstaa jeszcze za czasw Chruszczowa, wkrtce po jego owiadczeniu w
1959 roku o tym, e w ZSRR nie ma winiw politycznych, s tylko ludzie
psychicznie chorzy. Wiedzielimy o tym te z wasnego dowiadczenia: sam
trafiem do wariatkowa" w 1963 roku i by na to wiadek.
Po odwoaniu Chruszczowa fala na jaki czas opada, aby si podnie na nowo na
przeomie lat 1968 i 1969. W kadym razie wielu naszych przyjaci trafio w tym
czasie do szpitali psychiatrycznych.
Co wicej, atwo byo ustali przyczyny powstawania tych fal" -z jednej strony
wzrost niezadowolenia, protestw, z drugiej - prby nienasi-lania represji dla
uniknicia zewntrznych szkd" w okresach odprenia. Wszystko ukadao si
logicznie, pasowao, ale wci byy to tylko domysy. Nie obalono wersji, i
politbiuro, nie znajc si na psychiatrii, po prostu ufao" lekarzom. Co miaem
robi w przypadku, gdybym nie znalaz dokumentw? Cakiem prawdopodobne, e
w ogle nie istniay, podobnie jak nie znaleziono dokumentw o ostatecznym
rozwizaniu" problemu ydowskiego w archiwach Trzeciej Rzeszy.
A jednak to, co w kocu znalazem, przeszo moje oczekiwania. Choby
210

Z powrotem w przydzbJ
nasza sprawa z 1967 roku: nie wszystko byo tam jasne. 27 stycznia, czyli dosownie
nazajutrz po aresztowaniu nas wszystkich, wczesny szef KGB Siemiczastny i
prokurator generalny Rudenko meldowali do Politbiura o tym, co zamierzaj z nami
zrobi:
Ostatecznie uksztatowaa si grupa liczca 35-40 osb, ktrych szkodliwa
politycznie dziaalno polega na wydawaniu i rozpowszechnianiu literatury
antyso-wieckiej, a take organizowaniu wszelkich manifestacji i zgromadze.
Czonkowie grupy apeluj rwnie do prasy zachodniej, ktra drukuje
przygotowane przez nich materiay i usiuje rozpowszechnia je na obszarze
Zwizku Sowieckiego.
Po do szczegowym opisie naszej dziaalnoci i wykazie naszych nazwisk, a
take nazwisk osb, ktre ich zdaniem maj nas podjudza", nastpuje taka oto
uwaga:
Warto podkreli, e niektre z tych osb cierpi na choroby psychiczne. -I dalej: Kompletowane s rwnie materiay o wrogiej dziaalnoci pociganych wczeniej
do odpowiedzialnoci karnej i zwolnionych z powodu choroby psychicznej P.G.
Grigorienki, ur. w 1907 r., byego generaa majora Armii Sowieckiej, i A.S.
Wolpina, ur. w 1924 r.101
Dalej jak zwykle nastpuje wyliczenie planowanych posuni zapobiegawczych i
propagandowych:
Poniewa pocignicie do odpowiedzialnoci karnej wymienionych osb wywoa
okrelony oddwik w kraju i za granic, uwaamy za wskazane zobowiza
Wydziay Propagandy KC i Moskiewskiego Komitetu Miejskiego KPZR do
przeprowadzenia szerokiej akcji wyjaniajcej, cznie z wystpieniami
przedstawicieli aparatu partyjnego, propagandystw cieszcych si autorytetem,
osb ze szczebla kierowniczego prokuratury i KGB - w zakadach przemysowych,
instytucjach, a zwaszcza w rodowisku modziey studenckiej.
KGB i prokuratura ZSRR ze swej strony zamierzaj zastosowa rodki
profilaktyczne w miejscu pracy i nauki osb dopuszczajcych si antyspoecznych
wystpie z braku wyrobienia politycznego i yciowego dowiadczenia.
Ponadto wskazane jest opracowanie dla dziennika Izwiestija" obszernej informacji
zawierajcej uzasadnienie podjtych rodkw, a take zlecenie MSZ ZSRR, KGB
oraz prokuraturze informowania naszych placwek zagranicznych.
'' Notatka dla KC Siemiczastnego i Rudenki Nr 162-s z 27 stycznia 1967 r.
211

Psychiatryczny GUag
Wyglda na to, e KGB i prokuratura obawiay si wywoania w wiecie rwnie
gwatownej reakcji, jak rok wczeniej spowodowa proces Siniawskiego i Daniela.
Chyba obie te instytucje skonne byy zastosowa metod psychiatryczn" - w
kadym razie wobec niektrych osb cierpicych na zaburzenia psychiczne". Ale
zdarzy si cud - politbiuro nie zgodzio si z nimi.
Za. do protokou Nr 32 z 9 lutego 1967 r.
Poza protokoem
5. Notatka Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego i Prokuratury ZSRR z 27
stycznia 1967 r. Nr 162-s (tow. tow. Breniew, Susow, Siemiczastny, Rudenko,
Podgrny, Polaski, Mazurw, Kuakw, Ponomariow, Andropow).
1. Skreli spraw z porzdku dziennego.
2. Zleci towarzyszom: M.A. Susowowi, A.J. Pelsze, W.J. Siemiczastnemu
przemylenie kwestii z uwzgldnieniem wymiany zda na posiedzeniu Politbiura i
w razie koniecznoci przedstawienie ich KC (take spraw odpowiedzialnoci
autorw za przekazywanie rkopisw w celu wydania za granic (...) i inne).
adnych nowych uchwa politbiura w tej sprawie nie byo, a cztery miesice pniej
Siemiczastnego odwoano i jego miejsce zaj Andropow, obecny na posiedzeniu w
lutym. A jeszcze po kilku miesicach wszystkich nas osdzono i - a d e n n i e
zosta uznany za niepoczytalnego.
Mona si tylko gowi nad tym, co zaszo na posiedzeniu politbiura? Co sprawio,
e partyjni przywdcy nie zgodzili si ze zdaniem prawnikw? Jedynym
wytumaczeniem, ktre przychodzi mi do gowy, jest ich sprzeciw z powodu
zbytniej a g o d n o c i proponowanych rodkw. atwo wyobrazi sobie protest
Susowa:
C to jest, towarzysze? Wyglda na to, e przestraszylimy si buru-azyjnej
propagandy! Okazuje si wic, e to oni wygrali spraw Siniawskiego i Daniela, a
my nie mamy odwagi ukara z ca surowoci prawa ich naladowcw, ludzi,
ktrzy za ich przykadem drukuj swoje oszczerstwa za granic?"
Bardzo prawdopodobne, i Susow od dawna nosi si z zamiarem odwoania
Siemiczastnego, ktry kierowa KGB od czasw Chruszczowa, i zastpi go swoim
protegowanym, Andropowem. Tak czy owak (jak byo w rzeczywistoci, pewnie
nigdy si ju nie dowiemy), metody psychiatryczne" wyranie nie zyskay
akceptacji. Jaki czas po Chruszczowie pewnie uwaano je za zbyt agodne i
stosowanie ich byo ustpstwem na rzecz Zachodu.
212

Z, powrotem w przy,<zoJ
Jednak ju po kilku latach sytuacja si zmienia i na przeomie lat szedziesitych i
siedemdziesitych kilka osb uznano za niepoczytalne (Grigorienk, Gorbaniewsk,
Fajnberga i innych). Z jednej strony mia racj Siemiczastny - nasze procesy
wywoay ogromn wrzaw; z drugiej -zaczo si odprenie w stosunkach z
Zachodem, trzeba byo szybko znale skuteczne metody represyjne przeciwko
coraz wikszej liczbie protestujcych, ktre by nie zwracay uwagi caego wiata. W
kadym razie w 1970 roku politbiuro rozwaao moliwo zastosowania metody
psychiatrycznej" jako rodka m a s o w y c h r e p r e s j i. Dokumenty politbiura1"2
dotyczce tej sprawy s niezwykle ciekawe chociaby przez to, e opatrzono je
klauzul najwyszej tajnoci: nie bya to tylko teczka specjalna", lecz na
marginesach znajdowa si napis, ktrego nigdy wicej nie spotkaem:
Do wiadomoci
Towarzysz, ktry otrzymuje konspiracyjne dokumenty, nie moe ich przekazywa
ani zaznajamia z ich treci nikogo bez wzgldu na stanowisko, o ile nie ma na to
specjalnej klauzuli KC.
Kategorycznie zabrania si kopiowania wymienionych dokumentw i robienia z
nich wycigw.
Adnotacj i dat zapoznania si winien robi na kadym dokumencie osobicie
towarzysz, do ktrego dokument zaadresowano, i opatrzy wasnorcznym
podpisem.
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!
Naley zwrci w cigu 24 godzin do KC KPZR (Wydzia Oglny, sektor 1)
Komunistyczna Partia Zwizku Radzieckiego Komitet Centralny Nr P \ 5 \ f X m
Tow. tow. Breniew, Kosygin, Susow, Andropow, Bajbakow, Pietrowski,
Szcze-okow, Trapieznikow, Smirtiukow
Wycig z protokou Nr 151 posiedzenia Biura Politycznego KC KPZR z 22 stycznia
1970 roku
Decyzja Biura Politycznego Nr P 151/13 z 22 stycznia 1970 r.
cile tajne Teczka specjalna
213

Psychiatryczny GUag
Wniosek Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
Zleci Ministerstwu Opieki Zdrowotnej ZSRR, Komitetowi Bezpieczestwa
Pastwowego i MSW ZSRR z udziaem Gospanu [Pastwowej Komisji
Planowania] ZSRR i rad ministrw republik zwizkowych przedoenie do
rozpatrzenia przez KC KPZR w pierwszym proczu 1970 roku wniosku w sprawie
ustalenia, zewidencjonowania i zorganizowania leczenia, a w okrelonych
warunkach take izolowania osb chorych psychicznie na terenie kraju.
Sekretarz KC
Inicjatywa oczywicie pochodzia od Andropowa, ktry wysa do czonkw
politbiura notatk subow UKGB, dotyczc Kraju Krasnodarskiego, jako
przykad sytuacji w caym kraju: ... o istnieniu w kraju wielkiej liczby osb chorych
psychicznie, noszcych si z zamiarem popeniania aktw terrorystycznych i innych
czynw niebezpiecznych spoecznie. Analogiczna sytuacja wystpuje rwnie w
innych regionach kraju."103
Ten niebyway dokument zasuguje na przytoczenie w caoci104:
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego Tajne przy Radzie
Ministrw Zwizku SRR towarzysz J.W. Andropow Moskwa
UKGB przy Radzie Ministrw do spraw Kraju Krasnodarskiego dysponuje
materiaami wiadczcymi o tym, i w Kraju Krasnodarskim znaczca liczba osb
chorych psychicznie dopuszcza si czynw niebezpiecznych spoecznie i wrogich
wystpie, nosi si z zamiarami przestpczymi, szkodliwymi politycznie i stanowi
czynnik demoralizujcy w yciu ludzi sowieckich. W cigu ostatnich dwch lat w
polu widzenia organw bezpieczestwa pastwowego na obszarze Kraju
Krasnodarskiego znalazo si 180 takich osb. Niektre z nich wygaszaj
terrorystyczne pogrki, zapowiadaj zabicie aktywistw czy inne przestpstwa. Na
przykad GA. Byczkw i G.J. Mikow dopuszczali si zoliwych antysowieckich
wypowiedzi, pogrek pod adresem niektrych przedstawicieli kierownictwa partii
i rzdu sowieckiego; A.P. Worona take grozi aktami
101
Notatka Andropowa dla czonkw Biura Politycznego z 19 stycznia 1970 r.
Nr 141-A. 1114 Raport dla Andropowa kierownika Wydziau KGB na Kraj
Krasnodarski generaa majora S. Smorodiskicgo z 15 grudnia 1969 r. Nr
8951.
214

Z powrotem > przyjzioJ

terrorystycznymi, sporzdzi wykaz czonkw aktywu w rejonie krymskim,
podlegajcych likwidacji", usiowa zorganizowa grup antysowicck; S.A. Soin
rozpowiada o swoich zoliwych, szaleczych zamiarach odwiedzenia mauzoleum
Lenina z kamer filmow, by z jej pomoc oywi wodza rewolucji, a nastpnie go
umierci; G.W. Watincew w czasie odwiedzin mauzoleum dopuci si
zuchwaego, cynicznego czynu; O.W. Dmitriew w lesie nieopodal Soczi dokona
napadu na sieranta ochrony rzdowej i zrani go; WM. Nikoa-jew we wrzeniu
1969 roku odgraa si, e si rozprawi z pewnym wyszym pracownikiem komitetu
miejskiego partii, wykonuje technik fotograficzn oszczercze materiay i
rozpowszechnia je.
Szereg osb chorych psychicznie dopuszcza si niebezpiecznych przestpstw na
granicy pastwa, usiuje dosta si na statki kursujce na liniach zagranicznych z
zamiarem przedostania si za granic. W 1969 roku na odcinku 32 oddziau wojsk
pogranicza spord 50 osb, ktre dopuciy si naruszenia granicy lub usioway
si dosta na statki pywajce za granic, 19 cierpiao na zaburzenia psychiczne.
Najgroniejszego przestpstwa dopucili si: P.A. Skrylew, porwa samolot AN-2,
odlecia w kierunku Turcji i zosta zestrzelony przez obron przeciwlotnicz nad
wodami neutralnymi; N.A. Korotienko zbieg z punktu poborowego w Kropotkinic
do Noworosyjska i usiowa si dosta na woski statek; W.P. Paww w 1968 roku
szykowa si do zdrady ojczyzny na odzi z silnikiem przyczepnym, wczeniej za
podobne zamiary zatrzymano go w Batumi; W.A. Griekaow uporczywie szuka
okazji do ucieczki za granic.
Niektrzy chorzy przyjedaj do Moskwy i z fanatycznym uporem szukaj
kontaktu z cudzoziemcami, dostaj si do ambasad krajw kapitalistycznych
usiujc wymusi lub wyprosi azyl polityczny. P.. Rybka w listopadzie biecego
roku odwiedzi ambasad francusk; A.I. Czcriep po kilkakrotnych prbach w 1968
roku odwiedzi ambasad USA; S.W Riezak usiowa si przedosta do ambasady
USA; N.I. Lclabski spotyka si z Anglikami na wystawie Inpro-dmasz" i prosi ich
o azyl polityczny, usiowa rwnie przekaza im jakie dokumenty.
Wielu chorych psychicznie usiuje organizowa nowe partie", rnorodne
organizacje, rady, opracowuje i rozpowszechnia projekty statutw, dokumentw
programowych i praw. Na przykad N.S. Szewnin obmyla i narzuca innym szalony
zamiar stworzenia rad do kontroli dziaalnoci politbiura KC KPZR i organw
partyjnych w terenie"; w tym celu poszukuje sojusznikw i przeprowadza z nimi
rozmowy, jedzi do Moskwy, aby si spotka z dziaaczami partii komunistycznych
i robotniczych w celu przedyskutowania" tego zagadnienia, szantauje osoby, ktre
nie zechciay go poprze, napisa list z pogrkami do
215

Psychiatryczny GUag
sekretarza komitetu miejskiego KPZR w Nowoczerkasku w obwodzie rosto-wskim,
w zwizku ze znanymi wydarzeniami z 1962 roku105; A.I. Bech usiuje stworzy
nielegaln parti; W.A- Pak systematycznie sporzdza i rozpowszechnia dokumenty
o wrogiej treci politycznej oraz domaga si utworzenia tak zwanego
wszechwiatowego rzdu.
Wielu chorych pisze mnstwo listw do rnych instytucji regionalnych i
centralnych z oszczerczymi antysowieckimi pomwieniami i pogrkami. Jeden z
nich, D.P. Michalczuk, domagajc si zgody na wyjazd za granic, w licie do
Prezydium Rady Najwyszej ZSRR z 5 sierpnia 1969 roku pisa: Czy chcecie,
ebym si dopuci czynw identycznych z czynami przy Bramie Borowickiej?"106
W rozmowie z przewodniczcym komitetu miejskiego w Bieo-rieczysku
Michalczuk owiadczy, i nie rczy za siebie i moe popeni przestpstwo,
Wielu spord chorych psychicznie zdradza skonnoci do agresji, gwatw,
zabjstw, a niektrzy nawet dopuszczaj si tych zuchwaych czynw. Na przykad
w okresie zaostrzenia stanu chorobowego A.G. Buznicki odrba gow swemu
dziesicioletniemu synowi, J.M. Owelian zabia ma, A.M. Ponomarien-ko zabi
swoj siostr.
W zakadach dla chorych psychicznie na terenie Kraju Krasnodarskicgo spord
55,8 tysicy pacjentw wielu jest agresywnych, zoliwych, a 700 niebezpiecznych
dla otoczenia. Najwiksz liczb chorych psychicznie notuje si w Krasnodarze,
Soczi, Noworosyjsku, Majkopie, Gelendyku, w rejonach jej-skim i krymskim.
Aby zapobiec niebezpiecznym czynom ze strony osb wymienionej kategorii,
organy KGB Kraju Krasnodarskiego zmuszone s do przeprowadzania niezbdnych
czynnoci operacyjnych z wielkim nakadem si i rodkw.
W chwili obecnej, wedug danych krajowego wydziau zdrowia, hospitalizacji
wymaga 11-12 tysicy chorych, a specjalistyczne szpitale dysponuj zaledwie 3785
kami.
Naszym zdaniem - popiera je rwnie kierownictwo organw ochrony zdrowia
Kraju Krasnodarskiego - w celu ukrcenia niebezpiecznych czynw ze strony osb
cierpicych na zaburzenia psychiczne - naley usprawni system metod ujawniania,
ewidencjonowania, hospitalizowania i leczenia tyche, a take kontroli ich
zachowania poza zakadami leczniczymi.
105
Latem 1962 r. stumiono strajk i pokojow demonstracj robotnikw
Nowoczerkaska strzelajc do ludzi na polecenie Biura Politycznego.
106
Aluzja do prby zamachu na Breniewa dokonanej przez Iljina w 1969 r.
216

Z powrotem w przyzoJ
O przedstawionym tu zagadnieniu poinformowano komitet krajowy partii i komitet
wykonawczy.
Naczelnik Zarzdu KGB przy RM ZSRR na Kraj Krasnodarski
genera major S. Smorodiski
15 grudnia 1969 roku Nr 8951
Wstrzsajcy dokument, szczyt czekistowskiej obudy! Zacznijmy od tego, e z
pewnoci inspirowa go Andropow. Szef UKGB na szczeblu Kraju Krasnodarski
ego nie musia, co wicej: nie powinien by pisa takiego uoglniajcego raportu.
Zwaszcza e o wspomnianych wydarzeniach z pewnoci meldowa
Andropowowi. Czyby nie zawiadomiono Moskwy o samolocie zestrzelonym nad
wodami neutralnymi"? Czy w Moskwie nie wiedziano o wizytach mieszkacw
Kraju Krasnodarskiego w zagranicznych ambasadach lub w mauzoleum Lenina,
zwaszcza e dopucili si tam zuchwaego, cynicznego czynu"? A gdyby nawet
zaoy, e genera Smorodiski napisa raport z wasnej inicjatywy, to z pewnoci
po opisie kadego nadzwyczajnego wydarzenia dodaby sakramentaln formuk
biurokraty: jak ju meldowaem". Nie ma jednak tej formuki, zupenie jakby
wszystkie przytoczone informacje pitrzyy si w gowie biednego generaa przez
dwa lata, a wreszcie, niby krzyk duszy, wyrway si na zewntrz.
Nastpna sprawa: rzuca si w oczy, e przykady dobrano wiadomie, by
wyolbrzymi niebezpieczestwo stosowania terroru przez chorych psychicznie.
Dzieje si to w kocu 1969 roku, to znaczy zaraz po synnym zamachu na
Breniewa - wydarzeniu przy Bramie Borowickiej" - dokonanym przez Iljina,
ktrego natychmiast jako niepoczytalnego wpakowano do kazaskiego szpitala
specjalnego na doywotnie ko" (wyszed dopiero w kocu lat osiemdziesitych
bez jakichkolwiek objaww choroby psychicznej). A wic i piszcy, i adresaci
doskonale rozumieli, o co chodzi. Wiedzieli, e chorzy psychicznie" i osoby
niebezpieczne dla otoczenia" to po prostu ludzie doprowadzeni do skrajnej
rozpaczy, na ktrych ju nie dziaa czekistowska profilaktyka".
W tym kontekcie jasne si staje, dlaczego wybrano wanie Kraj Krasnodarski: jest
tam wiele rzdowych kurortw, nieopodal przebiega granica z kapitalistyczn
Turcj. A wic liczba desperackich czynw jest tam wysza od redniej krajowej.
Andropow oczywicie kamie, piszc w pimie przewodnim, e podobna sytuacja
wystpuje w innych regionach kraju". W obwodach pooonych z dala od granicy z
pewnoci bya inna sytuacja. Kto by porywa samolot w obwodzie riazaskim przecie stamtd nie da
217

Psychiatryczny GUag
si dolecie do adnego kraju kapitalistycznego. Nie ma tam take statkw
pywajcych na liniach zagranicznych" i innych obiektw prowokujcych ludzi
sowieckich. Liczba chorych psychicznie" w takich obwodach jest znacznie nisza.
Zwrmy wreszcie uwag na przytoczone liczby. Oglna liczba chorych
psychicznie w Kraju Krasnodarskim wynosi 55,8 tysicy, z czego 11-12 tysicy
wymaga hospitalizacji, a wrd nich jest 700 niebezpiecznych dla otoczenia". A
wic czonkowie politbiura bez trudu mogli oceni skal problemu, skoro sytuacja
wszdzie jest taka sama", a krajw i obwodw w Zwizku Sowieckim jest okoo
stu. Wynika z tego, e w caym kraju moe by mniej wicej 70 tysicy
niebezpiecznych" i 1,2 miliona wymagajcych hospitalizacji". Chodzio zatem po
prostu o utworzenie p s y c h i a t r y c z n e g o G U a g u. A politbiuro zgodzio si na
to, w dodatku w trybie pilnym: zdecydowano, e sprawa powinna by rozwizana w
cigu procza!
Nietrudno zrozumie, dlaczego Andropow postanowi si zaasekurowa i wysa
meldunek do politbiura, czego nigdy dotd ani pniej nie robi. Wszak dopiero
przed trzema laty jego poprzednik Siemiczastny potkn si wanie o psychiatri,
demonstrujc swoj agodno" wobec wrogw. Kto mg zagwarantowa, e
politbiuro tym razem nie stanie okoniem? Zwaszcza e w tym przypadku chodzio o
akcj na tak wielk skal, i waciwie by to zwrot w caej polityce penitencjarnej.
Dlatego Andropow tak si wysila, usiowa nastraszy staruszkw informacjami o
gronych wyczynach wariatw w Kraju Krasnodarskim, tak jakby ta sprawa z
nieznanych powodw wybucha dopiero teraz.
Kiedy w styczniu 1970 roku wychodziem z agru, nie wiedziaem oczywicie, e w
tym czasie politbiuro podjo decyzj, z powodu ktrej znowu czeka mnie
wizienie. Nikt z nas nie mg sobie tego nawet wyobrazi.
Zauwaylimy tylko, e w naszych sprawach liczba osb uznanych za niepoczytalne
znacznie wzrosa. Prcz tego byo oczywiste, e psychiatrzy pracowali nad
specjaln diagnostyk, przydatn do masowego stosowania wobec oponentw
politycznych i w ogle wobec ludzi niezadowolonych z reymu. Pojawiy si takie
wtpliwe terminy, jak mania reformizmu", profesor Snieniewski uzna
schizofreni bezobjawow", co do ktrej dotd zdania byy podzielone. Nie byo
wtpliwoci, e szykuj przeciwko nam represje psychiatryczne, chocia nie
mielimy pojcia o skali tych przygotowa.
Okazao si jednak, e nasza kampania bya strzaem w dziesitk. Nie mino p
roku, politbiuro nie zdyo jeszcze podj ostatecznej decyzji,
218

Z powrotem w przyszoJ
kiedy w prasie zachodniej ukazay si moje pierwsze wywiady, a latem -program
telewizyjny, w ktrym dominowa temat represji psychiatrycznych. To tak
jakbymy ich przyapali na gorcym uczynku, a stao si to cakiem przypadkowo.
Pewnie zdarzao si na wojnie, e zbkany pocisk trafia w magazyn amunicji i
uniemoliwia planowane natarcie. Reym musia si broni czym si dao, a
decyzj o zorganizowaniu psychiatrycznego GUa-gu" odoono co najmniej na
dwa lata. Kiedy za sprawa ponownie stana na porzdku dziennym, czyli dopiero
w styczniu 1972 roku, wkrtce po moim procesie (zbieg okolicznoci czy
prawidowo - nie wiadomo! Przecie oskarono mnie wanie o oczernianie
sowieckiej psychiatrii), sytuacja bya ju zbyt zaogniona. Zbyt wiele mwiono o
represjach psychiatrycznych, by mona byo wrci do pierwotnego planu, nie
rozptujc nowej, jeszcze wikszej kampanii. Nie mogo by mowy o konspiracji",
gdy o sowieckich represjach psychiatrycznych bbniy wwczas wszystkie zachodnie rodki przekazu.
W gruncie rzeczy dyskusj sprowadzono po prostu do analizy stanu psychiatrii w
kraju. Powoano specjaln komisj przy Radzie Ministrw, tak zwan komisj
Rakowskiego, ktra uznaa, e stan psychiatrii, pomijajc nawet wszelk polityk,
jest wysoce niezadowalajcy:
Wedug danych Ministerstwa Ochrony Zdrowia ZSRR w kraju notowany jest
wzrost liczby zachorowa na choroby psychiczne. O ile na pocztku 1966 roku w
ewidencji przychodni lecznictwa otwartego figurowao 2 miliony 114 tysicy
pacjentw, to na pocztku 1971 roku ich liczba przekroczya 3 miliony 700 tysicy,
a w szpitalach przebywao 280 tysicy osb.
Liczba ek w szpitalach psychiatrycznych jest dwa i p raza nisza od potrzeb.
Wyposaenie ogromnej wikszoci szpitali jest niedostateczne, wikszo z nich
mieci si w budynkach zaadaptowanych, nie nadajcych si do umieszczenia w
nich pacjentw. W wielu szpitalach na jednego pacjenta przypada 2,0-2,5 metra
kwadratowego powierzchni, podczas kiedy norma wynosi 7 metrw kwadratowych.
Nierzadko umieszcza si po dwch pacjentw na ku, a niekiedy na pododze. W
szeregu szpitali pacjenci le na pitrowych pryczach...
Z powodu panujcej w szpitalach ciasnoty trudno utrzyma czysto i higien, nie
ma warunkw do naleytego ywienia, badania i leczenia pacjentw, a take do
normalnej pracy personelu medycznego. Nie nale do rzadkoci przypadki
przedterminowego wypisywania pacjentw...
W ostatnim okresie notuje si znaczny wzrost liczby pacjentw cierpicych na
psychozy alkoholowe i chroniczny alkoholizm, ktrzy coraz czciej trafiaj
219

Psychiatryczny GULag
do szpitali, w zwizku z czym maleje liczba chorych psychicznie leczonych
szpitalnie.
Dotychczasowy coroczny wzrost liczby ek w szpitalach psychiatrycznych jest
wysoce niewystarczajcy. W latach 1965-1970 wynis on rednio w caym kraju
okoo 4% w stosunku do stanu dotychczasowego i pochodzi gwnie z dalszego
zagospodarowywania i zagszczania pomieszcze szpitali psychiatrycznych.
Trudnoci zwizane z hospitalizacj chorych psychicznie i przedwczesne
wypisywanie pacjentw sprawiaj, i wrd ludnoci przebywaj ciko chorzy,
niekiedy niebezpieczni dla otoczenia.
Wedug danych MSW ZSRR w ostatnim okresie w kraju wzrosa liczba zabjstw,
rozbojw, rabunkw, kradziey i innych cikich przestpstw, popenianych przez
ludzi chorych psychicznie. W 1970 roku popeniono 6493 przestpstwa, w tej
liczbie 937 zabjstw. Niektre przestpstwa nacechowane byy szczeglnym
okruciestwem i towarzyszya im wielka liczba ofiar. (...)
Na mocy uchway KC KPZR i Rady Ministrw ZSRR z dnia 5 lipca 1968 roku Nr
517 O rodkach zmierzajcych do dalszej poprawy ochrony zdrowia i rozwoju
nauk medycznych w kraju zaplanowano budow i oddanie do uytku do roku 1975
co najmniej 125 szpitali psychiatrycznych liczcych po 500 i wicej ek. W planie
gospodarki narodowej na lata 1971-1975 przewidziano budow 114 szpitali
psychiatrycznych, liczcych ogem 43,8 tysicy ek.
W 1971 roku Ministerstwo Ochrony Zdrowia wsplnie z MSW ZSRR i KGB przy
Radzie Ministrw ZSRR przedoyy Radzie Ministrw ZSRR projekt dekretu o
sposobach dalszego usprawniania opieki zdrowotnej nad chorymi psychicznie. (...)
26 stycznia br. Prezydium Rady Ministrw ZSRR rozpatrzyo to zagadnienie i
zlecio komisji w skadzie tow. tow. Rakowski (przewodniczcy), Martynow,
Pietrowski, Cwigun, Szczeokow, Wokw, Garbuzow, Prochorow dopracowanie
projektu dekretu z uwzgldnieniem uwag, jakie pady w czasie dyskusji na
posiedzeniu Prezydium.107
Sprawa utkna na duszy czas w sferze problemw zawodowych i stracia
charakter polityczny. Oczywicie liczba szpitali psychiatrycznych zgodnie z planem
zwikszya si wyranie w kocu lat siedemdziesitych, ale hospitalizowanych z
przyczyn politycznych nie przybyo nawet proporcjo
107
Notatka kierownika Wydziau Nauki i Owiaty KC KPZR Trapieznikowa z
18 lutego 1972 r Uchwaa Sekretariatu St-31/19s z 22 lutego 1972 r.
220

Z powrotem w przyjzioJ
nalnie do liczby szpitali. Nie ma w tym nic dziwnego, jeeli wemiemy pod uwag
wiatow kampani przeciwko naduyciom psychiatrycznym.
W wielu krajach zachodnich trwa ostra aniysowiecka kampania z nikczemnymi
pomwieniami o rzekomym wykorzystaniu w Zwizku Sowieckim psychiatrii jako
narzdzia do walki politycznej przeciwko mylcym inaczej" -meldowa do KC
Andropow. - Orodki ideologiczne i suby specjalne przeciwnika na wielk skal
angauj do tej kampanii media, korzystaj z trybun konferencji naukowych,
inspiruj antysowieckie demonstracje" i protesty"... Najnowsze materiay
wiadcz o tym, i kampania zostaa starannie zaplanowana. Organizatorzy
oszczerczych wystpie najwyraniej maj na celu przygotowanie opinii spoecznej
do publicznego potpienia naduy psychiatrii w ZSRR" na zbliajcym si VI
wiatowym Kongresie Psychiatrycznym (Honolulu, USA) w sierpniu 1977 roku,
aby wywoa negatywny politycznie wydwik w przededniu obchodw 60
rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej. (...)
Aktywn rol w szerzeniu nastrojw antysowieckich odgrywa krlewski college
psychiatryczny w Wielkiej Brytanii, pozostajcy pod wpywem elementw
syjonistycznych. W maju 1976 roku na zjedzie jego wychowankw postanowiono
zaapelowa do uczestnikw VI wiatowego Kongresu Psychiatrw
0 potpienie systematycznego wykorzystywania w ZSRR psychiatrii do celw
politycznych". Powoano specjalny zesp roboczy dla zbadania dowodw
naduy psychiatrii".
W czerwcu 1976 roku sytuacj w psychiatrii sowieckiej" dyskutowano na
Zgromadzeniu Oglnym Stowarzyszenia Psychologw Francuskich, gdzie podjto
uchwa o potpieniu dziaa psychiatrw w ZSRR" i wystosowano petycj z
daniem zaprzestania posugiwania si psychiatri do celw represyjnych", (...)
Inspiratorzy akcji wywieraj nacisk na kierownictwo wiatowego Stowarzyszenia
Psychiatrw. Do Komitetu Wykonawczego tej organizacji napywaj sfabrykowane
na Zachodzie dowody naduy psychiatrycznych w ZSRR"
1 apele o postawienie w stan oskarenia sowieckich psychiatrw. Przeciwko
angielskim psychiatrom D. Lea i L. Rissowi, czonkom Komitetu Wykonawczego
wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw, wszczto nagonk za to, e sowieccy
uczeni wybrali ich na honorowych czonkw Wszechzwizkowego Stowarzyszenia
Neuropatologw i Psychiatrw.
Na sympozjum wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw, powiconym proNotatka Andropowa dla KC Nr 2066-A z 10 wrzenia 1976 r.
221

Psychiatryczny GUag
blemom etyki w psychiatrii, ktre odbyo si w Londynie w czerwcu 1976 roku,
usiowano wprowadzi do deklaracji punkt o politycznych dysydentach", co
popierali niektrzy parlamentarzyci, wikszo londyskich gazet, radio i telewizja, a take uczestnicy zorganizowanego w tym czasie anty sowieckiego wiecu.
Wniosek ten udao si odrzuci dziki zdecydowanej postawie delegata sowieckiego, czonka wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw, profesora M. J.
Warta-niana.
KGB podejmuje starania, by operacyjnymi metodami zapobiec inspirowanym przez
Zachd atakom na sowieck psychiatri.
Jednoczenie uwaamy za wskazane za porednictwem Wydziau Nauki i
Szkolnictwa Wyszego KC KPZR i Wydziau Propagandy KC KPZR zleci
Ministerstwu Ochrony Zdrowia ZSRR zorganizowanie w okresie przygotowa do
VI wiatowego Kongresu Psychiatrycznego i w czasie jego trwania (1977) imprez
oficjalnych, dotyczcych midzynarodowej wymiany naukowej, oraz zadbanie o to,
by wsplnie z organami informacji odpowiednio jc nagoni.
Co za obuda! Andropow ju nie pamita, e niedawno przedstawi w KC materiay
i wniosek o utworzenie psychiatrycznego GUagu. Kamie rwnie na temat
zaszczutych angielskich psychiatrw D. Lea i L. Rissa, ktrzy rzekomo z
inicjatywy sowieckich uczonych" zostali honorowymi czonkami sowieckiego
towarzystwa psychiatrycznego, chocia i on sam, i KC doskonale wiedz, e bya to
ich wasna inicjatywa.109 Co wicej, podobne urabianie zachodnich psychiatrw
odbywao si planowo, zgodnie z decyzj KC:
Ministerstwo Ochrony Zdrowia ZSRR wyszukuje w USA, Anglii, Francji i innych
krajach kapitalistycznych wybitnych psychiatrw o postpowych pogldach z
zamiarem zaproszenia ich do udziau w odbywajcych si w ZSRR konferencjach i
sympozjach i zapoznania z osigniciami opieki pychiatrycznej w naszym kraju. Ich
pozytywne oceny zostan wykorzystane w pracy propagandowej za granic. (...)
Ministerstwo Ochrony Zdrowia ZSRR i MSW ZSRR dokonuj inspekcji szpitali
specjalnych, w ktrych odbywa si przymusowe leczenie osb z zaburzeniami
psychicznymi. Inspekcje maj na celu popraw opieki lekarskiej nad pacjentami tej
kategorii. Przewiduje si moliwo pokazania niektrych takich szpitali
zagranicznym specjalistom.11"
1U
* Uchwaa KC z 12 kwietnia 1972 r. ..bez protokou" (1451s z 10 kwietnia) i
Uchwaa KC z 11 padziernika 1972 r. bez protokou" (447 ls / 6
padziernika).
110
Notatka kierownika Wydziau Nauki i Owiaty KC Trapieznikowa i
zastpcy kierownika Wydziau Propagandy KC Nienaszewa z 9 grudnia 1976
r. Nr 320-A/7, i notatka wiceministra zdrowia ZSRR Burienkowa z 22
padziernika 1976 r. Nr 2750s.

223

Z powrotem w przyztoS
Nikt, rzecz jasna, nie zaprowadzi postpowych" zachodnich kolegw do zwykego
szpitala psychiatrycznego, w ktrym brak ek i pacjentom przydziela si jedno
ko na dwch albo miejsce na pododze. Zapewne zreszt niektrzy z nich byli tak
dalece postpowi", e ze zrozumieniem przyjliby do wiadomoci nawet takie
warunki.
Czonek delegacji parlamentarzystw portugalskich, wybitny neuropatolog i
psychiatra, delegat partii socjalistycznej A. Femandes da Fonseca, ostatniego dnia
pobytu w ZSRR podzieli si ze mn nastpujc poufn wiadomoci -meldowa do
KC sowiecki parlamentarzysta" Jurij ukw. - Wedug posiadanych przez niego
informacji dziaacze amerykascy o nastawieniu anty-sowieckim maj zamiar na
zbliajcym si wiatowym Kongresie Psychiatrycznym, ktry odbdzie si w 1977
roku w Honolulu, zorganizowa ostr antyso-wieck kampani w zwizku z
rozpowszechnianymi na Zachodzie oszczerczymi enuncjacjami o rzekomym
zamykaniu w naszym kraju mylcych inaczej" w szpitalach psychiatrycznych.
Prby tego rodzaju - powiedzia A. Femandes da Fonseca - podejmowano ju na
poprzednim wiatowym Kongresie Psychiatrycznym w Meksyku w 1972 roku,
obecnie jednak przygotowuje si akcj na znacznie wiksz skal. W zwizku z tym
specjalici sowieccy, ktrzy wezm udzia w kongresie, powinni si uzbroi w
przekonujc dokumentacj naukow, ktr mona bdzie przeciwstawi
kamliwym wypowiedziom wrogw Zwizku Sowieckiego. Uwaam rwnie, e
byoby dobrze, gdyby specjalici sowieccy dostarczyli odpowiedni informacj
naukow wybitnym zachodnim psychiatrom o postpowych pogldach, ktrzy
wsplnie z sowieckimi kolegami potrafiliby odeprze zarzuty oszczercw."
W zwizku z tym A. Femandes da Fonseca prosi o przysanie mu odpowiednich
materiaw, umoliwiajcych przygotowanie si do wystpienia na kongresie. Jak
twierdzi, z materiaami tymi zostan zapoznani wybitni psychiatrzy z krajw, w
ktrych ludno posuguje si jzykiem portugalskim.
W maju - powiedzia - planowane jest organizacyjne spotkanie towarzystw
psychiatrycznych z Portugalii, Brazylii i piciu krajw afrykaskich. Bdzie to
okazja do spotkania z moimi wybitnymi kolegami i przekonania ich o bezpodstawnoci zarzutw, ktre stawiaj niektrzy psychiatrzy amerykascy."
A. Femandes da Fonseca podkreli, i obecnie na nic si nie zdadz polityczne
owiadczenia o absurdalnoci amerykaskich oskare, potrzebne s konkretne
dowody naukowe - diagnozy i informacje o przebiegu leczenia takich osb, jak
Pluszcz, Bukowski i inni, ktre wymienia si jako ofiary".111
111
Notatka dla KC J. ukowa z 16 listopada 1976 r.
224

Psychiatryczny GUg
Chtnie bym si teraz spotka z tym Femandesem da Fonsec, najlepiej w obecnoci
dziennikarzy albo przed kamerami telewizyjnymi. Ale si nie zgodzi, podobnie jak
inni nasi przeciwnicy z czasw zimnej wojny. A gdyby nawet cign go si - z
pewnoci nie okazaby skruchy. Bdzie si tumaczy niewiedz" i
przekonaniem" o winie Amerykanw. W kadym razie ani mnie, ani Pluszczowi
nikt dotd nie przysa przeprosin.
Czy trzeba mwi, jak bardzo ucieszy sowieckich psychiatrw w cywilu" taki
ochotnik-pomocnik, umoliwiajcy im rwnie w przyszoci wykorzystanie jego
kontaktw dla rozpowszechniania korzystnej dla nas informacji"."2 A pracy mieli co
niemiara: praktycznie co roku sporzdzano i zatwierdzano w KC Plan posuni
majcych na celu demaskowanie oszczerczej, antysowieckiej kampanii przeciwko
tak zwanym politycznym naduyciom w psychiatrii. S to imponujce dokumenty,
zawierajce szczegowe opracowanie midzynarodowej kontrkampanii, w ktrej
wykorzystano wszelkie moliwoci: pras, telewizj, dyplomatw sowieckich,
kanay KGB. Jest w nich caa taktyka i strategia - i przed wydarzeniami w Honolulu,
i po nich. Przeo kongresem w Honolulu byy to gwnie dziaania obronne o
charakterze propagandowym, natomiast potem - rozpaczliwa ..walka o przetrwanie.
Potpienie w Honolulu byo cikim ciosem dla reymu, wykraczajcym daleko
poza granice psychiatrii. Przede wszystkim dlatego, e nie zdoa mu zapobiec
szalony wysiek caej machiny polityki zagranicznej. W wyjanieniu dla KC
kierownictwo sowieckiej psychiatrii szczegowo opisuje przedsiwzite rodki:
W ramach przygotowania do kongresu Ministerstwo Ochrony Zdrowia ZSRR
przeanalizowao gwne antysowieckie publikacje i opracowao dobrze umotywowane kontrargumenty; zorganizowano szereg sympozjw z udziaem wybitnych
zagranicznych specjalistw, zwikszono udzia w programach wiatowej
Organizacji Zdrowia. Bezporednio przed kongresem sowieccy psychiatrzy udali
si do Bugarii, NRD, CSRR i na Wgry w celu uzgodnienia stanowisk.
Skompletowano kompetentn delegacj na kongres, ktra po przybyciu do
Honolulu niezwocznie nawizaa cise kontakty z delegacjami krajw socjalistycznych i innych (Meksyk, Wenezuela, Senegal, Nigeria, Indie itd.). Kontakty te,
a take dalszy przebieg kongresu potwierdziy, i jakkolwiek oficjalnie
112
Notatka ministra zdrowia ZSRR Pietrowskiego dla KC z 13 grudnia 1976 r.
Nr 3193s i notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Nauki Szczerbakowa
z 28 grudnia 1976 r.
225

Z powrotem w przysztoJe
organizatorem kongresu byo wiatowe Stowarzyszenie Psychiatrw, w rzeczywistoci przygotowaniem programu naukowego i organizacyjnego zajmowao si
Amerykaskie Stowarzyszenie Psychiatrw. Dziki temu, a take dziki poparciu
prezydenta Kongresu Sz. Frezer i prezesa wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw
G. Roma (oboje z USA) autorzy programu zdecydowali si na otwarte
upolitycznienie kongresu ze szkod dla naukowych interesw psychiatrii...
Pomieszczenia, w ktrych odbyway si posiedzenia kongresu, zasypane byy
antysowieck makulatur, ulotkami zawierajcymi brudne ataki na sowieck
psychiatri i poszczeglnych jej przedstawicieli. W kuluarach spacerowali byli
sowieccy psychiatrzy", (...) byo wiele haasu wok osoby psychicznie chorego (L.
Pluszcz) wydalonego z ZSRR.
W tej sytuacji delegacja sowiecka od pierwszego dnia konsekwentnie zgaszaa do
Komitetu Wykonawczego wiatowego Stowarzyszenia Psychiatrw i Komitetu
Organizacyjnego Kongresu ostre protesty przeciwko antysowieckim prowokacjom.
Przedstawiciel sowiecki w Komitecie Wykonawczym, M. J. War-tanian, zdoa
zablokowa rejestracj L. Pluszcza jako delegata na kongres, a take spowodowa
usunicie z gwnej sali posiedze literatury antysowiee-kiej. W sprawie za
korytarzy i foyer Komitet Organizacyjny owiadczy, e nie kontroluje tych
pomieszcze, poniewa nie zostay wynajte...
Gwne jednak starcie z przeciwnikami Zwizku Sowieckiego miao miejsce na
dwch posiedzeniach Generalnego Zgromadzenia SSP, kiedy to organizatorzy
kongresu poddali pod dyskusj przygotowan przez Komitet Wykonawczy
Deklaracj hawajsk o oglnych zasadach etycznych wspczesnej psychiatrii (do
ktrej przyczya si delegacja sowiecka), angielsko-amerykaskie potpienie
naduy psychiatrycznych w ZSRR" i amerykask propozycj powoania
komitetu do zbadania przypadkw naduywania psychiatrii".
Delegat sowiecki do Zgromadzenia Oglnego (E. A. Babajan) zaprotestowa
przeciwko umieszczeniu w porzdku dziennym tych propozycji jako oszczerczych i
sprzecznych ze statutem SP. Wystpi rwnie przeciwko proponowanej
kolejnoci poszczeglnych punktw porzdku obrad, uniemoliwiajcej ich
powane przedyskutowanie. Oprotestowano take system gosowania, polegajcy
na uzalenieniu liczby gosw od wysokoci skadek, wpacanych przez narodowe
stowarzyszenia do budetu SP (od 30 do 1-2 gosw). Jednak protesty zostay
uchylone pod jawnym naciskiem prezydenta SP G. Roma i z powoaniem si na
statut SP. (...) Nastpnie prezydent, amic brutalnie wszelkie zasady prowadzenia
obrad, przeforsowa gosowanie bez uwzgldnienia podstawowych zasad
statutowych (nie opiecztowano urny, karty do gosowania rozdawali czonkowie
sekretariatu, ktrzy pniej liczyli gosy itp.). Przedstawiciele ZSRR i innych
krajw socjalistycznych zoyli w tej sprawie protest do Zgromadzenia

227

Psychiatryczny GUag
i do Komitetu Wykonawczego SP, jednak zarwno przewodniczcy, jak i generalny sekretarz SP odmwili przyjcia protestw. Nawet jednak w takich
warunkach 33 delegacje narodowych towarzystw psychiatrycznych z oglnej liczby
55 odrzuciy w gosowaniu wniosek angielsko-am ery kaski, to znaczy poparto
psychiatri sowieck, a tylko 19 delegacji gosowao za jego przyjciem.
Organizatorzy kampanii antysowieckiej uzyskali przewag zaledwie 2 gosw (90 i
88) jedynie dziki proporcjonalnej" metodzie obliczania gosw, ktr nawet
Komitet Wykonawczy uzna za archaiczn (jednak zmieni j mona bdzie dopiero
na nastpnym kongresie). Naley podkreli, e na kongresie nie byo delegacji
Polski i Rumunii, ktre miaty 6 gosw, a 2 karty wyborcze z 8 gosami z
niewyjanionych przyczyn uznano za niewane. To przesdzio o przyjciu
uchway, by zleci nowemu prezydentowi SP, prof. P. Picheaux (Francja) i
Komitetowi Wykonawczemu kontynuowanie prac zmierzajcych do powoania
komitetu do zbadania tak zwanych naduy w psychiatrii, chocia - jak wykazaa
dyskusja - nie ma dowodw ani medycznych, ani prawnych, wiadczcych o ich
istnieniu. Po gosowaniu przedstawiciel ZSRR jeszcze raz podkreli
niedemokratyczny i dyskryminacyjny charakter regulaminu SP i owiadczy, e
wyniki gosowania wiadcz dobitnie o odrzuceniu wniosku przez wikszo
krajw czonkw SP. (...)
Nazajutrz delegacja sowiecka zoya na rce Komitetu Wykonawczego, starego i
nowo wybranego, ustn i pisemn opini o wynikach kongresu. Zawieraa ona
analiz oszczerczej kampanii antysowieckiej i potpienie dyskryminacyjnej metody
prowadzenia obrad Zgromadzenia Oglnego. Stwierdzono w niej rwnie
powtrnie, i antysowiecki wniosek zosta przez zgromadzenie przyjty
bezpodstawnie. Owiadczenie to zostao rozpowszechnione wrd delegacji
wszystkich krajw i przedstawicieli prasy. Jak podkrelano w kuluarach kongresu i
w prasie, pomimo uchwalenia" oszczerczego wniosku angielsko-ameryka-skiego
moralne zwycistwo na kongresie odniosa psychiatria sowiecka."1
Jednak takie zwycistwo nie mogo zadowoli KC, wic natychmiast po Honolulu
rozpoczto nowy etap prac.
Uczeni sowieccy (A.W. Snieniewski, G.B. Morozw, E.A. Babajan, N.M.
ari-kow, M.J. Wartanian, W.J Ronw i inni) jedzili do RFN, Szwajcarii, NRD i
na
111
Notatka dla KC wiceministra zdrowia Wieniediktowa, przedstawiciela
Rady ds. Psychiatrii Babajana, dyrektora Instylylu Naukowo-Badawczego
Psychiatrii Akademii Nauk Medycznych akademika Snieniewskiego,
sprawozdanie z VI wiatowego Kongresu Psychiatrii Nr .104.1 i notatka
ministra zdrowia ZSRR Pietrowskiego Nr 3042 s z 21 listopada 1977 r.
228

Z powrotem w przyjztoJ
Wgry, na narady powicone psychiatrii, na ktrych spotykali si z zagranicznymi
naukowcami i szczegowo ich informowali o rzeczywistym charakterze wydarze
na minionym kongresie. O konferencji prasowej powiconej kongresowi, ktra
odbya si w Genewie (E.A. Babajan), szereg szwajcarskich gazet zamiecio
obiektywne sprawozdania.
Zatwierdzony przez KC plan" kampanii na lata 1978-1979 zawiera mnstwo
imprez propagandowych, wykorzystanie kontaktw naukowych, publikacji, a take
posuni taktycznych, na przykad takich:
Ubiega si o demokratyzacj statutu SSP i zasad funkcjonowania jego instancji
najwyszej - Zgromadzenia Oglnego.
Poczyni starania o wprowadzenie przedstawiciela sowieckiego do skadu Komitetu
Etycznego SSP i walczy o sprowadzenie kompetencji komitetu do rozpatrywania
spraw wycznie z zakresu etyki lekarskiej (termin - 1 kwarta 1978 r).
Nawiza i utrzymywa kontakty z nowym prezydentem (prof. P. Picheaux Francja) i sekretarzem generalnym SSP (prof. P. Berner - Austria). Systematycznie
wysya do Komitetu Wykonawczego SP i narodowych towarzystw
psychiatrycznych (krajw-czonkw SP) materiay i dokumenty demaskujce
oszczerczy charakter trwajcej antysowieckiej kampanii.
W przypadku podjcia przez SSP nowych decyzji, majcych na celu dalsze
angaowanie si w t kampani, zoy owiadczenie o rezygnacji
Wszechzwiz-kowego Stowarzyszenia Neuropatologw i Psychiatrw z
czonkostwa w SSP.
Zapisano wszystko szczegowo z terminami i instytucjami odpowiedzialnymi za
wykonanie. Na przykad:
Podj czynnoci zmierzajce do pogbienia wsppracy ze specjalistami i
naukowcami krajw socjalistycznych. W tym celu naley zorganizowa w Moskwie
w pierwszej poowie 1978 roku narad czoowych psychiatrw i przedstawicieli
ministerstw zdrowia z krajw socjalistycznych, na ktrej opracowane zostan plany
wsplnych posuni w zakresie aktualnych problemw psychiatrii. Aktywnie
uczestniczy we wszystkich kongresach i konferencjach powiconych psychiatrii
odbywajcych si w krajach socjalistycznych: wygasza referaty i przedkada
materiay o osigniciach sowieckiej psychiatrii.
Instytut Psychiatrii ANM ZSRR oraz Centralny Instytut Naukowo-Badawczy
Medycyny Sdowo-Psychiatrycznej im. W.P. Serbskiego maj zapewni miejsca
pracy dla ksztacenia specjalistw z krajw socjalistycznych.
229

Psychiatryczny GUag
Nadal bada nastawienie czoowych uczonych-psychiatrw z krajw kapitalistycznych i kierunek prowadzonych przez nich bada w celu zaangaowania
niektrych do wsppracy w ramach konferencji naukowych i porozumie midzyuczelnianych. Wykorzysta rwnie do tych celw wspprac z czoowymi
firmami farmaucetycznymi z krajw kapitalistycznych.
Podj starania o aktywniejsze wczenie psychiatrw z krajw rozwijajcych si do
udziau w konferencjach naukowych organizowanych w ZSRR oraz wykorzysta
wszystkie moliwoci wyjazdw specjalistw sowieckich do tych krajw na
wykady z psychiatrii."'1
Niektre pomysy byy wrcz kuriozalne. Na przykad zarwno przed kongresem w
Honolulu, jak i po nim, za jedno z waniejszych posuni uwaano:
Zbieranie informacji o losie chorych psychicznie emigrantw, byych obywateli
ZSRR, w celu wykorzystania tych materiaw w sposb nie naruszajcy etyki
lekarskiej do demaskowania oszczerczego charakteru oskare przeciwko
sowieckiej psychiatrii. Odpowiedzialni za wykonanie: Ministerstwo Spraw
Zagranicznych Komitet Bezpieczestwa Pastwowego Ministerstwo Ochrony
Zdrowia
Chodzio o ustalenie, czy przypadkiem ktry z nas, byych pacjentw" sowieckich
szpitali psychiatrycznych, nie musia leczy si psychiatrycznie za granic. A skoro
takich przypadkw nie byo, to naleao je wymyli. KGB nie trzeba byo prosi
dwa razy; wkrtce tu i tam w prasie lewicowej ukazay si informacje o tym, e ten i
w z naszych przyjaci na Zachodzie trafi do szpitala psychiatrycznego.
Pojawia si taka informacja o Aliku Wolpinie, przebywajcym w tym czasie w
USA, a ten, nie namylajc si dugo, skierowa spraw do amerykaskiego sdu.
Andropow, Zamiatin, Kuzniecow i Tokunow meldowali w panice do KC:
114
Notatka dla KC kierownika Wydziau Nauki Trapieznikowa, kierownika
Wydziau Propagandy Tiaelnikowa. zastpcy kierownika Wydziau
Midzynarodowego Szaposznikowa i zastpcy kierownika Wydziau
Propagandy Zagranicznej Ignatienki z 13 kwietnia 1978 r. Nr 1763s; notatka
KC dla ministra zdrowia Pietrowskiego z 14 marca 1978 r. Nr 303s, Plan
podstawowych przedsiwzi podjtych w zwizku z przeciwdziaaniem
oszczerczej kampanii antysowieckiej z powodu naduywania dla celw
politycznych metod psychiatrii" w latach 1978-1979. Nr 758s.
230

Z powrotem w przyszoJ
Reakcyjne koa syjonistyczne w USA, w wyranie prowokacyjnych celach,
podjudziy zdrajc Jesienina-Wolpina do skierowania sprawy do sdu amerykaskiego. Wymieniony zaskary TASS, APN oraz amerykask gazet Daily
World" (organ KP USA) o naruszenie jego dbr osobistych. Pretekstem by
przedruk artykuu z lewicowego woskiego pisma Ragione" (maj 1976), zamieszczony w Izwicstijach" i Sowietskiej Rossii", ktry demaskowa reakcyjne
oszczerstwa, jakoby w Zwizku Sowieckim zamykao si w szpitalach psychiatrycznych przeciwnikw politycznych. W artykule tym midzy innymi pisano, i
Jesienin-Wolpin tak zaciekle broniony przez pras zachodni, ledwo znalaz si we
Woszech, natychmiast trafi do szpitala psychiatrycznego, obecnie za jest leczony
przez amerykaskich psychiatrw".
TASS zamieci t informacj w sowieckich gazetach, APN - w jednym ze swoich
wyda w RFN, Daily World" na podstawie tej informacji wydrukowaa materia
wasny.
Sd amerykaski przysa wezwania do oddziaw TASS i APN w Nowym Jorku z
zastrzeeniem, i w przypadku niestawienia si w sdzie 2 lutego br., sd uzna win
TASS i APN i obie placwki bd musiay wpaci na rzecz Jesienina-Wolpina kar
w wysokoci 200 tysicy dolarw kada.
Pozew, utrzymany w agresywnym antysowieckim tonie, zawiera zarzuty o rzekome
przeladowanie w ZSRR tak zwanych mylcych inaczej, o zamykaniu ich w
szpitalach psychiatrycznych i inne podobne bzdury. Wyranie mia na celu
rozdmuchanie w Ameryce poprzez rodki masowego przekazu USA kolejnej
kampanii przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu.
Ambasador ZSRR w USA, aby unikn rozprawy sdowej, odby rozmow z
sekretarzem stanu USA, w ktrej zwrci uwag na niedopuszczalno i bezpodstawno dziaania sdu. Sekretarz stanu USA uchyli si od bezporedniej
odpowiedzi, powoujc si na to, i z prawnego punktu widzenia jest to sprawa
niezwykle skomplikowana".
Aby przedstawiciele TASS i APN nie musieli stawa przed amerykaskim sdem i
uczestniczy w prowokacyjnym procesie, udzielono ambasadorowi ZSRR
zezwolenia na zaangaowanie amerykaskiego adwokata, ktry wynegocjowaby
przerwanie postpowania sdowego i anulowanie pozwu zgodnie z amerykaskim
ustawodawstwem.
Ambasador otrzyma polecenie kontynuowania naciskw na departament stanu o
pilne spowodowanie przerwania procesu z pozwu Jesienina-Wolpina, ktry - jak
wynika z jego treci - jest bezpodstawny i ma charakter polityczny, wrogi
Zwizkowi Sowieckiemu. Polecono rwnie ambasadorowi, by napomkn stronie
amerykaskiej, i w przeciwnym przypadku zastosujemy rodki odwetowe wobec
amerykaskich placwek prasowych i ich korespondentw w Mosk

232

Psychiatryczny GUag
wie, ktrzy nierzadko publikuj rzeczywicie oszczercze informacje o Zwizku
Sowieckim i jego obywatelach.
W zalenoci od stanowiska strony amerykaskiej i dalszego rozwoju sytuacji
uwaamy za wskazane opracowanie przez KGB posuni retorsyjnych, a take
kontynuowanie wytyczonego przez nas kierunku dziaania za porednictwem
Departamentu Stanu.
Aby si nie angaowa w spraw merytorycznie - jak by sobie tego yczyy
rodowiska syjonistyczne, ktre inspiroway pozew Jesieni na-Wolpina - korespondenci TASS i APN nie powinni stawia si w sdzie ani w chwili obecnej, ani
pniej. Naleaoby te uzgodni nasze dziaania z przyjacimi, poniewa
identyczny pozew zosta wniesiony przeciwko Daily World".
Prosimy o akceptacj tych posuni.11'
KC oczywicie zaakceptowa posunicia"11'', osaniajc w ten sposb nieudolno
czekistw, ktrzy dali si przyapa na kamstwie. Cel uwica rodki. Departament
Stanu take si w kocu zaama, przestraszya go moliwo konfrontacji. Nie mam
pojcia, w jaki sposb udao im si ingerowa w postpowanie sdowe - wedug
amerykaskiego prawa taka ingerencja jest karalna - tak czy inaczej sprawa ta nigdy
nie trafia na wokand.
A szkoda. Gdyby Zachd mia do charakteru, by przestrzega choby wasnych
praw i zwyczajw i nie ulega sowieckiemu dyktatowi, pewnie komunizm
zaamaby si wczeniej i przyczyni ludziom mniej cierpie. W kadym razie godna
postawa psychiatrw wikszoci krajw zachodnich jest tego najlepszym dowodem.
Sowieccy przywdcy nie zdoali zorganizowa psychiatrycznego GUagu, ich
wielki plan zawali si, zanim ujrza wiato dzienne, i a do 1989 roku musieli si
tumaczy przed caym wiatem i w nieskoczono podejmowa rodki". Pitno
haby pozostao na nich do samego koca. Co wicej, nasza gasnost' w tym
przypadku bya tak skuteczna, e w kocu lat siedemdziesitych KGB drao, by
ktry ze znanych dysydentw nie dosta si do szpitala psychiatrycznego przez
przypadek, niezalenie od ich woli. Dziki temu Aleksander Zinowiew, na przykad,
unikn aresztowania, wadze wolay go wypchn na Zachd.
KGB dysponuje materiaami wiadczcymi o tym, e dziaalno Zinowiewa jest
cakowicie nielegalna, istniej wic podstawy prawne do pocignicia
115
Notatka Andropowa, Kuzniecowa, Zamiatina i Tokunowa dla KC z 24
stycznia 1977 r. Nr 42s.
116
Uchwala Sekretariatu KC St-42/l 8gs z 26 stycznia 1977 r.
233

Z powrotem w przyjzto
wymienionego do odpowiedzialnoci karnej - meldowa Andropow do KC w 1978
roku. - Uwaamy jednak, e w chwili obecnej zastosowanie tej metody ukrcenia
antysowieckiej dziaalnoci Zinowiewa nie jest wskazane, poniewa, jak wynika z
wypowiedzi wielu jego znajomych, Zinowiew leczy si z alkoholizmu, jest
niezrwnowaony psychicznie i cierpi na mani wielkoci. W zwizku z
powyszym (w przypadku pocignicia Zinowiewa do odpowiedzialnoci karnej)
sd moe go uzna za chorego psychicznie i skierowa na przymusowe leczenie.
Biorc pod uwag rozptan na Zachodzie kampani na temat psychiatrii w ZSRR,
byoby to wysoce niekorzystne."7
Dopiero jednak w 1989 roku, gdy gorbaczowowsko-jakowlewowska gasnost"'
signa szczytu, a kajanie si za dawne przestpstwa dawao polityczne profity,
politbiuro podjo wreszcie uchwa O doskonaleniu ustawodawstwa dotyczcego
warunkw i trybu udzielania pomocy psychiatrycznej, ktra zawieraa pewne
gwarancje prawne przed naduyciami psychiatrycznymi.1'* Co prawda nawet ta
uchwaa zostaa w pewnej mierze wymuszona przez Zachd.
W toku wykonywania uchway KC KPZR z 10 maja 1989 roku (P 157/37)
0 kontaktach sowiecko-amerykaskich w dziedzinie psychiatrii Ministerstwo Spraw
Zagranicznych ZSRR, Ministerstwo Ochrony Zdrowia ZSRR i Akademia Nauk
ZSRR doszy do wniosku, i ewentualne zmiany instrukcji resortowych
1 innych przepisw okrelajcych udzielanie pomocy psychiatrycznej zgodnie z
obowizujcym obecnie dekretem O warunkach i trybie udzielania pomocy
psychiatrycznej nie wystarcz do rozwizania powstaych problemw. Dekret nie
cakiem jest zgodny z artykuami 54 i 57 Konstytucji ZSRR, gwarantujcymi
nietykalno osobist i prawo do sdowej obrony osobistej wolnoci obywatela.
Niedoskonao dekretu sprawia, e nie mona cakowicie wykluczy przypadkw
samowolnego wykorzystywania psychiatrii, a poza tym zwiksza prawdopodobiestwo omykowego kierowania na przymusowe leczenie. Ma on
rwnie inne powane wady.
Obowizujce ustawodawstwo wymaga udoskonalenia take z punktu widzenia
midzynarodowych zobowiza ZSRR, zwaszcza za postanowie wiedeskich
pastw-czonkw KBWE. Jak wiadomo, w ONZ trwaj prace nad projektem
kodeksu obejmujcego zasady i gwarancje ochrony osb chorych psychicznie i
usprawnienia pomocy psychiatrycznej. Obowizujce u nas ustawodawNolatka Andropowa dla KC Nr 1311-A z (?) czerwca 1978 r. Uchwaa Biura
Politycznego P 171/21 z 15 listopada 1989 r.
234

Psychiatryczny GUag
stwo nie odzwierciedla szeregu norm, zawartych w tym kodeksie, ktre w zasadzie
akceptowalimy.
Na zakoczenie, po wyliczeniu koniecznych zmian ustawodawczych, pisz:
Bdzie to dalszym krokiem ku temu, by kwestia psychiatrii przestaa by
zagadnieniem politycznym.114
Obecnie w Rosji i na Ukrainie spoeczne grupy psychiatrw czuwaj nad tym, by ich
zawodu nie wykorzystano do celw politycznych. Kontroluj wszystkie podejrzane
przypadki, badaj kad skarg, odwiedzaj szpitale psychiatryczne, a w razie
koniecznoci wystpuj do wadz o ponowne rozpatrzenie wtpliwych spraw. Takie
przypadki jednak zdarzaj si teraz nie czciej ni w innych krajach.
W odrnieniu od innych dziedzin sowieckiego ycia, w psychiatrii rzeczywicie
zaszy ogromne zmiany. Nasze czasy nale ju do historii. W leningradzkim
szpitalu specjalnym, w ktrym kiedy poznaem generaa Grigorienk, nasze
historie choroby" pokazywane s odwiedzajcym tak, jak w twierdzy
Pietropawowskiej pokazuje si cel Bakunina. W 1992 roku, w czasie przygotowa
do wystpienia w Trybunale Konstytucyjnym, odwiedziem w towarzystwie ekipy
telewizji rosyjskiej Centralny Instytut Psychiatrii Sdowej im. Serbskiego. Przy
wejciu czekaa na nas moda, przystojna kobieta, obecny dyrektor instytutu, doktor
Tatiana Dmitriewa.
- Czytaam pask ksik i od dawna chciaam panu powiedzie, e wszystko, co w
niej napisano o naszym instytucie, jest prawd.
Wiem, e to nie bya obuda, pani Dmitrijewa mwia o tym prasie.120
Po raz pierwszy przekroczyem prg tej zowieszczej niegdy instytucji przed
trzydziestu laty. Spord tych, ktrzy mnie znali jako pacjenta", pozostay dwie
osoby: stareka salowa Szura i dyrektor honorowy", akademik" G.M. Morozw,
nasz doktor Mengele, ktry podobno woli si tu wicej nie pokazywa.
Czy jednak te zmiany s rzeczywicie ostateczne? Przecie nikt nie skorygowa
rozpozna naszych chorb, nikt nas nie przeprosi za oszczerstwa, ktrymi przez
cae dziesiciolecia obsypywaa nas prasa i ktre rozpowszechniano poza kulisami,
szeptem, podczas osobistych kontaktw".
119
Notatka Szewardnadzego, Czazonowa i ogunowa dla KC z 8 sierpnia 1989
r. Nr 696/OS w zwizku z Uchwal Biura Politycznego P 171/21 z 15 listopada
1989 r.
120
Niezawisimaja Gazieta", czerwiec 1991 r., Umitrij Frolow, Zdie leczili"
dissidientow.
235

Z powrotem w przydzoJ
adnego z tych akademikw" nie postawiono przed sdem za przestpstwa
przeciwko ludzkoci i nawet adnego nie pozbawiono profesorskiego tytuu za
zamanie przysigi Hipokratesa. Przeciwnie, wielu z nich, jak Wartanian i Babajan,
nadal kieruj rosyjsk psychiatri i nawet reprezentuj j za granic. Dzisiejsza
wadza nie potrzebuje metody psychiatrycznej", nie ma jednak pewnoci, e nie
signie po ni przysza wadza. Czy to takie trudne? Trzeba by tylko odwoa z
dyrektorskiego stanowiska ow przystojn pani i pozamyka w agrach nielicznych
psychiatrw ze spoecznych grup obserwacyjnych. A to, jakiej idei bdzie suy
psychiatria zaprowadzajc ad w gowach obywateli - nacjonalistycznej czy
internacjonalistycznej - to nie ma znaczenia.
Posugiwanie si psychiatri jako narzdziem politycznych represji byo
niewtpliwie najwiksz zbrodni przeciw ludzkoci epoki powojennej. Przetrwa
wieki w pamici przyszych pokole, jak zachowaa si w naszej pamici gilotyna z
czasw rewolucji francuskiej, jak pozostan w historii stalinowski GUag i
hitlerowskie komory gazowe. Co wicej, cytowane wyej dokumenty wiadcz, e
nie by to przypadek ani widzimisi wykonawcy, lecz polityka politbiura, bez
ktrego woli nie mg spa wos z naszych gw. A jednak, jakkolwiek dziwnie to
zabrzmi, nawet po przeczytaniu tych dokumentw nadal nie wiem: czy ci ludzie z
politbiura wiedzieli, co robi? Wszak pomimo caego swego praktycyzmu, yli w
fantastycznym wiecie realnego socjalizmu, w ktrym trudno byo odrni fakt od
fikcji, informacj od dezinformacji. Szczeglnie ludziom, ktrzy zgodnie z wyznawan ideologi prawd traktowali instrumentalnie, klasowo". W ich rozumieniu
prawda, podobnie jak prawo, podporzdkowana bya celowoci".
Czy w odniesieniu do tych ludzi mona w ogle stosowa takie pojcia, jak dobro i
zo, kamstwo i prawda? Nie wiem. Zwaszcza e w nowomowie komunistycznej
zarwno te sowa, jak wiele innych dobrze znanych, miao cakiem inne znaczenie.
Czy oskarajc nas, na przykad, o rzucanie oszczerstw na sowiecki ustrj
pastwowy i spoeczny", powtarzajc w nieskoczono niczym zaklcie we
wszystkich dokumentach, decyzjach, owiadczeniach przymiotnik oszczerczy"
jako okrelenie naszych wypowiedzi, publikacji, materiaw w samizdatach,
rzeczywicie wierzyli, e wiado236M

W co oni wierzyli?
mie lub niewiadomie znieksztacamy rzeczywisto? Ale oczywicie, e nie. Po
prostu pojcie rzeczywisto" miao w ich jzyku inny sens.
Ideologia negowaa wszystko, co powszechne, oglnoludzkie, negowaa rwnie
sens sw: nie byo po prostu rzeczywistoci", rzeczywisto musiaa by
buruazyjna" lub socjalistyczna". A wobec tego oszczerstwo rzucane na
rzeczywisto socjalistyczn" oznaczao niezgodno midzy opisem lub
wypowiedzi a wizerunkiem realnego socjalizmu", stworzonym przez samo
politbiuro. A wizerunek ten - z definicji - nie mg mie adnych wad
organicznych", najwyej pewne usterki" lub problemy zwizane z rozwojem".
Nietrudno sobie wyobrazi, do jakich absurdw mogo to doprowadzi nawet pod
wzgldem jzykowym. Oto na przykad Andropow w licie do Breniewa w
zwizku z wydaleniem Soenicyna pisze131, e Archipelag GUag jest ksik
antysowieck, ale fakty opisane w tej ksice niewtpliwie miay miejsce". A w
niektrych dokumentach pojawia si sformuowanie oszczercze fakty", ktre nie
sposb rozszyfrowa poza systemem sowieckim. Jak si tu nie pogubi w tym, co
jest rzeczywiste", a co rzeczywicie rzeczywiste"?
Sprawa komplikowaa si rwnie z tego powodu, e stopniowo pojcia ulegay
formalizacji, a jzyk - uproszczeniu. Z czasem na przykad zaniechano dodawania
do kadego sowa przymiotnika socjalistyczny" - bo czy mg by inny? Dlatego
nie mona byo powiedzie: W ZSRR nie ma demokracji", ani W ZSRR nie ma
prawdziwej demokracji". Jake nie ma? Jest demokracja socjalistyczna, w
odrnieniu od buruazyjnej - najlepsza. Kiedy z tego powodu oskarano nas o
oszczercze pomwienia", to podpadalimy pod artyku 190-1 Kodeksu Karnego, a
za pomwienia anty sowieckie" pod 70, podczas kiedy sformuowanie szkodliwe
ideowo" oznaczao: masz, chopie, szczcie, najpewniej wylecisz tylko z pracy,
partii, Komso-mou, instytutu, czy z czego tam jeszcze, bowiem zastosuj wobec
ciebie profilaktyk". Dokadnie tak samo w latach trzydziestych okrelenie wrg
ludu pierwszej kategorii" oznaczao rozstrzelanie, a drugiej - agier lub zesanie.
Wynika z tego, e po prostu nie sposb powiedzie, co ci z politbiura myleli
naprawd". Czy zreszt w ogle byo jakie naprawd"? Nie byo wyjcia ze
zdeprawowanego koa realnego socjalizmu". Nie mg jeden czonek politbiura
zapyta drugiego: Powiedzielicie w referacie, Iwanie Iwanowiczu, e dobrobyt w
naszym kraju stale ronie. A jak jest naprawd?"
121
Palrz przypis 79 w s. 189.
237

Z powrotem w przyszo
W pojciu najwyszych zarzdcw i twrcw wymylonego wiata realnego
socjalizmu rzeczywiste" byo to, co powiedziaa partia. Wic skoro w socjalizmie
dobrobyt kraju powinien by rosn, to rs... we wszystkich sprawozdaniach.
Albo na przykad w latach trzydziestych partia uznaa, e w miar budowania
socjalizmu zaostrza si walka klasowa", wzrastaa wic odpowiednio take liczba
wrogw ludu". Czy naprawd wierzyli, e wczorajszy kolega i towarzysz dzisiaj
jest wrogiem ludu"? Czy si dziwili, e owych wrogw" liczono zawsze w
zaokrglonych liczbach - setkach, tysicach, dziesitkach tysicy?
Pytanie to nie ma sensu. Jestem pewien, e nigdy nad nim nie dyskutowano, nigdy o
czym takim nie mylano. Dyskutowano i decydowano o czym innym - o skali i
celowoci przeprowadzania czystek. Dokadnie tak samo, jak w naszych czasach
nikogo nie obchodzio, czy cierpimy na choroby psychiczne, czy nie. Nawet nagy
wzrost w kraju liczby chorych psychicznie - o 42,8% w cigu piciu lat1-2 - nie
wywoa ani zdziwienia, ani wtpliwoci.
Po przeczytaniu tylu, napisanych lub podpisanych przez nich dokumentw, nadal
nie wiem, czy wierzyli przynajmniej w swoj ideologi, czy bya to tylko zwyka
obuda. Z pewnym prawdopodobiestwem mona twierdzi, e wierzy Lenin, a
take jego najblisze otoczenie. Zakadam, e pomimo caego cynizmu Stalin
wierzy w historyczn suszno" swojej dziaalnoci, a pod koniec ycia czu si
pbogiem, uosobieniem dziejowej prawdy". Chruszczow z pewnoci ywi jak
naiwn, icie chopsk wiar w socjalizm. Prosz mi jednak powiedzie, w co
wierzyli Breniew, Andropow, Czernienko? Byli to oczywicie ludzie o niewielkim
intelekcie, nieskorzy do refleksji, ale przecie musieli w co wierzy? Powinni byli
chyba mie owe cele", zgodnie z ktrymi naleao dziaa?
Lenin, na przykad, likwidujc buruazj jako klas", postpowa stosownie do
swego celu, ktrym bya budowa bezklasowego raju. Stalin uwaa, i kady, kto
jego zdaniem obiektywnie" szkodzi sprawie socjalizmu, jest za to subiektywnie"
odpowiedzialny jako poplecznik wroga klasowego, a ten, kto wydaje mu si jego
osobistym wrogiem, jest obiektywnie" wrogi socjalizmowi. Chruszczow mg
cakiem szczerze wierzy, e w socjalizmie nie mog si pojawi wrogowie
wewntrzni, a wic tylko ludzie psychicznie chorzy s zdolni do antagonizmu
wobec najdoskonalszego ustroju spoeczno-politycznego w historii ludzkoci.
Kady z nich dziaa
Patrz s. 219.
2M

W co oni wutrzyli?
zgodnie ze swoj logik, co prawda nieludzk i zwyrodnia, ale bya w tym pewna
harmonia midzy osobowoci i postpowaniem, celami i dziaaniem. Co jednak
mamy myle, czytajc na przykad w meldunku Andropowa z 1968 roku 121, i
Gabaj i Marczenko, straciwszy poczucie odpowiedzialnoci obywatelskiej,
lekcewac interesy pastwa, wspieraj swoj dziaalnoci naszych wrogw
klasowych"?
Czy Andropow rzeczywicie wierzy w istnienie wrogw klasowych" w 51 roku
wadzy sowieckiej? W klasowe interesy" pastwa sowieckiego? W to, e
obowizkiem kadego obywatela ZSRR jest obrona tych interesw? A moe to
zdanie to tylko prbka partyjnego argonu, ktrym si ci ludzie posugiwali?
Czy wysyajc do politbiura raport krasnodarskiego generaa o nagej epidemii
chorb psychicznych, ktra wybucha w tym regionie124, nie rozumia, co robi? A
politbiuro wierzyo, i kady czowiek, ktry usiuje zdradzi ojczyzn z silnikiem
przyczepnym" jest rzeczywicie chory psychicznie? Albo czy na pomys powoania
rad do kontroli dziaalnoci Politbiura KC i organizatorw partyjnych w terenie"
mg wpa jedynie wariat? Przecie zaledwie kilka lat pniej tene Andropow
przekonywa politbiuro o setkach tysicy wrogw w kraju i o koniecznoci
stosowania wobec nich represji.125
Ale oto jeszcze w 1977 roku dowiedziaem si z wiarygodnego rda, e wkrtce
po moim spotkaniu z Carterem Breniew zada teczki z materiaami o mojej
dziaalnoci za granic i podobno po przeczytaniu jej mia powiedzie126:
- C to jest, towarzysze? Mwilicie mi, e ten facet jest n i e t e g o - pokrci
znaczco palcem przy skroni - a tymczasem on jest cakiem t e g o .
Czyby wic Breniew jednak wierzy w nasze choroby psychiczne?
By moe dlatego, e tak duo przeczytaem notatek i raportw Andropowa, lub z
jakiej innej przyczyny, zaintrygowao mnie pytanie, w co wierzy ten czowiek.
Typowi aparatczycy typu Susowa, ktrzy przez cae ycie oswajali si z obud,
moe ju nie umieli odrni ideologii od rzeczywistoci, a skamieliny jak
Breniew i Czernienko pewnie nawet w swoich najlepszych latach nie potrafiy
myle, Andropow jednak nie robi
123
Notatka Andropowa i Rudenki dla KC Nr 718-A z 1 kwietnia 1968 r.
124
Patrz s. 213.
125
Patrz s. 208, notatka Andropowa dla KC Nr 3213-A z 29 grudnia 1975 r.
126
Epizod opisany w ksice Pisma russkogo putieszestwiennika, w polskim
wydaniu Listy rosyjskiego podrnika. Wydawnictwo Most 1987.
239

Z, powrotem w przy,*zo.<
wraenia fanatyka czy idioty. W odrnieniu od swych partyjnych kolegw nie
wyglda na czowieka, ktry potrafi uwierzy we wasn dezinformacj.
Przeciwnie, wszystko wiadczy o tym, e nawet rozumia, i ideolodzy" (a nawet
ideologia) sami stwarzaj wrogw reymu, z ktrymi on, Andropow, musi walczy.
Ciekawe, e usiujc przeciwdziaa takim zjawiskom, niekiedy nawet ingerowa w
dziedzin sztuki, w kulturaln polityk partii.
Od 1957 roku pracuje w Moskwie malarz LS. Gazunow, ktrego rne krgi
rodowiska twrczego rnie oceniaj. Wok Gazunowa powstaa grupa osb
popierajcych go jako utalentowanego malarza, inni uwaaj go za absolutne
beztalencie, za czowieka, ktry reanimuje mieszczaskie gusty w malarstwie -pisze
do KC w 1976 roku.127 - Jednoczenie od wielu lat Gazunow regularnie otrzymuje
zaproszenia od wybitnych zachodnich dziaaczy spoecznych i pastwowych, ktrzy
zamawiaj u niego swoje portrety. Gazunow sta si sawny jako portrecista.
Malowa portrety prezydenta Kekkonena, krlw Szwecji i Laosu, Indiry Gandhi,
Allende, Corvalana i wielu innych. W wielu krajach mia wystawy, o ktrych
pozytywnie pisaa zagraniczna prasa. Z polecenia organizacji sowieckich jedzi do
Wietnamu i Chile. Wykonany tam cykl obrazw pokazano na specjalnych
wystawach.
Sytuacja Gazunowa - poparcie za granic i niechtny stosunek rodowiska
sowieckich artystw - wpywa niekorzystnie na ksztatowanie jego postawy
twrczej, a co gorsza, jego wiatopogldu.
Gazunow jest czowiekiem o nie sprecyzowanej postawie, niewtpliwie s skazy na
jego twrczoci. Najczciej wystpuje jako rusofil, przychylajc si niekiedy do
nastrojw jawnie antysemickich. Jego niejasne pogldy polityczne nie tylko budz
niepokj, lecz nawet niekiedy robi odpychajce wraenie. Agresywny charakter i
pewne zarozumialstwo rwnie nie sprzyjaj normalnym ukadom w rodowisku.
Jednak odtrcenie Gazunowa z tych powodw nie wydaje si wskazane.
Demonstracyjne nieuznawanie go przez Zwizek Artystw pogbia negatywne
cechy Gazunowa i moe mie skutki niepodane, zwaszcza e na Zachodzie nie
tylko go reklamuj, lecz usiuj wywiera na niego wpyw i zachca do
opuszczenia Zwizku Sowieckiego.
W zwizku z powyszym wydaje si konieczne przeanalizowanie sytuacji, w jakiej
znalaz si ten artysta. Moe byoby wskazane wcignicie go do jakiej dziaalnoci
na rzecz spoeczestwa, na przykad do organizowania w Moskwie muzeum mebli
rosyjskich, o co usilnie zabiega jego rodowisko.
Notatka Andropowa dla KC Nr 2280-A z 8 padziernika 1976 r.
240

W co oni wierzyli?
W ten sposb Moskwie przybyo jeszcze jedno muzeum, a w pogldach Gazunowa
zapanowa jeszcze wikszy chaos, jednak niepodanych" dla Andropowa
skutkw" nie zanotowano. Ale nie zawsze udawao mu si im zapobiega, system
fabrykowa wrogw szybciej, ni Andropow nada si wtrca, nie zawsze
rwnie udawao mu si przeama upr ideologw".
KGB otrzymao informacj o tym, i czonek Zwizku Artystw ZSRR, rzebiarz E.
L Nieizwicstny ma zamiar w najbliszym czasie wyjecha za granic na pobyt stay.
Przyczyn tej decyzji jest niezadowolenie z powodu braku zainteresowania jego
twrczoci ze strony odpowiednich organizacji i instytucji kulturalnych, co
sprawia, e artysta nie ma zamwie i zmuszony jest do wykonywania
przypadkowych prac.
Wedug posiadanych danych Nieizwiestny liczy na zaproszenie od jakiej
ustosunkowanej osobistoci na Zachodzie. Prawdopodobnie jest to amerykaski
senator Edward Kennedy, ktrego osobisty przedstawiciel odwiedzi
Nieizwie-stnego podczas ostatniego pobytu senatora w ZSRR. (...)
W przypadku nieuzyskania zezwolenia na wyjazd za granic Nieizwicstny zamierza
zwrci na siebie uwag szerokich krgw wiatowej spoecznoci. Liczy na
poparcie w tej sprawie dziaaczy partii komunistycznych Francji i Woch, a take
Watykanu.
W zwizku z powyszym uwaalibymy za wskazane rozway moliwo
zamwienia u Nieizwiestnego przez pastwo monumentalnej rzeby o wspczesnym temacie, zgodnie z jego twrczymi aspiracjami.12*
Ten jednak nie mia w gowie chaosu, a wadze partyjne kontynuoway zakazy i
przeladowania. Wic chocia po licie Andropowa otrzyma jakie zamwienie,
dwa lata pniej i tak postanowi wyjecha. Jak sam opowiada, nie bez pomocy
tego Andropowa.
A ile jest warta wspomniana ju wyej notatka w sprawie Zinowiewa1-", w ktrej
Andropow radzi go nie zamyka, w obawie e moe zosta uznany za chorego
psychicznie i trafi do wariatkowa"? Pomylaby kto, e co takiego zdarzy si
moe z woli sdu poza plecami Andropowa! Przecie, jak widzielimy wyej, nawet
na badania kierowano na podstawie decyzji KC.IW Ale Andropow chcia si pozby
jeszcze jednej sprawy, wic postraszy politbiuro moliwoci skandalu wok i tak
przykrego tematu.
Notatka Andropowa dla KC Nr 2882-A z 5 padziernika 1974 r. Patrz s.
229-230. Patrz s. 167.
241

Z powrotem w przyjzoJ
Dziki takim drobnym sprawom Andropow z czasem zyska na Zachodzie opini
liberaa", ktra po jego dojciu do wadzy, pewnie nie bez jego pomocy,
przeksztacia si w legend o tajnym liberale". W rzeczywistoci za nie by
wikszym liberaem ni Beria, ktry zapocztkowa destainiza-cj: podobnie jak
Beria liczy na dojcie do wadzy i wcale nie chcia wystpowa w roli kata
inteligencji. Poza tym, znw tak jak Beria, zdawa sobie spraw z koniecznoci
pewnego skorygowania polityki swoich poprzednikw, ktra zaprowadzia reym w
lepy zauek. Widocznie obserwujc w 1968 roku przebieg reakcji acuchowej" kiedy to represje sprzyjay rozszerzaniu si naszego ruchu - uzna, e lepsze wyniki
zapewni profilaktyka", ktra w dodatku bardziej pasuje" do celw polityki
zagranicznej. A kiedy w latach siedemdziesitych zosta jednym z gwnych filarw
sowieckiej polityki zagranicznej, a wic czowiekiem odpowiedzialnym za ni,
nadal wola liczy na posunicia operacyjne".
Chodzio oczywicie nie tylko o to, e te posunicia" umoliwiay socjalizmowi
zmniejszenie szkd" wewntrz kraju i na arenie midzynarodowej, a ponadto
nadaway reymowi bardziej cywilizowany wygld. Tak byo rzeczywicie. Ale po
przeczytaniu tylu jego dokumentw, obserwujc, jak zrcznie prowadzi swoj gr
w politbiurze, trudno mi pozby si myli, e on po prostu lubi te metody, mia je
we krwi. Nie przypadkiem za jego czasw i pod jego bezporednim kierownictwem
rozpleniy si i rozkwity systemy midzynarodowego terroryzmu, sowieckiej
dezinformacji, ruch wyzwoleczy" w krajach Trzeciego wiata. Za jego czasw
rozkwito te odprenie" - wynalazek szczeglnie zgubny dla Zachodu, ktry
umoliwi reymowi sowieckiemu prowadzenie jednostronnej wojny ideologicznej,
w dodatku za zachodnie pienidze. A w chwili kryzysu odprenia, w roku 1980,
pod kierownictwem tego Andropowa powsta potny ruch w obronie pokoju".
Wreszcie po nim, ju za czasw Gorbaczowa, jego ucznia i nastpcy - caa
zewntrzna i wewntrzna polityka reymu przeksztacia si w gigantyczn
operacyjno-czekistowsk machin zwan pieriestrojk.
Widocznie z natury uwielbia manipulowanie, a jeeli w co wierzy, to tylko w
spiskow teori dziejw. W pewnym swoim referacie z 1978 roku (ktrego nie
udao mi si skopiowa i ledwo udao si przejrze) pod tytuem O naszych
stosunkach z Watykanem, cakiem serio napisa, e wybr polskiego kardynaa
Wojtyy na papiea stanowi cz spisku, ktry ma na celu wyuskanie Polski z
bloku sowieckiego. No bo te rzeczywicie Polacy ciesz si poparciem
imperialistw: w Waszyngtonie - Brzeziski, w Watykanie - Wojtya. To nie moe
by przypadek, chocia nic nie wiadomo o jakichkolwiek wpywach Brzeziskiego
w Watykanie. Wic jak mawia
242

W co oni wierzyli?
mj ledczy z KGB, jeeli przypadkw jest wicej ni trzy, to to ju nie s
przypadki". Widocznie jego szef take wyznawa t czekistowsk zasad.
Wprawdzie nie wpady mi w rce adne materiay na ten temat, ale jestem
przekonany, e to wanie Andropow kilka lat pniej zorganizowa zamach na Jana
Pawa II, bo przecie okazao si, e mia racj" - Polska rzeczywicie wypada z
sowieckiego bloku.
Co prawda suby specjalne zawsze zdradzaj skonno do wiary w spiski, w
przypadku Andropowa jednak jest to raczej wpyw komunistycznej ideologii.
Marksizm tylko w abstrakcji traktuje proces historyczny jako obiektywn i
nieuniknion walk klas. Zajrzyjcie do klasykw marksizmu, do Marksa, Engelsa,
Lenina, a przekonacie si, e caa ich analiza", dotyczca konkretnej politycznej
sytuacji we wspczesnym im wiecie, sprowadza si do demaskowania" kolejnego
spisku" buruazji przeciwko proletariatowi. Nawet stworzony przez nich
polityczny argon wiadczy o wierze w spiski. Nie ma tu zwyczajnych
charakterystyk tego czy innego dziaacza, zawsze s to protegowani" i
poplecznicy", ,jiajemnicy" i prowokatorzy". W ostatecznoci bywaj renegaci" i
zdrajcy". Wszak mowa o walce klas".
Ideologia komunistyczna jest paranoidalna, to nie ulega wtpliwoci. Nawet ci,
ktrzy tylko udawali komunistw (a jak sdz, tak byo z przywdcami partyjnymi z
lat szedziesitych i siedemdziesitych) ulegali paranoidalnym stereotypom
mylenia. Co prawda wikszo z nich w koowrocie powszednich trosk pewnie nie
sigaa do filozoficznych podstaw marksizmu-leninizmu, to bya dziedzina
ideologw". Praktycy" po prostu kierowali si odruchami, ulegajc logice walki
zgodnie ze synn leninowsk zasad kto kogo".
Przy tym - jak to bywa z ludmi ograniczonymi, nie znajcymi w dodatku ycia na
Zachodzie - przypisywali przeciwnikom wasne metody, intencje, moralno i w
rewanu na ich domniemane knowania" odpowiadali rzeczywistymi knowaniami,
a na oszczerstwa" - oszczerstwami. Podobnie jak bokser walczcy z wasnym
cieniem, w aden sposb nie mogli zwyciy. Czy rozumieli bezsens sytuacji? I
tak, i nie. Jak wszyscy ludzie sowieccy posiadali zdumiewajc cech - potrafili co
innego mwi, co innego myle i co innego robi. Nie cierpic - jak sdz - z
powodu tego szczeglnego rozszczepienia jani - jednoczenie wierzyli i nie
wierzyli w swoj ideologi, kochali system, ktry ich zniewala, a przy tym obdarza
nadludzk wadz, i jednoczenie nienawidzili go.
Andropow nie by chyba wyjtkiem. Podobno nie lubi ideologii, a z ca pewnoci
nie lubi ideologw". Nic dziwnego, zawsze przeszkadzali mu pracowa,
ograniczali moliwo dziaania lub przeciwnie - stwarzali zbdne problemy. Czy
ktokolwiek kocha nadzorcw? Nie oznacza to jednak, e
243

Z powrotem w przyzoJc
wiadomie odrzuca ideologi lub zdawa sobie spraw z jej absurdalnoci. Pewnie
napotykajc rozbienoci midzy ideologi a yciem, podobnie jak jego koledzy,
tumaczy je knowaniami wrogw", a rozwizywa za pomoc knowa
przyjaci". Tak byo porczniej. Zwaszcza e i o wrogw", i o przyjaci" nie
byo trudno, trzeba byo tylko dobrze poszuka... A czy mia inne wyjcie, skoro
musia wierzy w nieomylno ideologii? Jedno z dwojga - albo idea jest doskonaa,
ale wrogowie sabotuj jej realizacj, albo jest bdna, a w takim przypadku ty sam
jeste wrogiem.
elazna logika, na ksztat tamtej, ktra obracaa czekistowski myn" pod
Chabarowskiem.
Dla politbiura powstanie naszego ruchu byo nie tylko problemem praktycznym,
lecz take teoretyczn amigwk. Lenin nie boryka si z takimi problemami - mia
do czynienia z rzeczywistym wrogiem klasowym". Nawet Stalin jako sobie radzi
- jego wrogowie" przynajmniej urodzili si przed rewolucj, ksztatowali si w
warunkach buruazyjnego spoeczestwa", mogli wic zachowa w wiadomoci
przeytki kapitalizmu". W jaki sposb jednak wytumaczy pojawienie si wroga"
w bezklasowym, socjalistycznym raju? Wszak wikszo z nas urodzia si i dorosa
w warunkach stworzonych wedug ich receptury. Bylimy ich dziemi w przenoni,
a niekiedy dosownie.
Nic dziwnego, e reym tak ochoczo uczepi si psychiatrycznej" teorii
Chruszczowa, chocia nawet Susow musiaby si dobrze pogimnastykowa, aby
wymyli uzasadnienie wzrostu liczby wariatw za socjalizmu - ani Marks, ani
Lenin nie przewidzieli czego takiego. Ale potna spoeczna kampania
zablokowaa i t moliwo. Pozostao jedno -- zwali wszystko na imperialistyczne
knowania. Reym bowiem nie mg pogodzi si z tym, e czowiek o wasnych
siach potrafi dostrzec absurdalno sowieckiego systemu. Dlatego w kadym
dotyczcym nas dokumencie musiaa si koniecznie znale formua o intrygach
wrogich sub specjalnych" i orodkw ideologicznych", ktre miay nami
kierowa. Dlatego te w listach politbiura z lat 1975 - 1977 do bratnich partii"l^l
znalazo si szersze, klasowe" uzasadnienie, z ktrego wynika, i skoro w ZSRR
zlikwidowano klasy eksploatatorskie", to:
...powstanie niewielkiej grupki kontrrewolucjonistw, ktrzy odrzucili podstawy
naszego ustroju i wstpili na drog walki przeciwko niemu, z reguy powizanych ze
rodowiskiem imperialistycznym, nie jest wcale wynikajcym z natury rzeczy
produktem wewntrznego rozwoju ZSRR. (...) Przeytki kapitalistycznej
Patrz s. 194-195.
244

W co ont wierzyli)
mentalnoci niektrych osb s systematycznie podsycane i popierane z zewntrz,
przez imperialistyczne orodki propagandowe. Jeeli chodzi o suby specjalne i
inne wywrotowe organy pastw buruazyjnych, a take zwizane z nimi organizacje
emigracyjne, to usiuj one wykorzysta zacofane pogldy niektrych osb dla
wasnych wrogich socjalizmowi interesw. Zjawisko to - co jest jasne dla kadego
komunisty - bdzie istniao dopty, dopki na arenie midzynarodowej bd istniay
dwa przeciwstawne sobie systemy - socjalistyczny i kapitalistyczny - i dopki
gwnym mechanizmem wiatowego rozwoju pozostanie walka klasowa midzy
nimi.
Oto ideologiczna dyrektywa, zgodnie z ktr miao dziaa KGB. atwo byo
ideologom wsplnie z politbiurem wymyla klasow" interpretacj, nadajc si
do uytku a do koca dziejw - nie oni mieli ksztatowa wynikajc z tego
polityk. Nie ich take czekay cigi, gdyby ta polityka nie spenia oczekiwa. Do
obowizkw Andropowa za naleao wykrywanie owych mitycznych orodkw i
ich intryg", a on doskonale rozumia, e adne takie orodki w przyrodzie nie
istniej. Byo to karkoomne zadanie, szczeglnie w okresie odprenia, kiedy rzdy
krajw zachodnich wyaziy wprost ze skry, eby okaza sowieckim przywdcom
swoj yczliwo. C mia robi, musia wynale bodaj jeden orodek".
W ten sposb pojawi si w naszym yciu sawetny NTS - Narodno-Tru-dowoj
Sojuz [Narodowy Zwizek Pracy] - zwizek rosyjskich solidarystw; w kontakty z
t organizacj KGB, nie przebierajc w rodkach, usiowao wrobi kogo si tylko
dao. Pretekstem do oskarenia moga by najniewin-niejsza w wiecie ksika
wydana przez Posiew", wydawnictwo NTS, ktr zarekwirowano podczas
przeszukania. Okoliczno t naganiano w prasie, jakby to by jedyny powd do
zatrzymania. I jak si z tego wybroni, skoro do poowy lat siedemdziesitych na
Zachodzie nie istniay inne rosyjskie wydawnictwa? Tekst, przekazany za granic
nawet przez przypadkowego turyst, zawsze trafia do NTS.
Naturalnie raporty KGB i materiay KC powoyway si na NTS jako na ,jeden z"
orodkw wywrotowych (innych przykadw nie podawano, poniewa ich nie byo)
i obwiniay go o najperfidniejsze intrygi, a propaganda sowiecka rozdmuchaa jego
dziaalno do fantastycznych rozmiarw. Jak pamitamy, nawet politbiuro,
rozstrzygajc spraw Soenicyna, nie omieszkao wypomnie mu kontaktw z
NTS" jako czego szczeglnie zowieszczego.112 No i zrozum tu, czowieku, czy oni
wierzyli w to wszystko, czy nie?
Patrz s. 183.
245

'Z, powrotem w przy,*zoJ

W wyobraeniach ludzi sowieckich - na grze i na dole - NTS by jak potn
superomiornic, wszechobecn i wszechmocn. Po prostu diabem wcielonym.
W rzeczywistoci by NTS malek emigracyjn organizacj o wtpliwej
przeszoci, podejrzanej teraniejszoci i nieokrelonej przyszoci. Zorganizowaa
go w 1930 roku w Jugosawii grupka faszyzujcej modziey emigracyjnej (nosi
wwczas nazw Narodowy Zwizek Pracy Modego Pokolenia i by pod silnym
wpywem ideologii Mussoliniego), w latach wojny wsppracowa z Niemcami
(poprzez Abwehr), midzy innymi wydawa gazety na okupowanych przez
Niemcw obszarach Rosji.
Po wojnie wraz z inn sched odziedziczyli go Amerykanie i Anglicy, w latach
zimnej wojny a do mierci Stalina dostarcza im ludzi do grup zwiadowczych,
przerzucanych do Zwizku Sowieckiego, do werbunku agentury, zbierania
informacji. Ju wwczas podejrzewano infiltracj KGB na najwyszym szczeblu,
zbyt wiele bowiem zdarzao si wpadek. Na tym tle w 1955 roku nastpi rozam,
zgubny dla organizacji. W naszych czasach liczya ona zaledwie paruset czonkw i
wioda ndzny ywot podwjnego agenta, sztucznie podtrzymywany przez KGB i
CIA.1"
Wikszo czonkw NTS nie domylaa si nawet, jak rol peni organizacja,
wiedzieli o tym tylko czonkowie cisego kierownictwa, tak zwanego
kierowniczego krgu" - czego na ksztat KC. Organizacja bya cile
zakonspirowana wedug zasad nieco podobnych do obowizujcych w partii
bolszewickiej. Jak si przekonaem, znalazszy si na emigracji, szeregowi
czonkowie NTS w ogromnej wikszoci byli ludmi uczciwymi, fanatycznie
oddanymi swej idei i kierownictwu organizacji. Rekrutowali si przewanie z tak
zwanej drugiej fali" emigracji rosyjskiej, przeyli wojn, niewol, obozy dla
deportowanych, a po wojnie - jako zbiegli niewolnicy -zostali przez sojusznikw
wydani Stalinowi. Sub Rosji, walk o jej przysze wyzwolenie uwaali nieomal
za swoj misj religijn. Nie sposb byo im wytumaczy, jak to naprawd
wyglda.
My take na pocztku lat szedziesitych nie wiedzielimy o niczym. W KGB
natomiast wiedzieli doskonale, co robi. Doskonale rozumieli, e my nie mamy nic
wsplnego z NTS, chociaby dlatego, e jestemy jego przeciwiestwem. NTS byo
organizacj cile zakonspirowan, scentralizowan, zmierzajc do walki zbrojnej
z reymem sowieckim i nawoujc do
133
Podobne dane na temat historii NTS i jego infiltracji przez sowiecki wywiad
por. w ksice Jurija Czikarlejewa Tra%icdija NTS. Epizod tajnoj wojny,
International University Book Exchange Service, New York. 1987.
246

W co oni wierzyli?
rewolucji, my za stalimy na gruncie dziaalnoci cakiem jawnej, stronicej od
przemocy, nawet legalistycznej, a tworzenia organizacji, czy bodaj jakich struktur
organizacyjnych wyrzeklimy si z powodw zasadniczych. Pewnie jednak z
punktu widzenia KGB na tym wanie polegaa zaleta pomysu powizania" nas z
NTS - trudno o co bardziej kompromitujcego.
Trzeba przyzna, e zorientowalimy si do szybko, co reprezentuje NTS, i nie
dalimy si zapa na przynt. Stao si tak po czci z powodu zasadniczych rnic
naszych stanowisk, ale gwnie dlatego, e KGB zbyt natrtnie wmawiao nam ten
kontakt, po prostu popychao nas w ramiona NTS. Zreszt zachowanie NTS byo
szyte grubymi nimi, zbyt spieszyli si z wykonaniem zadania. Pamitam moje
pierwsze wtpliwoci, kiedy w 1965 roku ktry z przyjaci przekaza mi kopert
od przyjezdnego kuriera NTS. Byem nieprzyjemnie zdziwiony, nigdy bowiem nie
szukaem z nimi kontaktu. Jeszcze bardziej zdziwia mnie zawarto koperty kartka z gsto napisan na maszynie instrukcj o tworzeniu pitek"
(picioosobowych grup konspiracyjnych - ulubiona taktyka NTS), a take list
zaadresowany do mnie z propozycj wysadzenia... mauzoleum Lenina! Bya take
bezbarwna kalka do tajnopisw i wskazwki dotyczce sposobw cznoci z NTS.
Krtko mwic, cay zestaw kompromitujcych materiaw. Pikny podarunek dla
KGB, gdyby wpado do mnie w tym momencie.
Umiaem si wwczas z nieudolnych konspiratorw, spaliem czym prdzej nie
zamawian przesyk, ale sprawa utkwia mi w pamici. A kiedy do niej w myli
wracaem, kojarzya si brzydko. Po pierwsze dopiero wypuszczono mnie z
wariatkowa", o czym pewnie doskonale wiedzia mj instruktor". Moe liczy na
to, e rzeczywicie jestem chory na umyle i jako czowiek niepoczytalny, mog
jego zadanie wykona. Po drugie - komu i czemu miao suy wysadzenie
mauzoleum? Chyba temu, kto przyzna si do tej operacji", zreszt w interesie KGB
take leao jeeli nie wysadzenie mauzoleum, to w kadym razie zamiar
wysadzenia. Przy okazji takiej sprawy mona byo aresztowa nie tylko mnie, lecz
take wszystkich moich towarzyszy. A gdybym tak rzeczywicie by wariatem?
Moje podejrzenia wkrtce zyskay uzasadnienie, kiedy w 1968 roku KGB usilnie
przyklejao" Ginzburgowi i Gaanskowowi kontakty z NTS jako gwny zarzut w
procesie przeciwko nim i tak si starao, e a przeholowao. Bya to wanie tamta
nasza pechowa sprawa, na ktrej polizgn si Siemiczastny, usiujc - jak
pamitamy - zapewni jej mikkie ldowanie na psychiatrycznym spadochronie, ale
politbiuro stano okoniem.134 Andropow
Patrz s. 210-211.
247

Z powrotem w przyzloS
po raz pierwszy musia si wykaza caym swoim sprytem, by z gry przewidzie
wszystkie yczenia KC. Ale przeklta sprawa wci si nie ukadaa pomylnie,
moe nie wszystko przewidzia, a moe intrygowali jego przeciwnicy w KC. Oto co
melduje po zakoczeniu ledztwa05:
Po zakoczeniu postpowania przygotowawczego sprawa zostaa przekazana do
Moskiewskiego Sdu Miejskiego. W polowie grudnia odbdzie si pierwsze posiedzenie sdu. (...) ledztwo wykazao, e Ginzburg, Gaanskow i Dobrowolski za
porednictwem cudzoziemcw, przyjedajcych do ZSRR, utrzymywali kontakt z
zagraniczn organizacj Narodowy Zwizek Pracy (NTS) i przekazywali za granic
oszczercze, antysowieckie materiay, ktre publikowaa antysowiecka prasa i
aktywnie wykorzystywa NTS do propagandy wrogiej Zwizkowi Sowieckiemu.
Midzy innymi Gaanskow przesa NTS przygotowany przez siebie almanach
Feniks", Ginzburg przygotowa tak zwan Bia ksig, zawierajc oszczercze
materiay z procesu Siniawskiego i Daniela, ktr Gaanskow przekaza za granic,
gdzie zostaa opublikowana w czasopimie NTS Grani". (...) Ze wzgldu na
polityczny charakter procesu, jak rwnie na fakt, i sprawa Ginzburga i jego
wsplnikw staa si pretekstem do antysowieckij kampanii prasowej za granic,
planowane jest utajnienie procesu. Pozytywn dla nas informacj o przebiegu
procesu dla prasy zagranicznej przeka APN i KGB. Informacj o przebiegu
procesu zamieci Wieczerniaja Moskwa" (tekst w zaczeniu),
W KC jednak nie s zadowoleni, na marginesie raportu widnieje grona decyzja:
Naley omwi na politbiurze". ,Jdeolodzy" maj powane zarzuty1*6:
Akt oskarenia w sprawie przeciwko Ginzburgowi, Gaanskowowi, Dobrowolskiemu i aszkowej sporzdzono w taki sposb, e zarzuty oraz ich uzasadnienie stawiaj w skrajnie niekorzystnej sytuacji zarwno ledztwo, jak i oskaryciela publicznego.
Przeprowadzenie procesu na podstawie lego aktu oskarenia moe spowodowa za
granic kolejn kampani antysowieck, analogiczn do tej, ktra wybucha po
procesie Siniawskiego i Daniela.
Chodzi o to, e akt oskarenia w obecnej postaci koncentruje si na zarzutach
zestawiania i czciowo pisania tendencyjnych (w rzeczywistoci antysowicc-kich)
materiaw w celu przesyania ich za granic, odsuwajc na drugi plan
135
Notatka dla KC Andropowa i Rudenki Nr 2840-A z 22 listopada 1967 r.
136
Notatka D. Szewlagina w sprawie antysowieckij grupy Ginzburga,
Galanskowa, Dobrowolskiego i aszkowej" z 25 listopada 1967 r., Teczka
specjalna KC Nr OP-4597.
248

W co oni wierzyli?
zarzuty lepiej udokumentowane i bardziej trafiajce do przekonania zarwno
sowieckiej, jak i zagranicznej opinii publicznej. Sprawa zawiera wystarczajco
wiele przekonujcych faktw, by mona byo wykorzysta proces do propagandowego zdemaskowania podych metod wywiadu amerykaskiego, dziaajcego za
porednictwem swej filii, nazywanej dla zmylenia sowieckiej i zagranicznej opinii
publicznej samodzieln organizacj polityczn" - Narodowego Zwizku Pracy
(NTS).
Poniewa akt oskarenia zosta dorczony oskaronym i ich obrocom i
wprowadzenie do niego zmian nie jest ju moliwe, naley w toku postpowania
dowodowego i przemwie oskaryciela publicznego skoncentrowa si na
nastpujcym kierunku oskarenia, ktrego suszno potwierdzaj dowody, bdce
w posiadaniu organw ledczych.
1. Naley wykaza, w jaki sposb Ginzburg, Gaanskow, Dobrowolski i a-szkowa
zostali wcignici do dziaalnoci anty sowieckiej, od kogo si zarazili nastrojami
antysowieckimi. (...)
2. Naley udowodni ich kontakty z NTS. (...) Podkrelajc te fakty, naley
wykaza, i by moe oskareni nie do koca uwiadamiali sobie charakter swej
dziaalnoci, poniewa emisariusze NTS maskowali j frazesami o walce o wolno, o demokracj, przeciwko niesprawiedliwoci" itd. W rzeczywistoci za
oskareni wykonywali zadania zlecane im przez fili wywiadu amerykaskiego,
przygotowywano ich rwnie w ostatecznym rachunku do roli agentw wywiadu
amerykaskiego, dziaajcego pod szyldem NTS. (...)
3. Wymienione w akcie oskarenia rozpowszechnianie przez oskaronych tak
zwanej Biaej ksigi, nielegalnych czasopism Feniks" i Sintaksis", rnych ulotek
i dokumentw zwizanych z walk o uwolnienie Siniawskiego i Daniela, naley
zbagatelizowa, a nawet w miar moliwoci zrezygnowa z tego w ogle; w ten
sposb oskarenie skoncentruje si na jednym niewtpliwym fakcie: oskareni
dziaali na zlecenie NTS - filii wywiadu amerykaskiego, ukrywajcego si pod
sztandarem politycznej antysowieckiej organizacji. (...)
Dla obsugi propagandowej procesu w Zwizku Sowieckim i za granic naley
jeszcze przed procesem, ktry powinien odby si w cigu jednego dnia, rezygnujc
w tym celu z przesucha drugorzdnych wiadkw, wykona nastpujce
czynnoci:
1. Opracowa oklnik do ambasadorw sowieckich, nawietlajcy przedstawione
wyej ukierunkowanie procesu. Oklnik ten naley skierowa do ambasadorw w
szeregu krajw (na 1-2 dni przed rozpoczciem procesu) w celu powiadomienia
bratnich partii.
2. Wydziay KC KPZR w porozumieniu z odpowiednimi wydziaami KGB
249

Z powrotem w przyszoJ
opracuj wersje sprawozda prasowych z przebiegu procesu, ktre zostan
opublikowane w dziennikach Komsomolskaja Prawda", Moskowskaja Prawda"
oraz w tygodniku Niediela". Analogiczne wersje naley opracowa w celu
rozpowszechnienia za granic za porednictwem Agencji Prasowej Nowosti" i
zagranicznych rozgoni radiowych.
Andropow usiowa si broni, tumaczy si, e mia dokadnie to samo na myli,
nawet powoywa si na prawo, ktre uniemoliwia przeprowadzenie procesu w
cigu jednego dnia, jak dali ideolodzy.1" Nie odway si jednak na ostrzejsze
postawienie sprawy; przewodniczcym KGB by dopiero p roku i widocznie nie
czu si zbyt pewnie na tym stanowisku. Proces odby si w zasadzie zgodnie z
yczeniem KC. Andropow z ca gorliwoci wykona polecenie KC akcentowania
roli NTS. Wyznaczony na 11 grudnia proces nagle odwoano bez podania przyczyn
i nowego terminu; ostatecznie odby si dopiero 8 stycznia. W tym czasie miao
miejsce wane wydarzenie: do Moskwy - jakby na zamwienie - przyby
emisariusz NTS" z materiaami w obronie Ginzburga i Gaanskowa", zosta
aresztowany i postawiony przed sdem ni to jako gwny wiadek", ni to jako
dowd rzeczowy" przestpczych kontaktw. Chwyt by tak oczywisty, e rozwiay
si ostatnie wtpliwoci o powizaniach NTS z KGB. Moe KGB po prostu
wezwa" tego emisariusza" albo spodziewa si jego przyjazdu i odoy spraw
do tego czasu.
Historia z NTS na tym si, rzecz jasna, nie skoczya. KGB dorabiao" nam te
kontakty w kadej sprawie, bo w ten sposb mogo meldowa o swej bohaterskiej
walce z wywrotowymi orodkami przeciwnika". Co wicej, niekiedy
organizowano komrki NTS zoone wycznie z pracownikw KGB; byy to
dziaania profilaktyczne, majce na celu ujawnienie ,niedojrzaych ideowo"
obywateli, a jednoczenie gra" z orodkiem" zagranicznym. Niekiedy udawao si
w ten sposb schwyta jak modzieow grupk, ktr skusia stworzona przez
KGB opinia o NTS jako o najzajadlejszym wrogu reymu. Najczciej jednak
dowody" wymuszano na tych, ktrzy zaamali si w czasie ledztwa. Nagrod za
taki demaskatorski wyczyn" byo natychmiastowe zwolnienie z wizienia, wystp
w telewizji, a niekiedy zgoda na wyjazd z kraju.138 Tak byo z Jakirem i Krasinem w
1973 roku - tragiczna karta naszej historii, ktra nie mieci si w tej ksice.139
1,7
Notatka Andropowa i Rudenki dla KC Nr 2949-A z 3 grudnia 1967 r.
138
Patrz ksika Wiktora Krasina Sud, Chalidzc Publieations. New York 1983.
l3
" Notatka Andropowa dla KC Nr 2436-A z 27 sierpnia 1974 r.
250

Najpotniejsza bro partii

A tymczasem kierownicy NTS kontynuowali gr, nie przejmujc si swoj
prowokatorsk rol w tych tragediach. Co wicej, pewnie liczc na czyj
wdziczno, skadali ustne i pisemne owiadczenia, e to NTS stworzy"
dysydentw. A po tragicznej mierci Gaanskowa w agrze w 1972 roku ogosili, e
by tajnym czonkiem ich KC - wyjtkowy cynizm nawet w przypadku tych ludzi.
Nie wtpi, e taki los czeka take mnie, gdyby nie nieoczekiwana wymiana i
zwolnienie. Opowiada mi Alik Wolpin, e po wyjedzie z Rosji w 1972 roku
przedstawiciele NTS namawiali go, by wstpi do ich organizacji.
- Na przykad paski przyjaciel Bukowski jest czonkiem naszej organizacji mwili, liczc na to, e si nigdy z Alikiem nie spotkamy. W tym czasie w wizieniu
wodzimierskim ogosiem godwk i wieci o stanie mego zdrowia nie byy
wesoe.
Kamstwa o rzekomych sukcesach, o setkach i tysicach czonkw w Rosji
NTS-owcy uwaali za usprawiedliwione wyszymi celami". Taka ju jest
waciwo konspiracyjnej psychologii - biesowszczyzna", jak wwczas
mwilimy, przed ktr uchronio nas to, e nigdy nie dziaalimy w konspiracji,
podobnie jak obce nam byy wszystkie inne atrybuty z kiepskich powiecide w
stylu Le Carre'a.
Teraz to ju nie jest tajemnica. W 1990 roku byy pukownik KGB, Jarosaw
Karpowicz, wyzna w prasie140, e dugie lata by czonkiem kierowniczego krgu"
NTS, ich czowiekiem w Moskwie". Wedug niego141 t operacj kierowa
osobicie Andropow pod okiem samego Breniewa.
Powiedzcie mi, prosz, w co oni wierzyli?
10. Najpotniejsza bro partii
Nie by to jeszcze koniec operacyjnego posunicia w czekistowskim stylu". W
odrnieniu od chabarowskiego myna", andropowowski nie wypuszcza brakw.
Jeeli si udao nas wrobi" w kontakty z NTS - to wspaniale, jeeli nie - to te nie
tragedia. Czekistowska fantazja zawsze
140
Litieraturnaja Gazieta" z 5 grudnia 1990 r., nr 49, Nasz czeowiek w NTS,
wywiad Jurija Szczekoczichina z Jarosawem Wasiliewiczem Karpowiczem.
141
Wywiad Dmitrija Woczeka z Jarosawem Karpowiczem dla radia
Swoboda", nadany 27-28 maja 1992 r 17-18 czerwca 1992 r. i 8-9 lipca 1992
r., 30 wrzenia - 1 padziernika 1992 r. i 11-12 listopada 1992 r.
251

Z powrotem w przyjzioM
o kilka krokw wyprzedzaa rzeczywisto i usuwaa bdy kolegw, kreujc
poprzez swoje moliwoci" podany wizerunek. Takie dziaania cakiem otwarcie
nazywano metod kompromitacyjn.
Oto, powiedzmy, w sposb bardzo nacigany, ale jednak udao si wrobi
Ginzburga w owe kontakty": wprawdzie nie on sam, tylko kto inny przekaza jego
maszynopis do wydawnictwa Posiew", ktre ksik wydao. Trzeba byo ten
dowd" odpowiednio spreparowa, by wyglda przekonujco. Wic nie jaki tam
bezimienny aparatczyk, lecz politbiuro wysya wytyczne do wszystkich na wiecie
ambasadorw142:
W najbliszych dniach Moskiewski Sd Miejski rozpatrzy na otwartym posiedzeniu
spraw Ginzburga, Gaanskowa, Dobrowolskiego i aszkowej.
Prasa zagraniczna jak zwykle wszcza antysowieck wrzaw wok zbliajcego
si procesu, charakteryzujc oskaronych jako modych utalentowanych pisarzy",
bojownikw o swobody twrcze" itd.
W rzeczywistoci Ginzburg, Gaanskow, Dobrowolski i aszkowa nie maj nic
wsplnego z pisarzami i twrczoci literack, pierwsi dwaj s urzdnikami,
Dobrowolski jest introligatorem, a aszkowa - maszynistk. Nie maj w swoim
dorobku adnych prac literackich.
Agenci NTS - znanej filii CIA - w rnym czasie nawizali z nimi kontakty z
zamiarem werbunku do wykonywania zada szpiegowskich. Jako pierwsze zadanie
zlecali werbowanie nowych czonkw NTS, zaopatrywali w instrukcje o metodach
walki z ustrojem socjalistycznym i wyposaenie suce do powielania ulotek o anty
sowieckiej treci i prowadzenia tajnej korespondencji z zagranic. (...) Sowieckie
organy bezpieczestwa zmuszone byy przerwa kontakty Ginzburga, Gaanskowa,
Dobrowolskiego i aszkowej z wrogimi organizacjami wywiadowczymi, by
zapobiec wciganiu ich w cikie przestpstwa natury szpiegowskiej.
O powyszym moecie poinformowa kierownictwo przyjaci jedynie w
przypadku, gdyby si do Was zwrcio.
R o z d z i e l n i k : otrzymuj ambasadorzy ZSRR w europejskich krajach
socjalistycznych (prcz Albanii), a take w Austrii, Australii, Argentynie, Belgii,
Brazylii, Wielkiej Brytanii, Danii, Woszech, Kanadzie, Norwegii, Syrii, USA,
Urugwaju, RFN, Finlandii, Francji, Chile, Cejlonie, Szwecji.
Skromnie - widocznie nie chcieli nadmiernie nagania sprawy, liczyli, e si jako
rozejdzie po kociach. Czsto rozmach by znacznie szerszy,
Decyzja Biura Politycznego P 63/122 z 22 grudnia 1967 r. i zacznik I strona.
24K

Najpotniejsza bro partii

a metody bardziej agresywne. Nie ograniczay si do dziaania za porednictwem
ambasadorw, w dodatku na prob przyjaci". Uruchomiono wszystkie kanay dyplomacj, pras, a take moliwoci KGB".
Jake atwo czekistowska wyobrania czya dziaalno wydawnicz NTS z
przestpstwami natury szpiegowskiej". Z takich pocze moga powsta caa
kaskada, dopki wizerunek potrzebny do skompromitowania delikwenta nie zosta
ostatecznie wyszlifowany. Mnie na przykad KGB pomimo najszczerszych chci
nie zdoao zarzuci kontaktw z NTS. Nie tylko nigdy nie postawiono mi takiego
zarzutu oficjalnie, lecz take w planach kompromitacji" nigdzie nie wymieniono...
a do roku 1976. Ciekawe, e po raz pierwszy taki zarzut pojawi si w licie
politbiura do szefa woskich komunistw Enrico Berlinguera143, cztery miesice
przed moj wymian.
Po wyjciu ze szpitala psychiatrycznego Bukowski kontynuowa dziaalno
antysowieck. W listopadzie 1965 roku zorganizowa pitk szturmow", przygotowywan do zbrojnego wystpienia przeciwko wadzy sowieckiej. W tym czasie
nawiza kontakt ze znan antysowieck organizacj zagraniczn NTS.
Jake si tu nie zastanawia, skd politbiuro dowiedziao si o instrukcji"
zaczonej do owego zestawu kompromitujcych materiaw, ktr tak starannie
spaliem w 1965 roku? I w jakim celu po jedenastu latach przypomniao wasn
przesyk? Widocznie ju wiedzieli o planowanej wymianie i zawczasu zadbali o
stworzenie mi odpowiedniego wizerunku. No i nie chcieli, eby ta ich harwka
posza na marne!
Rzeczywicie zaraz po przekazaniu mnie, wystrzelili potn bomb
propagandow: kryminalista (przecie u nas nie ma winiw politycznych),
niedouczony student (jakeby inaczej - przecie sami relegowali mnie z uczelni), i
oczywicie organizator szturmowych pitek" (a ja si wtedy zastanawiaem, skd te
pitki" si wziy). I chocia bomba nie zrobia na Zachodzie wraenia - prasa
zachodnia wykpia te pitki" - na dugie lata przyklejono mi etykietk p wariata,
p terrorysty. W takich przypadkach wodzowie nie przejmowali si
niepowodzeniem, poniewa byli przekonani, e kamstwo wielokrotnie powtarzane
w kocu staje si prawd, wedug zasady, ktr zauway Beaumarchais:
Szkalujcie, szkalujcie - co z tego zostanie".
M
Uchwala Sekretariatu KC St-22/15 z 28 sierpnia 1976 r. i Decyzja Biura
Politycznego P 24/25 z 29 sierpnia 1976 r.
253

Z powrotem w przyjzioJ
Czasem myl, e ta zasada dziaaa raczej w ich wypadku: powtarzajc setki razy
wasne kamstwa, wreszcie sami zaczynali w nie wierzy. Niczym innym bowiem
nie potrafi wytumaczy takiego oto zdumiewajcego dokumentu politbiura z 1979
roku144, pod tytuem O odpowiedzi na propozycj ministra sprawiedliwoci USA:
Minister sprawiedliwoci USA Civiletti w rozmowie z ambasadorem ZSRR w USA
w nawizaniu do majcych si odby w USA i ZSRR Igrzysk Olimpijskich, zwrci
uwag na niebezpieczestwo uaktywnienia si w tym okresie terroryzmu, handlu
narkotykami i innej dziaalnoci przestpczej. Jego zdaniem odpowiednie suby
Zwizku Sowieckiego i USA powinny nawiza nieoficjaln wspprac robocz,
majc na celu wymian opinii na temat ewentualnych posuni w wymienionych
kwestiach", a nastpnie zorganizowa specjalne zespoy robocze dla wymiany
informacji i podejmowania odpowiednich dziaa przez obie strony". Civiletti
owiadczy, e oczekuje wstpnej odpowiedzi na swoj propozycj.
Jak wiadomo, rnimy si od Amerykanw w ocenie terroryzmu. Rnice
wystpuj wyranie na przykad w ocenie ruchw narodowowyzwoleczych i ich
organizacji.
Poza tym USA otoczyy nimbem mczestwa" skazanych w ZSRR
przesl-pcw-terrorystw, jak Kuzniccow, ktry wraz z grup wsplnikw
zamierza porwa samolot i wymordowa czonkw jego zaogi. Kuzniecowa i
odszcze-pieca Bukowskiego, rwnie zwolennika terroryzmu, przyjmowa w
Biaym Domu prezydent USA. Stany Zjednoczone zaopiekoway si dwoma
zabjcami - Brazauskasami.
W zwizku z powyszym Komitet Bezpieczestwa Pastwowego uwaa za
niewskazane nawizywanie przez administracyjne organy ZSRR kontaktw ze
subami amerykaskimi, co proponuje minister sprawiedliwoci USA. Mona si
natomiast zgodzi, by na zasadzie wzajemnoci zwykymi kanaami dyplomatycznymi przekazywa sobie informacje o spodziewanych aktach terrorystycznych lub o innych przestpstwach w zwizku z odbywajcymi si Igrzyskami
Olimpijskimi.
A wic pierwszymi terrorystami", o ktrych poinformowali adrninistra-cj USA
ich sowieccy koledzy, bylimy my obaj - Kuzniecow i ja. Mona
144
Decyzja Biura Politycznego Nr P 172/113 z I listopada 1979 r. i notatka
Andropowa Nr 2136-A z 30 padziernika 1979 r.
254

r
Najpotniejsza bro partii
tylko zgadywa, co rozpowszechniano o nas w tajnych dokumentach, skoro takie
rzeczy przekazywano zwykymi kanaami dyplomatycznymi". Stosunkowo
niedawno, bo w roku 1985, mogem sobie wyrobi pewien pogld na to na
podstawie artykuu14' pod intrygujcym tytuem Kto zamordowa Jessik Savitch,
zamieszczonego w tygodniku Nowoje Wriemia", wydawanym przez APN na
Zachodzie w dziesiciu jzykach i docierajcego chyba do wszystkich krajw
wiata.
Prosz sobie przedstawi moje zdumienie, kiedy przegldajc z zainteresowaniem
ten artyku - Jessica Savitch bya amerykask dziennikark telewizyjn, znan ze
swych prosowieckich sympatii, ktra jaki czas temu zgina w wypadku
samochodowym - dowiedziaem si, e to ja j zabiem! Tak, wanie, cakiem
dosownie - po prostu zabiem i cze. Oczywicie nie wasnorcznie, informowa
tygodnik, lecz w zmowie ze znanym terroryst Meyerem Kahane, przez ludzi z jego
organizacji, pod nazw Liga Obrony ydw.
mier Jessiki Savitch wykazaa, e przestpczy wiat w USA powikszy si o
band, kierowan przez Bukowskiego. Od lat chopicych chcia zosta przywdc
terrorystw, pasjonowa si ide terroru i szczeglnie ceni ludzi o morderczych
skonnociach. By sdzony i skazany na pozbawienie wolnoci za zorganizowanie
grupy przestpczej, ktrej czonkowie zamierzali zabija, wiesza na latarniach,
rozstrzeliwa, dusi (to sowa Bukowskiego pochodzce z protokou sdowego).
Na Zachodzie Bukowski, zostawszy agentem CIA, uzyska warunki do
urzeczywistnienia swoich przestpczych skonnoci. Jeden z obecnych paryskich
znajomych Bukowskiego charakteryzuje go nastpujco: Prny, sadystycznie
okrutny. Patologicznie kocha pienidze. Kryminalista, najwiksz satysfakcj
sprawia mu pozbawienie kogo ycia.
Dziki wsppracy z rabinem-terroryst Kahanem i jego Lig oraz dziki opiece
syjonistycznych przywdcw ydowskiej wsplnoty w USA, banda Bukowskiego
jest dla policji nieuchwytna."
W pierwszej chwili mnie zatkao: tego jeszcze nie byo. Oswoiem si z rnymi
epitetami - agent imperializmu", oszczerca", odszczepieniec", nawet agent
CIA" - to nie robio na mnie wraenia. A tu nagle, bynajmniej nie w przenoni, lecz
cakiem konkretnie zarzucono mi zabjstwo. Co to ma znaczy? Czy nie nosz si z
zamiarem wrobienia mnie w jak kryminaln
145
New Times", A Soviet Weekly of World Affairs Nr 37, September 1985, pp.
28-30, Who killed Jessica Savitch by Boris Antonov. American edition.
255

Z powrotem w przyztcM
histori? Zawsze tak robi - dziaaniu towarzyszy propaganda, propagandzie dziaanie.
Krtko mwic, po prostu si wciekem i poprosiem pewnego znanego prawnika o
skierowanie do sdu w Nowym Jorku sprawy o oszczerstwo przeciwko autorom,
wydawcom, kolporterom i wszystkim innym, ktrzy mieli z tym do czynienia.
Pomylaem sobie, e tak czy inaczej, ci dranie zmuszeni do skadania zezna pod
przysig moe si z czym zdradz. I bez wzgldu na zamiary, nie zechc
kontynuowa operacji", majc w rku pozew sdowy. Ale gdzie tam! Nie dao si
pozwa ani autorw, ani wydawcw, byli bowiem w Moskwie. Pozostaa tylko
ksigarnia Kamkina, zaoona i utrzymywana, jak pamitamy z rozdziau
pierwszego146, za sowieckie pienidze, rozpowszechniajca komunistyczn
propagand. Jednak wedug amerykaskiego prawa waciciel ksigarni mg
odpowiada za sprzeda oszczerczych ksiek, tylko gdyby mu udowodniono, e
zna ich tre. W ostatecznoci mona si byo powoa na nastpujcy przepis:
Jeeli ksigarz oferuje gazety lub czasopisma, w ktrych stale drukowane s
artykuy skandalizujce, rozpowszechnianie tego rodzaju tytuw moe si wiza z
ryzykiem, i w artykuach stwierdzone zostan jakie oszczercze treci."
Na tym sprawa utkna; cigna si z gr dwa lata, ale nie trafia do sdu.
Amerykaska Temida nie chciaa uzna oczywistego faktu, e kade sowieckie
wydawnictwo (nie mwic ju o kagiebowskim tygodniku No-woje Wriemia")
istnieje wanie po to, by kolportowa kamstwa. Jake to! Wychodzc z tego
zaoenia, trzeba by zakaza rozpowszechniania na Zachodzie kadej sowieckiej
publikacji. To przecie okropne! Nowe polowanie na czarownice!
- Nie warto si denerwowa - mwiono mi. - Sowiecka propaganda jest szyta tak
grubymi nimi, e nikt jej nie wierzy.
- Przeciwnie, trzeba, eby Zachd lepiej pozna sowieck propagand
-przekonywali inni. - Demaskuje ona reym skuteczniej ni my wszyscy.
Byoby tak w normalnym wiecie o zdrowej moralnoci, w ktrym kady nowy
wymys agitpropu lub wydziau A" KGB wywoaby tylko zgodny wybuch
miechu opinii publicznej, docinki prasy i oburzenie politykw. A my, niestety,
ylimy w realnym wiecie, w ktrym wikszo spoeczestwa chciaa z rnych
powodw wierzy sowieckiemu reymowi - z pobudek ideologicznych, z obawy
przed katastrof jdrow, z powodu wiary
l4f
' Patrz s. 34.
256

Najpotniejsza broti partii

w stabilizacj", w pragmatyzm", w opiek bosk i w co tam jeszcze. Tragedia
polegaa na tym, e w naszych czasach czowiek z Zachodu niewiele rni si od
sowieckiego: on take y w cigym strachu i wola o niczym nie wiedzie, eby
atwiej mu byo wierzy. Fenomen trzech szczliwych mapek", ktre nie widz
za, nie sysz i dlatego o nim nie mwi, by na Zachodzie bardziej racy ni w
wiecie sowieckim; w tym ostatnim w kadym razie istniay realne przyczyny
strachu. Na Zachodzie za strach istnia jedynie w ludzkiej wyobrani pod wpywem
teje sowieckiej propagandy, a wiara w niego stwarzaa komfort, uspokajaa
sumienie mieszczuchw, uzbrajaa ich bowiem we wspaniae, by tak rzec szlachetne -usprawiedliwienie wasnego wrodzonego tchrzostwa.
Dodajmy do tego rwnie t okoliczno, i wikszo inteligencji, cierpic na
dziecic chorob lewicowoci", po prostu sympatyzowaa z ideami
socjalistycznymi. W ich odczuciu najgorszym wrogiem ludzkoci by wasny rzd, a
sowieckich przywdcw postrzegano jako nieco zbkanych, ale jednak
postpowych" mw stanu.
Tak czy owak, propaganda sowiecka i dezinformacja dziaaa na Zachodzie
skuteczniej ni w kraju. Przypomnijmy chociaby wielomilionowy ruch w obronie
pokoju", ktry jakby na skinienie rdki czarodziejskiej powsta na pocztku lat
osiemdziesitych, albo zachwyty prasy po dojciu do wadzy tajnego liberaa"
Andropowa w 1983 roku (nie mwic ju o wybuchu szczcia, kiedy pojawi si
Gorbaczow ze swoj pieriestrojk"). Czowiek ju taki jest, e chtniej przyjmuje
informacj, ktrej si spodziewa albo bardzo pragnie, a waciwo ta potguje si
pod wpywem emocji, ycze, wiary. Najlepszym przykadem jest historia
katastrofy w Czarnobylu, ktra nie ostudzia zachwytw nad Gorbaczowem,
chocia usiowa on ca spraw zatai kosztem zdrowia milionw ludzi, ani nie
zachwiaa wiary w socjalizm; po prostu uznano j za dowd zagroenia, jakim s dla
ludzkoci elektrownie atomowe, niezalenie od tego, kto i gdzie je buduje.
Dziwnym zrzdzeniem losu gniew opinii publicznej obrci si przeciwko Bogu
ducha winnym, a nie tym, ktrzy dopucili si grzechu kamstwa i obojtnoci
wobec ludzkiego nieszczcia.
Jeeli za chodzi o nas dysydentw", prawie kady gotw by uwierzy we
wszystkie wistwa na nasz temat: przecie mimo caego uznania dla naszego
mstwa zachodnie elity dziko nas nienawidziy. Samo nasze istnienie byo
zagroeniem dla zudze jednych i wyrzutem dla gboko ukrytego sumienia
innych. Nawet ich uznanie byo wstrtne: podkrelao jak gdyby, e nasza
dziaalno, nasza sytuacja wymaga jakich nadludzkich cech, a wobec tego jest
niezrozumiaa dla normalnych".
257

Z powrotem w przyszoJ
Zdawaoby si, e zaistnienie naszego ruchu w Zwizku Sowieckim jest
najlepszym, najbardziej optymistycznym zjawiskiem czasw
postchruszczo-wowskich, wskazuje bowiem w perspektywie moliwo
pokojowego zlikwidowania sowieckiego zagroenia. Czy pod wpywem nadziei na
takie rozwizanie - choby nawet ulotnej - Zachd nie powinien zrewidowa swej
strategii i skoncentrowa si na jej urzeczywistnieniu? Ale gdzie tam! Nazwano nas
- najpierw z zachwytem, pniej ze zoci wyjtkiem" od powszechnej reguy,
ktry nie ma adnego znaczenia dla polityki zachodniej, a co najwyej wywouje
niepotrzebny bl gowy. I chocia sowiecka kampania zmierzajca do
skompromitowania" nas bya prostacka, absurdalna i poda, zwykle nikt jej nie
wymiewa ant si na ni nie oburza. Przeciwnie, stanowia dla Zachodu dogodny
pretekst do rezygnacji z kampanii w obronie praw czowieka w ZSRR w najbardziej
decydujcej chwili.
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego melduje, i opublikowane za zgod KC
KPZR w dzienniku Izwiestija" materiay demaskujce wrog, wichrzyciel-sk
dziaalno sub specjalnych USA w rodowisku dysydentw" w ZSRR,
zdyskredytoway w pewnej mierze trwajc w USA antysowieck kampani w
obronie praw czowieka" - pisa do KC Andropow w marcu 1977 roku.
Chodzio o publikacj listu niejakiego Lipawskiego, o zwyke demaskowanie"
zwykego konfidenta KGB, nikomu nie znanego pionka."7 Byo mnstwo takich
demaskacji" wydobytych od ludzi zamanych podczas ledztwa lub w jaki inny
sposb i z reguy nikt nie zwraca ju na nie uwagi. Tylko idiota mg nie rozumie,
e reym potrafi wydusi z czowieka jeszcze bardziej sensacyjne informacje".
Jeeli nawet Bucharin przyzna si" do dywersji, czego si mona spodziewa po
jakim Lipawskim? Jednak kampania w obronie praw czowieka w ZSRR zaczynaa
ciy Zachodowi, zmuszaa go do zmian dugofalowej polityki, zmian priorytetw.
A zmiany takie budziy gwatowny sprzeciw elit zachodnich. Tym wic naley
tumaczy nagy sukces w istocie bardzo prymitywnej dezinformacji, dotyczcej
Szczaraskiego, ktry nie zosta wwczas nawet jeszcze aresztowany:
Z napywajcych informacji wynika, i. nasze posunicia wywoay powany
oddwik w USA i w innych krajach zachodnich. W publikacjach amerykaskiej
prasy, radia i telewizji pobrzmiewa zaniepokojenie opinii publicznej kursem
147
Notatka Andropowa dla KC Nr 575-A z 21 marca 1977 r. i Decyzja Biura
Politycznego Nr P 50/71 z 24 marca 1977 r.
258

Najpotniejsza bro partii

polityki przyjtym przez administracj Cartera, polegajcym na popieraniu
dysydentw" i otwartym ingerowaniu w wewntrzne sprawy ZSRR oraz innych
krajw socjalistycznych. Charakterystyczne, i amerykaskie rodki przekazu nie
zamieszczaj powanych argumentw w obronie tej polityki.
Materiay zamieszczone w dzienniku Izwiestija" wywoay zakopotanie wrd
amerykaskich dyplomatw i korespondentw akredytowanych w ZSRR i
spowodoway ograniczenie ich kontaktw z dysydentami". Zgodnie z instrukcjami
nadesanymi z Waszyngtonu, odmawiaj oni jakichkolwiek komentarzy,
poprzestajc na oglnikowym negowaniu faktw przytoczonych w licie i artykule.
We wasnym gronie pracownicy ambasady USA wyraaj obawy, e strona
sowiecka moe zada wydalenia z ZSRR amerykaskiego dyplomaty Prasela,
skompromitowanego zwizkami z CIA, zorganizowa konferencj prasow z autorem listu otwartego i opublikowa dalsze materiay demaskatorskie. W krgu osb
o nastrojach prosyjonistycznych i dysydentw", utrzymujcych oywione kontakty
z amerykaskimi przedstawicielami w ZSRR, panuje wyrana konsternacja.
Dalej Andropow, uskrzydlony nieoczekiwanym sukcesem banalnej w gruncie
rzeczy dezinformacji, proponuje (a politbiuro akceptuje) nastpujcy plan
rozszerzenia kampanii:
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego uwaa za wskazane po zakoczeniu wizyty
w naszym kraju sekretarza stanu USA Vance'a przeprowadzenie szeregu posuni,
majcych na celu dalsz dyskredytacj roli sub specjalnych USA w kampanii
antysowieckiej, a mianowicie:
- zorganizowa wywiad z autorem listu otwartego S.L. Lipawskim, ktry przeprowadzi amerykaski lub inny zachodni korespondent z udziaem dziennikarza
sowieckiego; nastpnie wywiad zostanie opublikowany w dzienniku Izwiestija"
oraz w prasie zachodniej;
- poprzez kanay TASS, APN, a take radio i telewizj w informacjach i audycjach
dla zagranicy wykorzysta materiay, przygotowane przez KGB, ukazujce na
konkretnych przykadach (...), i Lipawski nie by odosobnionym przypadkiem
wykorzystywania przez suby specjalne USA dysydentw" do dziaalnoci
wywiadowczo-wywrotowej przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu;
- poprzez kanay KGB zorganizowa wysyanie do Waszyngtonu i ambasady USA
w Moskwie listw od poszczeglnych obywateli sowieckich i kolektyww z
protestami przeciwko ingerencji USA w wewntrzne sprawy ZSRR;
- aby unikn ze strony wadz amerykaskich dziaa retorsyjnych wobec
259

Z powrotem w przyztaS
pracownikw placwek sowieckich w USA, proponujemy poprzesta na skompromitowaniu pierwszego sekretarza ambasady USA Prasela i korespondenta
Osnosa, nie dajc odwoania ich z ZSRR.
Gdyby si wwczas administracja amerykaska postawia i w dodatku uzyskaa
poparcie swego spoeczestwa, z ca pewnoci Andropow by zmik, a
SzcZaraskiego nie omielono by si oskary o szpiegostwo. Jednak Carter
zacz si tumaczy, przeprasza i zaklina, e niby to sprawdza w CIA i
Szczaraski chyba nie by ich agentem. Vance po przyjedzie do Moskwy przymila
si jeszcze bardziej. No bo przecie trzeba byo ratowa odprenie"! Blady strach
pad rwnie na ydowskie organizacje na Zachodzie: ach, eby to si tylko nie
odbio na emigracji!
Krtko mwic, Zachd si zaama, niczym nowicjusz podczas przesuchania w
KGB, i w ten sposb czekistowska prowokacja przeksztacia si we wspaniay
sukces propagandowy.
Wedug informacji uzyskanych przez KGB dyplomaci amerykascy i zagraniczni
korespondenci oceniaj ukazujce si w prasie sowieckiej oraz w programach
radiowych i telewizyjnych artykuy i komentarze dajce odpr zachodniej
antysowieckiej kampanii w obronie praw czowieka", jako wiadectwo zdecydowanej postawy Zwizku Sowieckiego, zmierzajcej do utrcania wszelkich
ingerencji w wewntrzne sprawy kraju, szczeglnie przed wizyt Vance'a
-meldowa dumnie Andropow.148 - Ich zdaniem szczytowym posuniciem Moskwy
w lej dziedzinie" byo aresztowanie przez wadze sowieckie dysydenta"
Szczaraskiego, co wiadczy o niezomnym postanowieniu Zwizku Sowieckiego
stosowania przewidzianych prawem sankcji wobec takich odszczepiecw.
Dziennikarz amerykaski, Akselbank, uwaa, i publikacja demaskatorskich
materiaw w dzienniku Izwiestija" i aresztowanie Szczaraskiego postawiy
stron amerykask w kopotliwej sytuacji. Jeeli zostanie to podbudowane
dalszymi dowodami wiadczcymi o tym, e suby specjalne USA posuguj si
dysydentami" do celw szpiegowskich, utrudni to powanie prowadzenie kampanii
w obronie praw czowieka" w ZSRR i wzmocni pozycj Moskwy w tej kwestii.
Inny dziennikarz amerykaski, Resini, owiadczy, i karanie dziaalnoci
szpiegowskiej na rzecz obcego mocarstwa nie budzi niczyjej wtpliwoci, take
prawnikw amerykaskich. Obawy o uraenie Vance'a s bezpodstawne, chocia
moe si zdarzy, e okae on swoje niezadowolenie. (...) Po aresztowaniu
Notatka Andropowa dla KC Nr 647-A z 29 marca 1977 r.
260

Najpotniejsza bro partii

Szczaraskiego dysydenci" z Sacharowem na czele zorganizowali 16 marca br.
zaimprowizowan konferencj prasow w prywatnym mieszkaniu, na ktr
zaprosili kilku amerykaskich i innych zachodnich korespondentw i rozdali im
przygotowane wczeniej owiadczenia o oszczerczej treci. Wedug uzyskanych
informacji, w sprawozdaniu ambasady USA o tej konferencji dla Departamentu
Stanu podkrelono szczeglnie wypowiedz Sacharowa, i byoby bardzo dobrze,
gdyby w obecnej krytycznej sytuacji sowieckiego ruchu w obronie praw czowieka
Kongres USA i prezydent zareagowali odpowiednio na aresztowanie
Szczaraskiego. W tym trudnym okresie jakiekolwiek osabienie nacisku zagranicy
jest niepodane".
W odpowiedzi na pytanie jednego z zagranicznych dziennikarzy, czy Sacha-row ma
zamiar spotka si z Vance'em podczas jego wizyty w Moskwie, Sacharow
powiedzia, e nie, gdyby to miao postawi sekretarza stanu w kopotliwej sytuacji,
i sam nie bdzie zabiega o spotkanie.
Na zamknitej konferencji prasowej dla korespondentw amerykaskich w
ambasadzie USA, ktra odbya si 18 marca br., przedstawiciel ambasady
wymijajco skomentowa apel Sacharowa i innych dysydentw" do USA o poparcie, powoujc si na trudn do przewidzenia reakcj rzdu USA.
Na pytanie jednego z korespondentw, czy aresztowanie Szczaraskiego
skomplikuje wizyt Vance'a w ZSRR, przedstawiciel ambasady odpowiedzia, e
administracja Cartera nie wie praw czowieka z odpreniem.
Zgodnie z napywajcymi informacjami, rodki masowego przekazu USA
przyznaj, e stawiany Szczaraskiemu zarzut zdrady stanu" to oskarenie
konkretne i powane, co stawia w trudnej sytuacji tych, ktrzy usiuj go broni.
Krtko mwic, Zachd odda Szczaraskiego i pozycje nie przez siebie zdobyte, a
wymylona przez ideologw politbiura miechu warta bajeczka o wsppracy
dysydentw z imperialistycznymi orodkami wywrotowymi" nieoczekiwanie dla
autorw uzyskaa legitymizacj. Idc za ciosem, w cigu roku rozprawiono si z
caym helsiskim ruchem w ZSRR, zrcznie przemieszawszy procesy dysydentw z
procesami rzeczywistych szpiegw, i tak skoczya si rwnie caa zachodnia
kampania w obronie praw czowieka. Jak pamitamy"", politbiuro dugo nie miao
odwagi kierowa do sdu spraw helsiczykw", odoyo ich procesy na rok i
szczeglnie starannie przygotowywao. Szkody" byy zbyt wielkie, bowiem w tym
czasie oczy caego wiata skierowane byy na problemy praw czowieka". Pewnie
wadza nie zdobyaby si na posunicia tak brutalne, gdyby nie ulego Zachodu.
Patrz s. 168-17.
261

Z powrotem w przyjzoJ
Obecna sytuacja umoliwia rozstrzygnicie sprawy procesw sdowych.
Konkretnie chodzi o to, i w ostatnim okresie w dziaaniach przeciwnika, majcych
na celu dyskredytacj rodkw zastosowanych przez nas wobec przestpcw,
wystpuje wyrane wahanie. Osaby posunicia zmierzajce do udowodnienia, i
ledztwo rzekomo nic dysponuje powanymi dowodami przeciwko osobom
pocignitym do odpowiedzialnoci karnej. Co wicej, administracja i organy
propagandowe USA, nie negujc w gruncie rzeczy kontaktw Szcza-raskiego z
wywiadem i jednoczenie pragnc umkn dalszego ujawniania dziaa CIA, usiuj
przekona opini publiczn, i dziaalno Szczaraskiego polegaa wycznie na
obronie praw czowieka". Taki kierunek obrony zastosowano take w sprawach
innych osb.
Bierze si rwnie pod uwag, i w chwili obecnej istnieje moliwo peniejszego
uwzgldnienia i wykorzystania w akcjach propagandowych zamiarw i argumentacji przeciwnika, rozszyfrowanych przez niego w poprzednim okresie w toku
organizowanych na Zachodzie rnych akcji w obronie przestpcw.
Wymienione wyej, jak rwnie inne korzystne okolicznoci umoliwiaj
wypracowanie skutecznej taktyki przeprowadzenia procesw sdowych i ich
wykorzystania w celach propagandowych.150
Dalej nastpuje szczegowe omwienie kolejnoci procesw i towarzyszcej im
propagandowej dezinformacji. Gwodziem tego planu byo wiadome przeplatanie
rozpraw czonkw grup helsiskich i ludzi aresztowanych rzeczywicie za
szpiegostwo, ktrzy, rzecz jasna, nie mieli nic wsplnego z ruchem obrony praw
czowieka, w gorszym za przypadku jednoczesne prowadzenie rozpraw przeciwko
osobom, ktre zaamay si w ledztwie, i przeciw tym, ktrzy si nie dali zama.
To wszystko omawiano cakiem otwarcie:
Poniewa przeciwnik skoncentruje si na prbach podwaenia oskare przeciwko
Szczaraskiemu, Ginzburgowi, Orowowi i Gamsachurdii, naley poprzedzi
rozprawy sdowe szeregiem publikacji demaskujcych dziaania sub specjalnych
USA, majce na celu zbieranie materiaw szpiegowskich i tworzenie na obszarach
naszego kraju orodkw zajmujcych si zorganizowan dziaalnoci
antysowieck. Midzy innymi naley opublikowa w gazecie Trud" materiay z
procesu sdowego przeciwko zdemaskowanemu agentowi wywiadu
amerykaskiego Radabowowi.
150
Notatka Andropowa, Rudenki i Smirnowa dla KC Nr 785-A z 21 kwietnia
1978 r. O oczekiwanych procesach elementw antyspoecznych".
262

Najpotniejsza bro partii

Posunicia demaskatorskie stworz warunki sprzyjajce rwnoczesnemu
przeprowadzeniu w drugiej poowie marca procesw przeciwko Marinowiczowi i
Matusiewiczowi w m. Wasilkowie obwodu kijowskiego i Lubmanowi w Leningradzie. Poczenie tych dwch procesw przyczyni si znacznie do wyciszenia
szumu wok sprawy Marinowicza i Matusiewicza i umoliwi kontynuacj
kampanii przeciw ingerencji wywiadu amerykaskiego w wewntrzne sprawy
Zwizku Sowieckiego.
Pozostae procesy odbd si na przeomie maja i czerwca. W pierwszej kolejnoci
naley rozpatrzy spraw przeciwko Orowowi w Moskwie i w tym samym czasie
przeprowadzi proces Gamsachurdii i Kostawy w Tbilisi. Z taktycznego punktu
widzenia poczenie w czasie tych spraw jest uzasadnione, poniewa Gamsachurdia
wyraa skruch z powodu popenionego przestpstwa. Gamsachurdia jest synem
wybitnego gruziskiego pisarza, ma szerokie kontakty w rodowisku inteligencji
twrczej i z tego wzgldu jego demaskatorskie wystpienia, a zwaszcza ujawnienie
nieciekawej roli amerykaskich szpiegw, dziaajcych pod dachem ambasady
USA w Moskwie, bd miay korzystny dla nas wydwik. Demaskatorskie
wystpienia Gamsachurdii stworz te korzystne warunki dla przeprowadzenia
procesu Ginzburga, a nastpnie Szczaraskiego.
Poniewa Szczaraski zosta oskarony o zdrad ojczyzny, proces przeciwko niemu
naley przeprowadzi jednoczenie z procesem Fiatowa i Nilowa, co umoliwi
zdemaskowanie dziaalnoci szpiegowskiej CIA na obszarze Zwizku Sowieckiego.
Procesy te poprzedzi nagonienie materiaw skonfiskowanych u szpiegw
amerykaskich Petersona i Croketta, ktrych aresztowano na gorcym uczynku w
1977 roku, materiay te stanowi bowiem wiadectwo wywrotowej dziaalnoci
wywiadu amerykaskiego w Zwizku Sowieckim.
To bya cika klska Zachodu, ktry wycofa si z zajmowanych pozycji w
kluczowym momencie naszej historii. W tej sytuacji tak zwany proces helsiski
straci sens, sta si pust gadanin. Wszak wbrew uzgodnieniom Aktu Kocowego
Zachd nie czy ju praw czowieka z odpreniem". Ten zwrot w polityce
Zachodu spowodoway rne przyczyny (wrc do tego w rozdziale pitym), chyba
jednak nikt nie moe negowa roli sowieckiej dezinformacji i zdumiewajcej wprost
gotowoci Zachodu do dania jej wiary.
Po tej klsce ruch nasz nigdy ju nie odzyska si. Rok pniej, w 1979 i na pocztku
1980, bez adnych protestw wadze zgarny ostatnich, zaatwiy Sacharowa,
wtargny do Afganistanu - odbywao si to wszystko przy wtrze przychylnych
rykw tumu podczas Igrzysk Olimpijskich w Moskwie. Zachd nie potrafi
storpedowa nawet tego wyjtkowo cynicznego
263

powrotem w przyjzioJ
widowiska, zwyciy sowiecki punkt widzenia. Ich prawda", ich rozumienie
dobra i za triumfoway. Nie spostrzeenie rozwiao si tak mie Zachodowi
odprenie"; bez powizania z prawami czowieka stracio sens, stajc si zwyk
kapitulacj.
Ciekawe, e przywdcy sowieccy potrafili wytrwa do koca. Jeszcze wiele lat
pniej, w szczytowych okresach gasnosti i pierie strj ki", nie zrezygnowali ze
swej legendy, zgodnie z ich wol Szczaraski odzyska wolno jak rzeczywisty
szpieg - wymieniono go na prawdziwego szpiega sowieckiego na tym samym
mocie w Berlinie, gdzie odbyway si takie wymiany. Ci panowie nie rezygnowali
ze swego dorobku. A Zachd... no c, robi dobr min do zej gry i nie posiada si
z zachwytu nad swym nowym przyjacielem Gorbaczowem.
Jak mwi Anglicy, jeli ma si takich przyjaci, to wrogowie nie s potrzebni.
Skoro w takim wanym zagadnieniu toporna czekistowska dezinformacja
spowodowaa katastrofalne skutki, to w sprawach mniejszej wagi, nie cieszcych si
takim zainteresowaniem opinii publicznej, bywaa jeszcze bardziej efektywna.
Zwaszcza e posunicia zmierzajce do kompromitacji" czsto sprytnie opierano
na zwykych ludzkich sabostkach, cechach charakteru, niekonwencjonalnych
kontaktach, wykorzystywano rwnie ludzkie ambicje, nielegaln sytuacj, a take
kiepsk orientacj Zachodu. Byy to metody wyjtkowo obrzydliwe. Na przykad
jeli chodzi o Szczaraskiego, to nie tylko doczepiono mu etykietk szpiega, lecz
odwaono si nawet wtrci w jego ycie osobiste.151
...poniewa oficjalne czynniki USA zaangaoway do anty sowieckiej kampanii
by obywatelk sowieck niejak Sztiglic, podajc si za on Szczaraskiego,
zleci ambasadorowi A.F. Dobryninowi przekazanie prezydentowi Carterowi
materiaw wiadczcych o amoralnym obliczu Szczaraskiego, cznic z listami
ojca Sztiglic, ktry kategorycznie zaprzecza maestwu crki ze Szczaraskim i
jest przeciwny jej prowokacyjnej dziaalnoci. Materiay te mona bdzie nastpnie
przekaza do publikacji w zagranicznej prasie.
Pomys by rwnie pody, jak prosty. Wiadomo, e Carter, baptysta, czowiek
gboko religijny, ma inne pogldy na moralno maesk, o wiele surowsze ni
przyjte w naszym wiecie. A ci bez enady przekazuj
131
Notatka Andropowa dla KC Nr 2643-A z 14 grudnia 1977 r.
264

Najpotniejsza bro partii

swoje materiay zwykymi dyplomatycznymi kanaami" za porednictwem
ambasadora w USA. Mona si tylko domyla, co przekazywano po cichu,
kanaami KGB".
Wedug informacji uzyskanych przez KGB przeciwnik traktuje wydanie nowej
ksiki S. Allilujewej Tylko jeden rok jako jedno z posuni majcych na celu
rozszerzenie kampanii antysowieckiej podczas obchodw setnej rocznicy urodzin
W. 1. Lenina. (...) W zwizku z powyszym w celu odwrcenia uwagi wiatowej
opinii publicznej od oszczerczej kampanii, ktr przeciwnik ma zamiar rozpta
posugujc si wymienion ksik Allilujewej, proponujemy, co nastpuje:
W zwizku z listem skierowanym do Politbiura KC KPZR przez Josifa Allilujewa i
Jekatierin danow z wyrazami oburzenia z powodu zdradzieckiej postawy matki,
uwaamy za moliwe opracowanie i opublikowanie za granic listu otwartego
dzieci Allilujewej, adresowanego do znanego komentatora politycznego, zastpcy
redaktora naczelnego New York Timesa" H. Salisbury'ego, ktry wielokrotnie
przeprowadza wywiady ze S. Allilujew i jako czowieka traktuje j z lekk
pogard.
Jednoczenie zostan te opublikowane w jednej z czoowych europejskich gazet
wywiady z dziemi Allilujewej i wspomniany wyej ich list.
Pchn do prasy zachodniej informacj o tym, i nowa ksika S. Allilujewej jest
wynikiem zbiorowego wysiku takich ludzi, jak D. Kennan, L. Fischer, M. Dilas,
G. Florowski, A. Bielinkw i inni znani wrogowie ZSRR, specjalizujcy si w
faszowaniu historii pastwa sowieckiego. Doczy do tego posiadane przez KGB
materiay kompromitujce te osoby.
Skierowa do S. Allilujewej list od wybitnych przedstawicieli inteligencji
sowieckiej, ktrzy osobicie j znali (pisarz Soouchin, reyser fdmowy Kapler,
redaktor naczelny tygodnika Sowietskij Ekran" Pisariewski, profesor Miasni-kow promotor pracy naukowej S. Allilujewej - i inni). List powinien zawiera
umotywowany faktami protest przeciwko faszowaniu historii pastwa sowieckiego
i oszczerstwom rzucanym na W. I. Lenina. List naleaoby przekaza kanaami
KGB w taki sposb, by moga go wykorzysta prasa zagraniczna.1"
Podobne posunicia majce na celu kompromitacj" towarzyszyy kademu
wydarzeniu, od wydania ksiki do aresztowa i rozpraw sdowych, od ucieczek za
granic ludzi sztuki do powanych wydarze midzynarodowych. Oczywicie nie
wszystkie posunicia" byy udane, ale negowanie ich znaczenia byoby
naiwnoci: tworzyy przecie potn machin dezinforNotatka Andropowa dla KC Nr 2792-A z 5 listopada 1969 r.
265

Z powrotem w przyjzoJ
macji, cay system agentw nacisku", wobec ktrych Zachd by bezbronny. Co
wicej, demokracja musiaa broni prawa swoich zacitych wrogw do
kolportowania jawnych kamstw. W wielu krajach, na przykad w USA, prawo nie
broni nikogo przed szkalowaniem w rodkach przekazu. To poszkodowany musi
dowie w sdzie zamiarw oszczercy. A jeli jeste, nie daj Boe, znanym
czowiekiem, prasa uwaa oczernianie ci za swj wity obowizek.
W dodatku owi agenci nacisku" nie byli agentami KGB w dosownym znaczeniu.
Niektrzy rozpowszechniali sowieck dezinformacj z pobudek ideowych, inni spacali jaki swj dawny dug" wobec tej instytucji, lub przeciwnie - oczekiwali w
rewanu przymknicia oczu na jaki grzeszek lub przysugi, a byli i tacy, ktrzy nie
zdawali sobie sprawy z tego, co robi. Czsto przecie potrzebna" KGB
informacja" interesowaa rwnie czyjego rywala albo jakiego zawistnego
czowieczka czy zwyczajnego intryganta, a w takich przypadkach zadanie KGB
polegao na podsuniciu jej komu takiemu.
Wiele byo rnych ukadw. Na przykad wikszo zachodnich znawcw Rosji sowietologw, slawistw - zalenych byo od reymu po prostu dlatego, e musieli
od czasu do czasu jedzi do ZSRR. Bez takich wyjazdw, w tutejszym wiecie
akademickim, naukowiec po prostu traci autorytet. Kady mg mu zarzuci, e nie
jest au courant najnowszych wydarze. A ubianka w tamtych czasach dokadnie
kontrolowaa wszelkie wizyty cudzoziemcw.
Istnia jednak rwnie mechanizm odwrotny, znacznie potniejszy, czowiek
sowiecki, bez wzgldu na wykonywany zawd, nie mg wyjecha za granic powiedzmy na konferencj naukow, na wystpy gocinne lub zawody sportowe bez zgody KGB. Tracc moliwo wyjazdw, traci jednoczenie swoje
kwalifikacje zawodowe, a czasami take prac. Dziki temu KGB miao praktycznie
nieograniczone moliwoci".
Kiedy teraz przegldam dokumenty KC dotyczce owych metod majcych na celu
kompromitacj", mog si tylko dziwi, e ci dranie tak sprytnie dziaali. Zauwayli
na przykad, e Salisbury ,jako czowieka traktuje z lekk pogard" Swietan
Allilujew i natychmiast wykorzystali sytuacj. A co miaa robi Allilujew?
Tumaczy panu redaktorowi, e KGB wykorzystao go jako kana" swojej
dezinformacji?
Oto jeszcze jeden pikny temat: notatka Andropowa O posuniciach majcych na
celu skompromitowanie decyzji o przyznaniu Pokojowej Nagrody Nobla A.D.
Sacharowowi" i stanowisko politbiura1":
153
Notatka Andropowa dla KC z 10 padziernika 1975 r., numer nieczytelny, i
Uchwala Biura Politycznego KC Nr P 192/41-OP z 15 padziernika 1975 r.
266

Najpotniejsza bro partu

- Wydzia Owiaty i Szkolnictwa Wyszego oraz Wydzia Propagandy KC KPZR
wsplnie z Akademi Nauk ZSRR opracuj list otwarty Prezydium Akademii Nauk
ZSRR i wybitnych uczonych sowieckich, potpiajcy decyzj Komitetu Nobla o
przyznaniu nagrody czowiekowi uprawiajcemu dziaalno antykonstytucyjn i
antyspoeczn. List ten z podpisami czonkw Prezydium Akademii Nauk ZSRR i
wybitnych sowieckich uczonych naley opublikowa w gazecie Izwiestija";
- redakcja gazety Trud" zamieci felieton, w ktrym przyznana Sacharowo-wi
Pokojowa Nagroda Nobla w kwocie 122 tysicy dolarw zostanie scharakteryzowana jako datek od reakcyjnych k na Zachodzie za nieustanne oczernianie
przez Sacharowa sowieckiego ustroju pastwowego i spoecznego;
- APN swoimi kanaami przekae na Zachd materiay rozwijajce tez, i
przyznanie nagrody pokoju czowiekowi, ktry wystpuje przeciwko odpreniu
sytuacji midzynarodowej, a wydarzenia w Chile, Wietnamie, Kambody i na
Bliskim Wschodzie ocenia ze skrajnie reakcyjnych pozycji, jest sprzeczne z polityk
pastwa sowieckiego i wszystkich postpowych si na wiecie, walczcych o
odprenie midzynarodowe i o rozbrojenie;
- kanaami KGB przekaza na Zachd artykuy ukazujce absurdalno decyzji
Komitetu Nobla, ktry przyzna nagrod pokoju wynalazcy broni masowej zagady.
W dokumencie tym uwzgldniono wszystko: lepe posuszestwo naukowcw
(podobno si bili o prawo zoenia podpisu pod listem otwartym" -a jake inaczej,
pozwolono to przecie uczyni tylko wybitnym uczonym sowieckim"!), i zawi
roboli (gazet Trud" - organ sowieckich zwizkw zawodowych - czytali gwnie
robotnicy, ktrzy kwoty 122 tysicy dolarw nawet nie potrafili sobie wyobrazi), i
sentymenty postpowych si na wiecie". A ostatni punkt dotyczcy
absurdalnoci" przyznania nagrody pokoju czowiekowi, ktry wynalaz bomb
wodorow, przekaza na Zachd" nie kto inny, tylko Jaures Aleksandrowicz
Miedwiediew. I nie gdzie tam, lecz w Oslo, przemawiajc w Instytucie Nobla. Tak
sobie zwyczajnie chlapn i ju. W jaki sposb sta si tym kanaem", czy kto mu
podpowiedzia t gbok myl, czy sam na to wpad - Bg raczy wiedzie. Ale c
to za frajda dla Andropowa: nie byle kto wykona jego zadanie, lecz wybitny
uczony-dysydent...
Jake tu mwi o gupocie KGB, o nieskutecznoci jego dezinformacji. Diaba tam!
Przez cae lata ze zdumiewajc cierpliwoci budowali swoje kanay", bawic si
niekiedy ludmi jak kot mysz. I biada temu, kto si decydowa na takie zabawy,
naiwnie liczc, e ich przechytrzy. Mona przechytrzy czowieka lub grup ludzi,
ale nie system.
267

Z powrotem w przyjztoJ
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego cile tajne
przy Radzie Ministrw ZSRR
30 wrzenia 1968 r.
Nr 2281-A
Moskwa
KC KPZR
W obozie pracy Dubrawnyj odbywa kar skazany w lutym 1966 roku wyrokiem Sdu
Najwyszego ZSRR na 7 lat pozbawienia wolnoci z artykuu 70 pkt 1 KKRSFRR
A.D. Siniawski.
Obserwacja jego zachowania w obozie pracy wykazaa, i w ostatnim okresie
wymieniony czsto zastanawia si nad przyszoci, chocia nadal neguje swoj
win. W odrnieniu od Daniela i jego rodziny, Siniawski z on nie bior udziau w
adnych akcjach antyspoecznych.
Aby pooy kres dalszemu wykorzystywaniu przez Zachd faktu skazania
Siniawskiego i Daniela do prowadzenia propagandy anty sowieckiej, uwaamy, i
naley kontynuowa prac z Siniawskim w celu przekonania go, by napisa do
Prezydium Rady Najwyszej ZSRR prob o uaskawienie. Gdyby takie podanie
wpyno, uwaamy za moliwe uwzgldnienie proby Siniawskiego.
Prosimy o wyraenie zgody.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
Andropow
Protok Nr 111 z 14 stycznia 69 r.
Do protokou
2. Notatka tow. J.W. Andropowa z dnia 30 wrzenia 1968 r. (dot. Siniawskiego)
(tow. tow. Susow, Andropow, Polaski, Szelepin, Diemiczew).
Zezwoli tow. J.W. Andropowowi na prowadzenie pracy z uwzgldnieniem
wymiany pogldw na posiedzeniu Politbiura KC KPZR.
Rozesano czonkom Biura Politycznego Tajne KC KPZR pod gosowanie
KC KPZR
Literat A.D. Siniawski, autor ksiek o treciach anty sowieckich, publikowanych
za granic pod pseudonimem Abram Terc", skazany wyrokiem Sdu Najwyszego
RSFSR na 7 lat pozbawienia wolnoci, w chwili obecnej odby ponad dwie trzecie
wyroku.
268

Najpotniejsza bro partu.

Obserwacja Siniawskiego wykazuje, i wymieniony w czasie pobytu w zakadzie
poprawczym przestrzega obowizujcego regulaminu, negatywnie reaguje na prby
niektrych winiw wcignicia go do dziaalnoci antyspoecznej, jego
zachowanie nie stanowi pretekstu do ponownego wykorzystania za granic jego
nazwiska do celw wrogich naszemu pastwu.
Jego ona, Rozanowa-Kruglikowa, zamieszkaa w Moskwie, rwnie nie dopucia
si adnych nagannych czynw.
Jednoczenie Siniawski nadal nie uznaje swej winy i neguje antysowiecki charakter
swej dziaalnoci, a sd nad sob uwaa za bezprawny. Jednak za zgod
Siniawskiego jego ona napisaa prob o uaskawienie go, motowujc j
trudnociami zwizanymi z wychowywaniem maoletniego syna.
Po rozpatrzeniu tego podania i przeanalizowaniu materiaw, jak rwnie biorc
pod uwag, i termin odbywania kary upywa we wrzeniu 1972 roku, uwaamy za
moliwe skrcenie kary w drodze uaskawienia o 1 rok i 3 miesice.
Naszym zdaniem zastosowanie takiego rodka przyczyni si do odizolowania
Siniawskiego od elementw antyspoecznych i moe korzystnie wpyn na jego
dalsze zachowanie.
Projekty uchway KC KPZR, dekretu Prezydium Rady Najwyszej RSFRR w tej
sprawie w zaczeniu. Prosimy o rozpatrzenie.
J. Andropow, R. Rudenko, A. Gorkin
12 maja 1971 roku Nr I229-A
Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Komunistyczna Partia Zwizku
Radzieckiego, cile tajne
Komitet Centralny Nr P 4/48
Tow. tow. Breniew, Kosygin, Podgrny, Susow, Andropow, Rudenko, Gorkin,
Jasnow, Sawinkin, Georgadze, Smirtiukow.
Wycig z protokou Nr 4 posiedzenia Biura Poiitycznego KC KPZR z 19 maja 1971
roku.
O uaskawieniu A.D. Siniawskiego Zaakceptowa projekt Dekretu Prezydium Rady
Najwyszej RSFRR w tej sprawie ( w zaczeniu).
Sekretarz KC
269

Z powrotem u' przyziotf

Komitet Bezpieczestwa Pastwowego Tajne
przy Radzie Ministrw ZSRR
26 lutego 1973 r.
Nr 409-A
Moskwa
KC KPZR
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego podj dziaania w celu wywarcia
pozytywnego wpywu na Andrieja Donatowicza Siniawskiego, przedterminowo
zwolnionego z miejsca odosobnienia, i stworzenia warunkw sprzyjajcych
zerwaniu przez wymienionego z elementami antyspoecznymi.
Zastosowane wobec Siniawskiego rodki skompromitoway w pewnej mierze jego
nazwisko w oczach czci inteligencji twrczej, niegdy darzcej go uznaniem.
Wedug posiadanych informacji niektrzy z nich uwaaj, e Siniawski jest zwizany
z organami KGB. Siniawski, przestrzegajc zasad opracowanych wsplnie po jego
powrocie do Moskwy, prowadzi odosobniony tryb ycia, zajmuje si prac twrcz,
zwizan z zagadnieniami literatury rosyjskiej X I X wieku i histori sztuki
staroruskiej.
Dziki autorytetowi" Siniawskiego udao si za porednictwem jego ony
Rozanowej-Kruglikowej wpyn, w pozytywnym dla nas sensie, na stanowisko
Daniela i Ginzburga, ktrzy odbyli ju wyroki, wskutek czego obaj zrezygnowali z
czynnego udziau w tak zwanym ruchu demokratycznym i unikaj kontaktw z grup
Jakira.
Jednoczenie wiadomo, e Siniawski, jakkolwiek przestrzega naszych zalece, nadal
pozostaje na poprzednich idealistycznych pozycjach twrczych, nie uznaje zasad
marksizmu-leninizmu w kwestii literatury i sztuki, tote jego nowe prace nie mog
si ukaza w ZSRR.
W tej sytuacji rne wydawnictwa buruazyjne proponuj Siniawskiemu wydanie
jego prac, co moe znowu doprowadzi do powstania niezdrowej atmosfery wok
jego nazwiska.
5 stycznia 1973 roku Siniawski zoy podanie do OW1R UWD [Biura
Paszportowego Wydziau Spraw Wewntrznych] Moskiewskiego Komitetu
Miejskiego o zezwolenie na wyjazd z on i synem, urodzonym w 1965 roku, na trzy
lata do Francji, na podstawie prywatnego zaproszenia profesora uniwersytetu
paryskiego Claude'a Friowc
Biorc pod uwag powysze, a take fakt, i Siniawski pragnie zachowa
obywatelstwo sowieckie, proponujemy wyraenie zgody na wyjazd rodziny
Siniawskich za granic.
Pozytywne zaatwienie proby Siniawskiego zmniejszy prawdopodobiestwo
zaangaowania go do nowej kampanii anty sowieckiej, poniewa pozba-

271

Cierpitnicza inteligencja
wi go statusu wewntrznego emigranta", oderwie od rodowiska twrczego i
zrwna z pisarzami zagranicznymi", wyobcowanymi ze spoecznoci.
Po upywie terminu pobytu we Francji mona si zastanowi nad celowoci
powrotu Siniawskiego do kraju. Prosimy o akceptacj.
Przewodniczcy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego
Andropow
11. Cierpitnicza inteligencja
Przytoczyem ten dramat w dokumentach prawie w caoci, poniewa na jego
przykadzie mona przeledzi krok za krokiem, jak cierpliwie i solidnie
pracowao" politbiuro, przygotowujc swoje operacyjno-czekistowskie posunicia". A chyba najlepiej znali rodzim sowieck inteligencj, bezbdnie
wiedzieli, kiedy naley uy bata, a kiedy marchewki, by uzyska najlepsze wyniki,
no i jak wykorzysta do swoich celw inteligenckie samouwielbienie. Nie mam
zamiaru nikogo osobicie demaskowa" ani potpia, zwaszcza e dla wikszoci
z nas tre tych dokumentw nie stanowi rewelacji. W tamtych czasach sama
Siniawska nie ukrywaa wcale swoich delikatnych gier z KGB".
Poznaem j na obiedzie u wsplnych znajomych, po moim powrocie z agru w
styczniu 1970 roku. Chocia byo to pierwsze i ostatnie spotkanie w Moskwie,
wczeniej nigdy si z ni nie zetknem, pani Siniawskiej po prostu nie zamykay si
usta. Mwia - jak zawsze z du pewnoci siebie - o tym, e nam, pisarzom"
szkodzi cay ten haas, ten tak zwany ruch, caa ta polityka". Trzeba siedzie cicho
i nie podskakiwa. Trzyma si z dala od rnych Jakirw i innych awanturnikw.
Widzc moj ostr, negatywn reakcj na ten pisarski punkt widzenia", nie szukaa
wicej okazji do spotkania ze mn. Pomimo autorytetu" Siniawskiego nie udao si
jej wpyn"... i bardzo dobrze. A tylko po to byem jej potrzebny, pewnie dlatego
przylaza na obiad do wsplnych znajomych, akurat wtedy kiedy miaem u nich by.
Jednak nie o to chodzi. W moim odczuciu nie jest istotne, czy posugiwaa si
autorytetem" Siniawskiego z wasnej inicjatywy czy te w myl osignitego
porozumienia", podobnie jak dzi nie jest ju wane, czy nieskoczone ktnie
midzy emigrantami (midzy innymi stae podgryzanie Soenicyna) wszczynaa
zgodnie z osignitym porozumieniem", czy te z powodu ktliwego
usposobienia. Tak czy inaczej Andropow si nie
272

Z powrotem w przyszo
pomyli. Ciekawe jest co innego: wzmianki o tych dokumentach, ktre pojawiy si
w rosyjskiej prasie rok temu, wrcz rozwcieczyy pani Sinia-wsk. Natychmiast z
waciw sobie but oznajmia w Moskowskich No-wostiach" - nie przejmujc si
przy tym zabawn sprzecznoci - e dokumenty te, po pierwsze, zostay
skradzione", po drugie - sfaszowane, po trzecie - e Andropow kamie."4 Zupenie
jak w nadmiernie gorliwy prowincjonalny adwokat ze znanego kawau, ktry
utrzymywa, i jego klient jest niewinny, poniewa ma alibi, i jednoczenie prosi
dla niego o agodny wymiar kary z powodu trudnego dziecistwa. Potem za, bez
chwili zastanowienia sama opublikowaa te same dokumenty - prosz bardzo, oto
caa prawda", nie skradziona i nie sfaszowana. Wreszcie w snistym artykule155 w
dwch numerach Niezawisimoj Gaziety", na caej kolumnie w kadym
-opowiedziaa o swoich niezwykych wyczynach: o tym, jak to ona, kobieta mdra i
odwana, okpia gupie i tchrzliwe KGB, przechytrzya w ich wasnej grze. Po
prostu, wyobracie sobie pastwo, zaszantaowaa ich, oskarajc - bezpodstawnie o kradzie podczas rewizji cennych ksiek. To dopiero odwaga! A co za spryt! C
w takiej sytuacji mieli robi biedni czekici - musieli puci Siniawskich do Parya.
Ale to jeszcze nic takiego - dzisiaj w rosyjskiej prasie bywaj wiksze sensacje. Jak
to si mwi, nie podoba ci si, to nie suchaj, ale pozwl czowiekowi ga. Nie
przypominabym tych bredni, gdyby nie jeden akapit, w ktrym straciwszy poczucie
rzeczywistoci, pani Siniawska woa do nas wszystkich:
...idcie w diaby, bezwstydnicy, na kogo si wypinacie? Na spraw
Siniawskiego-Danicla, z ktrej wywodzicie si wszyscy, jak - przepraszam za
przenoni - rosyjska literatura z Gogolowskiego szynelu? Dlaczego dzisiaj
opluwacie swoj przeszo? Skd taka wiara w KGB i takie oddanie tej firmie? Jak
to si stao, e sowa Andropowa cenicie bardziej ni sowa Siniawskiego? Skd to
pragnienie, by krl okaza si nagi?"
Pomin tu icie bazarow form tego apelu". Kiedy jednak przeczytaem, i
wszyscy w czambu wywodzimy si od maonkw Siniawskich, nie wiedziaem, co
bardziej podziwia - dialektyczn gitko ich sumienia, czy inteligenckie
samouwielbienie. Czyby rzeczywicie wierzyli w to wszystko? Czyby nie
rozumieli, e Siniawski ma si tak do sprawy Siniawskie-go-Daniela", jak Kirw
do sprawy zabjstwa Kirowa? Albo Dreyfus - do
IM
Moskowskije Nowosti", nr J z 3 stycznia 1993 r., Etat znakomyj zapach lipy.
Publikacja Natalii Gieworkian.
155
Niezawisimaja Gazieta", 12 i 13 stycznia 1993 r. Marija Rozanowa, Abram
da Maria. Pamitniki.
273

r
Cierpitnicza inteligencja
sprawy Dreyfusa"? Kiedy w 1965 roku szykowalimy nasz pierwsz
demonstracj, nie widzielimy nigdy Siniawskiego, ani nie czytalimy jego ksiek
(pniej przebrnem zaledwie przez dwadziecia stron). Nie o niego osobicie
chodzio, lecz o to, czy w czasach poststalinowskich spoeczestwo zniesie
cierpliwie represje polityczne. Czy wrcimy do czasw terroru, czy w ludziach
obudzi si jednak odwaga cywilna. To by zwyky test dojrzaoci, ktry tylko
nieliczni przeszli pomylnie. Wikszo jak dawniej pozostaa sowiecka, w ich
liczbie take Siniawski. Taki gos w chrze", w dodatku faszywy.
Tylko wtajemniczeni wiedz, co si kryje za drtwym jzykiem Andropowo-wskich
dokumentw. Na przykad, co znaczy negatywnie reaguje na prby niektrych
winiw wcignicia go do dziaalnoci antyspoecznej"? A znaczy to, e
milczysz, kiedy si zncaj nad twoim towarzyszem z celi, idziesz do pracy, kiedy
inni winiowie strajkuj, poerasz bezwstydnie lagrow kasz, kiedy twj oddzia
ogosi godwk. A co znaczy proba o uaskawienie"? Z prawnego punktu
widzenia to przyznanie si do winy, na nic si nie zda pniejsze gadanie o
niewinnoci. Zreszt reym nie da od nas niczego innego. Kady z nas mg speniwszy ten warunek - natychmiast i do : domciu. Nie skusi si na to ani
umierajcy Gaanskow, ani Marczenko, ktry sam wybra mier. Natomiast
uaskawiony" Gamsachurdia dosuy si prezydenckiego stolca. My wiemy
doskonale, e reym nie poprzestaje na tym, co osign, potrafi si upomnie o dug
wiele lat pniej.
Krtko mwic, to wasny wybr. Kady ma prawo wybiera lepsz drog, ale w
takim przypadku nie naley si spodziewa szacunku od kolegw z baraku ani da
oklaskw. Skorocie my - pisarze", to pracujcie sobie na literackiej niwie. Po
cocie si pchali do polityki wtedy i dzisiaj take. Ale zamarzyy si wam teraz laury
prekursorw, zaoycieli, od ktrych si wszystko zaczo. A tymczasem nie mona
zje ciastka i go mie, jak mawiaj Anglicy. agiernicy formuowali to dosadniej i da dupy, i zachowa twarz. I fasowa w agrze kaszk za to, e si przestrzega
uzgodnionych zasad", i otrzyma uaskawienie od Andropowa, i do Parya cakiem
komfortowo wyjecha, z ikonami, z sowieckim paszportem, z moliwoci
powrotu, a jednoczenie chodzi w glorii bohatera, a teraz jeszcze z patosem
rozprawia o losach Rosji...
Udao mi si wycign Siniawskiego z agru 15 miesicy przed terminem" - pisze
z dum jego ona, tumaczc si ze swoich gier" z KGB.156
156
Niezawisimaja Gaziela", 13 stycznia 1993 r. Abram da Maria, Pamitniki
Marii Rozanowej. Dokoczenie.
274

Z powrotem w przyszo
Mj Boe, przecie mona byo oszczdzi sobie siedem lat od razu dochodzc do
porozumienia" i powicajc si wycznie staroruskiej sztuce. Tak wanie wielu
robio, od samego pocztku wybierajc bezpieczn" dziedzin pracy. Po co
wywaa otwarte drzwi?
Ale to przecie nie byle kto, tylko sam S i n i a w s k i ! Przecie ona w y c i g n a z
a g r u S i n i a w s k i e g o . C mielimy robi wobec ogromu tego osignicia,
moglimy tylko spuci oczy i w skrytoci ducha podziwia wyczyn wiernej
towarzyszki ycia. Jakbymy nie rozumieli, e Siniawski zosta S i n i a w s k i m
dziki sprawie Siniawskiego-Daniela", dziki owemu haasowi", ktrego oni pisarze" wcale nie potrzebuj.
Ohyda. Powtarzam - nie obchodzi mnie, czy posugiwali si autorytetem
Siniawskiego" z wasnej inicjatywy, czy te na podstawie porozumienia". Istotne
jest to, e w ogle aspiruj do posiadania autorytetu. Brzydzi mnie inteligenckie
samouwielbienie, przekonanie o swojej wyjtkowoci. Ale oni s talentami", wic
uwaaj, e naley do nich stosowa specjaln miar. Zwykego miertelnika
obwoano by kolaborantem za dziesit cz tego, na co sobie pozwalali
inteligenci, ktrzy dzisiaj przekonuj o swoim bohaterskim oporze lub w
ostatecznoci usprawiedliwiaj si, i zmuszono ich do pewnych ofiar. Co ich moe
usprawiedliwi? Czy wasna ambicja?
24 lipca 1969 roku wyjecha do Anglii celem zebrania materiaw do nowej pracy o
W. I. Leninie Anatolij Wasiliewicz Kuzniecow, urodzony w 1929 roku w Kijowie,
czonek KPZR od 1955 roku, sekretarz odpowiedzialny Oddziau Zwizku Pisarzy
Sowieckich w Tule, zastpca sekretarza organizacji partyjnej Oddziau, czonek
kolegium redakcyjnego miesicznika Junost"* od czerwca 1969 roku.
Zgodnie z informacj ambasady ZSRR w Anglii, wieczorem 28 lipca Kuzniecow
wyszed z hotelu i wedug pniejszego owiadczenia Ministerstwa Spraw
Zagranicznych Anglii, zwrci si z prob o zgod na pozostanie w tym kraju.
Proba zostaa uwzgldniona.1"
Sprawa wywoaa w swoim czasie wiele haasu, nie tylko dlatego, e Kuzniecow by
znanym pisarzem, lecz gwnie z tego powodu, e si przyzna do wsppracy z
KGB. Powiedzia o tym od razu przy pierwszej okazji i sam zada, by prasa
angielska opublikowaa jego szczegowe wyznanie, pragn bowiem w taki sposb
zmaza swoj win. Jest to niesamowita historia: wedug jego sw, prowadzi gr
z KGB" od ponad
Notatka Andropowa dla KC Nr 1926-A 7. 4 sierpnia 1969 r.
27!)

Cierpitnicza inteligencja
roku, pisa nawet wymylone, absurdalne w treci donosy na swoich przyjaci i
kolegw, znanych pisarzy i artystw, ktrzy rzekomo uczestniczyli w spisku
przeciwko wadzy sowieckiej - a robi to wszystko po to, by wyjecha za granic i
tam zosta. Nie mg bowiem, prosz pastwa, duej y w ZSRR, jego talent
marnia z braku swobody twrczej.
Nie jest to przykad najgorszy. Kuzniecow przynajmniej nie domaga si laurw
bohatera i cakiem uczciwie sam si do wszystkiego przyzna. Czu, e postpi
paskudnie. Wikszo jednak nie poczuwaa si do tego. Na przykad ludzie kultury,
ktrym dawano pozwolenia na wyjazdy za granic, musieli pniej pisa
sprawozdania o tym, co widzieli i syszeli, a niekiedy wykonywa okrelone
polecenia KGB". Uwaano to za co cakiem normalnego", podobnie jak donosy na
cudzoziemcw przyjedajcych do ZSRR.
Nie chodzi o sam kontakt z KGB, ktry zawsze traktowaem obojtnie, podobnie jak
zwykych kapusiw. Jednego z nich, czowieka, ktry wier wieku temu nagada
na mnie w KGB tak niestworzonych rzeczy, e mgbym to przypaci yciem,
spotkaem niedawno na ulicy i nie czuem nic prcz odrobiny litoci. Chodzi o
cakiem co innego. Ci, ktrych mam na myli, nie budz litoci i nigdy nie czuj si
winni. Przeciwnie, s sob zachwyceni! By moe traktuj to zbyt subiektywnie, ale
ludzie ci budz we mnie wrcz fizyczny wstrt, jaki czujemy na widok stonogi.
Wybacz mi, prosz, kraju mj, em taki obrzydliwy gnj!
- pisa niegdy pewien petersburski poeta w napadzie szczeroci. Przynajmniej mia
tyle sumienia, by sobie uwiadomi t smutn prawd, a wszak wikszoci jego
kolegw nie sta nawet na to. Wanie kiedy pisz te strony, na drugim kanale BBC
nadaj zdumiewajcy film dokumentalny o nowym bohaterze naszych czasw...
Wodzimierzu Poznerze. Tak wanie, o tym samym Poznerze, ktry przez dugie
lata wspania angielszczyzn i francuszczyzn przekonywa z ekranu telewidzw w
Ameryce, Anglii i Francji o wyszoci ustroju sowieckiego, o pokojowej polityce
Zwizku Sowieckiego, o tym, e Sacharowa zesano susznie i e suszna bya
inwazja w Afganistanie, a do szpitali psychiatrycznych trafiaj wycznie wariaci. A
teraz rwnie przekonujco, powstrzymujc szloch, opowiada o... swoich cierpieniach w minionym okresie. Przecie - a strach pomyle - duszy czas nie
wypuszczano go za granic, chocia jego praca przeznaczona bya na eksport". Nie
ufano mu, nie mia adnego programu w ojczystej sowieckiej
276

Z powrotem w przyjzoj
telewizji! Musia wic kama - a kto nie musia? - i z tego powodu cierpia jeszcze
bardziej. Ale czego to czowiek nie zrobi dla swego talentu. Na czym polega jego
talent? Na tym, e potrafi w swojej wspaniaej angielszczynie i francuszczynie
kama lepiej ni inni...
Trzeba przyzna, e BBC z lichutkiego materiau stworzyo wietny portret
bohatera. Nieatwe zadanie - tak jakby w latach czterdziestych zrobi bohaterski
film o Poundzie. Widocznie jednak bardzo im na tym zaleao -wszak ten program
robili tacy sami Poznerzy, tylko e zachodni. Kamera z sympati towarzyszy
Poznerowi podczas porannego joggingu z jego amerykaskim bliniakiem
Donahue, pokazuje Poznera w domu, Poznera modego i Poznera starego. Widzimy
jego" szko w Nowym Jorku, do ktrej uczszcza jako chopiec przed repatriacj
do Zwizku Sowieckiego; oto dom Poznerw w sercu liberalnego Nowego Jorku, w
dzielnicy Greenwich Village. Domeczek niczego, w dzisiejszych czasach wart kilka
milionw, w tamtych take niemao. Ale wszystko zostao bezpowrotnie stracone
przez ten przeklty marksizm. Pozner-senior, z przekona komunista, obywatel
Zwizku Sowieckiego, nic chcia si rozsta z paszportem sierpem i motem
znaczonym", przez co straci prac w wielkiej hollywoodzkiej firmie. Musieli
wyjecha do ZSRR na poniewierk. Teraz ogldajc swoj fotografi z lat
dziecinnych Pozner... pacze. Tak, tak - ma prawdziwe zy w oczach. Nagraem ten
film na wideo, na sowo nikt by mi nie wierzy. Nie baczc na prawa autorskie, bd
za pienidze pokazywa spakanego Poznera, ktrego rozczulio wasne zdjcie z
dziecistwa.
A oto moment kulminacyjny - jest sierpie 1991 roku, na ulicach moskiewskich czogi. Jezioro abdzie w sowieckiej telewizji i - wyzwolenie Poznera. Sceny z
filmu Formana Lot nad kukuczym gniazdem: zazwyczaj pokorny olbrzymi Indianin
wyrywa z podogi kolumienk i tucze szyb. Wolno! Zdecydowa si, skruszy
kajdany.
Ju nigdy nie pozwol sobie wierzy ani w czowieka, ani w rzd, ani w ideologi.
Nigdy wicej!" - jak zwykle przekonujco mwi z ekranu w swojej piknej
angielszczynie, jak stara, przechodzona prostytutka, ktra przysiga, e nigdy
wicej, za adne pienidze nie da. Co prawda nikt jej nie prosi. Co tu ma do rzeczy
wiara? Przecie ju nam wszystko wyjaniono: facet w nic nie wierzy, przez cae
ycie kama i cierpia...
Mj Boe, przecie oni wszyscy cierpieli, walczyli, byli przeladowani -taki ju by
ten reym sowiecki, ktrego istota nie zmienia si od czasw Stalina. Nawet owi
uczeni, ktrzy roztrcajc okciami kolegw, pchali si, aby zoy swj podpis
przeciwko Sacharowowi. Jake by inaczej? Pokrzyw
277

Cierpitnicza inteligencja
dzeni byli ci, ktrym nie udao si podpisa, nie weszli do grona wybitnych
sowieckich uczonych". I mj przypadkowy rozmwca, ktrego zesano" za
nieprawomylno na ambasadora do nieciekawego zachodniego kraju. Nawet
Andropow - ile si biedaczek nacierpia przez ideologw" z politbiura! Wszyscy
walczyli i cierpieli. Dawali w ko jednym i obrywali od innych, byli katami i
ofiarami jednoczenie. Dzisiaj kady pamita, e by ofiar, a e by katem - o tym
zapomnia.
A ju najbardziej cierpiaa inteligencja twrcza, ktra codziennie ponosia ofiary",
by ratowa swj talent, swoj nauk, sztuk, literatur... W naszych czasach pisarz
po prostu musia dowiadczy odrobin cierpienia, by jego talent zwrci na siebie
uwag, rozkwit i zajania peni blasku. Chodzi, rzecz jasna, o cierpienia niezbyt
dotkliwe, jak to napisa Wysocki: w wieku lat trzydziestu trzech ukrzyowa
leciuteko". C to za pisarz, ktrego nikt nigdy nie przeladowa? Czy ktokolwiek
by wiedzia, zwaszcza na Zachodzie, e istnieje taki na przykad poeta", jak
czonek KC WLKZM [Wsiesojuznyj Leninskij Kommunisticzeskij Sojuz
Moodioy - Wszech-zwizkowy Leninowski Komunistyczny Zwizek Modziey]
Jewgienij Jew-tuszenko, gdyby nic jego autorytet" przeladowanego modego
gniewnego"? A zdoby go niewielkim kosztem1":
Zarzd Gwny Ochrony Tajemnicy Pastwowej w Prasie przy Radzie Ministrw
ZSRR melduje, i w przygotowywanym do druku 6 numerze miesicznika Junost"'
z 1977 roku zosta umieszczony poemat J. Jewtuszenki Dodatek pnocny. Bohater
poematu Piotr Szczepoczkin po duszym okresie pracy na pnocy jedzie na urlop,
zaszywszy w pasie swoje oszczdnoci w kwocie dziesiciu tysicy rubli. Marzy o
tym, jak w pocigu Wadywostok - Moskwa usidzie w wagonie restauracyjnym i
do jamy brzusznej" wleje sobie piwka. (...)
Bohater poematu spdza w Moskwie kilka dni, ktre zlay mu si" w jeden, traci na
wadze ze trzy banknoty i przybiera ze sto butelek piwa" i wreszcie postanawia
odwiedzi swoj siostr Wal, ktra pracuje jako pielgniarka w miecie Klin pod
Moskw. Przyzwyczajony do szafowania pienidzmi jest oszoomiony"
spotkaniem z siostr, ktra z mem i dzieckiem yje w baraku za miastem" za sto
pidziesit rubli miesicznie. Piotr Szczepoczkin snuje gorzkie rozwaania:
lst(
Notatka Wydziau Propagandy i Wydziau Kultury KC z 16 maja 1977 r. i
notatka naczelnika Gtawlitu Romanowa z 10 maja 1977 r. Nr 443 s.
278

Z powrotem w przydztoJ
...o wielu rzeczach, raczej o ich braku -o sturublowych pensjach, cienkich zwitkach,
o ciasnych - trzy na trzy - ubogich klitkach, gdzie zapach pieluch czu i kapuniaku.
Czym jest heroizm? - pyta i nie wiedzia. C wart jest wyczyn, na pokaz robiony,
gdy si podnosi na oczach gawiedzi ciary, tylko pustk napenione?
(przc. Ewa Rojcwska-Olejarczuk)
Swoje wnioski formuuje" w sowach kierowanych do staruszka-stra: Boisz si
zodziei? A skd wiadomo, kto tu jest zodziejem..." Jest to wyrana aluzja do tego,
i ludzie, ktrzy yj za sturublowe pensje" i mieszkaj w klitkach trzy na trzy", w
gruncie rzeczy s okradani.
Na te niedopuszczalne z naszego punktu widzenia sformuowania w poemacie J.
Jewtuszenki Dodatek pnocny zwrcilimy uwag zastpcy redaktora naczelnego
miesicznika Junost'" A. Diemientjewowi podczas rozmowy w Zarzdzie
Gwnym 6 maja br. Tow. Diemientjew zgodzi si z naszymi uwagami, powiedzia
jednak, e wtpi, czy redakcji uda si wprowadzi do poematu niezbdne poprawki,
poniewa autor zastrzega si, i nie pozwoli zmieni ani jednej linijki.
Co znaczy - ani jednej linijki"? Przecie to, jak przyznaje sam poeta, wyczyn na
pokaz". Oczywicie KC zbadao spraw i wszystko naprawio.
Gawlit fcenzura] ZSRR (tow. Romanow) informuje, i w kolejnym numerze
miesicznika Junost"' (nr 6, 1977) szykuje si do druku poemat J. Jewtuszenki
Dodatek pnocny, z powanymi bdami ideowo-politycznymi, wypaczajcymi
nasz rzeczywisto.
Zgodnie z poleceniem w Wydziale Propagandy i Kultury KC KPZR odbya si
rozmowa z kierownictwem miesicznika (tow. Diemientjew) i Zwizku Pisarzy
ZSRR (tow. Sartakow). Wedug informacji tow. Diemientjewa przed podpisaniem
do druku wprowadzono do tekstu istotne poprawki, uwzgldniajce uwagi Gawlitu.
Podczas rozmowy zasugerowano redakcji miesicznika dalsz prac nad tekstem.
Uwaamy, i spraw publikacji poematu J. Jewtuszenki, pod warunkiem
przeredagowania caego tekstu, mona pozostawi do decyzji kolegium redakcyjnego miesicznika Junost'". Zwrcono uwag redakcji (tow. Diemientjew) na
279

Cierpitnicza inteligencja
konieczno bezwzgldnego przestrzegania uchway KC KPZR O zaostrzeniu
odpowiedzialnoci kierownictwa organw prasy, radia, telewizji, kinematografii,
instytucji kulturalnych i artystycznych za poziom ideowo-artystyczny publikowanych
materiaw oraz repertuaru.
Zalecono Zarzdowi Zwizku Pisarzy ZSRR (tow. Sartakow) podjcie rodkw
majcych na celu wzmocnienie kolegium redakcyjnego i obsady redakcji
miesicznika Junost"'.
Skarcili, zwrcili uwag i po sprawie. Poemat wydrukowano, nikogo nie zesano
etapem, a ile haasu, ile gadaniny - wtrci si KC! Teraz czytelnicy bd sobie
Junost'" wyrywa z rk, za granic uka si artykuliki o Jewgieniju Jewtuszence,
przeladowanym mioniku prawdy. A inteligencja jest pena uznania, ronie
autorytet" Jewtuszenki, to nie jaki tam Domatowski, to przeladowany gniewny...
Chocia Jewgienij Domatowski take nie wypad sroce spod ogona, on take
oberwa.159
W dziewitym numerze miesicznika Oktiabr"' z br. zamieszczone zostay nowe
wiersze J. Domatowskiego. Wrd niech wiersz 23 lutego 1973 roku, powicony
obchodom Dnia Armii Radzieckiej i Floty.
Obrazowanie zastosowane w tym wierszu, miast ukazywa dziedzictwo
bohaterskich tradycji przejte przez nard sowiecki i jego siy zbrojne, przeciwstawia czasy obecne przeszoci. Wiersz zawiera dwuznaczne obrazy i sformuowania oczerniajce, niezalenie od subiektywnych intencji autora, wspczesne
ycie. E. Domatowski ubolewa, i obecnie s a l u t p r z e k s z t a c i s i w
fajerwerk. Strzelaj nie dziaa, lecz pukawki".
A o nastpstwie pokole i tradycjach spoeczestwa sowieckiego poeta pisze: To
prawda, kolorowe fajerwerki to potomkowie ognistych salutw,
ale dalecy... Ryby take byy naszymi praszczurami!"
W Wydziale Propagandy KC KPZR odbya si 12 wrzenia 1973 roku rozmowa z
zastpc redaktora naczelnego miesicznika Oktiabr"' tow. Stroko-wem, podczas
ktrej podkrelono, i publikacja tego wiersza bya bdem. Zwrcono rwnie
uwag redakcji na potrzeb wikszej dbaoci o poziom ideowy publikowanych
materiaw.
Iig
Notatka Wydziau Propagandy dla sekretarza KC Susowa z 14 wrzenia
1973 r. Zcsp. 5, opis 66, sprawa 136, arkusz 152.
280

Z powrotem w przyjzoM
Tak ze sob walczyli - jeden przeciw drugiemu, i obrywali take jeden od drugiego,
w niekoczcej si rywalizacji o miejsce przy partyjnym obie. Pytam: czym si
midzy sob rni? Dlaczego mamy odrnia prawicowych" od lewicowych",
postpowych" od reakcyjnych" (a teraz take demokratw" od patriotw",
ktrzy si obecnie uksztatowali), skoro rnili si midzy sob mniej wicej tak, jak
salut od fajerwerku? Oni sami rozumieli to doskonale i we wasnym gronie tego nie
ukrywali. Nie przypadkiem cytowano w Moskwie fraszk, rzekomo dedykowan
Jewtuszence przez Domatowskiego:
Ty Eugeniusz, ja Eugeniusz; Ty nie geniusz, jam nie geniusz; Ty jest gwno i ja
gwno. Podzielimy si po rwno.
<prze. Ewa Rojewska-Olejarczuk)
To nie bya adna walka. O p l u w a l i si wzajemnie, to ulubione zajcie sowieckiej
inteligencji. Ten, ktry wyprzedzi innych, ktry zdy oplu wszystkich, by
zwycizc. W ich przekonaniu na tym polegao samodoskonalenie. W
rzeczywistoci i jedni, i drudzy stanowili czci tego samego mechanizmu: jedna
pracowaa na eksport", druga na potrzeby wewntrzne. Oto polecenie KC,0:
Kierownictwo Komunistycznej Partii Francji zwrcio si z prob, by niektrzy
znani we Francji przedstawiciele sowieckiej inteligencji nadesali wyrazy
solidarnoci i sympatii dla francuskich komunistw. Okazj do tej akcji jest wiec
demokratycznej inteligencji francuskiej, ktry odbdzie si w Paryu 30 stycznia
1981 roku i bdzie manifestacj poparcia dla Sekretarza Generalnego FPK G.
Marchais...
I najbardziej postpowi liberalni intelektualici wal jak w dym, eby zoy
autograf pod listem napisanym przez aparatczyka-panalfabet. S wrd nich i
Trifonow, i Katajew, i Jutkiewicz, i nawet Tarkowski. A jak? Trzeba spaca dug,
trzeba paci za przywilej bycia eksportowym".
Wyraamy gbok solidarno z wasz walk o rozkwit kultury narodo
160
Uchwaa Sekretariatu KC St-24/49gs z 16 stycznia 1981 r., notatka
Wydziau Midzynarodowego KC Nr 18-S-93 z 15 stycznia 1981 r. i zacznik I
W sprawie wiecu francuskiej inteligencji demokratycznej", 2 strony.
281

Cierpitnicza inteligencja
wej, o rozwj internacjonalistycznych kontaktw twrczych midzy ludmi kultury
wszystkich krajw, o pokj, demokracj i socjalizm. W naszych czasach idee
wolnoci, rwnoci i braterstwa s nierozerwalnie zwizane z ideami socjalizmu,
ktry otwiera ludziom pracy dostp do wszystkich dziedzin kultury i wszystkich
osigni ludzkiego geniuszu."
Podpisuj i nawet si nie skrzywi, e jzyk drtwy, e my - pisarze"
napisalibymy lepiej. Wiedz, e za to odpuszczone zostan niektre stylistyczne
dowolnoci w ich wasnych utworach. Cenzura puci jakie niedomwienie lub
aluzyjk. Sowiecka sztuka", sowiecka literatura", przez nich przecie stworzone,
nadal utrzymuj si na poziomie zabawy z cenzur, na poziomie paluzji,
zrozumiaych jedynie dla wtajemniczonych, ktrzy powinni z bijcym sercem
zachwyca si odwag autorw. S to rozdte autorytety", ich utwory nie przeyy,
po prostu nie mogy przey reymu. A tym, ktrzy go bez wtpienia przeyli, nigdy
nawet na myl nie przyszo, by powici sumienie dla ratowania talentu". Nie
mogli o czym takim myle Buhakow i Platonw, Achmatowa i Mandelsztam,
Soenicyn i Brodski.
Byli wygnacami, autsajderami i aden z nich - z wyjtkiem dwch ostatnich - nie
ujrza za ycia swoich gwnych dzie wydanych w ojczynie. Ale te nie siedzieli w
prezydiach, nie ratowali ludzkoci od wojny, nie piewali chrem. Pamitam, jak
ojciec zabiera mnie do umierajcego Patonowa (poznali si na froncie), do jego
strwki.
- Co robisz? - gniewaa si matka. - Cigasz dziecko do czowieka z otwart
grulic.
- Nie szkodzi - ucina ostro ojciec. - Bdzie z tego dumny, jak doronie.
Rzeczywicie jestem dumny. Widziaem czowieka, ktry wola by
strem w Instytucie Literackim, ale nie kama nawet w najgorszych stalinowskich
czasach. Pniej przeczytaem jego ksiki, wszystkie, jakie udao mi si zdoby. A
tego, co pisali ludzie, dla ktrych zamiata cieki, nie jestem wcale ciekaw.
Zdumiewajce: niczego ich nie nauczy widok Patonowa z miot i opat, chocia
niewtpliwie by najwaniejsz pogldow pomoc naukow w caym ich
programie nauczania.
Kiedy sysz jki inteligencji o mczarniach, jakie przeywaa, zmuszona do
kamania, nie mog si nadziwi: czy trzeba byo za wszelk cen zosta pisarzem,
profesorem, akademikiem? Talent, jak widzimy, nie ma nic do rzeczy, mona majc talent by strem. Tak alternatyw mia kady. Ale nikt nie chcia i do
strwki, wola cierpie w komforcie. Kady szuka szlachetnego
usprawiedliwienia dla swego konformizmu.
Pamitam, jak po wyjciu z wariatkowa" w 1965 roku nagle zauway
282

Z powrotem w przyszo
em, e zniknli gdzie wszyscy moi odwilowi" przyjaciele, po prostu
wyparowali. A ci, ktrych przypadkiem spotykaem na ulicy, zawsze mieli jakie
pilne sprawy i pdzili dokd z teczuszkami i aktwkami, albo z dziecinnym
wzeczkiem. Wybacz, stary - bekotali spuszczajc wzrok - musz najpierw zrobi
dyplom, obroni prac." Albo: Musz najpierw dzieci odchowa." I biegli dalej, nie
rozgldajc si na boki. Wygldao na to, e cae pokolenie moich rwienikw
odgrodzio si od ycia teczuszkami, wzeczkami dziecinnymi, stopniami
naukowymi, ksikami. Kogo chcieli oszuka? Czy w naszych czasach, w
odrnieniu od lat dwudziestych i trzydziestych, ktokolwiek nie rozumia, e kady
talent i kade osignicie reym wykorzysta na szkod ludzi? Czy nie byo jasne,
e nie rozwiza tych problemw i obarczy nimi wasne dzieci to zbrodnia? One
take -podobnie jak ich rodzice - zostan z czasem oprawcami lub ofiarami, bo ten
potworny tamocig nic innego produkowa nie potrafi.
Tak te si stao. Mniej wicej dwadziecia lat pniej dzieci, poczte dla
usprawiedliwienia haniebnej biernoci rodzicw, popdzono do Afganistanu, by
zadaway mier i same giny. Otpiay kraj milcza, ludzie jak zwykle spieszyli si
do biur, do swoich ksiek i prac naukowych, nawet tak wielka ofiara nie moga
zburzy powszedniego wiata, powszednich cierpie i autorytetw tatukw i
mamu owych afgaczykw". Jakie s skutki samouwielbienia - kady widzi: jest
od groma i ksiek, i prac habilitacyjnych, tych wszystkich wytworw inteligenckiej
samorealizacji, ktrymi usprawiedliwiano wasn bierno, a kraj ginie. A oni nie
okazuj najmniejszej skruchy. Gdzie tam! Winni s wszyscy poza nimi.
Przyznam si, e nie ywi wspczucia dla tych ludzi. Przeciwnie, kiedy teraz
sysz ich biadolenie, ich nieustanne skargi na uciliwoci postkomunistycznego
ycia, budzi si we mnie co na ksztat zoliwej satysfakcji: Dobrze wam tak myl. - C to, nie ma co do garnka woy? Prosz bardzo, oto wasz dyplom
oprawny w skr, oto gruba praca habilitacyjna -jedzcie. Od czterech miesicy nie
wypacaj poborw? A co robilicie przez cae ycie? Pisalicie ksiki?
Sprzedawajcie je na ulicy przechodniom. Podle si wam yje? Ale dawniej byo
dobrze? Wic wszystko gra, wreszcie zwyciya sprawiedliwo."
Nie mog si pozby myli, e inteligencja zasuya sobie na dzisiejsz ndzn
sytuacj. Nie garstka komunistw-fanatykw, nawet nie KGB ani nie kapusie,
ktrych w naszych czasach mona byo ignorowa, lecz wanie inteligencja
stanowia podpor reymu, dziki niej przetrwa trzydzieci lat duej. Jej
rozkochany w sobie konformizm, jej pobaliwo dla samej siebie, jej ulego.
Mona jeszcze zrozumie pokolenie naszych rodzicw,
283

Nowy Cziczikow i jego martwe dtwze

ktre przeyo stalinowskie redniowiecze, kiedy na usprawiedliwienie powtarza
swoj triad": n i e w i e d z i e l i - w i e r z y l i - b a l i si".
Ale dzisiaj takie usprawiedliwienie budzi tylko ironi:
W i e r z y l i c i e ? W co? Czy w to, e reym jest niezachwiany, e przetrwa do
koca waszego ycia?
Balicie si? Czego? Utraty swych przywilejw, swego dobrobytu?
Nie wiedzielicie? Czego? Czy tego, e nie da si unikn pacenia dugw?
12. Nowy Cziczikow i jego martwe dudze "
Nie sposb opisa, w jaki entuzjazm wpada inteligencja, kiedy pojawi si
Gorbaczow ze swoj gasnosti". I c w tym dziwnego? Przecie to dla nich
zostaa wymylona i do nich adresowana. A take do ich odpowiednikw na
Zachodzie, do wszystkich tych, ktrych rozgrzeszaa z grzechu kolaboracji.
No i prosz! - triumfowali ci pierwsi. - Nam - pisarzom cay ten haas, te ruchy"
nie byy wcale potrzebne!"
No i prosz - wtrowali drudzy - potrzebna bya wsppraca, a nie adna
konfrontacja."
Chyba nie ma w historii ludzkoci drugiego okresu, w ktrym by kolaboranci i
konformici chodzili w takiej glorii bohaterstwa. Kraj by cay w skowronkach" z
zachwytu dla wasnej odwagi. Gazety, od dziesitkw lat drukujce same kamstwa
i z tego powodu rozpowszechniane niemal pod przymusem, teraz rozchodziy si
byskawicznie z samego rana. Podobnie telewizja, ktrej programw nikt nie
oglda z wyjtkiem meczw hokeja i piki nonej, teraz codziennie cigaa
ogromn widowni a do pnych godzin nocnych, a rano ludzie biegli do pracy z
czerwonymi oczami. Czy na tych stronicach, na tym ekranie byo co, o czym nie
wiedziano wczeniej, od czasw Chruszczowa, z zachodnich audycji lub z
samizdatu? Wreszcie z opowiada wasnych rodzicw, przyjaci, ssiadw, bab i
dziadkw? Oczywicie wiedziano. Ale - co za odwaga! Jakie to ciekawe!
C to byy za dziwne czasy - czasy kamstwa do trzeciej potgi, kamstwa tak
dalece zwyrodniaego, e najwitsza prawda stawaa si oszustwem. 1 ci, ktrzy
pisali lub pokazywali to wszystko, take kamali udajc odwanych odkrywcw,
kamali czytelnicy i widzowie, udajc, e
284

Z powrotem w przyszo
dopiero teraz si o wszystkim dowiedzieli. Fascynowaa ich nie nowo informacji,
lecz wiadomo, i t e r a z j u w o l n o . Bez krzty ironii, w atmosferze oglnego
zachwytu, zaczto nagle mwi o biaych plamach w historii", o minionych
zbrodniach reymu. Czy kto naprawd jeszcze nie wiedzia o represjach, o
eksterminacji chopw podczas kolektywizacji i o Wielkim Terrorze lat
trzydziestych, o pakcie Stalina z Hitlerem przed wojn lub o wysiedlaniu caych
narodw po wojnie? Nie byo przecie rodziny, w ktrej by kto nie ucierpia, lub
przynajmniej nie uczestniczy w tych wydarzeniach. Ale wtedy to byo
n i e d o z w o l o n e , a teraz d o z w o l o n e . I jeden z drugim wpatrywali si w ekran z
wypiekami na twarzy - co bdzie dozwolone jutro?
Tymczasem ich wasne ycie, dziesiciolecia rozdzielajce Chruszczowa i
Gorbaczowa, nadal stanowio jedn wielk bia plam", a ta dziewicza biel nikogo
specjalnie nie niepokoia. Oczywicie pisano o niej i mwiono nawet zbyt wicie: i o
stagnacji" gospodarczej, i o katastrofie ekologicznej, nawet o Wgrzech i
Czechosowacji, a z czasem take o Afganistanie. Ale wygldao to tak, jakby
chodzio o Marsjan. Oni sami jak gdyby nie mieli nic wsplnego z tym, co si dziao.
Oni cierpieli - jak Pozner, byli ofiarami - jak Jewtuszenko, walczyli - jak Andropow.
Oni nie wiedzieli - bali si - wierzyli".
Ciekawe, e posugujc si nasz terminologi, naszymi okreleniami, takimi jak
stagnacja" i pastwo prawa", a niekiedy nawet cytujc cae fragmenty z prac
zamieszczonych w samizdacie, nikt z nich nawet si nie zajkn na temat rda
tych terminw, nie wspomnia o tym, gdzie po raz pierwszy pojawio si to dziwne
sowo - gasnost"'. Jakby nigdy nie byo naszych procesw, naszych ksiek, jakby
nigdy nas nie wymieniano i nie wydalano za granic. Wymazano z ycia kraju dwa
dziesiciolecia i ycie zaczo si od nowa, od punktu zerowego. Nie dlatego, e to
cigle jeszcze byo niedozwolone, lecz dlatego, e nikt nie chcia o tym mwi,
spodziewajc si pytania: A co pan wwczas robi?"
Co wicej, wiadomie czy niewiadomie, cae to pieriestrojkowe towarzystwo
szczerze nas nienawidzio, podobnie zreszt jak wywodzcy si z niego dzisiejsi
demokraci". Nie mog nam darowa, e pozostalimy czyci", nie tuczylimy si
razem z nimi przy partyjnym obie, nie szlimy na kompromisy z sumieniem, co
byo treci ich ycia. Samo nasze istnienie przekrela ich legend: jestemy - a wic
by wybr, mona byo y inaczej.
Oto zabawny epizod: wiosn 1987 roku, w szczytowym momencie
gor-baczowowskiej gasnosti", my - dziesiciu zamieszkaych na Zachodzie
pisarzy, artystw, dysydentw - rozwcieczeni caym tym piramidalnym
kamstwem, a szczeglnie eufori Zachodu, napisalimy wsplny list do
285

Nowy Cziczikow i jego martwe audze

prasy, eby jako otrzewi opini publiczn. List ten, znany pniej jako list
dziesiciu", ukaza si w gazetach wikszoci krajw zachodnich -w Figaro",
londyskim Timesie", w New York Timesie" i w wielu innych"1', oraz cakiem dla
nas nieoczekiwanie w Moskowskich Nowostiach", najbardziej postpowej"
sowieckiej gazecie czasu pieriestrojki. Napisalimy, zreszt w bardzo spokojnym
tonie, e za wczenie jeszcze zachwyca si reformami" Gorbaczowa, e na razie to
tylko obietnice, w dodatku mgliste. Zwaszcza e jak dotd nadal panuje w kraju
ludoercza ideologia marksi-zmu-leninizmu. List by adresowany do Zachodu, a nie
do nich, ale jake nam naubliali ci liberaowie"! Nawet Prawda" w dawnych
czasach nie zamieszczaa tylu epitetw: i zdrajcy", i skrajni nacjonalici, i, rzecz
jasna, agenci CIA. Sami przedrukowali list, eby udowodni, i gasnost' jest
faktem, i... wystraszyli si, i z tego strachu zaczli nam zorzeczy, signli nawet
bez enady po dawne kagiebowskie sownictwo. A mnie wypomnieli znowu
szturmowe pitki".
No bo przecie mielimy odwag zahaczy ich gasnost'"! My -odszczepiecy i
zdrajcy, ktrzy w poszukiwaniu sodkiego ycia opucili (!) Ojczyzn, podczas gdy
oni pozostali, by walczy i cierpie. My - wrogowie Ojczyzny, a oni - bojownicy o
jej doskonalenie. Nieprawdopodobne: oni nam teraz tumaczyli, czym s prawa
czowieka!
Im wicej jednak pomstowali - a merytorycznie nie mieli nic do powiedzenia - tym
dalej po kraju rozchodzi si nasz list, przepisywany tysicami rk,
przefotografowany z gabloty Moskowskich Nowosti" przy budynku redakcji. By
to pewnie pierwszy przypadek, kiedy materia z oficjalnej publikacji trafi do
samizdatu. Partia musiaa si na serio broni. I wtedy nie tylko Moskowskije
Nowosti"161, przeznaczone gwnie dla cudzoziemcw i wskiego krgu zaufanych
ludzi pieriestrojki, lecz take inne postpowe" wydawnictwa, czyli te, ktre za
zgod politbiura wyprzedzay odrobin postp, demonstrujc swoj odwag,
musiay si do polemiki wczy i inspirowa na swoich tamach listy od ludzi
pracy" i rne okrge stoy". Ogoniok", Nowoje Wriemia", nawet sama
Prawda" dziaay wedug naj
161
New York Times", March 22, 1987, Is Glasnosta Game of Mirrors'.', a
collective letter by 10 dissidents, also published by ..Herald Tribune" on
March 24 (The Time Has Now Come to Reject the System Itself), by The Times"
on March 17 (Still waiting forreal reform), Le Figaro" on March 8 (Que
Gorbatschev nous donnedespreuves), Well am Sonntag" on March l5,Moscow
News" n. 13, on March 29, 1987, etc; signed by Vassili Aksyonov. Vladimir
Bukovsky, Vladimir Maximov, Hmesl Neizvestny, Eduard Kuznetsov, Yuri
Orlov. Alexander and Olga Zinoviev, Yuri Lyubimov, Leonid Ploushch.
162
Moskowskije Nowosti", nr 13, 14, 15 (29 marca, 5, 12 kwietnia 1987 r.).

287

7, powrotem w przy^zloJ
lepszych tradycji jakowlewowskiej propagandy z czasw naszych procesw.163
Awantura cigna si caymi miesicami, ale im bardziej podskakiwali, w tym
gorsze popadali tarapaty, niczym muchy na lepie. Czy nie bya to zapowied
kopotw, do ktrych moga doprowadzi zabawa w gasnost"'?
Dokadnie w tym czasie, kiedy pieriestjkowicze" pitnowali nas na amach swojej
liberalnej" prasy, cakiem prywatnie, przez wsplnych znajomych przekazywano
nam cakiem inne wyrzuty:
- Wpucilicie nas w maliny, chopaki, podsunlicie swj list, a my za jego
wydrukowanie dostalimy po bie. Podobno chc zlikwidowa Mosko-wskije
Nowosti". Comy wam zego zrobili? Nikomu nie szkodzimy, a oszukujemy tylko
Zachd. Podobnie jak wy doskonale rozumiemy, co si dzieje.
No i co mona powiedzie ludziom, ktrzy oszukiwanie Zachodu", podobnie jak
donosy na cudzoziemcw uwaaj za rzecz normaln? A win obarczaj nas:
wpucili w maliny", podsunli". Co podobnego powiedziaa mi przed laty moja
koleanka szkolna:
- Nie zdajesz sobie sprawy, jaki brzydki kawa nam zrobie!
- Co mianowicie?
- Nie domylasz si? Przez ciebie zaczlimy si interesowa samizda-tem,
niektrzy wpadli, ledwo udao im si studia skoczy, obroni dyplom...
- Wybacz... - powiedziaem tylko. Co mogem doda? Co prawda, to prawda, gdyby
nie mj przykad, ich ycie byoby szczliwsze.
Jak wic wida, Gorbaczow i Jakowlew, zaczynajc swoj sprytn zabaw w
gasnost', wiedzieli doskonale, e mog liczy na ojczyst sowieck inteligencj.
Powodem do niepokoju mogy by jedynie nasze wpywy, dlatego tak si starali nas
odizolowa, odci. Jak wynika z dokumentw, zaczli o to zabiega na dugo przed
listem dziesiciu" i w ogle przed gasnosti.
Materiay napywajce do Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR
wiadcz, i w swej dugofalowej dziaalnoci wywrotowej, ktra ma na celu
dyskredytowanie linii partii, zmierzajcej do przyspieszenia spoeczno-ekonomicznego rozwoju kraju i dalszego doskonalenia procesu spoecznego, przeciwnik
szczegln uwag otacza przedstawicieli inteligencji twrczej, przede wszystkim
dziaaczy literatury i sztuki - meldowa szef KGB Czebrikow w czerwcu 1986
roku.164 - Biorc pod uwag oglne oywienie polityczne i gospodarcze
163
Ogoniok", nr 13, marzec 1987 r.; Nowoje Wriemia", nr 14, 3 kwietnia
1987 r.; Prawda", 25 marca 1987 r.; Sowietskaja Kultura", 11 kwietnia 1987
r.; Leninskaja Smiena", kwiecie 1987 r, 1M Notatka Czebrikowa dla KC Nr
1135-Cz z 14 czerwca 1986 r.
288

Nowy Cztczikow i jego martwe diutze

w naszym kraju, zachodnie suby specjalne i orodki dywersji ideologicznej
unowoczeniaj formy i metody dziaalnoci wywrotowej, skierowane na ideow
deformacj spoeczestwa socjalistycznego" oraz budzenie nastrojw rewizjonistycznych i opozycyjnych; usiuj te skoni literatw sowieckich do odejcia
od zasad realizmu socjalistycznego i partyjnoci literatury. Przeciwnik usiuje
urzeczywistni swoje wrogie zamiary poprzez zaszczepianie w wiadomoci
inteligencji twrczej nihilistycznego stosunku do caej praktyki budownictwa
socjalistycznego w ZSRR. Na aren walki ideologicznej wychodz tacy
reanimowani" renegaci, jak Soenicyn, Kopielow, Maksimw, Aksjonow,
Wa-dimow i inni im podobni, ktrzy znw nasilili wrog dziaalno. Wielu z nich
bezporednio uczestniczy w prowadzonych na szerok skal antysowieckich
prowokacjach i akcjach propagandowych. Na zlecenie sub specjalnych poszukuj
oni ludzi o podobnych pogldach i usiuj nawiza nielegalne kontakty z osobami o
negatywnym nastawieniu wrd inteligencji twrczej naszego kraju.
Uwzgldniajc przyjty przez parti kurs na dalsz demokratyzacj spoeczestwa
sowieckiego, przeciwnik usiuje przede wszystkim zaj si masow indoktrynacj
tych literatw, ktrzy ju wczeniej wykazywali chwiejno ideow, nie zawsze
zdawali sprawdzian z dojrzaoci obywatelskiej i przekona klasowych, w sposb
zawoalowany lub cakiem jawnie podawali w wtpliwo suszno kolektywizacji,
rozkuaczania, walki z trockizmem, polityki partii w kwestii narodowej, narzekali na
niesprawiedliwo spoeczn i brak swobd twrczych, dali zniesienia cenzury"
i uwolnienia literatury i sztuki spod kontroli organw partyjnych.
Na podkrelenie zasuguje fakt, i wanie te zagadnienia poruszy Soenicyn w
1967 roku w prowokacyjnym licie do IV Zjazdu Pisarzy Sowieckich, ktry to list
poparo 80 czonkw Zwizku Pisarzy ZSRR. Byli wrd nich: Rybakw, Swietow,
Soouchin, Okudawa, Iskander, Moajew, Roszczyn, Kornilow.
S materiay wiadczce o tym, e w caym pniejszym okresie wymienieni pisarze
znajdowali si w zasigu zainteresowa sub specjalnych i orodkw ideologicznej
dywersji przeciwnika. Obecnie wzmaga si nacisk ideologiczny na nich zarwno ze
strony placwek krajw kapitalistycznych w Moskwie, jak te podczas ich
wyjazdw za granic w ramach midzynarodowej wymiany kulturalnej...
Przeciwnik usiuje przedstawi obecn sytuacj nastpujco: w literaturze
rosyjskiej, podobnie jak w rosyjskiej wiadomoci spoecznej rozpocza si epoka
znacznie mniejszego uzalenienia od ideologicznej polityki partii... Trwa
kardynalne przewartociowywanie sytuacji duchowej i historycznej." W zwizku z
tym suby specjalne wysuwaj tez o tak zwanej jednoci wiatowej kultury
rosyjskiej i usiuj narzuci j spoecznoci literackiej w ZSRR, propagujc
289

Z powrotem w przyjzJ
swoj ide zjednoczenia na gruncie wsplnych duchowych wartoci i celw"
procesu twrczego inteligencji artystycznej w naszym kraju i byych jej czonkw,
uprawiajcych obecnie na Zachodzie aktywn dziaalno antysowieck,
zaliczanych do grona geniuszy literatury rosyjskiej na wygnaniu".
Wedug posiadanych danych poszczeglni literaci rosyjscy w wystpieniach
publicznych i w prywatnych rozmowach postuluj zrewidowanie oceny postaci i
twrczoci szeregu odszczepiecw i traktowanie ich utworw jako nieodcznej
czci jednolitej rosyjskiej kultury". Midzy innymi M. Roszczyn i Prista-wkin
uwaaj, i powinien wrci do ZSRR Soenicyn i e naley w najbliszym czasie
opublikowa w naszym kraju jego utwory". W kwietniu biecego roku W.
Leonowicz na zebraniu stowarzyszenia poetw moskiewskich publicznie
nawoywa do zrewidowania stosunku do zamieszkaych za granic zdrajcw
Wojnowicza i Brodskiego. W marcu 1986 roku na wieczorze w muzeum Majakowskiego wymieniony wysoko oceni twrczo znanego wroga ZSRR Galicza,
ubolewajc, i w naszym kraju nic drukuj jego odwanych utworw". Okudawa,
przemawiajc na seminarium uczonych-slawistw w miejscowoci Narva lycsuu w
Estoskiej SRR, nazwa Galicza pierwszym bardem Rosji".
W ostatnim okresie do instancji rnych szczebli wpywaj owiadczenia i listy w
obronie osb skazanych za dziaalno sprzeczn z prawem, ktre Zachd
wykorzystywa do aktywnych wystpie przeciwko ZSRR, a obecnie ich paszkwile
ogosi nieodczn czci rosyjskiej literatury". (...) Komitet Bezpieczestwa
Pastwowego ZSRR podj kroki, majce na celu przeciwdziaanie wywrotowym
knowaniom przeciwnika w rodowisku inteligencji twrczej.
Widocznie raport ten zaniepokoi KC. Oto wasnorczna rezolucja Gorbaczowa:
1. Przesa do czonkw Politbiura KC KPZR, do kandydatw na czonkw
Politbiura KC KPZR i do sekretarzy KC KPZR.
2. Tow. tow. - J.K. Ligaczow i A.N. Jakowlew - prosz porozumie si ze mn. M.
Gorbaczow. 16 czerwca 1986 r.
A dziesitki tysicy sowpisw" czyli pisarzy sowieckich - lewicowych",
prawicowych", postpowych" i reakcyjnych" - ze swoimi wiecznymi swarami i
swoj pokazow opozycyjnoci" cakiem ich zadowalay. W dodatku w
dowolnych ukadach, wedug yczenia partii165:
Protok posiedzenia Biura Politycznego z 26 czerwca 1986 r.. zapis roboczy.
290

Nouy Cziczikow i jego martwe du&ze

Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR 26 czerwca 1986 r.
cile tajne Jedyny egzemplarz Zapis roboczy
Przewodniczy tow. M.S. Gorbaczow
Obecni: tow. tow. W.I. Worotnikow, A.A. Gromyko, L.N. Zajkow, J.K. Liga-czow,
N.l. Rykow, M.S. Soomiencew, E.A. Szewardnadze, RN. Diemiczew, W.I.
Dogich, S.L. Sokow, N.W. Tayzin, A.P. Biriukowa, A.F. Dobrynin, M.W.
Zimianin, W.A. Miedwiediew, W.P. Nikonow, G.P. Razumowski, A.N. Ja-kowlew,
I.W. Kapitonow
GORBACZOW; Posuchajmy informacji tow. Jakowlewa o przebiegu obrad zjazdu
pisarzy ZSRR.
JAKOWLEW: Na og zjazd pisarzy przebiega w nurcie uchwa partyjnych, chocia
w ostrym tonie. W sekcjach zdarzaj si cite ataki personalne. Niekiedy dochodzi
do skrajnoci. Poeta Kuniajew pobi si z pewnym pisarzem. W dyskusji wysunito
wniosek o zmianie kadencji czonkw Zarzdu Zwizku Pisarzy i ograniczeniu
czonkostwa w zarzdzie do dwch kadencji. O czonkach obecnego zarzdu mwi
si, e s dziemi epoki" i powinni odej wraz ze swoj epok. Sala przyjmuje
takie wypowiedzi gorcymi oklaskami.
Kierownictwu Zwizku zarzucono niedemokratyczne metody pracy, kote-ryjno,
biurokratyzm. Podkrelano brak jawnoci w pracy zarzdu i kierownictwa. Duo
mwiono o koniecznoci skoczenia ze witymi krowami" - pisarzami, ktrych
nie wolno krytykowa. Poruszono spraw nepotyzmu. Krytykowano aktualne
prawo autorskie. Wozniesieski zaproponowa, by zwrci si do KC KPZR o
ustosunkowanie si do podjtej w swoim czasie uchway w sprawie miesicznikw
Zwiezda" i Leningrad". Wniosek przyjto oklaskami... ...Teraz o
przypuszczalnym skadzie nowego kierownictwa Zwizku Pisarzy. Markw
przebywa w szpitalu. By moe naley bra pod uwag nastpujcy wariant:
Markw - przewodniczcy zarzdu, Bondariew -pierwszy sekretarz. Jednoczenie
mona by skompletowa roboczy zarzd w skadzie: tow. tow. Bykw, Zaygin,
Rasputin, Ajtmatow i kilku innych pisarzy. Nie naley rezygnowa z tow. tow.
Jewtuszenki, Wozniesieskiego i Rodiestwieskiego. Trzeba bra pod uwag
nastrj panujcy na zjedzie: w tych warunkach poprzedni skad kierownictwa moe
nie przej w gosowaniu.
GORBACZOW: Myl, e nie powinnimy poprzestawa na jednym czowieku, nie
trzeba walczy o ograniczenie liczby wysuwanych kandydatur do zarzdu.
291

Z powrotem w przyzioJ
JAKOWLEW: Jeeli w wykazie kandydatw na czonkw zarzdu umieszcz
dodatkowo z dziesi osb, to stare kierownictwo moe nie przej w gosowaniu.
W takim przypadku warto mie wariant dodatkowy: przewodniczcy zarzdu - tow.
Zaygin, a pierwszy sekretarz - tow. Karpow. Ale wtedy naleaoby powoa zarzd
roboczy.
GROMYKO: A jaki wariant wol sami pisarze?
JAKOWLEW: Odnonie do pierwszego wariantu - wyboru tow. Markowa na
przewodniczcego, naley bra pod uwag, i tow. Markw od duszego czasu jest
w kierownictwie Zwizku Pisarzy, a to moe si nie podoba.
GORBACZOW: Oczywicie wybr tow. Markowa byby najlepszym wariantem. A
jak oceniana jest kandydatura Bondariewa?
GROMYKO: To wybitny pisarz.
SOLOMIENCEW: Przestrzega susznej linii.
WOROTNIKOW: Warto wczy do skadu tow. Bykowa i paru innych.
MIEDWIEDIEW: A czy tow. Bondariew przejdzie w gosowaniu? JAKOWLEW:
Chyba tak.
GORBACZOW: Jeeli tow. Markw nie przejdzie, to mona si zgodzi na Zaygina.
Ale to starszy czowiek, nie te siy. Pewnie trzeba raczej myle o tow. Bondariewie.
ZIMIANIN: A co bdzie z sekretariatem Zarzdu Zwizku Pisarzy?
GORBACZOW: Niech zostanie.
JAKOWLEW: Jeeli zdecydujemy, by Bondariew zosta pierwszym sekretarzem,
trzeba byoby pomwi o tym z tow. Markowem.
GORBACZOW: Z tow. Markowem trzeba porozmawia o wszystkim. Trzeba odda,
co mu si naley. Nawet jeeli go nie wybior, musimy potraktowa go przyzwoicie.
JAKOWLEW: Czy mamy rozmawia z Bondariewem?
LIGACZOW: PO wyborze zarzdu Zwizku Pisarzy.
GORBACZOW: Susznie. Przecie wybiera bd spord tych, ktrzy wejd do
zarzdu. Co o tym sdzicie, Filipie Denisowiczu?
BOBKW (zastpca przewodniczcego KGB ZSRR): Jeeli wiadomo o wytypowaniu Bondariewa zostanie nagoniona, to mog go utrci. Wic trzeba to na
razie zachowa w tajemnicy. Myl, e tow. Bondariew to dobra kandydatura.
SOLOMIENCEW: Moe nie naley ukrywa, e nastpi zmiana kierownictwa,
ale nie mwi, kto zosta wytypowany? GORBACZOW: Oczywicie nie naley
wystawia tow. Bondariewa na ciosy.
292

Nowy Cziczikow i jego martwe diuze

LIGACZOW: Oglnie mwic, sytuacja dojrzaa do zmiany Zarzdu Zwizku
Pisarzy.
GROMYKO: Nie powinnimy si tak przejmowa zmian kierownictwa Zwizku
Pisarzy. Najwaniejsze, by nowe kierownictwo cieszyo si autorytetem twrczym.
Przecie kiedy nie byo Zwizku Pisarzy, a autorytety literackie istniay mimo to.
GORBACZOW; Oczywicie trzeba uwzgldnia oglne nastroje sprzyjajce odnowieniu kierownictwa Zwizku. Jegor Kumicz ma racj, sytuacja w Zwizku
Pisarzy dojrzaa do zmiany kierownictwa. Umwmy si, e w pierwszej kolejnoci
nastawiamy si na to, i tow. Markw bdzie przewodniczcym, a tow. Bondariew sekretarzem. Trzeba w tym celu uruchomi nasze wpywy. Czy podczas zjazdu
odbdzie si posiedzenie grupy partyjnej?
JAKOWLEW: Tak.
GORBACZOW: Od tego zacznijmy. A tow. Jakowlew niech si wybierze na zjazd.
Ostatecznie tow. Markw zosta przewodniczcym, a sekretarzem - wariant
rezerwowy" - tow. Karpow, genera major w stanie spoczynku i patriota, cieszcy
si na Zachodzie opini wielkiego liberaa. A ile byo zachwytw na Wschodzie i
na Zachodzie z powodu rewolucyjnych zmian! Tak si zacza nowa era - ich
gasnost'.
Niewtpliwie by to szataski pomys, ta caa gasnost"' i pieriestrojka": nie tylko
inteligencja sowiecka, zawsze skora do usug, daa si na to nabra, lecz take cay
wiat. Jake mogo by inaczej, kiedy po ponurych kremlo-wskich starcach, po
cigych konduktach pogrzebowych, a przede wszystkim po nawrocie na pocztku
lat osiemdziesitych zimnej wojny z wycigiem zbroje, ,juchami pokojowymi" i
kryzysami nasta mody i energiczny" gensek i zapowiedzia reformy. Kt by nie
chcia uwierzy, e najgorsze przemino? Mona byo bez koca tumaczy
ludziom, e wadza sowiecka nie jest monarchi, a gensek nie jest carem; nie byo w
owych czasach nikogo, kto nie yczyby sukcesu nowemu carowi-reformatorowi.
Wrd setek tysicy politykw, dziennikarzy, uczonych zaledwie niewielka garstka
zachowaa do zdrowego rozsdku, by nie ulec euforii, a jeszcze mniejsza
garsteczka odwaya si gono formuowa swoje wtpliwoci.
Ale czy kto chcia ich sucha?
A przecie wystarczyo przyjrze si Gorbaczowowi, usysze w oryginale jego
bezsensowne przemwienia, chropawe, niegramatyczne komunay partyjnego
urzdniczyny - przekad wychodzi im na dobre - eby si wyzby wszelkich
zudze. Wystarczya nawet pobiena znajomo systemu
293

'/, powrotem w przy.tzoJ

sowieckiego, eby ich nie mie od samego pocztku: libera-reformator nie mg si
przecie wspi na najwyszy szczebel w partyjnej hierarchii. Cudw nie ma.
Ale wszyscy tak marzyli o cudzie!
Sceptyka traktowano jak wroga, morderc przyszej ludzkoci.
- Milcz! Nie zapeszaj...
Zda si, nagle wszyscy zostali uczestnikami wielkiego, wiatowego spisku i musz
zachowa cisz, bo goniejsze sowo moe ich zdradzi, zbudzi drzemicego
wroga.
- Tss... Ciszej. Niech pi...
Dokadnie tak ocenia sowiecka prasa, a wraz z ni take sowiecka inteligencja, nasz
list dziesiciu": to by wedug Prawdy"""' donos na wasny nard", a
Moskowskije Nowosti" pisay o prbie zamachu na pieriestrojk". I czowiek
chcc nie chcc zaczyna myle: czyme jest wobec tego pieriestrojka, skoro jedno
nieopatrzne sowo moe j zabi? Zlitujcie si, donos - na kogo? Gdzie si zaczai
ten niewidzialny wrg? Na Zachodzie? Na Wschodzie? Kogo powinnimy
oszukiwa w imi mioci ojczyzny? Chyba nie politbiuro, ktre t polityk
wymylio.
Na tym jednak polegaa genialna waciwo tego wynalazku, e ludzie nie
reagowali na logiczne argumenty. Bya to jaka masowa psychoza, podobna do
histerii ruchu w obronie pokoju z pocztku lat osiemdziesitych, w dodatku
sterowana przez tych samych kremlowskich manipulatorw. Oczywicie nie przez
samego Gorbaczowa - aparatczyka z prowincji, ktry mg si zdoby najwyej na
drobne oszustwo. Znakomity reyser teatralny, Jurij Lubimow, fachowym okiem
dostrzeg zdumiewajce podobiestwo nowego genseka do klasycznego typu
drobnego rosyjskiego aferzysty:
- Przecie to wypisz, wymaluj Cziczikow - bardzo miy czowiek!
I rzeczywicie, przeczytajcie dla rozrywki Gogolowski opis jego niemiertelnego
bohatera:
W bryczce siedzia pan niezbyt przystojny, ale i niebrzydki, ani nazbyt tusty, ani
nazbyt chudy; nie mona powiedzie, eby stary, jednak niezbyt mody..."*
Czy to nie Gorbaczow? Brakuje tylko plamy na czole.
Za ten sympatyczny wygld zrobiono go gensekiem - by to doskonay wykonawca
wielkiego operacyjno-czekistowskiego posunicia", wymylonego jeszcze w
czasach Breniewa i opracowanego przez Andropowa, wietnego specjalist w tej
dziedzinie. Nie przypadkiem w tamtych czasach
* Prawda". 25 marca 1987 r., W. Korionow, Panika w stronie bywszych.
Repliko.
* Przekad Wadysawa Broniewskiego.
2M

Nowy Cziczikow i jego martwe diuze

czekici radzili niektrym, szczeglnie zaufanym dziaaczom ze rodowiska
liberalnej" inteligencji:
- Poczekajcie, nie spieszcie si. Skoczymy z dysydentami, umrze Breniew i
nadejd due zmiany...
Zreszt mwi o tym pod koniec sam Gorbaczow, kiedy straci panowanie nad
sytuacj i zaczto mu wypomina nieprzemylane reformy. Co znaczy
nieprzemylane? - oburza si. - Jak najbardziej przemylane, w dodatku jeszcze
przed rokiem 1985 - zgoszono w tej sprawie do KC sto dziesi opracowa i
projektw, przygotowanych przez rne trusty mzgw. Wszystkie pochodz z
czasw, kiedy byo jeszcze daleko do kwietniowego plenum" - powiedzia
Gorbaczow podczas spotkania z dziaaczami nauki i kultury" w styczniu 1989
roku.167
Rzeczywicie, czy sekretarz zapyziaego Komitetu Krajowego KPZR, ktry
dopiero w 1978 roku dosta si do KC, w dodatku jako opiekun rolnictwa, mg
wymyli szataski plan, znakomicie dostosowany do psychologii zachodniego
establishmentu? Przecie do roku 1984, czyli do czasu, kiedy zaczto go szykowa
na genseka, nigdy nawet nie by na Zachodzie. W tym wszystkim wida byo
wyranie lwi pazur mistrza dezinformacji z pitnastoletnim dowiadczeniem pracy
w KGB i wiar w spiskow teori dziejw. Kt inny mg wpa na pomys
zainscenizowania w Moskwie krzywki praskiej wiosny" z leninowskim nepem?
Kt by potrafi wykombinowa stworzenie pozorw pluralizmu politycznego
metodami KGB?
Zreszt ju sam termin - pieriestrojka - to take arcydzieo propagandy. No prosz,
zgadnijcie, co to jest! Na Zachodzie powstay na ten temat wielkie ksigozbiory, a
cay wiat jak papuga sylabizowa trudne rosyjskie swko per-re-stroi-ka!
A przecie to cakiem proste: przebudowa jak przenicowanie ubrania. Stary
materia, odwrcony czyst stron na zewntrz. Ten sam socjalizm z now fasad.
Przebudowywali" wic socjalistyczne agry na wioski potiomkinowskie*.
Specjalista do spraw rolnictwa nie mg wymyli takiego programu, w wioskach
potiomktnowskich nie bywa niw.
Teraz, kiedy si ten plan z hukiem zawali, dowiedzielimy si, jak powstaway
fikcyjne partie", kagiebowskie fronty narodowe" i rne ultra-nacjonalistyczne
straszaki jak Pamiat"". Niedawno A.N. Jakowlew wyzna,
167
Wystpienie M. Gorbaczowa dla przedstawicieli nauki i kultury w KC
KPZR 6 stycznia 1989 r. Cyt. za tekstem opublikowanym w Liticratumej
Gaziecie", nr 2 (5224) z 11 stycznia 1989 r.. strona 1.
* Dekoracje przedstawiajce wiejskie chaty, ktre G. Potiomkin kaza ustawi
przy drodze w czasie podry Katarzyny II na Krym w 1787 r., by przekona

caryc, e kraina pod jego rzdami rozkwita i wcale nie jest stepem (przyp.
red.).
296

Z powrotem w przyjzoJ
e nawet yrinowskiego wymylio w 1989 roku KGB za zgod politbiura.168
Prawdziwym jednak majstersztykiem bya legenda o walce w onie politbiu-ra
midzy reformatorami" i konserwatystami", dziki ktrej cay wiat przez siedem
lat ratowa Gorbaczowa". Z jakim powiceniem! W tym czasie Gorbaczow
wyudzi od Zachodu, czyli od tamtejszych podatnikw, same tylko poyczki na
kwot 45 miliardw dolarw. Nie liczc Pokojowej Nagrody Nobla dla siebie. Teraz
dopiero si obudzili - a tu nie ma ani centa! Gdzie, w jakich bankach szwajcarskich
znajduj si te pienidze - Bg raczy wiedzie.
Kade wspomnienie tamtych czasw budzi we mnie mdoci. wiat gotw by
wszystko usprawiedliwi: konflikt w Karabachu sprowokowany przez Moskw,
krwaw rze w Tbilisi wiosn 1989 roku i w Baku w 1990, nawet prowokacje
sowieckich oddziaw specjalnych w styczniu 1991 roku w krajach nadbatyckich,
chocia mona je byo obejrze w telewizji. Jak gdyby ktokolwiek, nawet pobienie
zorientowany w sowieckim systemie, nie wiedzia, e adne z tych zaj nie mogo
si wydarzy bez zgody genseka. Dreli jednak, e moe si skoczy zoty sen
pierie strj ki, e w politbiurze konserwatyci" pokn reformatorw". Ludzie
ginli tysicami, a wiat niepokoi si tylko, e to moe zaszkodzi
Gorbaczowowi".
Zdumiewajce: czowieka, ktry skupi w swoim rku wadz wiksz ni Stalin i
Mao Tse-tung razem wzici, postrzegano jako ofiar, jako przeladowanego
opozycjonist. Czy jest drugi taki przykad w historii? Temat by niewyczerpany walka o sched", walka o wadz", raz jedne nazwiska wrogw pieriestrojki", raz
inne; a wszystko to usunie rozpowszechniay po wiecie setki tysicy
dziennikarzy, obserwatorw, ekspertw". Bez wzgldu na to, czy zdawali sobie
spraw, e s kanaami dezinformacji, czy nie, ich sumienie obcia wielki grzech.
aden z nich nawet teraz, kiedy ju wszystko jest oczywiste, nie okaza skruchy.
Przeciwnie, s obecnie na samej grze, jak na przykad Strob Tallbot, ktry uczyni
Gorbaczowa czowiekiem dziesiciolecia" pisma Time" - jest dzisiaj u prezydenta
Clintona naczelnym architektem polityki wschodniej.
A gdzie to niby toczya si ta walka? Mam przed sob protok z posiedzenia
politbiura z 11 marca 1985 roku, kiedy wybrano Gorbaczowa na genseka. Wybrano
- prosz zwrci uwag - j e d n o g o n i e . Jest to dugi i nudny dokument,
skadajcy si wycznie z pochwa, wygaszanych przez kolejnych mwcw.
Ogranicz si wic do zacytowania przemwie
168
Patrz: Russkaja Mysi", nr 4012 z 13-19 stycznia 1994 r., s. 7, Wadimir
Pimonow, Bierlinskij ugrozyak szturmujet yrinowciew.
297

Nowy Cziczikow i jego martwe duazc

tych, ktrych najczciej nazywano rywalami Gorbaczowa do tego stanowiska,
wrogami jego polityki, konserwatystami" i reakcjonistami"' 6g:
GRISZYN: Podejmujemy dzisiaj decyzj w bardzo wanej sprawie. Chodzi
0 kontynuacj dziea partii, o sukcesj jej kierownictwa. Sekretarz generalny KC, to
czowiek, ktry organizuje prac Komitetu Centralnego. Z tego wzgldu na
stanowisku tym potrzebny jest kto, kto musi sprosta najwyszym wymaganiom.
Musi si odznacza wiedz, pryncypialnoci, dowiadczeniem, a prcz tego
posiada niewyczerpan cierpliwo. Kiedy wczoraj wieczorem dowiedzielimy si
o zgonie Konstantina Ustinowi-cza, w jakiej mierze rozstrzygnlimy ten problem,
postanawiajc zatwierdzi Michaia Siergiejewicza na przewodniczcego komisji,
ktra zajmie si pogrzebem. W moim przekonaniu on wanie w najwyszym
stopniu odpowiada wymaganiom stawianym Sekretarzowi Generalnemu KC. To
czowiek o wielkiej erudycji. Absolwent wydziau prawa Uniwersytetu
Moskiewskiego i wydziau ekonomicznego Instytutu Rolnego. Ma due
dowiadczenie w pracy partyjnej. Dlatego uwaam, e nie mamy
1 nie moemy mie lepszej ni M.S. Gorbaczow kandydatury na stanowisko
Sekretarza Generalnego KC KPZR. Jeeli chodzi o nas, to kady na swoim
stanowisku bdzie aktywnie go popiera.
ROMANOW: Michai Siergiejewicz Gorbaczow ma za sob bogat szko ycia.
Zaczyna jako pracownik najniszego szczebla w organizacji kom-somolskiej, a
nastpnie partyjnej. Ju wtedy wykaza zalety organizatora i przywdcy mas. Z
tego, co zaobserwowaem w czasie mojej poprzedniej pracy, mog powiedzie, i
aktyw partyjny wysoko ocenia dziaalno M.S. Gorbaczowa. To czowiek
wyksztacony. Jest na przykad wietnie zorientowany w zagadnieniach postpu
naukowo-technicznego. Co wicej, zaczyna ju dostrzega sposoby rozstrzygnicia
wielu skomplikowanych zagadnie, zwizanych z wdraaniem osigni
naukowo-technicznych w przemyle. Nikoaj Aleksandrowicz Tichonow mwi tu o
pracy Michaia Siergiejewicza w Komisji do Spraw Doskonalenia Aparatu
Gospodarczego. Ton w tej komisji nadaje tow. Tichonow, a Michai Siergiejewicz w
oparciu o wydziay KC taktownie zgasza swoje propozycje, ktre w wikszoci
przypadkw s akceptowane przez Komisj. Michai Siergiejewicz jest w pracy
bardzo wymagajcy. Przy tym zawsze chtnie udziela ludziom pomocy i darzy ich
zaufaniem. Dlatego uwaam,
Protok posiedzenia Biura Politycznego z 11 marca 1994 r., zapis roboczy.
29!

Z powrotem w przyjzloM
e bdzie on kontynuowa lini kierownictwa naszej partii i dobrze wykonywa
obowizki, jakimi zostanie obarczony. CZEBRIKOW: Ton naszej dzisiejszej
rozmowie nada Andriej Andriejewicz Gromyko. Powiedzia on bardzo susznie, e
powinnimy myle o przyszoci. Ta umiejtno jest obecnie bardzo wana.
Uwaam rwnie za bardzo suszne sowa A.A. Gromyki o koniecznoci
zachowania i umocnienia jednoci Politbiura Komitetu Centralnego, jednoci caej
naszej partii. Dzisiaj, kiedy mwimy o Sekretarzu Generalnym KC KPZR, musimy
wyranie okreli, kim powinien by czowiek, ktry potrafi sprosta takim trudnym
zadaniom. Jestem przekonany, e Michai Sier-giejewicz Gorbaczow wywie si z
tego z honorem. Za cechy te cenili tow. Gorbaczowa L.I. Breniew, J.W. Andropow
i K.U. Czernienko. Lider naszej partii powinien posiada odpowiednie
przygotowanie teoretyczne i praktyczne. Mona by si byo powoa na szereg
artykuw i wystpie Michaia Siergiejewicza. Poprzestan na jednym jego
wystpieniu podczas odbywajcej si niedawno oglnozwizkowej konferencji
teoretycznej. Myl, e wszyscy zauwaylimy, i byo to wietne, odwane
wystpienie.
Michai Siergiejewicz Gorbaczow atwo nawizuje kontakty z otoczeniem. Potrafi
bra pod uwag zdanie innych, ze zrozumieniem traktuje poruszane problemy. A w
naszym kraju problemw nie brak. Potrzebujemy czowieka, ktry je rozumie,
posiada erudycj i potrafi wydajnie pracowa. Cechy te M.S. Gorbaczow posiada.
Wybierajc si dzi na plenum, radziem si oczywicie towarzyszy z pracy. Praca w
naszym resorcie wymaga nie tylko znajomoci zagadnie polityki zagranicznej, lecz
take sytuacji wewntrznej, spoecznej. Czekici, biorc pod uwag te okolicznoci,
upowanili mnie do wysunicia kandydatury tow. Gorbaczowa na stanowisko
Sekretarza Generalnego KC KPZR. Rozumiecie, towarzysze, e gos naszego
aktywu to gos caego narodu. Jeeli chodzi o nas, to ze swej strony postaramy si
stan na wysokoci zadania, jakie stoi przed Komitetem Bezpieczestwa Pastwowego. Zwarty czekistowski kolektyw zrobi wszystko, by pracowa jeszcze
lepiej pod przewodem Politbiura KC KPZR, na ktrego czele stanie nowy
Generalny Sekretarz KC KPZR M. Gorbaczow. DIEMIC/.KW: Powiem krtko.
Jestem przekonany, e robimy dzisiaj suszny wybr. Michai Siergiejewicz
Gorbaczow jest dobrze znany w naszym kraju. Niele znaj go take za granic. O
tym, e potrafi pracowa za granic, wiadcz wyjazdy do Anglii, Kanady,
Bugarskiej Republiki Ludowej.
299

Nowy Cziczikow i jego martwe duoze

GROMYKO: Take do Woch.
DIEMICZEW: Michai Siergiejewicz Gorbaczow jest otwarty na nowe prdy,
posiada rozleg erudycj i talent organizatorski. To czowiek peen uroku
osobistego. Nie jest sekretem, e po mierci J.W. Andropowa zajmowa si
wszystkimi zagadnieniami pracy Komitetu Centralnego, ale szczeglnie duo zrobi
dla rozwoju naszego kompleksu rolniczo-przemysowego. Mona bez przesady
powiedzie, e potrafi pozyska naszych uczonych, inteligencj twrcz, pisarzy.
W ogle jest czowiekiem godnym takiego wysokiego stanowiska.
LIGACZOW: Pragn przede wszystkim podkreli bardzo wan inicjatyw A. A.
Gromyki. Michai Siergiejewicz Gorbaczow posiada niewtpliwie wszystkie cechy
niezbdne dla wybitnego dziaacza politycznego. W dodatku ma jeszcze niespoyty
zapas si intelektualnych i fizycznych. Warto podkreli, e cech charakterystyczn
M.S. Gorbaczowa jest wielki zapa do pracy, denie do szukania
najkorzystniejszych rozwiza w sprawach maych i wielkich i umiejtno
organizowania pracy. A to - jak wszyscy rozumiemy - ma wielkie znaczenie w pracy
partyjno-organizacyjnej, w Usprawnianiu jej stylu i metod. Praca ta obejmuje
polityk personaln, dziaalno rad, zwizkw zawodowych, Komsomou; Michai
Siergiejewicz Gorbaczow zna j doskonale. Organizacje partyjne, komsomolskie i
zwizkowe, aktyw partyjny, a take cay nard darzy go wielkim szacunkiem.
Mwili mi dzisiaj o tym sekretarze obkomw i krajkomw partii. Wybr M.S.
Gorbaczowa bdzie powodem do dumy w naszym narodzie, podniesie autorytet
Politbiura KC KPZR.
Tak pletli wszyscy czonkowie politbiura, sekretarze KC (tylko Szczerbi-cki nie by
obecny, przebywa w USA i nie zdy wrci na posiedzenie). I gdzie tu walka o
sukcesj"? adnej aluzji, adnej wtpliwoci. Skd wic pogoski, e Gorbaczowa
wybrano niemal mniejszoci gosw? A moe zaskoczya ich idea pieriestrojki? A
pniej spowodowaa walk o wadz"? Przeciwnie, obecni doskonale wiedz, jaki
plan ma wykonywa nowy gensek, dlatego tak podkrelaj energi i nowatorstwo"
swego kandydata, a take problemy stojce przed krajem. Wyglda na to, e sprawa
sukcesji zostaa rozstrzygnita dawno, by moe jeszcze za Andropowa, a to, co si
dzieje 11 marca, jest zwyk formalnoci.
Co wicej, przejrzawszy dziesitki protokow posiedze politbiura z czasw
Gorbaczowa, nie znalazem adnych objaww walki" w ogle. Zdarzay si
oczywicie rozbienoci, wtpliwoci, nawet dyskusje na temat konkretnych
problemw, podobnie jak za czasw Breniewa, ale byo ich chyba
300

T powrotem w przyjzoJ
mniej, a ich przebieg by agodniejszy ni midzy Andropowem a ideologami".
Jeeli kto reprezentowa stanowisko konserwatywne", to raczej sam Gorbaczow,
ktry zawsze by ostrony. Ciekawe, e przykre" problemy cakiem wiadomie
przydzielano konserwatystom", a przyjemne" - reformatorom". Jest na to wiele
przykadw, niekiedy zabawnych.170
GORBACZOW: Jedn spraw odroczyem. Wnis j na moje polecenie tow.
Dogich. Oto notatka {czyta). Chodzi o przywrcenie lodoamaczowi L.
Breniew" dawnej nazwy Arktyka". A nowemu lodoamaczowi nadanie
nazwy L. Breniew". ZAJCEW: Ju umieszczono na nim tabliczk L. Breniew".
ALIJEW: Wodowa L. Breniewa", ale nie publikowa informacji. RYKOW:
Trzeba to zrobi jednego dnia, bez telewizji. GORBACZOW: Zleci tow. tow.
Ligaczowowi i Zajkowowi, by przemyleli
wszystko i przedstawili wnioski.
I jeszcze jedna kwestia {czyta Ust od Allilujewej). Oczywicie decyzja o jej
przyjedzie zapada zbyt pospiesznie. Ledwie z tym wystpia - i ju: niech
przyjeda. Moe nie trzeba si spieszy, moe z ni porozmawia.
CZEBRIKOW: Pierwsze listy byy dobre, pisane z wdzicznoci. A w tym -poowa
spraw, o ktrych w ogle nie wspominaa. Dzisiaj w nocy zabrano j do szpitala z
atakiem serca.
GORBACZOW: Trzeba si dowiedzie, co sdzi jej crka, i zorganizowa spotkanie
na wysokim szczeblu. Jeeli to bd ja, to musiabym ocenia Stalina, Stalingrad itd.
Sam pochodz z takiej rodziny. Wujkowi zniszczyli zdrowie. Matka z ubogiej
rodziny, picioro dzieci. Dostaem medal za wypracowanie Stalin - nasza chwaa
bojowa, Stalin - wzlot naszej modoci!" Moe byoby lepiej zleci to spotkanie tow.
M.S. Soomien-cewowi?
GROMYKO: A moe tow. J.K. Ligaczowowi?
CZEBRIKOW: W licie poprzeinaczano fakty. Nikt jej nie krzywdzi.
GORBACZOW: Poruczymy to spotkanie tow. Ligaczowowi.
Jak wida, sam nie potrafi okreli, z jakiej rodziny pochodzi. Z tej, ktra cierpiaa,
czy te z tej, ktra cae ycie trwa w uniesieniach modoci? To zreszt nie jest
mieszne. Zbyt drogo kosztoway nas te zabawy.
Protok posiedzenia Biura Politycznego z 20 marca 1986 r., zapis roboczy.
301

DLL*Z ywe
13, Diuze ywe
Istnienie tak potnej atrapy demokracji wymagao od wadzy nieustannej
czujnoci, by nie straci inicjatywy, nie dopuci do skonsolidowania si
r z e c z y w i s t e j o p o z y c j i - pewnie mieli przed oczami jak ponure memento
przykad polskiej Solidarnoci". Dlatego przed tworzeniem rnych frontw"
trzeba byo najpierw ostatecznie zlikwidowa opozycyjne grupy, ktre si
uksztatoway w cigu dwudziestu lat walki z reymem. I przede wszystkim zama upartych zekw, pozbawi ich moralnego autorytetu, zmusi do ideowego
rozbrojenia". A jednoczenie nie mona byo liczy na przychylno Zachodu,
dopki nie zosta rozwizany problem winiw politycznych; zanadto by
oczywisty.
Przyszy laureat Pokojowej Nagrody Nobla zaj si tym problemem natychmiast po
dojciu do wadzy. Pozornie rok 1985 nie wyrni si adnymi askami,
przeciwnie: aresztowania i represje nawet jakby si nasiliy. Wiadomo, o co
chodzio - trzeba byo przede wszystkim oczyci" kraj od potencjalnych
opozycjonistw. Raport szefa KGB Czebrikowa skierowany osobicie do
Gorbaczowa o pracy wykonanej przez resort w 1985 roku midzy innymi zawiera
nastpujce informacje171:
W okresie sprawozdawczym organy bezpieczestwa pastwowego uaktywniy
walk przeciwko dywersjom ideologicznym przeciwnika klasowego. Czekici
uczestniczyli powszechnie w pracy organw partyjnych zmierzajcej do wyeliminowania negatywnych procesw i zjawisk, doskonalili dziaalno
zapobie-gawczo-profilaktyczn.
W wyniku podjtych dziaa udaremniono planowane przez suby specjalne
przeciwnika inspirowanie na szerok skal wrogiej dziaalnoci elementw
antyspoecznych w naszym kraju.
W Moskwie, Leningradzie, w stolicach republik zwizkowych i w innych miastach
udao si wykry i unieszkodliwi wywrotowe akcje ideologiczne kilkuset
emisariuszy i dziaaczy zagranicznych organizacji anty sowieckich,
nacjonalistycznych, syjonistycznych i klerykalnych. 300 z nich wydalono, 322
zakazano wjazdu do ZSRR. (...)
Na Ukrainie i w republikach nadbatyckich wykryto i zlikwidowano w zarodku 25
nielegalnych ugrupowa nacjonalistycznych. Ukrcono prby zorgani
171
Referat Czebrikowa dla Gorbaczowa z 19 lutego 1986 r. Nr 321-Cz/OW
Sprawozdanie z pracy Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR za rok
1985".
302

Z powrotem w przy<tzoJ
zowania kilku nielegalnych grup prosyjonistycznych. Pocignito do odpowiedzialnoci karnej 28 najaktywniejszych inspiratorw wrogiej dziaalnoci.
Udaremniono utworzenie na gruncie niesusznej ideologii 93 modzieowych
ugrupowa.
Za wrog dziaalno i inne formy amania prawa pocignito do odpowiedzialnoci
karnej 11 przywdcw sekt, nie posiadajcych legalnego statusu, pooono kres
sprzecznej z prawem dziaalnoci wielu ekstremistw religijnych, zlikwidowano
kilka drukar, punktw przeadunkowych i magazynw nielegalnej literatury. W
wyniku podjtych dziaa na obszarach republik rodko-woazjatyckich i
pnocnokaukaskich ukrcono dziaalno 170 nielegalnych szk" nauczania
religii, a szereg wsplnot religijnych nakoniono, by si zalegalizoway.
Wykryto 1 2 7 5 autorw i kolporterw anonimowych materiaw antyso-wieckich i
oszczerczych, z tej liczby 9 7 pocignito do odpowiedzialnoci karnej.
Organy KGB aktywnie uczestniczyy w dziaaniach partii i pastwa zmierzajcych
do wychowania ludzi sowieckich w duchu politycznej czujnoci i poszanowania
prawa, prowadziy szeroko zakrojone prace profilaktyczne, zapobiegajce
dziaalnoci przestpczej i antypastwowej, szkodliwym politycznie procesom i
zjawiskom. Zastosowano rodki zapobiegawcze w stosunku do 1 5 2 7 1 osb.
Humanitarny stosunek wobec zbkanych sowieckich obywateli szed w parze z
twardym i zdecydowanym traktowaniem wrogiej dziaalnoci elementw
antyspoecznych. Do odpowiedzialnoci karnej pocignito: za szczeglnie niebezpieczne przestpstwa przeciwko pastwu - 5 7 osb; za inne przestpstwa
antypastwowe - 4 1 7; za inne przestpstwa - 6 1 . ledztwa prowadzono cile
wedug norm postpowania karnego, pod nadzorem prokuratury. (Liczby
wyrnione spacj zostay wpisane odrcznie.)
Jednoczenie zwikszono nacisk na winiw, majcy na celu zmuszenie ich do
skruchy, wyrzeczenia si swoich pogldw w zwizku z postanowieniami
kwietniowego plenum KC". Nacisk ten potgowa si w cigu lat 1985 i 1986,
sigajc szczytu pod koniec 1986 roku. Gorbaczow wyranie si spieszy - nastaa
gasnost', problem trzeba byo rozwiza jak najszybciej.
GORBACZOW: Zaprosiem Wiktora Michaj owi za, by opowiedzia o tym, jacy
ludzie odbywaj u nas wyroki za przestpstwa, ktre zachodnia propaganda
kwalifikuje jako polityczne.
CZEBRIKOW: Zgodnie z naszym ustawodawstwem przestpstwa te s zalicza303

Diuze ywe
ne do kategorii szczeglnie niebezpiecznych. Za popenienie wymienionych
przestpstw pocignito do odpowiedzialnoci i skazano cznie 240 osb, ktre
obecnie odbywaj kar. S to ludzie skazani za szpiegostwo, przekroczenie granicy
pastwa, rozpowszechnianie wrogich ulotek, przestpstwa walutowe itd. Wielu z
nich zoyo owiadczenia o zerwaniu z dalsz wrog dziaalnoci. Swoje decyzje
uzasadniaj zmianami politycznymi po kwietniowym plenum KC KPZR i XXVII
Zjedzie Partii. Uwaamy, e na pocztek mona by zwolni jedn trzeci, a
nastpnie poow tych osb. W takim przypadku w miejscach odosobnienia pozostan tylko osoby, ktre nadal trwaj na antypastwowych pozycjach.
GORBACZOW: Sdz, e mona poprze t propozycj.
CZEBRIKOW: Zrobimy to mdrze. Aby mie pewno, e osoby te nie bd
kontynuowa wrogiej dziaalnoci, wemiemy je pod obserwacj.
SZCZERBICKI: Czy fakt, e do odpowiedzialnoci karnej za szczeglnie niebezpieczne przestpstwa antypastwowe pociga si stosunkowo niewiele osb,
spowodowany jest pieriestrojk?
CZEBRIKOW: To efekt wytrwaej, profilaktycznej dziaalnoci organw KGB.
Wiele osb wykryto, e tak powiem, na granicy czynw ciganych przez prawo. Na
takich ludzi stosowany jest nacisk dwukierunkowy - kanaami KGB i poprzez
wpywy spoeczne.
GROMYKO: Jakie przestpstwa nale do najniebezpieczniejszych i jak s karane?
CZEBRIKOW: Szpiegostwo. Kara za nie - rozstrzelanie lub 15 lat pozbawienia
wolnoci.
Za szpiegostwo rozstrzelano Poliszczuka. Wczoraj wykonano wyrok na
Tokaczowie.
GORBACZOW; Amerykaski wywiad szczodrze mu paci. Znaleziono u niego 2
miliony rubli.
CZEBRIKOW: Ten agent zdradzi przeciwnikowi wane tajemnice wojskowe.
GORBACZOW: Umwmy si, e w zasadzie akceptujemy przedstawione tu
przez tow. Czebrikowa przemylenia. Niech KGB przedstawi propozycje
w ustalonym trybie. CZONKOWIE POI.ITBIURA: Zgadzamy si.172
Warto zwrci uwag na to, jak sprytnie wrzucono do jednego worka wauciarzy,
szpiegw i przeciwnikw politycznych. Mona by pomyle, e
Protok posiedzenia Biura Politycznego z 25 wrzenia 1986 r., zapis roboczy.
304

Z powrotem w przyjzoJ
po prostu nie widz rnicy. Akurat! Kt mg zerwa z dalsz dziaalnoci" w
zwizku z kwietniowym plenum? Z pewnoci nie waluciarze i szpiedzy.
Widocznie jednak wygodniej jest nie nazywa wszystkiego po imieniu.
W kocu roku w ustalonym trybie" przedstawione zostaj propozycje:
W ostatnich latach (...) udao si unieszkodliwi sprzeczn z prawem dziaalno
organizatorw, inspiratorw i aktywnych uczestnikw nielegalnych ugrupowa:
grup helsiskich", Wolnego Midzybranowego Zjednoczenia Ludzi Pracy",
rosyjskiej sekcji Amnesty International, Funduszu Pomocy Winiom
Politycznym" i innych, ktre przeciwnik uwaa za siy mogce doprowadzi w
ZSRR do zmiany ustroju pastwowego i spoecznego" - meldowali kierownictwu
Czebrikow, Riekun-kow, Tieriebiow i Krawcw w grudniu 1986 roku. - W latach
1985-1986 ponad 1 0 0 osb zrezygnowao z dziaalnoci sprzecznej z prawem i
wstpio na drog poprawy. Niektre z nich (...) wystpiy w telewizji i w prasie,
demaskujc zachodnie suby specjalne i swoich byych sojusznikw.
W 1986 roku na podstawie wnioskw organw KGB, prokuratury i sdu Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR i prezydia rad najwyszych republik zwizkowych
zwolniy przedterminowo 2 1 osb, a 4 skazanym zamieniono kar pozbawienia
wolnoci na zesanie. Zdecydowana wikszo potraktowaa podjte wobec nich
decyzje prawidowo, wyjtek stanowi Ratuszyska, ktra po wyjedzie w prywatnej
sprawie na Zachd kontynuuje wrogie wystpienia.
W chwili obecnej odbywa kar 3 0 1 skazanych z wymienionych artykuw, a
przeciwko 2 3 prowadzone jest ledztwo.
Z posiadanych danych wynika, e zmiany w naszym spoeczestwie zachodzce po
kwietniowym (1985 r.) Plenum KC KPZR i XXVTJ Zjedzie Partii wpyny na tok
mylenia i zachowanie czci tych, ktrzy w pewnym okresie, ulegajc wpywom
buruazyjnej propagandy i elementw wrogich, dopucili si czynw sprzecznych z
prawem i zostali ukarani. Jedni z nich uwiadomili sobie wyrzdzone przez siebie
szkody spoeczne, inni zachowuj si wyczekujco. Szereg osb trwa nadal na
wrogich pozycjach.
Obecnie w warunkach demokratyzacji wszystkich dziedzin ycia spoecznego,
zacieniania si jednoci partii i narodu, wydaje si moliwe rozpatrzenie sprawy
zwolnienia na mocy amnestii z miejsc odosobnienia oraz z zesania pewnej czci
skazanych, jak rwnie umorzenia ledztwa przeciwko osobom oskaronym o
popenienie wymienionych przestpstw.
Osobom tym mona zaproponowa zoenie w Prezydium Rady Najwyszej ZSRR
owiadczenia o zerwaniu z wrog dziaalnoci i niepopenianiu w przyszoci
czynw sprzecznych z prawem.
305

Diwze ywe
Natychmiast po zoeniu owiadczenia osoby te zostan uaskawione przez
Prezydium Rady Najwyszej ZSRR i zwolnione z dalszego odbywania kary bd
ulegnie umorzeniu toczce si przeciwko nim ledztwo na podstawie wniosku
Prokuratury ZSRR, Sdu Najwyszego ZSRR, Ministerstwa Spraw Wewntrznych
ZSRR i KGB ZSRR. (...) Nie dotyczy to szczeglnie niebezpiecznych
recydywistw, jak rwnie osb, ktre nadal pozostaj na wyranie wrogich
pozycjach i odmwi pisemnego owiadczenia o zerwaniu z dziaalnoci
antyspoeczn.
Zastosowanie tych rodkw umoliwi osobom, ktre wyrzekn si kontynuowania
sprzecznej z prawem dziaalnoci, powrt do spoeczestwa, a z drugiej strony
zdemaskuj tych, ktrzy wczeniej hasem walki o demokratyzacj" i prawa
czowieka" osaniali antysowieck istot swoich de.
Pozytywne rozstrzygnicie powyszego zagadnienia przyniesie korzyci polityczne
i podkreli po raz kolejny humanitaryzm wadzy sowieckiej. Jednoczenie
zastosowanie wymienionych rodkw moe spowodowa recydyw dziaalnoci
antyspoecznej, jednak naszym zdaniem nie bdzie to miao powaniejszych
negatywnych skutkw.1"
(Liczby wyrnione spacj zostay wpisane odrcznie.)
Tak oto gorbaczowowska demokratyzacja" zacza si od wykrcania rk
winiom politycznym, a Zachd a pia z zachwytu. Ludzie niezorientowani nie
potrafi zrozumie, co to znaczyo: trzy miesice w nieogrzewanej celi - a jest
wanie rodek zimy - 400 gramw chleba dziennie, gotowany posiek co drugi
dzie, a raz w tygodniu spotkanie z oficerem KGB i stale to samo pytanie:
- No i jak tam, zrozumielicie ju sens kwietniowego Plenum KC?
A przecie nie koczyo si na tym; naciskali na krewnych, grozili nowym
wyrokiem. Zdarzay si przypadki pobicia. Fantazja czekistw nie miaa granic niektrych winiw przebierano w cywilne ubrania i wieziono do domu, eby si
przekonali, jak jest dobrze na wolnoci. I na kocu zawsze pytanie:
- Napiszecie owiadczenie?
Tola Marczenko, oburzony t okrutn zabaw, podj bezterminow godwk,
dajc bezwarunkowego zwolnienia wszystkich winiw politycznych; godowa
ponad trzy miesice i zmar."4 Zachd nie zareagowa nawet na t najrozpaczliwsz
form protestu. Nastay wyjtkowo pode czasy.
173
Notatka Czebrikowa, Rickunkowa, Tieriebiowa i Krawcowa dla KC. Kr
2521-Cz z 26 grudnia 1986 r.
174
Informacja zastpcy przewodniczcego KGB F. Bobkowa dla Wydziau
Midzynarodowego KC z 4 lutego 1987 r. Nr 206-B.
306

Z powrotem w przy.tzioJ
Jednak mier Marczenki zaniepokoia politbiuro: zabjstwa nie mieciy si w ich
planach. Poza tym by jednak pewien rezonans na Zachodzie. Musieli wic
przyspieszy" proces zwalniania, zmniejszy nacisk, ograniczy dania.
Zwalniano na podstawie rnych poda, nawet bez przyrzeczenia zerwania z
dziaalnoci antyspoeczn", byleby bya proba o uaskawienie.
Stan winiw, skazanych z art. 70 i 190-1 KK RSFRR i odpowiednich artykuw
KK republik zwizkowych, wynosi w dniu 15 stycznia 1987 roku 288 osb meldowali Gorbaczowowi Czebrikow i prokurator generalny Rie-kunkow175 w
lutym 1987 roku. - W tej liczbie w obozach pracy przebywao za antysowieck
agitacj i propagand (art. 70) 114 osb, za wiadome rozpowszechnianie
oszczerstw przeciwko ustrojowi pastwowemu i spoecznemu (art. 190-1) - 119, na
zesaniu przebywao 55 skazanych na podstawie powyszych artykuw.
Zgodnie z uchwa KC KPZR Nr 47/54 OP z 31 grudnia 1986 roku Prokuratura i
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR podjy odpowiednie prace wrd
osb wymienionej kategorii.
W rezultacie 51 osb zoyo pisemne owiadczenia o zerwaniu z wrog
dziaalnoci. Decyzj Prezydium Rady Najwyszej ZSRR osoby te zostay
uaskawione.
Wpyno 13 dalszych owiadcze. Praca z pozostaymi skazanymi jest
kontynuowana i w lutym zostanie zakoczona.
Ponadto zostao umorzone ledztwo prowadzone z art. 70 przeciwko 4 osobom.
Trwa umarzanie spraw prowadzonych z art. 190-1 przeciwko 17 osobom.
W obozach pracy i na zesaniu przebywa 25 szczeglnie niebezpiecznych
recydywistw, skazanych na podstawie powyszych artykuw, ktrych nie dotyczy
tryb zwalniania z dalszego odbywania kary, ustalony w wymienionej uchwale.
Istnieje moliwo przeprowadzenia z wymienionymi pracy wychowawczej na
zasadzie cile indywidualnej. Ci, ktrzy zdecydowanie wejd na drog poprawy,
potpi swoj poprzedni wrog dziaalno i zo owiadczenie o zerwaniu z ni,
zostan w zwykym trybie zgoszeni do uaskawienia. (...)
Co si tyczy skazanych z art. 142 (zamanie prawa o rozdziale cerkwi od
175
Notatka Czcbrikowa i Riekunkowa dla Gorbaczowa Nr 183-Cz z lutego
1987 r. (liczba niewyrana) O stosowaniu w praktyce artykuw 70, 190 i 142
Kodeksu Karnego RSFRR oraz odpowiednich artykuw w kodeksach
karnych innych zwizkowych republik i sposobach dalszego doskonalenia tej
praktyki".
307

DUJZ ywe
pastwa i szkoy od cerkwi) KK RSFRR i odpowiednich artykuw kodeksw
karnych republik zwizkowych (10 osb), zajmujcych si organizowaniem
nielegalnych drukarni, podegajcych osoby wierzce do antyspoecznych wystpie i wbrew prawu nakaniajcych dzieci do praktyk religijnych, to w przypadku
zoenia przez nich owiadcze o zerwaniu ze sprzeczn z prawem dziaalnoci,
wydaje si moliwe przedstawienie ich do uaskawienia na oglnie obowizujcych
zasadach.
Odrbn kategori stanowi ludzie, ktrzy w stanie niepoczytalnoci dopucili si
czynw przestpczych (przewidzianych w wymienionych wyej artykuach
kodeksu karnego) i zostali na podstawie orzeczenia sdu skierowani na przymusowe
leczenie. Zgodnie z obowizujcymi przepisami o przeprowadzaniu dwa razy do
roku bada lekarskich ci z nich, ktrzy ze wzgldu na stan zdrowia nie stanowi
zagroenia spoecznego, bd przenoszeni do zwykych szpitali psychiatrycznych
lub zwalniani do domu pod opiek rodziny. W chwili obecnej na podstawie orzecze
lekarskich zwolnionych zostanie z przymusowego leczenia szereg osb (Gerszuni,
Pierwuszyn, Klebanow i inni).
Meldunki takie, niczym raporty z pola walki, co miesic napyway na biurko
Gorbaczowa a do poowy 1987 roku. Ostatni, jaki udao mi si obejrze, z dat 11
maja175, zawiera midzy innymi nastpujce liczby:
Zgodnie z uchwa instancji w trybie indywidualnej amnestii w marcu i kwietniu
zwolniono 108 osb, skazanych za antysowieck agitacj i propagand, i 64 osoby,
odbywajce kar za przestpstwa przewidziane w art. 190-1 KK RSFRS oraz
odpowiednich artykuach kodeksw karnych republik zwizkowych.
Wedug stanu z dnia 1.05.1987 roku odbywao kar 98 skazanych tej kategorii (78 w miejscach odosobnienia i 20 na zesaniu), w tej liczbie 24 recydywistw i 74
osoby odmawiajce na razie podpisania owiadcze o zerwaniu z dziaalnoci
przestpcz.
W kocu stao si to, czegomy si najbardziej obawiali: zaczto zwalnia (nawet
bez podpisywania owiadcze) tylko ludzi znanych, ktrych broniono na Zachodzie.
Najczciej wypdzano ich wanie na Zachd, pozbawiajc obywatelstwa. Ale nikt
si ju tym nie interesowa ani nie oburza. Przeciwnie, zachwycano si
liberalizmem Gorbaczowa, jego nieustajc walk przeciwko konserwatystom".
Teraz przejdzie do historii fakt, e to reforma
176
Notatka bez podpisu dla KC tow. ukianowa z 11 maja 1987 r. Nr 672140 w
sprawie artykuw 70 i 190 KK RSFRR.
308

Z powrotem w przyjzwJ
tor Gorbaczow zwolni winiw politycznych. Nie wszystkich naraz, stopniowo,
jako e sprzeciwiali si konserwatyci" w politbiurze, ale jednak zwolni.
A w rzeczywistoci ostatnich politycznych zekw zwolni ju Jelcyn w lutym 1992
roku.
Nawet gupkowatego Zachodu nie dao si w nieskoczono zwodzi, nie
zwolniwszy Sacharowa, ktry wci jeszcze przebywa na zesaniu. Gorbaczow
zaj si tym zaraz po dojciu do wadzy, na dugo przed wprowadzeniem swojej
gasnosti.177
GORBACZOW: ...W kocu lipca br. wpyn do mnie list od znanego skdind
Sacharowa. Prosi o zezwolenie jego onie na wyjazd za granic na kuracj i dla
spotkania z rodzin.
CZEBRIKOW: To dawna historia. Cignie si od dwudziestu lat. W tym czasie
bywao rnie. Stosowano odpowiednie rodki zarwno wobec samego Sacharowa,
jak i wobec Bonner. Ale w cigu wszystkich minionych lat nie dopuszczono si
dziaa sprzecznych z prawem. To bardzo wana okoliczno, ktr naley
podkreli.
W chwili obecnej Sacharow ma 65 lat, Bonner - 63. Stan zdrowia Sacharowa
pozostawia wiele do yczenia. Ostatnio poddano go badaniom onkologicznym,
poniewa zacz chudn.
Sacharow jako posta polityczna straci twarz i nic nowego w ostatnim czasie nie
powiedzia. By moe naley puci Bonner na trzy miesice za granic. Zgodnie z
obowizujcym u nas prawem, moliwe jest przerwanie na okrelony czas pobytu
na zesaniu (a Bonner, jak wiadomo, przebywa na zesaniu). Oczywicie bdc na
Zachodzie Bonner moe zoy jakie owiadczenie, otrzyma jak nagrod itd.
Niewykluczone, e z Woch, dokd si wybiera na kuracj, moe pojecha do USA.
Zezwolenie Bonner na wyjazd za granic wygldaoby humanitarnie.
Moliwe s dwa warianty jej zachowania. Pierwszy - Bonner wraca do Gorkiego.
Drugi - zostaje za granic i zaczyna si ubiega o poczenie rodziny, to znaczy o
cignicie Sacharowa. W tym przypadku mog mie miejsce wystpienia
zachodnich dziaaczy pastwowych, take zreszt niektrych przedstawicieli partii
komunistycznych. Nie moemy
Protok posiedzenia Biura Politycznego z 29 sierpnia 1985 r., zapis roboczy.
309

Dusze ywe
jednak wypuci Sacharowa za granic. Sprzeciwia si temu Minsred-masz*,
poniewa Sacharow zna szczegowo cay przebieg rozwoju naszego przemysu
atomowego.
Zdaniem specjalistw, Sacharow moe kontynuowa prac w dziedzinie bada
wojskowych, o ile przydzieli mu si pracowni. Jego postpowanie zaley od
wpywu Bonner. GORBACZOW: Oto, co znaczy syjonizm.
CZEBRIKOW: Bonner ma na niego ogromny wpyw. Liczymy na to, e pod jej
nieobecno jego zachowanie moe si zmieni. Ma dwie crki i syna z pierwszego
maestwa. Wszyscy zachowuj si dobrze i mog wywrze na ojca pewien
wpyw.
GORBACZOW: Czy mona by co zrobi, by Sacharow w swoim licie napisa, i
rozumie, e on sam nie moe wyjecha za granic? Moe daoby si uzyska od
niego takie owiadczenie?
CZEBRIKOW: Pewnie trzeba ten problem rozstrzygn teraz. Jeeli podejmiemy t
decyzj po waszym spotkaniu z Mitterrandem i Reaganem, towarzyszu, bdzie to
wygldao na ustpstwo z naszej strony, co nie jest podane.
GORBACZOW: Tak, trzeba podj decyzj.
ZTMIANIN; Nie ulega wtpliwoci, e na Zachodzie Bonner zostanie wykorzystana
przeciwko nam. Jednak jej ewentualne danie poczenia rodziny mogliby
odeprze nasi uczeni, skadajc odpowiednie owiadczenia. Tow. Sawski (minister
redniego przemysu maszynowego) ma racj - nie wolno wypuszcza Sacharowa
za granic. A po Bonner nie ma co si spodziewa przyzwoitego zachowania. To
bestia w spdnicy, protegowana imperializmu.
GORBACZOW: Co spowoduje wiksze szkody - zgoda na wyjazd Bonner za
granic czy zatrzymanie jej w kraju? SZEWARDNADZE: S oczywicie powane
zastrzeenia co do wydania Bonner
zezwolenia na wyjazd. Ale politycznie na tym zyskamy. Musimy zaraz
podj decyzj. DOGICH: Czy nie mona jako wpyn na Sacharowa? RYKOW:
Jestem za wypuszczeniem Bonner za granic. To humanitarne
posunicie. Jeeli tam zostanie, bdzie oczywicie duo haasu, ale
uzyskamy moliwo wywierania wpywu na Sacharowa. Przecie on
teraz ucieka do szpitala, eby czu si swobodniej.
Zakamuflowana nazwa ministerstwa przemysu jdrowego (przyp. aut.).
310

Z powrotem w przyjzioJ
SOKOW (minister obrony ZSRR): Trzeba to zrobi, gorzej nie bdzie.
KUZNIECOW: Trudny przypadek. Jeeli nie pozwolimy Bonner wyjecha za
granic, ich propaganda wykorzysta to przeciwko nam.
ALUEW: W tej sprawie trudno o jednoznaczn odpowied. Teraz mamy nad Bonner
kontrol. W cigu ostatnich lat uzbierao si w niej wiele pretensji. Wytrznie je z
siebie po przyjedzie na Zachd. Buruazyjna propaganda bdzie miaa konkretn
osob do urzdzania rnych konferencji prasowych i innych anty sowieckich akcji.
Sytuacja si skomplikuje, jeeli Sacharow zada zezwolenia na wyjazd do ony.
Wic jest to ryzykowne. Ale sprbujmy zaryzykowa.
DIEMICZEW: Przede wszystkim myl o spotkaniach tow. Gorbaczowa z Reaganem i Mitterrandem. Jeeli wypucimy Bonner za granic wczeniej, to na
Zachodzie rozptaj haaliw kampani antysowieck. Wic chyba lepiej to zrobi
po tych wizytach.
KAPITONOW: Jeeli wypucimy Bonner, to sprawa mocno si przecignie. Bonner
bdzie si moga ubiega o poczenie rodziny.
GORBACZOW: Moe zrobimy tak: potwierdzimy odbir listu, powiemy, e zajto
si nim i wydano odpowiednie polecenia. Trzeba da do zrozumienia, e moemy
przychylnie potraktowa prob Bonner, ale to bdzie zaleao od zachowania
Bonner za granic. Na razie naley na tym poprzesta.17"
Ostatecznie, jak wiadomo, Sacharow obieca, e nie bdzie si ubiega o wyjazd za
granic, a Bonner - e nie bdzie skada politycznych owiadcze; wyjazd min
bez adnych incydentw.
To tylko jeden epizod w grze, ktr politbiuro prowadzio w sprawie Sacharowa. W
latach 1985-86 Gorbaczow uwanie obserwowa wszystko, co dotyczyo
uczonego-zesaca. KGB przesyao gensekowi zapisy podsuchanych rozmw,
skradzione przez czekistw fragmenty Wspomnie, ktre Andriej Dmitriewicz
usiowa w tamtych czasach pisa."1' W czerwcu 1986 roku politbiuro znowu wraca
do tematu Sacharowa w zwizku z jego listem do Gorbaczowa, zawierajcym
krytyk represji politycznych. W wyjanieniu zoonym w tej sprawie Czebrikow
midzy innymi pisze1"":
178
Notatka Czebrikowa osobicie dla Gorbaczowa o przekazanym mu
fragmencie rozmowy akademika Sacharowa z amerykaskimi uczonymi J.
Stounem [?] i F. von Hippclcm [?)". bez daty i numeru.
179
Notatka Bobkowa dla ukianowa o przesyce ostatnich fragmentw
Wspomnie Sacharowa zdobytych metodami operacyjnymi" Nr 1776-B, data
niewyrana, 1985 r.
180
Notatka Czebrikowa dla Gorbaczowa Nr 1163-Cz z 7 (17?) czerwca 1986 r.
311

Diize ywe
Trzeba podkreli, i liczba osb pociganych do odpowiedzialnoci karnej za
wymienione przestpstwa jest nika i wykazuje tendencj spadkow. W chwili
obecnej w zakadach poprawczych, obozach pracy i na zesaniu kar za
antyso-wieck agitacj i propagand odbywaj 172 osoby, za rozpowszechnianie
wiadomie kamliwych pomwie, szkalujcych sowiecki ustrj pastwowy i spoeczny - 179 osb, za naruszenie prawa o rozdziale cerkwi od pastwa i szkoy od
cerkwi - 4 osoby. Dwanacie osb, ktre Sacharow wymienia w swym licie
(Marczenko, Osipowa, Kowalw, Niekipieow, Szychanowicz i inni), skazano za
konkretne czyny przestpcze podpadajce pod przepisy kodeksu karnego zgodnie z
obowizujcymi normami prawnymi. (...) Niektre osoby spord winiw
odbywajcych kar, wrd nich wymienieni w licie Kowalw, Osipowa i Szychanowicz, pod wpywem systematycznej pracy wychowawczej oceniy negatywnie
wasn dziaalno i zoyy owiadczenia o skrusze i zerwaniu ze sprzeczn z
prawem dziaalnoci. (...)
Sacharow poruszy te zagadnienia, gdy najwyraniej wprowadzono go w bd, co
pogbia jeszcze stay negatywny wpyw jego ony Bonner.
W zwizku z powyszym uwaamy, i nie naley udziela mu odpowiedzi na
pimie. Mona by natomiast zleci odpowiedzialnemu pracownikowi Prokuratury
ZSRR przeprowadzenie z Sacharowem powanej rozmowy i w jej trakcie udzieli
dobrze uargumentowanej odpowiedzi na problemy poruszone w licie.
A wic sprawa Sacharowa i sprawa winiw politycznych byy ze sob
nierozcznie zwizane: nie dao si ich rozwiza oddzielnie, a rozwizanie jednej
z gry okrelao sposoby rozwizania drugiej. Dlatego podstawow zasad, i
zwalnia mona tylko tych, ktrzy rozbroili si ideowo", zastosowano i w tym
przypadku. Szef KGB Czebrikow, czonek politbiura Liga-czow i prezydent
Akademii Nauk ZSRR Marczuk, przedstawiajc na polecenie KC swoje
propozycje odnonie do Sacharowa", pisali:
Decyzja o koniecznoci ukrcenia wrogiej dziaalnoci Sacharowa zostaa
spowodowana tym, e Sacharow od duszego czasu prowadzi dziaania wywrotowe przeciwko pastwu sowieckiemu. Podburza agresywne krgi pastw
kapitalistycznych do wtrcania si w wewntrzne sprawy krajw socjalistycznych,
do zbrojnej konfrontacji ze Zwizkiem Sowieckim, inspirowa wystpienia
przeciwko polityce pastwa sowieckiego, zmierzajcej do odprenia sytuacji
midzynarodowej i pokojowego wspistnienia. Jednoczenie Sacharow dy do
organizacyjnej konsolidacji elementw antysowieckich wewntrz kraju, podjudza
je do dziaa ekstremistycznych, usiowa nawiza kontakty z antysocjalistycznymi
grupami w Czechosowacji, solidaryzowa si z czechosowackimi
312

Z powrotem w przyjzioJ
kartystami" i przedstawicielami polskiego tak zwanego Komitetu Obrony Robotnikw, nawoywa do organizacyjnego zjednoczenia w celu prowadzenia dzi aal
noci anty socj ali stycznej.181
Jednak dziki posuniciom mdrego KGB, przewietrzywszy si w Gorkim, a co
najwaniejsze, korzystajc z nieobecnoci ony, Sacharow poszed po rozum do
gowy, zaj si znowu nauk, zacz krytykowa amerykaski program
gwiezdnych wojen, przychylnie komentowa pokojowe inicjatywy sowieckiego
kierownictwa, obiektywnie oceni wydarzenie w czarnobyl-skiej elektrowni
atomowej".
Bonner nadal usiuje przeciwdziaa zmianom zachowania i trybu ycia Sacharowa.
W gruncie rzeczy skania ma do zaniechania pracy naukowej, popycha do
sporzdzania prowokacyjnych dokumentw, zmusza do prowadzenia dziennika z
zamiarem wydania go za granic. Jednak pomimo to naleaoby kontynuowa
wysiki zmierzajce do pozyskania Sacharowa dla pracy naukowej, co jest samo
przez si korzystne i moe si przyczyni do powstrzymania go od aktywnego
uczestnictwa w dziaalnoci antyspoecznej.
W tym celu naleaoby si zastanowi nad moliwoci powrotu Sacharowa do
Moskwy, poniewa dalszy pobyt w Gorkim moe go pobudzi do aktywniejszej
dziaalnoci antysowieckiej, zwaszcza e nadal bdzie tu oddziaywa ujemny
wpyw jego ony i cige zainteresowanie Zachodu tak zwanym problemem
Sacharowa.
Rwnoczenie chcielibymy wierzy w owiadczenie
Sacharowa, i po powrocie do Moskwy gotw jest zrezygnowa z
d z i a a l n o c i s p o e c z n e j " . (Podkrelenie moje -W. B.)
Powrt Sacharowa do Moskwy moe rwnie mie pewne skutki negatywne, biorc
pod uwag antysowieck orientacj Bonner, jej wyran ch sprowokowania
Sacharowa do konfrontacji z nami, nieukrywane denie do wsppracy ze
zwalczajcymi nasz polityk krgami zachodnimi. W ich mieszkaniu mog si
znowu odbywa rne konferencje prasowe z udziaem zagranicznych dziennikarzy
i spotkania elementw antyspoecznych; moe to by miejsce, w ktrym bd
opracowywane rne odezwy z wrogimi daniami. Wtpliwe, czy sam Sacharow
powstrzyma si od udziau w tak zwanej obronie praw czowieka. Jednak nawet
gdyby wymienione obawy okazay si uzasadnione, powrt
m
Notatka Czebrikowa, Ligaczowa i Marczuka dla KC Nr 2407-Cz z 9 grudnia
1986 r.
313

DUJ ze ywe
Sacharowa do Moskwy bdzie z politycznego punktu widzenia korzystniejszy ni
dalsza jego izolacja w Gorkim. Naley te wzi pod uwag dziaania Komitetu
Bezpieczestwa Pastwowego, majce na celu udaremnienie ewentualnych
negatywnych wystpie.
Ostatecznie ani Sacharow, ani uaskawieni" zekowie nie wracali jako zwycizcy
ani nawet jako byli winiowie polityczni. Wracali jako zneutralizowani", ktrym
askawie wybaczono winy. Nie byo mowy o adnej rehabilitacji, jak to miao
miejsce za czasw Chruszczowa. Zadecydoway o tym znowu interesy partii,
konieczno zmniejszania szkd". Nie byo to adne zwycistwo demokracji",
lecz zwycistwo politbiura, zwycistwo ich gasnosti".
Zreszt sami uaskawieni" wiedzieli, e to klska: ci, ktrzy podpisali lojalk",
niewane, z jakich wzgldw, wiedzieli, e w ten sposb uznali czekistowskie racje.
Skoro zerwali z dziaalnoci", mogli w ogle nie i do wizienia. Przecie reym
niczego innego nie da. Tych, co ulegli, nagrodzono - zostali deputatami,
dziaaczami politycznymi", ci za, ktrzy odmwili - pozostali elementem
antyspoecznym".
Czy nie byo jasne, z jak dziaalnoci naley zerwa, skoro otwierao to drog
do... dziaalnoci spoecznej? Czy Gorbaczow przypomnia Sacha-rowowi o jego
obietnicy rezygnacji z dziaalnoci spoecznej", kiedy wiosn 1989 roku szerokim
gestem prosi go o otwarcie Zjazdu Deputatw Ludowych": Bardzo prosz,
Andrieju Dmitriewiczu..."
Tak si skoczy nasz ruch; podzieli si na tych, ktrzy zdecydowali si poprze
Gorbaczowa", i tych, ktrzy nie chcieli by parawanem sekretarza generalnego
KPZR. Nawet wypdzonych na Zachd reym szybciutko podzieli na dobrych" i
zych", a dysydentw na uznajcych pieriestroj-k" i nie uznajcych. (Podobnie
jak emigrantw w latach dwudziestych - na uznajcych rewolucj" i tych, ktrzy jej
uzna nie chcieli.) Uznajcych" wpuszczano do kraju, drukowano w prasie ich
artykuy o bohaterskiej przeszoci, o nieuznajcych" byo cicho, jakbymy nie
istnieli. Tylko dyplomaci sowieccy, spotykajc nas, umiechali si uwodzicielsko i
martwili si szczerze, widzc nasz chroniczn" nieufno.
Jako pierwszy zjecha, rzecz jasna, Siniawski (my - pisarze") we wasnej osobie i z
powag waciw im - pisarzom" oznajmi wszem wobec:
Moje rozdwiki z wadz sowieck zawsze miay charakter wycznie
stylistyczny."
Mj Boe, jakie to pretensjonalne, snobistyczne i obrzydliwe! Mwi przecie o
zwyrodnialcach, ktrzy wymordowali miliony ludzi i jak dzisiaj wida, zniszczyli
kraj. Ciekawe, czy z Hitlerem mia take stylistyczne
.107

Z powrotem u> przy^zioJ

rozdwiki"? Na czym one polegay? W jakim stylu oni - pisarze" woleli zabija
ludzi?
Widocznie z Gorbaczowem, ktrego nazwa dysydentem nr 1", nie mia ju
rozdwikw ani skadniowych, ani gramatycznych.I!t:
- Dlaczego pan nie wraca? - pytaj mnie ze zdziwieniem pieriestrojkowi
dziennikarze. Nie wiem, czego jest wicej w tym pytaniu - tpoty czy podoci.
14, Ostatnie wysiki
Nie do byo zama star opozycj, naleao take nie dopuci do powstania
nowej.
Grupa osb (...) zamierza w dniach 10-14 grudnia biecego roku zorganizowa w
Moskwie tak zwane seirrinarium niezalenych organizacji spoecznych
krajw-uczestnikw'procesu helsiskiego powicone zagadnieniom humanitarnym".
...Kierownictwo sekcji maj obj Grigorianc, Kowalw, Bogoraz-Bruch-man,
Czernowi, Ajrikian i inni, sdzeni w przeszoci za dziaalno antyso-wieck i
uaskawieni w roku biecym dekretem Prezydium Rady Najwyszej ZSRR.
Przewodniczcym komitetu organizacyjnego" ogosi si Timo-fiejew.
Rozpowszechniana jest odezwa", w ktrej organizatorzy seminarium"
demagogicznie daj, midzy innymi, midzynarodowych gwarancji, zapewniajcych przestrzeganie przez pastwa-uczestnikw (Konferencji Bezpieczestwa i
Wsppracy w Europie) wasnych zobowiza w dziedzinie praw czowieka, a take
wypracowania metod kontroli midzynarodowej wykonania uchwa o aspektach
humanitarnych KBWE".
...Sprawy zwizane z przygotowaniem seminarium s staym tematem dyskusji na
odbywajcych si w Moskwie spotkaniach wymienionych osb z udziaem
korespondentw zagranicznych. Wsplnie z nimi dziaaj czonkowie Press-Klubu
Gasnost'", nie ukrywajc denia do zjednoczenia elementw antyspoecznych w
naszym kraju i swego zamiaru odegrania w tej sprawie gwnej roli.
Cyt. wg Russkaja Mysi", nr 3760 z 27 stycznia 1989 r.. s. 13, Iz riedakeyonnoj
poczty.
315

Ostatnie wysiki
Dzieje si to nie w roku 1968 i nie w 1977, lecz w 1987, podczas tak wychwalanej
przez Zachd pieriestrojki", ale dziaaniami majcymi na celu ukrcenie" cigle
kieruje tene Aleksander Jakowlew, wynalazca partyjnej gasnosti".
Jest oczywiste, e chodzi o przygotowanie prowokacji, ktra zgodnie z zamiarami
organizatorw i ich zagranicznych inspiratorw w kadym przypadku przyniesie im
korzyci: powodzenie seminarium" podniesie znaczenie Gasnosti" i bdzie
swego rodzaju precedensem; utrcenie seminarium" bdzie pretekstem do
wszczcia antysowieckiej awantury, zwaszcza e imprez dostosowano do
obchodzonego 10 grudnia Dnia Praw Czowieka" i terminu
sowiecko-ame-rykaskiego spotkania na szczycie.
W tej sytuacji proponuje si nastpujce posunicia:
- Prob organizatorw seminarium" skierowan do Komitetu Miejskiego o
wynajcie sali zaatwi odmownie, wyjaniajc, i do chwili opracowania
odpowiednich przepisw nadal obowizuje uchwaa z 11 sierpnia 1967 roku, majca
na celu zapewnienie porzdku publicznego, ktra midzy innymi gwarantuje
przestrzeganie Konstytucji ZSRR i innych aktw prawnych. W dodatku
Press-Klub Gasnost'" nie zosta oficjalnie zarejestrowany, w zwizku z czym nie
wiadomo, na jakiej podstawie prawnej zamierza organizowa imprezy
midzynarodowe. Naley si spodziewa, e w zwizku z odmow wynajcia lokalu
seminarium" odbdzie si w prywatnych mieszkaniach, jednak w takiej sytuacji
jego znaczenie propagandowe zmaleje.
Identycznie naley umotywowa odmow wydania wiz cudzoziemcom, ktrzy bd
chcieli przyjecha na seminarium". Nie mona wykluczy, e cz cudzoziemcw
przyjedzie w charakterze turystw i e w zebraniach wezm udzia niektrzy
dziennikarze zachodni, akredytowani w Moskwie.
Poniewa jednym z gwnych celw organizatorw seminarium" jest wywoanie
awantury, naley na obecnym etapie powstrzyma si od stosowania bardziej
rygorystycznych rodkw,
Jeeli organizatorzy nie uwzgldni decyzji Komitetu Miejskiego, naley za
porednictwem Prokuratury powiadomi ich o braku podstaw prawnych do
organizowania imprezy.
Istnieje jednoczenie potrzeba neutralizacji podobnej dziaalnoci elementw
antyspoecznych nie tylko rodkami administracyjnymi, lecz rwnie politycznymi.
Jak wynika z pierwszych dowiadcze dziaania w warunkach demokratyzacji,
najlepsze wyniki daje drobiazgowa, indywidualna praca, prowadzona przez
organizacje partyjne i spoeczne, midzy innymi w miejscu zamieszkania, ze
stosowaniem w przypadkach koniecznych zrnicowanego podejcia i demasko
316

Z powrotem w przyjzfaj
waniem w rodkach masowego przekazu rzeczywistego oblicza tych obrocw
prawa".1"
No i co si zmienio? Ten sam Jakowlew, to samo KGB, te same metody i
samowola. Tyle, e obecnie wiatowa sympatia odwrcia si od nas, nie nasza
gasnost' jest gr. Nikt nie chce zauway, e nie demokracja tryumfuje, lecz
demokratyzacja, nie gospodarka rynkowa, lecz socjalizm rynkowy", nawet
Margaret Thatcher i Ronald Reagan. Prasa zachodnia z zachwytem pisze o tych
wszystkich czekistowskich frontach" i innych organizacjach spoecznych", ich
koledzy" na Zachodzie popiesznie nawizuj z nimi kontakty, a zachodnie
fundacje na wycigi dostarczaj im sprzt i pienidze. Nie ma sensu czegokolwiek
wyjania, bo uznaj ci za oszusta, usiujcego przechwyci wsparcie
przeznaczone dla ludzi godnych, ktrzy w odrnieniu od ciebie we wasnym domu
walcz z konserwatystami"
0 demokracj. A ty co za jeden? Co tu na Zachodzie robisz?
Co im mona wytumaczy? Czy to, e gorbaczowowska glaznost and perestroika"
to gigantyczne operacyjno-czekistowskie przedsiwzicie"? e wszystkie te
fronty" - to czekistowskie gry"? W najlepszym przypadku spojrz na ciebie jak na
wariata: nawet Reagan i Thatcher" s innego zdania. Przecie sam Sacharow"
popiera Gorbaczowa...
I c na to odpowiedzie? e o to wanie chodzi w tej grze? e ma ona
sparaliowa proces ksztatowania si rzeczywicie niezalenych si spoecznych. A
zachodni establishment wcale si przed tym nie wzdraga, wszak to wanie
niezaleni" s dla niego najwikszym zagroeniem. Dlatego Zachd nigdy w
gruncie rzeczy nie popar dysydentw, ani przed pieriestrojk, ani w jej trakcie, ani
po niej.
- Jestecie nieobliczalni - mwili mi cakiem szczerze ludzie, od ktrych poparcie
zaleao.
C to za wzruszajca zgodno pogldw midzy zachodnim establishmentem i
pohtbiurem! I jedni, i drudzy marzyli o rewolucji sterowalnej"
1 dlatego spodzili tylu marionetkowych rewolucjonistw".
Gorbaczowowskie politbiuro doskonale to rozumiao. Tworzyli swoje organizacje
spoeczne", eby nas neutralizowa". No i kiedy nadarzyo si seminarium o
prawach czowieka", wrd innych posuni postanowiono:
Moskiewski Komitet Miejski KPZR (tow. J.S. Karabasow) wsplnie z Komisj
Wsppracy Midzynarodowej ds. Humanitarnych i Praw Czowieka przy
Notatka Jakowlewa, Szewardnadzego, Zajkowa, Czebrikowa z 4 grudnia 1987
r. Nr 2451-Cz.
317

Odtatnie wyiiki
Sowieckim Komitecie KBWE (tow. PM. Buracki) podejm za porednictwem
organizacji partyjnych, komsomolskich, sowieckich i innych systematyczn dziaalno majc na celu zneutralizowanie antyspoecznych ugrupowa typu
Press-Klub Gasnost'" oraz zdemaskowanie rzeczywistego oblicza tych obrocw
prawa" w rodkach masowego przekazu.I1M
Powoano t Komisj" i ten Komitet" z partyjnym liberaem" Burac-kim na
czele, eby mie w rku ca helsisk" dziaalno.
Zgodnie z opracowanym planem przedsiwzito czynnoci majce na celu
uniemoliwienie elementom antyspoecznym, popieranym przez imperialistyczne
suby specjalne i zagraniczne orodki wywrotowe, przeprowadzenie akcji prowokacyjnej - tak zwanego seminarium niezalenych organizacji spoecznych
-uczestnikw procesu helsiskiego ds. humanitarnych i utworzenia na tej podstawie
staego organu kontroli przestrzegania praw czowieka w ZSRR - meldowali dumnie
do KC gwni organizatorzy pieriestrojki, Jakowlew, Sze-wardnadze, Czebrikow,
Dobrynin i inni.185 - W celu zlokalizowania tej politycznej prowokacji nie
wpuszczono do Moskwy przedstawicieli szeregu zagranicznych ugrupowa
antysowieckich, zamieszkaych za granic odszcze-piecw - byych obywateli
sowieckich, czonkw polskiej Solidarnoci", ugrupowania Pokj i Prawa
Czowieka" (NRD), a take inspiratorw nacjonalistycznych i innych
antyspoecznych kierunkw: Ajrikiana (Armenia), Czernowi-a, (...) Horynia, Hela
(Ukraina), Sadunajte (Litwa) i innych.
Zastosowane rodki umoliwiy pewne zawenie krgu uczestnikw tak zwanego
seminarium", zapobiegy organizacyjnej konsolidacji osb o wrogich nastrojach z
antyspoecznymi elementami z innych krajw socjalistycznych i storpedoway
prby stworzenia w Zwizku Sowieckim staego orodka. Prowokatorzy, nie
uzyskawszy zezwolenia na przeprowadzenie seminarium w lokalach publicznych,
rozeszli si do mieszka prywatnych i tam utworzyli sekcje... Na ich czele stanli
Timofiejew, Grigorianc, Bogoraz-Bruchman, Kowalw, Gamsa-churdia,
Ogorodnikow i inni, sdzeni w przeszoci za dziaalno antysowieck. Udao si
im wcign do tej prowokacyjnej akcji cznie okoo 180 obywateli sowieckich (w
tej liczbie okoo 40 zamieszkaych w innych miastach). Wikszo z nich, jak
ustalono, ju wczeniej uprawiaa nielegaln dziaalno, za
IB4
Zacznik do notatki Szewardnadzego, Zajkowa, Czebrikowa, Jakowlewa z
4 grudnia 1987 r. Nr 1274/OS Usl. Nr 2351.
185
Notatka dla KC Zajkowa, Czebrikowa, Szewardnadzego, Jakowlewa,
Dobrynina, ukianowa z 23 grudnia 1987 r. Nr 2594-Cz.
318

Z powrotem w przyjzoJ
co byli pocigani do odpowiedzialnoci karnej, oraz utrzymywaa i utrzymuje
kontakty z zagranicznymi organizacjami wywrotowymi.
I o czym to mwili ci kryminalici, ci wrogowie postpu? Dlaczego w warunkach
gorbaczowowskiej gasnosti nie pozwolono im przeprowadzi tego seminarium? A
moe popierali konserwatystw", moe wystpowali przeciwko demokracji?
Spotkania w prywatnych mieszkaniach przebiegay w duchu anty sowieckim. Na
przykad Timofiejew (Press-Klub Gasnost'") podkreli: Seminarium powinno
wskaza wiatowej opinii publicznej, e w ZSRR jest mnstwo osb
niezadowolonych z ustroju socjalistycznego..." Kroczik (grupa zaufania") nawoywa do utworzenia w kraju wolnych zwizkw zawodowych". Ogorodni-kow
(Biulleue christianskoj obszczestwiennosti") twierdzc, i ZSRR to pastwo
totalitarne", podkrela konieczno walki o rozszerzenie roli cerkwi w politycznym
i spoecznym yciu kraju. Nowodworska (grupa Demokracja i Humanitaryzm")
owiadczya: Podjcie politycznej walki przeciwko rzdowi ZSRR, bez uciekania
si do przemocy, jest koniecznoci. Podstawowym celem naszego ruchu jest
stworzenie staej opozycji antyrzdowej. Musimy si domaga wprowadzenia
systemu wielopartyjnego". Miasnikow (biuletyn Gasnost"') mwi, i poowa
ludnoci ZSRR yje w ndzy, w kraju istnieje wielomilionowe bezrobocie i praca
niewolnicza, 25% ludnoci nie ma mieszka. Rzekomo w ZSRR nie przestrzega si
adnego artykuu konstytucji".
Wystpienia szeregu uczestnikw nawoyway do walki o swobodny wyjazd i wjazd
do kraju, o prawo do odmowy penienia suby wojskowej, do swobodnego
przekazywania za granic dowolnej informacji. Dyskutowano take nad sposobami
ograniczenia wpyww organw wadzy sowieckiej, o przeciwdziaaniu polityce
KPZR, o stworzeniu mechanizmw umoliwiajcych wywieranie wpywu na
decyzje rzdu w kwestiach polityki wewntrznej i zagranicznej.
A wic nie byo adnych rewelacji w porwnaniu z tym, o czym ju pisaa
pieriestrojkowa" prasa. Ale to byli ludzie niewaciwi, ,,mekontrolowani". Wic
chocia autorzy raportw podkrelaj, i oglnie rzecz biorc, prowokacyjna akcja
nie zwrcia uwagi szerszych krgw spoeczestwa", trzeba j torpedowa take w
przyszoci, poniewa nie ulega wtpliwoci, i jej organizatorzy bd
kontynuowali sw prowokacyjn dziaalno":
Wydzia Propagandy i Wydzia Midzynarodowy KC KPZR wsplnie z MSZ i
KGB ZSRR wypracuj dodatkowe posunicia majce na celu zdemaskowanie
319

Ostatnie wyjiiki
wrogiej, prowokacyjnej dziaalnoci organizatorw i uczestnikw wymienionej
akcji, a take sposobw zapobiegania podobnym akcjom w przyszoci.
Bya to chyba jedyna powana prba zjednoczenia niezalenej opozycji w kraju. Co
moga zrobi ta garstka ludzi w obliczu potnej machiny przemocy? Nie mieli
adnych rodkw, byli skazani na obojtno (a niekiedy wrogo) Zachodu i
wasnego spoeczestwa. Komu byy potrzebne ich odrcznie robione biuletyny i
niskonakadowe gazetki, kiedy kady pieriestrjkowy organ ukazywa si w
milionowych nakadach? Miny czasy, kiedy sowo prawdy byo silniejsze ni
jdrowe supermocarstwo. Teraz wszyscy mwili prawd", bardzo duo rnych
prawd", w dodatku rwnoczenie. Suchajcie, suchajcie! Propaganda sowiecka
czasw pierie-strojki nauczya si kama wielogosowo, powstaa wielogosowo
socjalistycznego pluralizmu". Na nic si nie zdao wytanie garda, twj gos
zawsze pozostawa jednym z wielu, twoja prawda - jedn z mnstwa. Wszystkich
nie da si przekrzycze.
Co gorsza, skoro nawet niegdy mona byo wykombinowa sobie
usprawiedliwienie, by unikn konfliktu z wadz, teraz nie trzeba byo adnych
kombinacji. Po co si naraa na paowanie OMON-u dla prawdy stuprocentowej,
skoro za siedemdziesiciopicioprocentow mona zosta mem stanu ze
subowym samochodem? Po co si spieszy, skoro to, co jest dzisiaj
z a b r o n i o n e , jutro moe by d o z w o l o n e ? Cecha szczeglna
gorbaczowowskiej demokratyzacji" polegaa na tym, e kontrolowani mieli
szerszy margines swobody ni niekontrolowani: niekontrolowanych rozpdzano
brutalnie za poow tego, na co pozwalano kontrolowanym.
Wedug informacji uzyskanych przez Komitet Bezpieczestwa Pastwowego
ekstremistycznie nastawieni uczestnicy tak zwanego seminarium Demokracja i
Humanitaryzm" (...) zamierzaj zorganizowa 30 padziernika biecego roku
prowokacyjn demonstracj.
Akcja ma si odby pod hasami damy zwolnienia winiw politycznych",
damy rehabilitacji winiw sumienia", Zaprzesta zniewalania wolnej myli",
Anulowa artykuy 70, 72 i 190 KK RFSRR".
W celu nadania prowokacji masowego charakteru organizatorzy zamierzaj
rozpowszechni odezwy" i deklaracj uczestnikw demonstracji o uwolnienie w
ZSRR winiw politycznych". Organizatorzy licz na udzia osb, ktre odbyway
wyroki za dziaalno antysowieck i przebyway na podstawie wyrokw sdw na
przymusowym leczeniu. O czasie i miejscu demonstracji zawia
320

Z powrotem w przydzioJ
domiono zagranicznych korespondentw. Oczekiwani s take turyci z krajw
zachodnich.
Organizatorzy zamierzaj si zwrci do Komitetu Wykonawczego Mosso-wietu o
wydanie oficjalnego zezwolenia na przeprowadzenie demonstracji.
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego wsplnie z Ministerstwem Spraw
Wewntrznych podejmuj rodki, by nie dopuci do przeprowadzenia zaplanowanej prowokacji.,81'
A jednoczenie winiw politycznych niby to si zwalnia, mwi si o nowelizacji
kodeksu karnego18', ale powicona tym problemom demonstracja - to prowokacja
ekstremistw", Mossowiet odmawia zezwolenia, milicja j rozpdza.188 Czy trzeba
bi si na placach z policj o to, co mona wydrukowa w legalnej prasie? - dziwi si
mieszczuch. Inteligencja jest zaniepokojona: To moe zaszkodzi
Gorbaczowowi!" Zdumiony Zachd rozkada rce, uwaa, e to pewnie narozrabiali
konserwatyci" z politbiura. Jak w takich warunkach moga si uksztatowa
zwarta opozycja? Nawet ci nieliczni, ktrzy prbowali j zorganizowa, rozumiejc,
e w pojedynk s skazani na klsk, rozpierzchli si po swoich republikach,
podzielili na grupki. Ale reym nie chcia ich tolerowa nawet w takiej
nieszkodliwej postaci. Pomimo baaganu czasw pieriestrojki, pomimo wszystkich
przemylnych zygzakw Gorbaczowa, tylko w jednym kierunku dziaano konsekwentnie i niezmiennie - zwalczano wszelkie prby ksztatowania si prawdziwie
niezalenych struktur, z ktrych moga powsta rzeczywista opozycja. Nawet
jeszcze na dwa lata przed upadkiem komunizmu szef wczesnego KGB Kriuczkow,
proponujc utworzenie Wydziau KGB do obrony ustroju konstytucyjnego",
meldowa swemu wodzowi naczelnemu:
...suby specjalne i orodki wywrotowe przeciwnika zmieniaj strategiczne i
taktyczne zasady swej dziaalnoci przeciwko ZSRR. (...) Pobudzajc nacjonalizm,
szowinizm i klerykalizm (...) usiuj inspirowa powstawanie ognisk napicia
spoecznego, wystpie antysocjalistycznych i masowych zamieszek, podegajc
wrogie elementy do dziaa majcych na celu obalenie wadzy sowieckiej.
Szczeglnie uporczywie usiuj organizowa legalne i nielegalne
186
Notatka Czebrikowa dla KC Nr 2198-Cz z 24 padziernika 1987 r.
IK?
Notatka dla KC na rce ukianowa W sprawie artykuw 70 i 90 KK
RFSRR" bez podpisu Nr 6/2140 z 11 maja 1987 r.
188
Wedug informacji Russkiej Myli", nr 3698 z 6 listopada 1987 r., okoo 25
osb zostao zatrzymanych jeszcze po demonstracji i rozwiezionych po rnych
komisariatach, gdzie przebyway ponad 3 godziny.
321

Ostatnie wyj 'dki

grupy o charakterze antykonstytucyjnym, kieruj nimi bezporednio, wspieraj
materialnie i ideologicznie, zachcaj do ekstremistycznych akcji. (...)
W tyme nurcie dziaaj elementy antysocjalistyczne. Wykorzystujc niektre
formacje niezalene, powstae w wyniku politycznej aktywnoci spoeczestwa,
maskujc si hasami demokratyzacji i odnowy spoeczestwa sowieckiego,
prowadz sprzeczn z konstytucj dziaalno, ktra ma na celu utworzenie
s t r u k t u r o p o z y c y j n y c h w o b e c K P Z R (podkrelenie moje - W. B.) oraz
innych zorganizowanych ugrupowa.189
Nawet uchylenie 6 artykuu Konstytucji, dziki czemu takie dziaania straciy
charakter antykonstytucyjny", nie zmienio linii generalnej" gorba-czowowskich
reform. Do samego koca wszystkie niezalene ugrupowania" pozostaway pod
presj KGB, wrd nich rwnie te, ktre gotowe byy przysta na jakie formy
wsppracy z wadz okresu pieriestrojki. Czyby oszukany przez
konserwatystw" Michai Siergiejewicz o tym nie wiedzia? Akurat!
Wedug uzyskanych danych elementy antyspoeczne wywodzce si ze rodowiska
tak zwanych obrocw prawa i ydowskich nacjonalistw, podjudzane przez
zagranic, zamierzaj zorganizowa w Moskwie w pierwszej dekadzie wrzenia
midzynarodowe seminarium na temat KGB i pieriestrojka".
Organizatorzy seminarium pod paszczykiem gasnosti i demokratyzacji maj na
celu zdyskredytowanie Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR, poprzez
zwrcenie uwagi sowieckiej i midzynarodowej opinii publicznej na jego
^przestpcz dziaalno". Zaplanowano midzy innymi publiczn dyskusj nad
nastpujcymi referatami: Funkcja KGB w epoce odnowy", Rola KGB w sytuacjach kryzysowych", Monopolizacja informacji", Odtajnienie i przezwycienie strachu przed KGB", KGB i narodowodemokratyczny ruch w ZSRR", KGB
i antysemityzm". Istnieje moliwo sponsorowania seminarium przez takie
organizacje, jak Amnesty International i Midzynarodowa Federacja Helsiska,
ktre s dostatecznie znane jako obrocy praw czowieka w krajach
socjalistycznych".
Do udziau w seminarium planuje si zaprosi uznanych zachodnich dziaaczy i
sowietologw, wrd nich Z. Brzeziskiego i R. Pipesa, a take byych obywateli
naszego kraju: Aleksiejew, Bukowskiego, Ginzburga, Orowa, Pluszcza i inne
osoby, uprawiajce za granic dziaalno antysowieck. Prawdopodobnie w
seminarium wezm udzia znani obrocy praw czowieka" Grigorianc
Notatka Kriuczkowa dla Gorbaczowa z 4 sierpnia 1989 r. bez numeru.
322

Z powrotem w przyjzioJ
i Timofiejew, przedstawiciele narodowo-demokratycznego ruchu Azerbejdanu,
Armenii, Gruzji, Modawii, krajw nadbatyckich i Ukrainy, autorytety" z grona
Tatarw krymskich i dziaaczy religijnych.
Organizatorzy seminarium maj zamiar zaprosi Czebrikowa, Kriuczkowa,
Suchariewa, szefa UWIR MSW ZSRR, deputowanych ludowych ZSRR: Adamowicza, Afanasjewa, Wasowa, Gdljana, Iwanowa, Korotycza, pisarza Siemiono-wa,
poet Diemientjewa, byych przewodniczcych KGB Siemiczastnego i Sze-lepina,
(...) a take redaktora gazety Moskowskije Nowosti" oraz programy telewizyjne
Wzgld" i Piatoje koleso".190 Raport opatrzono rezolucj:
T i m p r e z t r z e b a u d a r e m n i . M . G o r b a c z o w
Jakie znowu orodki wywrotowe", jakie knowania"? To byy potworne czasy: im
bardziej reym ton w kamstwie, tym bardziej zachwyca si Zachd. Wczorajsi
oprawcy przecigali si w barwnych opisach swoich niegdysiejszych przestpstw, a
wiat si rozczula: c to za szczero, jaka przemiana! Co wicej, nadal cakiem
jawnie mordowano ludzi, tamszono opozycj, zncano si nad winiami, a wiat
si lka, e to moe zaszkodzi naczelnemu oprawcy. Zupenie jak niedorostek
Fonwizina, ktry si martwi, e mamuka przemczya si sprawiajc lanie
tatukowi.
- Dlaczego negujecie fakt oczywisty, p r z e c i e j e s t l e p i e j ? - pytano mnie
podczas wykadw.
- Niekiedy chory przed mierci nagle czuje si lepiej - artowaem, po raz pierwszy
w yciu nie wiedzc, co mam odpowiedzie. Skoro ci ludzie dotychczas nie
zrozumieli, czym jest system komunistyczny, to teraz nie da si im tego
wytumaczy.
Dla mnie byy to najcisze, najbardziej gorzkie lata. Zawsze szczeglnie mierzia
mnie zdrada, nawet zdrada jednego czowieka; teraz za zdradzi nas cay wiat,
dajc si nabra na kamstwo, na obietnic cudownego uzdrowienia z powszechnej
choroby, w dodatku zoon przez drobnego oszusta. Jeden po drugim odchodzili
sojusznicy, ludzie, ktrych uwaaem za przyjaci, na ktrych liczyem w trudnych
chwilach i ktrzy - jak sdziem Notatka Kriuczkowa dla KC z 27 lipca 1989 r.. Nr 1541-K z rezolucj
Gorbaczowa.
323

Agonia
powinni byli rewanowa mi si rwnie szczerym zaufaniem. Wszak wytrwalimy
razem tak dugo, tyle przeylimy. Teraz za jak zaraeni wirusem szalestwa
zaufali komu, kogo nigdy nawet nie widzieli, komu nigdy nie spojrzeli w oczy.
- Wy, dysydenci, nie potraficie obiektywnie traktowa Gorbaczowa -mwili.
O co chodzi? - zastanawiaem si gorzko. - Czy kiedykolwiek w yciu postpiem
podle lub bodaj nieuczciwie? Czy kogo zdradziem albo zawiodem?"
Moe nie miaem racji, ale to wszystko, co si dziao, odbieraem jako osobist
zniewag:
- Komu ufacie, mnie czy Gorbaczowowi? Nie mnie jednak zaufali.
Mimo woli zaczem porwnywa nasze yciorysy. W 1963 roku poszedem do
wizienia, a on by sekretarzem krajkomu WKSM; w 1966 za zorganizowanie
demonstracji zamknito mnie w wariatkowie", a on zosta sekretarzem gorkomu
KPZR; w latach 1967-1968 ledwie zdyem wyj na wolno, jak znowu mnie
zamykano, a on szczebel po szczeblu wspina si po drabinie partyjnej hierarchii i
wanie awansowa na sekretarza krajkomu; czonkiem KC zosta wtedy, kiedy ja
zainkasowaem ostatni wyrok; on zosta sekretarzem KC, a ja, wydalony wanie z
kraju, szarpic si midzy studiami w Cambridge i koniecznoci prowadzenia
kampanii w obronie swoich przyjaci-zekw, wydaem pierwsz ksik; wreszcie
on zosta czonkiem politbiura dokadnie w tym czasie, kiedy wojska sowieckie
wtargny do Afganistanu, a Sacharowa zesano do Gorkiego. Jaki kontrast przecie ylimy w tym samym czasie, bylimy wiadkami tych samych wydarze,
rnica wieku midzy nami to tylko 11 lat. Musia wiedzie to, o czym ja
wiedziaem, myle o tych samych co ja sprawach, zastanawia si - jak ja - nad
sposobami ich rozwizania. On jednak wybra drog totalnego kamstwa, uczyni to
wiadomie, przechodzc przez wszystkie poziomy partyjnego zniewolenia, a ja rwnie wiadomie - wybraem wizienia i agry, szpitale psychiatryczne i wygnanie
- wanie dlatego, e nie chciaem kama. A teraz oto wiat uwierzy nie mnie, lecz
jemu. C wic czowiek powinien zrobi, by mu uwierzono?
- Ten reym zbyt bolenie pana skrzywdzi. Nie potrafi pan zdoby si na
obiektywizm - mwiono mi w redakcjach, odrzucajc moje artykuy...
Dlaczego przyklejono mi etykietk durnia, niezdolnego do obiektywnej oceny?" zastanawiaem si. Mieli w zasigu rki wszystko, co powiedziaem lub napisaem.
Mona byo nie podziela moich pogldw, ale nigdy nie napisaem nic gupiego
czy nieuczciwego.
324

Z powrotem w przyjzioJ
Sowem, byy to najcisze dla mnie lata: lata zaamania i dotkliwej wiadomoci
klski yciowej. Rozumiaem, e wanie teraz decyduj si losy wiata, przyszo
kraju, ale co mogem zrobi? Jak pomc garstce ludzi, ktrzy usiowali
przeciwdziaa epidemii kamstwa? W caym wiecie istniao zaledwie par
wydawnictw, w ktrych mogem jeszcze prezentowa swj punkt widzenia.
Co wicej, wszystkich nas zaczto uwaa za jakie okruchy zimnej wojny",
hamujce proces demokratyzacji". Oszalay wiat ratowa" polityk KPZR, i to
przed kim? Przed nami!
Reym, rzecz jasna, nie omieszka z tego skorzysta; wszak ich dezinformacji
wierzono rwnie chtnie, jak propagandzie.
Wedug posiadanych informacji w chwili obecnej w USA ma miejsce kolejna
aktywizacja antysowieckiej kampanii na temat praw czowieka, nakrcana przede
wszystkim przez reakcyjne koa polityczne i syjonistyczne w USA z udziaem
pewnych odszczepiecw z ZSRR, pozbawionych sowieckiego obywatelstwa
-meldowa Gorbaczowowi szef KGB Czebrikow.19' - Dla przeciwdziaania wrogim
akcjom propagandowym naleaoby przygotowa i przeprowadzi szereg posuni,
ktre je zahamuj. Przede wszystkim naley uwiadomi odpowiednim
rodowiskom politycznym i spoecznym oraz ludziom interesu USA, ktrym zaley
na rozszerzeniu kontaktw z ZSRR, e nowa kampania antyso-wiecka (...)
skomplikuje klimat polityczny w stosunkach sowiecko-amerykaskich i wyrzdzi
Stanom Zjednoczonym istotne szkody polityczne oraz ekonomiczne.
Naley zdemaskowa nielegaln dziaalno niektrych pracownikw ambasady
USA w ZSRR i akredytowanych w naszym kraju dziennikarzy zagranicznych, a
take delegowanych do Zwizku Sowieckiego emisariuszy zagranicznych
orodkw dywersyjnych i organizacji, ktrzy w czasie pobytu w naszym kraju
zbieraj i rozpowszechniaj materiay antysowieckie, podjudzaj obywateli
sowieckich do przestpstw przeciwko pastwu i innych antyspoecznych akcji.
Umoliwi akredytowanym przy MSZ ZSRR zagranicznym korespondentom
pozyskiwanie udokumentowanych materiaw, demaskujcych wymysy
buru-azyjnej propagandy o rzekomo wystpujcych w ZSRR przypadkach
naruszania praw czowieka, a take materiaw kompromitujcych zdrajcw,
ktrych nazwiskami posuguj si zachodnie rodki przekazu do prowadzenia
kampanii antysowieckiej,
191
Notatka Czebrikowa dla KC Nr 1503-Cz z 31 lipca 1986 r. i odpowiednia
Uchwala Biura Politycznego KC KPZR (numer i data niewyrane).
325

Agonia
W szeciopunktowej Uchwale", podjtej przez gorbaczowowski KC w tej sprawie,
prcz rnych owiadcze i protestw znalazo si polecenie:
4. TASS, APN, Gosteleradio ZSRR, KGB ZSRR opracuj i przeka za granic
materiay kompromitujce zdrajcw, ktrych nazwiska wykorzystywane s przez
buruazyjn propagand do celw antysowieckich, oraz demaskujce rol
ambasady USA i akredytowanych w ZSRR zagranicznych dziennikarzy...
5. MSZ ZSRR, APN, KGB ZSRR opracuj i zrealizuj szereg posuni majcych na
celu zapoznanie zagranicznych dziennikarzy akredytowanych przy MSZ ZSRR z
dokumentami demaskujcymi wymysy buruazyjnej propagandy o wystpujcych
rzekomo w Zwizku Sowieckim faktach amania praw czowieka". Naley
przeprowadzi konferencj prasow dla dziennikarzy zachodnich, na ktrej zostan
przedstawione zasady naszej polityki wobec wyjazdu ydw ze Zwizku
Sowieckiego; wsplnie z Rad ds. Religii przy Radzie Ministrw ZSRR naley
zorganizowa dla nastpujcych dziennikarzy: Woker (Wielka Brytania), Dederkis
(NRF), Eton (USA), An-Nauman (Kuwejt) i innych, obiektywnie przedstawiajcych
sowieck rzeczywisto - wywiady z metropolitami Juwenalijem i Aleksijem, z
przewodniczcym Wszechzwizkowej Rady Ewangelickich Chrzecijan-Baptystw
ogwinienk, z generalnym sekretarzem Rady Byczkowem, z dziaaczami
religijnymi Charksy i Kunakowem, z muftim Baba-chanowem; w wywiadach tych
naley wykaza bezpodstawno informacji podawanych w zachodnich rodkach
przekazu o rzekomym naruszaniu praw ludzi wierzcych w ZSRR",
6. MSZ ZSRR, Gosteleradio ZSRR, KGB ZSRR udziel pomocy zachodnim
dziennikarzom telewizyjnym, obiektywnie nawietlajcym polityk Zwizku
Sowieckiego, w przygotowaniu programw telewizyjnych o wydwiku
anty-amerykaskim; w programach tych przeznaczonych dla krajw Europy
Zachodniej na temat wkadu ZSRR i innych krajw w odrodzenie procesu
odprenia w Europie wezm udzia czoowi sowieccy komentatorzy polityczni.
Nie sprawdzaem, czy odbyy si wywiady z metropolitami i muftim. Jakie to ma
znaczenie? W owych latach ogromna wikszo piszcego towarzycha stanowili
obiektywnie nawietlajcy sowieck polityk". Tych, ktrzy zachowywali
rezerw, cenzurowali ich wani redaktorzy. W tamtych latach o Zwizku
Sowieckim pisano takie entuzjastyczne bzdury, e papier powinien by pali si ze
wstydu. Pamitam na przykad taki tytu w pewnej zachodniej (konserwatywnej)
gazecie:
Czy i s t n i e j e y c i e p o G o r b a c z o w i e ? "
Odezwij si, autorze! Nie odezwie si, nie przyzna si za adne skarby,
326

Z powrotem w przyzioM
gdyby nawet cisn mu to w twarz. A warto by zmusi ich teraz do poarcia
makulatury, ktr wyprodukowali w czasach pieriestrojki.
Co si za tyczy posuni majcych na celu kompromitacj zdrajcw", nastpiy
one zgodnie z zapowiedzi, tak jak po abim koncercie zawsze pada deszcz, i
oczywicie sprzyjay pogbianiu izolacji, na ktr skazaa nas zachodnia
gorbaczomania". Tu artykulik, tam ploteczka i nagle okazuje si, e coraz wicej
drzwi si przed nami zamyka. W kocu odebrano ostatnie grosze, dziki ktrym
cudem istniay w ZSRR niezalene wydawnictwa. Przeprowadzono t operacj
wedug klasycznych kagiebowskich posuni". Amerykaska fundacja, ktra je
przydzielaa - National Endowment for Democracy, powstaa za czasw Reagana na
mocy uchway Kongresu USA jako niezalena organizacja spoeczna, popierajca
rozpowszechnienie demokracji w wiecie. Do rady nadzorczej, skompletowanej tak,
by unikn ewentualnych podejrze, weszli przedstawiciele obu partii USA,
zwizkw zawodowych (AFL-CIO) oraz Izby Handlowej, a pomocy finansowej
udzielano w sposb cakiem jawny i wiadomie zbilansowany". Pomagano na
przykad zarwno murzyskim zwizkom zawodowym w Poudniowej Afryce, jak i
polskiej Solidarnoci", organizacjom bronicym prawa w Argentynie lub
Salwadorze, a take naszym.
Odbywao si to, jak ju zaznaczyem, cakiem jawnie; wykaz organizacji, ktrym
udzielono pomocy, opis ich wydatkw i przydzielone kwoty umieszczano w
dorocznych sprawozdaniach fundacji, ktre wysyano do prasy, organizacji
spoecznych i kongresmanw. Nie byy to wielkie kwoty, fundacja rozdzielaa
rocznie okoo 3,5 miliona dolarw na cay wiat, z tego dla ZSRR wypadao ze
dwiecie tysicy dolarw rocznie, podczas kiedy Gorbaczow otrzymywa miliardy.
Ledwo starczao tych pienidzy dla ostatnich niezalenych wydawnictw, typu
Gasnost"' lub gazety Ekspress-Chronika", na tumaczenia zamieszczonych w
nich materiaw i rozpowszechnienie ich w USA. Ale gorbaczo-wowska gasnost"'
nawet z tym nie chciaa si pogodzi.
Nagle w marcu 1988 roku w mao znanym lewicowym (eby nie powiedzie
prokomunistycznym) tygodniku The Nation" (dotd nie wiedziaem o jego
istnieniu) ukaza si kagiebowski z ducha artyku192 Amerykaskie pienidze dla
sowieckich dysydentw. Autorzy nie maj nic przeciwko dysydentom, przeciwnie s zaniepokojeni, czy aby amerykaskie pienidze" im nie zaszkodz. Wszak
sowieccy konserwatyci", znani paranoicy, mog wykorzysta ten pretekst na
szkod gasnosti. Co gorsza - niepokoj
192
The Nation", March 19, 1988, U.S. Funds for Soviet Dissidents, An
International Story, by Kevin Coogan and Catherine van den Heuvel.
327

Agonia
si autorzy - emigranci mieszkajcy na Zachodzie, ktrzy otrzymuj te pienidze
od rzdu USA", zachowuj si tak, jakby nie byli obrocami prawa, lecz dziaali
na rzecz wywiadu".
Co takiego nazywa si insynuacj. Przecie niby to nie oni - dwoje szczerze
zaniepokojonych, uczciwych amerykaskich dziennikarzy - wymylili z palca
wyssane brednie, lecz konserwatyci" w Moskwie mogliby powzi takie
podejrzenia, posuy si nimi. A my, emigranci rosyjscy", z wyrachowania lub
gupoty, nie bierzemy pod uwag takiego niebezpieczestwa. Ale w dalszej czci
artykuu znikaj konserwatyci" i tryb przypuszczajcy, miejsce spoecznej
fundacji zajmuje rzd USA", a my zostajemy odmalowani jako bezwzgldni
szpiedzy, ktrzy pod pozorem wspierania naiwnych dysydentw wykorzystuj
sowieck dziaalno w obronie prawa do zbierania politycznych i wojskowych
informacji o ZSRR".
Wanie to, czego sobie yczyo KGB, o co w cigu ostatniego wierwiecza
bezskutecznie usiowao nas oskary. Jak zwykle bywa z podobnymi
kagiebo-wskimi posuniciami" artyku byskawicznie przedrukoway sowieckie
gazety i lewicujca prasa wiatowa. W Danii pisemko Information" - analogiczne
do Nation" - wydrukowao to o tydzie wczeniej przed amerykaskim oryginaem1*, przy tym ju bez adnych aluzji: Sowieccy dysydenci szpieguj dla USA", z
duym moim zdjciem w rodku artykuu (chocia w amerykaskiej wersji zaledwie
o mnie wspomniano). Dusk wersj (usuwajc fragment o zatroskaniu" autorw
losami dysydentw) natychmiast przedrukowaa So-wietskaja Rossija" pod
zgrabnym tytuem Wywocie informacje - zapacone194, a tekst z Nation" rwnie
szybko zamieszcza Za Rubieom"195, z sensacyjnym tytuem Szpiegostwo pod
mask walki o prawa czowieka.1 ze rdtytuami: Nowy wspczesny NTS, Tajne
staje si jawne itd.
I potoczyo si, wedug najlepszych wzorw kagiebowskiej gasnosti, z gazety do
gazety19"; kolejne publikacje dokopyway nam z coraz wiksz zacitoci. Trwaa
ta kampania z p roku, a w tym czasie KGB gromio redakcje niezalenych
wydawnictw, zncao si nad pracownikami, niszczyo sprzt.197
193
Information", March 12-13, 1988, Sovjetiske systemkritikere skulle spionere
for USA.
194
Sowietskaja Rossija", 24 marca 1988 r, nr 69, s. 5, Po rieceptam
antisowietizma. Wywozitie swiedienija - oplaczeno.
m
Za Rubieom", nr 13 (1446), 1988 r., Szpiona pod maskoj borby za prawa
czeowieka, Tajnoje stanowitsia jawnym.
196
Trud", 24 wrzenia 1988 r., A. Gasparian, Glastost' i Glasnost' ".
!97
Russkaja Mysi", nr 3718 z 1 kwietnia 1988 r., Aleksandr Ginzburg, Wiesti s
rodiny. Prodoienije operacyi Glasnost"'.

329

Z powrotem w przydzoJ
Przeskoczya wszystkich Litieraturnaja Gazieta", drukujc obszerny artyku swego
nowojorskiego korespondenta", Iony Andronowa - Pionki w cudzej grzem. Ujem
sowo korespondent" w cudzysw, poniewa ju wtedy jego wsppraca z KGB
nie bya tajemnic, teraz za znalazem dokumenty potwierdzajce t wspprac co
najmniej od roku 1972, kiedy przebywa w Nowym Jorku jako korespondent
czekistowskiego pisma No-woje Wriemia".199 Nie wiadomo, czy pisa swj artyku
w nadmiernym popiechu, czy bardzo chcia si pochwali sukcesem, ale wynikao
z niego, e to on wanie inspirowa cae to posunicie" i moe nawet redagowa w
artyku dwojga niezmiernie zatroskanych" amerykaskich dziennikarzy:
O prawdziwym obliczu zakamanej nowojorskiej Glasnosti opowiedzia mi
amerykaski dziennikarz Kevin Cogan, ktry zainteresowa si tym pismem duo
wczeniej ni ja i zdoby o nim trzymane w tajemnicy informacje. W tej dziedzinie
wsppracuje tu z Coganem dziennikarka tygodnika Nation Catherine van den
Heuvel. Ich wsplny artyku dla Nation jest ju zoony. Na razie za Cogan
zgodzi si podzieli swoimi wiadomociami z Litgaziet..."
Wynika z tego caa awantura, autorzy dementowali materia zamieszczony w
Litgaziecie" i nawet protestowali przeciwko posugiwaniu si ich artykuem na
szkod dysydentw", chocia nie negowali kontaktw z Andro-nowem i nawet tego,
i widzia ich artyku przed opublikowaniem, nieledwie w brudnopisie. Nawet
New York Times" wzi nas w obron, nie mwic ju o wydawnictwach
bardziej nam przyjaznych2"1, w ktrych ukazay si pene oburzenia wypowiedzi
dysydentw. Ale co z tego? Pienidze w kocu stracilimy.
Pod tym wzgldem Ameryka jest dziwnym krajem. Z jednej strony drukowanie
oszczerstw jest tu witym prawem prasy, chronionym przez pierwsz poprawk do
konstytucji. Z drugiej jednak strony - to kraj konfor,9S
Litieraturnaja Gazieta", nr 12 (5182) z 23 marca 1988 r., s. 14.
Micdunarodnaja yz, Pieszki w czuoj igrie, ona Andronw, korespondent
LG".
m
Uchwala Sekretariatu KC St-28/llgs z 27 stycznia 1972 r., notatka wydziaw
KC z 24 stycznia 1972 r. i notatka dla KC redaktora naczelnego miesicznika
Nowoje Wriemia" P. Naumowa nr 73 s z 30 lipca 1971 r.
200
New York Times", April 12, 1988, s. 22, Exiled Soviet Dissidents. Group in
Dispute Over to Dissenters, by Richard Bernstein.
201
Commentary", June 1988, Glasnost", the KGB and the Nation" by
Joshua Muravehik; Commentary", November 1988, letter to the editor
Soviet Dissidents". Letters of protest from Sergei Grigoryants, Irina
Ratushinskaya, Edward Kuznetsov, Vladen Pavlcnkov, Nadia Sveilichnaya.
Leonid Plyushch, Mykola Rudienko, Ivan Kovalyov and Tatyana Osipova,
Fyodor Finkel, Irina Grivnina. ss. 16-21.

331

Agonia
mistw, w ktrym kada krytyka w prasie, choby byo wiadomo, e jest
oszczercza, przekrela czowieka, zwaszcza kiedy chodzi o moliwo korzystania
ze spoecznych pienidzy. Czowiek w takim przypadku staje si kontrowersyjny",
jak to si tutaj okrela. Ciekawe jednak, e kontrowersyjnym" nie jest ten, kto
szkalowa, lecz oszkalowany. Posuguj si tym chwytem szeroko rne lewicowe
mty, no i bez ich zgody nie mona wyda ani grosza.
Krtko mwic, dotd take byo z nami kiepsko, a nasza aosna pomoc dla
dysydentw bya sol w oku lewicowej elity. Teraz znalaz si pretekst -stalimy si
kontrowersyjni".
Co mielimy robi? Po smutnym dowiadczeniu z zamordowaniem" przeze mnie
Jessiki Savitch w tygodniku Nowoje Wriemia"2"2 nie prbowaem szuka
sprawiedliwoci w amerykaskim sdzie. Korzystajc jednak z tego, e niewielk
cz nakadu Nation" - okoo 100 egzemplarzy -sprzedawano w Anglii,
sprbowaem tam zaskary ich do sdu.
Mj Boe, jake si gimnastykowali pozwani", eby nie dopuci do procesu,
przecign spraw, zagmatwa wszystko. Nie bd nuy czytelnika wyliczaniem
ich zabiegw, poprzestan na stwierdzeniu, i sprawa c i g n a s i p o n a d p i
1 a t i zostaa umorzona niedawno, przez ... Izb Lordw, dokd wpyna skarga
pozwanych, e wszystko trwa zbyt dugo.
Miaem przyjemno przeczyta skadane przez nich proby - to byy arcydziea
cynicznego, bezczelnego kamstwa: ach - skaryli si - jestemy u kresu
wyczerpania nerwowego, czekajc na rozpraw a pi lat. Nie pamitamy ju
szczegw sprawy, nie moemy skada zezna pod przysig. A zreszt czasy si
zmieniy, nie ma ZSRR ani KGB. O co si prawuje-my? Dajmy spokj przeszoci.
Nie udao mi si postawi ich przed sdem, nie doczekaem si przeprosin. Nawet
im w oczy nie napluem. Prosz, uczycie to za mnie, jeeli kogo z nich spotkacie.
Czeg jeszcze mog sobie yczy, podsumowujc ten przydugi rozdzia, a
jednoczenie wasne ycie? Tylko splun w gb tym wszystkim kreaturom na
Wschodzie i na Zachodzie, ktre przekreliy sens mego ycia, a wiat pozbawiy
moliwoci odzyskania zdrowia. Podziwiajcie teraz dzieo wasnych rk, cieszcie
si, e tak zrcznie oszukalicie wszystkich. Mwi w s z y s t k i c h , poniewa
siebie take oszukalicie. Wtpi, czy czujecie si dobrze w tym wiecie gnijcym,
toncym w kamstwie; przecie nawet
Patrz ss. 251-252.
332

Z powrotem te przyjzoJ
zodzieje czuj si lepiej w wiecie ludzi uczciwych, a kamcy - w wiecie
prawdomwnych, w przeciwnym bowiem razie musieliby si nawzajem okrada i
okamywa, a z tego nie mieliby adnych korzyci.
A przecie wszystko mogo si potoczy inaczej, gdyby ludzie byli odrobin - nie
uczciwsi, o tym nie miem nawet myle, lecz przezorniejsi, eby patrzyli odrobin
dalej ni wasny dorany sukces. Zdawaoby si, e my, dwunoni, tym wanie si
rnimy od czworononych krewniakw, ktrzy zebrawszy garstk ziaren
natychmiast je poeraj i ciesz si, e odek nie gra im marsza; nasz przodek
jednak, chocia godny, wysypa ziarna do ziemi, podla je wod i zebra plon
piciokrotnie wikszy. Czy nie od tego zacza si nasza c y w i l i z a c j a ? I czy
nie koczy si na tym, bo nie chcemy myle o przyszoci? I chocia brzmi to jak
fantastyka, majc takie skonnoci, moemy si kiedy obudzi w dungli, na
ruinach naszej wityni, po ktrych uwijaj si mapy.
Cieszcie si, dwunoni, z nadejcia mapiej cywilizacji! adnego wysiku, nawet
spodnie nie s potrzebne, mona z czerwonym tykiem gania na czworakach.
Czeg mona si spodziewa po makaku - pod jego malekim czkiem nie
zagniedzi si adna powaniejsza myl. Co innego Michai Siergiejewicz
Gorbaczow: czoo tak szerokie, e mieci si na nim siedem plam, istny Sokrates.
Czy jednak czuje si dobrze, kiedy z takim czoem, z Nagrod Nobla musi teraz
zasuwa pieszo? A tak kombinowa, takie robi intrygi -e ludzkie pojcie
przechodzi. Bodaj jeszcze jeden dzionek przy wadzy, na tronie. I prawie udao mu
si wszystkich wystrychn na dudkw, zostawi przy sobie samych sualcw. A tu
klops, oni go przechytrzyli. I nie mona do nikogo mie alu, sam sobie dobiera
otoczenie, awansowa co podlejszych, niszczy uczciwszych, krci, mci, a
wpad...
A co z nasz inteligencj? Tylko splun z obrzydzenia. A przecie te im Pan Bg
rozumu nie poskpi, s na Rusi mdrale, e ho, ho. Od stuleci chowane. Ale na
dobre im to nie wyszo: podskakiwali, wiercili si, gwkowali, jak si zaapa na
ciasteczko, eby przy tym zostao cae. Tyle tylko pomylunku byo w mdrych
gowach, eby si dopcha do obu. A tu nagle b znikn. Pustka. Siedz teraz w
zimnych mieszkaniach i pal w piecykach-burujkach tomami dzie Lenina. A w
kominie wiatr jczy: niesprawiedliiiwoo...
Czy nie dziwne, e pomimo caej chytroci i zrcznoci przeoczya ta banda
nadcigajcy kres swego dobrobytu? Byle innych nie puci, innym nie da, a
pniej choby potop. Tyle tylko zdziaali, e roztrcajc wszystkich na boki
usadowili si wygodnie: My - gospodarze..."
333

Agonia
I bdzie teraz Rosja - zgodnie z brzydkim ludowym porzekadem -niczym gwno w
przerblu - kotuje si, kotuje, a spyn nie ma gdzie. Bdzie gni i cuchn wkoo,
a inne narody i pastwa bd je omija, zatykajc nos.
Czy zreszt maj prawo si odwraca? Czy nie sami napaskudzili do teje przerbli?
Ratowali swego ulubieca na przekr zdrowemu rozsdkowi i wasnym interesom!
Jedni - marzc o stabilizacji", drudzy - ze strachu, inni - z nadmiaru
humanitaryzmu, ale fakt pozostaje faktem - dorzucili swj wkad do rosyjskiej
przerbli. A wystarczyoby da zaledwie 0,01% tego, co ofiarowali swemu
ulubiecowi, tyle e nie jemu, lecz owym niekontrolowanym" - i byaby teraz i
stabilizacja, i humanitaryzm. Zreszt sama ta myl nie jest adnym odkryciem, da
si poj bez sokratesowego czoa, e nie ma kontrolowanych" rewolucji, a tym
bardziej ludowych liderw. Ale i teraz gdyby ich spyta, kogo wol - Ruckiego z
yrinowskim czy Soenicyna -bez wrki wiem, ktrego wybior.
Nie zwyciylimy, poniewa nikt - nikt w wiecie - nie yczy sobie nie tylko
naszego zwycistwa, lecz nawet uczciwego partnerstwa. Ale i Zachd nie
tryumfuje. Nie ma salw honorowych, defilad, ani uroczystych przemwie - nie
gasn tylko fajerwerki w Boni, w Angoli, w Palestynie. Szykuje si jeszcze jeden
fajerwerk w Poudniowej Afryce, w imi postpu. Zdech smok, ale zachowao si
mnstwo maych smokw - Jonw Andronoww na Wschodzie, Kevinw Coganw
na Zachodzie - ktre haaliwie wituj swoje zwycistwo. To ich czas, ich uczta i
ich duma.
Mia racj Gogol, kiedy przed stu z gr laty pisa: jak okiem sign, wszdzie
wiskie ryje. C mogem zrobi, skoro w cigu owych stu z gr lat ta
ekologiczna sytuacja nie zmienia si ani odrobin. A po prawdzie, gdybym y po
raz drugi lub trzeci, nie zrobibym nic innego, poniewa nie o zwycistwo mi
chodzio, po prostu zbyt wczenie zrozumiaem, e:
Biedny to kraj, w ktrym uczciwo uwaana jest w najlepszym razie za
bohaterstwo, w najgorszym - za chorob psychiczn, jako e w takim kraju ziemia
nie rodzi chleba. Biedny to nard, ktry straci poczucie godnoci, jako e jego
dzieci rodz si kalekie. Jeeli w owym kraju, w owym narodzie zabraknie garstki
ludzi lub bodaj jednego czowieka, by dwign na swoich barkach brzemi
wsplnego grzechu, nigdy nie powrci wiatr do rde swoich."
No c, nie chcielicie sysze - wasze prawo i wasze nieszczcie. Nie mwcie
jednak teraz, e nie byo wyboru. Wszak mona byo nie wszystkie ziarna pakowa
od razu do gby...
Ech, Rosjo... Przyznam si, e i ja, stary gupiec, ktry nie z jednego
334

Z powrotem w przyzioM
pieca chleb jada, i ja wierzyem, e to jeszcze nie koniec. Nie koniec -mwiem
sobie w myli, wasnym ciaem ogrzewajc wizienny cement -poczekajcie,
pozwlcie grzyw potrzsn, wdzida zagry, wspi si, zaczerpn tchu,
zaintonowa pie... i daleje co si przed siebie, a wiorsty zamigocz w oczach.
Cwaem, cwaem, konie, niech poleci nieg spod kopyt, niech zadry droga, niech
krzyknie w przestrachu przechodzie, uskakujc na bok...
Czyme si miaem rozgrzewa, jak nie takimi mylami? Bya zreszt chwila, kiedy
si wydawao, e konie ruszyy, e ju porywa ci na skrzyda tajemnicza sia i
szybuje... Gdzieecie, moje rumaki? Gdzie owa ziemia, co nie lubi artw? Gdzie
dzielny nard, ktry nas zrodzi na nasze nieszczcie? Nie rumaki to, lecz chabety,
i wonica - nie wonica: bez brody, bez rkawic, nie ma chomta ani uprzy, a
siedzi diabli wiedz na czym, i zamiast dziarskiej piosnki - biadoli:
- Przydayby si niemieckie botforty.
Gdziee ty, Rusi moja, moja trjko rosyjska, czy jeszcze ywa? Odezwij si.
I nie ma odpowiedzi.

Cz druga
Na Zachodzie

Is it possible that he should know what he is, and be that he is?

William Shakespeare
And when we think we lead, we are most led
Lord Byron

Rozdzia czwarty
Zdrada

/ . Gupota czy podoJ?

Co pan myli o dtenteV
Po moim przyjedzie na Zachd byo to jedno z pierwszych i najczciej
zadawanych mi pyta. Pocztkowo, jak sobie przypominam, nie bardzo
rozumiaem, o co mnie pytano. Zamiast dtente w prasie sowieckiej uywano
niezrcznej konstrukcji odprenie napicia midzynarodowego", w skrcie odprenie". Zrozumiae, e wwczas nic nie wiedziaem, co si na ten temat mwi
na Zachodzie. Kada moja negatywna reakcja na t i zwizan z ni kwesti
socjalizmu z ludzk twarz" wywoywaa natychmiast chd, a nawet wrogo
prasy centrowej, nie mwic ju o lewicowej. Co wicej - zrazu subtelnie, aluzyjnie,
a potem ju bez ogrdek prasa zacza mnie dyskredytowa":
Jest pod wpywem prawicowcw..."
Jacy prawicowcy? - ogldaem si zdumiony dookoa i adnych prawicowcw",
ma si rozumie, nie dostrzegaem. Mwi jak Soenicyn..."
Tu ley pies pogrzebany! To jest ten corpus delictil Zapali mnie na gorcym
uczynku! Po paru latach, kiedy chronica mnie fala opinii publicznej zacza
opada, ostrono staa si zbdna. Sam zaczem si okrela nie inaczej ni jako
prawicowiec", a nawet ekstremista". Bo jake inaczej? Odrzuciem przecie
umiarkowany" sposb naprawy systemu komunistycznego, nie chc nawet
socjalizmu z ludzk twarz!
To prawda, pocztkowo prbowano system zreformowa, przystosowa, ociosa.
Pogldy moich rozmwcw z cywilizowanego Zachodu niewiele rniy si pod
tym wzgldem od pogldw zwykego kumpla z obozu. Pamitam, jak tu po
przyjedzie do Nowego Jorku zaproszono mnie na obiad z dyrektorami Fundacji im.
Forda. Suchaj uwanie, zaczynam przez moment ju nawet wierzy, e mona im
to i owo wyjani i e wysucha
339

Zdrada
wszy, jak si faktycznie rzeczy maj, uczyni jaki racjonalny krok. Obracaj
przecie setkami milionw dolarw, z ktrych cz - chcc nie chcc -musz
przeznaczy na cele spoeczne. Pod koniec obiadu pada wreszcie to rozstrzygajce
pytanie prezesa:
- A co by pan zrobi, gdyby, z jednej strony, mia pan informacje o karygodnych
represjach wobec konkretnej osoby, a z drugiej - od ich opublikowania byoby
uzalenione zawarcie ukadu o redukcji zbroje?
Mj Boe, gdyby to by mj kumpel obozowy, posabym go do wszystkich
diabw. I wasnym uszom nie wierzc (jestemy przecie na Zachodzie), zaczynam
jak najuprzejmiej wyjania, e caa ta sowiecka gra w redukcj zbroje" nie jest
warta zamanego grosza, e to zwyke oszustwo... I widz, jak dyrektorom fundacji,
ktrzy dotychczas nadstawiali uszu, opada szczka. Oczywicie, nie tylko
pienidzy, ale nawet kartki na Boe Narodzenie od nich nie dostaem.
Z takim samym skutkiem jadaem obiady z wieloma osobami. Nawet z samym
Rockefellerem. Kady przychodzi nie po to, by posucha, dowiedzie si czego
nowego, zrozumie istot systemu, ktry wymierzy w niego rakiety - lecz
spodziewa si, e urobi rozmwc, skoni do powiedzenia tego, co chcia usysze.
W kadym audytorium, gdziekolwiek wystpowaem, z rezygnacj, z jak skazany
na kar mierci czeka ranka, czekaem na nieuchronne pytanie:
- Czy wrzawa na Zachodzie nie zaszkodzi ludziom, ktrzy pozostali w ZSRR?
Setki razy objaniaem, wskazujc na siebie palcem jako najlepszy przykad, e jest
akurat na odwrt, i tak w kko ci sami suchacze zadawali to samo pytanie.
Znaleziono w kocu wrd nas takiego, ktry si ugi, da si zwie pokusie
sukcesu" i potwierdzi to, co chcieli usysze:
- Tak, zaszkodzi...
Natychmiast jego sowa znalazy si na czowkach wszystkich gazet. A nie
znajdujc wrd rosyjskich dysydentw ze znanym nazwiskiem nikogo, kto
chciaby walczy o socjalizm z ludzk twarz", zaczto tworzy dysydentw z
niczego. Jacy podejrzani Czesi, rozprawiajcy z nostalgi o praskiej wionie" na
skal globaln, jacy przypadkowi emigranci z ZSRR, jeszcze do niedawna
uiszczajcy skadki partyjne. Ci stali si prawdziwymi dysydentami. Dobrymi.
Przydzielano im kolumny gazetowe, przyznawano stopnie profesorskie...
Wyobramy sobie, e oto, po dugotrwaej kampanii spoecznej na rzecz uwolnienia
Nelsona Mandeli, wychodzi on wreszcie z wizienia. I ju na pierwszej konferencji
prasowej syszy pytanie:
4

Gupota czy podoJl

- A co pan sdzi o apartheidzie z ludzk twarz?
I wszyscy, oczywicie, s bardzo niezadowoleni, e ani apartheid z ludzk twarz,
ani pokojowe wspistnienie" z tak twarz Mandeli si nie podoba,
- To ekstremista, czeg si po nim mona spodziewa.
A potem do kadego programu telewizyjnego z jego udziaem trzeba koniecznie
wepchn jakiego umiarkowanego apartheidologa" z amerykaskiego
uniwersytetu - dla rwnowagi. Albo - jeszcze lepiej jakiego kolaboranta z
Pretorii: spoeczestwu trzeba prezentowa zrnicowane pogldy, a nie wycznie
ekstremistyczne!
- Kto, kto jak pan, tyle ucierpia od polityki apartheidu, nie moe zachowa
obiektywizmu - powiedziano by mu ze wspczuciem.
Ten obiektywizm" natomiast, usunie podpowiedziany przez ktrego z
umiarkowanych specjalistw od apartheidu", polegaby mniej wicej na tym, e
czarnoskrzy obywatele RPA nie maj tradycji demokracji" (tj. mwic wprost - s
dzikusami), nie mona zatem tak po prostu obali apartheidu, ale naley go
reformowa stopniowo. Co za tym idzie -potpienie apartheidu, jego bojkot i
obstrukcja s nie tylko bezuyteczne, ale wrcz szkodliwe. Przeciwnie, naley z nim
wsppracowa, wywiera cywilizujcy wpyw" i zmienia za pomoc tajnej
dyplomacji"...
W odniesieniu do Nelsona Mandeli jako trudno to sobie wyobrazi. Nawet gdyby
znalaz si na Zachodzie jaki nawiedzony polityk, ktry omieliby si powiedzie
co takiego (oczywicie, nie wprost, tego nawet nie potrafi sobie wyobrazi, lecz
choby ogrdkami) - natychmiast taki kamikadze zniknby z powierzchni ziemi,
zwglony w ogniu oburzenia opinii spoecznej. wiat odnosiby si do nie inaczej
jak do rasisty, sugusa apartheidu. Niezalenie od wszelkich swobd sowa i druku
adna gazeta, aden kana telewizyjny czy rozgonia radiowa na wiecie za nic nie
stworzyyby mu szansy powiedzenia choby sowa na swe usprawiedliwienie.
A czym jest apartheid w porwnaniu z komunizmem? Drobnym lokalnym
nieporozumieniem, ktre nikomu na wiecie, poza Afryk Poudniow, nie zagraa.
Apartheid nie wymierza rakiet jdrowych w serce Zachodu, nie kierowa przeciwko
niemu kolumn czogw, nie narzuca caemu wiatu wietlanej przyszoci, nie
dy do eksportu swego modelu; nie mia te zwolennikw (tajnych lub jawnych) w
kadym zaktku wiata.
Wydawaoby si, e ch uwolnienia si od komunizmu powinna by na Zachodzie
silniejsza ni humanitarne pragnienie krachu polityki apartheidu. Ale to my, a nie
Nelson Mandela, musielimy znosi cierpliwie krzywdzce brednie zachodniej
elity". To my musielimy si przedziera przez guchy
341

Zdrada
opr tutejszego establishmentu, dementowa oszczerstwa, znosi jawn nienawi,
jakby to nam i tylko nam - potrzebne byo uwolnienie si od komunizmu. Jakby
to by nasz lokalny problem, nikogo wicej na wiecie nie dotyczcy.
Oczywicie, nie bya to naiwno" Zachodu, jak to wwczas ogldnie
okrelalimy, ani nawet gupota - jak to sobie mwilimy w duchu. Bya to
wiadoma polityka establishmentu zachodniego, gupia" jedynie w tym szerokim
tego sowa znaczeniu, w jakim gupia bya sama koncepcja socjalizmu. Ku mojemu
ogromnemu zdziwieniu, ten establishment byl i w znacznej mierze pozosta
prosocjalistyczny; w najlepszym razie - umiarkowanie socjaldemokratyczny. Jest
wszak absolutnie nieistotne, kto w danym momencie trzyma ster wadzy - prasa i
kapita (w rodzaju Fundacji Forda) pozostaj w tych samych rkach. Establishment
si nie zmienia, a w ustroju demokratycznym ma wiksz ni rzd wadz i wpywy,
zwaszcza na inteligencj.
Jeszcze mniej istotne jest, jak okrela si ta czy inna partia: w naszym stuleciu pod
wpywem inteligenckiej mody i zmasowanej propagandy socjalistw cae spektrum
polityczne na tyle przesuno si w lewo, e obecny konserwatysta" w Wielkiej
Brytanii niczym si nie rni od socjaldemokraty pocztku wieku. Margaret
Thatcher bya wyjtkiem reprezentujcym nie wikszo swej partii, lecz jej
znikom mniejszo, a i to stosunkowo mod, ktra pojawia si cakiem niedawno.
Bardziej typowym przykadem obecnych konserwatystw" by i pozostaje Edward
Heath - kolega Willy'ego Brandta i wspwyznawca nonej idei przepompowania"
bogactwa Pnocy na biedne Poudnie. Idea ta jest na tyle socjalistyczna, e trudno
si oprze zdumieniu, jak w ogle mona byo podnosi podobn kwesti poza
forum Midzynarodwki Socjalistycznej. A przecie powanie na ten temat dyskutowano. I nie tylko dyskutowano - w tym okresie (pocztek lat siedemdziesitych)
banki zachodnie rzeczywicie przepompoway ponad b i l i o n d o l a r w do krajw
Trzeciego wiata w formie poyczek, kredytw itp., doskonale zdajc sobie spraw,
e nigdy tych pienidzy ju nie zobacz. Dzi te fantastyczne sumy spisano na straty
jako ze kredyty", nie przejmujc si tym, e byy to pienidze akcjonariuszy i
podatnikw, ktrych nikt nie pyta o zgod na udzia w tej socjalistycznej aferze.
Sowem - niczego nie podejrzewajc, wylelimy ze swoimi prawami czowieka,
wizieniami i zakadami psychiatrycznymi na wiat, gdzie socjalizm jako idea ju
dawno zwyciy, a za kulisami spierano si co najwyej o to, jaka forma socjalizmu
ma zapanowa. To tak, jakbycie widzc, e zodzieje grabi dom, pobiegli na
policj, nie wiedzc, e wesza ona w zmow z bandytami. Niezy obrazek, prawda?
342

Gupota czy podioJl

- T-a-a-ak... - cignie policjant. - To cieka-a-a-we. Czy pan jest przekonany, e to
zodzieje? A moe to waciciele przeprowadzaj si do nowego mieszkania? Moe
tak trzeba? A kim pan jest? Krewnym?
Przyznam si, e miny ze dwa lata, zanim zaczem cokolwiek rozumie. Dugo
si zastanawiaem, dlaczego nie potrafi nic wyjani. Moe to mj saby angielski,
moe to co innego, ale jedno jest pewne - nie rozumiej. Albo - to ja nie rozumiem.
Mwilimy rnymi jzykami -uywalimy tych samych sw, ale ich znaczenia
absolutnie si nie pokryway.
Zdumiewaa mnie przede wszystkim maniera operowania pojciami abstrakcyjnymi, wyrwanymi z kontekstu, wskutek czego pojcia staway si
pozbawionymi sensu swkami albo hasekami, ktre dziaay na tutejsze
spoeczestwo jak dzwonek na psa Pawowa: reagowao wydzielaniem liny bez
konkretnego bodca. Pada na przykad sowo pokj" albo wsppraca". Od razu
wszyscy radonie si umiechaj - to znaczy, e mechanizm zadziaa, uruchomi
wydzielanie. Ani jedno, ani drugie poza konkretnym kontekstem nic nic znaczy.
Abstrakcyjnie rzecz biorc, najbardziej pokojowym miejscem na ziemi jest
cmentarz, a wsppraca na przykad ze zbrodniarzem nosi miano wspudziau i jest
cigana prawem kadego kraju. To chyba proste? W aden sposb jednak nie
mogem wyjani tych elementarnych prawd tutejszym rozmwcom.
Przezwycienie odruchw Pawowa wiczonych przez dziesiciolecia okazao si
niemoliwe. Do dzi na przykad istnieje taki absurd, jak Pokojowa Nagroda Nobla.
Pokoju. Z kim? Za jak cen? W sensie abstrakcyjnym, poza okrelonym
kontekstem sytuacyjnym, naleaoby j wrcza politykom pokroju Chamberlaina.
Bo c, w gruncie rzeczy, znaczy owo osawione dtente, owo odprenie napicia
midzynarodowego"'? Dlaczego naley zwalcza napicie, a nie jego przyczyn?
Skd si ono bierze? Jaki jest sens cigego odprania", skoro ponownie si
napra"? Wszelka logika jednak zawodzi, kiedy w odpowiedzi syszycie
fraz-dzwonek:
,J)tente nie ma alternatywy."
To znak, e bodziec dwikowy znowu uruchomi mechanizm wydzielania. Pan
wybaczy - zaczynacie si denerwowa - jak to nie ma alternatywy"? Wszystko na
wiecie ma alternatyw. Na tym wreszcie polega sztuka polityki, eby stworzy
alternatyw. - A w odpowiedzi syszycie:
Musimy si liczy z faktami politycznymi."
Dzzzyyy... Dzwoneczek zadwicza po raz kolejny. Pamitam, kiedy przez bit
godzin prbowaem przekona rozmwc, e z faktami politycznymi" nie trzeba
si liczy, lecz naley je tworzy. Dla mnie na przykad
343

Zdrada
uznanie rzeczywistoci politycznej w ZSRR oznaczaoby konieczno wstpienia
do partii, wsppracy z KGB. Zamiast tego stworzyem wasn rzeczywisto":
siedz na Zachodzie i rozmawiam z nim. Nie pomogo. Pod koniec rozmowy gono
zaburczao mu w odku i powiedzia wreszcie:
- Potrzebne nam s pokj i wsppraca.
Moglibycie mi zarzuci, e wszystko cynicznie upraszczam. Wcale nie. Moje
dyskusje z tamtejszym establishmentem wyglday rwnie idiotycznie. Jak
rozmowa guchych - aden z detentystw" nawet nie prbowa uzasadni swej
doktryny. Kamali, wykrcali si hasami; nikt nie zdoa jednak w sposb
byskotliwy i prosty powiedzie, komu i do czego owo odprenie jest potrzebne.
Ale przecie nie da si wyjani, po co na przykad udziela kredytw, oferowa
towary, technologi... reymowi totalitarnemu, ktry jako cel swego istnienia
proklamuje unicestwienie dostawcy. Po prostu brak logicznych argumentw, ktre
mogyby to uzasadni. Pozostao zatem kamstwo.
- Nasza koncepcja polega na tym, e wybieramy jak najdogodniejszy moment i
wywieramy presj na ZSRR, zmuszajc go do respektowania praw czowieka oponowali detentyci", porozumiewawczo puszczajc oko. -Przywiemy go do
siebie, uzalenimy gospodarczo od Zachodu i - wpyniemy.
Kiedy jednak nadszed taki dogodny moment wpywu" (tak byo w przypadku
naruszenia przez ZSRR porozumie helsiskich i interwencji w Afganistanie), nagle
zaczli tumaczy: To my zaleymy od nich bardziej ni oni od nas." Moemy,
oczywicie, ogosi bojkot albo embargo; ale oni rwnie mog gospodarczo
szantaowa Zachd.
Jak to potraktowa? Jako gupot? Przypadek? Ani jedno, ani drugie -z miejsca, nie
przerywajc wywodu, proponowano bowiem jeszcze wiksze uzalenienie od
ZSRR - na przykad budow gazocigu dla sowieckiego gazu do Europy.
0 czym my w ogle mwimy? Jakie prawa czowieka? Niemieccy socjalici w swej
Ostpolitik sprowadzili je na przykad do handlu ludmi. Biznes rozwija si
wspaniale: za kadego uwolnionego winia pacono wadzom NRD do 40 tysicy
marek, stymulujc w ten sposb nowe nieuzasadnione areszty.
My, Niemcy, musimy si zatroszczy przede wszystkim o naszych wschodnich
braci."
1 zatroszczyli si - w nagrod za potny zastrzyk gotwki w gospodark NRD
uzyskali dla paru wybracw askaw zgod na odwiedzenie krewnych ze
Wschodu. Jakie wzruszajce sceny, a za si w oku krci: babcie i dziadkowie
spotkali si nareszcie - dziki dtente... W tym samym czasie innych wschodnich
braci" rozstrzeliwano na murze, szczuto psami, rozry344

Kto wymyJlii dtente?

wano minami. 1 jako nikt nie zauwaa muru porodku miasta; nie wypadao o nim
nawet wspomina. Jak mona! Przecie to retoryka zimno wojenna".
Detente - to pokj i wsppraca."
Co to byo - gupota? Tchrzostwo? Nie - z d r a d a .
2. Kto wymyJlii dtente?
Zawsze sdziem, e polityk dtente lat siedemdziesitych wymylono na Kremlu.
Nie miaem racji: wymylili j niemieccy socjalici. Mj bd jest w peni
zrozumiay: zmieniajce si okresy napicia" i odprenia", typowe dla caej
historii stosunkw midzy Wschodem a Zachodem, inicjowaa zazwyczaj strona
sowiecka. Poczwszy od leninowskiego NEP-u, poprzez wielkie przymierze" w
latach drugiej wojny wiatowej, na chruszczowo-wskim pokojowym
wspistnieniu" koczc, decyzje o odpreniu" bd napreniu" byy
podejmowane w Moskwie - Zachd co najwyej przystpowa do narzuconej mu
gry. W gruncie rzeczy dla reymu idealny byby taki stan stosunkw z jego
kapitalistycznym otoczeniem", kiedy w odpowiedzi na nasilenie si walki
klasowej" Zachd reagowaby nasileniem uczucia przyjani. Do tego jednak nie
dochodzio: przestraszony wzrostem wpyww ZSRR, aneksj nowych terytoriw,
aktywizacj dziaalnoci dywersyjnej, Zachd si jey, ale zwykle nie na dugo nastpowa okres zimnej wojny, potpianej przez cae postpowe spoeczestwo
wiata".
Bez wzgldu na wrzaw lewicowej propagandy, polityka zachodnia wobec ZSRR
bya zawsze pasywna, obronna, a nie ofensywna. Nawet w szczytowym okresie
zimnej wojny dominujc doktryn Zachodu byo powstrzymywanie"
(containment), co pozostawiao inicjatyw w rkach przywdcw sowieckich.
Kiedy reym sowiecki zmczy si ju konfrontacj, wyczerpa swe siy, ale i napsu
nerww przeciwnikowi, rozpoczyna pokojow ofensyw", liczc, e zyska chwil
wytchnienia w wycigu zbroje, kredyty i technologie zachodnie oraz bardziej
sprzyjajce warunki do dalszego rozszerzania swych wpyww. Nie byo
przypadku, w ktrym Zachd odtrciby narzucon mu propozycj przyjani",
mimo i reym nie ukrywa, e jego istota pozostaje niezmienna. Synne
chruszczowowskie wyzwanie: Pogrzebiemy was!" sposzyo Zachd bardziej ni
mur berliski, chocia w istocie nie powiedzia przecie nic nowego, sparafrazowa
jedynie stary marksistowski dogmat o proletariacie -grabarzu kapitalizmu". W
odrnieniu od Chruszczowa Breniew sam nic nie
345

Zdrada
wymyli, niemniej zawsze i wszdzie powtarza, e odprenie adn miar nie
przekrela i nie moe przekreli praw walki klasowej".1 Brzmiao to mglicie, ale
kto by si tym przejmowa?
Si rzeczy, okresy dtente koczyy si zazwyczaj podobnie: kolejn inwazj,
aneksj tego czy innego kraju, wrogoci wobec Zachodu, pogrkami. Jak stado
map, z ktrego tygrys porwa jedn, kraje zachodnie wpaday w histeryczn panik,
po czym przez pewien czas panowa spokj. Potem wszystko rozpoczynao si od
nowa, z t tylko rnic, e z biegiem czasu te cykle staway si coraz krtsze.
Reym coraz gorzej znosi napicie, a jego gospodarka kulaa bez zastrzykw
kapitau zachodniego. Okresy wytchnienia staway si dla coraz bardziej
niebezpieczne, bowiem bez napicia" zaczyna traci kontrol nad rnymi
czciami imperium.
Sowem - przesanek, ktre skaniay mnie do opinii, e rwnie dtente lat
siedemdziesitych rozpoczo si z inicjatywy sowieckiej, byo a nadto. W dodatku, ekipie Breniewa by on wyjtkowo na rk - stamszenie Czechosowacji
spowodowao izolacj, a rozpoczynajce si wwczas reformy Kosygina"
wymagay pomocy Zachodu. Fakty s jednak uparte. Tych par dokumentw na ten
temat, ktre znalazem w archiwach, wstrzsno nawet mn.
Wystarczy wspomnie cytowany ju na pocztku pierwszej czci tekst mwicy o
spotkaniu agenta KGB" z zaufan osob" jednego z liderw SPD Egona Bahra i
pocztku nieoficjalnych kontaktw" socjaldemokratw niemieckich z KGB.2
T haniebn polityk rozpoczynano w rwnie haniebny sposb - w tajemnicy przed
spoeczestwem, zawizujc spisek, w dodatku kanaami KGB". Mgby kto
zaoponowa - historia dostarcza wielu przykadw, kiedy potajemnie zaatwiano
poyteczne sprawy. Rzecz w tym, e dokument demaskuje kamstwa
socjaldemokratw rozpowszechniane w celu usprawiedliwienia nowej polityki.
Takim kamstwem byo na przykad u z a l e n i e n i e R F N o d s s i a d a
sowieckiego, na co powoywaa si potem socjaldemokracja
jako na realny fakt", z ktrym naleao si liczy, stworzony
p r z e z n i , j a k w i d z i m y , z p r e m e d y t a c j . Albo obudne krzyki, jak to oni
sw Ostpolitik ratuj wiat przed wojn jdrow"; albo mit, e detente nie ma
alternatywy". A przecie w roku 1969, jak doskonale wiemy, Niemcom nic nie
zagraao (w kadym razie nie bardziej ni zwykle), a sawetne napicie
midzynaro
1
Przemwienie L.I. Breniewa na XXV Zjedzie KPZR, 24 lutego 1976 r.
2
Patrz s. 15-16.
346

Kto wymyjLil dtente!

dowe" jeszcze nie zapanowao na wiecie. Nie byo wic potrzeby szukania
alternatywy". Przeciwnie, napicie" byo akurat rezultatem dtente, kiedy wykorzystujc zachodni przychylno - ZSRR zacz pod koniec lat
siedemdziesitych wzmaga zbrojenia.
Wreszcie nie naley te zapomina o elementarnym fakcie, e Niemcy s czonkiem
NATO, a socjaldemokracja 1969 roku - to czonkowie koalicji rzdzcej RFN.
Prowadzc za plecami swoich sojusznikw rozmowy z Moskw, popenili
najzwyklejsz zdrad. W warunkach demokracji nikt, oczywicie, nie moe im
zabroni zmiany dotychczasowej orientacji poparcia dla NATO ani nawet sojuszu z
Moskw; w tym jednak celu powinni oni najpierw opuci koalicj rzdzc i
otwarcie zadeklarowa swj wybr. Nie uczyniwszy tego, socjaldemokraci de facto
stali si moskiewskimi agentami wpywu w NATO. W rezultacie takiej polityki
Niemcy niczego nie zyskay, stosunki midzy Wschodem a Zachodem natomiast
zostay na dugo zaraone wirusem kapitulanctwa.
Rekomendowane przez Andropowa wywaone podejcie w stosunkach z obu
partiami" byo zwyk gr. Jednoczenie bowiem, w tyme 1969 roku, KGB kieruje
do KC nastpujcy dokument2:
cile tajne Teczka specjalna
KC KPZR
Zgodnie z decyzj Sekretariatu KC KPZR (poz. 57/59 z 16 wrzenia 1968 roku), w
padzierniku 1968 roku Komitet Bezpieczestwa Pastwowego przy Radzie
Ministrw ZSRR przekaza Ministerstwu Bezpieczestwa Pastwowego NRD
fotokopie dokumentw archiwalnych o nazistowskiej przeszoci
zachodnioniemieckiego kanclerza Kiesingera.
MBP NRD prosi obecnie o czasowe udostpnienie oryginaw dodatkowych
dokumentw w celu wykorzystania ich w planowanych posuniciach majcych na
celu dyskredytacj Kiesingera.
Spenienie proby niemieckich przyjaci i przekazanie im wspomnianych
dokumentw o nazistowskiej przeszoci kanclerza RFN Kiesingera, przechowywanych w Pastwowym Zarzdzie Archiww przy RM ZSRR, uwaamy za
moliwe.
Prosimy o zgod.
W zaczeniu: projekt postanowienia KC KPZR.
3
Notatka dla KC zastpcy przewodniczcego KGB Zacharowa i zastpcy
naczelnika Gwnego Zarzdu Archiww Jakowlewa Nr 2313-Z z 27 maja
1969 r.
347

Zdrada
Zastpca przewodniczcego KGB przy RM ZSRR
Zastpca dyrektora Gwnego Zarzdu Archiww przy RM ZSRR
Jakowlew
Zacharw
27 maja 1969 roku
Gra Moskwy jest cakowicie zrozumiaa: jeli nie uda si szantaem skoni
kanclerza Kiesingera do wsppracy, to mona si od niego uwolni, stawiajc na
partnerw z wielkiej koalicji" - socjaldemokratw. Jak wiemy, tak te si stao: w
tyme roku kanclerzem zosta Willy Brandt, a Kurt Georg Kiesinger poda si do
dymisji w efekcie posuni" dyskredytacyjnych (nie bez pomocy partnerw"
socjaldemokratw, ktrzy sztucznie wywoali kryzys gabinetowy). Tym trudniej
zrozumie motywy socjaldemokratw, ktrzy sami si wpakowali w sowieck
puapk. Oczywicie, pniej wiele mwili o swej szlachetnej misji obrony praw
czowieka, ktrej powodzenie jest uzalenione od ustpstw ze strony ZSRR, od
oboplnie korzystnej" gry z Moskw. Bya to jednak zasona dymna, by nie rzec zwyke oszustwo. Gwne ustpstwa dotyczyy bowiem wanie praw czowieka.
Wystarczy przypomnie, e caa ta gra rozpocza si z a l e d w i e w p r o k u p o
t y m , j a k s o w i e c k i e c z o g i r o z p d z i y p r a s k w i o s n ", a wiatowa
opinia publiczna jeszcze nie ochona z oburzenia. Ju sama propozycja nawizania
szczeglnych stosunkw" z agresorem bya w tym momencie powanym
ustpstwem", jeli nie zdrad. Nic zatem dziwnego, e tak rozpoczta nowa
Ostpolitik przeksztacia si w polityk zdrady praw czowieka, a same Niemcy pod
koniec lat szedziesitych -w drug Finlandi. Albo inny przykad.4 Oto dokument
z 1972 roku, ilustrujcy dziaalno rzdu RFN w zakresie obrony praw
czowieka":
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego cile tajne
przy Radzie Ministrw ZSRR
30 kwietnia 1972 r.
Nr 1176-A
Moskwa
5 marca 1972 roku na osobiste zaproszenie prezydenta Heinemanna do RFN
wyjecha, z prywatn wiz, starszy pracownik naukowy wyszego szczeba Instytutu
Historii Powszechnej AN ZSRR, doktor hab. nauk history
4
Notatka Andropowa dla KC Nr 1176-A z 30 kwietnia 1972 r.
KCKPZR
348

Kto wytnyJli dtente?

cznych Michai Siergiejewicz Wosleski, ur. w 1920 roku, Rosjanin, bezpartyjny,
kawaler.
29 kwietnia br. sekretarz stanu w MSZ RFN Frank poinformowa sowieckiego
ambasadora w Bonn tow. Falina, e Wosleski wystpi do wadz RFN
0 przeduenie wizy pobytowej o 2-3 lata; prosi take o pomoc w przedueniu
radzieckiego paszportu zagranicznego na wymieniony okres. Woseski uzasadni
sw prob chci pracy naukowej, nie podajc adnych motyww politycznych. Jak
owiadczy Frank, zachowanie Woseskiego budzi pewne podejrzenia, w zwizku z
czym rzd RFN nie jest zainteresowany przedueniem jego pobytu. Zarazem jednak
strona niemiecka nie moe odmwi mu wprost przeduenia wizy, gdy obawia si,
e Wosleski mgby si odwoa do opinii publicznej; nie wyklucza te, e w
ostatecznoci mgby zwrci si do policji o azyl ze wszystkimi wynikajcymi z tego
konsekwencjami.
Wobec skomplikowanej sytuacji politycznej w RFN taki obrt sprawy byby, w opinii
Franka, skrajnie niepodany. Na tej podstawie Frank owiadczy, e zdaniem
strony zachodnioniemieckiej, najlepszym wyjciem z sytuacji byoby przeduenie
paszportu sowieckiego i wizy zachodnioniemieckiej na 2-3 miesice. (...)
Zwaywszy, e Woseski przebywa w RFN na osobiste zaproszenie prezydenta
Heinemanna, wskazana wydaje si akceptacja propozycji Franka w sprawie
przeduenia wizy Woseskiego, z zastrzeeniem, e wadze zachodnioniemieckie
przedsiwezm rodki w celu zapobieenia niepodanym dziaaniom z jego strony.
Jednoczenie, jei pojawi si taka konieczno, naley - za porednictwem
ambasadora sowieckiego w Bonn, a take kontaktw Komitetu Bezpieczestwa zasygnalizowa stronie zachodnioniemieckiej moliwo niejawnej deportacji
Woseskiego do Zwizku Radzieckiego.
Prosimy o rozpatrzenie.
Przewodniczcy KGB Andropow
Sowem - jeli chodzi o rzeczone prawa czowieka", w 1972 roku wadze
niemieckie najzwyczajniej spiskoway ju z Moskw zarwno przeciwko wasnemu
spoeczestwu, jak i przeciwko policji. Do 1974 roku owa poufna wsppraca"
okrzepa na tyle, e na przykad kwestia przymusowej deportacji Soenicyna z
ZSRR bya omawiana ju wsplnie przez sowieckie politbiuro
1 socjalistycznych liderw RFN (przy czym najprawdopodobniej rwnie w tajemnicy przed koalicjantem w rzdzie). Czytelnik pamita, jakim karkoomnym
problemem dla przywdcw sowieckich bya sprawa Soenicyna: z jednej
349

Zdrada
strony, Biuro Polityczne opowiadao si za postawieniem pisarza przed sdem; z
drugiej jednak wszyscy jego czonkowie (zwaszcza Andropow i Gromyko)
rozumieli, e takie race naruszenie praw czowieka osabi ich sukcesy na arenie
midzynarodowej.5 Obawiali si zwaszcza o losy planowanego porozumienia
helsiskiego, w ktrym w zamian za uznanie granic powojennych" (tj.
usankcjonowanie sowieckiej okupacji blisko poowy terytorium Europy) obiecali
da wszelkie gwarancje przestrzegania praw czowieka - bez najmniejszego zamiaru
spenienia obietnic, ma si rozumie. Naruszenie ukadu po jego podpisaniu to jedna
sprawa, a przed podpisaniem - zupenie inna. Aresztowanie Soenicyna mogoby
im udaremni t gr; przymusowa deportacja natomiast - jak proponowa Andropow
- byaby posuniciem utrudnionym, gdyby nie znalaz si kraj, ktry zgodziby si
go przyj. Przyszed im na myl Brandt - a do kog mieli si zwrci, jeli nie do
kraju najbardziej zainteresowanego polityk dtente?
Jak ju poinformowaem Towarzysza w rozmowie telefonicznej, Brandt owiadczy, e Soenicyn moe mieszka i swobodnie pracowa w RFN - pisze Andropow
w osobistej notatce do Breniewa. - Dzi, 7 lutego, tow. Kiewor-kow wylatuje na
spotkanie z Banrem w celu omwienia praktycznych aspektw deportacji
Soenicyna ze Zwizku Radzieckiego do RFN. O ile w ostatniej chwili Brandt nie
zmieni zdania i rozmowy Kieworkowa zakocz si pomylnie, to ju 9-10 lutego
bdziemy mie uzgodnion decyzj, o czym niezwocznie powiadomi. Jeli
dojdzie do wspomnianego porozumienia, powinnimy, jak sdz, nie pniej ni
9-10 lutego mie rezolucj Prezydium Rady Najwyszej ZSRR o pozbawieniu
Soenicyna obywatelstwa sowieckiego i wydaleniu go poza granice naszej
Ojczyzny (zaczam projekt rezolucji). Sam operacj wydalenia Soenicyna
mona byoby w tej sytuacji przeprowadzi 10-11 lutego. Wszystko to naley
uczyni szybko, bowiem - jak wynika z dokumentw operacyjnych - Soenicyn
zaczyna si domyla naszych planw i moe zoy publiczne owiadczenie, ktre
postawioby nas i Brandta w trudnej sytuacji.*
Dwa dni pniej donosi o sukcesie:
...8 lutego nasz przedstawiciel spotka si z zaufanym czowiekiem Brandta w celu
omwienia kwestii praktycznych zwizanych z wydaleniem Soenicyna ze
Zwizku Radzieckiego do RFN.
5
Patrz s. 179-190.
h
List Andropowa do Breniewa z 7 lutego 1974 r.
350

Kto wymyUi dtente?

Po ich przedyskutowaniu powzito decyzj p o d p o w i e d z i a n p r z e z
p r z e d s t a w i c i e l a R F N (podkrelenie moje - W. B.). 12 lutego wieczorem
ambasador radziecki w Bonn, tow. Falin, zwrci si do sekretarza stanu P Franka
(tylko do niego) z prob o przyjcie go w pilnej sprawie 13 lutego o 8.30.
13 lutego o 8.30 tow. Falin zostanie przyjty przez Franka i zoy owiadczenie w
zwizku z deportacj Soenicyna. (Tekst owiadczenia zostanie przedstawiony
oddzielnie, wsplnie z MSZ). O godz. 10.00 rozpocznie si posiedzenie gabinetu.
Brandt poleci Bahrowi, Frankowi i przedstawicielowi MSZ, by powzili decyzj
pozytywn. Zgodnie z prob wadz zachodnioniemieckich Soenicyn powinien
przylecie samolotem rejsowym, ktry przybywa do Frankfurtu nad Menem 13 lutego ok. godz. 17.00 czasu lokalnego.
Od momentu wyjcia Soenicyna z samolotu przedstawiciele ZSRR nie uczestnicz
ju w akcji... Jeli Brandt b e z w z g l d u n a z a p e w n i e n i a (podkrelenie moje W. B.) z tych czy innych przyczyn w ostatniej chwili zmieni decyzj, Soenicyn
pozostaje w areszcie, a prokuratura rozpocznie postpowanie w jego sprawie.7
Jeli to mona nazwa wspprac", to tylko w tym sensie, w jakim wsppracuj"
agenci z central. Chodzi wycznie o zmow, o tajny ukad.
Jest rzecz oczywist, e do momentu podpisania porozumie helsiskich
niemieccy socjaldemokraci doskonale rozumieli, i ZSRR nie zamierza dotrzyma
swych zobowiza, nie zacznie przestrzega praw czowieka; oni za nie zamierzali
protestowa z tego powodu. Nie ulega te wtpliwoci, e - wbrew ich publicznym
owiadczeniom - proces dtente nie by nieodcznie zwizany z problemem praw
czowieka. Zmiana kanclerza w 1974 roku nie przyniosa adnych zmian w tej
polityce. Chodzio przecie nie o kanclerza, ale o jego parti. Co wicej - do 1977
roku, szczytowego okresu wiatowej kampanii na rzecz praw czowieka, kiedy
przyczy si do niej nowy prezydent USA Jimmy Carter, niemieccy
socjaldemokraci w ogle przestali mwi o tej kwestii jako o podstawie Ostpolitik.
Podczas swej kampanii wyborczej Carter miertelnie ich przestraszy: a nu prawa
czowieka rzeczywicie stan si centralnym problemem w stosunkach z ZSRR?
W zwizku z pocztkiem dziaalnoci Cartera liderzy SPD przeyli wiele nerwowych i trudnych momentw. Brak jasnoci co do przyszej polityki nowej
administracji Stanw Zjednoczonych w kwestiach odprenia, kwestii stosunkw
7
Notatka Andropowa dla KC z 9 lutego 1974 r. Nr 388-A.
351

Zdrada
z ZSRR, w waniejszych kwestiach polityki gospodarczej i finansowej skomplikowa wypracowanie programu socjaldemokratyezno-liberalnej koalicji rzdzcej i
wywar negatywny wpyw na pocztek dziaalnoci gabinetu Schmidta -donosia
ambasada sowiecka w swym sprawozdaniu za rok 1977/
Brandt i Bahr popieszyli do Waszyngtonu nauczy Cartera zawioci polityki
europejskiej, a wszelkim wzmiankom na temat przekltych praw czowieka"
towarzyszyo tysice zastrzee. Jak donosi do Moskwy ambasador ZSRR w
Niemczech Falin":
Z jednej strony, maj oni wrcz obowizek zasyn jako bojownicy o prawa
czowieka i nie mog sobie pozwoli, by zdystansowali ich przeciwnicy wewntrzni
bd koalicjanci. Po opublikowaniu listu Cartera do Sacharowa kanclerz Schmidt
(20.02.77) zoy owiadczenie, e motywy prezydenta nie rni si od
zachodnioniemieckich i e rzd RFN rwnie w przyszoci zamierza wszelkimi
stosownymi metodami przeciwdziaa dyskryminacji i represjom wobec ludzi
goszcych odmienne pogldy". Genscher z kolei w tym samym kontekcie uzna
wprowadzenie praw czowieka w skali globalnej" za gwny problem liberaw i
przypomnia o swej propozycji stworzenia midzynarodowego trybunau ds. praw
czowieka".
Z drugiej strony, wedug wiarygodnych rde, kierownictwo SPD jest zaniepokojone stanowiskiem Cartera w kwestii dysydentw. O ile Schmidt mwi o zamiarze dziaania stosownymi metodami", to Bahr, ktry udaje si z wizyt do USA,
otrzyma zadanie bardziej szczegowego wyjanienia nowej administracji opinii
socjaldemokratw na temat tyche stosownych metod", ktre nie zniweczyyby
polityki odprenia. Ten sam temat bdzie przypuszczalnie poruszony przez
Brandta i Ehmkego podczas ich planowanych spotka z Carterem i Vance'em. (...)
Swe zaniepokojenie z powodu zaistniaej sytuacji bardziej otwarcie daj odczu
politycy niemieccy z obozu rzdzcego podczas rozmw nieoficjalnych...
Bez trudu mona zrozumie, e wanie ci politycy wraz ze swymi socjalistycznymi
sprzymierzecami z Europy - wbrew opinii samych dysydentw - rozpowszechniali
kamstwo, i wrzawa na Zachodzie szkodzi
s
Referat dla KC radcy ambasady ZSRR w RFN L. Usyczenki i pierwszego
sekretarza ambasady M. ogwinowa, m.in. Nr 263 z 21 czerwca 1977 r., ,.()
politycznej linii kierownictwa SPD", s. 2.
* Polityczny list ambasadora ZSRR w RFN W. Falina do KC i A. Gromyki, Nr
124 z 28 lutego 1977 r. (wysane 2 marca 1977 r. Nr 74). W odniesieniu do
kampanii w RFN dotyczcej kwestii praw czowieka".
352

Kto wymyUl dtente!

dysydentom", podobnie zreszt jak i inne oszustwa na nasz temat, wskutek czego
chcc nie chcc stawalimy si kanaami KGB do dziaa dyskredy-tacyjnych". Co
wicej, o swych sukcesach w tego rodzaju dziaalnoci popiesznie donosili oni
swym sowieckim partnerom":
Informujemy, e Schmidt, Brandt i Wehner wpynli na H.-D. Genschera, dziki
czemu wykazuje on wiksze zrozumienie dla socjaldemokratycznych koncepcji
polityki zagranicznej. Socjaldemokraci podkrelaj, e pod ich wpywem minister
spraw zagranicznych zacz si dystansowa wobec wystpie z owiadczeniami
nieprzyjaznymi ZSRR.111
Sowem, wszystkie siy socjalizmu europejskiego rzucono na ratunek dtente,
bronic tej polityki przed... kwesti praw czowieka. Mwic cilej, rzucono je
przeciwko nam, garstce ludzi, ktrzy bronili tych praw za cen wasnej wolnoci, a
niekiedy i ycia. Siy te, nawiasem mwic, jeszcze dzi wydaj si znaczce wwczas byy potne. Do wspomnie, e w latach 1977-1978, kiedy nasza
kampania osigna punkt krytyczny, a los naszych aresztowanych kolegw,
czonkw grup helsiskich, wisia na wosku, wikszo rzdw krajw
europejskich stanowiy rzdy socjalistyczne. Nie mwic ju o prasie, inteligencji,
zwizkach zawodowych i koach biznesu.
Czy w tej sytuacji mona si dziwi, e zwyciyli? e - mwic bez ogrdek zdradzili i nas, i ide praw czowieka? Wsplnym wysikiem bez trudu mogli,
oczywicie, zmusi Cartera, by w stosunkach z ZSRR zrezygnowa z polityki
obrony praw czowieka. To jednak nie wszystko. Na dugo przed konferencj w
Belgradzie (jesieni 1977 roku), podczas ktrej zamierzano skontrolowa"
realizacj porozumie helsiskich, europejskie partie socjalistyczne tajnie, za
zamknitymi drzwiami, spotkay si w Amsterdamie i podjy rezolucj, aby
podczas tej konferencji n i e d a z b y t w i e l e o d Z S R R . P roku pniej w
Belgradzie nie dano nic. Konferencja, z ktr wiele osb wizao tyle nadziei,
liczc na nieugite stanowisko Zachodu, wykrcia si neutralnym komunikatem, w
ktrym nawet nie wspomniano o represjach w krajach socjalistycznych.
Tak dokonaa si ta zdrada, po ktrej nasz ruch nigdy ju w peni nie okrzep.
Uwiziono i wystono do lagrw dziesitki helsiczykw"; wielu z nich tam
zgino, pacc yciem za kamstwo zwane porozumieniami helsiskimi - za
uroczyst obietnic Zachodu, e jego stosunki ze Wschodem
10
Raport ambasady ZSRR w RFN z 21 czerwca 1977 r. Nr 164 O politycznej
linii kierownictwa SPD" (m.in. Nr 263).
353

Zdrada
bd nierozerwalnie zwizane z kwestiami bezpieczestwa, wsppracy i praw
czowieka.
Zdradzono zreszt nie tylko nas, nie tylko ide, ale i wasne kraje, wasn
cywilizacj. W ostatecznym rozrachunku - rwnie siebie. Polityka dtente,
oderwana od walki o prawa czowieka w krajach socjalistycznych, przeksztacia si
w zwyke kapitulanctwo, a idea socjalizmu z ludzk twarz", utraciwszy twarz" z utopii w kamstwo z premedytacj. I czego si spodziewali owi Bahrowie i
Frankowie w przypadku wzmocnienia wpyww sowieckich w Europie? e stan
si Quislingami i gauleiterami Moskwy? Co za naiwno! Wodzowie Kremla mieli
do tych celw Honeckerw. Idc ladami wszystkich socjalistw, ktrzy pomogli
komunistom w zdobyciu wadzy, tak jak oni zakoczyliby swe ycie w GUagu.
Za plecami delegatw w Amsterdamie nie byo konwoju z automatami, nie
szczerzyy na nich zbw psy policyjne: sami wybrali brak wolnoci" -mwiem
pod Murem Berliskim 9 maja 1977 roku."
3, Miezewicy i bolszewicy
Byo wreszcie jeszcze jedno usprawiedliwienie dtente - troska o braci ze
Wschodu". Nie wykluczam, e pocztkowo bya to szczera troska; wkrtce jednak i
j zoono w ofierze polityce dtente, i przeksztacono w kamufla propagandowy.
Zamy, e podpisujc w 1972 roku ukady moskiewski i warszawski*
socjaldemokraci wierzyli jeszcze w swe haso oddziaywania poprzez zblienie".
Wkrtce miao si okaza, e dojcie do wadzy za pomoc manipulacji to jedna
sprawa, utrzymanie za tej wadzy przy zachowaniu wasnych celw i zasad - to
sprawa zupenie odmienna. Idee socjalistyczne, jak wiadomo, s pikne wycznie
w teorii. W praktyce popularno SPD szybko zacza spada, a w 1977 roku,
wedug oceny ambasady sowieckiej w Bonn, jej presti mia najnisze notowania
w porwnaniu z caym okresem ih rzdw".12
11
Wadimir Bukowski Przemwienie przy Murze Berliskim", 9 maja 1977
r.. przedrukowane w Timesie", 1977 r.
* Chodzi o ratyfikacj ukadw o wzajemnych stosunkach midzy RFN a
ZSRR i Polsk (19 maja 1972 r.). Ukady tc podpisano wczeniej: midzy RFN
a ZSRR - 12 sierpnia 1970 r. w Moskwie; midzy Polsk a RFN - 7 grudnia
1970 r. w Warszawie (przyp. tum.).
12
Patrz przyp. 9.
354

MiaUzewtcy i boUzewicy
(...) W koach politycznych toczy si nieprzerwanie dyskusja na temat przyszych
losw socjaldemokracji zachodnioniemieckiej, a zarazem trwaoci koalicji
socjaldemokratyczno-liberalnej. Jak wskazuj liczne spotkania i rozmowy
przedstawicieli ambasady radzieckiej z koami socjaldemokratycznymi, kierownictwo SPD uporczywie poszukuje drg osignicia pozytywnych rezultatw w
swej polityce wewntrznej i zagranicznej oraz wzrostu zaufania spoeczestwa do
swego kursu politycznego.
W tej sytuacji - informuje ambasada - dziaalno w dziedzinie polityki zagranicznej
kierownictwo SPD uwaa za jedn z gwnych przesanek umocnienia wpyww
partii w kraju.
Mwic wprost - socjaldemokraci byli zakadnikami swej Ostpolitik, ktrej
powodzenie byo cakowicie uzalenione od przywdcw sowieckich. Oczywicie,
takie zblienie" Moskw w peni satysfakcjonowao, umoliwiajc jej nie tylko
wpyw" na rzd RFN, ale wrcz dyktowanie mu swej polityki. Wizyta Breniewa w
RFN staa si tak doniosym wydarzeniem, e w tym natowskim kraju oczekiwano
jej z wiksz niecierpliwoci ni oczekiwano by jej w Warszawie.
Ogromne nadzieje kierownictwo SPD pokada w rezultatach wizyty tow. L.I.
Breniewa w RFN. Liczy ono, i nowe impulsy do dalszej poprawy stosunkw
radziccko-zachodnioniemieckich pozwol osabi niekorzystne dla socjaldemokratw wraenie, e w czasie dziaalnoci gabinetu Schmidta od maja 1974
roku w politycznej sferze tych stosunkw nie zaobserwowano adnego postpu.
Dialog radziecko-amerykaski w sprawie drugiego porozumienia o ograniczeniu
zbroje strategicznych, wizyta tow. L.L Breniewa w RFN, konstruktywny przebieg
narady belgradzkiej powinny, w opinii przywdcw SPD, sta si w roku biecym
wanymi etapami pogbiania polityki odprenia.
Naley odnotowa, e w sytuacji przygotowa do wizyty tow. L.L Breniewa
socjaldemokraci unikaj udziau w gonych antyradzieckich kampaniach wok
kwestii praw czowieka", potpiajc ich organizatorw z CDU/CSU.
Przypomnijmy, e niektre partie komunistyczne (np. francuska czy woska) nie
powstrzymyway si wwczas od krytyki sowieckiej polityki represji. SPD bya
zatem uzaleniona od Moskwy w wikszym stopniu ni europejskie partie
komunistyczne, a sama Republika Federalna Niemiec -nie mniej ni, dajmy na to,
Bugaria. Co tu zreszt mwi o Moskwie -swemu bratu z Zachodu" dyktowaa
warunki nawet nic nie znaczca, marionetkowa NRD.
355

Zdrada
Kierownictwo SPD usilnie pracuje nad tym, aby z rk opozycji wytrci jeden z jej
podstawowych argumentw, e polityka rzdu Schmidta w kwestii niemieckiej
znalaza si rzekomo w lepym zauku i okazaa cakowicie nieskuteczna. Urzd
kanclerski dokada energicznych stara, wykorzystujc najrniejsze kanay, by
skoni NRD do dyskusji nad szerokim katalogiem spraw; osignicie konsensusu w
tych sprawach umoliwioby z punktu widzenia interesw RFN stworzenie
rwnowagi" w stosunkach z NRD. Do szczerze przedstawiane s polityczne i
ideologiczne cele tych przedsiwzi - naley stworzy na tyle cis sie powiza
wzajemnych interesw, by NRD w adnych okolicznociach nie moga si zdecydowa na ich zerwanie bez szkody dla samej siebie. Naley dy do tego, jak
owiadcza Wehner, by wrogo midzy RFN i NRD stopniowo przeksztacia si w
pokojowe wspycie, w stosunki lojalnego ssiedztwa".
Kanclerz doskonale zdaje sobie spraw ze wszystkich trudnoci tego zadania i nie
ma wikszych zudze. Liderzy SPD stale podkrelaj konieczno zachowania
ostronoci i cierpliwoci w stosunkach z NRD, ostrzegajc zwaszcza, by
demonstracyjnymi i bezmylnymi akcjami nie zaprzepaszczono ju dokonanych
fundamentalnych zmian". Rozumiej przez to przede wszystkim rozszerzone
moliwoci kontaktw obywateli RFN i NRD. Czstsze wyjazdy obywateli RFN do
NRD, do 8 milionw w 1976 roku, s przedstawiane przez SPD jako poprawa
sytuacji ludzi w podzielonych Niemczech" i jako jedno z gwnych osigni
polityki RFN w kwestii niemieckiej po roku 1969.
Sowem, troska o braci ze Wschodu" zostaa sprowadzona do do paradoksalnej
sytuacji, kiedy to model skutecznego socjalizmu" w NRD by sztucznie
podtrzymywany za pienidze podatnikw zachodnioniemieckich, z ktrych omiu
milionom dane byo uda si tam raz w roku i naocznie si o tym przekona.
Nietrudno zrozumie, czyj wpyw" w tym zblieniu" by dominujcy. W passusie
ze sprawozdania ambasady sowieckiej dotyczcym owego gwnego osignicia"
socjaldemokratycznej polityki dtente nawet nie skrywano ironii.
Kiedy wic ani praw czowieka, ani wpywu" na NRD nie mona ju byo na
powanie przedstawia jako podstaw, racjonaln przesank polityki dtente,
wysunito inne hasa - pokoju i rozbrojenia. Nie brzmiao to jednak
przekonywajco: w roku 1969, kiedy socjaldemokraci wymylili i zaczli
realizowa sw polityk wschodni", zagroenie wojenne w Europie byo znacznie
mniejsze ni w roku 1980 - w efekcie tej polityki. Niemniej - bez wzgldu na taki
rezultat - z uporem maniaka nadal bronili dtente, niezmiennie troszczc si o
rozszerzenie sowieckich wpyww w kraju, w partii, czstokro za wasne picndze,
wykorzystujc na przykad:
356

MtefUzewicy i boUzewicy
...taki kana propagandowy jak socjaldemokratyczna Fundacja Friedricha Eberta -w
jej ramach i na jej koszt mona byoby zorganizowa wyjazd do ZSRR wikszej
liczby dziennikarzy z RFN oraz wykady prelegentw sowieckich dla audytorium
zachodnioniemieckiego. Za porednictwem Fundacji mona nawiza kontakt z
SPD. Jak zauway sekretarz SPD Willy Brandt, dziaalno Fundacji w ostatnich
latach zostaa skorygowana w sposb zasadniczy. W swych przedsiwziciach nie
traktuje ju NRD jako strefy swych interesw; dziaa pod kontrol i wedug
instrukcji SPD. W opinii Brandta, Fundacja mogaby peni funkcj kanau cznikowego midzy obu krajami, kontrolowanego przez SPD i KPZR."
Sowiecka interwencja w Afganistanie, ktra otrzewia opini publiczn Zachodu,
miaa niewielki wpyw na polityk niemieckich socjaldemokratw. Jak dawniej, za
gwny cel stawiali ratowanie dtente". Ratowanie - przed kim? Przed
Breniewem? Nie, przed nieprzemylanymi i przesadnie rozdtymi reakcjami,
nieadekwatnymi do rzeczywistej sytuacji, ktre mog doprowadzi do jej
pogorszenia". Nieprzypadkowo przecie natychmiast po rozpoczciu interwencji
wanie do Brandta politbiuro zwrcio si z osobistym posaniem, Uczc na jego
pomoc w przezwycieniu izolacji politycznej'1.
Rzecz najwaniejsza to znalezienie wsplnego jzyka w kwestii, ktra od wielu lat
jest przedmiotem i Paskiej, i naszej troski: kwestii umocnienia bezpieczestwa
midzynarodowego.
Tego wsplnego jzyka" nie wiedzie czemu poszukiwano w do
nieoczekiwanych sferach. Przed 1981 rokiem na przykad zainicjowano wspprac
w dziedzinie teorii budowy socjalizmu midzy organem teoretycznym SPD,
czasopismem Neue Gesellschaft", a redakcj organu KC KFZR Kommunist".1? Po
co? Jaki to mogo mie zwizek z pokojem czy bezpieczestwem
midzynarodowym?
Bo czyme bya w gruncie rzeczy owa polityka odprenia, dtente, Ostpolitik czy
jakkolwiek by si nazywaa? Nie da si jej wyjani wycznie gupot,
tchrzostwem czy nawet infiltracj SPD przez KGB (chocia wszystko to
niewtpliwie odegrao swoj rol) - choby dlatego, e polityka
13
List czonka kolegium MSZ ZSRR A.P. Bondarienki do zastpcy kierownika
Wydziau Midzynarodowego KC W. Zagladina Nr 223/3eo z 14 marca 1977 r.
(Nr 99 z 16 marca 1977).
14
Uchwala Biura Politycznego Nr PI 82/2 z 1 lutego 1980 r. i Zacznik 1 na 10
stronach.
15
Decyzja Sekretariatu KC Si-247/13s z 27 stycznia 1981 r. i notatka Wydziau
Midzynarodowego i Wydziau Propagandy KC z 20 stycznia 1981 r. Nr
18-S-79.
357

Zdrada
ta zostaa zaakceptowana nie tylko przez Niemcw. Popieray j praktycznie
wszystkie europejskie partie socjaldemokratyczne. Przecie rwnie
nieso-cjalistyczne rzdy, na przykad we Francji (Giscard d'Estaing) czy w USA
(Nixon z Kissingerem) nie widzieli alternatywy dtente. Mwic cilej -nawet jej
nie poszukiwali, akceptujc gr i argumentacj socjalistw.
Jakie cele postawili sobie socjaldemokraci europejscy, ktrzy wymylili t polityk i
narzucili caemu wiatu? Nie byy to wszak absolutnie nieszkodliwe gry
znudzonych politykw, lecz bardzo niebezpieczne awanturnictwo, ktrego stawk
moga by wolno narodw europejskich. Przeduyo ono ywot reymw
komunistycznych na Wschodzie o co najmniej dziesi lat, Mona byoby zachowa
setki tysicy istnie w Afganistanie, w Etiopii, w Ameryce rodkowej i na Bliskim
Wschodzie. W imi czego skazano je na mier? W imi czego socjalici skazali
narody ZSRR i Europy Wschodniej na dziesi lat niewolnictwa? Pocztkowo - w
imi utopii socjalizmu z ludzk twarz", w ktrego kierunku popychali nic nie
podejrzewajc ludzko. W imi konwergencji", w ktrej rezultacie, jak si
spodziewali, komunizm sowiecki zyska ludzkie oblicze, a Zachd stanie si
socjalistyczny. Czyli - w imi odwiecznej mrzonki mieszewikw, e bolszewicy
powrc na ono socjaldemokracji, mrzonki idioty o stworzeniu hybrydy
przedszkola z obozem koncentracyjnym.
Jak jednak wiemy z historii ich wzajemnych stosunkw, mieszewicy snuj
projekty, a bolszewicy je realizuj. Historia nie zna przykadw, kiedy ci pierwsi
przechytrzyliby drugich, zna natomiast mnstwo przykadw wiadczcych o
wykorzystywaniu mieszewikw przez bolszewikw. Jak susznie powiedzia mi
pewien stary socjaldemokrata, czowiek wyjtkowej uczciwoci, socjaldemokracja
ma prawo istnienia tylko dopty, dopki u podstaw jej polityki ley konsekwentny
antykomunizm - w przeciwnym razie przeradza si w kiereszczyzn". Faktycznie,
pierwszy etap zimnej wojny w latach czterdziestych i pidziesitych by pomylny
dla Zachodu, bowiem socjaldemokracja europejska zaja zdecydowanie
antykomunistyczne stanowisko. Mwi si, e Brandt - pocztkowo zdeklarowany
antykomu-nista, mer frontowego" Berlina - zama si", kiedy si przekona, e
sojusznicy gotowi s powici Berlin i nie przedsiwezm nic w odpowiedzi na
wzniesienie muru berliskiego w 1961 roku. On sam tak o tym pisze1":
W ostatnim czasie moje pogldy polityczne pozostaway w znacznym stopniu pod
wpywem tego wydarzenia; moje tak zwane inicjatywy wscho
16
Willy Brandt, People and Politics: The Years 1960-1975, s. 20 (London 1978).
358

MieiUzwicy i bolszewicy
dniopolityczne w dziedzinie odprenia byy protestem przeciwko sytuacji, w jakiej
to wydarzenie nastpio."
Moe to i prawda - nie byem tam, nie bd ocenia. Nawet wwczas powinien by
jednak pamita przypadek Kiereskiego - jego polityka dtente wobec Lenina w
ostatecznym rozrachunku zaprowadzia bolszewikw do Berlina. Jakkolwiek byo,
faktem pozostaje te, e pod koniec lat szedziesitych pozycje socjaldemokracji
europejskiej przesuny si w lewo, w stron wsppracy z komunistami. Nie bez
wpywu pozostay tu rwnie racje czysto taktyczne (wsplnie prowadzone
kampanie przeciwko wojnie w Wietnamie, przeciw apartheidowi w Afryce
Poudniowej, przeciwko reymowi Pinocheta w Chile) i chruszczowowska
odwil", i rozam midzy Moskw a Pekinem, w ktrego wyniku sowiecki model
komunizmu" jawi si jako mniejsze zo". Pokusa wsppracy staa si jeszcze
silniejsza wraz z pojawieniem si eurokomunizmu", ktry odrodzi stare marzenia
socjalistw o moliwej ewolucji komunizmu w kierunku socjaldemokracji.
Decydujc rol, jak sdz, odegray tu jednak wzgldy cyniczne, koniunkturalne:
moliw do przyjcia, a nawet nieuchronn alternatyw uczyni
socjaldemokratw w oczach Zachodu dopiero wzrost wpyww
k o m u n i s t w , tj. w z r o s t w p y w w s o w i e c k i c h .
W gruncie rzeczy, ju w latach pidziesitych Zachd mg si przekona, e idee
socjalistyczne s religi elity" i nie znajduj szerszego oddwiku w
spoeczestwie. Ulubion trzeci drog" - drog lawirowania umiarkowanej
socjaldemokracji midzy skrajnociami komunizmu i kapitalizmu" - wiat
zachodni wybra wic wycznie jako mniejsze zo". Dopiero umocnienie si
wpyww sowieckich mogo uczyni socjaldemokratw atrakcyjnymi porednikami
midzy Wschodem a Zachodem, swego rodzaju obrocami ludzkoci". Poniewa
mieli - jak sdzono - wpyw na obie strony", pozwolono im na stopniowe
niwelowanie rozbienoci ideologicznych, by w ten sposb doprowadzi
przeciwstawne wiaty do pokoju i wsppracy, tj. do konwergencji.
Twierdzc, e celem polityki dtente jest zagwarantowanie pokoju i bezpieczestwa, poprawa sytuacji ludzi na Wschodzie, przestrzeganie tam praw
czowieka i tym podobnych wartoci, socjalici kamali nie do koca. Tak.
rzeczywicie b y y t o i c h m a r z e n i a, ale marzenia niebezinteresowne, zataili
bowiem, e ich urzeczywistnienie wie si z bynajmniej nie dobrowoln akceptacj
przez nas wszystkich ich wersji socjalizmu, a take z zaakceptowaniem ich jako
naszych obrocw i wadcw.
Przemilczajc ten fakt, a co wicej - zdajc sobie spraw, e tej utopii
359

Zdrada
wikszo spoeczestwa nie zaakceptuje - w i a d o m i e , w tajemnicy przed
spoeczestwem, sojusznikami i koalicjantami, p r z y z w o l i l i n a w z r o s t
w p y w w s o w i e c k i c h . Podobnie jak niektrzy nasi inteligenci, ktrzy z
naiwn wyniosoci przystpowali do gry z KGB - .jestemy od nich mdrzejsi,
wygramy" - socjaldemokracja europejska nawizaa tajne gry z Moskw i, co
nieuniknione, zapltaa si.
Moskwa, oczywicie, z radoci przyja propozycj gry: jeli ju bolszewicy
czego si nauczyli z historii, to z pewnoci tego, jak wykorzystywa
miesze-wikw. W gruncie rzeczy, wszystkie okresy wytchnienia", poczynajc od
NEP-u, byy moliwe dziki zaangaowaniu przez nich rnych reformatorskich"
ruchw lewicowych i tworzeniu wsplnych frontw", ma si rozumie - pod
przywdztwem komunistw. Kreml zrcznie nimi manipulowa, umiejtnie czc
oficjaln wspprac" z nieoficjaln penetracj ich partii za porednictwem swej
agentury i radykalnych aktywistw lewackich oraz jednoczc ich w szeregach
umiarkowanych" ruchw. Tak byo i tym razem.
Z jednej strony, przywdcy sowieccy z entuzjazmem powitali wspprac w imi
pokoju, postpu i socjalizmu". Nawet Breniew nie omieszka podkreli w swym
wystpieniu na XXV Zjedzie KPZR, jak ogromne znaczenie maj cilejsze wizi
z socjalistami zachodnimi. Z jeszcze wikszym entuzjazmem szef Wydziau
Midzynarodowego KC Boris Ponoma-riow odnotowa w czasopimie
Kommunist" pozytywne zmiany w ruchu socjaldemokratycznym, ktre nastpiy
pod wpywem midzynarodowej dyskusji.17 W okolicznociowym artykule
opublikowanym w przededniu konferencji Midzynarodwki Socjalistycznej w
1976 roku pisa:
Staa i szeroko zakrojona wsppraca midzy komunistami, socjalistami i
socjaldemokratami moe sta si jednym z decydujcych czynnikw pokoju i
postpu spoecznego."18
Z drugiej strony, KGB otrzymao specjalne zadanie skoncentrowania dziaalnoci
na tych partiach. wczesny szef wywiadu KGB (Pierwszego Wydziau Gwnego PGU), gen. Kriuczkow tak instruowa wszystkich swych rezydentw w Europie
Zachodniej19:
Nowy ukad si na arenie midzynarodowej, rozwj procesu odprenia i
konstruktywne zmiany w sytuacji midzynarodowej zmusiy liderw oraz
17
World Marxist Review", nr 5, 1976.
18
Kommunist", listopad 1976 r.
19
Te i nastpne materiay zostay zaczerpnite z ksiki: Instructions from the
Centre. Top Secret Files on KGB Foreign Operations 1975-1985, edited by
Christopher Andrew and Oleg Gordievsky, Hodder and Stoughton, 1991.
360

Miedzewicy i bobzewicy
czonkw Midzynarodwki Socjalistycznej (MS) do korekty swego kursu
politycznego i taktyki.
Ostatni kongres Midzynarodwki Socjalistycznej (listopad 1976) generalnie
zaakceptowa rezultaty Konferencji ds. Wsppracy i Bezpieczestwa w Europie
(KBWE) i wyrazi gotowo podjcia dziaa w celu realizacji zasad Aktu
Kocowego KBWE.
W przyjtej na kongresie rezolucji w sprawie odprenia midzynarodowego
stwierdzono: Uznaje si za moliwe i konieczne znaczne rozszerzenie dziaa na
rzecz pogbienia i umocnienia odprenia midzynarodowego".
Generalnie kongres zaj konstruktywne stanowisko w kwestii rozbrojenia. W rezolucji znalaz si zapis: Ze wzgldu na eskalacj wycigu zbroje i pogorszenie
si sytuacji gospodarczej w wikszoci krajw, rozbrojenie oraz kontrola zbroje i
rozpowszechniania broni staj si ywotnymi problemami caego wiata".
Kongres opowiedzia si za jak najszybszym zakoczeniem negocjacji midzy USA
i ZSRR w celu osignicia porozumienia w sprawie jakociowej i ilociowej
redukcji zbroje strategicznych i podkreli niezwyk wag rozmw wiedeskich
powiconych wzajemnej redukcji zbroje i si zbrojnych.
Kongres wezwa do nierozpowszechniania broni jdrowej; ruch na rzecz
powszechnego rozbrojenia uzna za cel priorytetowy.
W porwnaniu z okresem zimnej wojny kierownictwo Midzynarodwki Socjalistycznej powstrzymuje si obecnie od jednostronnych i uproszczonych ocen polityki midzynarodowej krajw wsplnoty socjalistycznej, uznajc pozytywn rol
Zwizku Sowieckiego w rozwoju procesu odprenia midzynarodowego.
Naley jednak podkreli, e liderzy socjaldemokracji najwikszych pastw Europy
Zachodniej, odgrywajcy czoow rol w polityce Midzynarodwki
Socjalistycznej, kontynuuj poprzedni kurs zorientowany na konsolidacj NATO.
Co wicej, uczestnicz oni w procesie przeksztacenia EWG we wsplnot
wojskowo-polityczn; ukuli nawet demagogiczn dewiz: Przeksztacimy monopolistyczn Europ w Europ robotnicz!" (...)
Ostatni kongres Midzynarodwki Socjalistycznej proklamowa, e kapitalizm i
komunizm pozostaj, jak dawniej, podstawowymi formami tyranii we
wspczesnym spoeczestwie" i w zwizku z tym socjalizm to jedyna alternatywa
kapitalizmu i komunizmu" - naturalnie w takiej postaci, w jakiej socjalizm jest
pojmowany przez socjaldemokracj.
Std wniosek, e cech charakterystyczn tego ruchu pozostaje rozdwojenie
stanowiska politycznego, podobnie jak i to, e socjaldemokraci nie s w stanie
przezwyciy swej odwiecznej saboci, polegajcej na rozmijaniu si w sowach i
czynach.
Analiza dziaalnoci nowego kierownictwa, wybranego na ostatnim kongresie

362

Zdrada
MS (Brandt, Carlsson) pozwala wnioskowa, e podjo ono aktywny wysiek w
celu wypracowania nowego programu. W opinii Brandta, taki program powinien
stanowi znaczcy wkad w modernizacj Midzynarodwki Socjalistycznej i
doprowadzi do konsolidacji jej struktury organizacyjnej, do dalszego umocnienia
szeregw ruchu socjaldemokratycznego oraz do upowszechnienia jego idei i
wpyww w skali globalnej.
W szeroko rozpropagowanej teorii socjalizmu demokratycznego jako trzeciej
drogi" (przeciwstawianej kapitalizmowi i komunizmowi) liderzy socjaldemokracji
wysunli koncepcj socjalistycznej strategii Trzeciego wiata" i rozpoczli
kampani majc na celu rozszerzenie swych wpyww na rne warstwy ruchw
narodowowyzwoleczych w Azji, Afryce i Ameryce aciskiej.
Obiektem szczeglnej uwagi liderw MS stay si osignicia midzynarodowego
ruchu komunistycznego, zwaszcza fenomen okrelany mianem
euroko-munizmu".
Co si tyczy ewolucji szeregu partii komunistycznych Europy Zachodniej, to liderzy
socjaldemokracji, w celu pobudzenia ewolucji poszczeglnych partii
komunistycznych w kierunku pogldw socjaldemokratycznych, podejmuj
okrelone dziaania, aby popchn te partie ku reformizmowi. W rezolucji kongresu
pominito kwesti normalizacji stosunkw i rozwoju wsppracy z partiami
komunistycznymi i robotniczymi. Jak wiadomo, kwestia ta bya przedmiotem
powanych kontrowersji w midzynarodowym ruchu socjaldemokratycznym.
Niemniej jednak Midzynarodwka Socjalistyczna musiaa si w ostatnim czasie
powstrzymywa od stosowania okrelonych sankcji wobec partii, ktre w tej czy
innej formie dyy do kontaktw bd wsppracy z komunistami.
Mimo to liderzy socjaldemokratyczni, jak dawniej, prbuj doprowadzi do
rozamu w ruchu komunistycznym, kontynuujc praktyk nastawiania jednych
partii komunistycznych przeciwko innym.
Co za tym idzie, immanentnie waciwe MS antykomunistyczne tendencje
wymagaj, z jednej strony, naszej bacznej uwagi; z drugiej za - pozytywne zmiany,
ktre zachodz w onie Midzynarodwki Socjalistycznej, stwarzaj nam unikatow
moliwo wywarcia podanego wpywu na poszczeglnych dziaaczy MS, osabiajc rezultaty tej ich dziaalnoci, ktra przynosi ZSRR uszczerbek.
Przedstawione wyej problemy s wszechstronnie analizowane w Centrali; ze
wzgldu na ich wag jest podane, by rezydenci przedstawili swe oceny i opinie na
temat sytuacji wewntrznej w partiach krajw swego pobytu oraz dzielili si swymi
opiniami na temat kierunku naszej dziaalnoci wobec caej Midzynarodwki
Socjalistycznej.
Przy analizie tych problemw naley uwzgldni i oceni nowe moliwoci
inicjowania przedsiwzi majcych na celu popieranie i wzmocnienie dziaa

364

MktUzewicy i hoUzewicy
tych czoowych dziaaczy i czonkw penicych funkcje w partiach socjaldemokratycznych (socjalistycznych), jak rwnie organizacjach z nimi stowarzyszonych,
ktrzy opowiadaj si za poszerzeniem i umocnieniem procesu rozbrojenia,
ograniczeniem wycigu zbroje, wspprac midzynarodow.
Naley take przemyle sposoby neutralizacji negatywnych skutkw dziaalnoci
partii socjaldemokratycznych (socjalistycznych) w krajach waszego pobytu, a take
caej Midzynarodwki Socjalistycznej poprzez ujawnienie, dyskredytacj i
zdemaskowanie jej prawicowych liderw oraz ujawnienie uszczerbku, jakiego
doznaje ruch socjaldemokratyczny wskutek dziaa antykomunistycznych i
antyradzieckich, sprzecznych z procesem odprenia i sucych wycznie
umocnieniu si reakcji.
Centrala oczekuje od swej rezydentury opinii w kwestii, jak najlepiej wykorzysta
we wasnych interesach:
- rozbienoci midzy partiami wchodzcymi w skad Midzynarodwki
Socjalistycznej dotyczce poszczeglnych kwestii ideologicznych i taktycznych
(rne sposoby rozwizywania problemw gospodarczych, stosunek do monopoli
kapitalistycznych, do politycznej wykadni pojcia wolna Europa", do wsppracy
z partiami komunistycznymi);
- rywalizacj o przywdztwo w MS midzy liderami socjaldemokracji Niemiec,
socjalistycznych partii Francji i Austrii, socjaldemokratycznej partii robotniczej
Szwecji i brytyjskiej partii laburzystowskiej;
- sprzecznoci midzy deklaracjami a rzeczywist polityk socjaldemokracji;
- szczeglne przykady egoistycznej neokolonialnej polityki socjaldemokratw w
wysoko rozwinitych, uprzemysowionych krajach wobec pastw Trzeciego wiata
itp.
Sowem, caa potna machina komunistycznych wywiadw w Europie otrzymaa
zadanie rozpoczcia polowania na liderw socjalistw i socjaldemokratw w celu
przeksztacenia tych ruchw w instrument polityki sowieckiej:
Naley take przedstawi propozycje, jak lepiej i skuteczniej wykorzystywa
istniejc sie agentw, majc na uwadze pozyskiwanie niezbdnej informacji
tajnej, jak i dziaania aktywne. Szczeglnie istotne s opinie, jak prowadzi dalsz
prac z ju dziaajcymi agentami i tajnymi wsppracownikami spord
przedstawicieli socjaldemokracji; potrzebne bd informacje umoliwiajce
zwerbowanie w charakterze naszych agentw lub tajnych wsppracownikw
nowych czoowych, aktywnych dziaaczy tego ruchu, ktrych mona byoby
365

Zdrada
wykorzysta w celu przeniknicia do ogniw kierowniczych ruchu oraz do jego
komrek propagandy i informacji.20
Czy gadatliwi inteligenci z partii socjalistycznych mogli si przeciwstawi takiemu
potnemu naciskowi? Byaby to (tu posu si wyraeniem Wysockiego) walka
uczniaka ze starym wyg".
Nie chciabym jednak problemu zdrady socjaldemokratw europejskich sprowadza
wycznie do ich infiltracji przez KGB, wyznaczajc im w ten sposb korzystn
etycznie pozycj naiwnych idealistw. Mia racj genera Kriuczkow, kiedy mwi
o tradycyjnym mieszewickim rozmijaniu si w sowach i czynach, czego
mieszewicy - jak stwierdzi - nie s w stanie przezwyciy". Mwic cile nawet nie mieli takiego zamiaru. Nie bez powodu ju Lenin nie okrela ich inaczej
ni jako socjal-zdrajcy". Takie rozdwojenie nie byo przypadkowe - jego przyczyn
bya typowa dla inteligencji w ogle, a dla inteligencji lewicowej w szczeglnoci,
maniera maskowania szlachetnymi swkami swych bynajmniej nie bezinteresownych celw. Zamy, e obrona praw czowieka w krajach komunistycznych nie
bya ubocznym, humanitarnym" aspektem dtente, ktry mona byo odoy na
jaki czas i przej dalej, do mrzonek o konwergencji". Jak jednak pamitamy, ta
socjaldemokratyczna idea zakadaa przemiany po obu stronach elaznej kurtyny":
warunkiem sine qua non jej urzeczywistnienia byo pojawienie si w modelu
sowieckim socjalizmu z ludzk twarz". Nawet najwikszy naiwniak i idealista
powinien by jednak zrozumie, e skoro reym sowiecki nie chce mie takiej
twarzy", to caa koncepcja dtente traci sens. Podobnie jak trac sens porozumienia
helsiskie, ktre stanowiy powane ustpstwo na rzecz Moskwy - w zamian za
zobowizanie si do respektowania praw czowieka sankcjonoway jej powojenn
ekspansj terytorialn.
2n
Directive by the head of first Chief Directorate on the KGB general
Kryuchkov No 644/54 of August 26, 1977 Guidance for Work on the Sotsintern.
Quoted from: ,,Instructions from the Centre". Ed. Chritopher Andrew and
Oleg Gordievsky, Hodder and Stoughton, 1991, rozdz. 8, ..The Socialist
International", s. 172-176.
dyplomacja
366

Tajna dyplomacja
Kluczowym momentem, czy (jeli kto woli) sprawdzianem ugody helsiskiej, byy
represje wobec grup helsiskich na czele z Jurijem Orowem, sam bowiem tekst
porozumienia helsiskiego przewidywa spoeczn kontrol nad jego realizacj.
Wtrcajc Orowa i jego kolegw do wizienia, Moskwa rzucia wyzwanie caemu
wiatu; Zachd za, przeknwszy t gorzk piguk, skapitulowa w zimnej wojnie.
I nawet najwikszy naiwniak i idealista powinien by zrozumie, e kontynuujc
mimo to polityk dtente, kontynuujc wspprac z ZSRR jak gdyby nic si nie
stao, zdradza wasne zasady. Infiltracja KGB nie zmienia tej okolicznoci, nie
usprawiedliwia te takiej postawy.
Naley stwierdzi, e zachodnia opinia publiczna doskonale rozumiaa ten dylemat.
Proces Orowa dowodzi, jak fars s porozumienia helsiskie i jak naiwna jest
wiara politykw zachodnich w dtente - pisaa na przykad angielska gazeta Daily
Mail" w przededniu ogoszenia wyroku.21 - Brytyjski MSZ oceni sam fakt
postawienia Orowa przed sdem jako bardzo niepokojcy. (...) Byoby jednak
lepiej, gdyby pastwa zachodnie zademonstroway, e era ich niemocy dobiega
koca. (...) Na graczy, ktrzy zasiedli do tej rozgrywanej przez Kreml globalnej
partii szachw, mog wpyn nie gesty, lecz zdecydowane dziaania."
Rwnie ostro wypowiaday si nawet zazwyczaj umiarkowane krgi. Financial
Times":
Przypuszczalnie nie tylko proces Orowa, ale i porozumienia helsiskie byy gr, w
ktrej ZSRR udawa, e ideologiczny system oparty na przemocy (...) jest w stanie
zagwarantowa przestrzeganie praw czowieka, nie zagraajc wasnemu istnieniu...
Proces Orowa stanowi bez wtpienia wyzwanie dla zachodnich pastw
sygnatariuszy porozumienia helsiskiego (...). Teraz od Zachodu zaley, jaka bdzie
na to reakcja."
Londyski Economist":
Parodia procesu Orowa (...) unaocznia cynizm, z jakim reym sowiecki
podchodzi do swych midzynarodowych zobowiza. (...) W 1975 roku nikt si nie
udzi, e rzd sowiecki natychmiast speni wszystkie zobowizania. Byy jednak
podstawy, by sdzi, e zobaczymy jakie symptomy ruchu w podanym kierunku.
Na konferencji w Belgradzie Rosja miaa moliwo przedstawienia takich
dowodw; nic jednak w tym kierunku nie zrobia. Najbrutalniejszym spord
antyhelsiskich dziaa byo represjo
21
Daily Mail", 17 maja 1978 r. Tutaj i dalej cyt. za ksik Dieto Orowa,
opracowanie . Alcksic-jewa, Chronika Press", New York 1980.
367

Zdrada
nowanie grupy obywateli radzieckich, ktrzy zainicjowali kontrol wykonania
porozumie. (...) Wyrok skazujcy Orowa jasno dowodzi, e Breniew nawet nie
udaje, i porozumienia z 1975 roku s realizowane. (...) Kraje zachodnie powinny
wykorzysta wszelkie moliwe rodki, aby reym sowiecki zacz respektowa
porozumienia. Kady zachodni naukowiec, kady specjalista powinien zapyta
samego siebie: czy wolno mi lekceway fakty represjonowania moich
najodwaniejszych kolegw sowieckich, czy te powinienem si przyczyni do
zaprzestania przeladowa, zrywajc wszelkie kontakty zawodowe do czasu, dopki
rzd nie przestanie lekceway swych zobowiza?"
I rzeczywicie, setki tysicy naukowcw z caego wiata ogosio bojkot ZSRR,
rezygnujc z oficjalnych kontaktw i wymiany naukowej. Spoeczne oburzenie z
powodu sprawy helsiczykw" byo tak wielkie, e - jak pamitamy - nawet partie
komunistyczne nie mogy go zignorowa. Swoje nie" otwarcie wyraay nie tylko
due partie (jak francuska czy woska), ale i te mniejsze, w wikszym stopniu
uzalenione od Moskwy. Tylko socjaldemokraci i socjalici, ktrzy wsptworzyli
wwczas wikszo rzdw w Europie, wykrcili si wyraajc zaniepokojenie".
W zwizku z ogoszonymi niedawno wyrokami w procesie obywateli sowieckich,
ktrzy podjli si kontroli realizacji Aktu Kocowego podpisanego w Helsinkach, w
tym w zwizku ze spraw Jurija Orowa, rzdy dziewiciu krajw czonkowskich
Wsplnoty Europejskiej pragn owiadczy, co nastpuje:
Naszych dziewi krajw poczyo wysiki w konsekwentnym deniu do
odprenia w Europie. Zademonstroway one swe zdecydowanie, aktywnie
uczestniczc w spotkaniu KBWE i po nim.
Naszych dziewi krajw uwaa, e Akt Kocowy KBWE stanowi program
dziaania na rzecz odprenia, i przypomina, e w dokumencie tym, podpisanym
przez szefw pastw lub rzdw, kraje sygnatariusze zobowizay si do
poszanowania praw czowieka i podstawowych swobd obywatelskich oraz
potwierdziy prawo jednostki do znajomoci swych praw i obowizkw oraz do
dziaania w zgodzie z nimi.
Dlatego rzdy dziewiciu krajw uwaaj, e represjonowanie czowieka i skazanie
go za danie wykonania postanowie Aktu Kocowego w jego wasnym kraju jest
sprzeczne z tyme Aktem Kocowym i polityk odprenia."
Nawet laburzystowski rzd Wielkiej Brytanii, uwaany wrd swoich europejskich
socjalistycznych partnerw za najbardziej konserwatywny, ograniczy si do
zoenia czczej deklaracji. Minister spraw zagranicznych
368

 Tajna dyplomacja
Owen owiadczy, e wyrok skazujcy Orowa jest surowy, nieuzasadniony i
stanowi zagroenie dla polityki odprenia". (Financial Times", 19 maja 1978
roku).
Potpienie procesu Jurija Orowa przez opini publiczn nie powinno zaszkodzi
stosunkom midzy rzdem brytyjskim i sowieckim - powiedzia wczoraj premier w
Izbie Gmin. Ten wyrok jest nieuzasadniony - stwierdzi - ale stosunki
midzypastwowe powinny by budowane na innej podstawie, odmiennej od
stanowiska, ktre zajmuj czonkowie parlamentu i osoby prywatne, susznie
wyraajc swe oburzenie z powodu tego, co si stao. Jest to jedno z dwch
mocarstw wiatowych; mamy do wyboru albo pokojowe wspistnienie, albo
mier."
Takie dramatyczne postawienie sprawy nie miao nic wsplnego z rzeczywistoci.
Wojny nikt nikomu przecie nie wypowiedzia. Przeciwnie, w Anglii w tym czasie
przebywaa delegacja sowiecka.
Wadimir Kirillin, zastpca prezesa Rady Ministrw, przebywajcy obecnie w
Wielkiej Brytanii wraz z delegacj handlow, zwrci si wczoraj do premiera
Callaghana z propozycj omwienia angielsko-radzieckich stosunkw handlowych
i postpu w procesie odprenia - donosi Daily Telegraph" 20 maja, trzy dni po
wydaniu wyroku w Moskwie. - Callaghan wyrazi sprzeciw wobec takiego
potraktowania dr. Jurija Orowa i wydanego wyroku, potwierdzajc jednak
konieczno normalnych stosunkw handlowych i pastwowych z ZSRR."
Zazwyczaj popierajcy laburzystw Sunday Mirror" nie wytrzyma:
Surowo i bezprawno tego procesu zaszokoway nawet komunistyczn parti
Wielkiej Brytanii. Zaapelowaa ona do wadz sowieckich
0 uchylenie wyroku. Zachowaa si przyzwoiciej ni rzd Wielkiej Brytanii. Nie
zgosilimy formalnego protestu, mimo i jestemy sygnatariuszami porozumienia
helsiskiego i ONZ-towskiej Konwencji Praw Czowieka. Nasze stanowisko jest
jasne. Boimy si ZSRR i nie zdecydowalimy si go urazi. Uwaamy, e oficjalne
protesty do niczego nie doprowadz. To bd (...). Kremlowscy grubianie nie zawsze
s tak zdecydowani, jak si nam wydaje... Kreml liczy si tylko z silnymi
1 zdecydowanymi. Ugaskiwa Kreml - to tak, jakbymy ugaskiwali Hitlera. Nie
ma adnej rnicy midzy barbarzyskimi dyktatorami z Moskwy a faszystami."22
Bya to opinia, powtrz raz jeszcze, brytyjskich laburzystw uwaanych za
umiarkowanych socjalistw. Czego wic mona byo oczekiwa od pozostaWszystkie cytaty z angielskiej prasy pochodz z ksiki Dieto Orowa, dz. cyt.,
s. 252-267.
369

Tyrada
ych? Oczywicie, wszyscy nie omieszkali wyrazi zaniepokojenia" i wspomnie o
uszczerbku dla sprawy odprenia" - ma si rozumie, w bardzo unionym tonie.
Niektrym Moskwa nawet odpowiedziaa za porednictwem ambasadorw
sowieckich, w zalenoci od dawnych ukadw.
Na adres towarzysza L. I. Breniewa nadszed telegram od przewodniczcego
Norweskiej Partii Pracy (socjaldemokratycznej) R. Steena i sekretarza generalnego
NPR I. Leverosa z prob o rewizj procesu obywatela radzieckiego J. Orowa,
skazanego za agitacj i propagand antyradzieck.
R. Steen jest przedstawicielem umiarkowanego skrzyda partii, ktre opowiedziao
si za nawizaniem oficjalnych kontaktw z KPZR, za rozwojem stosunkw
dobrego ssiedztwa i wsppracy midzy Norwegi a ZSRR.
Uwaamy za wskazane udzielenie odpowiedzi R. Steenowi i I. Leverosowi za
porednictwem ambasadora radzieckiego w Norwegii - radzi Wydzia
Midzynarodowy KC.
I rzeczywicie, wstawiajcy si za Orowem otrzymywali po par stronic jawnych,
bezwstydnych kamstw, co ich, zdaje si, satysfakcjonowao.2^ Niektrzy, jak na
przykad lider socjalistw austriackich Bruno Kreisky, nie dostpili nawet takiego
zaszczytu". Zwrci si on do Andropowa z wyjtkowo wywaonym w tonie
listem:
Wielokrotnie proszono mnie i nadal prosz przyjaciele i znajomi, bym wstawi si za
obywatelem sowieckim Jurijem Orowem, ktry od pocztku 1977 roku przebywa w
wizieniu. (...) Oczywicie, nie mam najmniejszego zamiaru ingerowa w
wewntrzne sprawy ZSRR. Jeli omielam si zwrci si z tak prob, to wycznie
z sympatii, jak ywi do Pana, liczc na Pask askawo. Mam nadziej, e
wielkoduszny gest w tej sprawie miaby pozytywne znaczenie w okresie rosncego
napicia, w ktrego zagodzeniu, jak wiem, jestemy obaj zainteresowani.
Juriju Wadimirowiczu - napisa sekretarz. - Uwaam, e wstawiennictwo
Kreisky*ego za dysydentem Orowem naley pozostawi bez odpowiedzi. A niej
adnotacja Andropowa: Zgoda. Andropow.
Szczerze mwic, sam bym tak wiernopoddacz prob - z obrzydzeniem pozostawi bez odpowiedzi". No bo dlaczego on si tak kryguje,
23
Postanowienie Sekretariatu KC St-114/39gs z 3 lipca 1978 r., notatka
wydziaw KC Nr 25-S-1251 z 28 czerwca 1978 r. i zacznik dla sowieckiego
ambasadora w Norwegii.
370

Tajna dyplomacja
jakby prosi o poyczk? Przyjaciele susz mi gow, pisze, sam bym si nie
omieli. Prosz mi wielkodusznie wybaczy, e niepokoj pana t bah prob. Z
penym zrozumieniem odnosimy si, pisze, do waszych spraw wewntrznych" itp.
Czy warto byo tak prosi, gdy porozumienia midzynarodowe kazay d o m a g a
s i ? Wic i Andropow potraktowa go jak lokaja, ktry unienie pyta: A moe
herbatki?" Id do cholery..."
I ten poszed, bez urazy, niczemu si nie dziwic...
Nieprzypadkowo detentyci" zawsze z takim uporem preferowali w stosunkach z
Moskw tajn dyplomacj": publicznie w kwestii praw czowieka chcc nie chcc
musieliby si wypowiada z wiksz godnoci, udawa rwnoprawnych partnerw
w grze, czego Moskwa by nie cierpiaa. Liczyli zatem, e nikt nie pozna lokajskiej
istoty tych stosunkw; zarazem jednak, wyprosiwszy czasem jak jamun czyj
gow, mona byo ni publicznie wymachiwa, demonstrujc sukcesy polityki
odprenia". Jako trzeba byo przecie usprawiedliwi te szczeglne stosunki" z
Kremlem.
Z drugiej strony, zgodnie ze starym czekistowskim nawykiem niezmiennie dc do
skurwienia" partnera, Moskwa chtnie uprawiaa t tajn dyplomacj", doskonale
rozumiejc, e stosunki poufne" to pierwszy krok do podporzdkowania go sobie,
znalezienia haka". Tak na przykad we wrzeniu 1973 roku KC informuje za
porednictwem ambasadora ZSRR sekretarza generalnego Partii Pracy Wielkiej
Brytanii R. Haywortha, e jego wstawiennictwo do Susowa w sprawie Lewicza,
Lernera i lepaka nie odnioso skutku - procesy przeciwko nim przez najblisze
dwa-trzy lata nie podlegaj rewizji. Na pocieszenie dodano wszake, e decyzje w
sprawie dwch innych dysydentw zapadn na przeomie 1973 i 1974 roku. Nie
pozostawiono go zatem z pustymi rkami, mg si jednak czym pochwali.24
Komitet Centralny poinstruowa przy tym ambasadora, by podkreli poufny
charakter informacji". Chopaki, niech to pozostanie midzy nami. Uwaajcie,
bycie nie zawiedli zaufania. Wic ci staraj si jak mog i szlachetnie milcz.
Oczywicie, w krgach zainteresowanych mona si w tajemnicy pochwali. Tylko
-tsss! - nikomu ani sowa, nie popsujcie zabawy.
A ci frajerzy laburzyci nie zdaj sobie sprawy, jak finezyjnie, jak profesjonalnie ich
zaatwia" Moskwa. I nawet si nie staraj. Prowadzili wszak wwczas rozmowy z
KPZR w sprawie nawizania szczeglnych stosunkw". Ich delegacja
(parlamentarzyci W. Simpson, E. Schort,
Uchwaa Sekretariatu KC St-97/61g z 18 wrzenia 1973 r.
371

Zdrada.
J. Micardo) z Hayworthem na czele entuzjastycznie krelia swj zamiar
osignicia poprawy w stosunkach z ZSRR", krytycznie oceniajc niektre
aspekty dotychczasowej polityki kierownictwa partii laburzystow-skiej". W imieniu
delegacji Hayworth mwi o deniu do odprenia w stosunkach z Moskw. Cele
wizyty:
...nawizanie kontaktw z KPZR, wymiana opinii na temat aktualnych problemw
midzynarodowych. Podkrelono zbieno pogldw i zblienie stanowisk w
kwestiach odprenia (wsppraca gospodarcza, KBWE, znaczenie ukadw midzy
RFN a NRD i Polsk, pomoc dla Wietnamu, poparcie dla krajw rozwijajcych si,
poparcie dla Sahadora Allende w Chile).
Oczywicie, odnotowano i rozbienoci ideologiczne - interwencja w
Czechosowacji, niejasno pozycji wobec KRL". W porwnianiu ze zbienoci"
byy to drobiazgi. Entuzjazm nie mia granic. Nawet takie postulaty strony
sowieckiej jak cilejsza wsppraca z brytyjsk parti komunistyczn czy danie
odpierania anty sowieckich kampanii oszczerstw" nie napotkay powaniejszego
sprzeciwu laburzystw. Wsppraca z parti komunistyczn, odpowiedzieli, jest
trudna, ale gotowi jestemy utrzymywa dobre stosunki z komunistami".
Ton odpowiedzi by znacznie agodniejszy ni dotychczas - odnotowaa Moskwa,
informujc o wszystkim... sekretarza Brytyjskiej Partii Komunistycznej Hollanda.25
Czy - wobec takiej zbienoci stanowisk - mona byo mwi o jakich tam prawach
czowieka? Przecie najmniejsza wzmianka na ten temat czy publiczne wstawienie
si za kim byy traktowane jako kampania antyso-wiecka". Moskwa nic moga
pozwoli, by kto wyglda pikniej jej kosztem.
Przewodniczcy Socjaldemokratycznej Partii Danii, premier Jrgensen, skierowa
do Wydziau Midzynarodowego KC KPZR telegram, w ktrym w imieniu swej
partii prosi o poparcie w ramach czenia rodzin" wniosku obywatela ZSRR W.L.
Braiowskiego, aresztowanego niedawno pod zarzutem systematycznego
rozpowszechniania oszczerczych twierdze, godzcych w ustrj pastwowy i
spoeczny ZSRR.
Poniewa kierownictwa SDPD i KPZR cz wizi midzypartyjne, pozostawienie
telegramu A. Jrgensena bez odpowiedzi uwaamy za niewskazane. Odpowiedzi
mona udzieli za porednictwem ambasadora sowieckiego w Darni.
25
Uchwala Sekretariatu KC St-84/58g z 18 czerwca 1973 r. O informacji dla
sowieckiego ambasadora dla iow. Gollana o rezultatach spotkania z
kierownictwem Labour Party w Moskwie".
372

 Tajna dyplomacja
Zwaywszy, e telegram Jrgensena by szeroko rozpowszechniony na Zachodzie
przez mass media, naley bra pod uwag, e nasza odpowied rwnie moe by
upubliczniona.
Szczegowo zatem wyjaniwszy nadawcy telegramu, za jakim ajdakiem si
wstawia, KC nie omieszkao zwrci mu uwagi:
Jednoczenie musimy wyrazi ubolewanie, c sam fakt wystosowania przez Pana
wspomnianego telegramu sta si obiektem spekulacji w rodkach masowego
przekazu niektrych krajw, jeszcze zanim go otrzymalimy.26
Tak, tak. Musisz wiedzie, kto jest panem sytuacji. Jeli nie chcesz gra wedug
naszych regu, nie licz na pobaliwo.
Sowem, z praw czowieka Moskwa bardzo szybko uczynia instrument
podporzdkowania" socjalistw europejskich, nagradzajc" selektywnie tych,
ktrzy zdecydowali si na wiksze zblienie". A co na to socjalici? Czyby nie
rozumieli, do czego prowadz ich gry z Moskw? Jeli na pocztku dtente,
nacigajc fakty, mona byo dopuci podobn hipotez, to w latach 1977-1978
nawet kliniczny idiota musia dostrzec rozmijanie si w sowach i czynach". Jak
mogli - po demonstracyjnym rozprawieniu si Moskwy z komitetami helsiskimi kontynuowa tajn dyplomacj"? Kontynuowa polityk zblienia", widzc, e
ich wpyw" jest zerowy? Przecie, jak si przekonalimy, rozmowy o koniecznoci
poprawy stosunkw midzypastwowych byy kamuflaem
m i d z y p a r t y j n e g o zblienia, zblienia z KPZR. Pod koniec lat
siedemdziesitych w i k s z o p a r t i i s o c j a l i s t y c z n y c h i
socjaldemokratycznych nawizaa z KPZR szczeglne
m i d z y p a r t y j n e " s t o s u n k i , oznaczajce midzy innymi szerokie kontakty
na szczeblu organizacji regionalnych, a nawet podstawowych. Ju bliej" chyba nie
mona byo. A rezultaty? W kadym razie bardzo uatwio to infiltracj ze strony
KGB, ktra w niektrych partiach miaa nieprawdopodobny zakres: w Finlandii i
Niemczech trudno nawet rozgraniczy, gdzie koczy si KGB, a gdzie rozpoczyna
socjaldemokracja. Socjalici japoscy, jak pamitamy, tak si zbliyli" z KPZR, e
nawet kampanie wyborcze prowadzili za sowieckie pienidze.27 Czy mona byo po
tym wszystkim nadal wierzy w zblienie-wpyw?
:
" Notatka Zagadina dla KC Nr 18-S-22I8 z 22 grudnia 1980 r. Uchwala
Sekretariatu KC ST-243/57g z 26 grudnia 1980 r. i zacznik dla ambasadora
sowieckiego. 27 Patrz rozdzia pierwszy s. 20, przyp. 5, Uchwala Sekretariatu
KC St-33/8gs z 3 marca 1972 r.
373

Zdrada
Oczywicie, do roku 1978 takich naiwnych idealistw, niemal idiotw, nie mogo
pozosta zbyt wielu. I co z tego? Czy uczciwie ogosili koniec polityki dtente, jej
fiasko? Przeciwnie, akurat w kwietniu 1978 roku, na kilka tygodni przed procesami
czonkw grup helsiskich, kiedy nikt ju nie mia wtpliwoci, jakie bd ich
rezultaty, Midzynarodwka Socjalistyczna organizuje w Helsinkach (trudno o
lepsze miejsce-symbol!) konferencj w c a o c i p o w i c o n w y c z n i e
p r o c e s o m r o z b r o j e n i a, a w dodatku zaprasza na ni delegacj sowieck z
Borisem Ponomario-wem na czele. Ani sowa o prawach czowieka, ani wzmianki o
planowanych procesach - odtd dtente oznacza ju tylko jedno: rozbrojenie. Ma si
rozumie, i tym razem pado wiele szlachetnych sw - teraz jednak ju
0 ratowaniu ludzkoci przed katastrof jdrow". Zebrani yczliwie wysuchali
Ponomariowa, ktry o eskalacj zbroje oskary pastwa NATO z USA na czele",
a jako ratunek zaproponowa dialog... z Breniewem." No
1 co? W padzierniku nastpnego roku delegacja Midzynarodwki Socjalistycznej
udaa si do Breniewa pogada o rozbrojeniu! Rozbroi si jednak nie zdyli: tak
si pechowo zoyo, e w dwa miesice pniej wojska sowieckie wtargny do
Afganistanu. Nastpiy okropne dla postpowej czci ludzkoci" czasy czarnej
reakcji", zimnej wojny". W dodatku detentyci" stracili wadz prawie we
wszystkich krajach europejskich; przeszli do opozycji, zajwszy si walk o
pokj".
Chocia zaprzedali reymowi sowieckiemu ca Europ, nie udao im si zaszczepi
tam socjalizmu. Nie mieli szczcia - jak ten Cygan ze starego kawau, ktry
postanowi zrobi eksperyment i oduczy sw szkap je. Niby odnis sukces szkapa sama ju odmawiaa jedzenia, ale... zdecha. O porozumieniach helsiskich,
tak uroczycie podpisywanych w 1975 roku przez 35 krajw, praktycznie wszyscy
zapomnieli. Formalnie rzecz biorc, nikt ich nie zawiesi, ale rozpoczta w 1980
roku w Madrycie konferencja przegldowa" cigna si prawie pi lat. Czy kto,
oprcz nas, si tym przejmowa? Potpieni helsiczycy" nadal siedzieli w
wizieniach i agrach (cztery osoby do tego czasu zmary), a Zwizek Sowiecki
nadal cieszy si preferencjami, ktre mu to porozumienie podarowao. W dziesit
rocznic jego podpisania nasza spora ju grupa dysydentw zaapelowaa, by
przestano wreszcie kpi ze zdrowego rozsdku i denonsowano porozumienie",
ktre stao si zwyk fars.29
Z naszej strony zrobilimy wszystko, aby porozumienie helsiskie mogo
Ponomarev, Selected speeches and writings, ss. 268-286.
Wall Street Journal", 8 May 1985, Exiles: Nullify Helsinki Pact, signed by 22
exiled dissidents.
374

Aspekt amerykaski
suy sprawom pokoju i demokracji. Nie widzimy jednak dalszej moliwoci
popierania porozumienia, ktre nie tylko nie zrealizowao swoich humanitarnych
celw, ale nie zdoao obroni swych najszczerszych zwolennikw, przeksztacajc
si w rkach sowieckich rzdcw w narzdzie przemocy. Zwracamy si do rzdw
krajw Zachodu z apelem, aby porozumienie helsiskie anulowali, uniewanili.
Nadal wierzymy, e pokj na wiecie moe i powinien si opiera na prawach
czowieka. Dlatego dopty, dopki Zwizek Sowiecki nie udowodni konkretnymi
dziaaniami swej gotowoci przestrzegania praw czowieka, wszelkie porozumienia
z nim w sprawie pokoju lub kontroli zbroje bd tylko samooszukiwaniem si."
Czy trzeba dodawa, jakie niezadowolenie wzbudzio nasze owiadczenie wrd
caej postpowej ludzkoci"?
Obraz dtente lat siedemdziesitych byby niepeny i niezrozumiay, gdybymy nie
naszkicowali - choby z grubsza - roli USA w tej grze. Zrozumie t rol trudno bez
oglnego przynajmniej pojcia o amerykaskiej kulturze politycznej i politycznej
atmosferze, jaka wwczas panowaa. Musz zastrzec, e mog by nieobiektywny nie lubi Ameryki, nie lubiem jej od pierwszej chwili, kiedy si tam znalazem.
Wystarczyo, e podczas pierwszego wystpienia na jednym z uniwersytetw
amerykaskich w lutym 1977 roku popatrzyem na te wiecznie otwarte (albo ujce)
usta, na te nie zmcone myl twarze, na te byszczce idiotycznym entuzjazmem
oczy, by zrozumie, e nic i nigdy nie uda mi si tym ludziom wyjani. I nie tylko
mnie - kademu, kto bdzie apelowa do logiki, rozsdku, rozumu, tj. do tych partii
mzgu, ktre pooone s powyej mdka.
Pniej, kiedy pomieszkaem tam kilka lat, ugruntowaem i uciliem to pierwsze
wraenie, ale go nie zmieniem. Wyjedajc z Ameryki, wyjaniem znajomym, e
czuem si zbyt zagubiony w tamtejszym yciu. e dla czowieka, ktry y w
zakadzie dla opnionych w rozwoju nastolatkw, by to baga psychiczny nie do
udwignicia.
To zaskakujce, ale trzeba tam troch pomieszka, aby poczu Europ i europejsk
kultur jako byt samodzielny i komplementarny. yjc w Europie, nie odczuwamy,
nie zauwaamy nic wsplnego midzy Francuzami
375

Zdrada
i Anglikami, Wochami i Niemcami; znalazszy si w Ameryce - cieszymy si ze
spotkania z Chiczykiem i Japoczykiem, stwierdzajc, e mamy z nimi wicej
wsplnego ni z miejscowym produktem. I rzecz bynajmniej nie w tym, jak to si
zazwyczaj uwaa, e Amerykanie s stosunkowo modym narodem, ktry nie ma
jeszcze wasnej tradycji kultury: uwaam, e nie bd jej mie nawet za tysic lat.
Wcale si o to zreszt nie troszcz, s bowiem zajci tym, co w ich konstytucji
zapisano jako pursuit of happiness. Tego zwrotu nie da si nawet adekwatnie
przetumaczy. W kadym razie po rosyjsku pogo za szczciem" brzmi jak
szyderstwo, konotuje bowiem daremny trud, bezpodno takiego zajcia, co
absolutnie nie pasuje do jzyka prawa konstytucyjnego. Rwnie dobrze mona
byoby uroczycie zapisa w konstytucji wite prawo, e kady czowiek moe si
uwaa za czajnik.
Prawd mwic, mody nard amerykaski jest rzeczywicie zajty t bezsensown
pogoni" za uud szczcia. Cyniczna Europa ju w czasach rzymskich odkrya,
e omnia mea mecum porto, e nie uciekniemy od samych siebie, a poprawi swj
los moemy tylko dziki wytrwaej pracy. Ci Europejczycy, ktrzy w to nie
wierzyli, ktrzy obarczyli staruszk Europ win za swe niepowodzenia, uciekli do
Nowego wiata. Czy moemy si teraz dziwi, e ich potomkowie wicie wierz w
moliwo spenienia si amerykaskiego snu o szczciu", tj. e czowiek moe
rozpocz ycie od pocztku, od zera, od nowej stronicy. Dlatego, jeli penia
szczcia nic nastpuje, zbieraj manatki, siodaj konia i - id na Zachd, mody
czowieku". Przecitna rodzina amerykaska mieszka w jednym miejscu nie duej
ni pi lat. Czy mona mwi o tradycji kultury", skoro przeszo w Ameryce to
dwa tygodnie; pi lat - to ju staroytno. Co pi lat Ameryka na nowo odkrywa
wiat, ycie, pe, religi - i nie ma to adnego zwizku z odkryciami minionych
picioleci. Jest to kraj zaczarowany, gdzie ycie jest trjwymiarowe; o czwartym
wymiarze nie wie nic, tkwic w stanie permanentnej amnezji. Czowiek odnosi
wraenie, e jego kroki nic daj adnego odgosu, a ciao nie rzuca adnego cienia.
Choby si nie wiadomo jak stara, nie jest w stanie niczego zmieni lub choby
pozostawi po sobie ladu, jakby przez cae ycie stpa po piasku w strefie
przypywu.
A skoro jedynym celem ycia jest pogo za szczciem, za sukcesem -tu i teraz, za
wszelk cen - to czowiek nie moe mie adnych zasad ani koncepcji: istniej one
przecie tylko w czasie. Rzeczywicie, czy mona mwi o r e p u t a c j i , skoro
czowiek codziennie rodzi si na nowo? Czy mona mwi o k o n c e p c j a c h ,
skoro co pi lat wiat jest odkrywany na nowo? Na czowieka rozprawiajcego o
koncepcjach i zasadach patrz

Aspekt amerykaski
jak na wariata. Norma, s u k c e s , pomylno - to pragmatyzm", oportunizm,
konformizm.
Jest to kraj konformizmu w skrajnej postaci, wrcz stadnoci, rzdzony przez
nieustannie wybuchajce epidemie histerii: nagle wszyscy zaczynaj biega
(jogging), rzekomo dla zdrowia. Niewane, e czowiek, ktry wymyli t mod,
umar akurat podczas biegu, nie ukoczywszy 55 lat -i tak 40 milionw
Amerykanw biega nadal, a ziemia dudni. Innego dnia ogaszaj, e sl jest
przyczyn wszelkich chorb - i w adnej amerykaskiej restauracji nie doprosisz si
o sl. A jak poprosisz, to popatrz na ciebie jak na samobjc. Kiedy wyjedaem,
wybucha kolejna histeria - seksualne molestowanie dzieci" - wspczesny wariant
polowa na czarownice. Przeciwko dziesitkom nauczycieli i wychowawcw
przedszkoli wszczto ledztwa; setki dzieci si odebrano rodzicom. Rozpocza si
powszechna paranoja: doroli ludzie, nawet czonkowie Kongresu, zanoszc si od
paczu publicznie opowiadali, jak ich w dziecistwie molestowano. Jako nikt si
nie omieli wydrwi tej obrzydliwej farsy. Byem szczliwy, e wyjedam; a nu
sam pobyt w tym kraju zostaby poczytany za wspudzia?
Nie wiem, moe na pocztku wieku Ameryka bya krajem wolnoci"; dzi syszc
te sowa trudno powstrzyma si od miechu. Czy mona wyobrazi sobie nard
bardziej zniewolony przez kad, nawet najbardziej idiotyczn mod, przez garstk
szarlatanw, ktrzy t mod wymylili? Przez pogo za sukcesem - bo do tego w
ostatecznym rozrachunku si wszystko sprowadza. Sam sukces, ujmowany
trjwymiarowo, ponadczasowo, moe by wycznie sukcesem materialnym, w
duchu starego rosyjskiego porzekada: Lepiej by zdrowym, ale bogatym, ni
biednym, ale chorym".
Mwi o tym z ironi, ale Amerykanin nic miesznego w tym nie widzi: taki ju ma
program yciowy. Najwiksz jego trosk, wrcz manic -twem, jest zdrowie. Jest
to troska doprowadzona do absurdu; jakby mier nie bya nieuchronnym kocem
ycia czowieka, lecz rezultatem jego bdw: nieprzestrzegania diety, zalece
lekarza, niegimnastykowania si. Bogactwo za to miara sukcesu; ten, kto made it in
America, robi to w Ameryce" (te mi zwrocik - made what? robi co?), natychmiast
kupuje sobie limuzyn dug na p ulicy, a jeli made it big, robi to z rozmachem",
to i drapacz chmur.
Amerykaskie mass media, nastawione na rzesze odbiorcw nie najwyszego lotu,
na posplstwo, najpierw sztucznie kreuj autorytety, rozdymajc je z niczego, a
potem tak samo sztucznie je dyskredytuj, rozdmuchujc -te z niczego - kolejny
skandal. Wszdzie imitacja, podrbka, pustka, mira - niczym fatamorgana. Nie
uwiadczycie niczego realnego, oryginalnego,
377

Zdrada
niepowtarzalnego, co trwaoby nadal, gdybymy na minut zamknli oczy. Albo
wyczyli telewizor.
Czy mona si dziwi, e przy takiej pogoni za szczciem Amerykanie w swej
masie s ludmi gboko nieszczliwymi, niezadowolonymi ze swego losu,
osaczonymi przez problemy, ktre sami stwarzaj, nieustannie poszukujc samych
siebie" i... nie znajdujc. Std popularno wszelkich guru", psychoanalitykw,
sekt itp., ktrzy ratuj ludzi przed nimi samymi i bez ktrych nie moe si obej co
najmniej trzecia cz spoeczestwa. Niekiedy mona odnie wraenie, e
Amerykanie nie s ju w stanie znie brzemienia wolnoci i cigle myl, komu by
tu si odda w niewol.
Sowem, jest to antykultura, mapia cywilizacja, ktrej adna ewolucja, adna
tradycja" w kultur nie przeksztaci. Rwnie (czy raczej: przede wszystkim)
dlatego, e w Ameryce nie ma praktycznie warstwy, ktra zazwyczaj kultywuje
tradycje kultury: inteligencji. Ci, ktrzy j zastpuj, intellectuals - to najbardziej
ignorancka i odraajca cz spoeczestwa. Nie chc ocenia, jak byo wczeniej
(w kocu ten kraj da wiatu wielu wybitnych pisarzy i uczonych), lecz to, co
zastaem, byo okropne. Ucieleniaj oni w peni (a nawet w nadmiarze) nie tylko
wszystkie sygnalizowane wyej cechy antykultury; oprcz nich amerykascy
intelektualici" - co raczej trudno usprawiedliwi - przyswoili sobie wszystkie
wady inteligencji europejskiej: samouwielbienie, wiar w sw misj
owieceniow", w swe prawo do elitarnej, uprzywilejowanej pozycji. I, oczywicie,
lewicowo, przy tym w najbardziej prymitywnej postaci. W kadym razie za
lewicowo-ci europejskiej inteligencji - oprcz jej interesw klasowych" - stoj
koncepcje z dwchsetletni tradycj powszechnych debat, rewolucji i wojen; z ni
mona dyskutowa. Jej amerykascy koledzy nie maj nic, tylko nagie emocje
graniczce z histeri. O adnych dyskusjach nie moe by mowy, trzeba uwaa, by
nie wydrapali ci oczu: s przecie zawsze gosem sumienia. Kady ich
zdeklarowany oponent to wrg narodu. To oni cierpi; ty jeste nieugity i
bezlitosny. Tyle e cierpi tak jako wybirczo; w efekcie - jak to trafnie zauway
Orwell - niektre zwierzta s rwniejsze.
Ideologia komunistyczna, jak sdz, nigdy nie pokona Ameryki - po prostu dlatego,
e jest zbyt skomplikowana, zbyt konceptualna i zakada jak tak znajomo
historii. Jest to choroba kultury, intelektu - a ani jednego, ani drugiego w iloci
potrzebnej do wybuchu epidemii tu nie ma. (Gdyby jednak zapanowa tu system
totalitarny, to wskutek wyjtkowego konformizmu Amerykanw - na wieki
wiekw.) Amerykaska lewicowo, odpowiednio do amerykaskiej subkultury,
jest trjwymiarowa. Zaimportowana, jak naley sdzi, w czasach rewolucji
francuskiej, pozostaa na poziomie idei
378

Aspekt amerykaski
Owiecenia, niczym przez dwiecie lat nie wzbogacona. Amerykaska elita" nadal
wierzy w mit o szlachetnym dzikusie", o dobrej naturze czowieka, wypaczonej
przez ze instytucje, wyznaje przedpotopowy egalitaryzm, ale nawet jedna na tysic
osb nie potrafi waciwie wskaza jego prarda. Jako wyznawcy utopii
socjalistycznej w jej najbardziej oglnym, masoskim wariancie, Amerykanie nic
nie wiedz o pniejszym rozwoju idei socjalistycznych, a tym bardziej - o ich
krachu. Jest to swoisty rezerwat imienia Rousseau - w tym sensie, w jakim Korea
Pnocna jest rezerwatem imienia Stalina.
Jednoznacznie stwierdzi, czy Amerykanie wierz w te brednie, czy tylko tak udaj,
jest rwnie trudno, jak stwierdzi, czy Andropow wierzy w komunizm.
Wyznawanie tej wiary jest w dzisiejszej Ameryce wygodne - dla ludzi wolnych
zawodw wrcz niezbdne do zrobienia kariery. Udajc buntownikw,
opozycjonistw, obrocw interesw ludu, nasi utopici stali si establishmentem,
posiadajcym wicej wadzy ni rzd. Wsplnota interesw przeksztacia ich w
kamliw, bezczeln klik, ktra trzyma si kurczowo i walczy o swj status i
przywileje nie gorzej ni sowiecka nomenklatura. miaek, ktry prbowaby broni
swych pogldw wbrew woli tej intelektualnej mafii, jest z gry skazany na
przegran.
Przedstawiajc te niezbyt pochlebne opinie, nie twierdz bynajmniej, e tacy s
wszyscy Amerykanie en masse. Jest to kraj wielki, zrnicowany pod wzgldem
etnicznym, z ogromn liczb stosunkowo niedawnej emigracji, ktra zachowaa
jeszcze sw poprzedni kultur. Zreszt, wrd rodowitych Amerykanw te mona
znale innych ludzi. Co wicej, jak si o tym przekonamy niej, wanie w
Ameryce znaleli si ludzie, ktrzy zdoali stworzy przeciwwag dla sowieckich
wpyww na wiecie. Nieszczcie polegao na tym, e oni sami byli osaczeni,
znajdowali si na poboczu ycia spoecznego, stanowic niejednorodn mniejszo,
podczas gdy w yciu kraju dominowao (i dominuje do dzi) stado podstawowe. To
zabawne, ale europejscy lewicowcy do dzi nie zrozumieli, jak bardzo ludzie
podzielajcy ich pogldy podporzdkowali sobie Ameryk; jak dawniej, si inercji
krytykuj j za to, czym od dawna ju nie jest. W ich pojciu nadal jest to kraj
kowbojw", gliniarzy i zodziei", twardzieli", ktrzy wal z lufy do wszystkiego,
co si poruszy. Tymczasem, ju w latach szedziesitych upowszechniy si tam
lewicowe koncepcyjki owiaty, wychowania, ubezpiecze spoecznych, przy tym w
znacznie szerszym zakresie ni w starej konserwatywnej Europie. Czy tu w ogle
mona mwi o twardzielach", skoro nowe pokolenia s cakowicie bezsilne w
sytuacji stresu czy zagroe
37]

72rada
nia; bez pomocy psychoanalitykw nie radz sobie nawet z samymi sob. Skoro
nawet mier psa ssiadki moe wywoa zaamanie nerwowe...
Wszystko to byoby interesujce z akademickiego punktu widzenia, gdyby nie fakt,
e USA ze wzgldu na swe pooenie geograficzne -w najbardziej krytycznym
momencie konfrontacji z komunizmem stay si liderem wolnego wiata". O ile z
pocztkowego etapu zimnej wojny przeomu lat czterdziestych i pidziesitych
Ameryka wysza z honorem (utworzenie NATO, blokada Berlina, wojna w Korei
itd.), to pod koniec lat szedziesitych wszystko zaczo ju trzeszcze w szwach.
Oczywicie, w latach czterdziestych i pidziesitych amerykascy intelektualici
te byli lewicowi, a znaczna ich cz zorientowana wrcz prokomunistycznie (cho
nie udao im si wwczas podporzdkowa caego spoeczestwa w takim stopniu,
jak pniej). Przekonujc tego ilustracj s opublikowane niedawno wspomnienia
gwnego stalinowskiego zabjcy i superszpiega generaa Sudopatowa30, ktre
wrd establishmentu amerykaskiego wzbudziy prawdziwe oburzenie. Wprawiaj
w osupienie nie tylko nazwiska znakomitych fizykw - Oppenheimera, Fermiego,
Shilarda i innych - ktrzy dobrowolnie podzielili si sekretami nuklearnymi ze
Stalinem; zdumiewa przede wszystkim atwo, z jak wywiad sowiecki mg
operowa w koach amerykaskiej lewicy. Agentw tam starannie dobierano, a nie
zdobywano.
Co si za tyczy samych fizykw, to dzisiejsze oburzenie ich kolegw wydaje mi si
udawane; o ich prosowieckich sympatiach byo wiadomo od dawna, niezalenie od
szczerych wynurze generaa. Do wspomnie, e sam Projekt Manhattan*
powsta z ich inicjatywy: rzekome zagroenie, e bro jdrowa moe si znale w
rkach Hitlera, zaniepokoio ich na tyle, e zapomniawszy o swym pacyfizmie po
prostu zmusili amerykaskiego prezydenta do zaakceptowania planu stworzenia
bomby. Prawdziwa natomiast wiadomo, e taka bro znajduje si w rkach
Stalina, absolutnie ich nie zaniepokoia. Przeciwnie, ponownie stali si pacyfistami i
przeciwnikami broni jdrowej" - oczywicie, zachodniej.
Niezalenie od wyrzdzonego za Oppenheimer i spka budz mniej pogardy ni
ich obecni obrocy. Ci pierwsi wierzyli w to, co robi, i gotowi byli zaryzykowa w
imi swych przekona; ci ostatni po prostu broni swego komfortowego statusu
elity", ani troch nie wstydzc si swego nikczemne
30
Pavel Sudoplalov, Special Tasks, The memoirs of the unwanted witness - a
Soviet spymasier, Utile, Brown and Company, 1994. * Kryptonim programu
budowy bomby atomowej (przyp. tum.).
380

Aspekt amerykaski
go kamstwa. Martwi si nie o dobre imi swych nieyjcych kolegw, lecz o to, e
musz ponosi wspodpowiedzialno za wsplny grzech. Historia udziau
amerykaskich lewicowych intelektualistw w sowieckim szpiegostwie atomowym
to tylko jeden z przykadw ich wspuczestnictwa w zbrodniach komunizmu.
Gdyby to teraz przyznali, musieliby zarazem przyzna, e antykomunistyczna
kampania koca lat czterdziestych - pocztku pidziesitych, znana jako
maccartyzm, wcale nie bya polowaniem na czarownice". Mona tylko aowa, e
- jak wszystko w Ameryce -przybraa histeryczn form; bez wtpienia jednak bya
to kampania w peni uzasadniona.
Nawiasem mwic, straszak maccartyzmu", bezwstydnie wykorzystywany przez
amerykaskich intelektualistw lewicowych lat pidziesitych, sta si
instrumentem, dziki ktremu samozwacza elita" przeksztacia si w
establishment, zajwszy dyktatorskie w istocie pooenie w spoeczestwie
amerykaskim. By to zwyky szanta psychologiczny: ludzie cierpieli niewinnie i
wszyscy jestemy za to wspodpowiedzialni. Nie mona ani zaoponowa, ani
przypomnie o odpowiedzialnoci za goszone pogldy -potraktowano by to jako
nowe przeladowania", jako nowy maccartyzm". Wszystko postawiono na
gowie: prosowieckie, nawet prokomunistyczne sympatie byy chwalebne, eby nie
powiedzie - obowizkowe; postawa antykomunistyczna - haniebna, wrcz
przestpcza.
Obecny popoch establishmentu amerykaskiego jest zrozumiay: zakwestionowano
sam prawomocno jego panowania, obalono mit o jego niezawinionym"
cierpieniu. Ale czy samo to cierpienie" nie byo mitem? Kiedy duchowi bracia tego
establishmentu zniewalali cae narody, gubic miliony istnie w imi swej
powszechnej ideologii, pytano jego przedstawicieli, publicznie zreszt, w obecnoci
adwokatw, prasy, z zachowaniem caej formalnej procedury: Czy jest pan
czonkiem jakiej partii komunistycznej?"
Tylko tyle. Pamitam, jaki byem szczliwy, kiedy w 1967 roku mogem wreszcie
powiedzie w twarz swoim sdziom, co myl o ich ustroju politycznym. Skazany
za to na trzy lata agru, wcale nie czuem si osob, ktra ucierpiaa". A przecie ani
agier, ani tortury, ani mier im nie zagraay. W najgorszym przypadku mogli
utraci prac. Co ciekawe - wikszo bezwstydnie sypaa", szkalowaa przyjaci i
ssiadw, kamaa pod przysig. Tylko nieliczni odmawiali zezna. Te mi
bohaterowie cierpitnicy! Ich tragedi" jeszcze przez lat czterdzieci z hakiem
maloway prasa, telewizja, kino. Temu tematowi Hollywood powici dziesitki
filmw, ostami - jeszcze w 1990 roku: Guiity by Suspicion, z Robertem de Niro w
roli gwnej.
381

Zdrada
I - ani jednego o tragedii setek milionw, ktre faktycznie ucierpiay pod jarzmem
komunizmu. I rzeczywicie, jeli pod takim ktem widzenia przeanalizujecie
produkcj tej cytadeli amerykaskiej lewicowoci - Hollywoodu -z ostatnich
czterdziestu lat, to naocznie bdziecie mogli si przekona, e nie ma wrd niej ani
jednego filmu, ktry uczciwie i powanie pokazaby gwn tragedi naszego
stulecia. Jest albo jawna apologetyka sowietyzmu, albo bardziej wyrafinowane
kamstwo, obliczone na ignorancj rzesz widzw. Historyk, ktry chciaby wyrobi
sobie opini o naszych czasach na podstawie filmw hollywoodzkich, nie zrozumie
absolutnie nic. Dojdzie raczej do wniosku, e przez cay wiek ylimy w
permanentnym zagroeniu ze strony faszyzmu albo zwariowanych amerykaskich
generaw. Komunizmu jakby w ogle nie byo, a jeli istnia, to bardzo daleko, jako
nieszkodliwe to. Nawet nieustraszony James Bond walczy nie tyle przeciw KGB,
ile w sojuszu z KGB - przeciwko mitycznemu koncernowi, kierowanemu przez
jakiego psychicznie chorego kapitalist. Nawet nie przejdzie mu przez myl, e
komunizm mgby stanowi jakie zagroenie dla ludzkoci - to tylko nasza reakcja
na. To nie rzeczywisty przeciwnik, tylko nasz sprzeciw wobec niego.
Co si za tyczy przeciwnika, to budzi on wycznie sympati. Niekiedy te
solidarno, wspczucie wobec oszukanego idealisty" (Reds"). Nawet Doktora
ywago Pasternaka, za czytanie ktrego w ZSRR wtrcano do wizienia,
przerobiono na jaki ckliwy wyciskacz ez. Bez cienia wspczucia wobec milionw
ofiar spord idealistw", bez najmniejszej pokory. A gdy w aden sposb nie
mona byo przemilcze ofiar - pokazywano kamstwo, i to nie zwyczajne
kamstwo, lecz potworne. Najlepszy tego przykad -Killing Fields, film o
najgoniejszym przestpstwie komunizmu w ostatnich latach, w Kambody.
Stosw czaszek nie da si ukry, ale mona zatai przed widzem, kim s Czerwoni
Khmerzy", ktrzy wymordowali prawie poow ludnoci swego kraju. I domylaj
si, czowieku, skd si wzili i dlaczego morduj ludzi? Z adnego kadru nie
wynika, e s to zwyczajni komunici, w dodatku jeszcze wiksi idealici ni ich
moskiewscy (lub wietnamscy) koledzy - ci przynajmniej wstydliwie zakopywali
czaszki, a nie wystawiali na pokaz przed ca ludzkoci.
A film ma cel czysto dezinformacyjny. Po pierwsze, ma usprawiedliwi okupacj
Kambody przez Wietnam. I komunizm nie ma rzekomo z tyra nic wsplnego,
bowiem komunici wietnamscy zaprzestali mordowania ludzi w Wietnamie.
Bdcie wdziczni i cieszcie si. Po drugie, ma usprawiedliwi zdradzieck rol
amerykaskich lewicowcw w tej tragedii. Oto gwny pozytywny bohater filmu lewicowo-liberalny korespondent lewicowo-liberalnej prasy amerykaskiej ratuje
rodzin kambodask. Zapomnijcie, e
382

Pokojowa ofensywa
akurat ta prasa, wskutek swej histerycznej kampanii antywojennej, zapewnia
zwycistwo komunistw w Azji Poudniowo-Wschodniej, e dziki niej zniky z
powierzchni Ziemi trzy kraje, a Czerwoni Khmerzy" mogli usypa stosy czaszek.
Wszystko to drobiazg w porwnaniu ze szlachetnym ludzkim postpkiem uratowaniem jednej rodziny. Widzowie ocieraj zy wzruszenia: co za szlachetno!
Po obejrzeniu tego filmu nawet Goebbels by zapaka.
Amerykaska elita" - wyrosa z kamstwa i zdrady, i w dodatku na takiej
propagandzie wychowana - bya naturalnym sprzymierzecem ZSRR na dugo
przed rozpoczciem polityki dtente. W odrnieniu od Europy, w USA odegray
rol nie tyle sympatie ideologiczne - przewaajca wikszo amerykaskich
intelektualistw" nie ma adnego pojcia, czym jest ideologia komunistyczna
(nawet ci, ktrzy dumnie mieni si marksistami) -ile opozycyjno" wobec rzdu.
Wojna w Wietnamie, w istocie niczym si nie rnica od wojny w Korei, w cigu
minionych ptora-dwch dziesicioleci staa si katalizatorem tych nastrojw
spoecznych. Brzmi to paradoksalnie, ale Ameryka koca lat szedziesitych pocztku siedemdziesitych bya prosowiecka, staa si bowiem anty amerykaska:
rozwinita przez lewicow elit" histeria antywojenna graniczca z paranoj
podzielia kraj, rozpowszechniajc anty amerykan skie nastroje szerzej ni w
Europie. Jeli jednak elicie" ta histeria bya potrzebna do umocnienia swej pozycji,
do objcia pierwszoplanowej roli w spoeczestwie, to miliony modych Amerykanw, jak biblijne stado wi optanych przez diaby, poday w tym kierunku z
czystego konformizmu. Marihuana, rock, wiecznie otwarte usta, niezmcone myl
oczy, byszczce paranoicznym entuzjazmem i... protest". Bunt" sta si mod, tak
samo niezbdn do kariery, jak pniej poranny jogging, ekologia, troska o zdrowie.
Dla reszty wiata oznaczao to katastrof: nie tylko pozosta bez lidera -to mona
byoby jeszcze jako przekn - zosta przez tego lidera zdradzony.
Oczywicie, dokonao si to nie bez sowieckiej pomocy", a ju na pewno nie bez
wiedzy ZSRR. Zarwno wojna w Azji Poudniowo-Wschodniej, jak i histeria
antywojenna byy wzniecone i podgrzewane przez Moskw, a sukcesy odniesione
na obu polach dowodziy, e nasta czas zdecydowanych
383

Zdrada
dziaa. Zaproponowana przez zachodnioeuropejsk socjaldemokracj gra w
dtente przysza w sam por: sowiecka pokojowa ofensywa" nie napotkaa
adnych przeszkd. Ogaszajc swj Program pokoju" na XXIV Zjedzie KPZR w
marcu 1971 roku, Breniew powiedzia:
Ukad si na arenie midzynarodowej zmieni si na korzy si socjalizmu."
Trzeba jednak pamita, e w komunistycznej nowomowie pokj" nie oznacza
bynajmniej tego, co to sowo oznacza dla normalnych ludzi, lecz -zwycistwo
komunizmu na caym wiecie. Dokumenty KC nie pozostawiaj cienia wtpliwoci,
e klasowy charakter polityki zagranicznej ZSRR" w okresie polityki dtente nie
zmieni si ani na jot; sama za ta polityka w ich rozumieniu miaa by form
walki klasowej, ktra ma na celu umocnienie socjalizmu na wiecie,
midzynarodowego ruchu komunistycznego, robotniczego i
narodowowyzwoleczego, caego frontu antyimperia-li stycznego"."
Wbrew rozpowszechnionej opinii, czysto militarnego zwycistwa nad
przeciwnikiem klasowym" nigdy nie uwaano w Moskwie za priorytet. Doktryna
wymagaa wyzwolenia ludzkoci z pt kapitalizmu" w procesie walki klasowej", a
nie w procesie unicestwienia nuklearnego. Zakadaa rewolucje, a nawet wojny
rewolucyjne, ale takie, w ktrych wyniku do wadzy dochodzi zwyciski
proletariat", tj. ich pita kolumna. Z czysto pragmatycznego punktu widzenia na
pocztku lat siedemdziesitych Moskwa potrzebowaa od Zachodu jego potencjau
przemysowego, a nie bezgranicznych przestrzeni spopielonej ziemi. Wyzwolenie"
winny byy inicjowa siy # lokalne, przyjaciele"; zwyciska armia sowiecka moga
to tylko efektownie sfinalizowa, przychodzc na pomoc braciom klasowym.
Adekwatnie do tego, celem sowieckiej polityki zagranicznej byo niezmiennie
umocnianie pozycji socjalizmu na wiecie, tworzenie sprzyjajcych warunkw do
dziaalnoci midzynarodowego ruchu komunistycznego, robotniczego,
narodowowyzwoleczego".12 Gwnym obiektem podania bya zawsze Europa z
jej baz przemysow. Prawd mwic, rewolucja bolszewicka w Rosji bya
rezultatem zwykego przypadku: wedug koncepcji miaa si ona dokona najpierw
w przemysowo rozwinitych krajach Europy, co zapewnioby baz dla
pniejszego zwycistwa socjalizmu na caym wiecie. Urzdzajc swoj rewolucj
w Petersburgu, Lenin
31
Uchwaa Sekretariatu KC KPZR Nr St-88/ls z 24 lipca 1973 r. i St-89/ls z 1
sierpnia 1973 r. O podstawowych kierunkach propagandy w zwizku z pod
sumowaniem wizyty sekretarza generalnego KC KPZR tow. Leonida
Breniewa w Stanach Zjednoczonych Ameryki".
v
Tame.
384

Pokojowa ofensywa
w gruncie rzeczy liczy, e przyspieszy j w ten sposb w Europie, ale si przeliczy.
Strajki robotnicze w Niemczech, Woszech, Francji nie dotrway do rewolucji, a
Armia Czerwona utkna pod Warszaw. Rosji nie pozostao nic innego, jak
budowa socjalizm w oddzielnie zdobytym kraju".
Uczniowie i spadkobiercy Lenina doskonale rozumieli jednak, e bez przemysu
europejskiego o adnym socjalizmie na serio nie mona mwi. Zapewni za
sprzyjajce warunki do dziaalnoci" swych europejskich przyjaci mona byo
tylko przez wstrzsy w miar stabilnej ju Europie. Std takie wzajemnie sprzeczne
dziaania Stalina (jak by si wydawao na pierwszy rzut oka), jak - z jednej strony pomoc Hitlerowi w dojciu do wadzy i w stworzeniu Wehrmachtu, a z drugiej pomoc republikaskiej Hiszpanii w wojnie domowej. W zamyle Stalina Hitler mia
by lodoamaczem rewolucji": po skruszeniu starego porzdku" w Europie i
spowodowaniu jej politycznej polaryzacji (konsolidacji si antyfaszystowskich pod
przywdztwem przyjaci"), mia zapewni Armii Czerwonej szlachetn rol
wyzwolicielki kontynentu europejskiego jednoczenie i od nazizmu, i z pt
kapitalizmu." Hitler wyprzedzi jednak Stalina, wskutek czego ten ostatni musia si
dugo broni (do czego nie by przygotowany), a tymczasem do wojny wtrcili si
Amerykanie (ktrzy w dodatku jeszcze przed zakoczeniem wojny mieli ju bro
jdrow). I mimo i Stalin zakoczy wojn w Berlinie, nie udao mu si wyzwoli
caej Europy.
Konfrontacja powojenna, nie zmieniwszy istoty sowieckich celw, przesuna
akcenty w polityce zagranicznej - o destabilizacji Europy nie byo mowy, dopki jej
trwao i bezpieczestwo gwarantoway: obecno amerykaska, parasol jdrowy i
wpywy gospodarcze (plan Marshalla). Mwic bez przesady, uratowao to
powojenn Europ przed komunizmem. Dlatego dla caej postpowej ludzkoci"
Stany Zjednoczone stay si wrogiem numer jeden, a walka z amerykaskim
imperializmem" - jego gwn trosk (podobnie jak walka o pokj" i rozbrojenie
jdrowe, majce na celu zmniejszenie rzeczywistej przewagi USA). Zadaniem w tej
walce byy nie tyle zmiana ustroju spoecznego w samej Ameryce czy osabienie jej
wpyww w innych regionach wiata, ile zmuszenie jej do wycofania si z Europy.
Konfrontacja globalna wykazuje okrelone pra
0
Patrz: ksika Wiktora Suworowa Ledoko, Dom Wydawniczy Nowoje
Wriemia" Moskwa 1992, Icebreaker, Hamish Hamilton Ltd, London 1990, Der
Eisbrecher, Klett-Cotta, Stuttgart 1989, copyright Editions Olivier Orban,
Paris 1989, Lodoamacz, Editions Spotkania, Warszawa 1992.
385

Zdrada
widowoci; jeli zatem (jak to si potem okazao34) Stalin spowodowa kryzys
berliski, aby osabi siy USA w Korei, to wojna w Wietnamie, mimo i wywoana
w innym celu, doprowadzia jednak do osabienia wpyww amerykaskich w
Europie.
Mwic cilej - nie sama wojna, lecz rozptana wwczas antywojenna histeria. Na
tej podstawie doszo do zblienia socjalistw europejskich z komunistami, a take
do rozpowszechnienia prosowieckich nastrojw w spoeczestwie amerykaskim.
Stany Zjednoczone przestay by rzeczywist przeciwwag ZSRR, pozwalajc mu
przej do pokojowej" ofensywy. I o ile w Europie jego sojusznikami byli
socjaldemokraci, to w USA - koa lewicowo-liberalne, na ktre w peni wiadomie
orientowaa si polityka sowiecka. Na dugo przed uchwaleniem Programu
pokoju" sowieckie oficjalne delegacje instruowano:
Pobyt w USA naley wykorzysta do rozszerzenia kontaktw z koami liberalnymi i
opozycyjnymi, ktre opowiadaj si za normalizacj stosunkw, za rezygnacj USA
z polityki zimnej wojny i wycigu zbroje (...), naley zwikszy zainteresowanie
k biznesu, krytykowa jak najszerzej przeszkody stawiane przez USA na drodze
do poprawy stosunkw, przede wszystkim wycig zbroje, interwencj w Azji
Poudniowo-Wschodniej, poparcie dla Izraela."
Z tych czasw pochodz take wspomniane ju dziaania na rzecz umocnienia i
rozszerzenia ruchu protestu Murzynw w USA", ktrym stratedzy kremlowscy byli
zainteresowani o tyle, e stwarza on okrelone trudnoci dla k rzdzcych USA,
odwracajc uwag administracji Nixona od aktywnej polityki zagranicznej".36 '
Wszystko byo obliczone na zepchnicie Ameryki w dtente, albo -w ostatecznoci w samoizolacj. Przed rokiem 1973, kiedy to uroczycie podpisano Podstawy
stosunkw midzy ZSRR i USA" oraz Porozumienie o zapobieganiu wojnie
jdrowej", doszo do zaostrzenia sytuacji: arabski bojkot naftowy pogorszy sytuacj
Zachodu, a wojna w Azji Poudniowo-Wschodniej staa si jeszcze bardziej
beznadziejna.
34
Patrz ksika Pawa Sudopatowa, przyp. 30.
35
Uchwala Sekretariatu KC Nr St-91/gs z 11 lutego 1970 r. i St-96 z 23 kwietnia
1970 r. Wytyczne dla delegacji sowieckiej na konferencj powicon
problemom stosunkw sowiecko-amerykaskich,
36
Patrz rozdzia pierwszy, przyp. 48.
386

Pokojowa ofetuywa
...Zwrot w stron odprenia napicia midzynarodowego dokonuje si w
strategicznie korzystnym momencie - konstatowao KC37 - w warunkach dalszego
pogbiania si oglnego kryzysu kapitalizmu, wymuszonego przystosowania si
wspczesnego kapitalizmu do nowej sytuacji w efekcie wielu poraek agresywnej
polityki imperializmu, kryzysu walutowo-finansowego systemu kapitalizmu,
osabienia pozycji imperializmu amerykaskiego na wiecie, spadku prestiu
systemu politycznego USA wskutek zaostrzenia si wewntrznych sprzecznoci
klasowych i narodowych, rosncego zainteresowania kl biznesu krajw
kapitalistycznych nawizaniem stosunkw handlowo-ekonomicznych ze
Zwizkiem Sowieckim.
A po wizycie Breniewa w Stanach Zjednoczonych KC przyjo obszerny program
dziaa propagandowych, ktry precyzyjnie okrela now strategi. .Popiesznie
zwoana przez KC narada wszystkich przewodniczcych radzieckich organizacji
spoecznych i radzieckich przedstawicieli w midzynarodowych organizacjach
demokratycznych" dawaa wskazwki:
...dotyczce zada ich dziaalnoci w obecnych warunkach, a take w kwestiach
rozwoju stosunkw z ruchami i organizacjami spoecznymi USA oraz wzmocnienia
naszego wpywu na szerokie kola spoeczestwa amerykaskiego,
Wszystkie organizacje prowadzce dziaalno informacyjno-propagandow
powinny umacnia ofensywny charakter naszej propagandy - instruowao KC.3S Gbokie zmiany w sytuacji midzynarodowej nie powinny rodzi nieuzasadnionych iluzji, samouspokjenia i pasywnoci. Naley pokazywa, e s na wiecie
okrelone siy, ktre opowiadaj si przeciwko odpreniu sytuacji
midzynarodowej, e istniej groce wybuchem ogniska agresji i wojny. Unikajc
stereotypw pochodzcych z czasw zimnej wojny, naley skoncentrowa uwag
na analizie porwnawczej obu systemw. Naley ukazywa wszystkie walory
socjalizmu, ideay socjalistyczne, jego wartoci etyczne i duchowe, nie pomijajc
rzeczywistych trudnoci naszego rozwoju. Jednoczenie naley prowadzi aktywn,
uargumentowan krytyk oraz dyskredytowa przeciwstawny system imperializmu,
system buruazyjnych wartoci duchowych i etycznych oraz idei tzw.
spoeczestwa konsumpcyjnego. (...) Naley szeroko wykorzystywa w tych celach
umiejtnie dobrane dane operacyjne na temat przejaww niestabilnoci
ekonomicznej, bezrobocia, inflacji itp.f antagonizmw spoecznych, narodowych i
politycznych oraz wszelkich saboci kapitalizmu, zwaszcza
7
Patrz przyp. 31. 6 Tame.
387

Zdrada
bezrobocia, rasizmu, przestpczoci, kryzysu kultury buruazyjnej, barbarzyskiego
niszczenia rodowiska naturalnego itd.
Naley prowadzi zdecydowan ofensyw przeciwko siom antykomunistycznym,
antyradzieckim, syjonistycznym i militarystycznym oraz wszystkim tym, ktrzy
opowiadaj si przeciw odpreniu, za powrotem na drog zimnej wojny, za
wycigiem zbroje, ktrzy siej ziarna wrogoci i braku zaufania midzy narodami.
Naley powica niesabnc uwag demaskowaniu podejmowanych przez wrogie
orodki ideologiczne prb odrodzenia koncepcji erozji" ideologii socjalistycznej
(w tym teorii" konwergencji i deideologizacji w ich najrniejszych wariantach),
dawa odpr wszelkim prbom interpretacji odprenia napicia
midzynarodowego jako potwierdzenie susznoci" podobnych teorii. Trzeba przy
tym stale akcentowa ide niedopuszczalnoci utosamiania zimnej wojny,
stanowicej okrelony, cho wcale nie nieuchronny etap w stosunkach midzy
pastwami, z walk ideologiczn, ktra jest form walki klasowej proletariatu
przeciwko buruazji, wynikajc z przeciwiestw dwch systemw spoecznych.
Demaskujc w uargumentowany sposb prowokacyjny sens, jaki propaganda
buruazyjna nadaje znanej tezie o swobodzie wymiany idei, informacji i ludzi",
naley pokazywa na konkretnych przykadach, e Zwizek Sowiecki zawsze
opowiada si za rozwojem wizi kulturalnych, ktre przyczyniaj si do wzajemnego duchowego wzbogacenia narodw, i osiga znaczne sukcesy w tej dziedzinie.
Naley wyjania, e taka wsppraca, rozwj kontaktw i wymiana informacji
powinny by urzeczywistniane przy penym poszanowaniu zasad suwerennoci i
nieingerencji oraz przestrzegania, na zasadzie wzajemnoci praw, zwyczajw i
tradycji. Naley zdecydowanie wystpowa przeciwko prbom sprzeniewierzenia
si tym zasadom, demaskujc je jako powrt do praktyk z okresu zimnej wojny.
W caej dziaalnoci propagandowej naley ujawnia sabo rnego rodzaju
drobnoburuazyjnych nurtw lewackich, ktre szerz si wrd okrelonej czci
modziey w krajach wiata kapitalistycznego, brak perspektyw tzw. buntu modziey, oderwanego od walki wyzwoleczej proletariatu, oraz prb ucieczki od rzeczy-
wistych problemw i sprzecznoci wiata kapitalistycznego. Naley podkrela, e
tylko socjalizm otwiera drog do prawdziwego wyzwolenia modego pokolenia,
Naley dawa zdecydowany odpr technokratycznym" i innym teoriom i pogldom, ktre stworzono w celu uzasadnienia roszcze inteligencji do penienia
szczeglnej roli w kierowaniu wspczesnym spoeczestwem, oraz rnego
rodzaju spekulacjom na temat swobody twrczej" w warunkach socjalizmu.
Zatwierdzono te Plan przedsiwzi organizacyjno-propagandowych, ktry
obejmowa praktycznie wszystkie sfery dziaalnoci i stosunkw wzajemnych. Co
szczeglnie interesujce - za najwaniejsze zadanie uznano
388

Pokojowa ofensywa
szerokie wykorzystanie zachodnich rodkw masowego przekazu w celach
rozpowszechniania propagandy sowieckiej.
Pastwowy Komitet ZSRR ds. Radia i Telewizji otrzyma instrukcje:
- wykorzysta otwierajce si moliwoci rozszerzenia kontaktw i wizi z
organizacjami radiowo-telewizyjnymi USA, Francji, RFN w celu emisji sowieckich
materiaw telewizyjnych, przygotowania wsplnych programw, powicajc
naleyt uwag nawizaniu bezporednich kontaktw z lokalnymi stacjami
radiowo-telewizyjnymi;
- zaprasza do ZSRR czoowych amerykaskich dziennikarzy telewizyjnych w celu
realizacji materiaw radiowych i telewizyjnych o Zwizku Sowieckim pod kontrol
i przy udziale Pastwowego Komitetu ds. Radia i Telewizji;
- w uzgodnieniu z Wydziaem Propagandy KC KPZR (...) przeprowadzi
konsultacje z organizacjami telewizji bratnich krajw socjalistycznych w celu
koordynacji dziaa propagandowych, zwaszcza w USA i kapitalistycznych krajach
Europy, wytyczenia podstawowych kierunkw propagandy z uwzgldnieniem specyfiki poszczeglnych krajw europejskich oraz korelacji czasowej emisji;
- organizowa regularne wystpienia kontrpropagandowe, demaskujc domysy i
insynuacje buruazyjnej propagandy pogldw maoistowskich, syjonistycznych i
rewizjonistycznych.
Agencja Prasowa Nowosti" miaa:
- przygotowa dla opiniotwrczych organw prasy amerykaskiej artykuy
sowieckich dziaaczy partyjnych, pastwowych i spoecznych, wyjaniajce rne
aspekty wewntrznej i zagranicznej polityki KPZR;
- udziela pomocy czoowym dziennikarzom amerykaskim, przygotowujc
materiay na ich zamwienie;
- kontynuowa wsplne z organizacjami telewizyjnymi USA: ABC, CBC, NBC, a
take ze subami telewizyjnymi agencji UPI realizowanie reportay, materiaw
informacyjnych, programw telewizyjnych, powiconych osigniciom ZSRR
oraz yciu narodu sowieckiego. Przygotowa i zapewni emisj za granic filmw
telewizyjnych: Gazeta Prawda", Rada Najwysza, Sekretarz komitetu
partyjnego, Postp i ochrona rodowiska naturalnego i in.
Komitet ds. Kinematografii otrzyma zadanie:
- przygotowania konkretnych propozycji dotyczcych wsplnej realizacji filmw
produkcji sowiecko-amerykaskiej.
389

Zdrada
Komitetowi ds. Prasy polecono:
- systematycznie publikowa rosyjskie przekady ksiek czoowych amerykaskich pisarzy i publicystw, zbiorw wystpie czoowych dziaaczy spoecznych i dziennikarzy obiektywnie nawietlajcych zachodzce w USA procesy
polityczne i spoeczno-ekonomiczne oraz opowiadajcych si za wspprac z
ZSRR.
Zadania Akademii Nauk ZSRR byy bardziej wyraziste:
- zbada moliwoci pozyskania nowych znanych amerykaskich naukowcw dla
ruchu PUGWASH, uwzgldniajc moliwo ich indywidualnych kontaktw z
czoowymi uczonymi radzieckimi;
- rozwija badania sytuacji ekonomicznej, politycznej i spoecznej w USA,
problemw walki ruchu robotniczego, komunistycznego i innych ruchw masowych w USA, zintensyfikowa badania nad obecnym stanem amerykaskiej
filozofii, ekonomii, historii, socjologii, prawa, psychologii, literatury i literaturoznawstwa, a take walki ideologicznej w dziedzinie nauki i sztuki;
- przygotowa analiz sytuacyjn stosunkw sowiecko-amerykaskich, biorc za
punkt wyjcia nowy etap ich rozwoju oraz wpyw na sytuacj na wiecie, a take
stosunki USA z sojusznikami zachodnioeuropejskimi w nowych warunkach;
- zaktywizowa kontakty z instytucjami naukowymi Francji, RFN, Japonii i innych
krajw w zakresie amerykanistyki.
Akademi Nauk potraktowano wic jak delegatur KGB, wyznaczajc jej rol
analityczno-wywiadowcz. Czonkom AN w zakresie nauk wywiadowczych
Arbatowowi, Primakowowi (do niedawna szef wywiadu Rosji, powoany na
stanowisko ministra spraw zagranicznych), Inoziemcowowi, Milion-szczikowowi
powierzono zadanie systematycznej pracy z amerykask elit". W tym celu
organizowano sowiecko-amerykaskie kolokwia i sympozja * naukowe",
powicone problematyce stosunkw dwustronnych i rnym problemom z
zakresu nauk spoecznych i humanistycznych".
Sowem, bya to ju zmasowana ofensywa sowieckiej propagandy i dezinformacji,
wykorzystujca wszelkie dostpne kanay i metody, struktury pastwowe i
spoeczne. W jej zakres wchodzi rozwj ruchu spokrewnionych miast" i
dziaalno majca na celu stworzenie powszechnej organizacji spoecznej w USA
na rzecz zacienienia przyjaznych stosunkw z ZSRR". Uruchomiono dosownie
wszystko: organizacje modzieowe,
390

Pokojowa ofetuywa
kobiece, stowarzyszenia weteranw i zwizki zawodowe. Wszystko to rzucono na
front propagandowy w celu realizacji
...przedsiwzi praktycznych na rzecz umocnienia wsppracy z demokratycznymi
organizacjami i ruchami USA oraz nawizania kontaktw z tymi
spoeczno-politycznymi siami kraju, ktre opowiadaj si za dalsz normalizacj
stosunkw radziecko-amerykaskich, a take na rzecz konsultacji dwustronnych,
spotka, sympozjw i innych imprez, ktre przyczyni si do zwikszenia
naszego wpywu na spoeczestwo amerykaskie.
Nawet Gwny Zarzd ds. Turystyki by zobowizany do:
...przedsiwzicia rodkw majcych na celu objanianie turystom przybywajcym
z USA i innych krajw sukcesw narodu sowieckiego w budowie komunizmu oraz
posuni praktycznych KC KPZR i rzdu sowieckiego w zakresie realizacji
Programu pokoju", aktywnie wykorzystujc w tym celu wykady propagandowe,
spotkania ze spoeczestwem sowieckim, pokazy filmowe oraz imprezy
kulturalno-widowiskowe.
Z kolei sowieccy turyci w Ameryce powinni uczestniczy
...w dziaalnoci informacyjno-propagandowej wrd ludnoci Stanw
Zjednoczonych, w tym w organizowanych spotkaniach ze spoecznoci amerykask, konferencjach prasowych, wykadach i pogadankach, w radiu i telewizji.
Jednoczenie podjto nadzwyczajne rodki ostronoci, by nie dopuci do
jakiegokolwiek wprywu Zachodu na obywateli ZSRR. Wymiana kulturalna" bya
zatem zwykym oszustwem pod czujnym okiem Ministerstwa Kultury,
kontrolujcego jej ideow tre": wymieniano" sowieck propagand na
postpow kultur" Zachodu. Represje przeciwko dysydentom trway nadal.
Zasady gry narzuconej przez Moskw przypominay - jak to trafnie zauway
Ronald Reagan - ulic o ruchu jednokierunkowym". Propaganda sowiecka,
dezinformacja i dywersja zostay usankcjonowane pod pretekstem swobodnego
przepywu informacji i idei oraz kontaktw midzy ludmi", stay si w peni
legalnymi aspektami walki ideologicznej". Wszelkie podejmowane przez Zachd
prby przeciwstawienia si czy prowadzenia wasnej walki ideologicznej" byy
niedopuszczalne jako ingerencja w sprawy wewntrzne ZSRR" i powrt do
praktyk zimnej wojny".
391

Zdrada
Mona sobie tylko wyobrazi, jaki galimatias w gowach jasnookich jankesw
wywoyway te lawiny oszustwa i huragany kamstwa, usankcjonowane w dodatku
przez ich rzd w imi szlachetnej sprawy obrony pokoju. Nie da si te ukry, e nie
pozostay one bez wpywu na amerykask elit".
W 1980 roku, kiedy polityka dtente przesza ju do historii, jeden z jej architektw,
byy prezydent Stanw Zjednoczonych Richard Nixon, napisa:
Zwizek Sowiecki jest najbardziej uzbrojonym, ekspansjonistycznym
mocarstwem, jakie kiedykolwiek zna wiat; wzrost zbroje w tym kraju dwukrotnie
przewysza analogiczne wskaniki w Stanach Zjednoczonych. Sowieckie zamiary
nie stanowi adnej tajemnicy. Deklarujc, e nie chc wojny, kremlowscy
przywdcy d do panowania nad wiatem. Do tego celu zmierzaj szybkimi
krokami.
Po raz pierwszy w powojennej historii, w latach osiemdziesitych Ameryka stana
w obliczu sytuacji, ktrej skutki mog by nieodwracalne. Pierwszy scenariusz - to
moliwa klska w przypadku wybuchu wojny. Drugi jest jeszcze bardziej
prawdopodobny ni pierwszy i rwnie grony. Straszne jest nie tyle to, e pod
koniec stulecia Zachodowi zagraa klska atomowa, ile sytuacja, w ktrej bdzie
musia wybiera midzy kapitulacj a samobjstwem - zosta czerwonym albo
zgin."'9
Szkoda tylko, e przejrza na oczy zbyt pno, kiedy zainicjowana przez niego
polityka odprenia ju przyniosa swe owoce. Co wicej, w 1980 roku Nixon nadal
nie dostrzega zwizku midzy polityk dtente a takimi jej rezultatami. Gdyby nie
tragizm sytuacji, jego sowa brzmiayby komicznie. Niby to rozumie, e istota
systemu komunistycznego, ideologia i cele jego przywdcw si nie zmieniy, e jak pisze: Ani Breniew, ani jego poprzednicy nie prowadzili negocjacji w sprawie
osignicia prawdziwego pokoju na caym wiecie. Potrzebny im by raczej taki
pokj, ktry mona byo wykorzysta do rozpostarcia wpyww komunistycznych
na wszystkie zaktki kuli ziemskiej."40
The Real War, by Richard Nixon, Warner Books Edition, 1980, ss. 2-3. Tame,
s. 49.
392

Kapltutanci
Moe wic warto w tym miejscu przypomnie, e wystpujc w Kongresie Stanw
Zjednoczonych po powrocie z Moskwy w 1972 roku, niemal jak Chamberlain w
1938 roku owiadczy: ...Nie przywielimy z Moskwy obietnicy
natychmiastowego pokoju; udao nam si rozpocz proces, ktry moe
doprowadzi do ustanowienia pokoju na wiecie."41 A pniej za swoje
niepowodzenia wini bezpodstawn eufori" spoeczestwa zachodniego. A czego
innego mona byo oczekiwa, skoro nawet prezydent Stanw Zjednoczonych, w
dodatku cieszcy si reputacj antyko-munisty, uwierzy w moliwo ustanowienia
trwaego pokoju z ZSRR na drodze porozumie? Po wycofaniu si ze wszystkich
przyczkw zachodnich prbuje tumaczy, e zrozumiano go niewaciwie:
dtente nie byo alternatyw zimnej wojny, lecz dodatkiem, jej uzupenieniem.
Sens odprenia w pierwotnym jego rozumieniu przez moj administracj zosta
wypaczony tak przez dziaania Sowietw, jak i powszechne niezrozumienie tego
procesu w Stanach Zjednoczonych; sam termin utraci swe znaczenie jako
odzwierciedlajcy istot stosunkw sowiecko-amerykaskich. Skoro odprenie
jest pojmowane jako alternatywa zimnej wojny, to przeczy to zdrowej logice."42
A kto jest odpowiedzialny za to niezrozumienie", za ktre ludzko niemal nie
zapacia istnieniem? Czy moe nawiedzeni przywdcy sowieccy? Dosownie na
nastpnej stronie Nixon stwierdza: Kiedy Rosjanie uznaj, e traktowanie
odprenia jako przykrycia ich agresji, jawnej bd tajnej, ujdzie im na sucho, nie
omieszkaj sprbowa. W ostatnich latach nie tylko czynili takie prby, ale
wyranie si posunli w swych dziaaniach, podobnie jak w wykorzystywaniu
agresji po to, by ukry przechylenie si rwnowagi zbroje na sw korzy."
Potwierdza wic, e niczego innego nie mona od nich oczekiwa. Std wniosek, e
wszystkiemu winne jest niezrozumienie" w Ameryce. Ale to przecie Nixon z
Kissingerem spowodowali to niezrozumienie". Oto co pisze: Pojawia si
nadzieja, e jeli Stany Zjednoczone zredukuj zbrojenia, to inne mocarstwa,
zwaszcza ZSRR, pjd za ich przykadem. Zwizek Sowiecki nie trzyma si
jednak litery porozumie. W okresie, kiedy doktryna kontroli zbroje zdobywaa
umysy amerykaskich teoretykw, a sami teoretycy - wpyw na spoeczestwo, w
sowieckich planach picioletnich udzia wydatkw na cele wojskowe wzrasta, co
odpowiadao okrelonym
Tame. s. 267. Tame, s. 285.
393

Zdrada
planom strategicznym. My snulimy teorie, Sowieci za dyli do panowania nad
wiatem."43
Kt jednak, jeli nie Kissinger z Nixonem, forsowa te wszystkie teorie", t
bezsensown filozofi kontroli zbroje" na drodze ukadw, porozumie itp. bzdur
do niczego nie zobowizujcych Sowietw?
Handel z ZSRR, porednio lub bezporednio, sprzyja umocnieniu jego potgi
wojskowej. Nawet handel towarami niestrategicznymi. Musimy stale mie na
uwadze, e biznes z Sowietami moe nas drogo kosztowa; jest on uzasadniony
tylko wwczas, kiedy mona unikn podobnych kosztw. Handel z ZSRR
powinien by dla nas instrumentem wpywu, a nie naszym podarunkiem dla
ZSRR."44
Mimo to jeszcze w 1980 roku Nixon wyjania, e jego prba przyznania ZSRR
klauzuli najwyszego uprzywilejowania w handlu ze Stanami bya zasadna, chocia
status ten zagwarantowaby Kremlowi praktycznie nieograniczony dostp do tanich
kredytw. I chyba po to, aby zrobi nam cakowity mtlik w gowach, dodaje:
Dopty, dopki ZSRR kontynuuje sw agresywn polityk, nie powinnimy mu w
tym pomaga."45
Paradoks polityki Nixona-Kissinger a polega na tym, e, z jednej strony, niby
rozumieli oni absurdalno polityki dtente i nawet si domylali, e jest to gra
bardzo niebezpieczna, z drugiej za - jak zahipnotyzowane krliki -sami pchali si w
paszcz boa dusiciela.
Gwny cel kontroli zbroje - to redukcja zagroenia militarnego. Sama kontrola
zbroje nie zmniejszy jednak tego zagroenia. Podstawow przyczyn wszelkich
wojen s nie zbrojenia, lecz polityczne rozbienoci - chobymy podpisali nie
wiadomo ile porozumie o kontroli zbroje, na wiecie pozostanie ich
wystarczajca ilo do najbardziej niszczcej wojny.46
Sam handel nie zmniejszy zagroenia wojennego. Jak wskazuje dowiadczenie
pierwszej i drugiej wojny wiatowej, pastwa utrzymujce stosunki handlowe
wypowiedziay sobie wojn z powodu rnic politycznych.
Kiedy zagroenie wojenne jest znaczne, handel i kontrola zbroje powinny by
sprzone z rozwizywaniem rozbienoci politycznych. Dopiero kiedy
przerzucimy niezbdne mosty, moemy zniwelowa problemy prowadzce do
wojny."
4
-' Tame, s. 5.
44
Tame, s. 207.
45
Tame, s. 209.
46
Tame, s. 269.
394

Kapittdanci
Mona byoby si z tym zgodzi, pod warunkiem jednak, e z pola widzenia nie
umknie nam fakt, i rozbienoci polityczn" jest w tym przypadku ideologia
marksistowsko-leninowska, a od niej przywdcy nie ^zamierzali odstpowa.
Nixon chyba to zrozumia, w kadym razie stale o tym pisze w swej ksice. Na
czyme wic, w opinii jego administracji, polegay korzyci dtente, przewaajce
nad jej kosztami"? Na czym polegao quid pro quo? Obawiam si, e
rzeczywisto bya bardziej prozaiczna ni caa ta dialektyka, ktr posuguje si
byy prezydent Stanw Zjednoczonych, prbujc si usprawiedliwi. Mwic po
prostu - znalazszy si w trudnej sytuacji, Ameryka prbowaa si pokaja za
zwizki z agresorem sowieckim.
W tym przejciowym okresie, midzy wybraniem mnie na urzd prezydenta w
1968 roku i zaprzysieniem w 1969 roku, wraz z Henry Kissinge-rem
opracowalimy to, co obecnie jest powszechnie okrelane mianem sprzenia.
Postanowilimy, e wszystko, o co zabiegali Sowieci: stosunki dobrego ssiedztwa,
potwierdzane spotkaniami na najwyszym szczeblu, wspprac gospodarcz i
porozumienia w sprawie ograniczenia zbroje strategicznych - mog osign na
zasadzie rekompensaty, co za co. W tamtych czasach faktycznie potrzebowalimy
od nich pomocy w osigniciu porozumienia w Wietnamie, ograniczenia ich
dziaalnoci na Bliskim Wschodzie i konsensusu wobec aktualnych problemw w
Berlinie."47
Zwrmy uwag, e zagroenia we wszystkich tych punktach stworzya agresja
sowiecka; to znaczy, e jakakolwiek zapata za ich usunicie nie bya bardziej
rozsdna ni pacenie reketierom. By to w dodatku zamiar samobjczy, zapat
bowiem miao by zaoferowanie ZSRR przewagi strategicznej - przewagi
militarnej, kredytw, technologii, wizerunku pokojowego szanowanego przez
Zachd partnera. Ten dziwny ukad mia zapewni Zachodowi chwil wytchnienia,
ale oddawa jednoczenie przyszo ludzkoci w rce kremlowskich bandytw.
Jak to zwykle z reketierami bywa, obiecanego wytchnienia nie zapewnili: po
otrzymaniu wykupu" przywdcy sowieccy ani myleli speni swych zobowiza.
Stany Zjednoczone musiay wypi do dna kielich goryczy w zwizku z krachem w
Azji Poudniowo-Wschodniej i ucieka, pozostawiajc swych sojusznikw na
pastw wroga. Tymczasem sowieckie wpywy w Europie osigny apogeum, a
popierane przez ZSRR ruchy terrorystyczne zagroziy destabilizacj polityczn. Nie
mona te powiedzie, e ZSRR przejawia wwczas jakikolwiek dystans" wobec
Bliskiego Wschodu: wy
Tame, s. 267-268.
395

Zdrada
starczy przypomnie pomoc dla Iraku, dla terrorystw palestyskich oraz rol, jak
ZSRR odegra w zrujnowaniu Libanu i w wojnie przeciwko Izraelowi w 1973 roku.
Problem Berlina natomiast, jak pamitamy, sta si po prostu niewyczerpanym
rdem twardej waluty dla NRD.
Sprbujmy zatem podsumowa, jakie byy koszty dziesicioletniego okresu polityki
dtente:
- o ile pod koniec lat szedziesitych istniaa okrelona rwnowaga zbroje
strategicznych midzy Wschodem i Zachodem, to pod koniec lat siedemdziesitych
ZSRR osign znaczn przewag;
- o ile przez dwa powojenne dziesiciolecia imperium sowieckie przeywao kryzys
i musiao umierza niepokoje w Europie Wschodniej (NRD w 1953 roku, Wgry w
1956 roku, Czechosowacja i Polska w 1968 roku), to w okresie polityki dtente
osigno stabilizacj;
- o ile w tym samym okresie komunizm rozszerzy si tylko na dwa pastwa, Kub i
Wietnam Pnocny, to w cigu dziesiciolecia dtente z powierzchni Ziemi znikn
co najmniej tuzin pastw niekomunistycznych (Angola, Etiopia, Afganistan, Jemen
Poudniowy, Somalia, Mozambik, Laos, Kamboda, Wietnam Poudniowy, Birma,
Nikaragua), nie liczc prokomuni-stycznych reymw w mao komu znanych
pastewkach (Grenada, Wyspa Zielonego Przyldka czy Madagaskar) oraz
dziesitkw krajw, w ktrych nasili si ruch narodowowyzwoleczy" (Salwador,
Gwatemala, Liban, Namibia, Chile itd.). Co najmniej sto milionw ludzi.
Najbardziej zdumiewajcym rezultatem dtente by jednak parali woli, jaki dotkn
kraje Zachodu. Bya to, jeli kto woli, prawdziwa epidemia moralnego AIDS, w
wyniku ktrego zdrowe, wydawaoby si, pastwa utraciy zdolno
immunologiczn do zwalczania niszczcych ich organizmy bakterii. Stanowisko
USA nie pozostao tu bez wpywu - sami europejscy socjaldemokraci nie zdoaliby
osign takich oszaamiajcych sukcesw.
Inne pastwa miay wiksze ni my dowiadczenie w stosowaniu siy w
pokojowych celach. Dzi jednak s one znacznie sabsze ni dawniej -pisze Nixon. Dzi wiat patrzy na USA. Patrzy na nas obecnie ze strachem i trwog, poniewa
pastwa, jedno za drugim, przestaj by twierdzami przeciwko ekspansji
sowieckiej, a Stany Zjednoczone albo oniemiay z niezdecydowania, albo zastygy
w swej przyzwoitoci i nie s w stanie z ni walczy, albo nie chc nic robi."4*
Oczywicie, nie mona wini za to wycznie Nixona i Kissingera, mimo
popenionych przez nich bdw. Dochodzc do wadzy w szczytowym
Tame, s. 3.
396

Kapituami
okresie histerii antywojennej, buntu, kiedy stara elita" praktycznie ju
skapitulowaa, a nowa rwaa si do zajcia za wszelk cen dominujcych pozycji,
administracja Nixona prbowaa ustabilizowa sytuacj na drodze kompromisu,
przede wszystkim z now elit". Ekspansja sowiecka w Europie, a tym bardziej w
krajach Trzeciego wiata, zesza na plan dalszy. Zostaa po prostu zoona w
ofierze. Trzeba byo ratowa Ameryk, dosownie rozrywan na kawaki - std
schizofreniczny charakter wczesnej polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych.
Std i upadek samego Nixona jako symbol cakowitego zwycistwa nowej elity", i
pniejsze zburzenie starych instytucji wadzy: prezydentury, armii, CIA.
Wadza przesza w rce instytucji tradycyjnie kontrolowanych przez lewic: prasy,
telewizji, organizacji spoecznych" i Kongresu - w tej mierze, w jakiej on by
kontrolowany przez now elit".
Zasadnicz zmian w sytuacji klasy rzdzcej Ameryki spowodowao przekazanie
olbrzymiej wadzy rodkom masowego przekazu - pisze Nixon. - Krach klasy
rzdzcej uwidoczni si take poza elit intelektualn i informacyjn. Kiedy
bastionem wiarygodnoci i siy narodu amerykaskiego byli przedstawiciele
wielkiego biznesu - dysponowali nieograniczon niezalenoci. Teraz za, z
wyjtkiem nielicznych, godnych podziwu przykadw, wygldaj aonie (...).
Potne korporacje przeksztaciy si w zbiurokratyzowane machiny, a ich prezesi
stali si zdeklarowanymi biurokratami. Chtnie posabym ich na ring, by zmierzyli
si z Breniewem. "4y
Zrodzona w grzechu kampanii antyamerykaskiej (w istocie - grzechu zdrady
interesw Zachodu w ogle i wasnego kraju w szczeglnoci), nowa elita"
amerykaska bya prosowiecka (czego do dzi nie wolno powiedzie gono w
Stanach - uchowaj Boe, od razu byby podejrzany o maccar-tyzm"!). Nawet
Nixon, ktry nie przebiera w sowach przy opisie nowej elity", tak daleko si nie
posuwa:
,Jeli Ameryka przegra trzeci wojn wiatow, to przyczyni si do tego jej klasa
rzdzca. Bdzie to przede wszystkim rezultat wykreowania, rozsawienia i
ugruntowania praw trendies - unoszonych z prdem przecenianych dyletantw,
wymylajcych najnowsze idee i nowomodne protesty; nimi zachwycaj si mass
media, ktre ich stworzyy. Uwaga powicana im i ich czynom czyni bana
romantycznym, a kady powany temat obraca w bana. Dyskusj publiczn
przeksztaca w karykatur dyskusji. Kady temat, ktry stawia ta publiczno pod
dyskusj - antywojenny, antynuklearny, anty mi li tary styczny, anty komercyjny jest traktowany jako
Tame, s. 245.
397

Zdrada
sprzeczny z interesami Stanw Zjednoczonych, zagroenie trzeciej wojny
wiatowej.
Trendies rzucaj swe opinie jak gromy gniewu, a kade ich sowo przyjmowane
jest jako objawienie - nie dlatego, e jest wiarygodne, ale dlatego, e mwi to
znakomito. Ich intelekt jest guchy na sprzeciw, a ich argumenty nie licz si z
faktami. Nawaniejsza jest poza. Niektrzy dostrzegaj w tym spisek, inspiracj
Moskwy. Nic podobnego. aden spisek, to zwyky konformizm! Gdyby
rzeczywicie by tu jaki spisek, atwiej byoby znale na nich sposb.
Wszystkowiedzce mdrki to legion prostakw, ktrych gwiazd przewodni jest
moda, ktrych przyciga szum oklaskw."
Wszystko si niby zgadza, ale te mody", nie wiedzie czemu, zazwyczaj
odpowiaday interesom sowieckim, a nierzadko take podstawowym kierunkom
zmasowanej propagandy sowieckiej, opisanej wyej. Nieistotne, czy nazwiemy to
spiskiem", czy nie - skoro wikszo konformistycznie podaa za dan mod, to
sami kreatorzy md" z pewnoci wiedzieli, co tworz. Ich oszustwo jest a nazbyt
oczywiste, prosowieckie teorie" usprawiedliwiajce kad zbrodni komunizmu
wbijali Amerykanom do gw uporczywie i konsekwentnie. Wecie jakkolwiek
ksik o zimnej wojnie albo o stosunkach midzy Wschodem a Zachodem, a sami
si o tym przekonacie.51 Nawet pocztkowy etap ochodzenia" po wojnie - kiedy
Stalin nie tylko pokn sze krajw europejskich (nie liczc pastw batyckich i
jednej trzeciej Niemiec), ale zacz si przygotowywa do kolejnej rundy
wyzwalania" Europy - jest traktowany jako zachodnia paranoja". Biedny Stalin
tylko si przecie broni - to Truman i Churchill tak przewrotnie to zinterpretowali.
No i co z tego - mwi, nie mrugnwszy okiem - e komunici sfaszowali wybory
w Polsce i Czechosowacji? Sojusznicy zachodni zrobili to samo we Woszech i
Belgii."
Okres dtente od dawna jest przedstawiany jako sowieckie umiowanie pokoju w
odpowiedzi na paranoj USA. W najlepszym razie - jako walk dwch
supermocarstw" o panowanie nad wiatem, a nie jako obrona ludzkoci przed
komunistyczn zaraz. Obie strony" ukazywane s jako rwne, a mdrkujcy
narrator unosi si nad konfliktem niby bezcielesny duch nad tym ez padoem. Oto
pierwszy z brzegu przykadzik:
Bez wzgldu na moliwe konsekwencje kontrowersji chisko-sowiec50
Tame, s. 242.
51
Ja, na przykad, zrobiem ten eksperyment i kupiem ksik The Cold War,
by Deputy Principal of Kingsway-Princeton College Hugh Higgins, do ktrej
odsyam czytelnikw.
398


Kapitulanci
kich, wojn jak dawniej przedstawiano jako bipolarny konflikt midzy Zwizkiem
Sowieckim a Stanami Zjednoczonymi. Pole widzenia elit obu stron przesaniay
stereotypowe opinie na temat wasnego systemu pastwowego. Bez wzgldu na
rnorodne dziaania, takie jak zagodzenie napicia i odprenie, kada ze stron
niezmiennie dya do zwycistwa wasnej ideologii. Dla osignicia tego celu obie
strony staray si utrzyma pod kontrol ludno swego kraju, a take innych
krajw, swych satelitw i poplecznikw. W tej ideologicznej zapalczywoci zarwno wobec wol-nego wiata, jak i wiata komunistycznego - obie strony
bez wahania orientoway w tym kierunku swych obywateli i manipuloway swymi
sprzymierzecami."52
Jest to przykad kamstwa, ktre pniej otrzymao miano doktryny ekwiwalencji
etycznej". Byo ono typowe dla lewakw, zwaszcza ze rodowisk akademickich (t
sam metod stosowali oni w latach osiemdziesitych przyrwnujc sowieck
okupacj Afganistanu do amerykaskiej operacji na Grenadzie). Tu przychodzi mi
na myl stary ydowski dowcip o dwch przyjacioach, ktrzy spotkali si po dugiej
rozce:
- Jak si masz? Co nowego? - pyta jeden.
- Tak sobie - odpowiada drugi. - Pracuj jako lokaj u barona Rothschilda.
- To wspaniale!
- Jak by ci tu powiedzie? Tak w ogle - owszem, ale on pi z moj on.
- To le.
- Jak by ci tu powiedzie? Ale ja pi... z jego on.
- To dobrze.
- Jak by ci tu powiedzie? Moja ma z nim dzieci...
- To le.
- Jak by ci tu powiedzie? Jego ona te ma ze mn dzieci.
- To dobrze. Jestecie kwita.
- Jak by ci tu powiedzie? Niezupenie: ja mu podz baronw, a on mnie - biednych
ydw...
Wielce znamienna jest ju sama niech lewicy do uznania tego oczywistego faktu,
e o adnej rwnowadze moralnej" z totalitarnym monstrum mowy by nie moe,
e w rezultacie podzi to GUagi i destrukcj. Jeli w latach dwudziestych i
trzydziestych mona byo jeszcze mwi o ich naiwnej wierze w ideay socjalizmu,
o niewinnej pomyce, to po wojnie -a tym bardziej w latach siedemdziesitych i
osiemdziesitych - mamy ju do czynienia ze wiadomym oszustwem,
faszerstwem. Rnica to rwnie
52
Patrz tame, s. 123.
399

Zdrada
istotna jak midzy zabjstwem w afekcie a zbrodni z premedytacj dla osignicia
korzyci. Ta granica zarysowaa si, jak sdz, wanie w czasach dtente - po nich
po prostu nie byo ju ani jednego uczciwego lewaka". Jedni, zmdrzawszy,
przesunli si na prawo; inni za nadal i za wszelk cen bronili swego miejsca pod
socem, swych drapaczy chmur i limuzyn, swego statusu i wpyww w
spoeczestwie. I to nawet po Soenicynie, po naszych procesach i kampaniach
walki o prawa czowieka, kiedy ju w aden sposb nie mona byo nie wiedzie,
czym jest reym sowiecki. A ju przyrwnywa Afganistan do Grenady mg tylko
czowiek nieuczciwy, bez honoru, ktry pluje na cay wiat i wszelkie cierpienia - i
tu, i tam.
Wspominajc tamte czasy i przegldajc dokumenty KC, nie mamy dzi adnej
wtpliwoci, e okres dtente by wyjtkowo niebezpieczny dla naszej cywilizacji.
Od cakowitego panowania nad wiatem komunizm dzieli tylko jeden maleki
krok. Przekonani o swym ostatecznym zwycistwie, jak rwnie o tym, e czas
pracuje dla nich, liderzy sowieccy nie spieszyli si, cierpliwie czekajc na
odpowiedni moment i usuwajc ostatnie przeszkody. Moe si to wyda
zaskakujce, ale nasza grupka obrocw praw czowieka stanowia jedyn barier
na tej drodze. Bya to uprzykrzona przeszkoda -zwaszcza e w ich oczach bylimy
nikim i niczym. Przecie po marksisto-wsku mylc (a inaczej myle nie umieli),
mieli ju Zachd w kieszeni, jako e wkrtce i kapitalici", i podlege im koa
rzdzce" miay skapitulowa.
Bya to gra bardzo subtelna; wymagaa duej ostronoci, aby nie zbudzi ofiary co na ksztat seansu hipnozy, kiedy natrtnie brzczca mucha moe zniweczy
wszelkie wysiki. Bylimy jak ten owad krcy nad gow drzemicej ofiary: zatuc
nie mona, a pozostawi w spokoju - niebezpiecznie. Co wicej, zmusilimy ich do
przejcia od ofensywy do obrony, co ze wzgldu na nasze mizerne siy graniczyo z
cudem. A broni si komunici nigdy nie umieli. Bo te jaka moe by obrona w
walce ideologicznej? Ten, kto si broni, ju przegra.
Nie bez znaczenia byo te ich jednostronne, marksistowskie" pojmowanie
demokracji zachodniej, ignorujce tak pozaklasow si, jak opinia publiczna czy
ludzkie sumienie. Tymczasem jednak (cho w dzisiejszych cynicznych czasach
zabrzmi to dziwnie) w latach szedziesitych i siedem400

Poprawka Jacksona
dziesitych byo jeszcze sporo osb, dla ktrych prawa czowieka" nie byy pustym
dwikiem. Co istotniejsze - tacy idealici znajdowali si i z prawa", i z lewa", i
na grze", i na dole". Jest to absolutnie niewytumaczalne ani z klasowego, ani z
politycznego punktu widzenia. Bez wzgldu na cynizm liderw europejskiej
socjaldemokracji, a tym bardziej komunistw, w szeregach ich partii, a zwaszcza
ich elektoratu, podobnych idealistw byo tylu, e musiano si z nimi liczy.
Sowem, nasz ruch mia wwczas wiele odcieni i w aden sposb nie mieci si w
tradycyjnych ramach lewica-prawica". O ile, na przykad, francuski prawicowy"
rzd Giscarda d'Estaing rzuci si w objcia Breniewa, to lewicowa" inteligencja
francuska staa si naszym najbliszym sojusznikiem. Francja bya bodaje
pierwszym krajem zachodnim, w ktrym inteligencja zacza sobie uwiadamia
sw odpowiedzialno za zbrodnie komunizmu (by to proces zainicjowany przez
grup filozofw nowej fali" pod wpywem Archipelagu GUag). Latem 1977 roku,
podczas wizyty Breniewa w Paryu, ruch ten osign apogeum, ktre znalazo
symboliczny wyraz w ucisku doni na miar stulecia": podczas przyjcia w sali
Recamier, zorganizowanego na nasz cze przez francusk inteligencj, Jean Paul
Sartre i Raymond Aron po raz pierwszy od wielu lat podali sobie rce.
I na odwrt: w Niemczech i Anglii, gdzie rzdy byy lewicowe", naszym
sojusznikiem bya raczej konserwatywna opozycja, cho nie tylko. Wszdzie
znajdywali si uczciwi ludzie, niezalenie od przekona politycznych. We
Woszech nawet komunici demonstrowali swe niezadowolenie wobec Moskwy,
uwaajc to za swj obowizek. I liberaowie, i socjalici, a pniej radykaowie wszyscy wnieli jak cegiek w nasz spraw. Czy chcia tego establishment, czy
nie, zachodnia opinia publiczna bya w tej wojnie po naszej stronie.
W USA, gdzie - jak pamitamy - elita" dya do przyjani z Moskw, i ona
musiaa si jednak liczy z t si. Kwestia obrony praw czowieka staa si tam
katalizatorem rnych si i tendencji, a walka midzy nimi koncentrowaa si wok
tzw. poprawki Jacksona-Venicka, w myl ktrej rzdowi Stanw Zjednoczonych
zakazano udzielenia ZSRR statusu najwyszego uprzywilejowania w handlu.
Przyczyn odmowy sta si problem cywilnoprawny - emigracja ze Zwizku
Sowieckiego. I mimo i sam problem by do wski, dotyczy nielicznej grupy
osb, wszyscy znakomicie rozumieli jego zasadnicz wag. Z jednej strony, status
ten - zwizany z nieograniczonym dostpem ZSRR do kredytw - mgby si
przyczyni do wzrostu sowieckiej potgi wojskowej, co samo przez si byo
niepodane. Z drugiej
401

Ztraa
strony - w powietrzu unosia si idea powizania polityki dtente ze zmianami
politycznym w ZSRR i zdrowy rozsdek podpowiada uzalenienie dalszego
rozwoju kontaktw midzy Wschodem a Zachodem od obowizku respektowania
praw czowieka. Mimo stara establishmentu amerykaskiego i zabiegw ze strony
ZSRR, poprawki Jackson a-Venicka nie udao si obej.
A wszyscy starali si bardzo usilnie: ju si wydawao, e los dtente zaley od
wynikw tych debat. W kulminacyjnym punkcie walki, na krtko przed
ostatecznym gosowaniem w Kongresie, jak na zamwienie zjawi si nasz stary
znajomy Jaures Miedwiediew, ktrego pogldy, jak pamitamy, przez czysty
przypadek" bardzo czsto pokryway si z pogldami Andro-powa. Oczywicie,
natychmiast zosta zaproszony do komisji senackiej ds. zagranicznych przez jej
przewodniczcego, znanego liberaa, senatora Fulbrighta. Owiadczywszy, e nie
mwi we wasnym imieniu, lecz faktycznie reprezentuje okrelon grup liberaw
w Zwizku Sowieckim" (kogo mia na myli? chyba swego brata?), Jaures
Aleksandrowicz uwiadomi senatorom, e:
- presja na wadze sowieckie z zagranicy jest skuteczna tylko wwczas, jeli
wywierana jest przez kraj przyjacielski", bdcy partnerem handlowym ZSRR;
- uzalenienie ZSRR od pomocy zagranicznej jest zbyt wyolbrzymiane, a w wyniku
ogranicze w handlu ucierpi przede wszystkim proci ludzie;
- poprawka Jacksona moe by potraktowana przez rzd sowiecki i wikszo
spoeczestwa jako umylna zniewaga.
Moe by ona potraktowana przez rzd sowiecki jako swoista prowokacja w celu
storpedowania wszelkich szlachetnych inicjatyw, jakie pojawiy si w rezultacie
polityki realizowanej w ostatnich latach przez Stany Zjednoczone.
Uwaam zatem, e ta poprawka, o ile stanie si norm prawn, nie tylko nie skoni
ZSRR do dalszych ustpstw, ale zmusi rzd sowiecki do zmiany obecnego
stanowiska. Proces emigracji moe zosta wyhamowany do poziomu zerowego.
Inne reformy liberalne bd napotyka wiksze przeszkody; sowem - jej
konsekwencje bd raczej negatywne ni pozytywne."'1
Jaures Aleksandrowicz przekonywa ponadto senatorw, e opinie na temat represji
politycznych w ZSRR s rwnie przejaskrawione:
53
Dtente, Hearings before the Committee on Foreign Relations United States
Senate, Ninety-third Congress, Second Session on United States Relations with
Communist Countries, August 15, 20 and 21, September 10, 12, 18, 19, 24,
and 25, and October 1 and 8, 1974; U.S. Government Printing Office,
Washington, 1957; ss. 413^54, October 8, 1974.
402

Poprawka Jackona
...po prostu dlatego, e w swym pragnieniu udzielenia poparcia represjonowanym
zagranica przejawia wiksze zainteresowanie wewntrznymi problemami ycia
sowieckiego; nawet mao istotne fakty uwaane s za przykady totalitarnej polityki
w ZSRR. (...) To, e Zwizek Sowiecki nie jest krajem demokratycznym, jest
powszechnie znane; skoro tak, to rzd sowiecki nadal stosuje przemoc i represje
przeciwko niektrym grupom dysydentw. Nie naley jednak lekceway faktu, e
s te inni dysydenci, ktrzy krytykuj rzd z pozycji politycznych, naukowych i
ekonomicznych, co jeszcze kilka lat temu byoby nie do pomylenia. Maj oni
moliwo swobodnego wypowiadania si i publikowania swych artykuw w
prasie zagranicznej, nie napotykaj wikszych trudnoci." (Ajacy to, oprcz jego
brata?)
Wszystko to, ma si rozumie, naley zawdzicza polityce dtente, ktra sprzyja
liberalizacji pogldw rzdu, a ci, ktrym dzi nieatwo, dojd kiedy do wniosku,
e krytyka rzdu z pozycji politycznych stanie si w ZSRR bezpieczniejsza". Nawet
cenzura, dzi jeszcze brutalna, zostanie zagodzona: A poniewa moliwa jest
poprawa stosunkw Zwizku Sowieckiego z innymi pastwami, cenzura w
przyszoci osabnie."
Celem dtente jest podniesienie poziomu ycia szarych obywateli: Elita rzdzca,
ktra obalia Chruszczowa, podja powane dziaania na rzecz poprawy sytuacji
ekonomicznej Zwizku Sowieckiego i podniesienia poziomu ycia w kraju. Przede
wszystkim z tego powodu - jak sdz - rzd sowiecki dy do poszerzenia wymiany
handlowej ze Stanami Zjednoczonymi i innymi krajami."
Ideologia komunistyczna, przeznaczona na uytek wewntrzny, jest instrumentem
kontroli nad spoeczestwem: Suy do celw wewntrznych, w kwestiach
midzynarodowych komunistyczna ideologia nie jest obecnie zbyt aktywna." Inne
pastwa nie powinny si zatem obawia - w przyszoci zreszt powstanie opozycja
wewntrzna: Opozycja, na przykad w postaci niewielkiej partii socjalistycznej,
zostaaby prawdopodobnie przyjta ze spokojem. (...) Tym samym rzd
zademonstrowaby, e jest w stanie pogodzi si z istnieniem legalnej opozycji
wobec realizowanej przeze polityki. (...)
Uwaam zatem, e Zwizek Sowiecki jest obecnie krajem, w ktrym sytuacja
polityczna, powoli wprawdzie, zbyt powoli (co jest bardzo zasmucajce), ale jednak
zmierza w kierunku demokratyzacji. Niezadowolenie z tego powodu przejawia si
w gniewnych protestach Zachodu, a take rosyjskich liberaw, ktrzy chcieliby
przyspieszy proces reform. Oczekiwanie szybkich zmian jest nierealistyczne;
naley jednak uzna, e demokratyzacja Zwizku Sowieckiego, choby nawet
powolna, stanowi dobry znak,
403

Zdrada
wiadczcy o postpie w sytuacji midzynarodowej. Pozwala to nam ywi
nadzieje, e stosunki midzy Zwizkiem Sowieckim i Ameryk ulegn w
przyszoci poprawie.
Wierz, e tego doczekam; wszystko toczy si powoli, ale nie bezskutecznie;
dopiero za jakie trzy, cztery, moe pi lat bdziemy - jak sdz -wiadkami
powaniejszych zmian w Zwizku Sowieckim. Jeli obie strony nie bd stwarzay
przeszkd na drodze takiego rozwoju, przeszkd niepotrzebnych, sprzecznych z
interesami narodowymi zarwno Ameryki, jak i Rosji, to stosunki midzy naszymi
krajami bd si stopniowo poprawia."
Jeli natomiast pojawi si takie niepotrzebne przeszkody (jak na przykad
poprawka Jacksona), to w razie zmiany rzdu sowieckiego ,Jerach tego kursu
polityki moe doprowadzi do usztywnienia stanowiska politykw".
W swym pisemnym owiadczeniu zoonym w komisji senackiej Jaures
Aleksandrowicz by bardziej szczery:
Ograniczenia demokracji w ZSRR, przypadki represji i przeladowa dysydentw,
niezwyka czujno cenzury i inne zasmucajce fakty nie s nieodcznym
atrybutem socjalizmu jako systemu - s to relikty przeszoci, rezultat inercji.
Patologiczny strach przed agresj komunistyczn, niekiedy tak silny w Stanach
Zjednoczonych, jest rwnie rezultatem inercji epoki zimnej wojny, kiedy nawet w
Ameryce sprzeniewierzono si wielu demokratycznym zasadom. (...) Resztki
przeszoci, zwaszcza strach przed cilejsz wspprac tych dwch krajw, w
przyszoci znikn. W tym kontekcie nie mona lekceway do
rozpowszechnionych opinii krytykw naturalnego rozwoju stosunkw handlowych
midzy Zwizkiem Sowieckim i Stanami Zjednoczonymi. Uwaaj oni, e w
wyniku rozszerzenia takich kontaktw ZSRR uzyska przywileje, co pozwoli mu
wzmocni swj potencja wojskowy, a w ostatecznym rozrachunku moe
doprowadzi do przewagi niekontrolowanego przeciwnika. Tak opini przedstawi
na przykad Andriej Sacharow w swym wywiadzie dla korespondentw zachodnich
21 sierpnia 1973 roku.
Jest to koncepcja oparta na czystych spekulacjach (...); czy obecn polityk Zachodu
wobec ZSRR mona okreli jako nowe Monachium? Moim zdaniem, jest to
opinia bdna.
Abstrahujc od Zwizku Sowieckiego, mona w historii znale mnstwo
przykadw potwierdzajcych, e kiedy spoeczestwo totalitarne napotyka
problemy ekonomiczne, ktrych nie jest w stanie rozwiza samodzielnie,
nastpuje militaryzacja spoeczestwa i pojawia si pokusa rozpoczcia konfliktw
zbrojnych. Pastwo, ktre jest w stanie roz
404

Poprawka Jacksona
wiza swoje gospodarcze i inne wewntrzne problemy, nie moe by agresorem.
Podobna wsppraca globalna midzy dwoma systemami redukuje do minimum
moliwo konfliktu zbrojnego midzy nimi; nie ulega ponadto wtpliwoci, e
gwnym celem polityki sowieckiej jest osignicie pewnej rwnowagi si, a nie
panowanie nad wiatem."
Wydawaoby si, e janiej ju nie mona byo powiedzie. Senator Fulbright by
jednak nie do koca przekonany:
PRZEWODNICZCY: Chciabym ucili. Uwaa pan, e poprawa stosunkw
midzy Zwizkiem Sowieckim a naszym krajem doprowadzi stopniowo do
demokratyzacji - tak to chyba pan okreli - w szeregach partii komunistycznej? e
nie ma przy tym adnej opozycji, partia sama przeprowadzi zmiany wewntrzne,
ktre zaowocuj mniej represyjn polityk wewntrzn. Czy dobrze pana
zrozumiaem?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak. Uwaam, e jeli nastpi krach polityki odprenia, moe
to spowodowa negatywne konsekwencje w polityce ekipy rzdzcej KPZR (...).
Dlatego uwaam, e poprawa stosunkw midzy Zwizkiem Sowieckim a Ameryk
wzmocni przede wszystkim liberalne krgi partyjne.
PRZEWODNICZCY: Powiedzia pan: w szeregach partii, a nawet w krgach
kierowniczych tej organizacji - czyby partia bya tak rnorodna? To w niej nie ma
jednoci? Czy rzd sowiecki nie stanowi monolitu?
Dr MIEDWIEDIEW: Dokadnie tak. Rzd nie jest monolitem! (...) Wrd czonkw
Biura Politycznego s ludzie o umiarkowanych pogldach, rzec mona,
zorientowani proamerykasko, opowiadajcy si za rozbrojeniem, ale s te
bardziej twardzi, ktrzy nadal uwaaj, e ZSRR musi mie elaznego wodza i jak
monolit spjn parti...
PRZEWODNICZCY: Chce mnie pan przekona, e rzd sowiecki nie zamierza
eksportowa rewolucji do innych krajw, e to pastwo nie jest nastawione
rewolucyjnie? e jest mu potrzebna stabilno w innych pastwach, czy dobrze
zrozumiaem?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, uwaam, e jest mu potrzebna stabilno w innych
pastwach.
PRZEWODNICZCY: Nie tak dawno Erich Fromm powiedzia, e Zwizek
Sowiecki to pastwo reakcyjne, konserwatywne. Jak pan sdzi, czy ta ocena
odpowiada rzeczywistoci?
405

Zdrada
Dr MIEDWIEDIEW: To, e Zwizek Sowiecki jest pastwem reakcyjnym?
PRZEWODNICZCY: Reakcyjnym, konserwatywnym - tak to scharakteryzowa. (...)
Fromm mia na myli polityk midzynarodow. Innymi sowy, jego ocena odbiega
od tego, co pan mwi. Paskim zdaniem, oni nie d do destabilizacji sytuacji
midzynarodowej. Woleliby mie do czynienia z przyjaznymi pastwami i
stabilnymi rzdami. Nie prbuj wznieca rewolucji w innych krajach.
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, wanie tak uwaam. Zwizek Sowiecki, moim zdaniem,
preferuje stabilne rzdy, zwaszcza stabilne rzdy o orientacji demokratycznej, takie
jak na przykad w Wielkiej Brytanii lub Ameryce. A nie tak stabilno, jak w
Hiszpanii lub...
PRZEWODNICZCY: W Portugalii?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, albo w Ugandzie lub jakimkolwiek innym kraju rzdzonym przez dyktatora. (...)
PRZEWODNICZCY: Problem emigracji sta si problemem niezmiernie aktualnym
w naszym kraju, a pan tak piknie opisa konsekwencje naszej wyostrzonej uwagi
wobec tej kwestii. Jeli dobrze zrozumiaem, twierdzi pan, e sam problem
emigracji nie jest tak istotny, jak cakowita swoboda wyjazdu z kraju i zwaszcza swobodnego powrotu. To uwaa pan za najwaniejsze. Mog wnioskowa, e
ostatnie wydarzenie w Kongresie moe si negatywnie odbi na polityce rzdu
sowieckiego, e poprawka Jacksona ma prowokacyjny charakter i Sowieci
potraktuj j jako dziaanie sprzeczne z nurtem poprawy stosunkw, a nawet
szkodzce wikszej swobodzie emigracji? Czy dobrze pana zrozumiaem?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, zrozumia mnie pan waciwie. (...)
PRZEWODNICZCY: Uwaa pan, e klauzula najwyszego uprzywilejowania ma
istotne znaczenie dla Rosjan? Jest wana z handlowego punktu widzenia, czy jest to
po prostu kwestia prestiu?
Dr MIEDWIEDIEW: Jest to kwestia prestiu - nie tylko rzdu sowieckiego, ale i
caego kraju, a take sowieckiego oficjalnego stanowiska wobec rzdu
amerykaskiego. (...) Jeli ta poprawka zostanie przyjta, moe by potraktowana
jako sankcja ekonomiczna, jako zwycistwo si konserwatywnych i reakcyjnych w
amerykaskiej polityce wobec ZSRR. Moe stworzy precedens i sta si
wiadectwem, e stosunki midzy dwoma pastwami ulegy pogorszeniu powanie i na dugo. (...)
PRZEWODNICZCY: Wrmy do kwestii, ktr omawialimy wczeniej. Uwaa
pan, e odprenie, czy - jak my to rozumiemy - normalizacja stosunkw
406

Obronitwmy jig
midzy naszym krajem a Rosj, nie doprowadzi do nasilenia represji, jak to twierdz
niektrzy politycy, wystpujcy przeciw procesowi odprenia. Jeli dobrze
zrozumiaem, to uwaa pan, e normalizacja stosunkw moe doprowadzi do
rozszerzenia swobd w Zwizku Sowieckim, na przykad uatwienia wyjazdw.
Czy dobrze pana zrozumiaem? Dr MIEDWIEDIEW: Tak, dobrze mnie pan
zrozumia. Sprzyjaoby to rozszerzeniu pozytywnego wpywu z tej strony, a
wwczas Akademia amerykaska i inne organizacje miayby wikszy wpyw ni
obecnie, protestujc przeciwko represjonowaniu czci inteligencji radzieckiej.
Moim zdaniem, poprawa stosunkw midzy ZSRR i Ameryk zagodziaby represje
w Zwizku Sowieckim; ich pogorszenie natomiast moe doprowadzi do tego, e
ZSRR stanie si pastwem jeszcze bardziej zamknitym, w ktrym rodki polityki
wewntrznej bd miay raczej represyjny charakter, nie mwic ju o moliwym
umocnieniu si u wadzy si konserwatywnych.
Kiedy czyta si te kuriozalne wynurzenia po latach, znajc pniejszy bieg
wydarze, trudno zachowa powag. Wwczas jednak, w szczytowym okresie
walki, byo nam nie do miechu - przecie nie byy to sowa Arbatowa czy
Primakowa, lecz znanego uczonego dysydenta", ktry nie omieszka wspomnie
od czasu do czasu o swej przyjani z Sacharowem i Soenicynem. A mwi to nie
byle gdzie, tylko w Senacie USA, od ktrego opinii zaleay losy dtente.
Dokadnie to chcia usysze lewicowo-liberalny establishment USA. Sowietolodzy
natychmiast zaczli si rozpisywa o gobiach" i jastrzbiach" w politbiurze, w
ktrym, bro Boe, nie wolno przeszkodzi gobiom". Sam doktor Miedwiediew,
ma si rozumie, nie zamierza precyzowa, kto jest gobiem", a kto
jastrzbiem". Teraz, po przeczytaniu protokow debat w Biurze Politycznym,
wiemy, e najwikszym gobiem" by Andropow. Tene Andropow by zarazem
najwikszym jastrzbiem".
Gdyby nie jacy reakcjonici" i konserwatyci", to mdrym amerykaskim
liberaom, wesp z KGB, udaoby si zapewne stworzy nowy wiat powszechnego
szczcia, w ktrym absolutnie identyczni ludzie y
9.
407

Zdrada
liby po 150 lat, jedc na rowerach i ykajc witaminy. Jak w ZSRR albo Chinach...
PRZEWODNICZCY: Jak przypuszczam, jest pan stale informowany o sytuacji
w Zwizku Sowieckim. Paski brat mieszka obecnie w Moskwie? Dr
MIEDWIEDIEW: Tak, sir.
PRZEWODNICZCY: Jestecie podobno bliniakami?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, sir.
PRZEWODNICZCY: Prosz mi powiedzie, czy sytuacja gospodarcza w ZSRR
poprawia si? Czy, pana zdaniem, rzeczywicie mona tam zaobserwowa pewien
wzrost poziomu ycia ludnoci?
Dr MIEDWTEDIEW: Oczywicie! Nie tylko ja, ktry tam mieszkaem, ale kady
przybywajcy do ZSRR moe si przekona, e w kraju rzeczywicie nastpuje
powany wzrost gspodarczy. Z pewnoci nie posuwa si on tak szybko, jak bymy
chcieli, ale mimo to poziom ycia si podnosi, i to w wielu dziedzinach. W
przemyle artykuw spoywczych wskutek kolejnych nieurodzajw mielimy
problemy w 1972 roku i w latach nastpnych, ale, jak sdz, i w tej dziedzinie
sytuacja ulega poprawie. Jeli wemiemy inne warunki ycia, na przykad
budownictwo mieszkaniowe, produkcja samochodw, drogi i inne, to tu sytuacja w
ostatnich latach ulega znaczcej poprawie. (...)
PRZEWODNICZCY: O ile wiem, interesuje si pan szczeglnie gerontologi?
Dr MIEDWIEDIEW: Tak, sir.
PRZEWODNICZCY: Czy moe pan powiedzie, e sposb odywiania si w Rosji
uleg oglnej poprawie i e rednia dugo ycia ronie tam rwnie szybko jak w
innych krajach wiata?
Dr MIEDWIEDIEW: Powiedziabym: poziom odywiania si w Rosji nie jest tak
wysoki jak tutaj, ale przecie gerontolodzy doradzaj powcigliwo w jedzeniu,
bowiem sprzyja to przedueniu ycia.
PRZEWODNICZCY: Na wiecie jest za duo ludzi otyych. Otyli yj krcej.
Dr MIEDWIEDIEW: Otyli umieraj wczeniej, i jeli nie bdziemy si ogranicza w
jedzeniu, to moe to mie negatywne konsekwencje dla zdrowia i dugoci ycia.
Pewne ograniczenia s wrcz niezbdne; wedug statystyki gerontologicznej
Amerykanie maj bodaj najwyszy wskanik zachorowa na choroby serca i naczy
wiecowych, arterioskleroz. Wielu uczonych uwaa, e przyczyn tego jest brak
ruchu; wszdzie jedzicie samochodem, kiedy mona byoby przej si pieszo, a
take dlatego, e Amerykanie si przejadaj, czego nie naley robi.
408

ObroniiiJniy
PRZEWODNICZCY:

W Chinach widziaem, e wiele osb jedzi na rowerze.

Pekiczycy wygldaj na zdrowszych ni nowojorczycy. Czy to jest
zgodne z pask teori? Dr MIEDWIEDIEW: Myl, e tak.
PRZEWODNICZCY: Czy jazda na rowerze suy zdrowiu?
Dr MIEDWIEDIEW: Bezwarunkowo; co wicej, moe si pan przekona, e
mieszkacy niektrych rejonw, takich jak na przykad Gruzja, rwnie ciesz si
wymienitym zdrowiem. Mona bez przesady powiedzie, e czowiek mgby y
150-160 lat. (...)
PRZEWODNICZCY: Czy podziela pan opini Linusa Paulinga na temat witaminy
C?
Dr MIEDWIEDIEW: Nie. Musz stwierdzi, e Pauling odnis ogromny sukces,
doprowadzajc do masowej produkcji witaminy C w waszym kraju, ale w kwestii
przeduenia ycia nie posun nauki do przodu.
PRZEWODNICZCY: Nie uwaa pan, e witamina C ma dobroczynny wpyw na
zdrowie?
Dr MIEDWIEDIEW: Sdz, e zbytnio nie szkodzi ona zdrowiu, ale...
PRZEWODNICZCY: A witamina E?
Dr MIEDWIEDIEW: Podobnie. Chocia z witamin E naley si obchodzi ostroniej ni z witamin C. Jeli bdziemy j zaywa w duych ilociach, to moe to
doprowadzi do nieprzewidywalnych konsekwencji w sferze przemiany materii. W
tym sensie witamina C jest mniej niebezpieczna.
PRZEWODNICZCY: A co pan sdzi o sacharozie? Skoro ju rozmawiamy na te
tematy, to musz powiedzie, e zdumia mnie stan zdrowia uczniw chiskich,
zwaszcza ich zdrowe zby, na co mi powiedziano, e oni w ogle nie uywaj cukru
rafinowanego.
Dr MIEDWIEDIEW: Co si tyczy sacharozy, to do normalnej przemiany materii
potrzebna jest tylko niewielka ilo wglowodanw. Jeli spoywamy je w
nadmiarze, nie s wchaniane, lecz po prostu wydalane z organizmu razem z
moczem.
PRZEWODNICZCY: Prosz mi wybaczy moj prn ciekawo. Po prostu stale
spieramy si o to z on; chciaem wic pozna opini specjalisty. Bdzie ona dla
nas yciow wskazwk.
Po tej rozbudowanej dygresji na temat wietlanej przyszoci, moczu, nerek i
problemu przeludnienia planety (do ktrego rozwizywania nikt si jako nie bierze,
a wkrtce moe ju by za pno), powrcili do kwestii zbroje jdrowych.
409

Zdrada
PRZEWODNICZCY:

Wiele osb podziela cyniczn opini na temat wycigu

zbroje - jak wojna nuklearna wybuchnie, to zobaczymy; teraz nas to nie dotyczy.
Dr MIEDWIEDIEW: Ma pan cakowit racj. Nieszczcie polega na tym, e ju
przywyklimy do wycigu zbroje; w Zwizku Sowieckim nikt w dodatku nie ma
pojcia, jakie ogromne rodki pochania ten wycig, jest to bowiem utrzymywane w
najwikszej tajemnicy.
PRZEWODNICZCY: U nas wszyscy maj pojcie, a nic si nie zmienio.
Dr MIEDWIEDIEW: To wy jestecie winni! {miech)
PRZEWODNICZCY: A co by nam pan poradzi w zwizku z tym? Wiem, e to nasz
problem, ale dotychczas bylimy absolutnie bezradni. Niedawno, jak pamitam, na
wzrost zbroje wyasygnowano 90 miliardw dolarw.
Dr MIEDWIEDIEW: Rosjanie nawet nie podejrzewaj, ile pienidzy idzie na
zbrojenia; po prostu nie wiem. W ramach oficjalnej propagandy rzd stale
owiadcza, e z kadym rokiem budet wojskowy jest coraz mniejszy, i jeli Rada
Najwysza przeznacza na armi 5,6 czy 8% budetu pastwa, to ludzie i tak nie
rozumiej, ile to jest pienidzy. Ponadto zdaj sobie spraw, e te liczby s dalekie
od rzeczywistoci.
PRZEWODNICZCY Mamy ten sam problem. Stale jestemy przekonywani, e
wydatki te nie przekraczaj produktu krajowego brutto, chocia PKB wcale nie jest
tym kryterium, wedug ktrego mona byoby ocenia podobne rzeczy. (...) Ogupia
si nas inn metod, i tyle. Oszukuje si ludzi inaczej.
Problem ten uwaam jednak za najbardziej nabrzmiay. Jeli chodzi o przyszo
ludzkoci, trudno by optymist. Czy nie? Dr MIEDWIEDIEW: Ma pan absolutn
racj.54
Na szczcie, oprcz politykw, ktrzy marzyli o radykalnej poprawie natury
ludzkiej we wsppracy z Kremlem, byli w Ameryce rwnie inni ludzie. Dziki ich
wysikom poprawka Jacksona zostaa przyjta, a kampania obrony praw czowieka
w ZSRR si nasilia. Nie bez powodu przecie do porozumie helsiskich z 1975
roku wczono jako integraln ich cz zobowizanie si pastw do przestrzegania
praw czowieka.
Byo to, bez wtpienia, ustpstwo wobec opinii publicznej i zwyka obuda - obie
strony doskonale rozumiay, e obietnice pozostan na papieWszystkie cytaty z oficjalnego sprawozdania, patrz wyej.
410

Obronumy /t
rze. Dokadnie w tym samym czasie, jak pamitamy, Andropow pisa do politbiura,
e bez represji reym sowiecki jest nie do pomylenia." Po upywie kilku lat
aresztowania czonkw grup helsiskich budziy ju tylko zaniepokojenie" rzdw
zachodnich. Wwczas jednak oburzenie spoeczne byo tak ogromne, e pomin
kwestii praw czowieka w porozumieniach helsiskich po prostu si nie dao.
Powiem wicej - po Wietnamie i aferze Watergate obrona praw czowieka okazaa
si w USA jedyn ide jednoczc podzielony kraj. W kadym razie tak
interpretowano wwczas sukces kampanii wyborczej Cartera, ktry wczy t
kwesti do swego programu. Nie moga jej zlekceway take nowa amerykaska
elita", ktra uksztatowaa si w znacznej mierze pod wpywem ruchu obrony
obywatelskich praw Murzynw. Powstaa paradoksalna sytuacja: aresztowanie
niewielkiej grupki helsiczykw" stao si wyzwaniem dla caego wiata,
zagraajc procesowi dtente, wszystkim jego osigniciom.
Kreml da wiatu do zrozumienia, e prawa czowieka to jego sprawa -pisaa gazeta
International Herald Tribune. - Popeni bd. (...) Najzwyczajniej zerwawszy
jedn trzeci porozumie helsiskich, przekreli ca reszt, kopic przepa
midzy sob a Zachodem."56
Tysice zachodnich uczonych ogosiy bojkot naukowy ZSRR, posypay si
rezolucje parlamentw, a w amerykaskim Kongresie rozpocza si powana
debata nad moliwoci denonsacji porozumie helsiskich przez USA, zerwania
wymiany naukowej i zawieszenia negocjacji w sprawie redukcji zbroje
strategicznych (SALT-2).
Jestem przekonany, e w Helsinkach naleao sprbowa. Sowieci chcieli
potwierdzi si ustanowione granice. Zgodzilimy si na to bez wikszej chci,
uwaalimy bowiem, e osigniemy postp w dziedzinie praw czowieka owiadczy senator Packwood/' - ZSRR nie postpuje tak, jak obiecywa; dlatego
Stany Zjednoczone wraz z sojusznikami powinny ogosi porozumienia helsiskie
za takie, jakimi zawsze byy - puste i niewane."
Na wniosek senatora Jacksona Senat Stanw Zjednoczonych zgosi kandydatur
aresztowanych helsiczykw" do Pokojowej Nagrody Nobla, co zyskao poparcie
w parlamentach wielu pastw.58 Reakcja w USA bya
Patrz rozdzia trzeci, s. 191, przyp. 83. Cyt. wg ksiki Dieto Orowa, dz. cyt., s.
276. Tame, s. 284. Tame, s. 285, 288.
411

Zdrada
znacznie silniejsza ni w Europie; podczas spotkania w Belgradzie przedstawiciele
Ameryki znaleli si w izolacji - tylko oni dali potpienia ZSRR. Wczony w
skad delegacji przedstawiciel AFL-CIO [najwikszej amerykaskiej centrali
zwizkowej] Sol Chaikin by obiektem szczeglnych napaci ze strony czonkw
delegacji sowieckiej za prb zatrucia atmosfery". W imieniu przewodniczcego
AFL-CIO George'a Meany przekaza on Sacharowowi zaproszenie na zjazd
zwizkw zawodowych i - co za bezczelno! - domaga si odpowiedzi.w
Europejczycy te nie byli uszczliwieni z tego powodu: wszystko szo tak gadko, a
przez tego Jankesa...
Nie, w Ameryce to nie kapitalici, nie reakcjonici" stanli na drodze dtente, lecz
przedstawiciele ludu - zwizkowcy pokroju George'a Meany, ktry pierwszy potpi
t polityk kapitulanctwa i zdrady: Detente - to oszustwo.""0
Ten niezwyky facet, ktry rozpocz dziaalno jako prosty kanalarz, by stan na
czele 16 milionw amerykaskich robotnikw, by w moim pojciu ucielenieniem
wszystkiego co szlachetne i godne szacunku, co ongi stworzy ten wielki kraj ucielenieniem lidera wolnego wiata.
yjemy w strasznych czasach. W czasach, kiedy czowiek, ktry zrobi karier
polityczn na antykomunizmie, dzi moe sta si prezydentem, a jutro gwnym
adwokatem jednostronnych ustpstw na rzecz Zwizku Sowieckiego - mwi
podczas tych samych przesucha w senackiej komisji spraw zagranicznych,
podczas ktrych Jaures Miedwiediew szczebiota o gobiach" w politbiurze. yjemy w epoce, kiedy prezes koncernu Pepsi Cola wpada w ekstaz z powodu
Leonida Breniewa, owiadczajc, e ten czowiek zachwyci go sw serdecznoci
i szczeroci oraz wyjtkowym powiceniem sprawie pokoju i (...) deniem, by
uczyni ycie w swym kraju bogatszym."61
Moe to si wyda dziwne, ale Meany - czowiek bez dyplomw uniwersyteckich i
stopni naukowych - rozumia polityk midzynarodow lepiej ni wszyscy
profesorowie amerykascy razem wzici.
Nie zamierzam obarcza ca odpowiedzialnoci za sprawy midzynarodowe
Henry'ego Kissingera; chc tylko powiedzie, e kwestia praw czowieka na tym
wiecie zaley od siy - ekonomicznej, militarnej, moralnej
59
Another opinion, A Labor Viewpoint, by Sol Chick Chaikin, 1980, s. 165.
60
George Meany and His Times, A Biography by Archie Robinson. Simon and
Schuster, New York 1981, s. 401.
61
Tame. s. 398.
412

ObronUiJmy
siy Stanw Zjednoczonych Ameryki. Jeli si zawahamy, wszdzie wolno si
zachwieje."62
Oczywicie, nasz sukces by krtkotrway - pod koniec 1979 roku zarwno
sowiecki, jak i zachodni establishment doszed do siebie. Carter nie wytrzyma
nacisku ze wszystkich stron i zagodzi" sw polityk.
Kurs jego polityki zosta zagodzony czciowo wskutek rosncego w
Waszyngtonie zrozumienia, e Kreml nie zrezygnuje z zamiaru rozprawienia si z
tymi, nad ktrymi Amerykanie roztoczyli mecenat - napisaa gazeta Washington
Post. - Poparciu dla praw czowieka za granic powinno towarzyszy rozumienie
warunkw, w jakich mog one by realizowane. S to sprawy kontrowersyjne,
wymagajce rozwagi; gniew Amerykanw budz naduycia wystpujce w innych
krajach, zwaszcza w ZSRR. Stany Zjednoczone nie mog jednak pomaga w
kreowaniu mczennikw. Jedyne, co moemy uczyni - to rozszerzy zakres
swobd jednostki. W tym celu musimy stworzy takie warunki, by zachowany
zosta postp w innych dziedzinach.""
Zatriumfowaa, jak widzimy, opcja niewiele si rnica od opcji Jauresa
Miedwiediewa i jego liberalnych" przyjaci. Nie chodzio przy tym, oczywicie, o
idee, lecz o wsplnot interesw lewicowego establishmentu amerykaskiego, ich
socjalistycznych sojusznikw w Europie i przywdcw sowieckich. Carter
skapitulowa pod ich wsplnym naciskiem.
W 1979 roku wymylono nawet sposb obejcia bezprecedensowego pod wzgldem
swego zasigu bojkotu naukowego: w uchwale KC polemik z organizatorami
nowej kampanii antysowieckiej uznano za niepodan", poniewa wielu
czoowych uczonych amerykaskich i orodki naukowe przejawiaj
zainteresowanie nauk sowieck i wspprac z naszymi placwkami naukowymi".
Na przeomie lat 1978-1979 Akademia Nauk ZSRR przeprowadzia rozmowy z
kierownictwem Narodowej Akademii Nauk USA, Amerykaskiej Rady
Towarzystw Naukowych, Narodowego Biura Standardw USA, firmy Philips
Petroleum. Odbya si sesja sowiecko-amerykaskiej komisji ds. Oceanu
wiatowego. Podczas rozmw strona amerykaska wykazaa zainteresowanie i
konstruktywne podejcie do dalszego rozwoju wsppracy naukowej. Podpisano
nowe dugoterminowe porozumienia.M
62
Tame, s. 399.
63
Dieto Orowa, dz. cyt., s. 265.
M
Uchwaa Sekretariatu KC Nr St-153/13s z 3 kwietnia 1979 r notatka
kierownika Wydziau Nauki KC Trapieznikowa z 19 marca Nr 0843/1O107.
413

Zdrada
Tymczasem zachodnie organizacje obrony praw czowieka", ktre odegray tak
istotn rol w naszej kampanii, stopniowo (w krajach niesocjalistycznych) przeja
w swe rce tamtejsza lewicowa nomenklatura", ktra zaja si prawami czowieka
dla podkrelenia swego obiektywizmu. Pojawia si biurokratyczna machina
obrony praw czowieka", do ktrej my, jako nieobiektywni", dostp mielimy
zakazany. O Zwizku Sowieckim nie mona byo nic powiedzie, nie
powiedziawszy dziesiciokrotnie wicej
0 Afryce Poudniowej, Chile czy Iranie. A tu znienacka jaka Helsinki Watch" na
dobrym papierze, za przypuszczalnie nieze honoraria, publikuje sprawozdanie o
naruszeniach praw czowieka na wiecie - trzy takie przypadki w ZSRR i jedenacie
w USA. Nie mona si tylko nadziwi: skd si wzili ci obrocy praw
czowieka"?
Establishment si przystosowa, znalaz sposb pogrzebania tematu, zastpiwszy go
fikcyjn dziaalnoci" - pojawiy si jakie komisje ds. Indian, kobiet,
Meksykanw, Mikronezyjczykw i innych mniejszoci rzeczywistych
1 wydumanych (w sprawozdaniu z przesucha w Komisji Helsiskiej Kongresu
USA za 1979 rok naliczyem ze trzydzieci takich organizacji, lig, fundacji,
stowarzysze i zwizkw*5). Prawa czowieka" zawaszczya lewica, czynic je
swym sztandarowym tematem. A nas w ogle nie dopuszczano.
Bez trudu mona sobie wyobrazi, jak wygldayby lata osiemdziesite, gdyby nie
nasze uporczywe brzczenie, przez ktre stratedzy sowieccy stracili tyle czasu, a co
istotniejsze - inicjatyw w ofensywie pokojowej":
- Stany Zjednoczone, rozdarte konfliktem wewntrznym, a w dodatku zmuszone
umierza rewolucje" w swoich zaciankach w Ameryce aciskiej, mogyby si
okaza niezdolne do zagwarantowania bezpieczestwa Europy;
- szelfy naftowe Zatoki Perskiej i zasoby naturalne Afryki Poudniowej mogyby si
znale pod kontrol sowieck, otoczone piercieniem proso-wieckich reymw;
- wreszcie, bezbronna Europa, socjalistyczna i neutralna", rzdzona przez
komunistycznych Quislingow bezwiednie mogaby si sta baz przemysow
powszechnego raju.
To, co nie udao si Leninowi z jego ,/ewolucj wiatow", Stalinowi z jego wojn
wyzwolecz", mogoby si z powodzeniem uda Breniewowi z jego dtente. Byo
jednak ju za pno - najstraszniejsze czasy ju
fiS
Hearings before the Commission on Security and Cooperation in Europe;
Ninety-sixth Congress; First session on implementation of the Helsinki
Accords, Volume VIII, 1979.
414

Obron itiJmy
miny. Okupacja Afganistanu, a nastpnie wydarzenia w Polsce w latach
1980-1981 wstrzsny wiatem. Epoka dtente dobiega koca. Szy nowe czasy lata Ronalda Reagana i Margaret Thatcher, ich programw zbroje, aktywnego
antykomunizmu i demontau socjalizmu na Zachodzie. wiat wychodzi na prost
finiszu ostatniego etapu konfrontacji.
A jeszcze dziesi lat pniej trudno byo uwierzy, e kiedy dosownie wisielimy
nad przepaci i nie spadlimy tylko dziki garstce ludzi, ktrzy nie wyrzekli si
swego sumienia.

Rozdzia pity
Lata przeomu

1. Afganistan i koniec detente

Wkroczenie wojsk sowieckich do Afganistanu w grudniu 1979 wywoao w wiecie
prawdziwy szok, co, jak sobie przypominam, szalenie mnie zdziwio, bo wygldao
to tak, jakby zapomniano, e Zwizek Sowiecki dokona ju ekspansji niemale we
wszystkich zaktkach kuli ziemskiej. W owym zdumieniu, oburzeniu i zaskoczeniu
byo co z gruntu faszywego, mona by je przyrwna do oburzenia czowieka,
ktry oeni si z prostytutk i odkry ze zdziwieniem, e jego ona nie jest
dziewic. Politycy i sowietolodzy przecigali si w prezentowaniu teorii, ktre
miay w dogodny dla nich sposb wyjani zachowanie Sowietw. Lewicowcy
starym zwyczajem dostrzegli w dziaaniu Zwizku Sowieckiego hiperreakcj na
nieprzyjazne stanowisko Zachodu", czyli na decyzj NATO o rozmieszczeniu w
Europie nowych rakiet jdrowych. Z kolei prawicowcy gldzili o rosyjskim
imperializmie", o odwiecznych cigotach Rosji do ciepych mrz". C, zzibli,
biedacy, na syberyjskim mrozie i chc si ogrza. Tymczasem wszyscy doskonale
zdawali sobie spraw z tego, e owa okupacja jest jedynie ostatnim (cho
bynajmniej nie obligatoryjnym!) etapem sowieckiej strategii wyzwolenia" i
wiadczy jedynie o tym, i sowieccy stratedzy popenili bd w sztuce wcielajc w
ycie tradycyjny scenariusz, przez co m u s i e l i w y s a d o A f g a n i s t a n u
swoje wojska, ktrych zadaniem byo sprostowanie ich
b d u . W rzeczywistoci jeszcze na dugo przed okupacj Afganistan zosta
wchonity przez ZSRR, czego Zachd z uporem stara si nie dostrzega. I nie
dostrzegby", gdyby nie faszywy krok Kremla, a mwic dokadniej - nie
desperacki opr narodu afgaskiego.
Historia stosunkw ZSRR i Afganistanu moe chyba posuy jako doskonaa
ilustracja faktu, i system sowiecki po prostu nie mg bezkonfliktowo wspistnie
z reszt wiata. Rysuje si nam rwnie do wyrany
417

Lata przeamu
obraz tego, co staoby si z Europ, gdyby dtente odnioso zwycistwo. W rzeczy
samej, ze wszystkich niesocj ali stycznych krajw na wiecie Afganistan by z ca
pewnoci pastwem najprzychylniejszym Zwizkowi Sowieckiemu: bodaje
pierwszy nawiza stosunki dyplomatyczne z Rosj Sowieck i przez szedziesit
lat by swego rodzaju azjatyck Finlandi. Kreml nie spieszy si zreszt, eby
wyeksportowa" tam rewolucj, zdajc sobie spraw, e Afganistan nigdzie nie
ucieknie. Tymczasem wspomagano jego rozwj" budujc tam drogi, tworzc
przemys i ksztacc specjalistw. Z marksistowskiego punktu widzenia nie mona
byo wymaga od tego zacofanego, feudalnego pastwa przejcia" na socjalizm.
Najpierw trzeba byo stworzy w nim odpowiednie warunki socjalne":
przeprowadzi industrializacj, ktra zapewniaby wiksz liczebno proletariatu i,
co za tym idzie, jego awangard". Afganistan potraktowano jak prosiaka.
Zapobiegliwy gospodarz najpierw tuczy go po to, by w kocu zaszlachtowa na
wita, A wita byy ju za pasem. W latach siedemdziesitych Zwizek Sowiecki,
nie zwaajc na sprzeciwy si imperialistycznych", wkroczy na aren wiatow" i
pozyska do wsppracy socjalistycznej cay szereg krajw Trzeciego wiata.
Nadszed czas, by Afganistan wszed na drog rozwoju i wyzwoli si spod jarzma
monarchii. Owa historyczna zmiana formacji spoecznych" dokonaa si latem
1973 roku, przybierajc form praktycznie bezkrwawego przewrotu paacowego
zorganizowanego za przyzwoleniem Moskwy przez Muhammada Dauda,
krewniaka afgaskiego monarchy. Daud, ktry proklamowa republik i zosta jej
prezydentem, nie by komunist, lecz raczej umiarkowanym socjaldemokrat, wcale
nie bardziej radykalnym ni europejscy socjalici, Dla Moskwy by kim w rodzaju
Kiereskiego, poniewa jego historyczna rola polegaa na przygotowaniu
odpowiednich warunkw politycznych dla dalszego rozwoju. I znowu kremlowscy
stratedzy nie chcieli przyspiesza biegu wydarze. Daud w peni ich
satysfakcjonowa jako etap przejciowy", tym bardziej e afgariskie ugrupowania
komunistyczne nieustannie kciy si midzy sob i wci daleko im byo do
zjednoczenia.
Wkrtce po ustanowieniu w Afganistanie w lipcu 1973 roku ustroju republikaskiego, utrzymujcy (poprzez przewodniczcego Komitetu Bezpieczestwa
Pastwowego przy Radzie Ministrw ZSRR) w Kabulu nieoficjalne kontakty z KC
KPZR przywdcy progresywnych ugrupowa politycznych Babrak Karmal
(Parczam") i Nur Taraki (Chalk") doprowadzili do wybuchu wojny domowej.
Babrak i Taraki wykorzystali przychylnych rozwojowi przedstawicieli Komitetu
Centralnego oraz dowdztwo afgaskich si zbrojnych, aby umocni pozycj i
wpywy swoich ugrupowa oraz by mie prawo do wycznego reprezentowa
418

Afganistan i koniec detenle

nia partii komunistycznej - donosi w czerwcu 1974 roku Wydzia Midzynarodowy
Komitetu Centralnego.1 - Jednoczenie rozpoczli aktywn dziaalno polityczn w
strukturach wojskowych i aparacie pastwowym, podobnie jak organizacje
prochiskie i nacjonahstyczne, co wywoao powane zaniepokojenie gowy
pastwa, a zarazem premiera Republiki Afgaskiej, Muhammada Dauda.
Szczeglne zaniepokojenie M. Dauda wywoaa przekazana mu przez organy
bezpieczestwa informacja o tym, e siy lewicowe planuj odsun go od wadzy,
w razie gdyby nie wyrazi zgody na przyspieszenie procesu przemian
spoeczno-gospodarczych i wejcie Afganistanu na drog rozwoju
niekapitali-stycznego, a wic socjalistycznego.
Na przeomie lutego i marca 1974 roku M. Daud przeprowadzi szereg dziaa
majcych na celu powstrzymanie ugrupowa postpowych i zakaza ugrupowaniom
Parczam" i Chalk" uprawiania dziaalnoci politycznej.
W styczniu 1974 roku B. Karmalowi i N. Tarakiemu polecono (art. 109/31-gs z
8.01.74 r.), by zaprzestali wojny domowej, utworzyli parti ze swych zjednoczonych ugrupowa i skoncentrowali sw dziaalno na wszechstronnym poparciu
dla ustroju republikaskiego.
Uwaamy za wskazane przypomnie im to polecenie. Mona je doczy do
informacji o celach ostatniej wizyty M. Dauda w Zwizku Sowieckim.
W licie do afgaskich przyjaci Komitet Centralny pisa:
Afgaskie ugrupowania postpowe, wierni i niezawodni zwolennicy ustroju
republikaskiego, maj obecnie do spenienia wyjtkowo wan misj. W warunkach nieustajcej walki i zewntrznej reakcji politycznej, ktra usiuje przywrci w Afganistanie stare porzdki, przywdcy ugrupowa postpowych powinni
zaagodzi wszelkie zadranienia, poniewa przeduajce si walki wewntrzne
mog jedynie doprowadzi do osabienia ich pozycji, a w rzeczywistoci s tylko
wod na myn dla si reakcyjnych,
W interesie umocnienia niepodlegoci narodowej kraju ley zjednoczenie si,
jakimi dysponuj Parczam" i Chalk". Gwnym celem zjednoczenia, ktre
powinno si dokona poprzez wspprac z rzdem republiki i stojcym na jego
czele Muhammadem Daudem, jest obrona interesw robotnikw, chopw i caego
afgaskiego ludu pracujcego.
1
Notatka zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego KC R.
Ulianowskiego z 21 czerwca 1974 r. Nr 25-S-l 183, Uchwala Sekretariatu KC z
26 czerwca 1974 r. Nr St-129/lls i telegram do rezydenta KGB w Kabulu,
419

Ijtita przeomu
Jednake w cigu kolejnych czterech lat ,/zekome plany si lewicowych" doczekay
si cakowitej realizacji przy penym poparciu Zwizku Sowieckiego. Due
znaczenie miaa tutaj Rewolucja Kwietniowa. Kwestia nieustajcych walk
wewntrznych pomidzy ugrupowaniami komunistycznymi zostaa rozstrzygnita
w bardzo prosty sposb: tylko jedno z nich (Chalk") uzyskao poparcie ZSRR,
drugie za (Parczam") zdano na ask i nieask braci robotniczej. Przywdca
Parczam", Babrak Karmal, otrzyma nominacj na stanowisko ambasadora w
Czechosowacji i to uchronio go przed represjami, ktre byskawicznie dosigy
jego towarzyszy. Karmal jednake nie zrezygnowa z dalszej walki i tak jak Trocki
kontynuowa j na wygnaniu.
Rezydent Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR w Kabulu informuje, e
Babrak Karmal, byy ambasador Demokratycznej Republiki Afganistanu w Pradze,
zosta usunity z zajmowanego stanowiska i odmwi powrotu do kraju. Skorzysta
z azylu politycznego udzielonego mu przez czeskich towarzyszy i obecnie skupia
wok siebie mieszkajcych za granic (w krajach kapitalistycznych i
socjalistycznych) parczamistw (czonkw byego ugrupowania Parczam",
ktrego by przywdc), aby zjednoczy ich do walki z ustrojem panujcym w
Afganistanie oraz z rzdzc Parti Narodowo-Demokratyczn Afganistanu i
rzdem DRA - donosi z zaniepokojeniem Wydzia Midzynarodowy KC pod
koniec 1978 roku.2 - Uwaamy za wskazane zwrcenie si do KC Komunistycznej
Partii Czechosowacji z prob o przeprowadzenie rozmowy z B. Karmalcm, w
ktrej nakazano by mu zaprzestanie dziaalnoci wrogiej postpowemu ustrojowi,
jaki panuje obecnie w Afganistanie.
Lecz to wszystko byo ju mao istotne. To, co najwaniejsze, ju si dokonao - na
mapie wiata pojawia si kolejna rozwojowa republika
narodowo-demokratyczna", potwierdzajc tym samym tez o zmianie stosunkw
wzajemnych na politycznej arenie wiata na korzy si pokoju, rozwoju i
socjalizmu. Zawarty wkrtce potem traktat o przyjani zaowocowa obfit pomoc
ekonomiczn, doradcami wojskowymi, dostawami towarw specjalnych" (w tym
take broni) - wszystko to Afganistan otrzymywa bezpatnie, bd za wier ceny.1
Postpowy reym podj zdecydowane dziaania
2
Notatka zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego KC R.
Ulianowskiego z 9 listopada 1978 r. Nr 25-S-2175. Uchwaa Sekretariatu KC z
15 listopada 1978 r. Nr St-I34/I6gs i wytyczne dla ambasadora sowieckiego w
Pradze.
1
Uchwaa Biura Politycznego P 137/27 z 7 stycznia i Zarzdzenie Rady
Ministrw ZSRR Nr 41-rs z 7 stycznia 1979 r.
420

Panika na Kremlu
majce na celu zapocztkowanie nowego ycia" i zniszczenie tysicy
reakcjonistw", dziaaczy religijnych" i rewizjonistw". Nikogo nie zaniepokoi
fakt przesunicia granic" komunizmu w stron ciepych mrz". Zreszt ekspansja
komunizmu na Poudniowy Jemen, Somali czy Etiopi rwnie nie wywoaa w
wiecie szczeglnego zaniepokojenia.
Jednake pozosta jeden drobny szczeg, o ktrym zapomniano w ferworze walk
klasowych - nikt si nie zastanowi, jak Afgaczycy zapatruj si na rozwj i
socjalizm. W marcu 1979 roku nagle, jak grom z jasnego nieba, na wadze
Afganistanu spada wiadomo o tym, e Herat, trzecie co do wielkoci miasto
afgaskie, znalazo si w rkach buntownikw.
2. Panika na Kremlu
Owa wiadomo najwyraniej zaskoczya Moskw; nikt nie wiedzia, o co chodzi.
Breniew by chory. W sobot 17 marca Biuro Polityczne zwoao nadzwyczajne
posiedzenie, ktremu pod nieobecno Breniewa przewodniczy Kirilenko.
Referowa Gromyko4:
GROMY KO: Na podstawie ostatnich szyfrogramw, jakie otrzymalimy z Afganistanu, a take po rozmowach telefonicznych przeprowadzonych z naszym
gwnym doradc wojskowym tow. Gorieowem i tymczasowym penomocnikiem
tow. Aleksiejewem, stwierdzam, e sytuacja w Afganistanie ulega gwatownemu
pogorszeniu, a centrum zamieszek staa si miejscowo Herat.
Jak wynika ze wspomnianych szyfrogramw, w Heracie stacjonuje 17 dywizja armii
afgaskiej, ktrej zadaniem jest pilnowanie porzdku, lecz teraz poinformowano
nas, e owa dywizja w rzeczywistoci ju nie istnieje. Puk artylerii i puk piechoty
wchodzce w skad tej dywizji przeszy na stron powstacw. W Heracie grasuj
bandy dywersantw i terrorystw, ktre przedostay si tam z Pakistanu. S one
przeszkolone oraz wyposaone w bro i amunicj nie tylko przez wadze
pakistaskie - buntownicy korzystaj take z pomocy Chin, Stanw Zjednoczonych
i Iranu. Do tych, ktrzy przedostali si na terytorium prowincji Herat z Pakistanu i
Iranu, doczyli afgascy kontrrewolucjonici. Znaczn ich
4
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 17 marca 1979 r., zapis roboczy.
421

Lata przdomtt
cz stanowi fundamentalici islamscy. Rwnie przywdcy reakcjonistw
wywodz si w znacznej mierze spord fundamentalistw. Trudno okreli liczb
powstacw, lecz nasi towarzysze mwi, e s ich tysice, dosownie tysice.
Jest rzecz znamienn, e kiedy o godzinie jedenastej przed poudniem
rozmawiaem z Aminem, ministrem spraw zagranicznych i zastpc Ta-rakiego, nie
powiedzia on nic, co mogoby wiadczy o tym, e sytuacja w Afganistanie jest
niepokojca. Wrcz przeciwnie - ze stoickim spokojem zapewnia mnie, i sytuacja
nie jest grona, e wszystko znajduje si pod kontrol wojska itd. Mwic krtko,
powiedzia, e wszystko jest w porzdku.
KI RI LEK KO: A wic, jak wynika z zapewnie Amina, rzd afgaski nie jest
zaniepokojony tymi zamieszkami?
GROMYKO: Wanie. Amin powiedzia nawet, e w Afganistanie nic si nie dzieje.
Mwi, e nie odnotowano ani jednego przypadku nieposuszestwa wobec
gubernatorw, co znaczy, e wszyscy gubernatorzy nadal peni swoje obowizki.
W rzeczywistoci jest jednak zupenie inaczej. Nasi towarzysze donosz nam, e
sytuacja w Heracie i w wielu innych miejscowociach jest niepokojca. Panosz si
tam buntownicy. Co si tyczy Kabulu, to jest tam do spokojnie. Granica
Afganistanu z Pakistanem i Iranem jest zamknita, lub, mwic dokadniej, prawie
zamknita. Wikszo Afgaczykw, ktrzy wczeniej pracowali w Iranie, zostaa
stamtd wydalona i, naturalnie, s teraz bardzo niezadowoleni. Wielu z nich rwnie
przystao do buntownikw.
Co zrobilimy, eby pomc Afganistanowi, wida teraz z doniesie, ktre macie,
towarzysze, przed sob. Chc powiedzie, e wyasygnowalimy dodatkowe 10 min
rubli w dolarach, ktre Afganistan otrzyma na ochron granic.
Poniewa Pakistan jest w rzeczywistoci jedynym krajem, z ktrego na terytorium
Afganistanu przedostaj si terroryci, mogoby si wydawa, e rzd afgaski
powinien wystosowa not protestacyjn do Pakistanu lub przynajmniej zoy
owiadczenie w tej sprawie, czyli po prostu wystpi z jakim oficjalnym
dokumentem. Jednake nie zrobi tego i jest to bardzo dziwne.
Zapytaem Amina, czego si spodziewaj po nas, co wedug nich powinnimy
zrobi. Powiedziaem mu, w czym, mniej wicej, moemy im pomc. Nie prosi
mnie o nic. Odpar jedynie, e pozytywnie ocenia sytuacj w Afganistanie, e nasza
pomoc bdzie bardzo podana, ale na razie wszystko znajduje si pod kontrol
odnonych wadz. Zapytaem,
422

Panika na Kremlu
czy nie przewiduj jakich nieprzyjemnoci ze strony pastw ociennych,
kontrrewolucjonistw, czy te dziaaczy religijnych. Amin odpar z przekonaniem,
e nie, nie ma adnego zagroenia dla ustroju. Na koniec przekaza pozdrowienia
dla czonkw Biura Politycznego, a szczeglnie dla L.I. Breniewa. Tak wygldaa
moja dzisiejsza rozmowa z Aminem. Po pewnym czasie, mniej wicej po upywie
dwch-trzech godzin, otrzymalimy od naszych towarzyszy wiadomo, e w
Heracie wybuchy zamieszki. Jak ju wspomniaem, puk artylerii zacz strzela do
swoich, natomiast cz drugiego puku przyczya si do buntownikw. Tak wic
jedynie niewielka cz 17 dywizji pozostaa lojalna wobec rzdu. Towarzysze
mwi te, e jutro lub pojutrze na terytorium Afganistanu mog wtargn kolejne
grupy buntownikw, przeszkolone w Pakistanie i Iranie.
Mniej wicej po upywie ptorej godziny otrzymalimy kolejn wiadomo od
naszych towarzyszy. Donosili oni, e gwny doradca wojskowy tow. Gorieow i
nasz penomocnik tow. Aleksiejew zostali zaproszeni przez tow. Tarakiego. O czym
z nim rozmawiali? Przede wszystkim Taraki poprosi Zwizek Sowiecki o pomoc w
wyposaeniu Afganistanu w sprzt wojskowy, amunicj i artykuy ywnociowe, co
zreszt zostao ju przewidziane w dokumentach, ktre przesalimy do Biura
Politycznego w celu ich rozpatrzenia. Jeli chodzi o sprzt wojskowy, to Taraki
napomkn, e, by moe, bdzie im potrzebna pomoc z powietrza i z ziemi. Naley
to rozumie tak, e Afganistan liczy na wkroczenie naszej piechoty ldowej i wojsk
powietrznych.
Uwaam, e udzielajc pomocy Afganistanowi powinnimy pamita
0 rzeczy najwaniejszej: w adnym wypadku nie moemy utraci Afganistanu.
Przecie ju od szedziesiciu lat utrzymujemy z nim pokojowe
1 dobrossiedzkie stosunki. Jeli teraz go stracimy, Afganistan odczy si od
Zwizku Sowieckiego, a to bdzie ciki cios dla naszej polityki. Oczywicie inn
spraw bdzie zastosowanie rodkw ostronoci, jeli armia afgaska stanie po
stronie narodu, a zupenie inn, jeli wojsko nie zechce poprze prawnie
ustanowionego rzdu. I wreszcie po trzecie, jeli armia wystpi przeciwko rzdowi
i, co za tym idzie, naszym wojskom, wwczas sytuacja si bardzo skomplikuje. Jak
donosz towarzysze Gorieow i Aleksiejew, nastroje rzdu afgaskiego - mowa tu
take o tow. Tarakim - nie s zbyt przyjazne.
USTINOW: Poradzilimy tow. Tarakiemu, eby przerzuci cz wojsk w rejony
ogarnite zamieszkami. Odpar, e trudno byoby mu to zrobi, poniewa w innych
czciach kraju rwnie jest niespokojnie. Mwic
423

ata przeomu
krtko, Afganistan oczekuje, e ZSRR przerzuci na jego terytorium zarwno swoje
siy ldowe, jak i powietrzne.
ANDROPOW: Maj nadziej, e uderzymy na buntownikw.
KIRILENKO: Rodzi si wic pytanie, z kim bd walczy nasze wojska, jeli je tam
wylemy. Odpowied brzmi: Z buntownikami, do ktrych przyczyo si wielu
dziaaczy religijnych. To muzumanie, wrd ktrych jest wielu prostych ludzi. Tak
wic bdziemy walczy z ludnoci cywiln.
KOSYGIN: Jak armi dysponuje Afganistan, ile dywizji wchodzi w jej skad?
USTINOW: Armia afgaska skada si z dziesiciu dywizji, w ktrych skad
wchodzi ponad sto tysicy onierzy.
ANDROPOW: Z danych operacyjnych wynika, e z Pakistanu do Afganistanu
kieruje si okoo trzech tysicy buntownikw. S to gwnie fanatycy religijni
wywodzcy si z ludu.
KIRILENKO: Jeli nard powstanie, to bdziemy musieli walczy nie tylko z
osobami przybyymi z Pakistanu i Iranu (a s to przewanie terroryci), ale take ze
zwykymi obywatelami afgaskimi. Co prawda oni rwnie s zwolennikami
islamu.
GROMY KO: Na razie sytuacja pomidzy zwolennikami rzdu i buntownikami jest
niejasna. W Heracie wydarzenia przybray najwyraniej do burzliwy obrt,
poniewa zgino tam ponad tysic osb, ale tam take nie wszystko jest jasne.
ANDROPOW: Oczywicie, buntownicy, ktrzy przedostali si na terytorium
Afganistanu, bd si starali przede wszystkim buntowa nard afgaski i
przeciga go na swoj stron.
KOSYGIN: Uwaam, e projekt uchway, ktry tutaj przedstawiono, powinien
zosta poddany powanym przerbkom. Przede wszystkim nie musimy zwleka z
dostaw sprztu wojskowego a do kwietnia, trzeba dostarczy go teraz,
natychmiast, w marcu. To po pierwsze.
Po drugie, trzeba wesprze moralnie rzd afgaski i ja proponuj, co nastpuje:
naley poinformowa Tarakiego, e podnosimy cen gazu z 15 do 25 rubli za tysic
metrw szeciennych. Podwyka cen pozwoli nam na pokrycie kosztw, jakie
poniesiemy nabywajc bro i inne rzeczy potrzebne Afganistanowi. Sdz, e
Afganistan powinien otrzyma od nas bro za darmo i nie naley od niego wymaga
nawet 25% ceny. WSZYSCY: Zgoda.
KOSYGIN: I po trzecie, mielimy zamiar da im 75 tysicy ton zboa. Sdz, e
trzeba ponownie rozpatrzy ten projekt i wysa do Afganistanu 100 tysicy ton.
Wszystko naleaoby, moim zdaniem, umieci w projekcie
424

Panika na Kremlu
postanowienia; tak wygldaoby nasze moralne poparcie dla rzdu afga-skiego.
Musimy walczy o Afganistan. W kocu ju od szedziesiciu lat yjemy w
idealnej zgodzie. Oczywicie, czeka nas trudna walka z Iraczykami,
Pakistaczykami i Chiczykami, lecz naley pamita, e Iran pomoe
Afganistanowi. Sta go na to i zrobi to tym bardziej, e oba kraje s wyznawcami tej
samej religii. To take trzeba wzi pod uwag. Pakistan zrobi to samo. O
Chiczykach nawet nie ma co mwi. Dlatego uwaam, e powinnimy podj
decyzj i powanie potraktowa prob rzdu afgaskiego o pomoc. Jak ju
wspominaem, na razie nie naley porusza kwestii zapaty, tym bardziej e tutaj jest
napisane, i zostanie ona uiszczona w walucie wymienialnej. A jak oni maj
walut wymienialn? I tak nic od nich nie wycigniemy (...). Chciaem jeszcze
poruszy nastpujc kwesti - bez wzgldu na to, co zostao tutaj powiedziane,
prawda wyglda tak, e zarwno Taraki, jak i Amin ukrywaj przed nami faktyczny
stan rzeczy. Do tej pory nie mamy szczegowych informacji dotyczcych wydarze
w Afganistanie. Nie wiemy, jak oni oceniaj sytuacj. Jak do tej pory ich relacje s
pene optymizmu, lecz my przecie doskonale zdajemy sobie spraw z tego, jak jest
naprawd. Z pewnoci i Taraki, i Amin to porzdni ludzie, lecz mimo to wiele
przed nami ukrywaj. Trudno zrozumie, co jest tego przyczyn. Poza tym uwaam
za konieczne wysanie do Afganistanu dodatkowych, specjalnie w tym celu
przeszkolonych specjalistw wojskowych, ktrzy dostarczyliby nam
szczegowych informacji na temat stanu armii. Za konieczne uwaam rwnie
podjcie uchway partyjnej. Moe jej projekt przygotowaliby towarzysze z MSZ,
Ministerstwa Obrony i Wydziau Midzynarodowego KGB. To oczywiste, e Iran,
Chiny i Pakistan wystpi przeciwko Afganistanowi i na wszelkie sposoby bd
przeszkadza prawowitym wadzom oraz dyskredytowa wszelkie ich dziaania. I
wanie tutaj potrzebne jest nasze polityczne poparcie dla Tarakiego i jego rzdu.
Oczywicie Carter bdzie rwnie wystpowa przeciwko rzdowi afgaskiemu. Z
kim bdziemy zmuszeni walczy, jeli zajdzie konieczno wprowadzenia naszych
wojsk do Afganistanu, kto wystpi przeciwko obecnemu rzdowi afgaskiemu?
Przecie oni wszyscy s muzumanami, ludmi wyznajcymi t sam wiar, a ich
wiara i fanatyzm religijny s tak silne, e mog sta si bodcem do zjednoczenia.
Wydaje mi si, e powinnimy powiedzie Tarakiemu i Aminowi wprost, jakich
bdw dopucili si w okresie swojej dziaalnoci. Przecie a do dnia dzisiejszego
ka rozstrzeliwa swoich przeciwnikw, a prawie wszyscy przywdcy organizacji
Parczam", i to zarwno wyszego, jak i niszego szczebla,
425

Lala przeomu
rwnie zostali unieszkodliwieni". Oczywicie, teraz byoby nam trudno
opracowa taki dokument polityczny i dlatego, jak ju mwiem, towarzysze bd
musieli popracowa nad nim co najmniej przez trzy dni.
USTINOW; Aleksiej Nikoajewicz ma absolutn racj. Wszystko, o czym mwi,
trzeba jak najszybciej wcieli w ycie.
GROMYKO: Trzeba jak najszybciej przygotowa dokumenty.
KOSYGIN: Uwaam, e nie naley popdza rzdu afgaskiego, by poprosi nas o
wprowadzenie wojsk. Niech najpierw przygotuj u siebie specjalne oddziay, ktre
bd mogy zosta przerzucone na obszary najostrzejszych zamieszek.
USTINOW: Uwaam, e gdyby doszo do wkroczenia naszych wojsk na terytorium
Afganistanu, to w adnym wypadku nie wolno nam docza naszych onierzy do
oddziaw afgaskich.
KOSYGIN: Musimy utworzy wasne oddziay wojskowe, opracowa plan ich
rozmieszczenia i wysa je do Afganistanu rozkazem specjalnym.
USTINOW: Mamy ju opracowane dwa warianty dziaa wojennych. Pierwszy
zakada, e w cigu doby skierujemy do Afganistanu 105 dywizj lotnictwa i
przerzucimy do Kabulu puk piechoty zmotoryzowanej. Na granicy umiecimy 68
dywizj zmotoryzowan i 5 dywizj strzelcw zmotoryzowanych. W ten sposb na
rozmieszczenie wojsk wystarcz nam trzy doby. Lecz i tak bdziemy musieli podj
uchwa polityczn, o ktrej bya mowa.
KIRII.F.NKO: TOW. Ustinow ma racj. Musimy wystpi przeciwko buntownikom. Trzeba take zaznaczy to wyranie w dokumencie politycznym.
Rwnoczenie musimy wpyn na Tarakiego. Gdyby ju miao doj do
wkroczenia naszych wojsk, trzeba koniecznie omwi z nim t kwesti. Nie
moemy wprowadzi naszych wojsk do Afganistanu bez wyranej zgody rzdu
afgaskiego i Taraki musi o tym wiedzie. Tow. Kosygin musi powiedzie mu o
tym wprost. Trzeba te poinstruowa Tarakiego, eby zmienili taktyk.
Niedopuszczalne jest stosowanie na tak szerok skal rozstrzeliwa, tortur itd.
Szczeglne znaczenie powinny mie dla nich kwestie religijne: stosunek rzdu do
wsplnot religijnych, dziaaczy religijnych i religii w ogle. S to kwestie polityczne
i trzeba bdzie powiedzie Tarakiemu z ca stanowczoci, eby nie pozwala na
adne niedopuszczalne dziaania.
Dokumenty musz by gotowe ju jutro. Jutro te poradzimy si Leonida Iljicza, w
jaki sposb najlepiej zrealizowa nasze plany. USTINOW: Mamy opracowany
jeszcze drugi wariant. Mowa w nim o wprowadzeniu do Afganistanu dwu dywizji
(...).
426

Panika na Kremlu
PONOMARIOW: Musimy skierowa do Afganistanu okoo piciuset osb w
charakterze doradcw i specjalistw. Trzeba wszystkich tych towarzyszy
poinformowa, co maj robi.
ANDROPOW: W buncie pod Heratem wzio udzia dwadziecia tysicy obywateli
afgaskich. Co si tyczy rokowa z Tarakim, to trzeba bdzie je przeprowadzi. Ale
wydaje mi si, e najlepiej zrobi to tow. Kosygin.
WSZYSCY: Zgoda. Tak bdzie najlepiej.
ANDROPOW: Musimy opracowa uchwa polityczn i wzi pod uwag fakt, e z
pewnoci zostaniemy nazwani agresorami, lecz bez wzgldu na to nie moemy
straci Afganistanu.
PONOMARIOW: Niestety, nadal brakuje nam wielu informacji. Wydaje mi si, e w
rozmowie z Tarakim trzeba poruszy wszystkie dyskutowane tu kwestie, a
szczeglnie trzeba si dowiedzie, co si naprawd dzieje w afgaskiej armii i w
caym kraju. Przecie maj stutysiczn armi, ktra przy pomocy naszych
doradcw mogaby wiele dokona. A tutaj nagle jakie dwadziecia tysicy
buntownikw odnosi nad nimi zwycistwo. Przede wszystkim armia afgaska musi
zrobi wszystko, co w jej mocy, a dopiero wtedy, kiedy naprawd zajdzie taka
konieczno, wprowadzimy nasze wojska.
KOSYGIN: Uwaam, e trzeba i m posa bro, ale tylko jeli bdziemy mieli
pewno, e nie trafi ona w rce buntownikw. Jeli ich armia si rozpadnie, to bro
zabior buntownicy. Tak wic pojawia si pytanie, jak bdzie nas postrzega
wiatowa opinia publiczna. Wszystkie nasze dziaania trzeba uzasadni, to znaczy
musimy mie odpowiednie argumenty na wprowadzenie naszych wojsk i musimy
umie wszystko szczegowo wyjani. (...)
GROMYKO: Musimy przedyskutowa, co zrobi, jeli sytuacja ulegnie pogorszeniu.
Obecna sytuacja w Afganistanie jest dla wielu z nas niejasna. Jasne jest tylko jedno nie moemy odda Afganistanu w rce wroga. Trzeba si zastanowi, jak to zrobi.
Moe wcale nie bdziemy musieli wprowadza tam naszych wojsk.
KOSYGIN: Wszyscy si zgadzamy co do jednej kwestii - nie wolno nam odda
Afganistanu.
Tak wic przede wszystkim musimy opracowa dokument polityczny i wykorzysta
wszystkie nasze polityczne moliwoci tak, by wzmocni rzd afgaski i pomc mu
w sposb, ktry ju ustalilimy. Podjcie dziaa wojennych to rodek ostateczny.
(...) PONOMARIOW: Armia afgaska dokonaa przewrotu, a ja sdz, e gdyby
427

Lata przeomu
wadze pokieroway ni rozsdnie, to mogaby zosta wykorzystana do obrony
kraju.
KIRILENKO: Problem polega na tym, e wielu dowdcw uwiziono lub
rozstrzelano i to wywaro negatywny wpyw na wojsko.
GROMYKO: Jednym z waniejszych zada jest wzmocnienie armii, poniewa
stanowi ona podstawowe ogniwo wydarze. I wanie ca nasz dziaalno
musimy skupi na kierownictwie politycznym i armii. Trzeba tu podkreli, e
afgaskie wadze ukrywaj przed nami wiele faktw. Nie chc by z nami szczere. I
to jest przykre.
ANDROPOW: Wydaje mi si, e powinnimy poinformowa inne kraje socjalistyczne o rodkach, jakie zamierzamy przedsiwzi.
KIRILENKO: Towarzysze, wiele ju zostao tutaj powiedziane, opinie s zgodne,
podsumujmy wic nasz dyskusj.
{Odczytuje uchwa: poleci Kosyginowi przeprowadzenie rozmowy z Tarakim;
Gromyko, Andropow, Ustinow, Ponomariow - maj opracowa dokument
polityczny"; naley wspomc armi afgask broni, doradcami wojskowymi i
naszymi siami zbrojnymi"; trzeba wesprze rzd afgaski w sposb
zaproponowany przez Kosygina; zwrci si do Pakistanu z ostrzeeniem; zezwoli
Ministerstwu Obrony na rozmieszczenie na granicy dwch dywizji; przygotowa
materiay demaskujce ingerencj Pakistanu, USA, Iranu i Chin w sprawy
wewntrzne Afganistanu; przygotowa argumenty przeciwko oskareniom o
agresj, poinformowa bratnie kraje itd.)
Czy macie jeszcze jakie inne propozycje, towarzysze? WSZYSCY Wszystko zostao
ju uwzgldnione.
KIRILENKO: To dobrze. Teraz sprbuj si dodzwoni do Czernienki i przekaza
mu nasze propozycje. WSZYSCY Susznie. (...)
KIRILENKO: Wanie rozmawiaem z tow. Czernienk. Powiedzia, e wedug
niego nasze projekty s do przyjcia i postara si poinformowa o nich Leonida
Iljicza.
Zakoczmy wic na tym nasze dzisiejsze posiedzenie.
W taki oto sposb wstpna decyzja o wkroczeniu wojsk sowieckich na terytorium
Afganistanu zostaa podjta przez Biuro Polityczne ju w marcu 1979 roku. Nie bya
to wic decyzja, ktra miaa speni nadzieje na dostp do ciepych mrz", a poza
tym wyprzedzia o dziewi miesicy decyzj NATO dotyczc rozmieszczenia
nowych rakiet w Europie. Jeli
428

Panika na Kremlu
nawet Rosjanie mieli jakie zamiary geopolityczne", to mona byo je streci
jednym, niezbyt skomplikowanym zdaniem: nie wolno odda Afganistanu w rce
wroga". Jednake sytuacja zmieniaa si bardzo szybko, nadchodziy wci nowe
doniesienia o wydarzeniach w Afganistanie i ostateczny rodek" nie zosta na razie
wykorzystany. Przyczynia si do tego rozmowa telefoniczna (przy pomocy
tumacza) Kosygina z Tarakim, ktra, zgodnie z zaleceniem Biura Politycznego,
miaa miejsce 18 marca i zaraz potem zostaa w caoci odczytana przez Kosygina
na posiedzeniu Biura Politycznego*:
KOSYGIN: Powiedzcie tow. Tarakiemu, e chc mu przekaza serdeczne
pozdrowienia od Leonida Iljicza i wszystkich czonkw Biura Politycznego.
TARAKI: Dzikuj.
KOSYGIN: Jak zdrowie tow. Tarakiego, czy nie przemcza si zbytnio? TARAKI:
Nie przemczam si. Dzisiaj odbyo si posiedzenie Rady Rewolucyjnej.
KOSYGIN: To dobrze. Ciesz si. Poprocie tow. Tarakiego, eby opisa nam
sytuacj w Afganistanie.
TARAKI: Sytuacja jest niezbyt dobra i wci si pogarsza. W cigu ptora miesica
z Iranu przerzucono do nas mniej wicej cztery tysice onierzy w ubraniach
cywilnych. onierze ci przedostali si do Heratu i tam zostali doczeni do naszych
oddziaw wojskowych. Obecnie w ich rkach znajduje si caa 17 dywizja,
wczajc w to puk artylerii i dywizjon artylerii przeciwlotniczej, ktra ostrzeliwuje
nasze samoloty. W miecie wci trwaj walki.
KOSYGIN: Ilu onierzy wchodzi w skad tej dywizji?
TARAKI: Okoo piciu tysicy. Maj w swoich rkach bro i skady amunicji.
Towarzyszom, ktrzy z nimi walcz, dostarczamy samolotami z Kandaharu ywno i amunicj. KOSYGIN: A ilu ludzi wam zostao?
TARAKI: Piciuset. Stacjonuj na lotnisku w Heracie. Dowodzi nimi dowdca
dywizji. Wysalimy im w ramach wsparcia grup operacyjn, ktra dotara do nich
ju rano.
* Zapis rozmowy telefonicznej A.N. Kosygina z sekretarzem generalnym KC
Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu, przewodniczcym Rady
Rewolucyjnej i premierem Demokratycznej Republiki Afganistanu N.M.
Tarakim. 18 marca 1979 r.. na S stronach. Nr 242 op.
429

Lata przeomu
KOSYGIN: A co z kadr oficersk? Wszyscy przeszli na stron buntownikw, czy
chocia cz pozostaa z dowdc dywizji na lotnisku?
TARAKI: Niewielka cz jest po naszej stronie, pozostali przeszli na stron wroga.
KOSYGIN: Czy macie poparcie wrd robotnikw, mieszkacw miasta i urzdnikw miejskich? Czy kto jest po waszej stronie?
TARAKI: Nie mamy aktywnego poparcia ze strony ludnoci. Prawie wszyscy s pod
wpywem szyickich sloganw. Caa propaganda opiera si na hale: Nie wierzcie
bezbonikom, doczcie do nas."
KOSYGTN: Ilu ludzi zamieszkuje Herat?
TARAKI: 200-250 tysicy. Mieszkacy zachowuj si rnie, w zalenoci od
okolicznoci. S jak chorgiewka na wietrze. Teraz stoj po stronie przeciwnika.
KOSYGIN: A ilu jest robotnikw?
TARAKI: Bardzo mao, najwyej dwa tysice.
KOSYGIN: Jakie perspektywy ma wedug was Herat?
TARAKI: Sdzimy, e dzi wieczorem lub jutro rano Herat padnie i cakowicie
przejdzie w rce wroga. KOSYGIN: I co bdzie dalej ?
TARAKI: Jestemy przekonani, e przeciwnik bdzie formowa kolejne oddziay i
kontynuowa ataki. KOSYGIN: Czy nie uda wam si ich pokona? TARAKI: Gdyby
tak... KOSYGIN: Macie jakie propozycje?
TARAKL Chcemy was prosi, ebycie wspomogli nas ludmi i sprztem.
KOSYGIN: To nie jest takie proste,
TARAKI: W przeciwnym razie buntownicy bd przemieszcza si w stron
Kandaharu i dalej a do Kabulu. Przerzuc do Afganistanu poow Iranu pod
sztandarem dywizji herackiej.
Wrc Afgaczycy, ktrzy uciekli do Pakistanu. Iran i Pakistan zjednoczyy si
przeciwko nam i dlatego, gdybycie przypucili teraz zmasowany atak na Herat, to
mona byoby uratowa rewolucj.
KOSYGIN: Cay wiat natychmiast by si o tym dowiedzia. Buntownicy maj swoje
racje, ktre natychmiast obwieszcz wiatu.
TARAKI: Mimo wszystko prosz was o pomoc.
KOSYGIN: Musz si naradzi z towarzyszami.
TARAKI: Zanim si naradzicie, Herat padnie, a wwczas zaczn si problemy
zarwno dla Zwizku Sowieckiego, jak i dla Afganistanu.
430

Panika na Kremlu
KOSYGIN: Prosz, ebycie mi teraz powiedzieli, czego si spodziewacie ze strony
Pakistanu i Iranu? Macie moe kontakt z ugrupowaniami postpowymi z Iranu? Nie
moglibycie im powiedzie, e teraz naszym gwnym wrogiem s Stany
Zjednoczone? Iraczycy s bardzo wrogo nastawieni do Stanw Zjednoczonych i z
punktu widzenia propagandy ten argument mona by wykorzysta.
TARA Ki: Dzisiaj posalimy iraskim wadzom owiadczenie. Nadalimy je te
przez radio stwierdzajc, e Iran wmiesza si w nasze sprawy wewntrzne.
KOSYGIN: A czy nie uwaacie, e trzeba by zoy jakie owiadczenie na
rce wadz Pakistanu? TARA Ki: Zrobimy to jutro albo pojutrze.
KOSYGIN: Czy moecie zaufa swojej armii? Czy nie udaoby si wam jej zebra,
by zaatakowa Herat?
TARAKI: Sdzimy, e moemy jej zaufa. Ale nie moemy sprowadzi wojsk z
innych miast po to, eby skierowa je do Heratu. Nie moemy tego zrobi, poniewa
osabi to nasz pozycj w innych miastach.
KOSYGIN: A gdybymy dali wam dodatkowe samoloty i bro, to bylibycie w stanie
utworzy nowe oddziay?
TARAKI: Na to potrzeba zbyt wiele czasu i moglibymy straci Herat.
KOSYGIN: Czy uwaacie, e kiedy Herat padnie, Pakistan mgby wprowadzi na
terytorium Afganistanu swoje wojska?
TARAKI: Istnieje wielkie prawdopodobiestwo, e wanie tak bdzie. Po zdobyciu
miasta morale Pakistaczykw podniosoby si. Pakistanowi pomagaj
Amerykanie. Po upadku Heratu Pakistaczycy rwnie zaczliby przerzuca na
nasze terytorium onierzy w cywilu. Ci zaczn przejmowa nasze miasta, a
Iraczycy bd im w tym aktywnie pomaga. Zwycistwo w Heracie to klucz do
rozwizania wszystkich pozostaych kwestii zwizanych z walk.
KOSYGIN: Jakich akcji i owiadcze spodziewacie si z naszej strony? Czy zostao
to w jaki sposb ujte w waszym planie propagandowym?
TARAKI: Potrzebna nam pomoc propagandowa i praktyczna. Proponuj, ebycie
umiecili na swoich czogach i samolotach afgaskie oznaczenia i wwczas nikt si
nie zorientuje. Wasze wojska mogyby wkroczy od strony Kuszki i Kabulu.
KOSYGIN: Do Kabulu trzeba si najpierw dosta.
TARAKI: Z Kuszki jest bardzo blisko do Heratu. A do Kabulu mona wojsko
przetransportowa samolotami. Jeli przylecie swoje wojska do Kabulu,
431

Lata przeomu
to bd mogy pj stamtd do Heratu i nikt by si o niczym nie dowiedzia.
Wszyscy bd myleli, e to nasze wojsko.
KOSYGIN: Nie chc was martwi, ale tego si nie da ukry. Cay wiat dowie si o
tym ju po dwch godzinach. Wszyscy podnios krzyk, e Zwizek Sowiecki podj
interwencj w Afganistanie. Powiedzcie mi, towarzyszu Taraki, czy jeli
przetransportujemy samolotami do Kabulu bro i czogi, to znajd si u was
czogici?
TARAKI: Raczej niewielu.
KOSYGIN: Ilu?
TARAKI: Nie wiem dokadnie.
KOSYGIN: A gdybymy przysali wam samolotami czogi, amunicj i modzierze,
to znaleliby si u was specjalici, ktrzy potrafiliby je obsugiwa?
TARAKI: Na to pytanie rwnie nie mog udzieli odpowiedzi. Prosz o to zapyta
sowieckich doradcw wojskowych.
KOSYGIN: A wic wyglda na to, e w Afganistanie prawie wcale nie ma dobrze
przeszkolonej kadry wojskowej. Setki afgariskich oficerw przeszo przeszkolenie
w Zwizku Sowieckim. Gdzie oni wszyscy si podziali?
TARAKI: Wikszo z nich to muzumanie-reakcjonici lub, jak sami mwi
o sobie - bracia muzumanie. Im nie moemy zaufa. KOSYGIN: Ilu mieszkacw
liczy obecnie Kabul? TARAKI: Okoo miliona.
KOSYGIN: I nie moglibycie zmobilizowa jeszcze pidziesiciu tysicy onierzy,
gdybymy szybko przesali wam samolotami sprzt? Ilu ludzi moecie
zmobilizowa?
TARAKI: Troch. Byaby to gwnie modzie, ale trzeba by duo czasu, eby ich
przeszkoli.
KOSYGIN: A nie mona zmobilizowa studentw?
TARAKI: Mona. Studentw i licealistw z klas 11-12.
KOSYGIN: A spord robotnikw?
TARAKI: W Afganistanie jest w ogle bardzo mao robotnikw. KOSYGIN: A
biedniejsze chopstwo?
TARAKI: Moglibymy zmobilizowa gwnie licealistw starszych klas, studentw
i robotnikw. Tylko e przeszkolenie zajmie mnstwo czasu. Ale jeli bdzie trzeba,
podejmiemy wszelkie rodki.
KOSYGIN: Podjlimy decyzj, e niezwocznie dostarczymy wam sprzt
432

Panika na Kremlu
wojskowy i przyjmiemy do remontu wasze samoloty i helikoptery. To wszystko
zrobimy bezpatnie. Zdecydowalimy take, e przelemy wam 100 tysicy ton
zboa i podniesiemy cen gazu z 21 $ za tysic metrw szeciennych do 37,82 $. TA
RAKI: To dobrze, ale porozmawiajmy o Heracie.
KOSYGIN: Dobrze. Czy nie moglibycie utworzy kilku dywizji, w Kabulu i w
innych miejscowociach, z waszych zwolennikw, z zaufanych ludzi? Dalibymy
wam potrzebny sprzt wojskowy.
TARAKi: Brakuje nam kadry oficerskiej. Zarwno Iran, jak i Pakistan wysyaj do
Afganistanu onierzy i oficerw w cywilu. Dlaczego Zwizek Sowiecki nie moe w
ten sam sposb wysa do nas Uzbekw, Tadykw i Turkmenw? Nikt by ich nie
rozpozna.
KOSYGIN: Co jeszcze moecie powiedzie o Heracie?
TARAKI: Chcemy, ebycie wysali do nas Tadykw, Uzbekw i Turkmenw,
poniewa wszystkie te narodowoci zamieszkuj take w Afganistanie. Oni mogliby
by czogistami. Niech si przebior w afgaskie stroje, czogi oznakujcie
afgaskimi symbolami i nikt ich nie rozpozna. Naszym zdaniem nie byoby z tym
wikszych problemw. Iran i Pakistan su tutaj za wzr. Im poszo atwo.
KOSYGIN: Upraszczacie ca spraw, a przecie to jest skomplikowana kwestia
polityczna. Ale niezalenie od tego naradzimy si jeszcze raz i damy wam
odpowied. Myl, e powinnicie przynajmniej sprbowa utworzy nowe
oddziay. Przecie nie moecie liczy tylko na wojsko, ktre my wam przylemy.
Wecie sobie za przykad rewolucj irask - nard przepdzi tam z kraju zarwno
Amerykanw, jak i tych, ktrzy starali si broni Iranu.
Umwmy si wic tak: my si naradzimy i damy wam odpowied. A wy naradcie
si ze swoimi onierzami i naszymi doradcami wojskowymi. Przecie w
Afganistanie musz si znale jacy ludzie, ktrzy stan po waszej stronie, choby
z naraeniem ycia, i bd walczy w waszej sprawie.
, TARAKI: Przylijcie nam samolotami samochody bojowe dla piechoty.
KOSYGIN: A macie kierowcw?
TARAKI: Znajd si ludzie do trzydziestu-trzydziestu piciu aut.
KOSYGIN: Mona im zaufa? Nie przejd na stron wroga razem ze sprztem?
Przecie nasi kierowcy nie znaj jzyka. TARAKI: A wic przylijcie samochody z
kierowcami, ktrzy znaj nasz
jzyk, z Tadykami i Uzbekami.
433

Lata przeomu
KOSYGIN: Czekaem na tak odpowied. Jestemy przecie towarzyszami,
walczymy o wspln spraw i nie ma si czego wstydzi. Tak wanie trzeba zrobi.
TARAKI: Przekacie wyrazy szacunku i najserdeczniejsze pozdrowienia towarzyszowi Breniewowi i czonkom Biura Politycznego.
KOSYGIN: Dzikuj. Przekacie pozdrowienia waszym towarzyszom. A wam ycz
stanowczoci przy podejmowaniu decyzji i powodzenia. Do widzenia.
J. Te mi <fig znalaz markdutta..."
Nie trzeba chyba mwi, e zarwno ta, jak i nastpna rozmowa (Kosygin, nic
wierzc wasnym uszom, zadzwoni do Tarakiego jeszcze raz) wywary na
czonkach Biura Politycznego piorunujce wraenie. Chyba dopiero teraz po raz
pierwszy uwiadomili sobie, w jak nieprzyjemn histori si wpltali. Tym bardziej,
e podczas drugiej rozmowy telefonicznej Taraki zdoby si na jeszcze wiksz
szczero":
KOSYGIN: Powiedzia mi, e na ulicach Heratu dochodzi do bratania si
zbuntowanych onierzy z tymi, ktrzy nadal s po stronie wadz. Sytuacja w tym
miecie jest wyjtkowo skomplikowana. Towarzysz Taraki mwi, e jeli Zwizek
Sowiecki im nie pomoe, nie dadz rady si utrzyma. (...) Towarzysz Taraki
powiedzia nawet, e wszystko moe si rozstrzygn w cigu doby. Jeli Herat si
podda, spraw bdzie mona uzna za zakoczon. (...) Zapytaem go wic, kto jest
po ich stronie. Taraki odpar bez namysu, e prawie nikt. U nas, w Kabulu,
powiedzia, prawie wcale nie ma robotnikw, ale za to s chaupnicy. I znowu zacz
mwi o tym, e jeli Herat si podda, wwczas nic uda si uratowa rewolucji. A z
kolei jeli Herat wytrwa, to rewolucja bdzie ocalona. Wedug niego armii
afgaskiej mona zaufa i oni na ni licz. Ale ju w caym kraju wybuchaj
zamieszki i nie wystarczy im wojska, eby posya onierzy wszdzie tam, gdzie s
potrzebni. Towarzysz Taraki po raz kolejny powtrzy, e potrzebna im jest nasza
pomoc. Jeli chodzi o Kabul, to, jak wynika z dzisiejszych telegramw, panuje
6
Posiedzenie Biura Politycznego KC KF/R z 18 marca 1979 r., zapis roboczy.
434

Tez mi ,*i znalaz mark/uta..."

tam mniej wicej taka sama sytuacja, jak w Iranie - odbywaj si manifestacje,
zgromadzenia. Z Pakistanu i Iranu przez Pakistan i Chiny przedostaje si do
Afganistanu ogromna liczba uzbrojonych osb. (...) USTINOW: Jeli mowa o
Tadykach, to chyba nie s u nas wcielani do oddzielnych formacji. Teraz byoby
nawet trudno powiedzie, ilu Tadykw suy w naszych jednostkach pancernych.
(...) Kiedy rozmawiaem z Aminem, on rwnie prosi, ebymy wprowadzili nasze
wojska do Heratu i rozgromili powstacw. (...)
Amin powiedzia, e rewolucja afgaska napotkaa ogromne trudnoci, a jej
ocalenie zaley wycznie od Zwizku Sowieckiego. O co chodzi, dlaczego tak si
stao? Problem polega na tym, e wadze afgaskie nie doceniy znaczenia islamu.
onierze afgascy przechodz wanie pod sztandary swojej religii, a znakomita
wikszo z nich, moe tylko z kilkoma nielicznymi wyjtkami, to ludzie wierzcy.
Dlatego wanie wadze prosz nas o pomoc w odparciu atakw buntownikw w
Heracie. Amin powiedzia, cho z niezbyt wielkim przekonaniem, e maj oparcie
w armii. A zaraz potem, tak jak Taraki, poprosi o pomoc.
KIRILHNKO ; A wic nie maj adnych gwarancji, jeli chodzi o ich armi. Licz
tylko na jedno: na nasze czogi i samochody pancerne.
ANDROPOW: Przemylaem to wszystko bardzo dokadnie, towarzysze, i doszedem do nastpujcego wniosku - bdziemy musieli bardzo powanie zastanowi
si nad tym, w imi czego wprowadzimy nasze wojska do Afganistanu. Doskonale
zdajemy sobie spraw, e Afganistan nie jest przygotowany do tego, eby rozwiza
wszystkie swoje problemy na sposb socjalistyczny. Religia ma tam wyjtkowo
siln pozycj, niemale caa ludno wiejska to analfabeci, ich gospodarka pozostaje
daleko w tyle za nasz itd. Przecie wiemy, co powiedzia Lenin o rewolucji. O
jakiej rewolucji moe by mowa w Afganistanie? Tam nie ma ku temu
* warunkw. Dlatego uwaam, e rewolucj w Afganistanie moemy ocali jedynie
za pomoc naszych bagnetw, a na to nie moemy sobie pozwoli. Nie moemy
podj takiego ryzyka.
KOSYGIN: A moe powinnimy przekaza owiadczenie naszemu ambasadorowi,
towarzyszowi Winogradowowi. Niech przekae je Bazarganowi, premierowi Iranu,
i powie mu, e niedopuszczalne jest mieszanie si w sprawy wewntrzne
Afganistanu.
GROMYKO: W zupenoci si zgadzam z towarzyszem Andropowem. Nie moemy
pozwoli sobie na wprowadzenie naszych wojsk do Afganistanu. Ich armia jest
niepewna. W ten sposb nasze wojska, ktre wkrocz na teren Afganistanu, stan si
wojskami agresora. I z kim bd walczy?
435

Lata przeomu
Przede wszystkim z cywilami, do ktrych trzeba bdzie strzela. Towarzysz
Andropow susznie zauway, e w Afganistanie nie ma jeszcze odpowiednich
warunkw dla rewolucji i to wszystko, co z takim trudem wypracowalimy tam
przez ostatnie lata, poszo na marne. Oczywicie tym samym Chiny otrzymaj od
nas wspaniay prezent. Wszystkie nic zjednoczone kraje obrc si przeciwko nam.
W skrcie tak wygldaj wszystkie powane nastpstwa naszej interwencji. Leonid
Iljicz prawdopodobnie nie spotka si z Carterem i pod znakiem zapytania znajdzie
si planowana na koniec marca wizyta Giscarda d'Estaing. Pozostaje pytanie: co na
tym zyskamy? Afganistan z jego obecn wadz, zacofan gospodark i mao
liczcym si gosem w sprawach midzynarodowych. Z drugiej strony musimy
wzi pod uwag, e od strony prawnej nigdy nie uda nam si wytumaczy
wprowadzenia naszych wojsk. Zgodnie ze statutem ONZ pastwo moe zwrci si
o pomoc, a my moglibymy wprowadzi . nasze wojska w przypadku agresji z
zewntrz. Afganistan nie zosta zaatakowany z zewntrz. To s ich sprawy
wewntrzne, rewolucja, walki domowe pomidzy poszczeglnymi grupami
ludnoci. Trzeba rwnie doda, e Afgaczycy nie poprosili nas oficjalnie o
wprowadzenie wojsk. Tak wic mamy tutaj do czynienia z przypadkiem, w ktrym
wadze pastwa, w wyniku popenionych przez siebie bdw, nie mog liczy na
poparcie swojego narodu.
KiRiLiiNKO: Wczoraj w Afganistanie bya inna sytuacja i zgodzilimy si na to,
eby wysa tam kilka oddziaw wojskowych. Dzisiaj sytuacja si zmienia i w
zwizku z tym nasza rozmowa przesza na inne tory: wszyscy si zgadzamy co do
tego, e nie mamy adnych podstaw, by wprowadzi tam nasze wojska.
ANDROPOW: Wczoraj, kiedy dyskutowalimy nad tym zagadnieniem, Afgaczycy
nie mwili jeszcze o wprowadzeniu naszych wojsk. Dzisiaj sytuacja si zmienia. W
Heracie na stron wroga przesza ju caa dywizja. Jak wynika z dzisiejszej
rozmowy z Aminem, nard nie popiera rzdu Tarakiego. Czy moe tutaj pomc
nasze wojsko? W tym przypadku czogi i wozy bojowe ich nie uratuj. Myl, e
powinnimy otwarcie powiedzie Tarakiemu, i poprzemy wszelkie ich dziaania,
pomoemy im tak, jak si umawialimy, ale w aden sposb nie moemy si
zgodzi na wprowadzenie naszych wojsk do Afganistanu.
KOSYGIN: A moe zapromy go do siebie i powiedzmy mu, e zwikszymy pomoc
dla Afganistanu, ale nie moemy wysa tam swoich wojsk, poniewa nie bd one
walczyy z armi, ktra w rzeczywistoci cakowicie przesza na stron wroga, lecz
z narodem afgariskim. Wysanie
436

 Te mi /i znalaz tnarkwta..
wojsk do Afganistanu nie zapewni nam adnych korzyci, a jedynie minusy. Wiele
pastw opowie si natychmiast przeciwko nam. ANDROPOW: Trzeba powiedzie
towarzyszowi Tarakiemu wprost: bdziemy wam pomaga na wszelkie sposoby, ale
nie wprowadzimy naszych wojsk do Afganistanu.
KOSYGIN: Tak, trzeba zaprosi go do nas i powiedzie, e bdziemy im pomaga na
wszelkie sposoby, ale wojska nie wylemy tam w adnym wypadku.
KIRILHNKO: Dalimy mu wszystko. I co z tego? Wszystko zmarnowa. Przecie to
on kaza rozstrzeliwa niewinnych ludzi, a na swoje usprawiedliwienie powiedzia,
e w czasach Lenina take rozstrzeliwano ludzi. Te mi si znalaz marksista!
Od wczoraj sytuacja ulega zmianie. Wczoraj, jak ju powiedziaem, bylimy
jednomylni w sprawie udzielenia pomocy wojskowej Afganistanowi, ale
rozpatrywalimy to starannie, omawialimy rne warianty i szukalimy rozwiza
innych ni wprowadzenie wojsk. Myl, e powinnimy poinformowa Leonida
Iljicza o naszych pogldach i powinnimy zaprosi do Moskwy towarzysza
Tarakiego, eby powiedzie mu, co ustalilimy.
A moe naprawd powinnimy wysa do Pakistanu i Iranu specjalne noty?
CZER i EN KO: Jeli wprowadzimy nasze wojska do Afganistanu i rozpoczniemy
walk z ludnoci cywiln, to wtedy rzeczywicie zostaniemy oskareni o agresj.
Nie ma co do tego najmniejszych wtpliwoci.
ANDROPOW: Trzeba wic zaprosi towarzysza Tarakiego.
KOSYGIN: Myl, e trzeba zasign rady u Leonida Iljicza i zaraz, jeszcze dzisiaj,
wysa samolot do Kabulu.
KIRILENKO: Trzeba zorganizowa rozmow towarzysza Kosygina z towarzyszem
Tarakim. Jeli Taraki zechce przylecie do Moskwy, a po drodze nie zatrzyma si w
Taszkiencie, to wwczas musimy naradzi si z Kosyginem. Moe nawet Leonid
Iljicz zechce z nim porozmawia?
GROMYKO: Sdz, e opracowywanie dokumentu politycznego powinnimy zacz
dopiero po rozmowie z Tarakim.
ANDROPOW: Trzeba ju teraz wystpi do Pakistanu z not potpiajc ich
poparcie dla buntownikw.
USTINOW: Natomiast pomoc Afganistan otrzyma od nas tak, jak to zostao
ustalone wczoraj.
WSZYSCY: Tak.
437

Lata przeomu
USTINOW: Trzeba jedynie wykluczy moliwo wysania naszych wojsk.
KOSYGIN: A wic w ramach pomocy dla Afganistanu nie zmienia si nic, prcz
punktu o wysaniu naszych wojsk. Niech ich rzd zacznie w kocu bardziej
odpowiedzialnie zajmowa si sprawami pastwa. Bo jeli my zrobimy za nich
wszystko i ocalimy rewolucj, to co zostanie dla nich? Nic. W Heracie mamy
swoich dwudziestu czterech doradcw wojskowych. Trzeba bdzie ich stamtd
ewakuowa.
ZA MI ATI N: Jeli chodzi o propagandowe zaplecze dla tego przedsiwzicia, to
mamy ju przygotowany artyku o Afganistanie i kolejny, dotyczcy Pakistanu i
pomocy dla buntownikw ze strony Chin. Oba artykuy trzeba bdzie jeszcze dzisiaj
odda do druku.
WSZYSCY: Dobrze.
CZHRNIENKO: Musimy si zastanowi, towarzysze, kto ma zaprosi towarzysza
Tarakiego.
KIRILENKO; Chyba bdzie musia to zrobi towarzysz Kosygin. Niech zadzwoni do
Tarakiego i poprosi go, eby przyjecha do Moskwy albo do Taszkientu.
I machina zostaa wprawiona w ruch. Ju nastpnego dnia zwoano rozszerzone
posiedzenie Biura Politycznego, w ktrym wzili udzia wszyscy sekretarze KC
(wcznie z zupenie jeszcze modym sekretarzem do spraw rolnictwa, M.S.
Gorbaczowem). Jakim cudem udao si take na pewien czas oywi Breniewa,
ktry, prawdopodobnie czytajc z kartki, zaaprobowa:
...wszystko, co zostao przewidziane w projekcie uchway KC KPZR przedstawionym w sobot, i co zrobiono w sobot i w niedziel - tu wymieni wszystko po
kolei. - Poruszono take kwesti bezporedniego udziau naszych wojsk w
konflikcie, jaki ma miejsce w Afganistanie. Myl, e czonkowie Biura
Politycznego maj racj - nie powinnimy bra udziau w tej wojnie.
Gromyko, Kosygin, Ustinow i Andropow po kolei skomentowali sytuacj i wyrazili
swoj opini. Stwierdzili rwnie, e sytuacja nieco si polepszya.
GROMYKO: Dzisiaj otrzymalimy informacj, e sytuacja w Heracie nie jest
tragiczna: dwa puki s nadal po stronie rzdu. Co prawda nie wiem, ktre to puki,
ale tylko takie informacje otrzymalimy. (...) Poza tym doszy nas rwnie
pocieszajce wieci. W Kabulu miaa wczoraj miejsce maso438

Te mi znalaz markUa... "

wa demonstracja zorganizowana dla poparcia wadz. Lecz mimo wszystko wadze
afgaskie i tak nie panuj nad sytuacj.
Oczywicie, nie uda si nam unikn problemw zwizanych z sytuacj w
Afganistanie. Sdz, e musimy trzyma si swojej linii, realizowa wasn polityk
i i wasn drog, uwzgldniajc przy tym wszystkie ewentualnoci. Jeli, na
przykad, zdecydujemy si podj ryzyko i wprowadzi do Afganistanu swoje
wojska, to, oczywicie, bdziemy naraeni na wiele strat i prawie nic nie zyskamy.
Wci nie mamy pewnoci, jak zachowa si armia afgaska. Bo jeli nie poprze ona
naszych dziaa albo pozostanie neutralna, wwczas okae si, c okupujemy
Afganistan. Wtedy sami wpdzimy si w trudn sytuacj polityczn. Zaprzepacilibymy wszystko to, co tworzylimy z takim trudem, przede wszystkim
za spraw odprenia, rokowania SALT-2, nie doszoby do podpisania traktatu (a
bd co bd, jest to teraz dla nas najwaniejsza akcja polityczna), nie odbyoby si
spotkanie Leonida Iljicza z Carterem i bardzo wtpliwe, czy przyjechaby do nas
Giscard d'Estaing. Popsulibymy sobie te stosunki z pastwami zachodnimi, a
szczeglnie z RFN.
Tak wic, bez wzgldu na trudn sytuacj, w jakiej znajduje si Afganistan, nie
moemy wysa tam naszych wojsk. (...) Pomagamy Afganistanowi w znaczcy
sposb. Trudno powiedzie, jak zachowaj si dalej afgaskie wadze. Trudno
rwnie poprawi ich sytuacj, ale nie mamy adnych podstaw, eby stawia na
nich krzyyk. Myl, e jeli wadze afgaskie zmobilizuj si i skoordynuj swoje
dziaania, to maj szans na zwycistwo.
KOSYGIN: Oczywicie musimy si postara, aby Afganistan pozosta pastwem
sojuszniczym. W zwizku z tym musimy si chyba zwrci do Pakistanu i powanie
zainterweniowa w sprawie jego ingerencji w Afganistanie. To samo trzeba zrobi
w stosunku do Iranu. (...) Dobrze by byo, gdyby zostaa zamknita granica
Afganistanu z Pakistanem i Iranem.
Wydaje mi si, e miaoby sens wysanie do Afganistanu solidnego wysannika. Z
mojej rozmowy z tow. Tarakim wynikao, e nie wie on nawet, na czyje poparcie
mog liczy wadze. W Afganistanie jest do zrobienia ogromna robota polityczna i
tylko jeli o to zadbamy, moemy liczy na to, e Afganistan pozostanie naszym
sojusznikiem.
BRENIEW: Jeszcze dzisiaj trzeba skierowa noty do Pakistanu i Iranu.
USTINOW; W armii afgaskiej mamy wielu swoich doradcw oraz tumaczy.
Powiedziaem Aminowi, e moemy mu wysa dodatkowych tumaczy.
439:i

Laa przeomu
(...) Formujemy dwie dywizje w turkiestaskim okrgu wojskowym i jedn dywizj
w rodkowoazjatyckim. Ale mwi to tylko dlatego, eby podkreli nasz
gotowo. Ja, tak jak i pozostali towarzysze, nie popieram pomysu wprowadzenia
naszych wojsk do Afganistanu. Chciabym poprosi o wyraenie zgody na
rozmieszczenie na granicy z Afganistanem naszych pukw i dywizji w ramach
wicze taktycznych. Trzeba tu doda, e wadze afgaskie podejmuj cay szereg
nieprawidowych decyzji i naszym doradcom jest bardzo trudno pracowa w takich
warunkach.
ANDROPOW: Jednoczenie naley zauway, e sytuacja Afganistanu nie jest
beznadziejna. Na czym polega jego problem? Jego problemem jest rzd. Rzd nie
wie, kto go popiera i komu moe zaufa. Na przykad dzisiaj odbyy si dwie do
liczne demonstracje w Heracie i w Kabulu ale rzd nie potrafi ich odpowiednio
wykorzysta. Praca uwiadamiajca jest le zorganizowana i dotyczy to nie tylko
armii ale w ogle caego spoeczestwa. Rzd kae rozstrzeliwa swoich
przeciwnikw politycznych. Wiadomoci radiowych nie sycha, bo nadajniki s
sabe. Bdziemy musieli wysa do Afganistanu rwnie przenone radiostacje. W
rkach Amina skupiaa si w zasadzie caa wadza i dopiero wczoraj powoali
nowego szefa bezpieczestwa, szefa sztabu. W ten sposb troch rozszerzya si
nieco baza polityczna w rzdzie. (...) Sdz, e nie powinnimy podejmowa decyzji
o wprowadzeniu tam naszych wojsk. Wprowadzi nasze wojska, to znaczy walczy
z narodem, strzela do narodu. Bdziemy po prostu agresorami, a do tego nie
moemy dopuci.
Dalsza rozmowa dotyczya skierowania do Afganistanu nowych doradcw
wojskowych i przygotowania afgaskiej kadry oficerskiej. Pniej nastpio
podsumowanie:
BRENIEW: Uwaam, e powinnimy zaaprobowa posunicia opracowane
w ostatnich dniach. WSZYSCY Susznie.
BRENIEW: Naley zleci odpowiednim towarzyszom, by energicznie przystpili
do realizacji tych postanowie, a jeli w zwizku z wydarzeniami w Afganistanie
powstan jakie nowe kwestie, trzeba kierowa je niezwocznie do rozpatrzenia
przez Biuro Polityczne.
WSZYSCY Susznie.
BRENIEW: A wic podejmujemy nastpujce postanowienie: Jutro, 20 marca,
przyj tow. Tarakiego w ZSRR.
440

Pitno przeznaczenia
W rokowaniach wezm udzia towarzysze: Kosygin, Gromyko i Ustinow, a pniej
przyjm go ja. WSZYSCY: Bardzo dobrze.7
Tak zakoczya si pierwsza faza konfliktu afgaskiego. Sytuacja zacza si powoli
stabilizowa (zbuntowane puki zostay w cigu dwch dni rozgromione przez
jednostki pancerne i lotnictwo cignite z innych miast), a potem, przed nastaniem
zimy, zacza si ponownie pogarsza. Jednake od tej chwili a do momentu
wkroczenia wojsk sowieckich, rzd sowiecki robi, co w jego mocy, aby... unikn
koniecznoci tej inwazji. Czytajc teraz dokumenty sowieckie z tego okresu ma si
nieodparte wraenie, e kada kartka nosi na sobie pitno przeznaczenia:
kremlowscy starcy czuli instynktownie, e afgaska awantura wojenna bdzie
pocztkiem koca ich reymu, i dlatego bronili si przed ni a do ostatka. Swoje
przeczucia utrwalili w dokumencie politycznym", w ktrym analizowali przyczyny
kryzysu marcowego:
Tak wic nasza decyzja o powstrzymaniu si od interwencji w Afganistanie, o ktr
prosiy nas wadze DRA, bya jak najzupeniej suszna. Musimy przy tym obstawa
w obliczu kolejnych wystpie antyrzdowych w Afganistanie, ktrych
ewentualnoci nie moemy wykluczy.11
Lecz sytuacja zacza wymyka im si z rk i im bardziej si upierali, tym szybciej
zsuwali si na skraj przepaci. Powtarzali jak zaklcie swoje argumenty przeciwko
inwazji, grzznc coraz gbiej w trzsawisku kryzysu. Jeszcze w marcu Kosygin i
Breniew przedstawili Tarakiemu swoje racje bardzo wyranie:
KOSYGIN: (...) Wasze problemy mona rozwiza na kilka rnych sposobw.
Najkorzystniejszy jednak byby taki sposb, ktry pozwoliby waszemu
7
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 19 marca 1979 r., zapis roboczy.
14
Uchwala Biura Politycznego P149/XIV z 12 kwietnia 1979 r. i notatka
Gromyki, Andropowa, Ustinowa, Ponomariowa z 1 kwietnia 1979 r. Nr
279gs-S-576 na 11 stronach.
441

Lata przeomu
rzdowi na zachowanie autorytetu w oczach narodu i ktry nie przyczyniby si do
popsucia waszych stosunkw z ssiednimi krajami i nie przynisby uszczerbku
prestiowi Afganistanu na arenie midzynarodowej. Nie wolno dopuci do tego,
eby kto pomyla, i nie jestecie w stanie poradzi sobie ze swoimi problemami i
musicie wzywa na pomoc zagraniczne wojska. (...) Nasz rol w tym konflikcie
widzimy za nastpujco - bdziemy chroni was przed wszelkimi komplikacjami
midzynarodowymi, jakie mog si pojawi. Bdziemy wam pomaga, jak to tylko
moliwe. Zapewnimy wam dostawy broni, amunicji, bdziemy wysya do was
ludzi, ktrzy pomog wam w kierowaniu sprawami wojskowymi i gospodarczymi
waszego kraju. Dostaniecie rwnie specjalistw, ktrzy naucz wasz kadr
oficersk, jak posugiwa si najnowoczeniejsz broni i sprztem wojskowym,
ktre wam rwnie dostarczymy. Natomiast wkroczenie naszych wojsk na
terytorium Afganistanu natychmiast poruszy opini midzynarodow i pocignie za
sob szereg bardzo negatywnych skutkw. W efekcie przerodzi si to w konflikt nie
tylko z pastwami imperialistycznymi, ale rwnie z wasnym narodem. Nasi
wsplni wrogowie tylko czyhaj na chwil, w ktrej wojska sowiec- kie wkrocz
do Afganistanu. Bdzie to dla nich pretekstem do wprowadzenia na terytorium
afgaskie wrogo do was nastawionych oddziaw wojskowych. Chciabym tutaj
jeszcze raz podkreli, kwestia wprowadzenia wojsk radzieckich zostaa przez nas
rozpatrzona na wszelkie moliwe sposoby. Starannie rozwaylimy wszelkie
aspekty tej akcji i doszlimy do wniosku, e wkroczenie naszych wojsk nie tylko nie
polepszy sytuacji w waszym kraju, ale wrcz przeciwnie - przyczyni si do jej
pogorszenia. Nie moemy udawa, e nie zdajemy sobie sprawy z tego, i nasze
wojska bd zmuszone walczy nie tylko z agresorem zewntrznym, ale take z
wasz ludnoci cywiln. A nard nie wybacza takich rzeczy. Poza tym, kiedy tylko
nasze wojska przekrocz wasz granic, Chiny i pozostali agresorzy zostan w
pewnym sensie zrehabilitowani.g
Breniew zaproponowa Tarakiemu cay szereg rozwiza majcych na celu
umocnienie ustroju w Afganistanie, poczwszy od utworzenia frontu narodowego"
pod przywdztwem Narodowo-Demokratycznej Partii Afganistanu, poprzez
masowe uwiadomienie polityczne", a do agitacji wrd duchowiestwa,
zmierzajcej do jego podziau, tak by w kocu cz duchowiestwa,
9
Notatka z rozmowy A.N. Kosygina, A. A. Gromy ki, D.F. Ustinowa, B.N.
Ponomariowa z N.M. Tarakim, 20 marca 1979 r., P 499, na 15 stronach.
442

Piglno przeznaczenia
ktra nie chce popiera rzdu, przynajmniej nie wystpowaa przeciwko niemu".
Breniew poucza Tarakiego jak stary wojskowy politruk:
Chodzi o to, by dowdztwo miao poczucie pewnoci i stabilnoci swojej sytuacji.
Nie mona zbyt wiele oczekiwa od wojska, skoro tak czsto zmienia si kadra
dowdcza. Tym bardziej, e kadej takiej zmianie towarzysz aresztowania. Kiedy
kadra dowdcza widzi, e koledzy zostaj aresztowani, a potem gdzie znikaj,
sama zaczyna si czu niepewnie i obawia si o swoj przyszo.
I na koniec chciabym jeszcze raz podkreli, e w obecnej sytuacji najwaniejsza
jest umiejtno przecignicia na stron wadz jak najwikszej liczby ludnoci za
pomoc rodkw politycznych i gospodarczych. Trzeba jeszcze raz przejrze cay
arsena rodkw, jakimi dysponujecie, i wykluczy z nich te, ktre mog wzbudzi
wrd obywateli lk bd protesty.
Jednake kwestia inwazji sowieckiej pozostawaa wci otwarta.
...Teraz kwestia wielokrotnie poruszana przez was w rozmowach telefonicznych z
towarzyszem Kosyginem, a pniej ju tutaj, w Moskwie: wprowadzenie wojsk
sowieckich do Afganistanu. Rozpatrzylimy t spraw bardzo starannie i powiem
wam szczerze, e nie naley tego robi. Takie posunicie byoby bardzo na rk
zarwno naszym, jak i waszym wrogom. (...) Pozostaje mi jedynie mie nadziej, e
odniesiecie si ze zrozumieniem do naszej opinii.
Oczywicie, ze zrozumiaych przyczyn ani wy, ani my nie powinnimy ogasza
publicznie, e nie mamy zamiaru tego robi.10
Lecz wszelkie te zabiegi poszy na marne. Taraki sucha, dzikowa za pomoc, za
rady i znw zaczyna si naprzykrza o sowieckie wojska. A jeli ju wojska nie
mog wkroczy, to moe chocia Rosjanie przyl czogistw i pilotw
migowcw? A jeli nie sowieckich, to moe chocia z innych krajw
socjalistycznych?
Kosygin nie wytrzyma i chyba po prostu wrzasn na Tarakiego:
Nie mog zrozumie, dlaczego z takim uporem powracacie do tych czogistw i
pilotw. Jest to dla nas zupenie nieoczekiwana proba i wtpi, czy inne kraje
socjalistyczne zgodziyby si na to. Wysanie ludzi, ktrzy wsiedliby do
Notatka z rozmowy L.I. Breniewa z N.M. Tarakim, 20 marca 1979 r., P 486,
na 8 stronach.
443

Lata przeomu
waszych czogw i strzelaliby do waszych obywateli, to bardzo powana kwestia
polityczna.11
Jednake owa kwestia powrcia ju po miesicu, podczas dostawy sowieckich
helikopterw bojowych. I znowu politbiuro musiao podejmowa specjaln uchwa
O niepodanym udziale zag sowieckich helikopterw bojowych w tumieniu
kontrrewolucyjnych wystpie w Demokratycznej Republice Afganistanu.
Gwnemu doradcy wojskowemu polecono:
Powiedzcie, e rzdowi afgaskiemu wyjaniano ju, i bezporedni udzia wojsk
sowieckich w akcjach podejmowanych w celu stumienia wystpie kontrrewolucyjnych w DRA jest niepodany, poniewa podobne akcje mog zosta
wykorzystane przez wrogw afgaskiej rewolucji i inne wrogie siy do ukazania w
faszywym wietle sowieckiej pomocy dla Afganistanu i do przeprowadzenia
antyrzdowej i antyradzieckiej akcji propagandowej wrd ludnoci afgaskiej. (...)
Przekonajcie Amina, e helikoptery bojowe z afgaskimi zaogami, wspomagane
przez piechot i lotnictwo bojowe, rwnie s w stanie poradzi sobie ze
stumieniem kontrrewolucyjnych wystpie. Opracujcie dla afgaskiego dowdcy
niezbdne zalecenia w tej sprawie.1"
W maju, w zwizku z aktywizacj kontrrewolucyjnej dziaalnoci si reakcyjnych"
Afgaczycy ponownie zwrcili si z prob o pomoc. I znowu dostarczono im
artykuy specjalne" na sum 53 min. rubli (za lata 1979-1981).
(...) W tym 140 dzia i modzierzy, 90 wozw opancerzonych (z czego 50 w trybie
przyspieszonym), 48 tysicy sztuk broni strzeleckiej, okoo 1000 granatnikw, 680
bomb lotniczych, a take wysa w trybie przyspieszonym na przeomie czerwca i
lipca 1979 lekarstwa oraz sprzt medyczny na czn sum 50 tys. rubli.
W ramach najpilniejszej pomocy w maju biecego roku do Afganistanu zostanie
dostarczone 100 zbiornikw zapalajcych i 150 jednorazowych pojemnikw do
bomb. Dostawa bomb gazowych wypenionych nietoksyczn substancj
obezwadniajc nie jest moliwa - informowao Biuro Polityczne
11
Patrz przyp. 9.
12
Decyzja Biura Politycznego z 21 kwietnia 1979 r. i wytyczne dla Gwnego
Wojskowego Doradcy na 1 stronie.
444

Pitno przeznaczenia
przez sowieckiego ambasadora w Kabulu.13 - Jeli chodzi o prob wadz afgaskich
dotyczc wysania do DRA helikopterw i transporterw z sowieckimi zaogami
oraz ldowania naszych wojsk desantowych w Kabulu, to ta kwestia zostaa ju
szczegowo omwiona podczas marcowej wizyty towarzysza Tarakiego w
Moskwie. Jestemy gboko przekonani, e udzia w takich akcjach pociga za sob
szereg komplikacji zarwno wewntrz kraju, jak i na arenie midzynarodowej, co
wrogie siy z ca pewnoci wykorzystaj przeciwko DRA i zdobyczom afgaskiej
Rewolucji Kwietniowej.
Niemniej na pocztku czerwca cz sowieckich oddziaw wojskowych
stacjonowaa ju na terytorium Afganistanu, chocia nie braa udziau w walkach.
Sytuacja pogorszya si na tyle, e Boris Ponoma-riow by zmuszony pospiesznie
si ewakuowa. 28 czerwca Gromyko, Andropow, Ustinow i Ponomariow
meldowali na zebraniu Biura Politycznego1':
Sytuacja w Demokratycznej Republice Afganistanu (DRA) nadal si pogarsza.
Grupy buntownikw dziaaj na coraz szersz skal, a ich dziaania przybieraj
coraz bardziej zorganizowany charakter. Reakcyjne duchowiestwo wzmaga
agitacj antyrzdow i antysowieck, nawoujc do utworzenia wolnej republiki
islamskiej" na podobiestwo Iranu.
Trudnoci, jakie napotykaj wadze afgaskic podczas ksztatowania si republiki,
s natury obiektywnej. Ich podoe to zacofanie gospodarcze, niewiel- ka
liczebno klasy robotniczej, saba pozycja Narodowo-Demokratycznej Partii
Afganistanu (NDPA). Jednake trudnoci potguj si take z przyczyn subiektywnych: partia i rzd nie potrafi pracowa zespoowo, caa wadza faktycznie
skupia si w rkach N.M. Tarakiego i H. Amina, ktrzy czsto popeniaj bdy i
lami prawo. W Afganistanie nie istnieje Front Narodowy i do tej pory nie
utworzono lokalnych organw wadzy rewolucyjnej. Zalecenia naszych doradcw
dotyczce wyej wymienionych kwestii praktycznie nie s realizowane przez
wadze afgaskie.
W ostatnim czasie najaktywniejszy udzia w walce z buntownikami bior siy
bezpieczestwa, wojska ochrony pogranicza i oddziay samoobrony. Jednake
" Decyzja Biura Politycznego P 152/93 z 24 maja 1979 r. oraz wytyczne dla
ambasadora sowieckiego w Kabulu na 2 stronach.
14
Decyzja Biura Politycznego P I56/IX z. 29 czerwca 1979 r., notatka Gromyki,
Andropowa, Ustinowa i Ponomariowa z 28 czerwca 1979 r. Nr 0552/gs oraz
wytyczne dla ambasadora sowieckiego w Kabulu na 6 stronach.
445

Lata przeomu
dua cz ludnoci cywilnej nie bierze wystarczajcego udziau w walce z reakcj,
w wyniku czego wszelkie kroki podejmowane przez wadze DRA w kierunku
stabilizacji s mao skuteczne. W tych warunkach kontrrewolucja skupia swe
wysiki gwnie na zdezorganizowaniu armii afgaskiej. W tym celu
wykorzystywane s rne rodki: fanatyzm religijny, przekupstwo i zastraszanie.
Stosowana jest metoda indywidualnego rozpracowywania" oficerw w celu
nakonienia ich do zdrady. Te dziaania si reakcyjnych zakrojone s na szerok
skal i mog mie fatalne skutki dla rewolucji.
Jedynym oparciem rzdu afgaskicgo w walce z kontrrewolucj nadal pozostaje
wojsko.
W zwizku z powyszym MSZ ZSRR, KGB ZSRR, Ministerstwo Obrony i Wydzia
Midzynarodowy KC KPZR proponuj co nastpuje:
1. Skierowa w imieniu Biura Politycznego ZSRR list do Biura Politycznego
NDPA. Naley w nim napisa, e Zwizek Sowiecki wyraa trosk i zaniepokojenie
w zwizku z realn moliwoci utraty zdobyczy Rewolucji Kwietniowej. Naley
rwnie zaleci nasilenie walki z kontrrewolucj i wzmocnienie wadzy ludowej.
Trzeba zwrci uwag na niektre bdy, jakich dopuciy si w rzdzeniu
pastwem partia i rzd, oraz wskaza, w jaki sposb owe bdy mona naprawi.
Naley take pooy nacisk na wspprac KC NDPA z rzdem DRA, Trzeba
poleci wadzom politycznym DRA, aby utworzyy efektywn sie lokalnych
organw wadzy ludowej pod postaci komitetw rewolucyjnych (ludowych), a
take, by zajy si uwiadomieniem ideologicznym i politycznym narodu oraz
wojska.
2. Podj kroki majce na celu wzmocnienie aparatu partyjnego naszego sojusznika
i zwikszenie zakresu jego dziaalnoci, a take wyrazi zgod na wysanie
sowieckich doradcw partyjnych do prowincjonalnych i miejskich organw wadzy.
3. Skierowa do Afganistanu dowiadczonego generaa do pomocy gwnemu
doradcy wojskowemu oraz grup oficerw, ktrzy zostaliby wcieleni w charakterze
instruktorw do afgaskich dywizji i pukw. Grupa, o ktrej mowa, ma suy
pomoc dowdcom afgaskich oddziaw walczcych z buntownikami, a take rad
w kwestii dowodzenia oddziaami i pododdziaami. Ponadto naley oddelegowa
dodatkowych doradcw wojskowych do brygad ochrony rzdu i jednostek
pancernych (40-50 osb, w tym 20 instruktorw politycznych), a take doradcw do
spraw kontrwywiadu wojskowego, ktrzy powinni znale si w kadym afgaskim
puku.
4. W celu zapewnienia naleytej ochrony samolotom radzieckiej eskadry lotniczej
stacjonujcej na lotnisku w Bahramie, oddelegowa do DRA, za zgod strony
afgaskiej, batalion spadochronowo-desantowy w uniformach (kombine446

Zmiana orientacji
zonach) lotniczej obsugi technicznej. W celu zapewnienia ochrony ambasadzie
radzieckiej w Kabulu oddelegowa oddzia specjalny KGB ZSRR (125-250 osb) w
charakterze personelu ambasady. Na pocztku sierpnia br., po zakoczeniu
szkolenia, skierowa do DRA (lotnisko w Bahramie) oddzia specjalny GRU Sztabu
Generalnego, ktrego zadaniem, w przypadku gwatownego pogorszenia sytuacji,
bdzie ochrona obiektw rzdowych o szczeglnym znaczeniu.
5. Poprzez kanay KGB ZSRR i GRU SG poda do wiadomoci rzdu Indii
informacj o planach wczenia Kaszmiru i Afganistanu w skad pokojowej
republiki islamskiej", z tym, e naley sprowokowa rzd Indii do powzicia
aktywnych krokw przeciwko antyafgaskiej dziaalnoci Pakistanu.
6. Wykorzysta sowieckie rodki masowego przekazu do szerzenia propagandy
przeciwko prbom ingerencji Pakistanu, Iranu, Chin i USA w wewntrzne sprawy
Afganistanu. Haso: Rce precz od Afganistanu!" Rozpowszechnia podobne
publikacje w prasie pozostaych krajw demokracji ludowej.
Czy sowieccy przywdcy chcieli tego, czy te nie, Rubikon zosta przekroczony. Od
tej pory brali na siebie ca odpowiedzialno za dalsze losy Afganistanu. Pniej
kwestia inwazji radzieckiej staa si jedynie zagadnieniem akademickim.
Zrzdzeniem losu inwazja sowiecka staa si nieunikniona z zupenie innych
przyczyn ni oczekiwano. Na jesieni bunt" zacz przygasa i przesta zagraa
reymowi. Udao si nawet osign pewn stabilizacj, lecz wwczas zaczy si
konflikty wrd afgaskiej elity rzdzcej. We wrzeniu Taraki zosta odsunity od
wadzy przez swojego wiernego zastpc i ministra spraw zagranicznych,
Hafizullaha Amina. Taraki zosta wkrtce zamordowany, a dziao si to wszystko
wbrew woli Moskwy. Rozpoczy si czystki, porachunki i, jak zauwaono na
Kremlu, zmiany w politycznej orientacji nowego rzdu afgaskiego.
Po wydarzeniach, ktre miay miejsce 13-16 wrzenia, w wyniku ktrych Taraki
zosta odsunity od wadzy, a nastpnie zgadzony, sytuacja w Afganistanie stal si
wyjtkowo skomplikowana - informowali pod koniec padzier
orientacji
447

Lata przeomu
nika Gromyko, Andropow, Ustinow i Ponomariow." - W swym deniu do
utrzymania si przy wadzy Amin, obok tak spektakularnych gestw, jak inicjatywa
opracowania projektu konstytucji i uwolnienie czci represjonowanych, w gruncie
rzeczy rozszerza zakres represji w partii, wojsku, aparacie pastwowym i
organizacjach spoecznych. Najwyraniej zmierza do usunicia z areny politycznej
praktycznie wszystkich aktywnych dziaaczy partyjnych i pastwowych, ktrych
uwaa za swoich rzeczywistych lub potencjalnych przeciwnikw.
Z naszych informacji wynika, c obecnie Amin przygotowuje atak na grup
czonkw Biura Politycznego KC NDPA (...), ktrym stawiane s wyimaginowane
zarzuty o dziaalno kontrrewolucyjn i antypartyjn". Na ostatnim plenum KC
NDPA Amin wprowadzi do organw rzdzcych partii kilka oddanych sobie osb,
w tym take swoich krewnych.
Posunicia Amina prowadz do dalszego rozpadu NDPA, likwidacji zdrowego jdra
partii i osabienia jej wpywu na ycie spoeczno-polityczne kraju. Przeszkadzaj
rwnie rzdowi w rozwizywaniu aktualnych problemw zwizanych z
tworzeniem nowego spoeczestwa i z walk przeciw wewntrznej kontrrewolucji.
Tymczasem, pomimo e na razie sytuacja militarna w Afganistanie nieco si
ustabilizowaa, nie ma adnych podstaw, by uwaa, e buntownicy zrezygnuj z
dalszych prb obalenia obecnego rzdu.
Postpowanie Amina wywouje rosnce rozdranienie wrd si postpowych.
Podczas gdy wczeniej przeciwko Aminowi wystpowali jedynie przedstawiciele
ugrupowania Parczam, to teraz doczyli do nich rwnie zwolennicy Chalk,
niektrzy przedstawiciele aparatu pastwowego, wojska, inteligencji i modziey.
To wszystko sprawia, e Amin czuje si niepewnie i prbuje utrzyma swoj
pozycj nasilajc represje, co jeszcze bardziej zawa baz socjaln ustroju.
Znaczna cz spoeczestwa afgaskiego jest nieufna wobec nowej wadzy.
Odnosi si to rwnie do nastrojw panujcych w armii.
Dochodz nas niepokojce sygnay o tym, e Amin nawizuje kontakty z
przedstawicielami muzumaskiej opozycji i wodzami plemion wrogo nastawionych do rzdu. Wyrazi gotowo do odbycia z nimi rozmw dotyczcych
przerwania walk. Chce im zaproponowa kompromis" w zamian za neutralno
wobec obecnego rzdu, co w rzeczywistoci przyniesie uszczerbek rozwojowi kraju.
W ostatnim czasie zauwaono rwnie, e nowy rzd Afganistanu zamierza
prowadzi bardziej wywaon polityk" wobec pastw zachodnich. Wiadomo
15
Decyzja Biura Politycznego P 172/108 z 31 padziernika 1979 r., notatka
Gromyki, Andropowa. Ustinowa i Ponomariowa z 29 padziernika 1979 r. Nr
0937/gs oraz wytyczne dla sowieckiego ambasadora w Kabulu na 2 stronach.
448

Zmiana orientacji
midzy innymi, e przedstawiciele USA na podstawie swych kontaktw z
Afga-czykami licz na moliwo zmiany linii politycznej" Afganistanu w sposb
korzystny dla Waszyngtonu.
W zachowaniu Amina wobec ZSRR coraz wyraniej rzuca si w oczy jego
nieszczero i dwulicowo. On i jego najblisze otoczenie deklaruj gotowo
dalszego rozszerzenia wsppracy ze Zwizkiem Sowieckim w rnych dziedzinach, w rzeczywistoci za ich posunicia s sprzeczne z interesami tej wsppracy.
Oficjalnie zgadzajc si z zaleceniami przedstawicieli naszych wadz, w tym
rwnie z zaleceniem dotyczcym wsppracy NDPA i rzdu, i wyraajc gotowo
umacniania przyjani z ZSRR, Amin w rzeczywistoci nie tylko nic podejmuje
adnych krokw w celu pooenia kresu antysowieckim nastrojom panujcym w
Afganistanie, ale wrcz sam si przyczynia do ich podsycania. Z jego inicjatywy
rozpowszechniana jest m.in. plotka o rzekomym udziale przedstawicieli sowieckich
w prbie zamachu" na niego podczas wydarze 13-16 wrzenia br. Amin i ludzie z
jego najbliszego otoczenia szkaluj przedstawicieli wadz sowieckich zarzucajc
im, e bior udzia w akcjach represyjnych, przeprowadzanych w Afganistanie.
Tak wic mamy do czynienia z czowiekiem dnym wadzy, okrutnym i
zdradliwym. Nie jest wykluczone, e w obliczu saboci organizacyjnej NDPA i
niezdecydowania ideowego jej czonkw, Amin zdecyduje si na zmian orientacji
politycznej ustroju tylko po to, aby utrzyma si przy wadzy.
Rwnoczenie Amin zdaje chyba sobie spraw z tego, e warunki geograficzne
Afganistanu, jego problemy zewntrzne i wewntrzne oraz fakt, e nie jest to
pastwo samowystarczalne zarwno pod wzgldem gospodarczym, jak i militarnym, przemawiaj za tym, by wadze afgariskie dyy do podtrzymania i
dalszego wszechstronnego rozwoju wsppracy afgasko-sowieckiej. Amin ~ zdaje
sobie spraw z tego, e na obecnym etapie nie moe si obej bez sowieckiej
pomocy, co daje nam moliwo powcigania jego drastycznych posuni.
W Narodowo-Demokratycznej Partii Afganistanu oraz w armii afgaskiej s zdrowe
siy powanie zaniepokojone sytuacj w kraju, ktra moe doprowadzi do utraty
zdobyczy Rewolucji Kwietniowej. Jednak s one rozproszone i w gruncie rzeczy
dziaaj nielegalnie.
Trudno teraz powiedzie, czy obawy Moskwy dotyczce reorientacji Amina na
Zachd" byy umotywowane i czy z kolei oskarenie o prb zamachu" na Amina
byo bezpodstawne. Jedno jest pewne - Amin nie by ich czowiekiem", nie ufali
mu i najwyraniej by zbyt niezaleny. Nie tylko udao mu si wyrwa spod
sowieckiej kontroli, ale chyba nawet wierzy, e
449

Ijtila przetomu
uda mu si dyktowa Moskwie swoje warunki. Ju po inwazji i zabjstwie Amina
sowiecka propaganda zrobia z niego agenta CIA", co oczywicie nie byo prawd.
By moe poprzez demonstracj swojej niezalenoci od Moskwy Amin stara si
jedynie doprowadzi do stabilizacji w Afganistanie, rwnoczenie prowadzc
rozmowy z drug stron? Kt moe to wiedzie? W wczesnej sytuacji nie byo to
znowu takie gupie. Lecz perspektywa oddania" Afganistanu nie po prostu w rce
jakich buntownikw", ale w rce zaprzysigych wrogw zbytnio przerazia
sowieckich wodzw. Bo przecie co innego przegra rewolucj, a co innego
utworzy na swojej granicy przyczek dla ideowego wroga, przysze rdo
miertelnego zagroenia wadzy sowieckiej w Azji rodkowej. Nie ma wtpliwoci,
e losy Amina zostay przesdzone w tej wanie chwili, a inwazja sowiecka staa si
nieunikniona. Daje si to zauway ju w decyzjach podjtych przez Biuro
Polityczne w padzierniku:
1. Kontynuowa aktywn wspprac z Aminem oraz wadzami NDPA oraz rzdem
DRA, nie dajc Aminowi powodw do przypuszcze, e mu nie ufamy i nie chcemy
mie z nim do czynienia. Wykorzystywa kontakty z Aminem do wywierania na
niego wpywu i do przejrzenia jego rzeczywistych zamiarw.
2. Biorc pod uwag, e Amin niejednokrotnie prosi o wyraenie zgody na oficjaln
lub robocz wizyt w Moskwie i spotkanie z L.I. Breniewem oraz innymi
sowieckimi przywdcami, trzeba t zgod wyrazi, nie wyznaczajc na razie
konkretnego terminu.
3. Stale zwraca uwag Amina na konieczno przestrzegania kolegialnoci wadzy,
praworzdnoci i norm ycia partyjnego, na niedopuszczalno bezpodstawnych
represji w stosunku do przedstawicieli partii, wojska i innych kadr.
4. Wykorzysta wszelkie sowieckie instytucje w Afganistanie dla zbadania
rzeczywistej sytuacji w kraju, a take dla zbadania nastrojw panujcych wrd
dziaaczy aparatu partyjnego i pastwowego, dowdztwa armii oraz organw
bezpieczestwa. Podczas rozmw z osobami nastawionymi przyjacielsko do ZSRR
i zaniepokojonymi losem Rewolucji Kwietniowej nie naley stwarza wraenia, e
popieramy obecn sytuacj i nie zniechca takich osb. Rwnoczenie naley
unika otwartej krytyki dziaa obecnego rzdu afgaskiego, aby nie dawa
Aminowi i jego zwolennikom powodw do oskarania nas o ingerencj w
wewntrzne sprawy kraju.
5. Pomocy wojskowej naley udziela teraz jedynie w sposb ograniczony. Biorc
pod uwag rzeczywist sytuacj w kraju oraz konieczno dalszej walki z
buntownikami, naley kontynuowa dostawy broni strzeleckiej, czci zapasowych,
koniecznej iloci amunicji oraz sprztu wojskowego. Rozpatrzy po/ytyw
450

Zmiana orientacji
nie prob rzdu afgaskiego o dostaw lekkiego sprztu strzeleckiego na potrzeby
milicji DRA. Wstrzyma na razie dostawy cikiego sprztu wojskowego, tym
bardziej e teraz nie ma takiej potrzeby, a gromadzenie zapasw sprztu i amunicji
w Afganistanie jest niecelowe.
6. Stacjonujce w Afganistanie sowieckie oddziay wojskowe (batalion cznoci,
batalion spadochron o wo-desantowy, eskadry transportowe), a take oddziay
oddelegowane do ochrony sowieckich instytucji maj dalej wypenia powierzone
im zadania. Nie wysya do Kabulu sowieckiego oddziau wojskowego, ktry,
zgodnie z prob Amina, mia mu zapewni ochron osobist.
7. W ramach wsppracy gospodarczej naley jedynie wypenia zobowizania
zawarte w podpisanych wczeniej umowach. Poniewa od Amina wci napywaj
proby o dalsz pomoc gospodarcz i finansow, w tym o dostawy produktw
naftowych oraz artykuw spoywczych i przemysowych, proby te naley
rozpatrywa bardzo rozwanie, biorc pod uwag nasze moliwoci i rzeczywiste
potrzeby strony afgaskiej oraz nie dopuszczajc do gromadzenia rezerw.
8. Nasi doradcy, ktrzy znajduj si w Afganistanie z ramienia Ministerstwa
Obrony, KGB i innych radzieckich ministerstw oraz resortw, powinni pozosta na
miejscu i dalej wypenia powierzone im zadania. Jednake, biorc pod uwag, e
Amin upiera si przy rwnej odpowiedzialnoci'' (afgaskici urzdnikw i
przedstawicieli Zwizku Sowieckiego) za prace odpowiednich resortw afgaskich,
naley wykluczy udzia sowieckich przedstawicieli i doradcw w tych
przedsiwziciach strony afgaskiej, ktre mogyby rzuci cie na ZSRR.
Naley starannie rozwaa proby strony afgaskiej o wysyanie dodatkowych
doradcw i spenia je jedynie wtedy, kiedy bdzie to suyo naszym interesom.
9. Kontynuowa konsultacje i wymian pogldw z Aminem i innymi przywdcami
DRA w sprawach polityki zewntrznej, w celu wyjanienia naszego stanowiska w
konkretnych kwestiach, oraz dla poznania zamiarw strony afgaskiej. W razie
koniecznoci dawa Aminowi do zrozumienia, e nie popieramy jego wsppracy z
Zachodem.
Jednoczenie przy uyciu kanaw dyplomatycznych i specjalnych nadal stosowa
rodki przeciw ingerencji w wewntrzne sprawy Afganistanu innych pastw,
zwaszcza graniczcych z Afganistanem.
10. Prasa sowiecka powinna ogranicza si jedynie do podawania informacji
zgodnych z faktyczn sytuacj w Afganistanie, powicajc wicej uwagi tylko tym
posuniciom rzdu afgaskiego, ktre maj na celu umocnienie wsppracy ze
Zwizkiem Sowieckim, zachowanie zdobyczy Rewolucji Kwietniowej oraz dalszy
rozwj DRA na drodze przemian spoeczno-gospodarczych.
451

Lata przeomu
11. Ambasada sowiecka w Kabulu, Komitet Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR,
Ministerstwo Obrony oraz Wydzia Midzynarodowy KC KPZR maj za zadanie
obserwowa zachowanie Amina oraz ludzi z jego najbliszego otoczenia wobec
afgaskich internacjonalistw, patriotw, oraz kadry oficerskiej, ktra odbya
przeszkolenie w Zwizku Sowieckim bd innych krajach socjalistycznych,
reakcyjnego duchowiestwa islamskiego i wodzw plemion. Maj rwnie
obserwowa kontakty Afganistanu z Zachodem, a szczeglnie z USA oraz Chinami.
Poniewa szereg faktw wiadczy o tym, i Amin zmieni orientacj na
antysowieck, naley si zastanowi, jakie jeszcze rodki ostronoci powinny
zosta podjte z naszej strony.
Sowem, Moskwa przystpia do formowania nowego zastpu przywdcw"
wywodzcych si ze zdrowego jdra" partii, armii oraz aparatu pastwowego, i
naley odda jej sprawiedliwo, e robia to po mistrzowsku. Wydobyto z
zapomnienia Babraka Karmala, ktry wci jeszcze knu intrygi ze swego azylu w
Pradze; udao si nawet pojedna niedobitki czonkw Parczam i Chalk i w
mgnieniu oka pojawi si zarys rzdu jednoci narodowej". Przygotowania
przebiegay w rekordowym tempie i ju pod koniec grudnia gotowe byo wszystko,
cznie z planem operacji wojskowej. Nie chc osdza, czy Amin rzeczywicie by
wiaroomc", lecz sowieccy przywdcy wspili si tutaj na sam szczyt
wiaroomstwa, bijc na gow swoich wschodnich braci: 6 grudnia do Amina
wysano nagle batalion do ochrony rezydencji", o ktry bezskutecznie prosi ju od
lata.
W ostatnim czasie przewodniczcy Rady Rewolucyjnej, sekretarz generalny KC
NDPA i premier DRA H. Amin z uporem powraca do kwestii skierowania do
Kabulu sowieckiego batalionu strzelcw zmotoryzowanych w celu ochrony jego
rezydencji - donosili bez mrugnicia okiem Andropow i Ogarkow.1* -Biorc pod
uwag obecn sytuacj oraz cigle ponawiane proby Amina, uwaamy, e naley
skierowa do Afganistanu specjalnie w tym celu przeszkolony oddzia podlegajcy
GRU Sztabu Generalnego. W skad oddziau wejdzie okoo piciuset ludzi w
uniformach nie zdradzajcych ich przynalenoci do sowieckich si zbrojnych.
Moliwo skierowania takiego oddziau do Afganistanu zostaa przewidziana
decyzj Biura Politycznego KC KPZR z dnia 29.06.1979 r., Nr P 1567X.
16
Decyzja Biura Politycznego P 176782 z 6 grudnia 1979 r. oraz notatka
Andropowa i Ogarkowa z 4 grudnia 1979 r. Nr 312/2/0073.
452

Operacja Sztorm 333

W zwizku z tym, e kwestia skierowania oddziau specjalnego do Kabulu zostaa
omwiona ze stron afgask, sdzimy, e ju w grudniu br. bdzie mona
przerzuci go na terytorium Afganistanu samolotami transportu wojskowego.
Chodzio tu o ten sam oddzia specjalny [specnaz"], ktry w nocy z 27 na 28
grudnia wzi szturmem paac Amina. W armii sowieckiej znaleli si jednak i
Tadykowie i Uzbecy, ktrych bez trudu udao si przebra w afgaskie mundury.
6. Operacja Sztorm 333"
Kiedy chodzio o sprawy naprawd delikatnej natury, sowieccy wodzowie
* stawali si nieprawdopodobnie skryci i nie ufali nikomu, nawet swoim
najbliszym wsppracownikom. Czsto w ich papierach nic ma nawet
najmniejszego ladu po takich sprawach. Nie naley si wic dziwi, e nawet w
cile tajnych archiwach nie ma takiego dokumentu, ktry wyra nie nakazywaby rozpoczcie inwazji sowieckiej na Afganistan czy te likwidacj
Amina. Jednake obie te decyzje zostay podjte przy penym udziale wszystkich
czonkw Biura Politycznego - inaczej by nie mogo w systemie sowieckim, gdzie
kada zbrodnia wizaa si z cyrografem krwi, niby w Biesach Dostojewskiego.
Nikt nie mia prawa pozosta czysty".
Decyzja o inwazji wojsk sowieckich na Afganistan i o przewrocie pastwowym w
tej demokratycznej republice" zostaa podjta 12 grudnia 1979 roku przez
czonkw Biura Politycznego: Breniewa, Andropowa, Ustinowa, Gromyk,
Czernienk, Pelsze, Susowa, Kirilenk, Griszyna ' Tichonowa, w obecnoci nie
posiadajcego prawa gosu kandydata na czonka Biura Politycznego,
Ponomariowa. Ale nawet ci, ktrzy nie mogli uczestniczy w gosowaniu z powodu
choroby lub wyjazdu, byli zobowizani do zoenia podpisu pod ow decyzj.
Kunajew uczyni to dwudziestego pitego grudnia, a Romanow i Szczerbicki dwudziestego szstego. Sam dokument, jeli tak mona go nazwa, to zwyky
wistek, na ktrym kto (prawdopodobnie Czernienko) odrcznie zapisa nic nie
znaczcy tekst, nie zawierajcy nawet sowa Afganistan". Tekst nosi tytu:
453

Lata przeomu
Odnonie do sytuacji w A"
1. Zaaprobowa postulaty i propozycje przedoone przez tow. J.W. Andropowa,
D.F. Ustinowa i A.A. Gromyk.
Zezwoli im na wprowadzanie drobnych zmian w czasie realizacji lego planu.
Kwestie, ktre wymagaj rozpatrzenia przez KG, zgasza w odpowiednim terminie
do Biura Politycznego.
Za realizacj planw odpowiedzialni s tow. J.W. Andropow, D.F. Ustinow i A.A.
Gromy ko.
2. Poleci tow. Andropowowi, Ustinowowi i Gromyce, aby informowali na bieco
Biuro Polityczne KC o przebiegu realizacji planu.
Sekretarz KC L. Breniew
P176/125 z 12/XII 79 r.
Tak wanie brzmiaa uchwaa Biura Politycznego P176/125 z dnia 12 grudnia 1979
roku, ktra przyczynia si do mierci setek tysicy ludzi, poczynajc od
samozwaczego prezydenta" Amina, a koczc na onierzach ze wszystkich
zaktkw Zwizku Sowieckiego.
Zreszt w sprawie Amina odbya si najwyraniej jeszcze jedna narada, tym razem
w wszym krgu, ktra miaa miejsce 26 grudnia na daczy Breniewa (ten by jak
zwykle chory). Rezultat - kolejny wistek, tym razem napisany na maszynie:
do Nr P176/125 z 12/Xu779 r.
26 grudnia 1979 roku (na daczy, obecni tow. L.I. Breniew, D.F. Ustinow, A.A.
Gromyko i K.U. Czernicnko) towarzysze Ustinow, Gromyko i Andropow
relacjonowali przebieg realizacji decyzji KC KPZR Nr P176/125 z dn. 12 grudnia
1979 r.
Tow. L.I. Breniew przedstawi swoje yczenia oraz zaaprobowa przedstawiony
przez towarzyszy plan dziaania na najbliszy okres.
Uznano, e Komisja KC Biura Politycznego powinna dalej dziaa w tym samym
skadzie oraz powinna dopilnowa realizacji powyszego planu, starannie
rozwaajc swoj kad kolejn decyzj. Kwestie, w ktrych koniecznie trzeba
podj decyzj, maj by bezzwocznie zgaszane do KC KPZR. (Zatwierdzone
podpisem: K. Czcmienko, dn. 27.12.79).
Nie wiadomo, jakie szczegy operacji omawiano w przeddzie przewrotu w
Kabulu. Dopiero w 1992 roku, kiedy rozpad si Zwizek Sowiecki
454

Operacja Sztorm - 335

i ludziom rozwizay si jzyki, w prasie rosyjskiej zaczto publikowa
szczegowe relacje uczestnikw tamtych wydarze: oficerw KGB, czonkw
specnazu i byych doradcw".17
Teraz wiadomo ju, e operacja nosia kryptonim Sztorm - 333" i e prcz
komandosw bray w niej udzia dwie grupy specjalne KGB. Ironia losu sprawia, e
proby Amina nie pozostay bez echa - batalion sub specjalnych skadajcy si
prawie wycznie z onierzy pochodzcych z Azji rodkowej (i dlatego wanie
nazywany batalionem muzumaskim") zaczto formowa tu po wydarzeniach
marcowych, na pocztku maja 1979 roku. Nabr przeprowadzano przede wszystkim
w oddziaach zwiadowczych i pancernych. Gwny wymg - znajomo jzykw
wschodnich i dobra kondycja fizyczna. Jedynie dowdca tego batalionu, pukownik
Kolesnik, nie by Azjat. W dniach 10-12 grudnia cay batalion - okoo piciuset
onierzy w mundurach afgaskich, zosta przerzucony do Bagram, a 21 grudnia
skierowano go do ochrony rezydencji Amina, paacu Tad Bek, do ktrego ten
przeprowadzi si po kolejnej nieudanej prbie zamachu na jego ycie.
Trzeba przyzna, e w paacu Tad Bek funkcjonowa doskonay system ochrony wspomina pniej jeden z uczestnikw wydarze. - Sub wewntrz paacu penia
ochrona osobista Amina, w skad ktrej wchodzili jego krewni i osoby cieszce si
jego wyjtkowym zaufaniem. Nawet mundury mieli specjalne, inne ni mundury
onierzy afgaskich: czapki z biaymi otokami, biae pasy, biae kabury i biae
mankiety. Ulokowani byli w pobliu paacu, w glinianym budynku, tu obok domu,
w ktrym mieci si sztab brygady ochrony. (...) Na drug lini ochrony skadao
si siedem posterunkw. W kadym penio sub czterech wartownikw
uzbrojonych w karabin maszynowy, granatnik i automaty. Zmiana warty odbywaa
si co dwie godziny. Zewntrzne skrzydo ochrony stanowiy punkty dyslokacji
batalionw brygady ochrony (trzy bataliony piechoty zmotoryzowanej i jeden
pancerny). Bataliony stacjonoway w niewielkiej odlegoci wok Tad Beku. Na
jednym z wikszych wzniesie znajdoway si dwa zamaskowane czogi T-54, z
ktrych mona byo bez przeszkd ostrzeliwa z dzia i karabinw maszynowych
najblisze otoczenie paacu. W sumie w skad brygady ochrony wchodzio 2,5 tys.
osb. Poza tym w pobliu rozmieszczony by puk artylerii przeciwlotniczej".
Batalion muzumaski" oraz wsppracujce z nim oddziay specjalne KGB
zostay rozmieszczone w przerwach" pomidzy posterunkami ochro
17
Tu i dalej cylaty wg publikacji zamieszczonej w pimie Sowierszcnno
Siekrietno". nr 8, 1992, Aleksandr Lachowskij, Opieracya Sztorm.
AA1)

Lata przeomu
ny i lini rozmieszczenia batalionw afgaskich. Dowdcy oddziaw sowieckich
zostali wezwani do ambasady sowieckiej, gdzie si spotkali z gwnym doradc
wojskowym, generaem Magomietowem i kierownikiem placwki KGB w
Afganistanie, generaem Bogdanowem. Dopiero tam si dowiedzieli, czego si w
rzeczywistoci od nich oczekuje.
Bogdanw zainteresowa si rozmieszczeniem ochrony paacowej, a pniej, jakby
mimochodem, nagle zaproponowa, bymy si zastanowili, jak to bdzie wyglda,
jeli, zamiast ochrania, trzeba bdzie zaatakowa paac.
Przez ca noc opracowywalimy plan operacji bojowej. Dyskutowalimy nad tym
bardzo dugo i drobiazgowo roztrzsalimy kady szczeg. Zrozumielimy, e
wanie atak na paac jest rzeczywistym powodem, dla ktrego cignito nas do
Kabulu.
Rankiem 24 grudnia pukownik Kolesnik przedstawi nam szczegowy plan zajcia
paacu. Po dugiej naradzie dowdztwo batalionu usyszao tylko - czeka.
Czekalimy do dugo. Dopiero po poudniu poinformowano nas, e rozkaz
pozostaje w mocy. Ale planu nie podpisano. Powiedziano nam po prostu - wykona!
Wieczorem Magomietow i Kolesnik przyjechali do rozmwnicy (...) weszli do
kabiny cznoci rzdowej i zaczli dzwoni do generaa armii S.F. Achromiejewa
(w tym czasie Achromiejew znajdowa si w Termezie, gdzie dowodzi grup
operacyjn Ministerstwa Obrony ZSRR, ktra dokonywaa przewrotu rzdowego w
Afganistanie). Pierwszego zastpc dowdcy Sztabu Generalnego interesoway
najdrobniejsze szczegy dotyczce przebiegu operacji. W trakcie rozmowy
wydawa kolejne rozkazy. Po skoczonej rozmowie Magomietow powiedzia do
Kolesnika: No, pukowniku, teraz to albo bdziesz mia pier pen medali, albo
pjdziesz do piachu.
25 grudnia okoo godziny trzeciej pukownik Kolesnik wrci na miejsce postoju
batalionu i wyda rozkaz rozpoczcia przygotowa do zdobycia paacu. Zgodnie z
planem operacji, o wyznaczonej porze, trzy kompanie miay zdoby posterunki
obrony i nie dopuci do tego, eby bataliony afgaskie przedostay si w poblie
paacu. Przeciw kademu batalionowi afgaskiemu miano wystawi kompani
specnazu" lub desantow. Jedna kompania miaa przypuci bezporedni atak na
paac. Planowano, e wraz z ni do ataku przystpi obie grupy specjalne KGB.
Cz oddziaw miaa wzi do niewoli i rozbroi puk artylerii przeciwlotniczej.
Do najwaniejszych zada naleao zdobycie dwch zamaskowanych czogw,
ktre mogy ostrzeliwa wszystkie dojcia do paacu. Do tego zadania wyznaczono
pitnastu onierzy (byli wrd nich specjalici z jedno
456

Operacja Sztorm 333

stki pancernej) (...) oraz dwch snajperw z KGB. Od tej grupy onierzy zaleao
powodzenie caej operacji. (...) Dowdztwo batalionu doskonale zdawao sobie
spraw z tego, e zadanie moe zosta wykonane jedynie przez zaskoczenie."
Rwnoczenie 25 grudnia o godzinie 15 czasu moskiewskiego rozpocza si
inwazja wojsk sowieckich na Afganistan.
Pierwsi przeprawili si przez Amu-Dari zwiadowcy, a zaraz po nich most
przekroczyy wszystkie pozostae oddziay 108 dywizji strzelcw zmotoryzowanych. Wojska kieroway si w stron Kabulu przez Puli-Chumry i Sa-ang. W
tym samym czasie wojskowe samoloty transportowe rozpoczy przerzucanie
sowieckich wojsk powietrzno-desantowych i samodzielnego - puku
spadochronowo-desantowego na lotniska w Kabulu i Bahramie. Przewz onierzy i
sprztu wojskowego zaj 47 godzin i zakoczono go po odbyciu 343 rejsw. Do
Kabulu i Bahramu przetransportowano w sumie 7700 osb, 894 sztuki sprztu
wojskowego i 1062 tony innych adunkw. Tak wygldaa owa inwazja, ktr
zaniepokojeni Amerykanie obserwowali przez swoje satelity.
Jednake najwaniejsza cz operacji bya z kosmosu niewidoczna.
26 grudnia odbyo si przyjcie, ktre miao na celu nawizanie cilejszych
stosunkw pomidzy dowdztwem brygady afgaskiej i batalionu
muzumaskiego. Podano pilaw i jarzyny kupione na bazarze. Kopoty byy
jedynie z alkoholem, lecz pomogli w tym wsppracownicy KGB, ktrzy przywieli
ze sob skrzynk poselskiej, koniak i rne artykuy delikatesowe. W efekcie st
by suto zastawiony. Z brygady ochrony przybyo pitnacie osb na czele z
dowdc i zastpc - oficerem politycznym. W czasie przyjcia starano si
rozrusza Afgaczykw. Wznoszono toasty za przyja afgansko-radzieck i za
wspprac wojskow. Rosjanie pili o wiele mniej ni Afgaczycy. Niekiedy
onierze obsugujcy przyjcie wlewali do kieliszkw oficerw sowieckich wod
zamiast wdki. (...) Po przyjciu wszyscy jego uczestnicy rozstawali si, jeli nie jak
przyjaciele, to przynajmniej jak dobrzy znajomi.
Rankiem 27 grudnia rozpoczto bezporednie przygotowania do szturmu na paac
Amina. Pracownicy KGB mieli dokadny plan rezydencji. Dlatego te jeszcze przed
rozpoczciem operacji Sztorm-333 zarwno komandosi z batalionu
muzumaskiego, jak i z grupy specjalnej KGB (...) mieli doskonae rozeznanie
obiektu nr 1 - znali najwygodniejsze dojcia, liczebno ochrony, regulamin suby
wartowniczej na terenie obiektu, ogln liczb osb wchodzcych w skad ochrony
osobistej Amina, rozmieszczenie stanowisk strzeleckich, karabinw maszynowych i
czogw, wewntrzn
457

lata przeomu
struktur pomieszcze i korytarzy paacu oraz rozmieszczenie aparatw
telefonicznych. (...) onierzom z batalionu muzumaskiego i oddziaw
specjalnych KGB powiedziano, e Amin jest winny przeprowadzenia masowych
represji, z jego rozkazu zginy tysice niewinnych ludzi, e przyczyni si do
upadku Rewolucji Kwietniowej, e jest agentem CIA itp. Co prawda mao kto
uwierzy w t wersj, poniewa, gdyby to bya prawda, wwczas dla Amina byoby
korzystniejsze poprosi o pomoc Amerykanw, a nie Rosjan."
A co na to wszystko zdrajca" Amin? Mimo e sam okama we wrzeniu Breniewa
i Andropowa (obieca, e zachowa Tarakiego przy yciu, podczas gdy ten ju nie
y, w zwizku z czym wadze sowieckie przez jakie trzy dni targoway si z
Aminem o martwego przywdc Rewolucji Kwietniowej), sam,
0 dziwo, bezgranicznie im ufa. Prawdopodobnie uwaa, e zwycizcw si nie
osdza, tylko podtrzymuje z nimi przyja. A moe sdzi, e Rosjanie rwnie
ceni sobie jedynie polityk siy". Tak czy inaczej, Amin nie tylko otoczy si
sowieckimi doradcami wojskowymi, ale take dowierza jedynie sowieckim
lekarzom, a w ostatecznym wyniku liczy na pomoc wojsk sowieckich, wci
ponawiajc proby o ich wkroczenie do Afganistanu.
W tym czasie Amin niczego nie podejrzewa i by w euforii, e wreszcie udao mu
si dopi swego - wojska sowieckie wkroczyy na terytorium Afganistanu. 27
grudnia Amin wyda w swoim luksusowym paacu wystawny obiad, na ktry
zaprosi czonkw Biura Politycznego i ministrw z rodzinami.
Amin uroczycie przemwi do obecnych: Sowieckie wojska s ju w drodze do
Afganistanu. Wszystko si doskonale ukada. Utrzymuj stay kontakt telefoniczny
z towarzyszem Gromyk i wsplnie zastanawiamy si nad tym, w jaki sposb
najlepiej przekaza wiatu informacj o udzieleniu nam przez ZSRR pomocy
zbrojnej.
Wieczorem afgaska telewizja miaa transmitowa wystpienie Amina. Z tej okazji
do paacu zaproszono najwysze szare wojskowe i przywdcw organizacji
politycznych.
Podczas obiadu, zupenie nieoczekiwanie, sekretarz generalny NDPA
1 wielu innych goci poczuo si le. Kilka osb stracio przytomno, w tym
rwnie Amin. Jego ona niezwocznie wezwaa dowdc gwardii prezydenckiej
(...), ktry zacz dzwoni do Centralnego Szpitala Wojskowego (...) i do kliniki
ambasady sowieckiej, aby wezwa pomoc. Prbki potraw oraz soku z granatw
zostay natychmiast odesane do analizy. Kucharza Uzbeka aresztowano. Do paacu
(...) przybya grupa sowieckich lekarzy, ktrzy pracowali w Kabulu w charakterze
doradcw. Przy wejciu do paacu lekarze
458

Operacja Sztorm 533

(...) zostali starannie przeszukani. Ochrona zadaa, eby oficerowie oddali bro,
przy czym uczynia to w do ostrej formie. Rosjanie zdziwili si -czyby si co
stao? Zrozumieli wszystko w chwil potem, kiedy zobaczyli w holu, na schodach i
w pokojach lecych i siedzcych w dziwnych pozach ludzi. Ci, ktrzy odzyskali
wiadomo, zwijali si z blu. Lekarze zrozumieli natychmiast, e maj do
czynienia ze zbiorowym zatruciem. Mieli zamiar przystpi do udzielania pomocy,
kiedy nagle podbieg do nich afgaski lekarz (...) Wanie on poprowadzi ich do
Amina. Z jego sw wynikao, e sekretarz generalny znajduje si w najciszym
stanie. Wbiegli po schodach. W jednym z pokojw lea Amin rozebrany do slipek.
Mia otwarte usta i nieruchomy wzrok. Czyby umar? Puls by ledwo wyczuwalny.
Umiera?
Nie zwracajc uwagi na to, e by moe wanie krzyuj komu plany, [lekarze]
zaczli ratowa przywdc zaprzyjanionego pastwa. Zastrzyki, pukanie
odka, znowu zastrzyki, kroplwka. Mino jeszcze wiele czasu, zanim Amin
poruszy powiekami, odzyska przytomno i zapyta ze zdziwieniem: Dlaczego to
si stao w moim domu? Kto to zrobi? Czy to by przypadek, czy dywersja?"
Cae to zajcie powanie zaniepokoio ochron. Wystawiono dodatkowe strae i
postawiono w stan gotowoci brygad pancern.
Okoo godziny osiemnastej genera Magomietow zadzwoni do pukownika
Kolesnika i powiedzia, e termin operacji zosta przesunity i szturm naley
rozpocz jak najszybciej. Po prbie otrucia Amina w paacu zaczto wzmacnia
ochron i nie mona byo ju traci czasu.
Dosownie po pitnastu minutach wyruszya grupa operacyjna (...), ktra skierowaa
si w stron wzniesienia z czogami. (...) Kolesnik niezwocznie wyda dwie
komendy: Ognia! i Naprzd! W tym samym czasie niebo nad Kabulem
przeszyy dwie czerwone rakiety - sygna dla oficerw z batalionu
muzumaskiego i grup specjalnych KGB. Zaczto ostrzeliwa paac. Miao to
miejsce mniej wicej za kwadrans dwudziesta.
Pierwsza otworzya ogie w stron paacu (...) artyleria przeciwlotnicza.
Automatyczne granatniki rozpoczy ostrza batalionu pancernego, nie pozwalajc
zaogom zbliy si do czogw. W stron paacu skierowaa si kompania wozw
bojowych piechoty. W dziesiciu wozach bojowych rozmieszczono dwie grupy
specjalne KGB. onierze ci unieszkodliwili zewntrzne skrzydo ochrony i
skierowali si w stron Tad Beku. Jedyna droga prowadzca do paacu, krta,
wiodca pod gr serpentyna, bya starannie chroniona, natomiast wszystkie inne
dojcia byy zaminowane. Kiedy pierwszy wz bojowy min zakrt, z paacu
otwarto do niego ogie z karabinw maszynowych duego kalibru. Radziecki wz
bojowy zosta trafiony. Jego
459

Lata przeomu
zaoga oraz desantowcy porzucili go na drodze i zaczli szturmowa paac, starajc
si przedosta do rodka po drabinach szturmowych. Jadcy jako drugi wz bojowy
zepchn z drogi unieruchomiony wrak i zrobi przejazd dla pozostaych wozw,
ktre szybko wjechay na placyk przed paacem.
Oddziay specjalne KGB przedostay si ju w tym czasie do wntrza budynku, a za
nimi podyli komandosi. Przed paacem i w rodku toczono krwaw i bezlitosn
walk, zgodnie z rozkazem, by nie wypuci z paacu ani jednej ywej duszy.
Oficerowie i onierze z ochrony osobistej (okoo 150 osb) Amina bronili si
rozpaczliwie i nie chcieli si odda do niewoli. W tym samym czasie na drugim
pitrze wybuch poar."
Jeden z oficerw KGB tak wspomina pniej te wydarzenia:
Pocztkowo paac szturmowali jedynie funkcjonariusze KGB. Wrzeszczelimy ze
strachu, kllimy, co nam, o dziwo, pomogo nie tylko w sensie psychologicznym,
ale i w praktyce. onierze z ochrony Amina wzili nas pocztkowo za
buntownikw afganskich, ale usyszawszy rosyjsk mow, poddali si nam, jako
sile sprawiedliwej i nadrzdnej. Jak si pniej okazao, wikszo z nich szkolia
si w Riazaniu i chyba wanie tam nauczyli si rosyjskich przeklestw.
Niezbyt dokadnie pamitam, co robiem wewntrz paacu. Wszystko dziao si jak
w koszmarnym nie, a ja si poruszaem jak automat. Jeli z jakiego pokoju ludzie
nie wychodzili z podniesionymi rkami, to wtedy wywaalimy drzwi, wrzucalimy
do rodka granat i strzelalimy na olep. A potem bieglimy dalej. Jaki czowiek
uciek przed nami do windy, ale zanim drzwi zdyy si zamkn, wrzuciem do
kabiny granat."
Sowieccy lekarze pochowali si, gdzie kto mg. Ci, ktrzy udzielali pomocy
Aminowi, schowali si za lad baru. Byy to chyba ostatnie osoby, ktre widziay
Amina ywego.
Paacem Tad Bek wstrzsay coraz silniejsze wybuchy. Korytarzem, w blasku
wybuchw, szed (...) Amin. Mia na sobie biae slipy, a w uniesionych wysoko do
gry i oplecionych rurkami rkach trzyma jak granaty kroplwki. Mona sobie
wyobrazi, ile wysiku go to kosztowao i jaki bl sprawiay mu tkwice w yach
igy.
Jego widok wprawi lekarzy w zdumienie. Jeden z nich wybieg z ukrycia, wyrwa z
rk Amina igy, a potem podprowadzi go do baru. Amin opar si o cian, lecz
zaraz cay si spry i zacz nasuchiwa. Lekarze te" usyszeli pacz dziecka. Z
jakiego bocznego pokoju wyszed, rozmazujc pistkami zy, picioletni synek
Amina. Ujrzawszy ojca rzuci si do niego i obj go za nogi. Amin przycisn do
siebie gow synka i obaj przykucnli
460

rodki tymczasowe
pod cian. By to tak rozdzierajcy widok, e [jeden z lekarzy] powiedzia
wychodzc zza baru: Nie mog na to patrze, chodmy std."
Znamienne, i Amin a do ostatniej chwili nie wierzy, e jego sowieccy .
przyjaciele go zdradzili. Kr nawet suchy, e kaza swojemu adiutantowi .
zadzwoni do sowieckich doradcw wojskowych i uprzedzi ich o ataku na paac.
Mia przy tym podobno powiedzie: Rosjanie nam pomog!" Lecz adiutant
zameldowa mu, e to wanie Rosjanie atakuj. Kamiesz, to nie moe by
prawda!" - krzykn pono Amin, rzucajc przy tym w adiutanta popielniczk.
Pniej sam prbowa dodzwoni si do doradcw, ale czno zostaa zerwana.
Wwczas podobno Amin powiedzia cichym gosem: Domylaem si tego,
wszystko si zgadza."
Zwoki Amina zawinito w dywan i nad ranem pochowano osobno, w pobliu
zbiorowej mogiy, w ktrej zgromadzono zwoki wszystkich polegych w nocy
Afgaczykw, w tym take dwch synw Amina. Na mogile Amina nie postawiono
adnego nagrobka.
Po szturmie radiostacja w Kabulu nadaa nagran na tamie odezw Babraka
Karmala do narodw afgaskich:
Dzisiaj zdemontowano machin tortur Amina i jego poplecznikw -dzikich
oprawcw, uzurpatorw i mordercw dziesitkw tysicy naszych rodakw ojcw, matek, sistr, braci, synw i crek, dzieci i starcw."
Lecz byy to tylko sowa. Nowy reym niewiele si rni od poprzedniego. Zreszt
sam Karmal w tym czasie przebywa jeszcze w Bahramie i znajdowa si pod
ochron puku spadochronowo-desantowego. 28 grudnia,
0 godzinie 0.30, zadzwoni do niego Andropow, ktry w imieniu Breniewa
1 swoim wasnym zoy nowemu przewodniczcemu Rady Rewolucyjnej DPA
gratulacje z okazji zwycistwa drugiego etapu rewolucji.
Oto, ile wydarze wizao si z niepozornym, rcznie zapisanym wistkiem
zaopatrzonym w podpisy czonkw Biura Politycznego.
O tym wszystkim dowiadujemy si dopiero teraz. Komisja politbiura (wci w tym
samym skadzie: Andropow, Gromyko, Ustinow, Ponoma-riow), ktra miaa za
zadanie informowa" o wszystkim na bieco, nie zamieszcza, naturalnie, w
swoich sprawozdaniach ani jednego sowa o tym, co si wydarzyo, podaje jedynie
oficjaln wersj.
461

Lata przeomu
Po przewrocie pastwowym i zabjstwie Generalnego Sekretarza KC NDPA oraz
przewodniczcego Rady Rewolucyjnej Afganistanu N.M. Tarakiego, dokonanym
przez Amina w sierpniu biecego roku, sytuacja w Afganistanie ulega
gwatownemu pogorszeniu i ma obecnie charakter kryzysowy - raportowaa komisja
31 grudnia.18 - Amin sprawuje dyktatorskie rzdy, a KC NDPA i Rada Rewolucyjna
stay si organami wadzy tylko nominalnie. Stanowiska przywdcw partyjnych i
pastwowych zostay obsadzone krewnymi Amina bd te jego poplecznikami.
Aresztowano i wykluczono z partii wielu czonkw KC NDPA, Rady Rewolucyjnej
oraz przedstawicieli rzdu. Represjonowani i rozstrzeliwani byli przede wszystkim
aktywni uczestnicy Rewolucji Kwietniowej oraz osoby jawnie sympatyzujce z
ZSRR i stojce na stray leninowskich norm ycia wewntrzpartyjnego. Amin
oszukiwa parti i nard zapewniajc ich, e Zwizek Sowiecki aprobuje jakoby
wydalenie Tarakiego z partii i odsunicie go od wadzy.
Na polecenie Amina w DRA zaczto rozpowszechnia sfabrykowane plotki
oczerniajce Zwizek Sowiecki i rzucajce cie na dziaalno sowieckich
doradcw, ktrym zaczto stawia ograniczenia w utrzymywaniu kontaktw z
przedstawicielami wadz afgaskich.
Rwnoczenie Amin podj prby nawizania kontaktw z Amerykanami w ramach
bardziej wywaonej polityki zagranicznej Afganistanu". Amin odby szereg
tajnych spotka z penomocnikami USA w Kabulu, rzd afgaski zacz tworzy
odpowiednie warunki pracy dla amerykaskiego centrum kulturalnego, a suby
specjalne DRA z polecenia Amina zaprzestay dziaalnoci skierowanej przeciwko
ambasadzie USA.
Amin usiowa umocni swoj pozycj dc do kompromisu z przywdcami
wewntrznej kontrrewolucji. Poprzez zaufane osoby udao mu si nawiza
kontakty z liderami prawicowej opozycji islamskiej.
Represje polityczne przybieray charakter masowy. Tylko w okresie po
wydarzeniach wrzeniowych rozstrzelano bez sdu ponad 600 czonkw NDPA,
oficerw i innych osb podejrzanych o wrogie nastawienie wobec Amina. W
rzeczywistoci chodzio o likwidacj partii.
Wszystkie te wydarzenia, w poczeniu z obiektywnymi trudnociami oraz
specyfik stosunkw w Afganistanie stworzyy warunki wyjtkowo nie sprzyjajce
procesowi rewolucyjnemu oraz doprowadziy do aktywizacji si kontrrewolucyjnych, ktre w efekcie przejy kontrol nad wieloma prowincjami Afganistanu.
Wykorzystujc poparcie z zewntrz, ktre za rzdw Amina zaczo
1B
Notatka dla KC Andropowa, Gromyki, Ustinowa, Ponomariowa z 31
grudnia 1979 r. Nr 25I9-A K sobytijam w Afganistanie 27-28 diekabria 1979".
462

rodki tymczasowe
przybiera coraz szersze rozmiary, kontrrewolucjonici starali si doprowadzi do
zmiany sytuacji wojskowo-politycznej w kraju oraz do likwidacji zdobyczy
rewolucji.
Dyktatura, represje, masowe rozstrzeliwania oraz amanie prawa wywoay w kraju
niezadowolenie. W stolicy zaczto rozpowszechnia ulotki demaskujce
antynarodowy charakter istniejcego ustroju i nawoujce do konsolidacji w celu
rozprawienia si z klik Amina. Rwnie wojsko zaczo przejawia niezadowolenie. Znaczna cz oficerw wyraaa oburzenie z powodu panoszcych si w
kraju niekompetentnych poplecznikw Amina. W rezultacie w Afganistanie powsta
do licznie reprezentowany front antyaminowski.
Przebywajcy za granic Babrak Karmal i Asadua Sarwari, zaniepokojeni o dalsze
losy rewolucji, podjli prb zjednoczenia wszystkich krajowych i zagranicznych
grup antyaminowskich" w imi ratowania ojczyzny i rewolucji. Najwikszy udzia
w zjednoczeniu tych grup miaa dziaajca w podziemiu grupa Parczam, na ktrej
czele sta nielegalny Komitet Centralny. Parczam skupia wok siebie take
zwolennikw Tarakiego z dawnej grupy Chalk.
Udao si doprowadzi do ujednolicenia pogldw i zjednoczenia skconej NDPA.
Sarwari i Karmal ogosili ostateczne zjednoczenie partii. Na przywdc nowego
centrum partyjnego zosta wybrany Karmal, natomiast Sarwari zosta jego zastpc.
W niezwykle trudnych warunkach, ktre stay si zagroeniem dla zdobyczy
Rewolucji Kwietniowej oraz interesw bezpieczestwa ZSRR, niezbdne si stao
udzielenie Afganistanowi dodatkowej pomocy wojskowej, tym bardziej e z prob
o tak pomoc zwracay si ju do nas dawne wadze DRA. Zgodnie z traktatatem
sowiecko-afgaskim z 1978 roku podjto decyzj o skierowaniu do Afganistanu
niezbdnego kontyngentu Armii Sowieckiej.
Na fali nastrojw patriotycznych, ktra ogarna szerokie masy ludnoci w zwizku
z wkroczeniem wojsk sowieckich, przeprowadzonym dokadnie wedug zalece
traktatu sowiecko-afgaskiego z roku 1978, siy opozycyjne wobec Amina w nocy z
27 na 28 grudnia zorganizoway wystpienie zbrojne, ktre zakoczyo si
obaleniem ustroju. Owo wystpienie uzyskao szerokie poparcie ludu pracujcego,
inteligencji, znacznej czci armii afgaskiej oraz przedstawicieli aparatu
pastwowego, ktrzy z radoci przyjli informacj o powoaniu nowych wadz
DRA i NDPA.
Sformowano reprezentatywny nowy rzd i Rad Rewolucyjn, do ktrych weszli
przedstawiciele byych ugrupowa Parczam i Chalk, przedstawiciele armii oraz
bezpartyjni.
W swoich wystpieniach programowych nowe wadze zapowiedziay dalsz walk
o pene zwycistwo narodowo-demokratycznej, antyfeudalnej i antyim
463

ata przeomu
peri al i stycznej rewolucji oraz o ochron niepodlegoci i suwerennoci Afganistanu.W dziedzinie polityki zagranicznej przyjto kurs na umocnienie przyjani i
wsppracy z ZSRR. Pamitajc o bdach, jakich dopuciy si poprzednie wadze,
nowe kierownictwo postanowio powici szczegln uwag problemom
demokratyzacji ycia spoecznego, poszanowania prawa, rozbudowy bazy socjalnej
oraz umocnienia wadzy lokalnej, a take realizacji gitkiej polityki w sprawach
religii, plemion i mniejszoci narodowych.
Jednym z pierwszych krokw, ktre zwrciy uwag spoecznoci afgaskicj, byo
uwolnienie duej grupy winiw politycznych, wrd ktrych znaleli si znani
dziaacze polityczni i wojskowi. Wielu spord nich (...) aktywnie wczyo si w
dziaalno nowej Rady Rewolucyjnej i rzdu.
Nard afgaski radonie przyj wiadomo o obaleniu ustroju Amina i wyrazi
gotowo pomocy przy realizacji programu nowego rzdu. Dowdztwo wszystkich
formacji i oddziaw armii afgaskiej zadeklarowao poparcie dla nowego
kierownictwa partii i rzdu DRA. Stosunek do sowieckich onierzy i specjalistw
na og jest wci przychylny. Sytuacja w kraju si normalizuje.
Wanie w takim duchu (a czasem nawet z uyciem dokadnie takich zwrotw) byy
redagowane wszystkie oficjalne komunikaty i owiadczenia (informacja TASS,
wytyczne dla wszystkich ambasadorw sowieckich i dla sowieckiego
przedstawiciela w ONZ, poufne pismo KC do wszystkich organizacji partyjnych
KPZR, owiadczenie skierowane do przywdcw krajw socjalistycznych, pismo
KC KPZR do komunistycznych i robotniczych partii w krajach
niesocjalistycznych), ktre zostay przygotowane i zatwierdzone przez Biuro
Polityczne ju 27 grudnia1", czyli jeszcze za ycia Amina (lub te moe wanie w
chwili, kiedy Amin i jego gocie pili sok z granatw). Zapewniano wszystkich bez
wyjtku, e po pierwsze, jest to rodek tymczasowy, a po drugie, kontyngent wojsk
sowieckich jest ograniczony". Rnica polegaa na tym, e obcy" nie byli wcale
informowani
0 tym, co si stao z Aminem, tak jakby Amin nigdy nie istnia. Swoim" natomiast
podawano wersj o zdrowej sile" wywodzcej si spord afga-skich
komunistw, ktrzy obalili uzurpatora w imi ocalenia Rewolucji Kwietniowej.
Tych najbardziej swoich", czyli czonkw Komitetu Centralnego, komitetw
centralnych republik zwizkowych, komitetw krajowych
1 okrgowych informowano dodatkowo:
Wprowadzajc w ycie wyej wymienione rodki bezpieczestwa, Biuro Polityczne
Komitetu Centralnego miao na uwadze strategiczne pooenie Afga" Decyzja Biura Politycznego P 177/151 z 27 grudnia 1979 r. i zaczniki na 23
stronach.
464

rodki tymczasowe
nistanu. Afganistan ley w bezporedniej bliskoci naszych granic i ssiaduje z
sowieckimi republikami rodkowoazjatyckimi, jego granice s bardzo dugie, a w
pobliu znajduj si Chiny. Dlatego wanie musielimy zatroszczy si
0 bezpieczestwo naszej socjalistycznej Ojczyzny i wypeni nasz
internacjo-nalistyczny obowizek.
Podejmujc t decyzj Biuro Polityczne brao rwnie pod uwag prawdopodobiestwo negatywnej reakcji pastw imperialistycznych i ich rodkw masowego
przekazu, a take to, e nasi przyjaciele, niektre partie komunistyczne z pastw
kapitalistycznych oraz ich sojusznicy, mog w pierwszej chwili nie zrozumie
motyww, jakie nami kieroway.
Natomiast caa gigantyczna sowiecka machina propagandowa otrzymaa
nastpujce wytyczne:
Jakiekolwiek insynuacje dotyczce rzekomej ingerencji Zwizku Sowieckiego w
wewntrzne sprawy Afganistanu naley odpiera w sposb zdecydowany
1 przy uyciu odpowiednich argumentw. (...) Podczas omawiania zmian, jakie
nastpiy w sferach rzdowych Afganistanu, naley podkrela, e wszystkie te
wydarzenia s wycznie wewntrzn spraw narodu afgariskiego i na poparcie
sw przytacza teksty oficjalnych komunikatw afgaskiej Rady Rewolucyjnej
oraz wystpie przewodniczcego afgaskiej Rady Rewolucyjnej, Babraka
Kar-mala.
Wyjtkowo bezczeln i wrcz obraliw odpowied na swj bezporedni apel do
Breniewa otrzyma prezydent USA Carter. Najwyraniej kremlows-cy
psycholodzy liczyli na to, e uda im si oszoomi, a moe nawet przestraszy
przeciwnika rozmylnym grubiastwem.
W swoim pimie stawia Pan niemoliwy do przyjcia oraz niezgodny z
rzeczywistoci zarzut, jakoby Zwizek Sowiecki mia co wsplnego z obaleniem
rzdu afgaskiego. Chciabym podkreli z ca stanowczoci, e zmiany, jakie
miay miejsce w rzdzie afgaskim, zostay przeprowadzone tylko i wycznie przez
Afgaczykw. Zreszt prosz o to zapyta samych przedstawicieli rzdu
afgaskiego. (...) Poza tym prosz przyj do wiadomoci, e sowiecki kontyngent
wojskowy nie rozpoczyna adnych dziaa wojennych przeciwko stronie afgaskiej
i oczywicie nie mamy najmniejszego zamiaru tego uczyni. (...)
W tej sytuacji rzuca si w oczy nieumiarkowany ton niektrych Paskich
sformuowa. J po co? Czy nie byoby lepiej, gdyby ocenia Pan sytuacj mniej
465

Lata przeomu
emocjonalnie, biorc przy tym pod uwag nadrzdne interesy pokoju oraz wzajemne
stosunki naszych pastw?
Co si tyczy Paskiej rady", to informowalimy Pana ju, co zamierzamy zrobi,
ale powtrz to ponownie - jeli tylko powody, dla ktrych Afganistan poprosi nas
o pomoc, stan si nieaktualne, z ca pewnoci wycofamy nasze wojska z
terytorium Afganistanu.
A oto nasza rada: strona amerykaska mogaby wnie swj wkad w zapobieenie
obcej ingerencji zbrojnej na terytorium Afganistanu.-"
Nic dziwnego, e Carter mwi pniej, i wwczas, w grudniu, dowiedzia si o
Zwizku Sowieckim o wiele wicej ni przez cae swoje ycie. Zaraz potem Stany
Zjednoczone wprowadziy embargo na sprzeda zboa do ZSRR i ograniczyy
wymian kulturaln. Pniej ogoszono bojkot Igrzysk Olimpijskich w Moskwie, a
pastwa-czonkowie NATO zwikszyy swoje wydatki na wojsko. Zachd
zareagowa na wydarzenia na Wschodzie do gwatownie, a powodem tego bya w
rwnej mierze inwazja sowiecka na Afganistan, jak i aresztowanie oraz zesanie do
miasta Gorki Sacharowa. Dtente lat siedemdziesitych i towarzyszca mu zgnia
atmosfera marze o socjalizmie z ludzk twarz" i konwergencji odchodziy w
przeszo. Nowa dekada rozpoczynaa si w o wiele zdrowszej atmosferze konserwatywnej rewolucji". wiat coraz bardziej skania si ku pogldom prawicowym, w
Europie upaday kolejne socjalistyczne rzdy, a siy pokoju, postpu i socjalizmu
nieoczekiwanie dla samych siebie znalazy si w defensywie.
I tylko w Moskwie jeszcze dugo nie uwiadamiano sobie rozmiarw tej katastrofy i
udawano, e nie wydarzyo si nic szczeglnego. C, wiat troch poszemrze,
pooburza si, jak to ju nieraz byo, i uspokoi si, a wtedy dtente zacznie si od
nowa. W czerwcu zostao zwoane plenum Komitetu Centralnego. I znowu na
Kremlu rozlegy si wzniose przemwienia o niezomnej potdze Zwizku
Sowieckiego, a od prastarych sklepie odbijay si echem burzliwe, niemilknce
oklaski. Gromyko mwi21:
...nie sposb spojrze z waciwej perspektywy na te czy inne tendencje, jeli si
nie uwzgldni w caej rozcigoci czynnika pokojowego rozwoju, a mianowicie
nieuchronnego umocnienia pozycji socjalizmu, rwnie na arenie
midzynarodowej.
20
Decyzja Biura Politycznego P177/220 / 29 grudnia 1979 r. i teksl odpowiedzi
dla Cartera na 3 stronach.
21
Sprawozdanie z Plenum Komitetu Centralnego KPZR 23 czerwca I9R0 r.. s.
5.
466

rodki tymczasowe
Ju samo pooenie geograficzne pastw socjalistycznych wiele nam mwi.
Na pkuli poudniowej ley wspaniaa Kuba. W poudniowo-wschodniej Azji
buduje nowe ycie socjalistyczny Wietnam. Do grona bratnich pastw doczyy
take Laos i Kamboda.
Take inne pastwa, pooone na rnych kontynentach, wi swoje nadzieje z
socjalizmem. S to Angola, Etiopia, Jemen Poudniowy, a teraz jeszcze Afganistan.
Doskonale wida to rwnie na przykadzie Nikaragui i innych pastw, ktre
wstpiy na drog socjalistycznego rozwoju.
Liczba pastw, ktre zdecydoway si na orientacj socjalistyczn, zwikszya si
wanie w latach odprenia."
Wydarzenia, jakie miay miejsce w ostatnim czasie, pokazay, e pastwa
wchodzce w skad NATO s w wikszoci przypadkw solidarne, lecz dotyczy to
gwnie tych sfer stosunkw midzypastwowych, w ktrych sama logika nakazuje
obron interesw klasowych.
Ten proces posiada jednake i drug stron: koa imperialistyczne Stanw
Zjednoczonych nie mog zaszkodzi Zwizkowi Sowieckiemu tak, jak by chciay.
Amerykaska polityka prowadzca do ograniczania kontaktw gospodarczych i
naukowych z pastwami socjalistycznymi, a szczeglnie ze Zwizkiem Sowieckim,
spotkaa si ze zdecydowanym sprzeciwem innych pastw kapitalistycznych,
midzy innymi Francji, Niemiec Zachodnich oraz Woch. Nawet w Anglii, ktr los
pokara pani Margaret Thatcher, nie zgadzaj si we wszystkim z Waszyngtonem.
(miech.)
Wida wyranie, e w obliczu obecnego zaostrzenia stosunkw midzynarodowych
wadze NATO nie podejmuj ju tak zgodnych decyzji, jak wczeniej w
analogicznych sytuacjach. (...) Teraz wszystko jest o wiele bardziej skomplikowane.
Pastwa zachodnie zday sobie spraw z zalet polityki odprenia i wcale si nie
kwapi, by stan w jednym szeregu z Waszyngtonem, a jeli ju to czyni, to z
wieloma zastrzeeniami. (...) Wszystko to wskazuje, i odprenie przenikno do
wiadomoci ludzkiej, w tkank stosunkw midzynarodowych i dziaa jak czynnik
prowadzcy do zaostrzenia stosunkw midzy imperialisty cznych."2A jak by tu atk przypi Stanom Zjednoczonym?
Normalny tryb stosunkw sowiecko-amerykaskich zakcaj rwnie wybory
prezydenckie w USA. Raz na cztery lata z reguy doprowadzaj do anty sowieckiej
nagonki. Kandydaci na prezydenta, nie majc konkretnych programw wyborczych,
rozwiza prowadzcych do naprawienia bdw
467

Lata przeomu
polityki zagranicznej i wewntrznej USA, przecigaj si w oczernianiu i oskaraniu
Zwizku Sowieckiego.
Nawiasem mwic, jeli chodzi o kandydatw na prezydenta, to spoeczestwo
amerykaskie nie ma raczej wielkiego wyboru. Carter i Reagan, dwaj spord
kandydatw, ktrzy wysunli si na prowadzenie, s warci siebie nawzajem. Nie
przypadkiem w Ameryce kry ponury dowcip: Do-brze przynajmniej, e Carter i
Reagan nie mog rwnoczenie znale si w Biaym Domu." (miech.)1
Na zakoczenie Breniew powiedzia:
Dooymy wszelkich stara, by utrzyma polityk odprenia i ocali cae to
dobro, ktre przyniosy nam lata siedemdziesite, doprowadzi do rozbrojenia,
walczy o prawo narodw do wolnego i niezalenego rozwoju oraz chroni i
umacnia pokj." (Burzliwe oklaski.)2*
Plenum podjto nastpujc rezolucj:
Plenum Komitetu Centralnego cakowicie popiera wszelkie dziaania podjte w
celu udzielenia pomocy Afganistanowi w walce z ingerencj zewntrzn oraz
atakami zbrojnymi, majcymi na celu stumienie rewolucji afgaskiej i utworzenie
na poudniowej granicy Zwizku Sowieckiego baz wypadowych dla si proim perial
i stycznych."
Plenum zaleca Biuru Politycznemu KC, by w obecnej sytuacji, kiedy awanturnicza
dziaalno USA oraz ich poplecznikw doprowadzia do podjcia dziaa
wojennych, by nadal realizowao wytyczne XXIV i XXV Zjazdu KPZR,
zmierzajce do oglnowiatowego umocnienia bratniej przyjani pastw
socjalistycznych, do popierania susznej walki narodw o wolno i niepodlego,
do pokojowej wsppracy. Naley rwnie dy do zaprzestania wycigu zbroje,
do oglnowiatowego rozbrojenia oraz do oboplnie korzystnej wsppracy
gospodarczej, naukowej i kulturalnej.
Rwnoczenie Plenum uwaa, e intrygi imperialistw oraz innych wrogw pokoju
powinny rozbudzi nasz czujno. Musimy wzmocni obronno naszego pastwa
tak, bymy mogli przeszkodzi planom imperialistw, ktrzy pragn osign
przewag militarn oraz prawo decydowania o pokoju w wiecie."25
Tak oto, przy akompaniamencie burzliwych i dugotrwaych oklaskw, na Kremlu
zapocztkowano kolejny cykl waha" pomidzy zimn wojn
22
Tame, s. 10.
24
Tame, s. 4.
25
Tame, s. 26, 29.
468
Tame, s. 11.

Stronice haby
i dtente. Zatwierdzono program ostatniego etapu zimnej wojny z jej wycigiem
zbroje i walk o pokj".
Jednake najwikszym i najpilniejszym problemem staa si sprawa niedopuszczenia do bojkotu Igrzysk Olimpijskich, ktre miay si rozpocz ju w
czerwcu. Nie by to nowy problem. Decyzj o przeprowadzeniu letnich Igrzysk
Olimpijskich 1980 roku w Moskwie Midzynarodowy Komitet Olimpijski podj
jeszcze w 1974 roku, w dobie rozkwitu dtente, i od tamtej pory owa decyzja
stanowia temat burzliwych debat na Zachodzie. Kontynuowana przez Zwizek
Sowiecki ekspansja w krajach Trzeciego wiata oraz nasilenie si represji
politycznych w samym ZSRR niepokoiy sumienia tych, ktrzy je jeszcze posiadali.
Ludziom nasuwao si nieuchronne skojarzenie z Igrzyskami Olimpijskimi 1936
roku w Berlinie, dziki ktrym reym hitlerowski mg si pawi w chwale i zyska
uznanie w oczach opinii wiatowej. By moe wanie dlatego problem letniej
olimpiady nabra symbolicznego znaczenia: czy ludzko powtrzy bd, jaki
popenia czterdzieci cztery lata wczeniej, czy ponownie r o z g r z e s z y ustrj
totalitarny puszczajc w niepami jego ofiary, czy te mimo wszystko znajdzie w
sobie do odwagi, by mu si sprzeciwi.
Sytuacja skomplikowaa si jeszcze bardziej w 1978 roku, po procesie Jurija Orowa
i grup helsiskich, kiedy to niezadowolenie spoeczestwa musiao znale ujcie w
jakim symbolicznym gecie. To wanie wtedy po raz pierwszy zaapelowano do
spoeczestwa o bojkot moskiewskiej Olimpiady.2" Apel odbi si szerokim echem
w prasie wiatowej i zosta podchwycony przez wiatowe organizacje spoeczne.
Dosownie we wszystkich pastwach zachodnich zaczy si zawizywa komitety i
grupy poparcia tej kampanii, chocia nie wszystkie one day bezwarunkowego
bojkotu; niektre wysuny po prostu okrelone zastrzeenia dotyczce ochrony
praw czowieka.
W roku 1979 by to ju potny chr gosw, ktrego nie mona byo duej
ignorowa.
Patrz take mj list do Timesa" 14 sierpnia 1978 r.
8. Stronice
469

Lula przeomu
Suby specjalne przeciwnika oraz zagraniczne orodki antysowieckie nadal prbuj
dyskredytowa XXII Igrzyska Olimpijskie w Moskwie, stosujc rnego rodzaju
insynuacje o amaniu w ZSRR praw czowieka" - meldowa Andro-pow.:7 - W
niektrych wypadkach udaje im si nawet inspirowa prowokacyjne wystpienia
antyspoecznych elementw w kraju, podjudza je do bezpodstawnych i
obraliwych oszczerstw, ktre przyczyniaj si do rozdmuchania histerii
antysowieckiej na Zachodzie. Na przykad znany ze swych antysowieckich
pogldw Sucharw radzi, by kada zagraniczna reprezentacja sportowa jako
warunek swego uczestnictwa w Olimpiadzie '80 postawia danie uwolnienia
jednego lub dwch tzw. winiw sumienia. Grupa elementw antyspoecznych
przekazaa na Zachd owiadczenie o utworzeniu tzw. Towarzystwa gwarancji
olimpijskich w ZSRR, pene prowokacyjnych hase i oszczerstw.
Rok 1979 upywa, jak pamitam, pod znakiem organizowania tej kampanii: toczyy
si debaty publiczne, publikowano rne wystpienia'", co, oczywicie, nie mogo
zosta nie zauwaone w Moskwie. Zabawnie jest teraz czyta o tym wszystkim w
doniesieniach Andropowa: oczywicie za nasz burzliw dziaalnoci dopatrywa
si inspiracji sub specjalnych przeciwnika" i nigdy by nie uwierzy, e poza nami
- garstk wygnanych dysydentw - niestety nikogo nie byo."1 Zreszt i wrd nas
nie byo jednomylnoci: jedni uwaali, e Igrzyska Olimpijskie naley wykorzysta", inni opowiadali si za bojkotem. Ja naleaem do tej drugiej grupy, poniewa
uwaaem, e pastwo totalitarne dysponuje dostatecznymi rodkami
pozwalajcymi kontrolowa zarwno ludno, osoby wjedajce do kraju, jak i
rodki masowego przekazu, by nie pozwoli na adne wykorzystanie".
I tak wanie byo: KGB od samego pocztku przygotowywao si na ewentualno
wykorzystania" Olimpiady.M> Latem 1979 roku, na rok przed rozpoczciem
Igrzysk, Komitet Centralny podj uchwa O wprowadzeniu
2!
Notatka Andropowa dla KC z 25 kwietnia 1979 r. Nr 819-A.
2fl
Patrz moje artykuy w: Lc Monde", November 16, 1979, Jeux Olympiques.
Pour te boycottage; Het Parool", November 15, 1979, Olympische zuivering;
The Daily Telegraph", October 2, 1979, How Russia breaks the rules of the
Games: Wall Street Journal", September 6, 1979, Games Russians Play; Di
Welt", November 20/21, 1979, Kritik in der V-Bahn: Jahretange Lagerhafl;
Morgenbladet", December 17, 1979, Olympiade i Moskva uforenlig med
reglene; Internat i on al Herald Tribune", January 12-13, 1980, Vladimir
Bukovsky by Mary Blume; News of the World", January 20, 1980, Do athletes
really want the KGB to win the Olympics?, itd.
2
* Notatka Andropowa dla KC z 20 lipca 1979 r. Nr 1455-A.
,n
Notatka Andropowa dla KC z 16 czerwca 1978 r. Nr 1213-A.
470

Stronice haby
czasowych ogranicze na wjazd do Moskwy w czasie trwania Olimpiady '80 oraz o
skierowaniu mieszkacw Moskwy i okrgu moskiewskiego do brygad
budowlanych, na obozy sportowe, pionierskie i w inne miejsca wypoczynku latem
1980 roku."
Na czas trwania Igrzysk Olimpijskich Moskwa staa si praktycznie miastem
zamknitym. Ogoszono zakaz organizowania konferencji naukowych, zawodw
sportowych, oprowadzania po miecie wycieczek, wysyania delegacji subowych
do stolicy. Zamknito wszystkie drogi, utworzono specjalne objazdy tranzytowe.
Dzieci zostay zawczasu wysane na kolonie letnie, przesunito nawet terminy
egzaminw wstpnych na wysze uczelnie. Na stadionach miaa prawo znajdowa
si jedynie sprawdzona publiczno i najczciej byli to ubrani po cywilnemu
onierze z garnizonu moskiewskiego. Zwyky czowiek nie mg si nawet zbliy
do obiektw" sportowych - byy one silnie strzeone przez moskiewsk milicj,
suby bezpieczestwa oraz dodatkowe 37 tysicy ludzi oddelegowanych do
Moskwy z innych czci kraju. Prcz tego ponad 4 tysice onierzy z MSW
ochraniay porty lotnicze i stacje kolejowe'2:
Ochron wioski olimpijskiej bdzie si zajmowa 4100 osb, w tym 900 osb
zajmie si ochron zewntrzn, 1086 - obsug w hotelach i zakadach gastronomicznych, 691 bdzie przeprowadza kontrole przy wejciach do obiektw
sportowych. (...) zapewnieniem ochrony i bezpieczestwa 22 obiektw sportowych
zajmie si w sumie 21 758 osb, do ochrony 60 punktw treningowych wysanych
zostanie 1474 osoby. Ochron 9 hoteli, w ktrych bd zamieszkiwa akredytowani
na czas Igrzysk Olimpijskich obcokrajowcy, zajmie si 6813 osb, a 120 hoteli
turystycznych ochrania bd 3482 osoby. W Centrum Prasowym, Olimpijskim
Kompleksie Radiowo-Telewizyjnym, w Centrum Antydopingowym za ochron
odpowiedzialne bd 972 osoby. W miejscach, w ktrych odbywa si bd sesje i
kongresy Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego oraz midzynarodowych
federacji sportowych, ochron zajmie si 206 osb, na 5 pocztach
midzynarodowych - 164 osoby, w punktach medycznych przeznaczonych dla
uczestnikw Olimpiady oraz goci - 129 osb, w miejscach nocnego postoju
transportu samochodowego - 536 osb, w 14 przedsibiorstwach transportowych 253 osoby oraz w miejscach realizacji programu kulturalnego - 627 osb. Do
pilnowania porzdku na trasach, po ktrych bd si porusza uczestnicy i gocie
Olimpiady (ogem 170 kilometrw), oddelegowano 3438
31
Uchwaa Sekretariatu KC Nr St-168/6s z 24 lipca 1979 r. Nr 1394-A.
32
Notatka Czebrikowa i Szczefokowa dla KC z 20 maja 1980 r. Nr 1/3110.
471

Lata przeomu
osb. W czasie trwania biegu maratoskiego, zawodw chodiarskich, wycigw
kolarskich oraz zawodw hipicznych do ochrony zostanie uytych od dwch do
piciu tysicy osb.
4036 osb zajmie si ubezpieczaniem transportw kolejowych oraz drg, aby
zapobiec ewentualnemu wjazdowi do Moskwy elementw antyspoecznych oraz by
ograniczy transport samochodowy na terenie stolicy.
Nawet stajnie olimpijskie miay by czyszczone przez suby bezpieczestwa. I
oczywicie zawczasu rozpoczto inn, o wiele bardziej zowieszcz, czystk":
Zakazano wjazdu do ZSRR szeciu tysicom obcokrajowcw, stanowicych
zagroenie z uwagi na ewentualno prowadzenia wrogich akcji w czasie Igrzysk.
Trwaj prace zwizane z wyodrbnieniem tych osb i ograniczeniem ich wjazdu do
ZSRR - meldowa AndropOW.2 - Rwnoczenie przeprowadzane s akcje
profilaktyczne oraz operacyjne, obliczone na wzmocnienie porzdku publicznego w
Moskwie oraz w okrgu moskiewskim i wzmoenie walki z elementami
antyspoecznymi.
W samej Moskwie zamieszkuje ponad cztery tysice osb chorych psychicznie o
skonnociach do agresji, a w caym okrgu moskiewskim jest zarejestrowanych 280
tysicy osb chorych psychicznie.14
W celu zapobieenia ewentualnym wystpieniom antyspoecznym ze strony osb
chorych psychicznie o skonnociach do agresji, wraz z MSW podjlimy decyzj o
zastosowaniu prewencyjnej izolacji takich osb na czas trwania Olimpiady '80."
W rzeczywistoci nawet wwczas nikt nie mia wtpliwoci, o jaki rodzaj izolacji
chodzi: aresztowania rozpoczy si na przeomie padziernika i 1 stopa-da 1979
roku i trway a do lata nastpnego roku, o czym Zachd by do szeroko
informowany. Ja sam napisaem o tym co najmniej tuzin artykuw, ktre zostay
opublikowane niemale we wszystkich krajach zachodnich.ih Ponadto skierowaem
list do wszystkich towarzystw sportowych w Anglii oraz do wielu wybitnych
sportowcw, ktrych adresy udao mi si zdoby. Wypo
34
Tame.
35
Tame.
36
Patrz poza wymienionymi powyej artykuami mj list do ..Observera", 18
November 1979. Cleansing for Olympics.
472

Notatka Andropowa dla KC z 12 maja 1980 r. Nr 902-A.

Stronice haby
wiadaem si na ten temat rwnie w telewizji, braem udzia w licznych
dyskusjach, z ktrych wiele byo pniej transmitowanych w radio.
Chc tutaj podkreli, e wszystkie te osoby musiay zdawa sobie spraw z tego, co
si dzieje. Lecz nikt nie zabiera gosu w tej sprawie, a jeli ju, to mwi, e nic od
niego nie zaley i o wszystkim decyduje Midzynarodowy Komitet Olimpijski.
Niektrzy byli nawet nastawieni agresywnie, bronic" sportu przed polityk.
Jedynie nieliczni sportowcy zareagowali na nasz apel i zrezygnowali z udziau w tej
sowieckiej parodii olimpiady. Pozostali, a takich bya przewaajca wikszo,
udali, e o niczym nie wiedz. Tylko jeden powiedzia mi szczerze, e ycie
zawodowe sportowca jest zbyt krtkie, a igrzyska olimpijskie zbyt wane dla
kariery, by mc pozwoli sobie na gesty polityczne. Dziesitki naszych przyjaci
powdrowao do wizie, obozw i oddziaw zamknitych gwoli uciechy ludzi,
ktrzy przyjechali do Moskwy tylko po to, by sobie poskaka i pobiega.
Tak wic kampania przeciw Igrzyskom Olimpijskim zostaa rozptana na dugo
przed wkroczeniem wojsk sowieckich do Afganistanu, ktre jedynie dolao oliwy do
ognia. Idca w lad za tym decyzja Cartera o bojkocie olimpiady nieoczekiwanie
przydaa sportowcom splendoru bohaterw", nonkonformistw, ktrzy mnie
stawiaj czoo dyktaturze" politykw.
W Anglii bohaterami stali si dwaj synni lekkoatleci: Steve Ovett i Sebastian Coe.
W tym czasie wiat uwanie ledzi ich walk o tytu mistrza. W telewizji bez
przerwy pokazywano nam ich rozkochane w sobie gby bohaterw", ktrzy
bohatersko przygotowuj si do zmaga sportowych, wbrew naciskom si
reakcyjnych. Dla Anglii Igrzyska Olimpijskie w Moskwie byy wanym
wydarzeniem choby tylko ze wzgldu na to, e ci dwaj sportowcy brali w nich
udzia.
Rzecz jasna, e zwracaem si rwnie do nich, lecz nie doczekaem si odpowiedzi.
Obaj owiadczyli publicznie, e s apolityczni, tak jakby to by szczeglny powd
do dumy. Sdz, e ci dwaj zgodziliby si biega nawet w Owicimiu, gdyby tylko
mogli zdoby tam jaki medal. Ale oto po wielu latach przeczytaem ze
zdziwieniem, e Sebastian Coe kandyduje do parlamentu, i to na dodatek z ramienia
partii konserwatywnej! Zreszt, nie byo w tym nic dziwnego: konserwatyci byli
wwczas u wadzy i Coe mia sukces zagwarantowany. Gdyby u wadzy byli
wwczas komunici, Coe z pewnoci kandydowaby z ramienia ich partii. Tak wic
w brytyjskim parlamencie zasiada obecnie apolityczny konserwatysta Sebastian
Coe, bohater Igrzysk Olimpijskich w Moskwie.
A z wykorzystaniem" byo tak jak zawsze: ci, ktrzy najgoniej si za nim
opowiadali, nie zrobili w tym kierunku dosownie nic. Jedynymi, ktrzy
473

Lata przeomu
wykorzystali Olimpiad dla swoich celw, byli Wosi: przedstawiciel woskiej partii
radykalnej przeprowadzi na placu Czerwonym jednoosobow demonstracj w
obronie praw homoseksualistw. A pewna modzieowa grupa z Woch postanowia
si zabawi: przygotowali podrobiony numer gazety Prawda", ktry nastpnie
rozpowszechnili w Moskwie w czasie trwania Igrzysk Olimpijskich.57 Faszywka"
udaa im si znakomicie, na pierwszy rzut oka nie rnia si od oryginau, z tym
tylko, e na pierwszej stronie, tu pod tytuem, umieszczony zosta szalenie
wiarygodny fotomonta, przedstawiajcy gow Susowa poczon z korpusem
jakiego kryminalisty, ktry wypina pier przyozdobion wytatuowanym Stalinem.
We woskiej Prawdzie" zostaa zamieszczona wrcz prorocza wiadomo o
przewrocie, ktry mia zbiec si w czasie z Olimpiad, w wyniku ktrego wadza
KPZR zostaa obalona, Rosja oddzielia si od ZSRR, a wszystkie pozostae
republiki sowieckie bezzwocznie ogosiy swoj autonomi i kada z nich zacza
w kocu poszukiwania wasnej drogi rozwoju".
Nawiasem mwic, bojkot Moskiewskich Igrzysk Olimpijskich, ogoszony
oficjalnie przez Cartera i cieszcy si poparciem wielu krajw, mia rwnie swoje
plusy: sta si bowiem problemem midzynarodowym i zmusi ZSRR do
potraktowania go w sposb powany. Wiele organizacji sportowych, ktre nie
otrzymay poparcia swoich wadz pastwowych, byo zmuszone niemale w
ostatniej chwili przyczy si do bojkotu.
Prezydent USA Carter wystpi z apelem o zbojkotowanie letnich Igrzysk
Olimpijskich w Moskwie, podajc jako powd to, i ZSRR udzieli Afganistanowi
pomocy militarnej - donosi w styczniu 1980 roku Komitet Centralny.1" - Kongres
USA przyj w zwizku z tym odpowiedni rezolucj. Wroga akcja administracji
USA uzyskaa poparcie rzdw dziewiciu pastw (Wielkiej Brytanii, Chile, Arabii
Saudyjskiej, Egiptu, Australii, Nowej Zelandii, Pakistanu i Holandii). Nacisk
wywierany przez Cartera na Komitet Olimpijski USA spowodowa, i Komitet ten
wystpi do Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego z prob o przeniesienie
letnich Igrzysk 1980 roku w inne miejsce, o przesunicie ich terminu lub o ich
odwoanie.
Administracja Cartera dy take do tego, by uzyska poparcie innych pastw
17
The New York Times", July 26. 1980, A Fake Pravda Announce Moscow
Coup by Henry Tanner. JS Uchwaa Sekretariatu KC St-195/3s z 29 stycznia
1980 r. i notatka Wydziaw KC Nr 16as z 28 stycznia 1980 r.
46X

Stronice haby
dla swej idei. Prezydent USA zwrci si do ponad stu przywdcw pastw z
apelem o poparcie bojkotu.
Jedyn organizacj, ktra moe podj decyzj o odwoaniu Igrzysk lub ich
przeniesieniu, jest Midzynarodowy Komitet Olimpijski. Dotychczas ani jeden z
jego czonkw nie popar Cartera. Wikszo z nich, w tym rwnie przewodniczcy Komitetu, uwaa natomiast, e nie ma adnych podstaw, by odwoa
Olimpiad lub przenie j z Moskwy.
Midzynarodowy Komitet Olimpijski, przewodniczcy 21 midzynarodowych
towarzystw sportowych oraz komitety olimpijskie zdecydowanej wikszoci
pastw, w tym rwnie tych, ktre wczeniej zadeklaroway poparcie dla idei
Cartera, podday zdecydowanej krytyce wrog ZSRR kampani administracji USA.
Rzd Francji oraz francuski Komitet Olimpijski jako pierwsi zdecydowanie poparli
Olimpiad Moskiewsk. Rzdy RFN, Japonii i kilku innych pastw nie
wypowiedziay si jeszcze w tej sprawie. Proponuje si, by kwestia bojkotu Igrzysk
Olimpijskich zostaa przedyskutowana na forum NATO i EWG.
W lutym Midzynarodowy Komitet Olimpijski po raz kolejny potwierdzi, e
Olimpiada odbdzie si w miejscu i terminie wczeniej wyznaczonym, a zaraz
potem Biuro Polityczne podjo uchwa O dziaaniach dla poparcia Olimpiady '80.
Caa sowiecka machina propagandy i manipulacji, nacisku i przymusu zostaa
puszczona w ruch.3"
W celu przeciwdziaania wrogim akcjom amerykaskiej administracji wymierzonym przeciwko XXII Igrzyskom Olimpijskim naley przeprowadzi akcj poparcia
Olimpiady w krgach rzdowych, finansowych i spoecznych za granic oraz w
organizacjach midzynarodowych, ze szczeglnym uwzgldnieniem: w Europie
-RFN oraz Francji, Wielkiej Brytanii, Woch, Hiszpanii; w Afryce - Zjednoczonych
Emiratw Arabskich, Wyszej Rady Sportowej w Afryce, a take Tanzanii, Nigerii,
Kenii, Zambii, Zairu, Tunezji, Algierii, Maroka; w Azji - Japonii, Indii, Filipin,
Indonezji; w Ameryce aciskiej - Brazylii, Argentyny, Meksyku, Kolumbii,
Wenezueli. (...) Naley wzmc nacisk na amerykaski Komitet Olimpijski oraz
przeprowadzi w USA i Kanadzie akcj uwiadamiajc w zwizku z Olimpiad
'80.
W kwietniu br. naley zorganizowa obrady przedstawicieli komitetw centralnych
komunistycznych i robotniczych partii z krajw socjalistycznych, powicone pracy
informacyjno-propagandowej oraz koordynacji dziaa w zwizku ze wsparciem,
jakiego naley udzieli Olimpiadzie '80 (...)
59
Uchwaa Biura Politycznego P 186/2 z. 29 lutego 1980 r. Decyzja Sekretariatu
KC St-199/3s z 26 lutego 1980 r. i zaczniki na 17 stronach.
475

La ta przeomu
Zagraniczne rodki masowego przekazu powinny otrzyma materiay nawietlajce
stosunek przedstawicieli si postpowych do mchu olimpijskiego i demaskujce
organizatorw kampanii antyolimpijskiej (...). Trzeba zaprosi do ZSRR wybitnych
przedstawicieli zagranicznych rodkw masowej informacji oraz agencji
wiatowych i pastwowych, by mogli przekona si naocznie, jak przebiegaj
przygotowania do XXII Olimpiady, a take by mieli moliwo przedstawi we
waciwym wietle kwestie naganiane przez midzynarodowy ruch olimpijski.
Grupom dziennikarzy z caego wiata naley zapewni ulgowe przejazdy do
Moskwy.
W celu wyjanienia obecnej sytuacji oraz popularyzacji Igrzysk Olimpijskich naley
organizowa za granic konferencje prasowe oraz wypowiada si w wywiadach
telewizyjnych. W tym celu do poszczeglnych pastw naley skierowa
przedstawicieli sowieckich, organizowa pokazy filmowe i wystawy dotyczce
przygotowa do XXII Igrzysk Olimpijskich w Moskwie.
W okresie od marca do maja br. do ZSRR naley zaprosi wpywowych czonkw
Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego oraz przewodniczcych regionalnych i
narodowych organizacji sportowych (w sumie ok. 40 osb), (...) natomiast w okresie
od marca do czerwca br. oddelegowa przedstawicieli sowieckich na Mistrzostwa
wiata i Europy oraz wszelkie inne imprezy organizowane przez midzynarodowe
federacje sportowe, w celu nawietlenia aktualnych problemw ruchu
olimpijskiego...
Wykorzysta imprezy przewidziane w planach kontaktw midzynarodowych do
szerzenia propagandy o gotowoci Moskwy do przeprowadzenia Olimpiady oraz do
wyjanienia naszego stosunku do ruchu olimpijskiego w ogle.
Wszechzwizkowa Centralna Rada Zwizkw Zawodowych, KC Komsomo-u,
Zwizek Sowieckich Towarzystw Przyjani, Komitet Kobiet Sowieckich, Sowiecki
Komitet Obrony Pokoju oraz zwizki twrcze maj poprzez organizacje
midzynarodowe i narodowe ksztatowa opini publiczn w kierunku poparcia
Igrzysk Olimpijskich w Moskwie oraz demaskowa pozycje amerykaskiego
aparatu pastwowego i jego sprzymierzecw.
Konieczne jest te nawizanie wsppracy z zagranicznymi organizacjami
religijnymi. W rozmowach z nimi naley ka nacisk na to, i Olimpiada jest
przedsiwziciem majcym na celu zblienie narodw i umocnienie pokoju.
Szczegowe wytyczne otrzymali take wszyscy ambasadorowie sowieccy, ze
szczeglnym uwzgldnieniem tego, co i komu maj mwi.
Decyzj Midzynarodowego Komitetu Olimpijskiego naley ocenia jako sukces
postpowych tendencji w olimpijskim i midzynarodowym mchu sporto
476

Stronice haby
wym oraz jako polityczn i moraln klsk amerykaskiej administracji. (...)
Jednake pozytywne rezultaty 82 sesji MKOl nie daj podstaw do zadowolenia.
Wszystko wskazuje na to, e administracja USA oraz sam Carter mimo klski zrobi
wszystko, aby przeszkodzi w realizacji Olimpiady '80 -pisao politbiuro. - Przede
wszystkim naley oczekiwa kolejnego nacisku USA na rzdy krajw zachodnich,
tak by te z kolei wpyny na narodowe komitety olimpijskie i doprowadziy do
bojkotu Olimpiady Moskiewskiej. Fakty wiadcz o tym, e strona amerykaska
podja ju w tym celu odpowiednie kroki (wykorzystano m.in. europejskie tournee
C. Vance'a, wystpienie M. Thatcher w parlamencie i in.). Amerykanie wci
usiuj wywrze nacisk na rzdy krajw Azji, Afryki, Ameryki aciskiej, a przede
wszystkim krajw islamskich. (...)
W tej sytuacji naley koniecznie zdemaskowa dziaalno administracji USA i jej
sojusznikw oraz poplecznikw jako:
- bezprecedensowy nacisk polityczny na midzynarodowy ruch olimpijski,
niezgodny z reguami i zasadami tego ruchu;
- prby przeszkodzenia w organizacji Olimpiady '80 oraz podwaenia znaczenia
ruchu olimpijskiego jako pozytywnego przejawu wspczesnego ycia spoecznego,
ktry umoliwia wspprac midzynarodow oraz stworzenie atmosfery przyjani i
pokoju;
- polityczn spekulacj, rozptan w interesach kampanii wyborczej obecnego
prezydenta USA;
- dziaalno stanowic jawne naruszenie kocowych postanowie Europejskiej
Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy oraz praw czowieka.
Naley popiera dziaaczy sportowych, czonkw Midzynarodowego Komitetu
Olimpijskiego, przewodniczcych komitetw olimpijskich oraz poszczeglnych
obywateli wystpujcych na rzecz uczestnictwa w Olimpiadzie '80. W razie
koniecznoci naley zaprosi na XXII Igrzyska Olimpijskie dziaaczy spoecznych,
uczonych oraz inne wpywowe osobistoci z zagranicy, ktre popr ide Olimpiady
'80. (...)
TYLKO DLA PARYA. Podkreli z radoci, e francuski Komitet Olimpijski
kontynuuje dzieo swojego synnego rodaka Pierre'a de Coubertina i, co za tym
idzie, stoi na stray zasad rzdzcych wspczesnym ruchem olimpijskim. (...)
TYLKO DLA LONDYNU. Podczas rozmw z dziaaczami sportowymi
powiedzcie: zdajemy sobie spraw, e trzeba mie prawdziwie angielskiego ducha
sportowego, aby w obe477

Lata przeomu
cnych warunkach zachowa wierno zasadom ruchu olimpijskiego i zasadzie fair
play oraz by nic ulec naciskom, jakie wywierane s na angielski Komitet Olimpijski.
(...)
TYLKO DLA BUENOS AIRES, BRASILII, CARACAS, BOGOTY, MEKSYKU,
MONTEVIDEO. Podczas rozmw z dziaaczami naley powiedzie: w Zwizku
Sowieckim docenia si poparcie oraz stosunek waszego (odpowiedniego) kraju do
idei letnich Igrzysk Olimpijskich w Moskwie. (...) Tutaj naley wyrazi nadziej, e
osobistoci oficjalne, przedstawiciele komitetw olimpijskich, organizacji sportowych oraz miejscowej prasy wykorzystaj swoje wpywy oraz kontakty, aby
przekona pozostae kraje latynoamerykaskie do wzicia udziau w Olimpiadzie
Moskiewskiej.
TYLKO DLA KONAKRI, AKRY, BRAZZAVILLE, DAR ES-SALAAM,
LAGOSU, LUSAKI. W rozmowach naley podkreli, e ciesz nas sukcesy, jakie
odnosz te narody, oraz to, e udao im si uzyska niepodlego i e maj coraz
bardziej znaczce osignicia polityczne, spoeczne i gospodarcze. Prby
przeszkodzenia w organizacji Olimpiady, podejmowane przez pastwa zachodnie,
nie s niczym innym, jak kontynuacj ich dawnych prb skcenia narodw i
udaremnienia wsppracy midzynarodowej. (...)
W taki wanie sposb dziaaa owa fantastyczna machina propagandowa, ktra nie
miaa sobie rwnej w caej historii ludzkoci. Czowiekowi, ktry nigdy nie y w
warunkach komunistycznych, trudno byoby w ogle zrozumie zasady jej
dziaania. Bo czy mona sobie wyobrazi, e cae pastwo i jeszcze dodatkowo
jakie p wiata realizuj zadania wytyczone przez garstk sdziwych starcw,
ktrym nikt nie powierza wadzy?
Ju po miesicu do Komitetu Centralnego zaczy napywa sprawozdania:
zorganizowano ponad 140 wystaw w 60 pastwach. Odbyy si projekcje 20 filmw
dokumentalnych. Trwaj przygotowania do midzynarodowego konkursu
fotograficznego, ktrego tematem jest Olimpiada Moskiewska. Zorganizowano
ponad 1300 spotka z dziennikarzami z zagranicy, w ZSRR i poza jego granicami
odbyo si ponad 90 konferencji prasowych.10 Udao
4U
Uchwaa Sekretariatu KC St-204/14s z ] kwietnia 1980 r. i notatka
Wydziaw KC z 27 marca 1980 r.
478

Stronice haby
si nawiza wspprac z amerykask korporacj, ktra chce nakrci dla
prywatnej amerykaskiej stacji telewizyjnej seri filmw dokumentalnych
powiconych programowi kulturalnemu Olimpiady Moskiewskiej. Nie do, e
udao si nawiza z nimi wspprac, to na dodatek owa korporacja (Foreign
transaction Corporation") zapacia za wspprac produkcyjn i twrcz"." Prawo
do transmisji Olimpiady sprzedano natomiast amerykaskiej stacji telewizyjnej
NBC, znowu za walut i sprzt. A wszystko to w sytuacji oficjalnego bojkotu
Igrzysk przez wadze amerykaskie i dezaprobaty opinii publicznej. Jednoczenie
za ambasadorw sowieckich informowano'-:
Podajemy do wiadomoci, e strona sowiecka podejmuje si przewie ze znik
(50- i 100-procentow) sportowcw z wielu krajw do Moskwy oraz ponie koszty
ich utrzymania w wiosce olimpijskiej.
Wystarczy, c wyrazicie ch uczestnictwa w Igrzyskach Olimpijskich, a samoloty
Acroflotu bezpatnie przewioz was do Moskwy, gdzie nie bdziecie musieli wyda
nawet centa." Nawet sekretarz generalny UNESCO A.M. M'Bow oraz osoby mu
towarzyszce" przyjechali do Moskwy bezpatnie i nie musieli ponosi kosztw
utrzymania.
Sekretarz generalny UNESCO M'Bow (obywatel Senegalu) wyrazi yczenie
wzicia udziau w XXII Igrzyskach Olimpijskich - donosio MSZ. - W zwizku z
atmosfer, jaka narasta wok XXII Igrzysk Olimpijskich, moe si okaza, e
bdzie on najwaniejszym dygnitarzem z krgu ONZ, jaki przybdzie na t imprez.
Biorc pod uwag t okoliczno oraz fakt, e M'Bow wczeniej wielokrotnie goci
w ZSRR w charakterze gocia rzdu sowieckiego oraz MSW ZSRR (Komisji
Sowieckiej do spraw UNESCO), uwaamy za waciwe zaprosi go na Igrzyska
Olimpijskie w charakterze gocia rzdu sowieckiego. Z drugiej strony, biorc pod
uwag wyjtkow wraliwo M'Bowa na przepisy protokou dyplomatycznego,
naley si spodziewa jego negatywnej reakcji na to zaproszenie. M'Bow odnosi si
do Zwizku Sowieckiego z sympati i jest zdania, wbrew
41
Uchwala Sekretariatu C Sl-205/3lgs z 3 kwietnia 1980 r., notatka Wydziaw
KC z 31 marca i notatka przewodniczcego Komitetu Kinematografii F.T.
Jermasza.
12
Uchwala Sekretariatu KC St-206/16s z 15 kwietnia 1980 r., notatka
Wydziaw KC i wytyczne dla ambasadorw sowieckich na 2 stronach.
43
Uchwaa Sekretariatu Sl-212/83gs z 27 maja 1980 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich; Uchwaa Sekretariatu KC St-213/s z 3 czerwca
1980 r.
47.1

Laa przeomu
opinii USA, e UNESCO powinno bra czynny udzia w walce o pokj oraz dy
do odprenia i rozbrojenia.44
I oto nagle pojawia si nowy problem: zirytowany powszechnym potpieniem lord
Killanin, przewodniczcy MKOl, postanawia zrezygnowa z penionej funkcji
niemale na miesic przed oficjalnym rozpoczciem Igrzysk w Moskwie. Do tego
nie wolno przecie dopuci!
W zwizku z decyzj Killanina o rezygnacji z zajmowanego dotychczas stanowiska
przewodniczcego MKOl naley go stanowczo przekona, aby wstrzyma si z
podjciem ostatecznej decyzji a do chwili rozpoczcia obrad MKOl w Moskwie,
poniewa jego rezygnacja moe zosta potraktowana przez przeciwnikw ruchu
olimpijskiego jako dowd demoralizacji i baaganu panujcego w strukturach
MKOl - instruowa Komitet Centralny.4"
Aeby jako podnie na duchu rozgoryczonego lorda, postanowiono odznaczy go
orderem Przyjani Midzynarodowej" za aktywn dziaalno na rzecz rozwoju
midzynarodowego ruchu olimpijskiego oraz wielki wkad woony w
przygotowania Moskiewskich Igrzysk Olimpijskich 1980 roku".16
Mylicie moe, e Killanin odmwi przyjcia odznaczenia? Ale skd! Po
zakoczeniu Igrzysk sam Breniew uroczycie go udekorowa tym prestiowym
odznaczeniem. Przecie nie tylko Senegalczycy s wyjtkowo wraliwi, jeli
chodzi o protok dyplomatyczny".
I wreszcie w ostatniej chwili, dosownie kilka tygodni przed rozpoczciem Igrzysk,
pojawia si kolejna szansa:
W zwizku z rozpocztym po uzgodnieniu z wadzami afgaskimi wycofywaniem
na tereny ZSRR niektrych sowieckich oddziaw wojskowych, ktrych obecno
na terytorium Afganistanu nie jest obecnie konieczna, uwaamy za
44
Uchwaa Sekretariatu KC St-218/I8gs z 2 lipca 1980 r. i notatka
przewodniczcego Komisji ZSRR ds. UNESCO [. Ziemskowa z 27 czerwca
1980 r. Nr 554/GS.
45
Uchwaa Sekretariatu KC St-214/lgs z 4 czerwca 1980 r. i dyrektywy dla
delegacji Komitetu Organizacyjnego Olimpiada-80" uczestniczcej w
posiedzeniu Komitetu Wykonawczego MKOl w Lozannie (Szwajcaria) na 3
stronach.
46
Uchwaa Sekretariatu KC St-219/3 z 15 lipca 1980 r potwierdzona przez
Biuro Polityczne P205/1 z 18 lipca 1980 r.
480

Stronice haby
celowe wykorzystanie tego faktu dla wywarcia wpywu na komitety olimpijskie
tych pastw, ktre do tej pory nic zadeklaroway chci wzicia udziau w Igrzyskach
Olimpijskich w Moskwie.47
I natychmiast pojawi si nowy plan". Do wszystkich ambasadorw sowieckich
rozesano dyrektywy, przedstawiciele sowieccy oraz wszelkie sowieckie delegacje
otrzymay telegramy z komunikatami. Widzicie? Wycofujemy nasze wojska...
Ponownie puszczono w ruch niezmordowan machin propagandow, dla ktrej nie
ma przeszkd i ktra nie wie, co to poraka.
Komitet Centralny KPZR stwierdza z satysfakcj, e w zwizku z Olimpiad
Moskiewsk ZSRR odnis ogromny sukces moralny i polityczny - odnotowao po
zakoczeniu Olimpiady Biuro Polityczne.48 - Przygotowanie i realizacja Igrzysk
Olimpijskich byo dla naszego kraju wan akcj polityczn na rzecz odprenia.
Owa akcja po raz kolejny udowodnia, e KPZR realizuje sw polityk mdrze i
konsekwentnie, dc, podobnie jak nard sowiecki, a przede wszystkim tow.
Breniew, do umocnienia pokoju na wiecie oraz do osignicia przyjani,
wsppracy i wzajemnego zrozumienia pomidzy wszystkimi narodami wiata.
Podczas przygotowa do Olimpiady oraz w czasie jej trwania udao nam si
wyranie dowie wyszoci sowieckiego sposobu ycia, naszej demokracji
socjalistycznej, solidarnoci partyjnej oraz ideologicznej jednoci spoeczestwa
sowieckiego. Udao nam si zaprezentowa nasz dyscyplin, wysokie morale
obywateli, ich gocinno, internacjonalizm i przyjazne nastawienie. Olimpiada
uwydatnia nasz szacunek dla zasad humanitaryzmu i ideaw ruchu olimpijskiego.
To wszystko odbio si szerokim echem w spoecznoci midzynarodowej i
wywaro ogromny efekt ideologiczny na caym wiecie.
Sukces, jaki odniosy Igrzyska Olimpijskie w wiecie, sta si powanym ciosem dla
administracji USA, ktra w celu wzmoenia napicia midzynarodowego staraa si
doprowadzi do bojkotu Moskiewskiej Olimpiady oraz do rozpadu
midzynarodowego ruchu olimpijskiego. Istotnym politycznym rezultatem walki
wok Olimpiady Moskiewskiej jest fakt, i wikszo kra
47
Uchwaa Sekretariatu KC St-217/8s z 1 lipca 1980 r., notatka Wydziaw KC
Z 26 czerwca 1980 r. i wytyczne dla ambasadorw sowieckich.
48
Uchwaa Sekretariatu KC St-223/4s z 12 sierpnia 1980 r., potwierdzona
przez Biuro Polityczne P208/VII z 14 sierpnia 1980 r.
47?

Lata przeomu
jw zachodnioeuropejskich, ktre s sojusznikami USA i NATO, wysaa do
Moskwy swoje reprezentacje, wbrew naciskom, jakie wywierali na nie Amerykanie.
W oglnej ocenie idea bojkotu Olimpiady Moskiewskiej, ktr starali si
rozpowszechni Amerykanie oraz niektrzy z ich sojusznikw, spalia na panewce informowa ZSRR swe bramie partie komunistyczne i robotnicze.4" -W Igrzyskach
Ohmpijskich wziy udzia ekipy sportowe z 81 pastw, w ktrych skad wchodzio
ponad 8,3 tysica osb. Przybyo na nie 3,5 tysica goci honorowych i osobistoci
oficjalnych, a take 200 tysicy turystw zagranicznych z 72 pastw. Zawody
ogldao okoo 5 milionw widzw. (...) Igrzyska przycigny uwag spoecznoci
midzynarodowej. Akredytowano 5529 przedstawicieli rodkw masowego
przekazu, w tym 3,5 tysica stanowili gocie zagraniczni. Reportae telewizyjne
transmitowano na wszystkie kontynenty wiata i obejrzao jc ponad 1,5 miliarda
osb.
Moemy wic stwierdzi, e cakowicie udao nam si odeprze antyso-wieckie i
antyolimpijskie ataki propagandowe Zachodu oraz przerwa blokad
informacyjn", jaka narastaa wok tematu Igrzysk Olimpijskich. (...) Pocztkowo
wielu zachodnich dziennikarzy nie szczdzio si w poszukiwaniu negatywnych
materiaw", lecz wkrtce okazao si, e nie mog nic zarzuci ani starannej
organizacji zawodw ani doskonaemu stanowi technicznemu sprztu sportowego,
ani te sprawnoci sowieckich sub informacyjnych itp.
Naley rwnie zauway, e znakomita wikszo uczestnikw i goci Olimpiady,
ktrzy przyjechali do ZSRR z negatywnym nastawieniem do socjalistycznej
rzeczywistoci, miaa mono przekona si, jak dalece kamliwe i wydumane s
wszelkie zarzuty buruazyjnej propagandy pod naszym adresem.
Na Kremlu witowano zwycistwo. Ci, ktrzy wyrnili si w szczeglny sposb,
zostali odznaczeni: 5 tysicy robotnikw i urzdnikww, 300 wojskowych, 1500
pracownikw MSW i 850 z KGB.1 Dodatkowo odznaczono jednego lorda orderem
Druby narodw".
** Uchwaa Sekretariatu KC St-224/7s z 19 sierpnia (?) r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich. Dokumenty nie zostay wysiane.
M
Uchwaa Sekretariatu KC St-223/17s z 12 sierpnia 1980 r., zatwierdzona
przez Biuro Polityczne P208/X1V z 14 sierpnia 1980 r.
51
Uchwaa Sekretariatu KC St-223/19s z 12 sierpnia 1980 r., zatwierdzona
przez Biuro Polityczne P208/XI11 z 14 sierpnia 1980 r.
482

rodki ratunkowe
9. rodki ratunkom
W taki oto sposb Afganistan wraz z jego problemami zosta odsunity na dalszy
plan. Gwn trosk stao si teraz ocalenie odprenia" i wyjcie z izolacji
politycznej. Nie byo to, oczywicie, niczym nowym dla sowieckich przywdcw,
ktrzy ju w marcu 1979 roku doskonale zdawali sobie spraw z nastpstw
interwencji w Afganistanie. Pod koniec marca Biuro Polityczne podjo uchwa O
dalszych dziaaniach majcych na celu zabezpieczenie interesw pastwowych
ZSRR w zwizku z wydarzeniami w Afganistanie*-, w ktrej oprcz sposobw
osignicia stabilizacji w samym Afganistanie (w tym posuni majcych na celu
doprowadzenie do rozamu w afgariskich organizacjach emigranckich oraz
zdyskredytowanie ich przywdcw" - pniejsze rdo walk bratobjczych na
terenie Afganistanu ju po ustpieniu sowieckich wojsk), nakrelono take ramowy
plan kampanii politycznej:
Wszechstronna, a wic take i militarna pomoc, jakiej Zwizek Sowiecki w por
udzieli Afganistanowi, i dojcie do wadzy Babraka Karmala stworzyy odpowiednie warunki do stabilizacji sytuacji w Afganistanie i pooyy kres niektrym
niebezpiecznym dla nas tendencjom w rozwoju sytuacji na Wschodzie - pisali
Gromyko, Andropow, Ustinow i Ponomariow. - Rwnoczenie rozwj wydarze
wiadczy o tym, e USA, ich sojusznicy oraz ChRL stawiaj sobie za cel
maksymalne wykorzystanie wydarze w Afganistanie w celu rozdmuchania
nastrojw antysowieckich i usprawiedliwienia wrogich ZSRR dugoterminowych
akcji politycznych skierowanych na uzyskanie przewagi politycznej. Udzielajc
coraz szerszej pomocy kontrrewolucjonistom afgaskim Zachd i ChRL licz na to,
e uda im si wyolbrzymi konflikt w Afganistanie i w wyniku tego Zwizek
Sowiecki utknie w tym pastwie na dugi czas, a to, wedug nich, powinno si odbi
negatywnie na midzynarodowym prestiu i wpywach ZSRR.
Konieczno obrony interesw polityki zagranicznej oraz bezpieczestwa ZSRR
wymaga rwnie w przyszoci utrzymania ofensywnego charakteru dziaa
podejmowanych w zwizku z wydarzeniami w Afganistanie.
Zaproponowany przez nich kompleksowy plan dziaania obejmuje praktycznie
wszystkie aspekty polityki midzynarodowej:
S2
Uchwala Biura Politycznego P 181/34 z 28 stycznia 1980 r. i notatka
Gromyki, Andropowa. Ustinowa, Ponomariowa Nr 210-A z 27 stycznia 1980 r.
na 7 stronach.
483

Lata przeomu
- W stosunkach z USA naley nadal przeciwstawia prowokacyjnym krokom ze
strony administracji Cartera wywaon i zdecydowan lini w sprawach
midzynarodowych. Mimo c Waszyngton bdzie z pewnoci nadal inicjatorem
wszelkich kampanii antysowieckich oraz bdzie dy do tego, by skoordynowa
dziaalno wszystkich swoich sprzymierzecw, nasze rodki zaradcze musz by
skierowane na konsekwentne komplikowanie wielopaszczyznowych stosunkw
pomidzy naszymi krajami.
- Zwikszy nacisk wywierany przez ZSRR na poszczeglnych sojusznikw USA w
NATO, przede wszystkim na Francj i RFN, maksymalnie wykorzystujc dla
naszych interesw rozdwik, jaki pojawi si pomidzy USA i tymi krajami w
sprawie wyboru rodkw przeciwdziaania interwencji sowieckiej w Afganistanie.
- Biorc pod uwag, e USA oraz ChRL wykorzystaj wydarzenia w Afganistanie
jako doskonay pretekst do zblienia obu tych pastw, naley opracowa
dugoterminowy plan dziaa majcych na celu utrudnienie Waszyngtonowi
kontaktw z Pekinem w kontekcie rozwoju stosunkw w ramach tak zwanego
porozumienia trjstronnego: USA - Chiny - Japonia. (...)
- Wykorzysta moliwoci Kuby i Wietnamu oraz innych krajw rozwojowych
wchodzcych w skad ruchu pastw niezaangaowanych w celu uzyskania poparcia
dla rzdu afgaskiego oraz zapobiec ewentualnym prbom potpienia dziaa ZSRR
przez USA i Chiny. Nie wolno rwnie dopuci do izolacji Afganistanu oraz do
wykorzystania sytuacji dla osabienia odamu postpowego w ruchu pastw
niezaangaowanych.
- Szczeglne wysiki w celu przeciwdziaania wrogiej dziaalnoci USA i ich
sojusznikw skoncentrowa na krajach islamskich Bliskiego i Dalekiego Wschodu
(przede wszystkim na Pakistanie i Iranie) oraz wpywowych pastwach azjatyckich,
takich jak Indie. Energicznie przeciwdziaa polityce Waszyngtonu, skierowanej na
utworzenie wsplnego frontu Zachodu oraz niektrych krajw muzumaskich oraz
na reorientacj islamskiego fanatyzmu religijnego przeciwko Zwizkowi
Sowieckiemu.
Biorc pod uwag, i USA i Chiny prowadz najaktywniejsz dziaalno w
Pakistanie oraz to, e na terytorium tego pastwa znajduj si punkty wypadowe
bandyckich ugrupowa afgaskich, naley stale powciga reym Ziaul-Haqa,
wykorzystujc do tego take nasze specjalne kanay, i nakania go do ukrcenia
dziaalnoci wichrzycieli z terytorium Pakistanu.
- Podj dziaania zmierzajce do utrzymania nastrojw antyimperialistycz-nych, a
szczeglnie anty amerykaskich w polityce zagranicznej Iranu, poniewa
przeduajcy si kryzys stosunkw irasko-amerykaskich ogranicza potencjalne
moliwoci reymu Chomeiniego w kwestii podegania do wystpie antyrzdowych na tle religijnym w Afganistanie. (...)

485

rodki ratunkowe
- Podczas realizacji dziaa politycznych oraz propagandowych naley jeszcze
bardziej nagania fakt, i kwestia udzielenia przez Zwizek Sowiecki pomocy
militarnej Afganistanowi nie moe by rozpatrywana z pominiciem
prowokacyjnych dziaa USA, ktre w tym samym czasie staray si zdoby dla
siebie stref wpyww w rejonach strategicznie wanych dla ZSRR.
Ten dokument stanowi praktycznie punkt wyjciowy dla wszelkich dalszych
dziaa podejmowanych w sowieckiej polityce zagranicznej.
I rzeczywicie, zaraz potem Kuba (penica wwczas funkcj przewodniczcego w
ruchu pastw niezaangaowanych) przejawia inicjatyw" wystpujc z
propozycj politycznego uregulowania" problemu afgaskiego- ' drog rozmw
dwustronnych z Pakistanem i Iranem (odbyy si one w Genewie). Radio i telewizja
z Uzbekistanu i Azerbejdanu zostay wykorzystane do wywierania jeszcze
wikszego nacisku propagandowego na Iran.54 Rozpoczto szeroko zakrojon
kampani przeciwko agresji USA w rejonie Zatoki Perskiej". Zainicjowanie
kampanii powierzono Jemenowi Poudniowemu, lecz plan dziaa" obejmowa
praktycznie wszystkie pastwa z tego regionu, a waciwie niemale ca Azj i
cz Afryki. Nad przebiegiem kampanii czuway organizacje sowieckie podobnego
typu jak Komitet Solidarnoci Narodw Azji i Afryki, wiatowa Rada Pokoju oraz
ich postpowi sojusznicy." O rozmachu kampanii moe wiadczy chociaby lista
przedsiwzi zaplanowanych na najblisz przyszo:
Sowiecki Komitet Obrony Pokoju winien udziela pomocy wiatowej Radzie
Pokoju oraz Indyjskiej Organizacji Pokoju i Solidarnoci w przygotowaniach do
Midzynarodowej Konferencji Pokoju i Bezpieczestwa w Azji (Delhi, 23-25
marca br.), ktra mogaby zapocztkowa kampani protestacyjn. Naley zastosowa niezbdne rodki w celu zwikszenia liczby uczestnikw konferencji o
przedstawicieli krajw Zatoki Perskiej i ssiednich. (...) Odpowiednie sowieckie
organizacje i resorty w celu przedstawienia problemu i ewentualnego sporz,iia dokumentw o agresywnych akcjach USA w rejonie Zatoki Perskiej
53
Uchwaa Biura Politycznego P 187/33 z 10 marca 1980 r. i notatka Gromy ki,
Andropowa, Ustinowa, Ponomariowa, Rachmanina z 10 marca 1980 r. Nr
0212/gs.
Uchwala Biura Politycznego P 19VXVIII z 8 maja 1980 r. O propozycjach
politycznych rozwiza w zwizku z Afganistanem" i notatka Komisji Biura
Politycznego KPZR ds. Afganistanu z 6 maja 1980 r. Nr39l/gs.
54
Uchwala Sekretariatu KC St-218/6s z 8 lipca 1980 r.
13
Uchwaa Biura Politycznego P 187/55 z 13 marca 1980 r., wytyczne dla
ambasadorw sowieckich i Plan dziaa" na 3 stronach.
486

Lata prztiomu
winny wykorzysta planowane imprezy midzynarodowe, a mianowicie: Midzynarodow Konferencj Zwizkw Zawodowych Pracownikw Przemysu
Naftowego Krajw-Producentw i Krajw-Konsumentw Ropy Naftowej
(Try-polis, 24-30 marca br.), Midzynarodow Konferencj przeciwko Bazom
Wojskowym, do spraw Bezpieczestwa i Wsppracy Krajw Basenu Morza rdziemnego, zwoan przez Organizacj Solidarnoci Narodw Azji i Afryki (Malta,
28-30 marca br.), Midzynarodow Konferencj Solidarnoci z Chopami Palestyny
(Bagdad, 30 marca - 2 kwietnia br.), Midzynarodowe Seminarium Organizacji
Kobiecych Krajw Pwyspu Arabskiego i Zatoki Perskiej (LDRJ, kwiecie br.),
Sesj Biura wiatowej Federacji Zwizkw Zawodowych (Coto-nou, 16-17
kwietnia br.), Kongres Powszechnego Zwizku Studentw Arabskich (Trypolis,
kwiecie br.), midzynarodowe spotkanie powicone 25-leciu Konferencji w
Bandungu, zwoane przez Organizacj Solidarnoci Krajw Afryki i Azji
(Kolombo, 18-24 kwietnia br.), Midzynarodow Konferencj Solidarnoci z
Modzie Palestyny i Libanu, organizowan przez Zwizek Modziey Arabskiej
przy poparciu FMD (Liban, kwiecie br.), Sesj Prezydium Organizacji
Solidarnoci Krajw Azji i Afryki oraz inne.
A wic zaktywizowano wszystkie postpowe reymy", organizacje i fora,
wszystkie punkty oparcia" socjalizmu w regionie Oceanu Indyjskiego. Na
pocztku kwietnia, kiedy kampania rozwina si ju na caego, sformuowano
uchwa Biura Politycznego O przeciwdziaaniu planom rozszerzenia obecnoci
zbrojnej USA w rejonie Bliskiego i rodkowego Wschodu oraz Oceanu Indyjskiego;
wydano te wytyczne dla wszystkich sowieckich ambasadorw i okrelono nawet
specjalne zadanie dla przyjaci narodu":
Zleci KGB ZSRR, by w krajach rozwijajcych si, zwaszcza w pastwach
arabskich i w Iranie poprzez specjalne kanay wspomagao aktywizacj wystpie
przeciw amerykaskiej obecnoci zbrojnej i grobie interwencji ze strony USA.
Stany Zjednoczone nadal d do rozszerzenia swej staej obecnoci zbrojnej w
rejonie Bliskiego i rodkowego Wschodu oraz Oceanu Indyjskiego, aby
doprowadzi do utworzenia tam nowych baz wojskowych i punktw oparcia -pisali
wci ci sami Gromyko, Andropow i Ustinow.56 - Chodzi midzy innymi o
wykorzystanie amerykaskich obiektw wojskowych w Omanie, Somalii, Kenii
oraz w Egipcie i Izraelu. Jako pretekst tych przygotowa ameryka
56
Uchwala Biura Politycznego P 191/8 z 5 kwietnia 1980 r. Wylyc/.ne dla
ambasadorw sowieckich i notatka Gromyki, Andropowa i Ustinowa z 3
kwietnia 1980 r. Nr 0289/gs.
487

rodki ratunkowe
ska administracja usiuje wykorzysta wydarzenia w Iranie i Afganistanie. Uwaamy za celowe poczynienie z naszej strony szeregu dodatkowych krokw w celu
przeciwdziaania wyej wymienionym planom Amerykanw.
Co najmniej dwie uchway podjo politbiuro w sprawie Chin, prbujc
przeciwdziaa amerykansko-chiskiej wsppracy wojskowej"" i zdemaskowa
proimperialistyczny kurs Pekinu" w oczach krajw Trzeciego wiata.18
A jednak, mimo takiego rozmachu, wszystko to byy dziaania jedynie
wspomagajce: gwn kampani o charakterze ofensywnym" naleao rozwin
w Europie i USA. Wanie dlatego po inwazji na Afganistan Biuro Polityczne
zwrcio si najpierw do swych partnerw w dziele dtente - do europejskich
socjaldemokratw, a zwaszcza do Willy'ego Brandta i znanego nam ju lidera
fiskiej socjaldemokracji, byego premiera i ministra spraw zagranicznych
Kaleviego Sorsy, tego samego, ktry, jak pamitamy, wsppracowa" z Moskw
w sprawie odprenia i rozbrojenia.59 Brandt by wwczas przewodniczcym
Midzynarodwki Socjalistycznej, a Sorsa jednym z wiceprzewodniczcych
gwnej grupy specjalnej, koordynujcej dziaalno Midzynarodwki w
kwestiach odprenia i rozbrojenia. Tre tych pismw sprowadzaa si gwnie do
stwierdzenia, e nie istnieje aden zwizek przyczynowy midzy sowieck inwazj
na Afganistan a powstaym napiciem midzynarodowym: owo napicie, jak pisao
politbiuro, jest skutkiem agresywnej polityki Zachodu w ogle, a USA w
szczeglnoci. Tu wanie pojawia si pierwsza wzmianka o grudniowej sesji rady
NATO" jako o gwnym rdle wszystkich nieszcz, co stao si pniej
ulubionym argumentem si pokoju, postpu i socjalizmu" na Zachodzie.
W ostatnim okresie, zwaszcza w zwizku z decyzj grudniowej sesji rady NATO,
miay miejsce wydarzenia, ktre mocno zaostrzyy sytuacj midzynarodow pisz do Brandta. - Jak wiadomo, Zwizek Sowiecki niejednokrotnie uprzedza, e
jeli NATO podejmie w grudniu swoj decyzj, zniszczy to grunt
57
Uchwala Biura Politycznego P 127/57 z 2 padziernika i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich na 7 stronach.
Uchwala Biura Politycznego P 195/56 z 8 maja 1980 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich na 7 stronach.
w
Patrz rozdzia pierwszy, s. 14, przyp. 2, Uchwaa Sekretariatu KC
St-24I/I08gs z 16 grudnia 1980 r. i notatka Midzynarodowego Wydziau KC z
1 1 grudnia Nr 18-S-2I61.
60
Uchwaa Biura Politycznego P 182/2 z I lutego 1980 r., wytyczne dla
ambasadora sowieckiego w RFN dotyczce W, Brandta na 10 stronach i
informacja do przekazania K. Sorsie na 8 stronach.
488

Lata. przeomu
do negocjacji, naruszy ich podstawy. Nasza zgoda na negocjacje z uwzgldnieniem
tej decyzji oznaczaaby, e mowa byaby tylko o ograniczeniu sowieckiego
potencjau obronnego, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych pen par id prace
nad nowymi systemami rakietowymi.
W komunikacie sesji rady NATO w ostrej formie wysuwa si warunek prowadzenia
negocjacji tylko na temat amerykaskich i sowieckich s y s t e m w
naziemnych baz taktycznych rakiet jdrowych redniego
z a s i g u . Tym samym z proponowanych negocjacji" wyklucza si i zachowuje
bez zmian wszystkie pozostae rodki wysunitych baz amerykaskich, arsenay
jdrowe innych krajw Europy Zachodniej, a wic wszystko to, czego przeciwwag
stanowi sowieckie rodki redniego zasigu. Od Zwizku Sowieckiego wymaga si
radykalnego ograniczenia jego wasnych rodkw obronnych przy jednoczesnym
utrzymaniu caego posiadanego przez NATO potnego potencjau jdrowego,
wycelowanego w ZSRR i jego sojusznikw.
Wszystko to, pisze Biuro Polityczne, jest wyrazem kursu polityki administracji
amerykaskiej, kursu, ktry trwa ju od dawna - w zwizku z wydarzeniami w
Afganistanie. Kurs ten trwa nie od dzi", a teraz znalaz najbardziej znamienny
wyraz w doktrynie Cartera".
Podsumowano w niej wszystkie rodki przedsiwzite w ostatnich czasach przez
administracj amerykask w celu eskalacji wycigu zbroje i podsycania napicia
midzynarodowego. Mowa jest o prbach wskrzeszenia doktryn epoki zimnej
wojny - hamowania" i odrzucania" socjalizmu, balansowania na krawdzi
wojny".
Jest rzecz oczywist, e Carter i Brzeziski stawiaj na zastraszanie ZSRR, na
izolacj naszego pastwa i stwarzanie trudnoci, gdzie si tylko da. Ta linia skazana
jest na niepowodzenie, jako e nie sposb zastraszy ZSRR i zachwia jego pozycji.
W czasie spotka z grup robocz Midzynarodwki Socjalistycznej w Moskwie
mwiono o tym, dokd zmierza prezydent Carter. Teraz znalazo to potwierdzenie.
Rzeczywicie chodzi o zniszczenie dokona ostatnich dziesiciu lat, osignitych
wysikiem ludzi dobrej woli, w tym take socjaldemokratw.
To po pierwsze. No, a po drugie, jakiekolwiek byyby przyczyny, naley ocali
detente".
W tej sytuacji naley koniecznie utrzymywa polityk odprenia. Ogromne
znaczenie maj wypowiedzi o tym, e teraz trzeba zachowa zimn krew
489

rodki ratunkowe
i kontynuowa negocjacje", e koniecznie naley si wystrzega nieprzemylanych
i przesadnych reakcji, nieadekwatnych do istoty wydarze, ktre tylko
pogorszyyby sytuacj.
Stoimy na stanowisku, e naley z ca powag, odpowiedzialnoci i stanowczoci broni zasad pokojowego wspistnienia i wszystkich pozytywnych
zdobyczy w rozwoju normalnych, wzajemnie korzystnych stosunkw midzynarodowych, ktre wywalczono w procesie odprenia.
W tej trudnej sytuacji kierownictwo KPZR nie zamierza stosowa polityki zb za
zb". Bdziemy nadal przejawia maksimum zimnej krwi i rozwagi. Robimy
wszystko, co konieczne, aby nie pozwoli administracji Cartera na wcignicie nas
w konfrontacj, w dzieo zrujnowania odprenia. Nie bdziemy, tak jak
administracja amerykaska, dziaa pochopnie, bo to jeszcze bardziej zaostrzyoby
sytuacj i uatwioby spraw zwolennikom zimnej wojny.
Co si tyczy wydarze w Afganistanie", ktre, naturalnie, nie maj z tym
wszystkim nic wsplnego, naley je rozpatrywa bez uprzedze i nerwowoci",
pamitajc o tym, e zostay wywoane niewypowiedzian wojn" ze strony CIA i
Pekinu w oczywistym celu - zlikwidowania zdobyczy Rewolucji Kwietniowej,
przywrcenia starego, antynarodowego porzdku, przeksztacenia Afganistanu w
placwk dla agresji przeciw ZSRR, z ktrym ten kraj graniczy na dugoci dwch
tysicy kilometrw".
Plany te popiera! poprzedni przywdca Afganistanu Amin, pozostajcy, jak o tym
wiadcz fakty, w cisych kontaktach z CIA. W porozumieniu z liderami emigracji
szykowa przewrt kontrrewolucyjny, dokonywa na niesychan skal represji
wobec uczciwych patriotw. Po zagarniciu wadzy Amin umierci N. Tarakiego prezydenta DRA, starego bojownika przeciwko afgaskiemu despotyzmowi.
Wwczas rzd Afganistanu z B. Karmalem na czele zwrci si znw, tak jak
Taraki, o pomoc do Zwizku Sowieckiego.
Wszystko to jednak jest tylko pretekstem dla administracji USA, ktra,
zapominajc o elementarnym opanowaniu i rozsdku, dy do zerwania
midzypastwowych kontaktw, ktre z takim trudem nawizywano w ostatnich
latach".
Co wicej, i to ju nie budzi wtpliwoci, administracja Cartera prbuje popsu
stosunki krajw zachodnioeuropejskich ze Zwizkiem Sowieckim, domahl
S to oczywicie wczesne wypowiedzi Brandta.
490

Lata przeomu
ga si od nich, by popary jej niebezpieczn polityk, ktr Waszyngton uwaa za
stosowne uprawia (...) wobec caej powagi sytuacji midzynarodowej uwaamy, e
istnieje szansa zapobieenia niebezpiecznej linii, ktr lansuje obecna administracja
w Waszyngtonie. (...) Wszystkie te okolicznoci wymagaj wsplnego wysiku
tych, ktrym ley na sercu sprawa odprenia i pokoju.
W posaniu do zaufanego wsppracownika" K. Sorsy zawarte byy te same myli,
a czsto rwnie wyraenia, z t jedynie rnic, e wyglday na instrukcj:
Istotn rol moe tu odegra midzynarodowa socjaldemokracja. Wiadomo, e w
najbliszym czasie odbdzie si w Wiedniu spotkanie liderw partii socjaldemokratycznych, na ktrym tow. Sorsa wygosi przemwienie. Majc na uwadze
zaufanie, jakie wytworzyo si w ostatnich latach w kontaktach z Panem, czy nie
widziaby Pan w zwizku z tym moliwoci poruszenia, oczywicie wedug swego
uznania, pewnych przedstawionych poniej kwestii.
I dalej w punktach wyszczeglniono, co K. Sorsa powinien powiedzie swoim
kolegom:
1. Mimo i mwienie o kocu dziesiciolecia odprenia" (jak to czyni jego
przeciwnicy) nie wydaje si uzasadnione, trudno zaprzeczy, e proces odprenia
zosta zahamowany.
2. Szczegln trosk budzi fakt, e nic ma adnego postpu wanie w sferze
odprenia militarnego: rokowania w Wiedniu utkny w martwym punkcie, ratyfikacja SALT-2 zostaa przez Cartera odroczona, a decyzja grudniowej sesji rady
NATO sprawia, e kontynuowanie pertraktacji o redukcji broni jdrowej redniego
zasigu w Europie staje si dla ZSRR niemoliwe.
3. Oba supermocarstwa - USA i ZSRR - rnie tumacz przyczyny zaostrzenia
sytuacji midzynarodowej, wane jest jednak to, co proponuj. Carter, powoujc
si na nieistniejce zagroenie sowieckie, uparcie zmierza do zwikszenia siy
militarnej USA i NATO.
Podj decyzj o zwikszeniu budetu wojskowego, o opracowaniu nowych
systemw uzbrojenia, o utworzeniu si szybkiego reagowania. W powizaniu
Kampania
491

Kampania ofensywna
z planami rozmieszczenia amerykaskich rakiet w Europie Zachodniej i zgod
pastw NATO, by automatycznie zwiksza swoje wydatki na cele wojskowe w
cigu najbliszych pitnastu lat, moe to wywoa w odpowiedzi reakcj ze strony
ZSRR i Ukadu Warszawskiego.
W rezultacie stosunki sowiecko-amerykaskie znacznie si pogorszyy, co odbio
si na oglnym klimacie midzynarodowym. Mimo to ZSRR
...powstrzymuje si od dramatyzowania sytuacji, podkrelajc, e polityka
odprenia jest gboko zakorzeniona. L.I. Breniew zoy owiadczenie o gotowoci ZSRR do kontynuowania polityki odprenia, prowadzenia uczciwych i
rwnoprawnych pertraktacji na temat rozbrojenia, z zachowaniem zasad rwnego
bezpieczestwa.
4. Chocia rnie ocenia si w Europie przyczyny zaostrzenia sytuacji, przewaa
przekonanie o koniecznoci utrzymania odprenia".
5. Trzeba koniecznie wykorzysta bogaty, nagromadzony przez dziesiciolecia
polityczny potencja odprenia, eby ruszy je z martwego punktu, a w kadym
wypadku:
...byoby nieroztropnoci sprzyjanie, a zwaszcza podgrzewanie i tak zaostrzonej
konfrontacji dwch wielkich mocarstw.
6. Nie ma realnej, konstruktywnej alternatwy dla odprenia i rozbrojenia. Europa
Zachodnia mogaby w tym decydujcym momencie wnie swj pozytywny wkad
do ostudzenia namitnoci" na arenie midzynarodowej. Jak si wydaje,
najbardziej efektywnym krokiem, jaki mogaby uczyni, byoby zaniechanie
wybierania midzy USA i ZSRR" i niepodejmowanie si roli arbitra w ich
stosunkach. Naley wybiera nie midzy nimi, lecz midzy zimn wojn i
odpreniem, a Europa dokonaa ju wyboru na korzy tego ostatniego.
Do tego oczywicie potrzebna byaby bardziej aktywna polityka i w zagadnieniach
rozbrojenia, i w innych sferach wsppracy.
7. Praktyka midzynarodowa potwierdza, e polityka Midzynarodwki
Socjalistycznej, nakierowana na aktywniejszy udzia w rozpatrywaniu i rozwizywaniu problemw rozbrojenia, bya suszna. Polityka ta (...) dowioda, e
socjaldemokracja dysponuje znacznymi moliwociami rwnie w wywieraniu
pozytywnego wpywu na koa polityczne tych krajw, od ktrych przede wszystkim
zaley powodzenie w posuwaniu si drog odprenia militarnego.
492

Lata przeomu
Na zakoczenie politbiuro pisao:
Analiza sytuacji pozwala sformuowa nastpujce zalecenia:
Trzeba uzna za celowe kontynuowanie przez Midzynarodwk Socjalistyczn
wasnej linii w kwestiach rozbrojenia. Szczeglnie wane wydaje si ostateczne
wypracowanie stanowiska wobec caego kompleksu problemw rozbrojenia i
nadanie temu formy dokumentu;
socjaldemokracja mogaby zaktywizowa swoje dziaania (wykorzystujc do tego
bogate moliwoci, ktrymi dysponuje, midzy innymi w zwizkach zawodowych i
w rodkach masowej informacji) w celu przezwycienia biernoci i zagubienia
czci opinii publicznej, ktra jest wyranie zbita z tropu i zaniepokojona
gwatownym obrotem wydarze na arenie midzynarodowej;
na koniec, dla Midzynarodwki Socjalistycznej {...) byoby korzystne podtrzymywanie kontaktw z Moskw i Waszyngtonem. Tym bardziej, e jak wiadomo, Moskwa jest gotowa do dalszej wsppracy z midzynarodow socjaldemokracj w konkretnych sprawach, przede wszystkim w sprawach odprenia i
rozbrojenia.
Nie trzeba chyba dodawa, e zaufany wsppracownik" tow. K. Sorsa uczciwie
wykona polecenie swoich moskiewskich towarzyszy. W jego przemwieniu w
Wiedniu 5 lutego 1980 roku zawarte s faktycznie wszystkie ich rady, a czasem
nawet sformuowania"-:
Towarzysze! - rozpocz. - Sytuacja midzynarodowa w ostatnim czasie wywouje
narastajcy wci niepokj. Zaostrzyo si napicie w stosunkach midzy
supermocarstwami. Wzajemne oskarenia i podejrzenia stay si codzienn
praktyk, podkopujc podstawy wsppracy i dobrych ukadw. Ze szczeglnym
niepokojem zauwaamy oznaki narastania wycigu zbroje, a take oczywiste
obnienie kryteriw zastosowania siy militarnej.
Zaledwie siedem miesicy temu tu, w Wiedniu, odbyo si spektakularne spotkanie
na szczycie, i sami uczestnicy spotkania mieli moliwo obserwowania tej samej
atmosfery odprenia zarwno w Waszyngtonie, jak i w Moskwie. Dzisiaj, zaledwie
po upywie p roku, znw powiay wichry zimnej wojny i narody wiata widz, jak
ich nadzieje na pokojowe rozwizywanie problemw midzynarodowych
rozwiewaj si jedna po drugiej.
''2 Kalevi Sorsa, Chairman of the Socialist International Study Group on
Disarmament. Chairman of the Finnish Social Democratic Party; Speech at the
Socialist International Party Leaders Conference in Vienna 6 February 5th,
1980.
493

Kampania ofensywna
Dopki stosowanie siy jest norm ycia, a jastrzbie na naszej planecie dostarczaj
sobie nawzajem poywki, zadaniem Midzynarodwki Socjalistycznej staje si
podnoszenie gosu rozsdku i zdecydowania w imi pokoju.
Musimy sobie uwiadamia, e by osign konkretne rezultaty w rozwizywaniu
wiatowych problemw bezpieczestwa i rozwoju spoecznego i ekonomicznego,
trzeba w peni odbudowa normalne kontakty i atmosfer odprenia we
wzajemnych stosunkach midzy supermocarstwami.
Ufam, e obecne problemy midzynarodowe tylko umocni w nas postanowienie,
by znale socjalistyczn drog wyjcia z dzisiejszej gronej sytuacji, czyli drog
pokojow."
I jak tu nie wspomnie o ciepym i przyjacielskim klimacie niedawnego spotkania z
Breniewem?
Przyjmowano nas ciepo i serdecznie, a zarazem w cile rzeczowej atmosferze.
Prezydent Breniew okaza nam, powiedziabym, szczeglne wzgldy.
Przeprowadzilimy dug i wyczerpujc dyskusj z wieloma sowieckimi
ekspertami, wykazujcymi gbok wiedz, realizm, otwarto i wyrane
zainteresowanie zagadnieniami odprenia (...) Sowieccy liderzy i eksperci
podkrelali swoj gotowo do dalszej wymiany pogldw i do wsppracy na rzecz
pokoju na caym wiecie, odprenia i rozbrojenia.
Towarzysze! - cign dalej, prezentujc liderom socjaldemokracji zalecenia"
swojej grupy. - My, fiscy socjaldemokraci, podzielamy gbokie zaniepokojenie
sytuacj midzynarodow. Jednoczenie podkrelamy, e dzisiaj bardziej ni
kiedykolwiek potrzebna jest nam zdecydowana i konsekwentna polityka pokojowa.
Uwaamy Midzynarodwk Socjalistyczn za jedn z nielicznych organizacji
midzynarodowych, ktre w obecnych warunkach s zdolne i gotowe do
wystpienia z konstruktywnymi inicjatywami. Co wicej, istniej warunki do
podejmowania nowych krokw - trzeba tylko wiedzie, gdzie jestemy i jakie s
nasze cele.
Kiedy ponad dziesi lat temu otwara si przed nami droga do odprenia, punktem
wyjcia, wsplnym dla wszystkich zarwno na Wschodzie, jak i na Zachodzie oraz
w krajach neutralnych, bya konieczno zapobieenia wojnie, zwaszcza potwornej
wojnie atomowej midzy najwikszymi mocarstwami i ich sojusznikami. Jest to po
dzie dzisiejszy naszym najwyszym celem, ktry dzisiaj, jak nigdy dotd, nie ma
alternatywy.
Najniebezpieczniejszym symptomem obecnej sytuacji jest gwatowny wzrost
napicia midzynarodowego, dramatyczna utrata zaufania politycznego i w istocie
zaamanie si dialogu midzy Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Sowieckim.
Jest to rezultat dugiej serii politycznych pomyek, a take narastajcej z obu stron
tendencji do uycia siy wojskowej dla

495

Lata przeamu
rozstrzygnicia problemw. Sytuacj t dodatkowo skomplikowa fakt, e napicie
midzynarodowe jest wykorzystywane w walce si wewntrznych.
Znalelimy si, niestety, w tej wanie sytuacji, jakiej tak staralimy si unikn:
odprenie polityczne nie ruszy do przodu bez jednoczesnego postpu w dziedzinie
wojskowej. Z perspektywy rozbrojenia, najwaniejszego dla nas na dzi problemu,
tendencje te s jawnym zagroeniem. Stoimy wobec prawdopodobiestwa
absolutnie niekontrolowanego wycigu zbroje w okrelonych rodzajach broni
opartej na n a j n o w s z e j technologii. Mam na myli bro strategiczn w Europie.
Z powodu przerwania rozmw o ograniczeniu zbroje strategicznych bro ta bdzie
w najlepszym razie kontrolowana przez jednostronne zobowizania. A jednoczenie
konstruktorzy wojskowi bd tworzy coraz to nowe rodzaje broni.
Jako realici przyjmujemy, e to, co si dzieje, jest dramatycznym wiadectwem
gbokich sprzecznoci midzy Wschodem a Zachodem w rozumieniu istoty
odprenia i metod jego realizacji. Jednake spotkania amerykasko-sowieckie w
celu wymiany pogldw na temat odprenia nie doprowadziy bynajmniej do ich
zblienia. To bya zawsze wyranie zarysowana r e a l n a p o l i t y k a , bazujca na
wzajemnym poszanowaniu interesw. My, Finowie, uwaamy, e obecne spotkanie
musi si sta gonym woaniem do wielkich mocarstw, by znw wziy na siebie
odpowiedzialno za ycie spoecznoci midzynarodowej.
My, Finowie, gboko bolejemy nad tym, e dwa potne mocarstwa, nie baczc na
wzajemne zapewnienia o zainteresowaniu rozmowami, nie potrafiy osign
porozumienia w sprawie broni strategicznych w Europie, ktre mogoby uchroni
Europ przed now niebezpieczn spiral wycigu zbroje, co jak wida, staje si
teraz nieuchronne.
W najbliszej perspektywie jest spraw ywotn, aby zakres ograniczenia i metody
kontroli uzgodnione w porozumieniach SALT-1 i SALT-2, byy przestrzegane
przez obie strony. Co si tyczy bardziej odlegej przyszoci, proces ten musi by
kontynuowany. Kolejna granica to rok 1981, kiedy upynie termin niektrych
ustale SALT-2. Jest oczywiste, e w procesie rokowa trzeba bezwzgldnie bra
pod uwag rwnie europejsk bro strategiczn, eby i w tej materii
zainteresowane strony doszy do oboplnej zgody.
Sprbowalimy nakreli krtko- i redni oterm ino wy program Midzynarodwki
Socjalistycznej i jej partii czonkowskich na lata osiemdziesite. Socjalici i
socjaldemokraci nie bd w stanie zrealizowa go sami, reprezentuj jednak si
polityczn milionw ludzi aktywnych politycznie, zdolnych albo bezporednio
wpyn na bieg polityki, albo oddziaywa jako
496

Kampania ofensywna
midzynarodowa lub narodowa grupa nacisku na rzdy, domagajc si od nich
podejmowania niezbdnych krokw.
Towarzysze! - zakoczy. - Uwaam, e zgromadzeni tu mamy wszelkie podstawy,
by przypomnie sobie i caemu wiatu, e socjaldemokracja zawsze bya i bdzie
ruchem pokoju. Szeroko zakrojone dziaania na rzecz pokoju i rozbrojenia
potrzebne s dzi w znacznie wikszej skali ni w sprzyjajcych warunkach
midzynarodowych. Nasz ruch jest strategicznie ukierunkowany na wywieranie
wpywu zarwno na procesy wewntrz naszych wasnych pastw i spoeczestw,
jak i na wzajemne stosunki midzy naszymi krajami. W obecnej sytuacji
nacechowanej napiciem musimy postpowa tak, eby nie okazao si to zgubne
dla naszych interesw w przyszoci. Przede wszystkim powinnimy dziaa w
interesie spoecznoci, uznajcej moliwo i niezbdno pokoju i rozbrojenia i nie
cofajcej si w obliczu pragmatyzmu aktw politycznych i demonstracji polityki
siy. (...) Musimy ka nacisk na odpowiedzialno kadego bez wyjtku, jednostki
ludzkiej, ruchu politycznego i pastwa. Dzisiaj wola polityczna musi si znale w
centrum naszych wysikw na rzecz rozwizania obecnej trudnej sytuacji."
Nie dowiedzielimy si, o czym myleli liderzy europejskiej socjaldemokracji,
suchajc namitnej oracji fiskiego kolegi, czy si domylali, czyje yczenia
spenia on z takim zapaem. Nawet komunici woscy potpili ju w tym czasie
napa na Afganistan, a z socjalistw nie uczyni tego tylko grecki PASOK. W
dodatku wielu z nich byo wwczas w rzdach pastw-czonkw NATO. W tej
sytuacji rezolucji wzywajcej do wycofania sowieckich wojsk z Afganistanu nie
udao si unikn rwnie w Wiedniu. W czym natomiast byli jednomylni, to w
deniu do uratowania dtente", dla ktrego alternatywy - d l a n i c h rzeczywicie ju nie byo. Zalecenia" Sorsy zostay przyjte prawie bez dyskusji.
,Partie czonkowskie powinny stworzy niezbdne warunki organizacyjne i
finansowe dla efektywnej i dugofalowej dziaalnoci w sprawie rozbrojenia.
Partie czonkowskie powinny wsppracowa z odpowiednimi organizacjami,
takimi jak zwizki zawodowe i organizacje pokrewne, zwaszcza w dziedzinie
owiaty i ksztacenia, a take w sferze mobilizacji spoeczestw.
Partie czonkowskie powinny prowadzi aktywn prac na rzecz rozbrojenia
rwnie na paszczynie pastwowej, wsppracujc z innymi organizacjami
pozarzdowymi w swoich krajach. (...) Organizowany przez ONZ tydzie
powicony rozbrojeniu powinien przeksztaci si w wydarzenie szeroko
nagonione w caym kraju, przycigajce rne organizacje poli
497

Lata przeomu
tyczne, spoeczne i naukowe, obejmujce wszystkie dziedziny ycia. Socjalici i
socjaldemokraci pracuj energicznie, eby ta tygodniowa inicjatywa odniosa
sukces."
Obywatele! - czytamy w ich apelu. - Midzynarodwka Socjalistyczna, wolny
zwizek socjalistycznych i socjaldemokratycznych partii wiata, wzywa ludzi
wszystkich krajw do pracy (...) dla dobra rozbrojenia, pokoju i postpu.
...Zwracamy si do kadego niezalenie od jego pogldw politycznych, z apelem,
by wnis wkad do wsplnego wysiku na rzecz rozbrojenia, pokoju, odprenia i
wsppracy midzynarodowej."61
Sowiecka kampania walki o pokj", ktra zalaa Europ na pocztku lat
osiemdziesitych, nie miaaby nawet poowy tego powodzenia, gdyby nie udzia w
niej socjaldemokratw, socjalistw i podporzdkowanych im zwizkw
zawodowych, organizacji modzieowych, feministycznych i innych, ktre w tej
kwestii zgodziy si na wspprac z bratnimi" partiami komunistycznymi.
Zaskakujcy w tej kampanii by nie tyle sam fakt jej nagego i jake na czasie dla
interesw ZSRR zaistnienia oraz wyranie prosowiecka orientacja, ile sama skala
zjawiska: to ona bya w rezultacie miar jej sukcesu. Jeeli w kocu roku 1979 i na
pocztku osiemdziesitego ich demonstracje gromadziy nie wicej ni 1020
tysicy, to pod koniec roku osiemdziesitego sigay 80-100 tysicy uczestnikw, a
jesieni 1981 roku ziemia draa od ich marszw: 350 tysicy w Bonn, 250 tysicy
w Brukseli, do 250 tysicy w Londynie, okoo p miliona w Rzymie, 400 tysicy w
Amsterdamie, okoo stu tysicy w Kopenhadze, 30-40 tysicy w Bernie i nawet w
malutkiej Norwegii nie mniej ni 10 tysicy. I wreszcie kulminacja kampanii grudzie 1983 roku, kiedy zaczo si rozmieszczanie nowych rakiet w Europie: do
miliona w Niemczech Zachodnich, 600 tysicy w Rzymie, 300-400 tysicy w
Londynie, do p miliona w Brukseli i Hadze...64 Liczby te urzekay tumy, jakby
utwierdzajc je w przekonaniu, e maj racj, i wobec tego tumy wci rosy i rosy.
Liczby wprawiay w zakopotanie nawet ludzi dowiadczonych: nie moe przecie
Moskwa mie tylu agentw i sprzymierzecw! Liczby niepokoiy: zdawao si, e
nic ju nie jest w stanie zatrzyma tej epidemii antynuklearnej histerii.
63
Final report of the Socialist International Study Group on Disarmament",
Socialist International Congress SI 80. Madrid, 13-16 November 1980.
M
Wszystkie dane zaczerpnito z Peace Movements, by April Carter, Longman
Group UK Ltd.. 1992, s. 121-128.
498

Kampania ofensywna
Jeszcze troch i ktry rzd nie wytrzyma, podda si, pjdzie na kompromis,
powodujc rozam w NATO i zapewniajc ZSRR nieograniczony dyktat w Europie
bezatomowej" i zneutralizowanej". A dalej - przepa, na ktrej brzegu nie zdoa
utrzyma si aden zadufany gadua-socjalista, ze swymi nadziejami na rol
porednika" midzy Wschodem i Zachodem, z utopijnymi marzeniami o
socjalizmie z ludzk twarz" i konwergencji; a potem ju Moskwa bdzie
decydowa, kiedy i w ktrym europejskim kraju nadszed czas, by kolejnego
Kiereskiego zastpi niezomny leninowiec...
Teraz, kiedy runy dekoracje i zostaa obnaona w caym swoim zowrogim
ubstwie istota reymu sowieckiego, trudno uwierzy, e zaledwie 10-12 lat temu
miliony ludzi w Europie nie widziay innego wyjcia prcz kapitulacji. Trudno sobie
wyobrazi, e zwyczajna sowiecka inicjatywa
0 charakterze ofensywnym", ktra nie oszukaaby nawet dziecka w wieku szkolnym
w ZSRR, wywoaa tak masow histeri dorosej ludnoci w cieszcej si
dobrobytem, wolnej, dobrze bronionej Europie, e zapomniawszy
1 o Afganistanie, i o innych zbrodniach komunizmu, domagaa si od swoich
rzdw jednostronnego rozbrojenia! I to jak si domagaa: atakowaa bazy
rakietowe, otaczaa je ywymi acuchami, a w Holandii nawet wojskowi
odmawiali przyjcia broni jdrowej. I adna logika, adne racjonalne argumenty do
niej nie przemawiay.
Protestowa i przey!"
Protestowa - przeciwko czemu? Przeciw sowieckiej agresji w Afganistanie?
Przeciw ju rozmieszczonym sowieckim rakietom redniego zasigu SS-20? Nie,
przeciw z a m i a r o m NATO rozmieszczenia w Europie swoich Pershingw i
skrzydlatych rakiet.
Nasze rodki zastraszania nie powinny ju nikogo zastrasza!" Co si stao?
Dlaczego? Czyby wybucha ju wojna?
Nigdy dotd nie byo tak wielkiego niebezpieczestwa - globalnego zniszczenia
jdrowego" - gosia prosowiecka wiatowa Rada Pokoju.
Wkraczamy w najbardziej niebezpieczne dziesiciolecie w historii ludzkoci" wtrowali jej niezaleni" zachodni pacyfici.
Dlaczeg to? Gdzie tkwi przyczyna takiego nagego niebezpieczestwa? Czy
przypadkiem nie w tym, e przez wszystkie minione dziesiciolecia grali z Kremlem
w dtente, a prociej mwic, dawali za wygran? Strach pomyle, co by byo,
gdyby te gry przecigny si jeszcze cho pi lat.
Ale ani liderw ruchu, ani tym bardziej ich zwolennikw nie nurtoway takie
problemy. Ich argumenty", jeeli mona tak powanie okreli histeryczne
okrzyki, byy czasami tak pene sprzecznoci, e nie sposb zrozumie, jak mona je
byo pogodzi w jednym ruchu. Jedyne, co ich czyo,

500

/jata przeomu
to by irracjonalny strach, gotowo do kapitulacji, nawet gdy nikt tego nie da.
L e p i e j b y c z e r w o n y m n i m a r t w y m " , tym bardziej e wikszo z
nich, jeeli nie bya jeszcze czerwona, to na pewno mocno rowa.
Przyznam si, e nie znosz histerii, wywouje we mnie lep zo, prawie
nieprzezwycion ch, by trzasn w twarz (to zreszt jedyny sposb, by uspokoi
histeryka). A ogldanie masowej prosowieckiej histerii byo wprost nie do
wytrzymania. Mimo woli ogarniaa czowieka rozpacz: przecie straciem p ycia
na to, eby wyjani ludziom istot sowieckiego systemu, i zdawaoby si, e
wszyscy ju wszystko zrozumieli. A tymczasem w Moskwie pocignli za sznurek,
napdzili troch strachu - i zaczynaj znw od pocztku, tak jakby nie byo GUagu
ani naszych procesw, ani naszych ksiek. Ale co tam my - caa historia XX wieku
gdzie si ulotnia, znika ze wiadomoci milionw ludzi, i jak w teatrze,
musielimy oglda
- ktry to raz! - powtrk znanej ju tragedii. Zupenie jak w roku 1917, kiedy
nieprzeparte pragnienie pokoju - za kad cen i w tej sekundzie -zdolne byo
zmie pastwa z powierzchni ziemi na uciech bolszewikom. Albo jak w roku
1938, kiedy taka sama fala umiowania pokoju otworzya drog do Europy ich
brunatnym braciom.
Co byo robi? Nie majc fizycznej moliwoci obicia ich po twarzy, wybraem
ekwiwalent najbliszy temu - napisaem w duchu umylnie obraz'liwym duy
artyku do londyskiego Timesa", a nastpnie w rozszerzonej i dopracowanej
postaci opublikowaem jako broszur (Pacyfici kontra pokj) praktycznie we
wszystkich krajach zachodnich.1*
W partyjnym argonie istnieje pojcie przydatnych idiotw, sformuowane
jeszcze przez Lenina. I oto dzi, mimo wszystkich bdw, bezsensownych awantur
i katastrofy gospodarczej, mimo polskiego kryzysu i zaartego oporu chopw
afgaskich, mimo reaganowskich planw przezbrojenia i rezolucji ONZ sowieccy
wadcy odnieli znaczny sukces: znaleli miliony przydatnych idiotw dla realizacji
swej zbankrutowanej polityki zagranicznej. Nie znajduj si ju w izolacji i wci
otwarta pozostaje kwestia, czy pozwol Amerykanom zainstalowa rakiety w
Europie - pisaem wwczas.
- Nie ulega wtpliwoci, e w szeregach pacyfistw istnieje mnstwo ludzi szczerze
zaniepokojonych i przestraszonych, ludzi o zacnych zamiarach.
65
The Times", December 4, 1981, Better Red than Dead is not Good Enough;
..Commentary", May 1982, The Peace Movement & the Soviet Union; Les
pacifistes contre la pai.x; The Peace Movement and the Soviet Union, 1982
(France. USA, UK, Holland), 1983 (Switzerland. Poland and Greece), 1984
(Sweden).
501

Kampanui ofensywna
Jestem gboko przekonany, e zdecydowan wikszo stanowi ludzie szczerzy i
uczciwi. Ale podobnie jak w latach pidziesitych, jest tam wystarczajco duo
komunistw, ich sympatykw, zbkanych intelektualistw, obudnikw i
ambitnych zawodowych spekulantw politycznych, zastraszonych burujw i ludzi
modych, zdecydowanych na kontestacj dla kontestacji, s tam rwnie, rzecz
jasna, nieprzczwycieni duchowni katoliccy z podejrzan misj i masa ludzi
gboko religijnych, wierzcych, e Pan wybra ich, by czynili pokj na Ziemi. Ale
nie ulega te wtpliwoci, e cay ten rnobarwny tum jest skutecznie
manipulowany przez grup ajdakw, otrzymujcych instrukcje bezporednio z
Moskwy."
atwo sobie wyobrazi, jaki si rozleg skowyt oburzenia, jak znienawidzia mnie
lewicujca inteligencja. Zwaszcza e adnych bezporednich dowodw swojej tezy
nie mogem wwczas przedstawi: miaem do dyspozycji tylko oficjalne sowieckie
publikacje, niektre materiay wiatowej Rady Pokoju i dobr znajomo ukochanej
ojczyzny. Jak kady czowiek wychowany w ZSRR, wiedziaem, e walka o
pokj" jest nieodczn czci sowieckiej walki ideologicznej ze wiatem
zewntrznym, a cilej, jedn z jej hipostaz, bowiem prawdziwy pokj, zgodnie z
ideologi komunistyczn, moliwy jest tylko w wyniku cakowitego zwycistwa
socjalizmu na caym wiecie. W komunistycznej nowomowie pojcia te ju od
dawna stay si synonimami, i wyraenie walka o pokj" oznaczao po prostu
walk ZSRR o rozszerzenie swoich wpyww. W tej walce musieli uczestniczy
wszyscy ludzie sowieccy, wszystkie instytucje i organizacje, a wiele z nich komitety obrony pokoju, towarzystwa przyjani" z najrozmaitszymi krajami (i ich
odpowiedniki w tych krajach), Komitet Weteranw Wojennych, Komitet Kobiet
Sowieckich czy wydzia kontaktw zagranicznych Patriarchatu Moskiewskiego - do
tego wanie celu zostay utworzone. Ich zadaniem, podobnie jak zadaniem kadej
sowieckiej organizacji, utrzymujcej kontakty z cudzoziemcami - byo
wyprowadza ich w pole, wchodzi do midzynarodowych organizacji i ruchw o
podobnym charakterze, znajdowa tam sprzymierzecw, forsowa nasz" lini w
kadej sprawie, w ogle walczy o pokj".
Jednym sowem, bya to gigantyczna machina, ktrej praca nigdy nie ustawaa,
zmieniay si tylko jej formy stosownie do wymaga chwili. Zwykle wahania
sowieckiej polityki zagranicznej od zimnej wojny do odprenia i z powrotem
wymagay minimalnych zmian w jej funkcjonowaniu. I tak, konieczno
nadrobienia zacofania w zbrojeniach jdrowych, przeciwdziaania powstaniu
NATO i rosncemu zaniepokojeniu na Zachodzie na pocztku lat pidziesitych
wymagaa agresywnej kampanii o roz502

Lala przeomu
brojenie w ogle i przeciw broni jdrowej w szczeglnoci. Std wybuch
pomiennej mioci do pokoju w tym czasie, synny Apel Sztokholmski, gobki
pokoju" Picassa itp. Jednak powrt do dtente w latach siedemdziesitych wcale nie
oznacza zwijania tej dziaalnoci: i kultywowane przez nich zachodnie struktury, i
osobiste powizania nie tylko nie znikny, ale na odwrt - umocniy si. Tyle e ich
aktywno zostaa przestrojona na biece problemy sowieckiej polityki - kampanii
przeciwko wojnie w Wietnamie, solidarnoci z narodem chilijskim" czy narodem
Palestyny, walk z apartheidem itd.66 Natomiast zwrot ku zimnej wojnie lat
osiemdziesitych oznacza tylko przesunicie akcentw w tej nieustannej walce".
W istocie nic si nie zmieniao: wci ta sama wiatowa Rada Pokoju ze swym
niemiertelnym przewodniczcym Romeshem Chandr, z ich baz w Finlandii i
filiami na caym wiecie, ten sam zakulisowy dyrygent - kierownik Wydziau
Midzynarodowego KC Boris Ponomariow, ci sami klienci, w wikszoci
podstawione pacyfistyczne" organizacje, utworzone przez miejscowe partie
komunistyczne. Nawet finansowanie odbywao si tak jak przedtem -w zasadzie
przez sowiecki Fundusz Pokoju, do ktrego kady obywatel sowiecki musia
wpaca cz swoich zarobkw. A finansowanie byo niemae: wedug moich
bardzo wwczas przyblionych oblicze, opartych tylko na oficjalnych rdach
sowieckich, Fundusz Pokoju zbiera okoo 400 milionw rubii rocznie, z ktrych co
najmniej jedn trzeci (140 milionw, wedug nieoficjalnego wczesnego kursu - 35
milionw dolarw) trwoniono na Zachodzie, eby wspiera finansowo organizacje,
ruchy i poszczeglne osoby walczce o pokj i rozbrojenie, finansowa
midzynarodowe kongresy, sympozja, festiwale i wystawy, stwarzajce tym
organizacjom i ludziom moliwo koordynowania swoich dziaa w skali
midzynarodowej".67
To wszystko, powtarzam, byo wiadomo ju wtedy, na pocztku lat
osiemdziesitych, z normalnie dostpnych publikacji sowieckich. Co wicej, od
czasu do czasu przedostaway si do prasy zachodniej informacje o skandalach
zwizanych z sowieck manipulacj ruchem pokojowym: na przykad w Danii
nakryto tamtejszego aktywist" Arne Petersena z sowieck gotwk, ktr
otrzymywa na publikowanie w gazetach patnych owiadcze i petycji swojego
ruchu, z kolei w Szwajcarii sowieccy dyplomaci byli
66
Patrz: Sprawozdanie o dziaalnoci Centrum Informacyjnego wiatowej
Rady Pokoju za 1975 r. z 23 marca 1976 r. Nr 235 na 11 stronach.
67
Soviet Hypocrisy and Western Gullibility, 1987. Ethics and Public Policy
Center,,.Peace as a Political Weapon", s. 23-24.
503

Kampania fetwywna
zamieszani w organizowanie demonstracji antynuklearnych6*, a
zachodnio-niemieccy zieloni", pokciwszy si ze swoimi sojusznikami
komunistami, oskarali tych ostatnich o cakowite zmanipulowanie wiecw
antynuklearnych."" Ponadto niezwykle wysoki procent komunistw w
kierownictwie wikszoci organizacji antywojennych w Anglii7U, Holandii i
Niemczech7', nie mwic ju o Woszech, by faktem a nadto przekonywajcym.
Jednak bardziej bezporednich dowodw wwczas nie posiadaem, a wielu
aspektw tej inicjatywy o charakterze ofensywnym" w ogle nie znaem.
Zwaszcza, pamitam, amaem sobie gow: kiedy mianowicie podjto w
politbiurze decyzj o uruchomieniu kampanii o rozbrojenie? Przed czy po
wkroczeniu do Afganistanu? Skonny byem uwaa, e przed, gdzie w poowie
roku 1979, w tym samym czasie, kiedy zapada decyzja o Afganistanie. Okazao si,
e niezupenie miaem racj, historia bya o wiele ciekawsza. Zacznijmy od tego, e
ta decyzja nie pozostawaa w adnej relacji do Afganistanu i bya podjta jeszcze w
roku 1975, na XXV Zjedzie KPZR, jako cz oglnego Programu dalszej walki o
pokj i wspprac midzynarodow. Trzeba byo umocni sukcesy dtente,
Porozumie Helsiskich, legalizujcych powojenn sowieck ekspansj w Europie,
zakamuflowa szybki wzrost wasnych zbroje, a nade wszystko nie dopuci do
podjcia przez rzdy zachodnie krokw odwetowych. A pewien niepokj z powodu
sowieckiej przewagi militarnej ju wwczas dawa si odczu.
W ostatnim okresie uwaga k wojskowo-politycznych pastw czonkowskich
NATO skupia si na problemie tak zwanych precyzyjnych broni taktycznych,
ktrych wyprodukowanie, zgodnie z przewidywaniami, moe doprowadzi do
zmiany struktury si zbrojnych i w nastpstwie wywrze powany wpyw na rozwj
sytuacji midzynarodowej - meldowa do KC Andropow w grudniu 1975 roku.72 Najwaniejsz waciwoci broni precyzyjnej, odznaczajcej si wysokim
stopniem autonomicznoci i mobilnoci, jest jej zdolno raenia celw praktycznie
od jednego wystrzau, niezalenie od odlegoci, w kadych warunkach
pogodowych i o kadej porze. Broni takiego rodzaju s na przykad:
6S
New York Times", July 26, 1983, West European Foes of New US Missiles
Often find KGB Men in Their Midst, by John Vinocur. M New York Times",
April 6, 1982 by John Vinocur.
70
Wall Street Journal", February 22, 1983, The Story of Whos Behind Britains
CND, by Douglas Eden. ..Encounter", April 1983, The Great Unilateral Husion
by Lord Chalfont.
" ..Strategic Review", Winter 1983, Soviet Manipulation of the European Peace
Movement, by Wynfred Joshua.
11
Notatka Andropowa dla KC z 14 grudnia 1975 r. Nr 3088-A.
504

Ulla przeomu
bomby z laserowym lub zdalnym sterowaniem, stosowane ju w czasie wojny w
Azji Poudniowo-Wschodniej; rne rodzaje rakiet i pociskw sterowanych
promieniem laserowym (opracowywana w USA rakieta przeciwpancerna
Hel-lfirc" i samosterujcy, 155-milimctrowy pocisk artyleryjski), odczytujcych
rzeb terenu (taktyczna rakieta Pershing 2" z ewentualnym odchyleniem od celu o
20-40 m, samoloty bez pilota) itd.
Wprowadzi to, kontynuowa Andropow, do sytuacji midzynarodowej szereg
czynnikw zarwno stabilizujcych, jak i destabilizujcych. Z jednej strony:
...pojawienie si takiej broni moe doprowadzi do rezygnacji z niektrych
rodzajw wspczesnej kosztownej techniki lotniczej i broni pancernej, do
zwikszenia roli tanich czogw, transporterw opancerzonych, samolotw bez
pilota, do uycia w przyszoci do dziaa bojowych niewielkich oddziaw
0 duej mobilnoci.
Ale z drugiej strony:
...jak si przewiduje w koach wojskowych NATO, zagroenie pewnym trafieniem
now broni bdzie wymagao caego szeregu przedsiwzi w celu rozrodkowania
wojskowych obiektw przemysowych, magazynw broni, wielkich baz
wojskowych. Za czynnik stabilizujcy uwaa si wysok efektywno nowej broni,
co zmniejsza prawdopodobiestwo uycia jdrowych rodkw raenia i zwiksza
zdolno strony pozostajcej w obronie do stawiania oporu nawet przewaajcym
siom nieprzyjaciela.
...koa wojskowo-polityczne NATO uwaaj za celowe zaopatrzenie broni
precyzyjnej w gowice jdrowe o maej mocy. Ich zdaniem, takie systemy broni
mog razi due cele, nie przyczyniajc praktycznie szkody obiektom cywilnym
1 nie powodujc znacznych strat wrd ludnoci cywilnej. Te waciwoci nowej
broni wykorzystywane s przez gremia kierownicze NATO jako argument na
uzasadnienie koniecznoci uproszczenia procedury podejmowania decyzji o uyciu
broni jdrowej w walce taktycznej.
Stany Zjednoczone prbuj wykorzysta nowe moliwoci, jakie stwarza
pojawienie si precyzyjnej broni taktycznej, do umocnienia bloku NATO i zwikszenia pewnoci swych zachodnioeuropejskich sojusznikw co do ich zdolnoci
przeciwstawienia si siom Ukadu Warszawskiego".
Do tego Moskwa absolutnie nie moga dopuci: cay sens pokojowej ofensywy"
sprowadza si wanie do tego, eby uczyni Europ wraliw na
505

Kampania ofensywna
ciosy, zalen od sowieckiego dyktatu, czyli cakowicie niezdoln przeciwstawi si
siom Ukadu Warszawskiego. Mona powiedzie, e do tego zawsze sprowadzay
si wszystkie ich manewry ze zbrojeniami poczwszy od czasw stalinowskich, lecz
pojawienie si broni jdrowej pod koniec wojny mocno pomieszao im szyki. Przy
ogromnej przewadze liczebnej obozu socjalistycznego Moskw urzdzioby
najbardziej cakowite rozbrojenie: puki komunistyczne zmiotyby Europ goymi
rkami. A rozbrojenie jdrowe byo szczytem ich marze: nady za totalitarnym
monstrum w zbrojeniach konwencjonalnych demokratyczna Europa nic miaa siy.
Do tego trzeba by zmilitaryzowa cae ycie kontynentu, zmobilizowa wszystkie
rezerwy, to znaczy przeksztaci si w takie samo pastwo totalitarne jak Zwizek
Sowiecki. Dlatego Truman i Attlee z chwil powstania NATO postanowili oprze
si wanie na broni jdrowej, co pozwolio Europie cieszy si demokracj i
rozkwitem ekonomicznym i pozosta niezalen. Bro ta miaa jednak istotny
mankament: nie mona byo jej uy, nie niszczc poowy Europy w trakcie
odpierania ataku sowieckiego. Pozostawao wic mie nadziej na jej si
odstraszajc, czyli y nieustannie pod grob katastrofy nuklearnej, co byo te
rdem bezwstydnej sowieckiej eksploatacji strachu. Czy Zachd w krytycznym
momencie zdecyduje si na to, czy nie - by to podstawowy problem bezpieczestwa
europejskiego, jaki powstawa za kadym razem przy zmianie sytuacji politycznej.
W tym si wanie krya podo dtente z jego uud pokoju i wsppracy (a
szczeglnie podo jego zachodnich adwokatw, doskonale rozumiejcych, jak
prowadz gr), e postawieni przed niemoliwym wyborem midzy kapitulacj a
samobjstwem jdrowym, czyli dosownie midzy tym, czy by czerwonym", czy
martwym", ludzie zaczynali si przychyla do wariantu pierwszego, nie chcc
nawet zastanowi si nad koszmarem komunistycznego niewolnictwa. Tym
bardziej, e mwienie o tym koszmarze w szczytowym momencie dtente uchodzio
za nieprzyzwoito - przecie to retoryka zimnej wojny"!
Pojawienie si broni precyzyjnej", bomby neutronowej, a nastpnie idei
strategicznej inicjatywy obronnej (bardziej znanej jako wojny gwiezdne) byo
odpowiedzi na te problemy. W Moskwie wywoao to dzik wcieko, gdy
unieszkodliwiao ZSRR, czynic jego olbrzymi przewag liczebn (pod koniec lat
siedemdziesitych prawie 3:1 w stosunku do NATO w wojskach ldowych,
czogach i lotnictwie") bezsensown, odbierajc rzecz najwaniejsz - moliwo
straszenia. Jeeli dojdzie do zrealizowania tych przedsiwzi, Europa nie bdzie
musiaa si zadrcza wyborem midzy niewolnictwem a mierci. Zdolno
Zachodu do zagwarantowania sobie
Patrz Defending the West by Winston Churchill, Temple Smith, London, 1981,
s. 87.
506

Lata przeomu
w trybie jednostronnym cakowitego bezpieczestwa, bez udziau ZSRR i
jakichkolwiek zespoowych porozumie" (ktre mona by byo pniej
interpretowa na swoj korzy) bya rdem cigych obaw na Kremlu.
Skoczyyby si na tym wszystkie ich marzenia o zdobyciu Europy z jej
potencjaem przemysowym, i to bez jednego wystrzau.
A oni tak wanie widzieli przyszo: wcale nie mieli zamiaru okupowa Europy
ani zniszczy jej broni jdrow. Tym bardziej, e jak widzielimy w raporcie
Andropowa, nie mieli najmniejszych obaw o swoje bezpieczestwo w zwizku z
instalowaniem nowych broni przez kraje NATO: na Kremlu doskonale rozumieli, e
miaa ona funkcj wycznie obronn. Rzecz jasna, e rozmieszczenie setek rakiet
SS-20 w kocu lat siedemdziesitych byo bezporedni odpowiedzi na t now
bro NATO, lecz tylko w tym sensie, e pozbawiao Zachd nowej przewagi
o b r o n n e j , wspomnianej w raporcie Andropowa. Moskwa jakby chciaa
powiedzie Zachodowi: Nie prbujcie nawet marzy o jakiej czystej obronie
jdrowej, redukujcej do minimum straty w materii cywilnej, bo na uycie waszej
nowej broni taktycznej odpowiemy rakietami SS-20 z gowicami jdrowymi."
Niczym innym, jak deniem, eby ponownie zmusi Europ do dramatycznego
wyboru midzy samobjstwem a kapitulacj, nie da si wytumaczy przeznaczenia
tych rakiet. Nie da si zwaszcza wytumaczy wyzywajco jawnego ich
rozmieszczenia, bez najmniejszej prby kamuflau, w tempie co tydzie jedna
rakieta w roku 1979. ZSRR, kiedy chcia, potrafi ukry przed amerykaskimi
satelitami na przykad cig modernizacj swoich rakiet, dokonywan co najmniej
od roku 1974.7" W Sztabie Generalnym armii sowieckiej funkcjonowaa nawet
specjalna komrka do tego celu - Wydzia Maskowania Strategicznego (GUSM)75,
ktry doskonale wywizywa si ze swych zada.
Jednym sowem, ta osawiona sowiecka paranoja" bya doskonale odegran
sowieck dezinformacj, ktr ochoczo podchwycili liderzy ruchu pokojowego i
inni rozmaici sowietolodzy".
To prawda, dysponujc potnym systemem wywiadowczym oraz najsilniejsz
armi wiata - czego mogliby si ba? Ale jako znakomici gracze, sowieccy
wodzowie kalkulowali cakiem trzewo: nage przyjcie wrogiej postawy po
dziesicioleciach demoralizacji, nage uwiadomienie sobie przez Zachd
olbrzymiej przewagi wojskowej Wschodu, nie dajcej NATO najmniejszej szansy
na obron, sprawi, e Europa bdzie zmuszona opowiedzie si za
poczerwienieniem". Tak pisaem wwczas w mojej broszurze:
Uchwaa Sekretariatu KC St-130/12s z 2 lipca 1974 r. i notatka Andropowa Nr
1560-A z 1974 r. Inside the Soviet Army by Victor Suvorov, Hamish Hamilton,
London, 1982; s. 102-105.
507

Machina w akcji
...od t e g o w a n i e m o m e n t u z w o l n a z a c z n i e c i e t r a c i s w o j
wolno, znajdujc si pod nieustannym i niczym nie
powstrzymywanym sowieckim szantaem.
Moecie lubi albo nie lubi swoich zwizkw zawodowych, ale czy chcecie, by
obawiay si obcej interwencji przed kadym duym strajkiem (jak to miao miejsce
w Polsce przez szesnacie miesicy)? Moecie lubi albo nie lubi swojej prasy, ale
czy chcielibycie, eby przestrzegaa surowej autocenzury, byle tylko unikn
gniewnej reakcji potnego ssiada (jak to si dzieje w Finlandii)? Moecie lubi
albo nie lubi systemu parlamentarnego, ale w kadym razie macie prawo wybiera,
kogo chcecie, nie biorc pod uwag pragnie obcego mocarstwa. Nikt wam nie
grozi, e przyjdzie i narzuci obcy rzd (jak w Afganistanie). Sama za natura
sowieckiego systemu jest taka, e nie zazna spokoju, nim cakowicie si do niego
nie upodobnicie."*
Tak wic kampania o rozbrojenie bya zaplanowana ju w roku 1975, aczkolwiek
nie traktowano jej jako piln, lecz obliczon na przyszo. Rozmieszczenie rakiet
redniego zasigu SS-20 przewidywano dopiero na koniec lat siedemdziesitych,
amerykaskich rakiet zreszt te nie spodziewano si wczeniej:
W chwili obecnej prace nad wyprodukowaniem broni precyzyjnej znajduj si w
stadium wdroenia typw ju wyprbowanych, przeanalizowania zgromadzonych
dowiadcze z ich praktycznego zastosowania, a take opracowania nowych
systemw dowiadczalnych - koczy swj raport Andropow. - Na nieoficjalnym
spotkaniu k wojskowych i przemysowych pastw NATO, ktre odbyo si w
marcu 1975 roku w RFN, wycignito wniosek, e szerokie rozpowszechnienie i
moliwo zastosowania bojowego taktycznej broni precyzyjnej ju na pocztku lat
osiemdziesitych s realne.
A wic na pocztku lat osiemdziesitych zamierzano uruchomi walk o pokj" z
ca moc. Przygotowywano si bez popiechu, za to starannie.
* Wadimir Bukowski, Pacyfici kontra pokj, przet. Andrzej Mietkowski.
Spotkania", Pary 1984, wyd. III, s. 43-44.
508

Lata przeomu
Latem 1975 roku wiatowa Rada Pokoju ogosia swj apel o rozbrojenie,
skoordynowany z 25 rocznic Apelu Sztokholmskiego. Dopiero w maju 1976 roku
przyjto ostatecznie rezolucj KC O trybie przeprowadzenia w ZSRR kampanii o
zaprzestanie wycigu zbroje i rozbrojenie i zatwierdzono plan najwaniejszych
posuni.7"
wiatowa kampania o zaprzestanie wycigu zbroje i o rozbrojenie jest wan akcj
spoeczno-polityczn, ktra przyczyni si do wyjanienia spoecznoci zagranicznej
pokojowej polityki zagranicznej ZSRR i krajw wsplnoty socjalistycznej, do
stworzenia szerokiego spoecznego frontu poparcia sowieckich inicjatyw
dotyczcych przerwania zbroje i rozbrojenia, izolacji militarysty-cznych si
imperializmu i maoizmu, dcych do osabienia procesu rozadowania napicia
midzynarodowego - pisao KC.
Zasadniczym posuniciem byo masowe zbieranie podpisw pod apelem wiatowej
Rady Pokoju, ogoszonym rok wczeniej jakoby dla uczczenia 25-lecia gonego
Apelu Sztokholmskiego.
Zbieranie podpisw pod Apelem RP przeprowadza si na zasadzie dobrowolnoci
wrd obywateli ZSRR, ktrzy ukoczyli 16 lat. Cudzoziemcy przebywajcy na
terytorium ZSRR mog, jeli zechc, zoy podpis pod Apelem...
Przeznaczano na ten cel wieczory, spotkania, wystawy, festiwale, wydano specjalne
plakaty, broszury, fotowitrae, a nawet okolicznociowy znaczek pocztowy wszystko o zaprzestanie wycigu zbroje, o rozbrojenie". Dopiero na kocu
programu skromnie dodano:
TASS, APN, Pastwowa Telewizja i Radio, redakcje centralnych gazet i czasopism
maj szeroko i regularnie nawietla przebieg kampanii w ZSRR i za granic. W
materiaach przeznaczonych dla zagranicy zwraca szczegln uwag na
propagowanie istoty sowieckiego stanowiska w sprawie rozbrojenia, na
pokazywanie masowego charakteru prowadzonej w kraju kampanii.
Specjalny komunikat zosta rozesany do wszystkich partii komunistycznych i
robotniczych na wiecie77:
Uchwala Sekretariatu KC St-9/4s z 21 maja 1976 r. i plan kampanii.
Uchwala Sekretariatu KC St-ll/5s z 8 czerwca 1976 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich.
509

Machina w akcji
Wedug posiadanych przez nas informacji, Apel RP cieszy si poparciem
szerokich krgw sil miujcych pokj. W wielu krajach zaczto zbieranie podpisw
pod apelem, s organizowane wiece, konferencje, manifestacje i inne imprezy w
celu poparcia zawartych w nim da, stosownie do konkretnych warunkw, w
jakich dziaaj zwolennicy pokoju. Wszystko przemawia za tym, e istniej
sprzyjajce warunki do aktywnych masowych dziaa dla rozadowania napicia
midzynarodowego przez powstrzymanie i przerwanie wycigu zbroje,
ograniczenie wydatkw na cele wojskowe, podjcie wysikw na rzecz rozbrojenia.
W chwili kiedy najbardziej reakcyjne, agresywne siy imperializmu nasilaj
destrukcyjne dziaania przeciw odpreniu, dajc zwikszenia wydatkw
wojskowych, zapocztkowana kampania jest szczeglnie aktualna i na czasie. (...)
Informujc was o rodkach podejmowanych w ZSRR, wychodzimy z zaoenia, e
komunici wszystkich krajw mog mie istotny udzia w zagwarantowaniu
sukcesu wiatowej kampanii o zaprzestanie wycigu zbroje, o rozbrojenie.
A zwracajc si do kierowniczych gremiw krajw socjalistycznych, dodawano
konfidencjonalnie:
Masowy charakter kampanii poparcia Apelu RP w krajach socjalistycznych bdzie
dodatkowym bodcem do zaktywizowania udziau w tej kampanii spoecznoci
krajw kapitalistycznych i rozwijajcych si.
Czuje si wrcz, jak powoli i ciko, niczym kamienie myskie ruszyy koa tej
gigantycznej maszyny bratnich" krajw i partii, ich stowarzysze i filii, przyjaci i
sympatykw na wszystkich kontynentach, moe z wyjtkiem Antarktydy.
Zmieniay si formy ich pracy, zwikszano pomoc" finansow rnym
zagranicznym strukturom (zwaszcza w Skandynawii), umacniano pozycje w
midzynarodowych organizacjach, przeprowadzano koordynujce spotkania i
brifingi.74 O rozmachu planowanej kampanii i przewidywanych terminach mona
wnioskowa choby z faktu, e ZSRR i jego klienci zawczasu wymogli
przeprowadzenie specjalnej sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ w sprawie
rozbrojenia w roku 1978 (a take w roku 1982), ktrej kocowy dokument gosi:
Z a n i e p o k o j e n i grob unicestwienia ludzkoci, powsta w zwizku z
istnieniem broni jdrowej i nieprzerwanego wycigu zbroje, oraz majc w pamici
zniszczenia, jakie nios ze sob wszystkie wojny.
Uchwaa Sekretariatu KC SM l/7s z 8 czerwca 1976 r. St-17/1 Os z 20 lipca
1976 r. Uchwaa Sekretariatu St-7/12s z 7 maja 1976 r. i St-23/10s /. 31 sierpnia
1976 r.
510

Lata przeomu
P r z e k o n a n i , e rozbrojenie i ograniczenie zbroje, zwaszcza jdrowych, jest
niezbdne dla zapobieenia niebezpieczestwu wojny jdrowej i umocnienia pokoju
i bezpieczestwa na caym wiecie, dla rozwoju ekonomicznego i postpu
spoecznego wszystkich narodw, e otwiera to drog do uoenia nowego
midzynarodowego adu ekonomicznego..."
Nie zapominajmy: dzieje si to w roku 1978, w szczytowym okresie detente, kiedy
wydawaoby si, e nie wida na razie bezporedniego zagroenia wybuchem wojny
jdrowej. Wida natomiast gwatown sowieck ekspansj w Trzecim wiecie,
uzbrojone po zby komunistyczne hordy w centrum Europy, przed ktrymi jedyn
obron stanowi bro jdrowa, chocia nie wiadomo, czy nie zabraknie decyzji
uycia jej w ostatecznoci. W czym wic widzi grob dla pokoju ONZ, co
zaniepokoio Zgromadzenia Oglne? Ot sam fakt istnienia tego ostatecznego
rodka obrony przed komunizmem. A co proponuje ONZ? Rozbrojenie jdrowe, w
rezultacie ktrego zatriumfuje w wiecie nowy midzynarodowy ad
ekonomiczny", inaczej mwic, socjalizm.
Nadto trzeba podkreli, e specjalna sesja oznacza nie koniec, lecz pocztek
nowej fazy wysikw ONZ w dziedzinie rozbrojenia."""
I rzeczywicie, przyjty przez politbiuro Program dziaania czyni ONZ i jej
niezliczone struktury dodatkiem do sowieckiej walki o pokj", mimo i
funkcjonowao to wszystko w zasadzie za zachodnie pienidze.
Lata osiemdziesite ogoszono dziesicioleciem rozbrojenia", a cae pastwa i
poszczeglne regiony otwarcie wezwano, by si zdeklaroway jako wolne od broni
jdrowej".
eby zmobilizowa wiatow opini publiczn na rzecz koniecznoci rozbrojenia,
trzeba uruchomi przedstawione poniej przedsiwzicia, opracowane dla
zwikszenia i rozprzestrzenienia informacji o zbrojeniach i wysikach
podejmowanych dla ich przerwania i zakazu:
Rzdowe i pozarzdowe organy informacji, a take organy informacji ONZ i jej
wyspecjalizowanych agend powinny dawa pierwszestwo przygotowaniu i
rozpowszechnianiu publikacji i materiaw audiowizualnych mwicych o
niebezpieczestwie zwizanym z wycigiem zbroje, a take informujcych o
wysikach na rzecz rozbrojenia oraz o rokowaniach na temat poczyna sucych
rozbrojeniu...
Zgromadzenie Oglne ogasza tydzie zaczynajcy si 24 padziernika -dzie
zaoenia ONZ - tygodniem powiconym nakreleniu zada ruchu o rozbrojenie...
so
Final Document of Assembly Session on Disarmament (23 May - 1 July 1978),
United Nations, Office of Public Information, s. 3-22.
511

Machina w akcji
Zgromadzenie Oglne wita z uznaniem inicjatyw Organizacji Narodw
Zjednoczonych do Spraw Owiaty, Nauki i Kultury [UNESCO], planujcej
zorganizowanie wiatowego kongresu powiconego ksztaceniu w dziedzinie
rozbrojenia, i w zwizku z tym proponuje UNESCO rozpoczcie pracy nad
wasnym programem ksztacenia w dziedzinie rozbrojenia jako penoprawnej gazi
wiedzy, wymagajcej specjalnego przygotowania, a w szczeglnoci pomocy
pedagogicznych, podrcznikw, antologii, a take materiaw audiowizualnych.
Pastwa czonkowskie powinny poczyni niezbdne kroki, eby wczy
odpowiednie materiay do programw swoich uczelni,"81
W tym samym czasie KC wydaje polecenie podjcia stara o zwikszenie roli
Zwizku Sowieckiego w UNESCO, zwikszenie liczby i aktywnoci pracownikw
sowieckich w sekretariacie tej organizacji" oraz komunikuje o osignitych ju
sukcesach w opracowaniu z inicjatywy ZSRR Deklaracji UNESCO o
podstawowych zasadach wykorzystywania rodkw masowej i informacji dla
umocnienia pokoju i wzajemnego zrozumienia midzy naro-darni, do walki z
propagand wojny.82 Osignicia rzeczywicie byy znaczne: w specjalnej rezolucji
KC O dalszym zwikszaniu aktywnoci ZSRR w dziaalnoci UNESCO
podsumowano wyniki 25 lat tej pracy83:
Lata te przyniosy wane ideologiczne, polityczne i praktyczne rezultaty w
wykorzystaniu tej organizacji ONZ w interesach sowieckiej polityki zagranicznej,
propagandy osigni ZSRR w dziedzinie nauki, kultury, owiaty i demokracji
socjalistycznej, w wykorzystywaniu wiatowych dowiadcze naukowych na
potrzeby naszej gospodarki narodowej.
W wyniku pryncypialnej linii ZSRR i bratnich krajw socjalistycznych w UNESCO
okrzep kurs na jej aktywny udzia w rozwizywaniu aktualnych problemw
midzynarodowych, przede wszystkim w walce o pokj, odprenie, rozbrojenie,
przeciw kolonializmowi i rasizmowi. Organizacja podja korzystne dla nas decyzje
przeciw agresji USA w Wietnamie, w sprawie poparcia ruchw
narodowowyzwoleczych, o udziale w realizacji porozumie Konferencji Europejskiej oraz rezolucj potpiajc polityk Izraela, przestpstwa faszystowskiej
junty w Chile i apartheid w Afryce Poudniowej. UNESCO jako pierwsza w systemie ONZ przyja w swoje szeregi NRD, pnocny Wietnam, KRLD, MRL i
Namibi.
" Tame, s. [6-17.
12
Uchwaa Sekretariatu KC St-l09/4s z 30 maja 1978 r.
B
Uchwaa Sekretariatu KC St-173/6s z 28 sierpnia 1979 r. i notatka Wydziaw
KC z 23 sierpnia Nr 25-S-1554.
512

Lata przeomu
Mimo sprzeciwu pastw zachodnich, w UNESCO zainicjowano obchody sto
pidziesitej rocznicy urodzin Karola Marksa, stulecia urodzin W. I. Lenina, 50 i
60 rocznicy Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Padziernikowej, 50 rocznicy
powstania ZSRR i inne, ktre znalazy szeroki midzynarodowy oddwik.
Wane decyzje polityczne, podjte na XX sesji Konferencji Generalnej
(padziemik-listopad 1978) stwarzaj korzystne warunki dla aktywniejszego
poparcia przez UNESCO wysikw Zwizku Sowieckiego i innych krajw
socjalistycznych, zmierzajcych do uzdrowienia sytuacji midzynarodowej oraz
przeciwdziaania knowaniom si mil kary stycznych i przeciwnikw odprenia, z
maoistami wcznie.
Udzia ZSRR w pracach UNESCO przynosi sukcesy nie tylko na niwie
ideologicznej i w polityce zagranicznej, lecz take niebagatelne korzyci dla
gospodarki narodowej. Uczeni sowieccy uzyskuj przez UNESCO dostp do
informacji, cennej dla naszej nauki, ekonomiki i obronnoci.
Zarazem jednak moliwoci wzmocnienia naszych pozycji w UNESCO i uzyskania
znaczniejszych korzyci w dziedzinie nauki i gospodarki narodowej nie s w peni
wykorzystywane. Mamy na wzgldzie zarwno programy naukowo-techniczne
UNESCO oraz uzyskanie stosownych informacji, jak rwnie kanay
propagandowe oraz dziaalno wydawnicz Organizacji (jej publikacje
rozpowszechniane s w 140 krajach).
Zauwamy, e to wszystko byo realizowane za pienidze zachodnie, wcale
niemae: roczny budet UNESCO wynosi w 1979 roku 151,6 miliona dolarw!
Lata cae min, zanim USA i Anglia odmwi udziau w finansowaniu,
zrozumiawszy wreszcie, e UNESCO przeksztacia si najzwyczajniej w
instrument polityki sowieckiej i rozsadnik szpiegostwa. A przecie taka sytuacja
istniaa wwczas w wikszoci organizacji midzynarodowych, z sam ONZ
wcznie. Samo ich wyliczenie zajoby kilka stron, a w kadej siedzieli ludzie
sowieccy ze swymi klientami i sympatykami, korzystajc z ich moliwoci":
kanaw, finansw, prestiu. W powizaniu z rozwinitym ruchem o pokj",
zdominowanym przez siy lewicowe, tworzyo to potne narzdzie oddziaywania
na opini publiczn, umoliwiajce wykorzystanie praktycznie dowolnej sprawy,
kadego pretekstu do rozszerzenia ich kampanii, stworzenia jej infrastruktury. Na
przykad rok 1979 zosta ogoszony przez ONZ jako Midzynarodowy Rok
Dziecka, co, zdawaoby si, nie miao adnego zwizku z sowieck kampani o
rozbrojenie jdrowe Zachodu. Ale to tylko tak si wydaje niewiadomemu,
naiwnemu zachodniemu obywatelowi.
513

Machina w akcji
Decyzj KC KPZR i Rady Ministrw ZSRR Nr 139-44 z 5 lutego 1979 roku
zezwala si Komitetowi Kobiet Sowieckich, Oglnozwizkowej Centralnej Radzie
Zwizkw Zawodowych i KC Wszechzwizkowego Leninowskiego Komunistycznego Zwizku Modziey na zorganizowanie w Moskwie we wrzeniu 1979
roku wiatowej Konferencji O pokojow i szczliw przyszo wszystkich
dzieci", z udziaem do 700 uczestnikw z zagranicy.
Przygotowaniem wiatowej Konferencji zajmuje si Midzynarodowy Komitet
Przygotowawczy (MKP), do ktrego wchodz przedstawiciele 20 midzynarodowych i regionalnych organizacji pozarzdowych o rnej orientacji politycznej
oraz przedstawiciele gospodarzy - Komitetu Kobiet Sowieckich i KC WLKZM. Na
czele MKP stoi prezydent Midzynarodowej Demokratycznej Federacji Kobiet,
laureatka midzynarodowej nagrody leninowskiej Za umacnianie pokoju midzy
narodami" Frida Brown (Australia).
Konferencj popiera ONZ i jej wyspecjalizowane agendy. Konferencja bdzie mie
bardzo reprezentatywny charakter. W jej pracach wezm udzia przedstawiciele
ponad 120 krajw ze wszystkich kontynentw i okoo 70 midzynarodowych i
regionalnych organizacji (kobiecych, zwizkw zawodowych, modzieowych,
stowarzysze zawodowych pedagogw, lekarzy, prawnikw, psychologw) oraz
ruchw na rzecz o pokoju i solidarnoci.
W Konferencji bd uczestniczy midzynarodowe, regionalne i narodowe
organizacje, reprezentujce rne tendencje polityczne, ideologiczne, religijne i
filozoficzne. Wielk wag do udziau w Konferencji przywizuj organizacje i
ruchy socjaldemokratyczne i socjalistyczne. W Konferencji zgodziy si uczestniczy Midzynarodowy Ruch Sokoy" i Midzynarodowy Zwizek Modych
Socjalistw. Biuro organizacji Kobiety Socjalistycznej Midzynarodwki" podjo
decyzj o skierowaniu na Konferencj jako delegatw dwch wiceprezydentw,
przedstawicieli Finlandii i Izraela. Przedstawiciele organizacji socjaldemokratycznych szeregu krajw wejd w skad delegacji narodowych.
Gomi honorowymi bd wybitni dziaacze polityczni i spoeczni, znani pisarze,
artyci, uczeni. Z ramienia Organizacji Narodw Zjednoczonych bdzie
uczestniczy specjalna przedstawicielka Sekretarza Generalnego do Spraw Midzynarodowego Roku Dziecka Estephania Aldaba-Lim (Filipiny). Wysano rwnie
zaproszenia do UNICEF-u, UNESCO, wiatowej Organizacji Zdrowia,
Midzynarodowej Organizacji Pracy. (...)
W ramach Konferencji odbdzie si forum na temat wsppracy organizacji
modzieowych, studenckich i dziecicych w zakresie obrony dorastajcego pokolenia, a take okrgy st" pisarzy tworzcych dla dzieci.
Na zakoczenie prac Konferencji przewiduje si uchwalenie odezwy do rzdw,
parlamentw i spoeczestw w zwizku z Midzynarodowym Rokiem

515

Lata przeomu
Dziecka oraz opracowanie dokumentu do przedoenia sesji Zgromadzenia
Oglnego ONZ, ktra dokona podsumowania rezultatw, jakie przynis ten Rok.
Jeli spojrze na to pobienie, wyglda to cakiem niewinnie. Kt by nie chcia
pokojowej i szczliwej przyszoci dla dzieci? Mona tylko podzikowa
Zwizkowi Sowieckiemu za wszystkie starania i wydatki, zwizane ze spraw tak
szlachetn. Wydatki te niebagatelne: 1,5 miliona rubli i 80 tysicy rubli
dewizowych. To wszystko dla dzieci?
wiatowa Konferencja w Moskwie otwiera nowe moliwoci zaprezentowania
pokojowej polityki Zwizku Sowieckiego, jego wysikw w walce o rozbrojenie,
rozadowanie napicia midzynarodowego, propagowania wyszoci socjalizmu w
tworzeniu warunkw dla zapewnienia szczliwego dziecistwa. Konferencja
stworzy nowe bodce rozwoju wsppracy szerokich si midzynarodowej
spoecznoci w walce o prawa dzieci.**
Gwnym prawem dzieci okazao si prawo do ycia w pokoju".
Tak naprawd awantura afgaska raczej zaszkodzia sowieckiej kampanii o
jednostronne rozbrojenie Zachodu, krzyujc wszystkie plany kremlo-wskich
wodzw. W kadym razie przed wkroczeniem do Afganistanu atmosfera polityczna
na wiecie bya dla nich o wiele korzystniejsza. 1 kto wie, czy Zachd zdoaby
utrzyma swoje pozycje, gdyby przecigna si ona jeszcze kilka lat? Pierwsz
realn prb ich siy bya kampania protestu przeciw idei Cartera wyposaenia
NATO w bro neutronow - jedn z nowoci technicznych, obliczonych na
wzmocnienie obrony Europy przed przewaajcymi silami Ukadu Warszawskiego
(zwaszcza w czogach),
0 ktrych bya mowa w raporcie Andropowa. I chocia bya to bro o przeznaczeniu
najoczywiciej obronnym, nie stanowica adnego zagroenia dla pokoju w
Europie, to kampania sprzeciwu wobec niej, otwarcie prosowiecka, bya wyjtkowo
efektywna. Wystarczyo zaledwie kilka protestw w Holandii, Danii i Norwegii
midzy rokiem 1977 i 1978, eby wystraszy Cartera
1 zmusi go do zrewidowania swego nastawienia do broni neutronowej. Nie ma
wtpliwoci, e bya to poraka NATO i zwycistwo Moskwy, w dodatku
zwycistwo atwe, ktre bardzo podnioso na duchu sowieckich przywdcw.
34
Uchwala Sekretariatu KC St-171/5s z 14 sierpnia 1979 r., notatka Wydziaw
KC Nr 25-S-1250 z 7 sierpnia i notatka WCRZZ, KC WLKSM i Komitetu
Kobiet Sowieckich z 22 czerwca 1979 r.
516

Machina w akcji
Znaczne zintensyfikowanie dziaalnoci wiatowej Rady Pokoju, zwaszcza w
dziedzinie walki o przerwanie wycigu zbroje i przeciw broni neutronowej
pozwolio rwnie w ostatnich czasach podnie poziom mobilizacji mas i poszerzy spoeczno-polityczn baz antymilitarystycznych wystpie przede
wszystkim w krajach kapitalistycznych, cznie z USA i pastwami Europy
Zachodniej - donosi z dum Wydzia Midzynarodowy KC.8S
Z inicjatywy RP i amerykaskich ruchw pokojowych odbya si w Waszyngtonie
wszechstronna dyskusja nad problemem rozbrojenia, w ktrej uczestniczyo wielu
kongresmanw, senatorw i wybitnych dziaaczy politycznych i spoecznych USA;
w Genewie miaa miejsce wiatowa konferencja organizacji pozarzdowych na
temat rozbrojenia. W wielu krajach zostay przeprowadzone wielkie akcje narodowe
i midzynarodowe. Na przykad w Amsterdamie odbyo si midzynarodowe forum
Bombie neutronowej - nie!", a podczas specjalnej sesji Zgromadzenia Oglnego na
temat rozbrojenia w wielu miastach USA, take w Nowym Jorku, zorganizowano
masowe wiece i marsze protestu przeciw bombie neutronowej, za przerwaniem
wycigu zbroje i rozbrojeniem. W trakcie przygotowania i przebiegu tych akcji
wydawane byy w masowym nakadzie broszury o bombie neutronowej, plakaty,
ulotki itd. Przeprowadzenie tych imprez pocigno za sob znaczne wydatki,
przekraczajce preliminarz.
W zwizku z zaistnia sytuacj midzynarodow wiatowa Rada Pokoju stawia
sobie za cel dalsze rozwijanie na szerok skal wystpie spoeczestw w
poszczeglnych krajach przeciw wzmagajcym si kontratakom ze strony
przeciwnikw odprenia. Spord imprez o charakterze masowym, planowanych
na drug poow biecego roku, mona odnotowa masowy wiec sprzeciwu wobec
waszyngtoskich decyzji NATO w Stuttgarcie (RFN), wiece i marsze protestu
przeciw bombie neutronowej w Belgii, Australii, europejsk konferencj Rola
spoeczestw w walce o odprenie i wspprac" w Bukareszcie i inne. Trzeba
bdzie w tym celu przygotowa duo materiaw propagandowych, skierowa
reprezentatywne delegacje do wystpie przed spoeczestwami wielu krajw,
okaza pomoc niektrym komitetom narodowym w przygotowaniu wielkich akcji
spoeczno-politycznych (wynajem sal, zorganizowanie transportu uczestnikw
manifestacji, drukowanie ulotek i plakatw itd.)- Trzeba bdzie zorganizowa
skuteczn czno operacyjn sekretariatu RP zarwno z narodowymi komitetami
pokojowymi, jak i z partiami politycznymi rnych krajw. Dowiadczenia
pierwszej poowy tego roku dowiody rwnie moliwoci rozwijania aktywnej
pracy RP bezporednio w USA i stworzenia tam w tym celu
15
Uchwala Sekretariatu KC St-126/8s z 26 wrzenia 1978 r., notatka Wydziau
Midzynarodowego KC Nr 25-S-1863 z 20 wrzenia i notatka Sowieckiego
Komitetu Obrony Pokoju z 2 sierpnia 1978 r.

518

Lata przeomu
okrelonej bazy organizacyjnej. Naturalnie, na to wszystko potrzebne bd
dodatkowe fundusze.
Walka o pokj" nasilaa si i rozszerzaa pod koniec lat siedemdziesitych zgodnie
z planem i zupenie niezalenie od wiatowej koniunktury. Nawet podpisanie przez
Breniewa i Cartera w Wiedniu w 1979 roku porozumienia o ograniczeniu zbroje
(SALT-2) oraz spotkanie na szczycie wcale nie spowolniy jej tempa.8" Wprost
przeciwnie, ZSRR nadal j podsyca, midzy innymi przez zgaszanie nie
koczcych si pokojowych inicjatyw" i propozycji, jawnie korzystnych dla siebie
i nie do przyjcia dla Zachodu (rezygnacja z uycia broni jdrowej, pogbienie
zaufania" przez jednostronn redukcj nieznacznej czci armii sowieckiej w
Niemczech itp.)s;. W ten sposb sztucznie (i nie bez powodzenia) wywoywano
wraenie nieustannych zabiegw o pokj przywdcw sowieckich i co najmniej
obojtnoci ze strony NATO i rzdu USA, zmuszonych odrzuca te inicjatywy".
Jednym sowem, organizacyjnie, psychologicznie i strategicznie Zwizek Sowiecki
pod koniec lat siedemdziesitych t kampani ju wygrywa i naley domniemywa,
e za kilka lat wygraby j ostatecznie, gdyby nie Afganistan.
Najwaniejszym bodaje aspektem tej awantury nie jest bynajmniej konkretna
sowiecka agresja (miay miejsce takie w przeszoci), lecz to, e zdarzya si
zadziwiajco nie w por i doprowadzia do zmiany oglnej sytuacji politycznej na
wiecie. Trudno byoby znale jaskrawszy przykad na to, do czego prowadzi
pokojowa koegzystencja" z sowieckim reymem, zwaszcza dla maego
neutralnego pastwa. Przykad ten zmusza tym bardziej do zastanowienia w
loilminacyjnym momencie sowieckiej kampanii o rozbrojenie, o pokojowe
wspistnienie, oparte na zaufaniu. Nie daoby si wymyli lepszej reklamy dla
NATO - nawet Szwajcaria zacza powtpiewa w suszno swej tradycyjnej
neutralnoci. I w najmniejszym stopniu nie mogo to pomc poszerzeniu bazy
spoeczno-politycznej" sowieckiego ruchu pokojowego. Przeciwnie, od tej wanie
chwili zdecydowanie zaostrzy si podzia na lewicowcw i prawicowcw w
polityce zachodniej, zwaszcza w zagadnieniach obronnoci, ci ostatni za zdobyli
klarown i solidnie podbudowan pozycj. I midzy innymi wanie dlatego nastpi
na Zachodzie w latach osiemdziesitych zwrot na prawo, ktry
i6
Uchwaa Sekretariatu St-160/5s z 29 maja 1979 r.
87
Uchwaa Biura Politycznego P 107/III z 8 czerwca 1978 r. i wystpienie
Breniewa na posiedzeniu Biura Politycznego,
Uchwaa Biura Politycznego P 147/8 z 16 marca 1979 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich na 3 stronach.
Uchwaa Sekretariatu St-179/34gs z 8 padziernika 1979 r.
519

Machina w akcji
doprowadzi do wadzy w USA Ronalda Reagana, a pniej w RFN Helmuta Konia.
Zaostrzya si polaryzacja w socjalistycznych i socjaldemokratycznych partiach
europejskich, w ktrych umiarkowane, proatlantyckie skrzydo w kierownictwie
bd po prostu si oderwao (jak w laburzystowskiej partii w Anglii), bd
powstrzymywao swoje partie przed zajciem bardziej radykalnego stanowiska
(kanclerz Helmut Schmidt w RFN, premier Bettino Craxi we Woszech).
Z drugiej strony, przywdcy sowieccy, usiujc przezwyciy izolacj polityczn,
w jakiej si znaleli, byli zmuszeni zintensyfikowa kampani, zmieni plany i
terminy i znacznie zwikszy rodki. Nawet ograniczenie wymiany kulturalnej" z
powodu bojkotw i protestw wobec takiej polityki powanie osabiao ich
moliwoci, zwaszcza w USA.*" A konieczno wyjcia z izolacji wzbudzaa
podejrzenia w stosunku do kadej ich kampanii. Nieprzypadkowo nawet ja
odniosem wraenie, e tak burzliwa walka o pokj" wie si z wydarzeniami w
Afganistanie cilej, ni to byo w rzeczywistoci.
Tym bardziej szokuje sukces ich kampanii. Przyjta w kwietniu 1980 roku rezolucja
KC O dodatkowych przedsiwziciach w celu zaktywizowania wystpie
spoeczestw przeciw decyzji NATO o produkcji i rozmieszczeniu nowych
amerykaskich rakiet w Europie Zachodniej zatwierdza nowy plan dziaa w
zaistniaej sytuacji. Wszystkie rodki informacji dostaj instrukcj:
...nasili konstruktywn krytyk podjtych pod naciskiem USA decyzji brukselskiej
sesji rady NATO jako jednej z gwnych przyczyn zaostrzenia sytuacji
midzynarodowej, wyjania znaczenie propozycji Zwizku Sowieckiego o redukcji broni redniego zasigu w Europie i w ogle w sprawie odprenia
militarnego na kontynencie w celu zdecydowanego zagodzenia napicia w stosunkach midzy pastwami.
Sowieckie organizacje spoeczne maj w peni zrealizowa zaplanowane kontakty i
wymiany z krajami Europy Zachodniej, a take wykorzysta dodatkowe propozycje
ambasad sowieckich w tych krajach, tak aby kampania przeciw mili tary stycznym
planom NATO wci narastaa i osigna maksymaln intensywno w okresie
wiosennej sesji kierowniczych gremiw tego bloku (maj-czerwiec br.).8'
NK
Uchwaa Sekretariatu KC St-194/5s i St-194/6s z 22 stycznia 1980 r.,
Sl-196/10s z 5 lutego
i St-198/5s z 19 lutego 1980 r., St-244/7s z 6 stycznia i St-245/7s z 13 stycznia
1981 r.
89
Uchwaa Sekretariatu KC St-206715s z 15 kwietnia i Biura Politycznego P
192/DC z 17 kwietnia 1980 r.
520

Lata przeomu
I prosz, tu przed czerwcem rzeczywicie zaczy si demonstracje w Europie.90
Zadanie byo znacznie uatwione przez to, e liczne przedsiwzicia byy ju
zaplanowane i przygotowane, naleao je tylko wzmocni, rozszerzy, zwikszy
finansowanie, a nie zaczyna od zera. Na przykad Midzynarodowa Konferencja
Parlamentarzystw w obronie pokoju, rozbrojenia i bezpieczestwa
midzynarodowego w Helsinkach w maju 1980 roku91, Midzynaradowa
Konferencja w Sprawie Zakazu Broni Jdrowej w Japonii w sierpniu92 czy w
wiatowy Parlament Narodw w obronie pokoju we wrzeniu w Sofii, o ktrym
pisaem w 1982 roku - wszystkie byy zaplanowane prawie rok wczeniej.93 Ostatni,
jak susznie przewidziaem w mej broszurze, sta si rzeczywicie centraln imprez
roku 1980, z misj:
...zaktywizowania wystpie przeciw awanturniczej polityce k imperialnych
USA, NATO i pekiskich hegemonw, utrzymania i kontynuowania w latach
osiemdziesitych procesu rozadowania napicia midzynarodowego.94
W pierwotnych planach ten parlament" mia by znacznie skromniejsz, zwyczajn
inicjatyw RP, take z nazwy: wiatowy Kongres Ruchu Obrocw Pokoju". Ale
zasza potrzeba zaktywizowania walki", zwikszyy si znacznie fundusze, nasiliy
si prace przygotowawcze (szczeglnie nad wcigniciem organizacji
niekomunistycznych), dziki rekomendacji Sorsy udzielili pomocy socjalici i
socjaldemokraci, i kongres przeksztaci si w parlament narodw". Wyznaczono
mu rol wieloplanow: po pierwsze, jego autorytet powinien by ukry decyzje
Moskwy (dokadnie tak, jak podstawione banki pior brudne pienidze"):
Przygotowanie polityczne do tej najwaniejszej imprezy w spoecznym ruchu
pokojowym, ktrej zadaniem jest okrelenie zasadniczego kierunku dziaa
miujcych pokj spoeczestw na najblisze lata, odbywa si we wsppracy z
midzynarodowymi i narodowymi organizacjami o rnej orientacji politycznej.
Oczekuje si, e w pracach parlamentu wiatowego wemie udzia 1500
90
Patrz np. w Peace Movements by April Carter, Longman Group UK Ltd,
1992, s. 120.
91
Uchwala Sekretariatu KC St-212/57gs z 23 maja 1980 r.
92
Uchwala Sekretariatu St-221/35gs z 28 lipca i notatka Sowieckiego Komitetu
Obrony Pokoju Nr 149s z 4 lipca 1980 r.
93
Uchwala Sekretariatu KC St-176/lgs z 12 wrzenia i notatka Wydziau
Midzynarodowego Nr 25-S-1648 z 7 wrzenia 1979 r.
94
Uchwala Sekretariatu KC St-223/53 gs z 11 sierpnia, notatka Wydziaw KC
Nr 25-S-1431 z 6 sierpnia i notatka Sowieckiego Komitetu Obrony Pokoju Nr
155s z 24 lipca 1980 r.
521

Machina ic akcji
-2000 delegatw z ponad 100 krajw, z ONZ, UNESCO, UNCTAD i innych
organizacji midzynarodowych rzdowych i pozarzdowych - meldowa w KC
sowiecki Komitet Obrocw Pokoju.93
Rzeczywisto przerosa jednak oczekiwania: przyjechao 2260 mionikw pokoju
ze 137 krajw, reprezentujcych 330 partii politycznych, 100 midzynarodowych i
ponad 3000 narodowych organizacji pozarzdowych, 200 czonkw rnych
parlamentw, okoo 200 liderw zwizkw zawodowych, 129 czoowych
socjaldemokratw (w tym 33 to czonkowie egzekutyw swych partii), 150 pisarzy i
poetw, przedstawiciele 33 ruchw narodowowyzwoleczych, 83 partii
komunistycznych i robotniczych, organizacji kobiecych, modzieowych i
religijnych, 18 przedstawicieli rnych komisji i wyspecjalizowanych sub ONZ
itp.% I oczywicie ten parlament" przyj j e d n o m y l n i e sowiecki Program
dziaania, Odezw i inne dokumenty.
Po drugie, cae to zgromadzenie przydao si do rozstrzygania wielu problemw
organizacyjnych zwizanych z kolejnymi akcjami, do umocnienia powiza z
rnymi zachodnimi organizacjami o podanej orientacji, czyli do odbudowania
infrastruktuty. W tym celu, na przykad, cz delegatw (okoo 600!) po drodze z
Sofii do domu zawieziono do Moskwy i tam jeszcze przez tydzie odbudowywano z
nimi stosunki dwustronne" i zapoznawano z sowieck rzeczywistoci"."7
Trzeba byo ponadto zapewni wykonanie postanowie Parlamentu Narodw":
dopilnowa, eby jego uczestnicy po powrocie do domu spowodowali uchwalenie
odpowiednich rezolucji, przyjli Program Dziaania i konsekwentnie go
realizowali. W specjalnej rezolucji sekretariatu KC O rodkach dalszej aktywizacji
wystpie miujcych pokj spoeczestw w wietle uchwa wiatowego Parlamentu
Narodw w Obronie Pokoju wyznaczone zostay zasadnicze kierunki tej pracy i
najwaniejsze inicjatywy. Wszystkim sowieckim instytucjom i organizacjom
spoecznym zalecano na przykad:
(...) koordynujc wasne dziaania z odpowiednimi organizacjami bratnich krajw
socjalistycznych i postpowymi organizacjami niesocjalistycznej czci wiata,
stara si o nadanie zdecydowanie antywojennego nastawienia przyszym
najwikszym imprezom midzynarodowym:
M
Patrz wyej, przyp. 67.
96
Prawda". 23-29 wrzenia 1980 r.
1,7
Uchwaa Sekretariatu KC Sl-228/44gs z 15 wrzenia i notatka Wydziau
Midzynarodowego Nr 18-S-1633 z 9 wrzenia 1980 r.
522

Lata przeomu
spotkaniu uczestnikw brukselskiego ruchu spoeczestw na rzecz bezpieczestwa,
wsppracy i rozbrojenia (Bruksela, listopad 1980 roku), Kongresowi
Midzynarodowego Zwizku Studentw (Berlin, listopad 1980 roku), wiatowemu
Forum Modziey i Studentw w obronie pokoju, odprenia i rozbrojenia
(Helsinki, stycze 1981 roku), sesji generalnej Rady Organizacji Solidarnoci
Narodw Azji i Afryki (Aden, marzec 1981 roku), Kongresowi Midzynarodowej
Demokratycznej Federacji Kobiet (Praga, padziernik 1981 roku),
powici szczegln uwag przewidzianemu na stycze 1981 roku poszerzonemu
spotkaniu kierownictwa Midzynarodowego Forum cznoci Si Miujcych
Pokj w Wiedniu, starajc si o umocnienie i rozwj nawizanej wsppracy midzy
rnymi partiami politycznymi i masowymi organizacjami na paszczynie
antywojennej oraz o doprowadzenie midzy innymi do podjcia decyzji o zwoaniu
w jednym z krajw kapitalistycznych reprezentatywnej wiatowej konferencji na
temat rozbrojenia i odprenia. (...)
Nawizujc czno ze spoeczestwami zagranicznymi bra za punkt wyjcia
rezolucje KC KPZR dotyczce zagadnie midzynarodowych w roku 1980,
wystpienia to w. L.I. Breniewa, szerok platform wsppracy si miujcych
pokj, ktra znalaza wyraz w rezultatach wiatowego Parlamentu Narodw w
Obronie Pokoju, starajc si na tej podstawie doprowadzi w roku 1981 do nowego
oywienia masowych wystpie, by da stanowcz odpraw knowaniom si
militarystycznych, prace te prowadzi w cisym kontakcie z odpowiednimi
organizacjami krajw socjalistycznych i midzynarodowymi organizacjami
demokratycznymi;
- zintensyfikowa wspprac z miujcymi pokj, antywojennymi organizacjami
USA, wspierajc szczeglnie oywienie dziaalnoci Rady Pokoju USA i starania o
zwikszenie masowego poparcia dla niej;
- dziaa na rzecz przeprowadzenia w kocu roku 1980 spotkania przedstawicieli
kierownictwa midzynarodowych organizacji demokratycznych w celu umocnienia
koordynacji ich dziaa w dziedzinie walki z wycigiem zbroje, o odprenie i
pokj.
Wszechzwizkowa Centralna Rada Zwizkw Zawodowych podejmie kroki w celu
zwoania w roku 1981, zgodnie z decyzj IX Kongresu wiatowej Federacji
Zwizkw Zawodowych, midzynarodowej konferencji powiconej
spoeczno-ekonomicznym problemom rozbrojenia, oraz pomoe zrealizowa
propozycje zwizku zawodowego grnikw Wielkiej Brytanii odnonie zorganizowania wiatowej konferencji grnikw przeciw wycigowi zbroje.
KC Wszechzwizkowego Leninowskiego Komunistycznego Zwizku Modziey i
Komitet Organizacji Modzieowych ZSRR wezm udzia w dziaalnoci roboczych
organw, zaoonej w padzierniku 1980 roku na

524

Machina w akcji
spotkaniu w Budapeszcie, oglnoeuropejskiej struktury wsppracy modziey i
studentw w celu umocnienia antywojennego kursu organizowanych w jej ramach
imprez.
Sowiecki komitet europejskiego bezpieczestwa i wsppracy razem z Sowieckim
Komitetem Obrony Pokoju, Grup Parlamentarn ZSRR, Towarzystwem cznoci
Miast Sowieckich i Zagranicznych i z innymi sowieckimi organizacjami
spoecznymi, w najbliszym czasie skoncentruje si na osigniciu nastpujcych
celw:
dalsze nasilenie walki ludnoci krajw zachodnioeuropejskich przeciw realizacji
decyzji NATO o rozmieszczeniu w Europie Zachodniej nowych amerykaskich
rakiet, o przeprowadzenie konstruktywnych rokowa w sprawie broni jdrowej
redniego zasigu, a w szczeglnoci inspirowanie wystpie parlamentarzystw,
rad miejskich, prezydentw miast i lokalnych jednostek administracyjnych przeciw
rozmieszczaniu nowych amerykaskich rakiet na terytorium ich kraju;
zagwarantowanie poparcia przez midzynarodow spoeczno stanowiska ZSRR i
krajw wsplnoty socjalistycznej na madryckim spotkaniu przedstawicieli pastw uczestnikw Konferencji Oglnoeuropejskiej,
Rada naukowa do bada nad problemami pokoju i rozbrojenia oraz sowiecki
komitet PUGWASH przyspiesz nawizanie i rozszerzenie cznoci z wybitnymi
orodkami naukowymi i poszczeglnymi uczonymi krajw zachodnich, w
szczeglnoci USA, zachcajc ich do publicznych wystpie przeciw wycigowi
zbroje, o zaegnanie niebezpieczestwa wojny jdrowej.
Rada do spraw religii przy Radzie Ministrw ZSRR umieci w planie kontaktw
midzynarodowych organizacji religijnych ZSRR na rok 1981 wzmoenie
dziaalnoci rosyjskiej cerkwi prawosawnej i innych organizacji religijnych
dziaajcych na terytorium Zwizku Sowieckiego, w celu wcignicia postpowych
zagranicznych si religijnych do walki o pokj i rozbrojenie.
Wydzia politycznej propagandy zagranicznej KC KPZR uzmysowi sowieckim
rodkom masowego przekazu konieczno istotnego poszerzenia i wszechstronnego
nawietlenia antywojennych wystpie miujcych pokj spoeczestw i
dziaalnoci ich organizacji.98
Gwatownie nabray rozpdu gigantyczne koa zamachowe, zaczy si obraca
trybiki i kka, korbowody i oyska, i caa diabelska machina pchna z rozmachem
kraje i kontynenty. Kongresy i fora, marsze i protesty, strefy bezatomowe" i listy
uczonych - wszystko zostao zrealizowane
Uchwaa Sekretariatu KC St-237/101gs 18 listopada 1980 r.
525

Lala przeomu
niemal dosownie. A w perspektywie byo cae dziesi lat, ogoszone zawczasu
przez ONZ jako Dziesiciolecie rozbrojenia". Zdawao si, e ju nic nie jest w
stanie zatrzyma tej epidemii umiowania pokoju, pki cay wiat nie sczerwienieje
ostatecznie. Jednym sowem, jak powiada mdry rabin z sowieckiego kawau lat
pidziesitych:
Wojny nie bdzie, ale bdzie taka walka o pokj, e kamie na kamieniu nie
zostanie."
Nawet teraz, kiedy le przede mn setki dokumentw o sowieckiej manipulacji
zachodnimi ruchami pokojowymi i, zdawaoby si, jest odpowied na wszystkie
pytania, wci nie mog odpowiedzie na jedno, najbardziej mnie drczce: co te
napdzao tych mionikw pokoju -gupota czy podo? A jeeli i jedno, i drugie,
to w jakiej proporcji? Pamitam, jak na jednej z wczesnych konferencji prasowych
zapytano mnie: co czowiek powinien robi, by si nie okaza poytecznym
idiot"? Odpowiedziaem: przede wszystkim nie by idiot. Lecz jeli tego warunku
zmieni nie mona z przyczyn czysto biologicznych, to trzeba si kierowa bardzo
prost zasad: nigdy nie by poytecznym dla ZSRR i jego polityki. Jeli za i w tej
materii trudno si czowiekowi zorientowa, to chyba lepiej nie zajmowa si w
ogle dziaalnoci spoeczn. I z ca pewnoci nie naley uczestniczy w
adnych przedsiwziciach razem z Sowietami i ich jawnymi przyjacimi.
Zdawaoby si - regua prosta, cakiem zrozumiaa nawet dla gupca. A tymczasem
nasi pacyfici sami siebie wpdzili w puapk, ogaszajc gotowo wsppracy z e
w s z y s t k i m i siami antywojennymi": bo jak moemy si domaga od swoich
rzdw wsppracy z ZSRR w sprawach rozbrojenia, jeeli sami nie jestemy do
tego gotowi? Powinnimy dawa wszystkim przykad dialogu". No i oczywicie
dawali przykad.
Pozostaje pytanie, co to byo: naiwno czy obuda, gupota czy wygodne
samousprawiedliwienie? Nie wiem. Pamitam tylko, jakie szlachetne oburzenie
wywoaa moja broszura u liderw pacyfistw: czy nie mona wsppracowa z
sowieckimi lub miejscowymi komunistami, pozostajc zarazem niezalenym"?
...nie ma najmniejszego dowodu, e ruchy pokojowe otrzymyway
12.
526

Gobki pokoju
sowieckie pienidze", pisa jeden z nich"" tonem obraonej niewinnoci, jakby
wszystko sprowadzao si tylko do pienidzy, i nie mona byo zosta sowieckim
pachokiem bezpatnie. Niektrzy nawet demonstracyjnie odmawiali udziau we
wszystkich przedsiwziciach wiatowej Rady Pokoju, doskonale rozumiejc, jakie
odium ciy na tej sowieckiej strukturze. Patrzcie: jestemy niezaleni!
Ale mdre KC i to przewidziao. Temat pojawi si na specjalnym spotkaniu
koordynacyjnym sekretarzy KC wszystkich bratnich krajw socjalistycznych w
Budapeszcie 14-16 lipca 1980 roku, zwoanym z inicjatywy Honeckera; na
spotkaniu omawiano prcz innych kwestii polityki midzynarodowej zagadnienia
koordynacji midzynarodowych pokojowych ruchw spoecznych". Jeszcze przed
spotkaniem Niemcy nalegali100:
Osignicie naszych wsplnych celw oprcz rodkw dyplomatycznych wymaga
poparcia ze strony szerokiego mchu masowego. Zasig i efektywno tego ruchu
zaley jednak w znacznym stopniu od, tego, czy uda si nam spowodowa
wystpienia najszerszych si pokojowych wykraczajce poza ramy ruchu
sterowanego przez wiatow Rad Pokoju - ukierunkowanych na realizacj
zasadniczego zadania, czyli kontynuowanie odprenia, likwidacj groby wybuchu
wojny jdrowej. (...) Uwaamy za stosowne uzgodnienie midzy naszymi partiami
zasadniczych problemw strategii i taktyki wiatowego ruchu w obronie pokoju i
porozumienie si w sprawie najwaniejszych akcji midzynarodowych.
Wychodzimy oczywicie z zaoenia, e wiatowa Rada Pokoju powinna zachowa
sw wan rol i nadal j zwiksza. Jest jednak faktem, uznanym przez wszystkich,
e poza zasigiem wiatowej Rady Pokoju pozostaj liczne siy polityczne gotowe
walczy o pokj, odprenie i rozbrojenie. Liczne zwizki zawodowe o
reformatorskiej orientacji, chrzecijaskie, islamskie i buddyjskie grupy religijne,
liczne narodowe komitety akcji, reprezentujce miliony ludzi, nie chc si
przyczy do wiatowej Rady Pokoju czy z ni wsppracowa. (...) Jest te
faktem, e szereg wanych akcji (holenderski ruch Bombie neutronowej - nie!",
brukselska demonstracja przeciw rakietom natowskim, midzynarodowa sztafeta
pokoju) przeprowadzono bez udziau wiatowej Rady Pokoju, a czsto nawet
wbrew pocztkowym sprzeciwom niektrych osobistoci z jej kierownic" The Times". Deccmber 9, 1981, Letters to the Editor, leiter by Bruce Kent,
General Secrctary of the CND.
100
Uchwaa Sekretariatu KC St-214/74 gs z 9 czerwca i notatka G. Aksen z 21
maja 1980 r.. Berlin, bez numeru.
527\5

Lata przeomu
twa. Wyraamy w zwizku z tym powan wtpliwo, czy suszne jest, e takim
ruchom, jak na przykad Midzynarodowe Biuro Pokoju czy amerykaski ruch
Mobilizacja dla przeycia", publicznie, bez adnego zrnicowania przykleja si
etykiety agentw imperializmu", jak to miao miejsce w kilku artykuach Romesha
Chandry.
Bezwarunkowo, pisz Niemcy, takie imprezy jak wiatowy Parlament Narodw w
Sofii s wane, ale:
Komitet przygotowawczy (...) skada si gwnie z przedstawicieli wiatowej Rady
Pokoju. Fakt, e holenderski ruch ,3ombie neutronowej - nie!", brytyjska
laburzystowska kampania o rozbrojenie nuklearne, belgijski Komitet akcji o pokj
i wspprac", a take duski Komitet Wsppracy" do tej pory nie s wczone do
przygotowa, z pewnoci wie si ze znanym stanowiskiem tych organizacji
odrzucajcych bezporedni wspprac zc wiatow Rad Pokoju, a Parlament
wiatowy prezentuje si niedwuznacznie jako przedsiwzicie wiatowej Rady
Pokoju.
Zrozumiae, e propozycja NRD o stosowaniu elastyczniejszej taktyki, cilejszej
koordynacji z socjaldemokratami i socjalistami, zyskaa pewne poparcie w
Budapeszcie. Do Sofii udao si cign o wiele wicej umiarkowanych", ni si
spodziewano, indywidualna praca z nimi zacza wydawa owoce.
Wybitny belgijski dziaacz spoeczny, byy minister, czonek partii socjalistycznej
A. de Smal, aktywnie uczestniczcy w brukselskim ruchu na rzecz bezpieczestwa
w Europie, poinformowa przedstawicieli sowieckich o zamiarze wystpienia z
pomysem mogcym si przyczyni do umocnienia bezpieczestwa europejskich
krajw nie posiadajcych broni jdrowej - donosi Wydzia Midzynarodowy KC w
sierpniu 1980 roku."" - Podkreli jednoczenie, e gwnym motywem wysunicia
tej inicjatywy jest gbokie zaniepokojenie spoecznoci europejskiej narzuconym
przez siy mi li tary styczne USA i NATO zwikszaniem arsenau broni
rakietowo-jdrowej w Europie.
Prawda, e to interesujce? Ani trzykrotna przewaga wojsk Ukadu Warszawskiego,
ani zainstalowane ju sowieckie rakiety SS-20, wycelowane w jego kraj, nie
wywouj bynajmniej zaniepokojenia tego byego ministra".
101
Uchwaa Sekretariatu KC St-226/4s z 2 wrzenia, notatka Wydziaw KC
Nr 25-S-1395 z 11 sierpnia 1980 r. i wytyczne dla ambasadorw sowieckich.
528

Gobki pokoju
Co wicej, o zamierzonej inicjatywie z jakiego powodu spieszy zawiadomi
Moskw nawet przed jej publicznym ogoszeniem. Na czym polega inicjatywa"?
W jaki sposb umocni bezpieczestwo europejskich krajw nie posiadajcych
broni jdrowej"?
Propozycja de Smal polega na tym, eby spoeczestwa krajw europejskich nie
dysponujcych broni jdrow day ustanowienia dla swoich krajw statusu
pastw bezatomowych. Pierwszorzdne znaczenie przywizuje do tego, eby te
kraje, na ktrych terytorium jest ju bro rakietowo-jdrowa, odmwiy zwikszania jej iloci i rozmieszczania u siebie nowych rodzajw teje broni, a nastpnie
rozpoczy starania o jej redukcj i cakowite usunicie.
W najbliszym czasie Belgowie zamierzaj przedyskutowa propozycj z
przedstawicielami spoeczestw innych krajw socjalistycznych, a take
neutralnych i nie zrzeszonych krajw Europy.
Ma si rozumie, Moskwa bya wprost zachwycona inicjatyw spoeczestwa
belgijskiego".
Taka publiczna dyskusja sprzyjaaby w obecnej sytuacji nasileniu walki przeciw
rozmieszczaniu w Europie Zachodniej nowych rodzajw amerykaskich rakiet
redniego zasigu.
Istnieje, co prawda, pewna kontrowersja:
...w projekcie w jego obecnej postaci propozycja gwarancji bezpieczestwa dla
krajw nie posiadajcych broni jdrowej odbiega od stanowiska uzgodnionego
midzy krajami socjalistycznymi.
Mwic wprost, jest on nie do przyjcia dla krajw bloku warszawskiego, lecz
idealnie nadaje si dla Europy Zachodniej. A wobec tego naley:
...wykorzysta debat nad propozycjami de Smal do zasugerowania zachodnim
kolom politycznym naszych znanych ju propozycji...
Im dalej, tym lepiej. Uskrzydlony potnym poparciem bloku sowieckiego byy
minister" rozwin gorczkow dziaalno, w rezultacie ktrej jego inicjatywa"
okazaa si cakowicie, w penym wymiarze ukierunkowana na wzmocnienie
sprzeciwu ze strony spoeczestw krajw bezatomowych wobec zwikszania w
Europie arsenau broni raki eto wo-jdrowej pod dyktando
529

Leita przeomu
mili tary stycznych si USA i NATO" i zyskaa pewne poparcie w kierownictwie
partii socjalistycznych oraz w katolickich koach Belgii, a take w Holandii i w
innych krajach ssiednich". W takim ksztacie podchwycona i rozdta przez
sowieck machin, staje si ruchem europejskim.
Naley kierowa uwag spoeczestw europejskich krajw bezatomowych na
niebezpieczestwo wynikajce z amerykaskich planw strategicznych, dopuszczajcych ograniczon" wojn jdrow, na konieczno zdecydowanych dziaa na
rzecz szybszego osignicia porozumienia o ograniczeniu zbroje jdrowych w
Europie - informuje KC KPZR kierownictwo bratnich krajw socjalistycznych ju
w listopadzie.102 - W tym celu belgijscy i holenderscy dziaacze spoeczni
zamierzaj zorganizowa w najbliszym czasie szereg spotka przedstawicieli
spoeczestw europejskich krajw bezatomowych i krajw socjalistycznych. Jedno
ze spotka zwoane jest na 22-23 listopada 1980 roku w Amsterdamie z inicjatywy
Zjednoczonego Holenderskiego Komitetu Zastopowa bomb neutronow,
zatrzyma wycig zbroje jdrowych". Kierownictwo Komunistycznej Partii
Holandii, odgrywajcej czoow rol w holenderskim ruchu antywojennym,
informuje, e w spotkaniu wezm udzia przedstawiciele rnych si politycznych
Holandii, Belgii i innych krajw zachodnich, i prosi o poparcie propozycji udziau w
tej imprezie przedstawicieli spoeczestw krajw socjalistycznych, zwaszcza
Bugarii, NRD i Polski.
KC wszystkich bratnich partii komunistycznych otrzymuj odpowiednie instrukcje,
eby wszechstronnie popary kampani i wykorzystay" j do:
...zapoznania k politycznych Zachodu z propozycj L.I. Breniewa, eby na
rozpocztych sowiecko-amerykaskich rokowaniach rozpatrywa problemy broni
jdrowej redniego zasigu w Europie jednoczenie i w organicznym zwizku z
problemem amerykaskich rodkw jdrowych bezporedniego raenia (...) -oraz
zawartych: (...) w wystpieniu tow. AA. Gromyki na XXXV sesji Zgromadzenia
Oglnego ONZ propozycji o gwarancjach nieuycia broni jdrowej wobec tych
pastw europejskich, ktre nie posiadaj wasnej i nie maj na swoim terytorium
obcej broni jdrowej.
I niech mi teraz kto opowiada o niezalenych" ruchach na rzecz Europy
bezatomowej", stref bezatomowych", miast, samorzdw miej
102
Uchwala Sekretariatu KC St-237/76gs z 17 listopada 1980 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich na 3 stronach.
530

Gobki pokoju
skich czy wiosek. Zdumiewajca sprawa: zachodni pacyfici uparcie nie chcieli
widzie, jak sowiecka machina wykorzystuje ich do swoich celw. A co
najwaniejsze, nie chcieli dostrzec, e to jest machina, e adne ukady",
porozumienia", a tym bardziej wsppraca z ni na zasadach partnerskich nie s
moliwe, jak tu si poapa, co to byo - udawana naiwno czy wrodzona gupota?
Wemy dla przykadu te strefy bezatomowe" i samorzdy miejskie -jeszcze jeden
ruch niezaleny", uruchomiony przez Sowietw poprzez system miast
bliniaczych. Decyzja o jego rozwiniciu zostaa podjta przez KC KPZR 15
stycznia 1980 roku w specjalnej rezolucji103. Sam w sobie system miast
bliniaczych" istnia od czasw wojny, a wykorzystywany by przez reym sowiecki
do propagandy sowieckiej rzeczywistoci, osigni budownictwa
komunistycznego, pokojowej polityki zagranicznej KPZR i pastwa sowieckiego".
Z czasem wszystko to stao si czcz formalnoci: wizytoway si delegacje,
nastpoway wymiany wystaw, zespow artystycznych, urzdzano dni" i
tygodnie" przyjani. Wzrost napicia odbija si, rzecz jasna, rwnie na tych
kontaktach:
Gremia kierownicze szeregu krajw zachodnich sprzeciwiaj si przyjacielskim
kontaktom midzy miastami. W Wielkiej Brytanii kontakty te s pod cis kontrol
rzdu, z moliwoci zakazu wcznie; zerway wizi z miastami sowieckimi miasta
egipskie; przeciwne s nawizaniu cznoci koa syjonistyczne w USA - meldowa
do KC przewodniczcy prezydium Zwizku SSOD [Sowieckich Towarzystw
Przyjani i Wymiany Kulturalnej z Zagranic]1'". - W ostatnich dwch miesicach
reakcyjne, antysowieckie siy podejmoway prby zakcenia przyjacielskich
kontaktw miast sowieckich i zagranicznych. Na przykad od samorzdw
niektrych miast USA, Norwegii, Anglii przyszy pisma z zawiadomieniem o
podjtych przez nie decyzjach przerwania lub zerwania cznoci z miastami
sowieckimi w zwizku z inwazj sowieckich wojsk na Afganistan".
Samorzdy niektrych miast woskich, rwnie tych kierowanych przez
komunistw, naday honorowe obywatelstwo Sacharowowi i wysay protesty
przeciwko zesaniu" tego obrocy praw czowieka" do miasta Gorki. Trzeba
odnotowa, e niezwyk aktywno w nawizywaniu cznoci z miastami
m
Uchwaa Sekretariatu KC St-193/2s z 15 stycznia 1980 r.
104
Uchwaa Sekretariatu KC St-218/8s z 8 lipca, notatka Wydziaw KC Nr
25-S-927 z 24 czerwca i notatka przewodniczcego Prezydium SSOD Z.
Krugowoja Nr 418s z 18 marca i Nr 700s z 23 kwietnia 1980 r. oraz zaczniki
na 13 stronach.
531

Lata przeomu
Japonii, USA i Woch i wykorzystaniu tej cznoci w swoich hegemoni stycznych
celach rozwinli Chiczycy.
Ale KC nie miao zamiaru odstpi wrogowi takich kanaw naszych wpyww na
rne warstwy mieszkacw miast zagranicznych":
Obecnie ponad 130 miast sowieckich, a take kilka obwodw i rejonw miejskich
utrzymuje czno i kontakty z 280 miastami w 57 krajach niesocjali-stycznych: 22
miasta sowieckie i Stowarzyszenie cznoci Miast Sowieckich i Zagranicznych
nale do wiatowej Federacji Miast Bliniaczych.
Na tej podstawie co roku, bez ponoszenia kosztw dewizowych, przyjmuje si
ponad 220 delegacji, zespow artystycznych, druyn sportowych i grup turystycznych (2,5 tysica osb) i wysya si okoo 160 delegacji i grup (1,6 tysica osb). W
roku 1979 miasta sowieckie wysay do zagranicznych partnerw 220 wystaw, 35
tysicy ksiek i innych materiaw informacyjno-propagandowych.
(...) Najwicej miast bliniaczych maj nasze miasta we Francji (56), Finlandii (54),
we Woszech (23), w Japonii (21), Wielkiej Brytanii (18), Norwegii (12), RFN (9),
USA (7) i Szwecji (7).
I KC zadecydowao105:
Organa partyjne i rzdowe oraz SSOD musz poczyni kroki w celu uregulowania
cznoci miast sowieckich z miastami krajw kapitalistycznych i rozwijajcych si,
zwikszenia jej efektywnoci politycznej, treci ideologicznych, wykorzystujc
kontakty zc spoecznociami zagranicznymi w celu propagowania pokojowej polityki zagranicznej Zwizku Sowieckiego, demaskowania oszczerczych
antysowiec-kich kampanii inicjowanych przez siy imperialistyczne i propagand
pekisk. Musz podj starania o szerokie zaangaowanie mieszkacw miast
zagranicznych w walce o umocnienie pokoju i bezpieczestwa narodw, przyja i
wspprac ze Zwizkiem Sowieckim, przeciw kursowi k imperialistycznych na
podsycanie napicia midzynarodowego i kontynuowanie wycigu zbroje.
Musz podj kroki zmierzajce do oywienia dziaalnoci wiatowej Federacji
Miast Bliniaczych, uwzgldniajc obecn sytuacj midzynarodow i zadania
pastwa sowieckiego w zakresie polityki zagranicznej.
Opracowano specjalny plan imprez w celu zaktywizowania tych dziaa,
zwikszono nakady finansowe, udoskonalono kontrol partyjn, dobr kadr,
Uchwaa Sekretariatu KC St-219/96gs z 14 lipca 1980 r. i zarzdzenia na 5
strunach.
532

Zaplata w naturze
zaopatrzenie w materiay propagandowe, koordynacj z bratnimi krajami
socjalistycznymi, zaplanowano konferencj merw stolic europejskich, powicon wsppracy i rozbrojeniu". W szybkim tempie zwikszono liczb takich
miast. Jednym sowem, machina a zahuczaa.
Na apel miast sowieckich niektrzy ich zagraniczni partnerzy zaprotestowali
przeciw rozmieszczeniu nowej amerykaskiej broni rakietowo-jdrowej w
Europie.""'
Jako miasto bezatomowe" pierwszy ogosi si w listopadzie 1980 roku Manchester
(bliniak Leningradu), nastpnie Sheffield (bliniak Doniecka). Czy trzeba si
dziwi, e do poowy lat osiemdziesitych, tylko w Wielkiej Brytanii 180
samorzdw uznao siebie za strefy bezatomowe", w Norwegii 17, prawie 400
miast w Hiszpanii i Portugalii, caa prowincja Quebec w Kanadzie, a do portw
Japonii i Nowej Zelandii praktycznie zabroniono wpywa okrtom wojennym z
broni jdrow na pokadzie. Pierwsza midzynarodowa konferencja samorzdw
miast bezatomowych" odbya si w 1984 roku w Manchesterze, a rok pniej w
hiszpaskim miecie Kordo-wie (bliniak Buchary).'07
Czyby wszyscy ci merowie i radni nie zrozumieli w cigu tylu dziesicioleci
kontaktw, nawet jeeli niezbyt czstych, e ycie ich bliniakw rni si
zasadniczo od ycia na Zachodzie, e s one pod sta kontrol, a ich apele" nie s
bynajmniej spontaniczne? A w kocu czy nie wydao si im dziwne, e mimo
braterskich apeli adne miasto sowieckie nie stao si bezatomowe"? Zreszt
wystarczyoby tylko raz odwiedzi jaki Donieck czy Buchar, eby czowiek
rednio rozgarnity ju nigdy nie popenia bdw.
Tymczasem rwnie materialna pomoc Moskwy dla tych ruchw bya znaczna. Co
prawda, rzadko to bya pomoc czysto finansowa - epizod w Danii by raczej
wyjtkiem od reguy. Przyczyna tkwia w tym, e GRU i KGB gray w kampanii
walki o pokj" rol pomocnicz, gwnym za
Patrz przyp. 77.
Patrz Peace Movements by April Carter, Longman Group UK Ltd, 1992. s.
132-133, 142, 168, 175,
naturze
533

lata przeomu
dyrygentem by Wydzia Midzynarodowy KC, ktry nie musia przesya gotwki
bezporednio zachodnim organizacjom pacyfistycznym - poredniczyy w tym
miejscowe partie komunistyczne, korzystajc z od dawna ustanowionych
kanaw.108 Taki ukad mia zalety nie tylko czysto techniczne, zmniejszajc
prawdopodobiestwo wpadki, lecz podyktowany by rwnie potrzebami
organizacyjnymi: w ten sposb umacniay si wpywy partii w ruchach pokojowych.
A zarazem liderzy pacyfistw mogli cakiem szczerze" zaprzecza finansowej
zalenoci od Moskwy. Trudno uwierzy jednak, e nie wiedzieli", jaka cz
wydatkw ich organizacji jest pokrywana z kasy partyjnej ich sojusznikw
komunistw. Domyli si za, skd wpywaj fundusze do tych kas, mona byo z
atwoci.
Prcz tego pomoc materialna obejmowaa, na przykad, bezpatn podr
samolotem Aerofotu (i linii lotniczych bratnich" krajw) setek delegatw" na
midzynarodowe konwentykle (zwaszcza z krajw Trzeciego wiata), koszty
utrzymania (szczeglnie jeli zgromadzenia odbyway si w krajach
socjalistycznych) lub, powiedzmy, zapewnienie wasnych tumaczy
konseku-tywnych. Taka pomoc wiadczona bya regularnie, czasem nawet wtedy,
gdy organizacje sowieckie i sojusznicze nie byy gospodarzami danej imprezy na
Zachodzie, a zawsze wwczas gdy byy w zespole organizatorw. To gwarantowao
im w najgorszym razie wymagan wikszo" w gosowaniu, pomagajc unikn
niepodanych decyzji.
W Kopenhadze odbdzie si w dniach 14-24 lipca Forum Organizacji Pozarzdowych, ktre bdzie obradowa jednoczenie ze wiatow Konferencj w
ramach obchodzonego przez ONZ Roku Kobiet. Przewiduje si, e w Forum
wemie udzia okoo 10 tysicy osb - meldowaa, na przykad, do KC
Tierieszkowa-Nikoajewa, pierwsza kobieta-kosmonautka, przewodniczca
Komitetu Kobiet Sowieckich, w lipcu 1980 roku.1"" - Przebieg przygotowa do
Forum wskazuje na to, e siy reakcyjne prbuj wykorzysta je do swoich celw.
(...) Komitet planowania, odpowiedzialny za przygotowanie Forum (nale do niego
34 organizacje, w tym tylko 6 demokratycznych), otrzyma od Fundacji Forda i z
innych rde znaczne subsydia, ktre w zasadzie wykorzystuj siy prozachodnie w
celu zagwarantowania odpowiedniego skadu uczestnikw Forum. Wedug
posiadanych informacji podejmuj one prby organizowania w ramach Forum
szeregu akcji antysocjalistycznych, takich na
m
Patrz rozdzia pierwszy, s. 22-25.
m
Uchwaa Sekretariatu KC St-219/59gs Z 11 lipca, notatka Wydziau
Midzynarodowego KC Nr 25-S-1243 z 7 lipca i notatka Komitetu Kobiet
Sowieckich Nr 76-s z 2 lipca 1980 r.
534

Zapata w naturze
przykad, jak zlot syjonistw. Mona oczekiwa, e do wrogich celw zostan
rwnie wykorzystane sprawy Afganistanu, Kampuczy, uchodcw, prawa czowieka i inne.
Midzynarodowa Demokratyczna Federacja Kobiet oraz inne midzynarodowe
organizacje demokratyczne (RP, SFZZ, FMD, OSNAA) podjy starania
0 zapewnienie udziau w Forum przedstawicieli si demokratycznych. Na prob
SDFK organizacje kobiece krajw socjalistycznych spiesz jej z konkretn pomoc.
Czechosowacki Zwizek Kobiet w ramach przygotowa do Forum organizuje w
Pradze seminarium dla przedstawicielek organizacji kobiecych krajw Azji
1 Afryki, w sumie do 50 osb. Pokrywa koszty przejazdu tych delegacji do Pragi, z
Pragi do Kopenhagi i z powrotem do ojczyzny. Federacja Kobiet Kubaskich
zapewnia podr do Kopenhagi i powrt do ojczyzny przedstawicielkom organizacji kobiecych szeregu krajw latynoamerykaskich. NRD zapewnia przyjazd do
Kopenhagi i powrt czonkiniom Sekretariatu SDFK.
Komitet Kobiet Sowieckich na prob SDFK opaca w sowieckich rublach podr
do Kopenhagi i powrt do kraju okoo 40 przedstawicielkom niektrych krajw Azji
i Afryki {Afganistanu, Wietnamu, Kampuczy, Laosu, Angoli, Afryki Poudniowej,
Etiopii i innych), a take si postpowych USA. Jednak na utrzymanie tych delegacji
w Kopenhadze potrzebna bdzie pomoc finansowa w dewizach.
Otwarta uroczycie przez krlow Danii konferencja zostaa po prostu zerwana,
doszo nawet do awantury i interweniowaa policja110. Czy trzeba dodawa, e
niepodane tematy skutecznie zablokowano, chocia nie bya to bynajmniej
inicjatywa sowiecka. atwo sobie wyobrazi, co si dziao, kiedy organizatorami
byli oni. Oto, na przykad, wspomniane wyej jako jedno z waniejszych wydarze,
wiatowe Forum Modziey i Studentw na Rzecz Pokoju, Odprenia i
Rozbrojenia w Helsinkach 19-23 stycznia 1981 roku, zorganizowane z inicjatywy
Komsomou: przygotowania do niego przebiegay znakomicie, jak raportowa
sekretarz KC WLKZM Borys Pastuchw111:
Cay proces przygotowawczy przyczyni si do zaktywizowania wsplnych
wystpie modziey i studentw w walce o pokj na paszczynie narodowej
110
Patrz np. duska gazeta Politiken", July 8-31, 1980.
111
Uchwala Sekretariat KC ST-224/lls z 6 stycznia 1981 r., notatka Wydziaw
KC Nr 18-S-2215 z 30 grudnia, notatka sekretarza KC Komsomou B.
Pastuchowa Nr 01/1281s z 16 grudnia 1980 r. i notatka Pastuchowa Nr 01/118s
z 6 lutego 1981 r.
535

Lata przeomu
i midzynarodowej. Pracami przygotowawczymi w Finlandii kieruje Narodowy
Komitet Organizacji Modzieowych (SNT) przy poparciu prezydenta Republiki
Fiskiej U.K. Kekkonena.
Rzeczywicie, nie byo to bagatelne przedsiwzicie: spodziewano si do 600
delegatw z ponad 100 krajw, reprezentujcych midzynarodowe zrzeszenia
modych socjaldemokratw, liberaw, centrystw, chadekw i inne orientacje
polityczne, przedstawicieli ONZ, UNESCO, UNCTAD, itd.
Jednoczenie, wskutek udziau w przygotowaniach do forum szerokiego spektrum
si politycznych, zdarzao si, e niektre organizacje, przede wszystkim
konserwatywne, prboway narzuci obradom kwestie naruszania" praw czowieka
w krajach socjalistycznych, sytuacji w Afganistanie, Polsce itd., wczy do udziau
w forum szereg reakcyjnych organizacji modzieowych. Usiowania te nie
uzyskay poparcia zdecydowanej wikszoci organizacji.
Jednak takie sprawy to nie s arty, i lepiej zawczasu zapewni pozytywn
polityczn rwnowag poprzez udzia postpowych zwizkw modziey z krajw
wyzwolonych". Niestety, biorc pod uwag trudn sytuacj materialn" wielu z
nich, potrzebne bd dodatkowe fundusze na: przetransportowanie samolotami
Aerofotu 110 delegatw do Moskwy i z powrotem, poza tym okoo 150 delegatw z
Moskwy do Helsinek i z powrotem, potrzebne okoo 18 tysicy rubli dewizowych
na opacenie przejazdw grupy delegatw na trasach nie obsugiwanych przez
Aerofot", trzeba bdzie rwnie skierowa do Finlandii grup okoo 15 tumaczy
konsekutywnych do obsugi Forum". Na rezultat nie trzeba byo czeka:
Zwoanie Forum - donosi po miesicu Pastuchw - stao si moliwe dziki
rozwiniciu wsppracy modziey o rnej orientacji politycznej na paszczynie
walki o pokj i rozadowanie napicia midzynarodowego w latach siedemdziesitych, dziki jej osadzeniu w oglnoeuropejskiej strukturze wsppracy modziey i
studentw i zgodnie z Aktem Kocowym Konferencji Helsiskiej.
Pozwolio to, z aktywnym udziaem ponad 30 midzynarodowych i regionalnych
organizacji modzieowych i studenckich, prowadzi efektywnie prace
przygotowawcze, neutralizujc usiowania k prawicowych, zmierzajcych do
wczenia do obrad Forum modzieowych organizacji z Chin, reakcyjnych
stowarzysze z USA, Izraela i innych krajw.
Forum stao si imprez, na ktr przybyli, by wzi udzia w dyskusji wok
zagadnie walki o pokj, odprenie i rozbrojenie, przedstawiciele de facto
?24

Zapata w naturze
wszystkich opcji politycznych - modzi komunici, socjaldemokraci, socjalici,
liberaowie i radykaowie, katolicy, chadecy i konserwatyci. Problematyka Forum
wywoaa wielkie zainteresowanie modzieowych organizacji krajw Azji, Afryki i
Ameryki aciskiej, szeroko na nim reprezentowanych.
Z wielkim zainteresowaniem i gbok uwag uczestnicy Forum przyjli
pozdrowienia sekretarza generalnego KC KPZR, przewodniczcego prezydium
Rady Najwyszej ZSRR tow. L.I. Breniewa. Sowa o koniecznoci konsolidacji
wsplnych wysikw modziey w walce o pokojow przyszo ludzkoci,
0 zaprzestanie wycigu zbroje i rozbrojenie, spotkay si z szerokim oddwikiem
wrd delegatw.
Pozdrowienia dla uczestnikw Forum przekazali take liczni wybitni dziaacze
pastwowi i polityczni, przywdcy partii komunistycznych, robotniczych
1 rewolucyjno-demokratycznych oraz instytucje ONZ. Patronat nad Forum sprawowa prezydent Finlandii U.K. Kekkonen. (...)
Przytaczajca wikszo przemawiajcych, w tym przedstawiciele organizacji
socjaldemokratycznych, centrowych i liberalnych, wypowiadaa si za kontynuacj
polityki odprenia, pogbiania procesu ograniczenia zbroje strategicznych,
pozytywnie oceniajc wkad Zwizku Sowieckiego i krajw socjalistycznych w
zapewnienie pokoju i bezpieczestwa. Potpiono natowskie plany rozmieszczenia
na terytorium niektrych pastw zachodnioeuropejskich nowych amerykaskich
rakiet jdrowych redniego zasigu, poddano ostrej krytyce koncepcj
ograniczonej" wojny jdrowej. Wielu delegatw ostrzegao przed zagroeniem dla
pokoju ze strony hegemoni stycznej polityki kierownictwa chiskiego.
Zarazem niektrzy uczestnicy, zwaszcza przedstawiciele organizacji chadeckich i
konserwatywnych, prbowali przedstawia w faszywym wietle przyczyny
zaostrzenia sytuacji midzynarodowej, obarczy odpowiedzialnoci za wycig
zbroje Zwizek Sowiecki. W trakcie Forum wyranie zaznaczy si zamiar
przedstawicieli organizacji prawicowych (po raz pierwszy uczestniczcych w
przedsiwziciu o tak nabrzmiaej politycznie tematyce), by pomniejszy jego
znaczenie, sprowadzi wymian zda nad szerokim spektrum aktualnych problemw do dyskusji nad tak zwan,.spraw afgask". Dla podgrzewania nastrojw
uciekano si do szantau i naciskw na organizacje fiskie, wykorzystywano pras
buruazyjn. Usiowania te spotkay si z naleyt odpraw ze strony gospodarzy
Forum i ogromnej wikszoci delegatw.
Zachowanie na Forum przedstawicieli prawicowego skrzyda ruchu modzieowego
zdradzio ich zamiar podwaenia uksztatowanej w minionym dziesicioleciu
wsppracy rnych si politycznych, a przede wszystkim - odcignicia
socjaldemokratw i socjalistw od wsplnych dziaa w FMD i Midzynarodowym Zwizku Studentw.

538

Lata przeomu
W tej sytuacji wystpienia wikszoci socjaldemokratw (Szwecji, RFN, Austrii,
Danii) miay w zasadzie charakter konstruktywny, cho niektrzy przywdcy
wiatowego Zwizku Modych Socjalistw wyranie szli na pasku sit
konserwatywnych, zdradzajc postaw ambiwalentn.
Delegacja sowiecka, majc wsparcie SFMD i MZS, podjta kroki w celu izolacji
prawicowcw i konsolidacji Forum na gruncie antymilitaryzmu. Prace te
komplikoway organizacje modzieowe zblione do eurokomunizmu" (Wochy,
Japonia, Szwecja, Hiszpania), potpiajce sowieck pomoc wojskow dla Afganistanu. Pozytywn rol w dyskusji odegray organizacje czonkowskie FMD i
MZS z krajw Azji, Afryki i Ameryki aciskiej.
Jednym sowem, w Forum rzeczywicie znalazo odbicie cae wczesne spektrum
polityczne, aczkolwiek nie w proporcjach faktycznie wystpujcych w wiecie.
Tote wszystkie starania si prawicowych", nie majcych nawet dziesitej czci
sowieckiego dowiadczenia w takich sprawach, spezy na niczym:
W dokumencie kocowym, przyjtym jednomylnie przez uczestnikw Forum,
zostay uwzgldnione najwaniejsze inicjatywy Zwizku Sowieckiego i bratnich
krajw socjalistycznych w zakresie polityki zagranicznej. Zawiera on midzy
innymi danie jak najszybszej ratyfikacji porozumienia SALT-2 i kontynuowania
procesu ograniczenia zbroje strategicznych, potpienie strategii ograniczonej"
wojny jdrowej, podkrelenie koniecznoci zapobieenia rozmieszczaniu na
kontynencie europejskim nowych rakiet jdrowych redniego zasigu oraz poparcie
dla zorganizowania konferencji na temat odprenia militarnego i rozbrojenia w
Europie.
Forum opowiedziao si za przeksztaceniem Oceanu Indyjskiego w stref pokoju,
za politycznym uregulowaniem sytuacji, jaka wytworzya si w kwestii afgaskiej,
za poparciem sprawiedliwej walki narodw o wyzwolenie spoeczne i narodowe.
Konserwatyci i chadecy, a take modzi komunici japoscy odnieli si z rezerw
do paragrafu dotyczcego Afganistanu.
Na podstawie rekomendacji specjalnej komisji Forum do przygotowania wsplnych
antywojennych dziaa modziey i studentw wiata, w dokumencie zawarto
porozumienie organizacji o rnych orientacjach politycznych w sprawie
uaktywnienia modziey w walce o pokj, odprenie, rozbrojenie i angaowanie do
tej walki jak najszerszych mas modziey. Dokument zawiera te odezw w sprawie
przeprowadzenia antywojennych wiecw i marszw, zbierania podpisw pod
apelami antywojennymi, podejmowania inicjatyw narodowych i regionalnych.
539

Zapiaa w naturze
Uzgodnienia te bd podstaw organizowania na wszystkich kontynentach
masowych wystpie modziey w obronie pokoju, odprenia i rozbrojenia.
Kierowa t wiatow kampani bd przede wszystkim SFMD, MZS, a take
utworzona w roku 1980 oglnoeuropejska struktura wsppracy modziey i
studentw. (...)
Przeprowadzenie Forum w warunkach skomplikowanej sytuacji midzynarodowej
wiadczy o dominujcym w midzynarodowym ruchu modzieowym
prawidowym rozumieniu przyczyn pogorszenia si sytuacji midzynarodowej i
wiadomoci, kto jest rzeczywistym winowajc takiego jej rozwoju, co jest
szczeglnie wane w wietle nasilajcych si tendencji antysowieckich w amerykaskich elitach wadzy.
Mona jedynie zgadywa, ile kosztowaa Moskw caa ta walka o pokj, zwaszcza
e finansowanie zachodnich pacyfistw pokoju odbywao si i bezporednio, i drog
poredni. Tylko do bezpatnego przetransportowania samolotami Aerofotu
zaplanowano na rok 1981 nie mniej ni 2000 osb."2 A przecie przyjeday
jeszcze cae gromady na odpoczynek i leczenie", w celu zapoznania si z
sowieck rzeczywistoci" - gwnie do kurortw. I nie koczca si pomoc
towarzystwom przyjani", komitetom solidarnoci"... Nie byo temu koca.
Niektrzy wpraszali si chyba tylko po to, eby si za darmo zabawi.
Do Sowieckiego Komitetu Obrony Pokoju, KC WLKZM i Komitetu Organizacji
Modzieowych ZSRR zwrcio si kierownictwo francuskiego Ruchu w Obronie
Pokoju z prob o przyjcie w ZSRR okoo 50 aktywistw modzieowej komisji
Ruchu w celu przeprowadzenia seminarium na temat walki o pokj, odprenie i
rozbrojenie. Do tej komisji nale przedstawiciele rnych postpowych organizacji
modzieowych Francji, takich jak Ruch Komunistycznej Modziey Francji,
modzie Powszechnej Konfederacji Pracy, Chrzecijaska Modzie Robotnicza i
inne. Przyjcie w ZSRR przedstawicieli modzieowej komisji Ruchu przyczyni si
do oywienia dziaalnoci komisji, podniesie jej autorytet i umoliwi poszerzenie
naszej wsppracy z rnymi siami Francji, opowiadajcymi si za pokojem,
odpreniem i rozbrojeniem."3
112
Uchwaa Sekretariatu KC Sl-246/22gs z 15 stycznia, St 247/15s z 27 stycznia,
St-250/69gs z 17 lutego, St-251/100gs z 24 lutego 1981 r.
113
Uchwaa Sekretariatu KC St-2()5/10s z 8 kwietnia, notatka Wydziau
Midzynarodowego KC Nr 25-S-609 z 2 kwietnia i notatka Komsomohi i
Sowieckiego Komitetu Obrony Pokoju Nr 62s z marca 1980 r.
540

Lata przeomu
Wydatki na przejazd - 12 tysicy rubli dewizowych - i na utrzymanie -30 tysicy
rubli pokry Sowiecki Fundusz Pokoju. Na owe czasy suma niebagatelna. rednia
paca w kraju wynosia 150 rubli miesicznie, czyli pitak dziennie. Kady obywatel
mia obowizek odpracowa jeden dzie w roku na ten fundusz, czy tego chcia, czy
nie. Godne uwagi, e faktu tego przed nikim nie ukrywano, przeciwnie, szeroko
omawiano go w prasie, informoway o nim liczne sowieckie publikacje o tematyce
pokojowej"', a wic zachodni pacyfici nie mogli nie wiedzie, e ich walka" jest
opacana przymusow prac ludzi sowieckich. Ale czy ktokolwiek tym si
przejmowa?
Czowiek w ogle, a inteligent w szczeglnoci jest zwierzciem kracowo
zarozumiaym, samolubnym, uwaajcym si za najmdrzejsze na wiecie i z ca
pewnoci za mdrzejsze od swojego rzdu. Nie znam przypadku, eby inteligencja
przyznaa, i nie ma racji, tym bardziej w sporze z prawowit wadz. Przyczyny
tego tkwi zapewne w inteligenckim kompleksie nieprzydatnoci, poczuciu
niemonoci wcielenia w ycie swoich realnych zdolnoci. No chyba! S przecie
elit", czyli to wanie oni powinni rzdzi wiatem albo przynajmniej panowa
nad umysami. Lecz ycie, ten sdzia niesprawiedliwy, skazuje ich na zajcia
cakiem prozaiczne: musz uczy dzieci czyta i pisa, leczy nasze krosty, oglda
bakterie pod mikroskopem, nudzi si w prowincjonalnych sdach, udziela
komunii parafianom i wysuchiwa ich nie koczcych si skarg na
niesprawiedliwo tego wiata. A wok, w wielkim wiecie, cakiem inni ludzie
podejmuj wane decyzje, stanowice o losach ludzkoci, w dodatku za nie s ani
mdrzejsi, ani bardziej wyksztaceni czy te bardziej godni jako autorytety moralne.
Jak si z tym pogodzi? No i - inteligent nie moe si zmusi, eby po prostu
uprawia swj zawd bez wydziwiania i pretensji. Nie moe zwyczajnie uczy
dziatwy czyta i pisa, nie, on musi wychowywa pokolenia przyszoci", nie moe
zwyczajnie zapisa piguki pacjentowi i uly jego cierpieniu - nie, on musi si
troszczy o zdrowie caej ludzkoci. Duchowny
IM
Patrz np., Prawda" z 30 kwietnia i 31 maja 1982 r., miesicznik Sputnik",
wydawany przez A PN we wszystkich jzykach europejskich, numer z lutego
1982 r.
541

Najstarsza profesja
za nie ma adnych wtpliwoci, e to sam Pan Bg postawi go na kazalnicy dla
zbawienia rodzaju ludzkiego.
Jednym sowem, inteligencja to najbardziej niezadowolona cz kadego
spoeczestwa, i dlatego wanie ona jest rdem nieustajcych herezji:
socjalizmw, komunizmw, feminizmw, ekologizmw i innych utopii, obiecujcych powszechne szczcie, ktre mona osign wycznie pod jej
przewodem (co zazwyczaj skromnie si przemilcza). Std si bierze najbardziej
charakterystyczna cecha - z a k a m a n i e . aden inteligent nigdy si nie przyzna,
e gwnym motywem jego spektakularnej dziaalnoci spoecznej jest pragnienie
zdobycia wadzy. Gdzie tam! Bdzie temu zaprzecza, a zsinieje, odwoujc si
niezmiennie do najszlachetniejszych, najbardziej altruistycznych pobudek. Tak si
przy tym roznamitni, tak rozochoci, a naprawd zacznie wierzy we wasn
bezinteresowno.
W czym za jest on prawdziwym mistrzem - to w sztuce i n t e r p r e t a c j i , czyli
umiejtnoci przetasowywania i zestawiania jednych faktw, opuszczania i
niezauwaania" innych albo odrzucania ich jako niewiarygodne albo nawet
pitnowania z oburzeniem jako zoliwego kamstwa. Jest niedocignionym
mistrzem k o n t e k s t u , ktry zmienia niepostrzeenie i niczym kuglarz
wycigajcy krlika z kapelusza, wyprowadza dowolny, najbardziej nieoczekiwany
wniosek z zupenie niewaciwych faktw. I jakkolwiek by si z nim spiera,
jakkolwiek by usiowa przyprze go do muru, zawsze si wylinie, jak kawaek
myda w ani. Wszak dowd najwaniejszy - realny, praktyczny rezultat jego idei najczciej znajduje si gdzie w odlegej przyszoci i wcale go nie interesuje, on
bowiem i tak adnej odpowiedzialnoci nie bdzie za ponosi. Zapac za to inni,
by moe nawet w innej epoce, jego to w kadym razie nie bdzie dotyczy: jego
idee s szlachetne i wspaniae, i to nie jego wina, e natura okazaa si niedoskonaa,
nieprzydatna dla jego niezrwnanych idei. Jak legendarny Frankenstein, nie poczuwa si w najmniejszym stopniu do winy za poczynania stworzonego przez siebie
monstrum, dla niego bowiem wany jest nie tyle r e z u l t a t , ile p r o c e s ,
pozwalajcy cho na krtko poczu si Bogiem.
Tacy te byli nasi mionicy pokoju, w wikszoci nauczyciele szk
podstawowych, pielgniarki, duchowiestwo parafialne i inni pinteligenci,
jednym sowem, ci wszyscy, ktrych Soenicyn celnie ochrzci mianem
obrazowaszczyzny. Tacy byli rwnie ich liderzy - dla wielu z nich samo
liderowanie" byo o wiele waniejsze ni istota sprawy. I jak tu si zorientowa,
czy to gupcy, czy ajdacy? Czy rozumieli, e id na rk Moskwie, czy nie
rozumieli? Zreszt ich to w ogle nie interesowao, nie chcieli wcale o tym wiedzie.
Nawet ich osawiony strach przed katastrof jdrow by
542

Ijata przeomu
pocztkowo nienaturalny, raczej wmwiony sobie ni spontaniczny. Oczywicie,
ratowanie ludzkoci jest zajciem bardziej chwalebnym ni rok po roku wbijanie
dzieciom do gw tabliczki mnoenia. Ruchy nabieraj pewnego dostojestwa, w
gosie pojawiaj si nutki szlachetnego gniewu. Tumy uzyskuj w a d z
rozstrzygania problemw globalnych, liderzy zdobywaj w a d z nad tumem. A
na mglist przyszo mona sobie bimba. Nic oni za ni odpowiadaj: bo nawet
jeli si okae, e wszystko jest nie tak jak w marzeniach, kto ich rozliczy? Zamiary
byy szlachetne, a nasz wiat jest, niestety, niedoskonay.
Takie to byy, za przeproszeniem, owe debaty jdrowe" lat osiemdziesitych na
Zachodzie: logika, argumenty, fakty nie odgryway w nich adnej roli. Bo czy
ktokolwiek nie rozumia, e nie wolno prbowa" jednostronnego rozbrojenia?
Czy ktokolwiek nie wiedzia, e to jest nieodwracalne? Na prno rzdy zachodnie
prboway tumaczy spoeczestwu, jak skomplikowana jest sytuacja, na prno
sypay liczbami rakiet i gowic bojowych, czogw i samolotw - liczbom i tak nie
dawano wiary, poniewa wierzy nie chciano, a problematyka debat napdzaa tylko
wikszego strachu obywatelom, tak jakby te wszystkie rakiety i czogi rozpoczy
ju ostrzeliwanie Europy.
Nawet na moj broszur-policzek reakcja bya duo sabsza, nibym sobie yczy.
Nic tych ludzi nie interesowao prcz wasnej szlachetnej roli zbawcw ludzkoci, i
eby mc si tym chepi, gotowi byli zdradzi kadego. Czy mogli oprzytomnie
od zwykego policzka?
Bo histerii ulegay tumy, lecz bynajmniej nie liderzy. Zdumiewajce byo u tych
ostatnich poczenie bezczelnoci i ignorancji, a im wicej ignorancji, tym wicej
bezczelnoci. Wikszo z nich, na przykad, nie miaa nawet niezbdnego
wyksztacenia, eby orientowa si w niezwykle skomplikowanych problemach
technicznych broni rakietowo-jdrowej, w zagadnieniach strategii czy geopolityki,
lecz wszelkie dane i obliczenia oficjalnych ekspertw, dysponujcych odpowiednim
wyksztaceniem, odrzucali z oburzeniem jako propagand". W zamian tworzyli
wasnych ekspertw", ktrzy mwili to, co oni chcieli sysze. Powoano mnstwo
jakich wtpliwych instytutw", grup badawczych", komisji", i wrd
pracownikw wielu z tych placwek byli, ma si rozumie, prosowieccy eksperci"
lub po prostu sowieccy przedstawiciele. Im wanie, nie wiadomo czemu, naleao
wierzy.
Powiedzmy, e przytaczajca wikszo wczesnych liderw" ruchw
antywojennych nie miaa najmniejszego wyobraenia o sowieckim reymie,
realiach sowieckiego ycia, historii, nawet o ideologii komunistycznej, cho
543

Najstarsza profesja
cia wydawaoby si, sprawa nie bya baha. Przynajmniej w poowie (w
rzeczywistoci prawie w stu procentach) wszystko zaleao od ZSRR, jego
zamierze i zachowa. I c? Wikszo po prostu uznaa to za nieistotne",
otwarcie dajc wiar oficjalnym owiadczeniom ZSRR lub takich ekspertw jak
Arbatow. Niektrzy sprokurowali sobie wasnych ekspertw" od ZSRR, z reguy z
grona swoich sympatykw, ktrzy par razy odwiedzili Zwizek Sowiecki. Nawet
zdanie pracownika Wydziau Midzynarodowego KC Zagadina uwaali za
wystarczajco obiektywne, eby powoywa si na nie w prasie zachodniej jako na
rdo bezstronnej informacji o ZSRR, a w dodatku jako na konstruktywny
kontrargument dla moich stronniczych pogldw."5 I na odwrt, nasz opini, jak
kad zreszt negatywn informacj o ZSRR, nazywano propagand",
stereotypem zimnej wojny".
W istocie, cho zakrawa to na absurd, druga strona" - Zwizek Sowiecki ze swymi
satelitami, zbrojeniami i zamiarami nie wzbudza absolutnie w nikim niepokoju
podczas tych debat". Groba wojny jdrowej i konieczno uchronienia si przed
ni funkcjonoway jakby poza kontekstem realnego ycia i wziy si nie wiadomo
skd - od Boga albo z przypadku. Na przykad, za spraw szalonego generaa
(zawsze, nie wiadomo dlaczego, amerykaskiego). W USA, gdzie walk o pokj"
rzdzi lewicowy establishment (ktry osign swoj pozycj w trakcie kampanii
przeciw wojnie w Wietnamie i zdoby wadz w okresie dtente) masowe pranie
mzgw byo prowadzone wyjtkowo bezczelnie, jawnie i na gigantyczn skal.
Bya to kampania wiadomego rozdmuchiwania masowej histerii, skoncentrowana
tylko na jednej stronie zagadnienia - na okropnociach wojny jdrowej. Liberalne
fundacje" (Forda, Carnegie, Mac Arthura, George'a Gunda) wyasygnoway na ni
dosownie m i l i a r d y d o l a r w , eby uczyni wedug sw prezesa Fundacji
Rockefellera, zapobieganie wojnie jdrowej w latach osiemdziesitych tym, czym
by ruch na rzecz praw obywatelskich w latach szedziesitych".li
Hollywood i telewizja wyprodukoway w tym czasie dziesitki (a moe i setki)
filmw dokumentalnych i fabularnych o skutkach wybuchu jdrowego, o kocu
cywilizacji. Nagle wszystkich intelektualistw amerykaskich ogarno
zaniepokojenie": zaniepokojeni uczeni", zaniepokojeni nauczyciele",
zaniepokojeni lekarze".
"s The Guardian", March 29, 1982, The rat's a rat for a that, by Nicholas
Humprcy. 116 New York Times", March 25, 1984, Philanthropies Focus
Concern an Arms Race by Kathleen Telsch.
544

Lata przeomu
Pocztek dali lekarze swoim szeroko rozreklamowanym listem-odezw do
sowieckich kolegw pod wymownym tytuem Uwaga - wojna jdrowa."1 Czy
wpadli sami na tak gbok myl, czy kto im podpowiedzia za porednictwem
jakiego pugwashowskiego komitetu (por. wczeniej, przyp. 98), jak to
proponowao mdre KC - nie potrafi powiedzie. Ale za nic nie uwierz, by nie
rozumieli, e w gruncie rzeczy zwracaj si nie do kolegw" z ZSRR, lecz do KC i
rzdu sowieckiego, stwarzajc im znakomite pole do propagandy.
Zgodnie z decyzj KC KPZR z 20 marca 1980 roku Ministerstwo Zdrowia ZSRR
przedstawia projekt odpowiedzi czoowych sowieckich uczonych-lekarzy na list
amerykaskich uczonych-lekarzy, uwzgldniajcy propozycje Akademii Nauk,
MSZ, Ministerstwa Obrony i KGB - zawiadamia KC minister zdrowia
Pietrowski."* - Jednoczenie meldujemy, e odbyo si spotkanie z jednym z
organizatorw ruchu lekarzy USA Lekarze w walce o odpowiedzialno
spoeczn" B. Lawnem, ktry owiadczy, e amerykascy uczeni maj zamiar
zorganizowa midzynarodowy ruch spoecznoci lekarskiej przeciw wojnie
jdrowej oraz planuj zwoanie w USA w kocu roku 1980 konferencji z udziaem
lekarzy sowieckich i japoskich. Miejsce i program konferencji nie s jeszcze
definitywnie ustalone.
Ma si rozumie, e KC przyjo to zagranie z wdzicznoci: nie co dzie ma si
okazj propagowa swoje stanowisko za porednictwem niezalenych organizacji
naukowych USA, zwaszcza za porednictwem lekarzy, ktrzy w pomylonym na
punkcie zdrowia spoeczestwie amerykaskim maj wyjtkowe wpywy.
Co si tyczy podpisw pod odpowiedzi sowieckich uczonych - postanawia KC - to
warto ich zebra jak najwicej, lecz ograniczy si do sygnowania przez niej
wymienionych towarzyszy, reprezentujcych najwiksze organizacje naukowe.
Oczywicie, znalaz si wrd nich niezastpiony Owczinnikow, akademik Bochin
(poniewa jest dyrektorem centrum onkologicznego), lecz potrzebny by jeszcze
kardiolog: wszak inicjatorem caej sprawy jest amerykaski kardio
117
..New York Times", March 2. 1980.
B
" Uchwala Sekretariatu KC St-206/19s z 15 kwietnia, notatka Wydziaw KC
z I I kwietnia i notatka B.W. Pictrowskiego Nr 1099s z 8 kwietnia 1980 r.
545

Najstarsza profesja
log B. Lawn. W ten sposb na scenie pojawi sie akademik J.I. Czazow, prezes
Wszechzwizkowego Towarzystwa Naukowego Kardiologw.
Zgodnie z decyzj sekretariatu KC KPZR w grudniu br. wyjechaa do Genewy
sowiecka delegacja z przewodniczcym akademikiem J.I. Czazowem i
akademikami ANM ZSRR L.A. Iljinem i M.I. Kuzinem - meldowa do KC
Czazow.11'' - Delegacja wzia udzia w spotkaniu z amerykaskimi uczonymi,
ktrzy reprezentuj ruch Lekarze wiata w walce o zapobieenie wojnie jdrowej".
Na czele delegacji amerykaskiej sta Bernard Lawn, znany profesor kardiolog z
Uniwersytetu Harvarda (Boston), przewodniczcy amerykaskiego ruchu Lekarze
w walce o zapobieenie wojnie jdrowej". Czonkami delegacji byli doktor Erik
Cziwian, psychiatra z Massachusetts University (Boston) i Jim Miller - sekretarz
Towarzystwa.
Spotkanie miao charakter konsultacyjny i byo powicone omwieniu moliwoci
zorganizowania midzynarodowego ruchu Lekarze w walce o rozbrojenie
jdrowe". Na spotkaniu opracowano memorandum o zaoeniach tego ruchu, ktre
w zasadzie moemy przyj, gdy punktem wyjcia jest koncepcja zakazu wojny
jdrowej.
Na spotkaniu osignito porozumienie o przeprowadzeniu 19-26 marca 1981 roku
sowiecko-amerykaski ej konferencji lekarzy-naukowcw i lekarzy-prak tykw
walczcych o zapobieenie wojnie jdrowej. Organizatorem spotkania bdzie tym
razem strona amerykaska, ktra zaprasza do udziau w konferencji dziesiciu
wybitnych medykw sowieckich, a take trzech ekspertw, specjalistw w
dziedzinie broni jdrowej i problemw rozbrojenia.
Przewiduje si, e na zakoczenie konferencji zostan wydane odezwy do
wszystkich lekarzy wiata, rzdw i narodw oraz do przywdcw Zwizku
Sowieckiego i Stanw Zjednoczonych, w ktrych akcent pooy si na tragiczne dla
narodw wiata skutki, jakie spowodowaby wybuch wojny jdrowej, a take apel o
ograniczenie i zakaz stosowania broni jdrowej.
Odnonie przygotowania projektw naszych dokumentw prosimy wyda
odpowiednie polecenie Ministerstwu Spraw Zagranicznych, Ministerstwu Zdrowia,
Akademii Nauk i Ministerstwu Obrony ZSRR. Przewiduje si, e delegacje
zawczasu wymieni midzy sob wspomniane projekty dokumentw i dokonaj ich
wstpnego omwienia, aby podczas spotkania mie ju uzgodnione teksty.
Czy nie wspaniay pomys! W istocie apele zaniepokojonych" lekarzy
przygotowali zawczasu sowieccy generaowie i dyplomaci - bo przecie
119
Uchwala Sekretariatu KC St-245/14s z 13 stycznia, notatka Wydziaw KC? z 9
stycznia 1981 r. i notatka J. Czazowa Nr 3457ss z 17 grudnia 1980 r.
546

Lala przeomu
strona amerykaska jest zbyt niezalena" na to, eby przynajmniej zasign rady
Pentagonu czy Departamentu Stanu, a nie ma mowy, eby moga postpowa
wedug wskaza swego rzdu. Sowieccy eksperci w sprawach broni jdrowej i
rozbrojenia" oczywicie wszystko wytumacz jak trzeba, rwnie na samej
konferencji. A przecitny Amerykanin, jeli doktor stwierdzi, e palenie,
cholesterol i wojna jdrowa s szkodliwe dla zdrowia, bdzie da od swoich
kongresmanw i senatorw natychmiastowego rozbrojenia jdrowego. Czy zatem
mona si dziwi, e walka o pokj" w USA, kraju i tak ze skonnociami do
histerii, miaa przebieg bardziej histeryczny ni w Europie? Najbardziej masowy
charakter przybraa tam kampania, ktra podchwycia pokojowe inicjatywy"
Breniewa z 1979 roku: Zamroenie broni jdrowej", Pierwszemu uderzeniu
jdrowemu - nie" itp., a najwiksz aktywno przejawiay tumy wdzierajce si do
baz wojskowych lub zakadw zbrojeniowych i szamoczce si tam w ataku histerii.
Jedna taka grupa prbowaa nawet dosownie zrealizowa biblijny nakaz
przekujcie miecze na lemiesze": wdarli si do zakadu, gdzie produkowano rakiety,
i rzucali si na nie, kaleczc si do krwi.1"" Oto gdzie psychiatrzy z Massachusetts
University" i kardiolodzy powinni byli wykorzysta swe talenty. Ale ich to nie
dotyczyo, oni w tym czasie odbierali w Oslo Pokojow Nagrod Nobla w
towarzystwie swojego kolegi J. Czazowa, chocia, prawd mwic, trzeba by j
przyzna wiatemu KC.
A przecie nie tylko lekarza - zmobilizowano praktycznie ca amerykask klas
owiecon". No bo kt by chcia pozosta w tyle za swymi przedsibiorczymi
kolegami? Nawet biskupi si wysilili i ogosili list pasterski o wojnie i pokoju w
epoce jdrowej, w ktrym w imieniu Pana Boga oznajmili, e bro jdrowa jest
absolutnie amoralna", zmuszajc nas do zgadywania, w jakim stopniu amoralne
byy czogi i armaty, na przykad w czasach drugiej wojny wiatowej. Nie
pozostawali w tyle rwnie uczeni mowie innych profesji. Mieli jednak pewien
problem: zesanie honorowego czonka amerykaskiej Narodowej Akademii Nauk
Sacharowa z Moskwy do miasta Gorki doprowadzio praktycznie do bojkotu strony
sowieckiej przez uczonych z USA. Ale to adne zmartwienie: szlachetne dzieo
ratowania ludzkoci uwolni nawet od zarzutu zdrady.
Jak ju donosilimy, Narodowa Akademia Nauk USA na spotkaniu z AN ZSRR w
Moskwie w czerwcu br. i w USA w sierpniu br. zwracaa si do nas
IJ0
Peace Movements, by April Carter, Longman Group UK Ltd, 1992, s. 164.
5M

Najdtardza profesja
z propozycj zorganizowania dwustronnej wymiany opinii w sprawie umocnienia
pokoju, bezpieczestwa midzynarodowego i rozbrojenia. Zarazem sekretarz NAN
do spraw midzynarodowych T. Mellow sdzi, e taka wymiana jest jedn L drg
ustanowienia dwustronnych spotka uczonych, przerwanych na pocztku tego roku
przez stron amerykask - meldowa do KC prezes Akademii Nauk ZSRR A.R
Aleksandrw121. - W maju 1980 roku Narodowa Akademia Nauk USA utworzya w
ramach Akademii komitet do spraw bezpieczestwa midzynarodowego i kontroli
nad zbrojeniami, skadajcy si z 16 osb, ktremu przewodniczy prezydent
Kalifornijskiego Instytutu Technologicznego Marvin L. Goldberger. Komitet
zamierza nawiza i podtrzymywa kontakty z uczonymi sowieckimi, a take z
akademickimi rodowiskami krajw Europy Zachodniej i Japonii. Czonkowie
komitetu uwaaj, e problemy bezpieczestwa midzynarodowego musz by
rozpatrywane nie tylko na paszczynie rzdowej, lecz take w sferze kontaktw
midzy uczonymi w celu poszukiwania sposobw uregulowania problemw
bezpieczestwa i przekazania odnonym rzdom odpowiednich sugestii, bez
niepotrzebnego ich naganiania.
AN ZSRR nie moe si we wszystkim zgodzi z zaproponowan przez stron
amerykask tematyk, zwaszcza e wiele zawartych w niej problemw nie naley
do kompetencji Akademii. Ale biorc pod uwag skomplikowany charakter
obecnych stosunkw wzajemnych midzy uczonymi oraz pragnc poprze denie
NAN USA do nawizania dwustronnych kontaktw, a take majc w perspektywie
umocnienie cznoci z tymi koami amerykaskimi, ktre opowiadaj si za
ograniczeniem wycigu zbroje, AN ZSRR uwaa, e mona by si zgodzi na
wstpne kontakty ze wspomnianym komitetem. W trakcie tych kontaktw AN
ZSRR ma zamiar zaproponowa korzystniejszy dla nas zesp problemw, eby
uwzgldniajc reakcj delegacji NAN na t propozycj, w przyszoci poruszy
spraw regularnych kontaktw.
Zrozumiae, e KC z radoci powitao t inicjatyw: wszak uznanie prawa do
ycia w pokoju" za p o d s t a w o w e p r a w o c z o w i e k a - to gwne haso ich
walki o pokj". Uwolni si od embargo i bojkotw, wywoanych ich represyjn
polityk - to jedno z zada kampanii o przywrcenie dtente. Ale wobec tego czemu
uczonym tak wierzbio w dupie? Czy nie jest oczywiste, e jeeli twj legalnie
wybrany rzd bdzie potrzebowa twojej pomocy w sprawach bezpieczestwa
pastwa, to sam si do ciebie
121
Postanowienie Sekretariatu KC St-241/9s z 16 grudnia, notatka Wydziaw
KC i notatka prezesa Akademii Nauk ZSRR A.R Aleksandrowa Nr
03641/10107 z listopada 1980 r.
548

Lata przeamu
zwrci? Nie, intelektualista jest zawsze mdrzejszy od rzdu, bez niego nic dzia si
nie moe. No, a co z koleg Sacharowem?
. Mimo i jestemy nieustannie gboko zainteresowani osob Sacharowa, to
istniej problemy tak wane dla przyszoci caej ludzkoci, e uznajemy za
niezbdne kontynuowanie dyskusji nad nimi ze stron sowieck. Absolutnym
priorytetem s problemy kontroli rozbrojenia i bezpieczestwa narodowego. Nasi
czonkowie uwaaj ten temat za niezwykle aktualny" - owiadczy prezes NAN
USA Frank Press dziennikarzom122 akurat w tym czasie, kiedy Sacharow, wedug
doniesie gazet zachodnich, znajdowa si na progu mierci wskutek godwki. I
znw kto powie, e uczeni mowie USA nie rozumiej, co czyni?
Niestety, nie mog uwierzy w naiwno tych ludzi. Jedynym bodaj wyjtkiem by
lider nieduej, lecz wpywowej, elitarnej" organizacji END - European Nuclear
Disarmement (Europejskie Rozbrojenie Jdrowe), historyk marksistowski E.P.
Thompson. Mimo swej lewicowo-inteligenckiej dezorientacji przynajmniej nie
negowa tego, e proces rozbrojenia wymaga zmian w polityce obu stron, a ruch
spoeczny o rozbrojenie ma sens tylko wtedy, jeeli analogiczny (to znaczy
niezaleny od swego rzdu) ruch dziaa rwnie po drugiej stronie elaznej kurtyny.
Ponadto szczerze go oburzaa sowiecka manipulacja ruchami zachodnimi, o czym
pisa otwarcie, nazywajc swoich mniej rozgarnitych kolegw lunatykami".121
Ale nawet on nie mg zrozumie do koca, e z sowieck machin po prostu nie
wolno si zadawa.
Jestemy gotowi wzi udzia w dyskusjach z oficjalnymi organizacjami w
Zwizku Sowieckim, jeli te dyskusje bd prowadzone na uczciwych i rwnych
warunkach, a nie na takich, ktre wcign nas w tryby prosowiec-kiej propagandy" pisa bardzo naiwnie, chocia kilka akapitw wyej sam przecie stwierdzi
cakowit niemoliwo uczciwych" i rwnych" stosunkw z Moskw. Dla
Rosjan nasze gosy s tylko tem muzycznym, w dodatku nie na tyle gonym, by
wywrze wpyw na wybory w Niemczech."124
Jednym sowem, by to pewnie czowiek uczciwy, lecz mocno skoowany. On te
mia swego domowego eksperta od ycia sowieckiego", naszego starego
znajomego Jauresa Miedwiediewa, tego samego dra Miedwiediewa, ktremu, jak
pamitamy, przytrafiay si zaskakujce zbienoci myli z ide
2
Washington Post", May 11, 1983.
3
Guardian", February 21, 1983.
!4
New Society", June 2, 1983, Peace and the East by E.P. Thompson, s.
348-352.
549

Nap ta w za profeja
ami J.W. Andropowa.'-'' Naturalnie, Jaures Aleksandrowicz by jednym ze
wsptwrcw odezwy END na rzecz Europy bezatomowej od Polski do
Portugalii" w kwietniu 1980 roku, ktr jakoby w imieniu sowieckich dysydentw"
podpisa w Moskwie rwnie jego brat-bliniak Roj Aleksandrowicz. m Oni te
prawdopodobnie wytumaczyli prof. Thompsonowi, e dysydenci bywaj rni: a)
li, b) dobrzy. li nie wierz w socjalizm i su reakcji, dobrzy natomiast w
socjalizm wierz i mog z przekonaniem odezw poprze. Profesor Thompson
pniej przez kilka lat szuka bezskutecznie dobrych dysydentw". Niestety!
Wszyscy, do ktrych si zwraca, okazywali si li". I czeska Karta 77", i polski
KSS KOR zgodnie odrzucali kad myl o jednostronnym rozbrojeniu Zachodu
jako prosowieck. Przewrotny Jacek Kuro, ktry sam by manipulatorem pierwszej
klasy, potrafi z wizienia wysa list w 1984 roku na konferencj END, w ktrym
proponowa wspln walk o zniesienie stanu wojennego w Polsce i cakowit
demilitaryzacj Europy rodkowej. Rok pniej taktowny Vaclav Havel prbowa
nadzwyczaj inteligentnie wytumaczy zachodnim pacyfistom, e ich utopijne
pomysy nie mog znale zrozumienia wrd sceptycznych si rzeczy
spoeczestw wschodnioeuropejskich. Wszystko na prno. Zaczy si jednak
wreszcie pojawia mae, raczej symboliczne grupki pacyfistw w NRD i nawet w
ZSRR. Lecz co za pech! Nie zdyli si pojawi, a ju ich czonkw albo wysyano
na Zachd, albo wsadzano. I nie znalaz E.R Thompson dobrych dysydentw na
Wschodzie a do upadku komunizmu.127
Zdumiewajce, nieprawda? Zdawaoby si, czowiek i niegupi, i uczciwy, lecz w
aden sposb nie potrafi zrozumie tej prostej prawdy (jak mu
0 tym pisa Jacek Kuro), e prawdziwym zagroeniem dla pokoju w Europie jest
blok sowiecki, e wobec tego trzeba walczy nie o p o k j , l e c z z r e y m e m
s o w i e c k i m . Uwikany w socjalistycznych bredniach, podobnie jak tysice
zachodnioeuropejskich socjalistw, nie mg poj, e s a m a i d e a p o k o j u i
rozbrojenia, wyrwana z oglnej sytuacji politycznej w
E u r o p i e , b y a j u p r o s o w i e c k . I jeeli istniaa potrzeba masowego
ruchu na Wschodzie, to realizowaa si ju w ruchu obrony praw czowieka, bez
ktrych o adnym pokoju
1 o adnym innym niezalenym ruchu spoecznym nie ma co marzy. Czy to takie
trudne? Czy nie o tym wszyscymy pisali: i Amalrik, i Soenicyn,
13
Patrz rozdzia trzeci, s. 262-264.
116
Peace Movements, by April Carter. Longman Group UK Lid, 1992, s.
117-118, 127 Tame, s. 183-209,
550

Ijata przeomu
i Sacharow? Czy nie o tym przekonyway grupy helsiskie, podkrelajce zwizek
midzy pierwszym i trzecim koszykiem Porozumie: midzy bezpieczestwem w
Europie i prawami czowieka? Czy nie o tym pisaem rwnie w mojej broszurze z
roku 1982:
Obie strony reymu sowieckiego - wewntrzny ucisk i zewntrzna agresywno s nierozerwalnie ze sob zwizane..."
Co jednak charakterystyczne, e nawet zderzywszy si z tak jednomyln reakcj
dysydentw wschodnioeuropejskich, Thompson ani na chwil nie zwtpi we
wasne racje, nie uczyni najmniejszego wysiku, eby zrewidowa swoje pogldy,
tylko wci szuka innych, dobrych" dysydentw, ktrzy by si z nim zgodzili. A to
by jeden z lepszych liderw zachodnich pacyfistw, czowiek mylcy, otwarty.
Czeg mona byo oczekiwa od reszty, czsto cynicznych politykierw,
oportunistw i blagierw (eby nie wyrazi si dosadniej)?
Przytaczaem ju na pocztku ksiki sprawozdania Arbatowa z prac tak zwanej
komisji Palmego, owego socjaldemokratycznego areopagu, w ktrym zasiaday
takie polityczne fisze tamtych czasw, jak byy sekretarz stanu USA C. Vance, byy
minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii D. Owen, sekretarz federalny
niemieckich socjaldemokratw E. Bahr, byy premier Holandii I. den Oil, wczesny
premier Norwegii Gru Brundtland, przedstawiciele Francji, Japonii, Meksyku, nie
mwic ju o samym Olofie Palme.I!S
Wiele propozycji i sugestii, ktre komisja zaaprobowaa i postanowia wczy do
dokumentu kocowego, w sposb bezporedni lub poredni wyraa stanowisko
sowieckie w podstawowych kwestiach rozbrojenia i bezpieczestwa - meldowa do
KC sowiecki delegat" w komisji, Gieorgij Arbatow, w grudniu 1981 roku. Jednoczenie, podzielajc w zasadzie sowiecki punkt widzenia w wielu kwestiach,
tacy uczestnicy komisji, jak C. Vance, D. Owen, E. Bahr i kilku innych prbowali
unika sformuowa, ktre dosownie powtarzayby sformuowania sowieckie, a w
rozmowach prywatnych tumaczyli, e s zmuszeni wystrzega si zarzutw, e
naladuj polityk Moskwy" (w tym kontekcie powoywano si na fakt, e na
Zachodzie, a zwaszcza w USA ukazao si szereg artykuw, w ktrych przeciwko
komisji Palmego" wysuwa si taki wanie zarzut").
128
Patrz rozdzia pierwszy, s. 57, przyp. 80, Uchwala Sekretariatu KC
St-23/54gs z 14 listopada 1980 r. i referat Arbatowa na 18 stronach.
551

Njjanza profesja
A przed opini publiczn prezentowali si jako bohaterowie, ze szlachetnym
dreniem w gosie rozprawiajc o ratowaniu ludzkoci.
Ciekawe, e dziaalno komisji Palmego" bya prowadzona za pienidze
zachodnie: do trzech milionw dolarw, zebranych przez czonkw komisji na jej
prace, ZSRR woyo tylko 10 tysicy.129 Ju na podstawie tego faktu mona si
zorientowa, w jakim stopniu Sowieci kontrolowali sytuacj w Europie, gdzie
gwne poparcie mieli u partnerw od dtente - socjalistw i socjaldemokratw.
Lecz w tym wanie, cho to paradoksalne, tkwia sabo ich kampanii: od kiedy
staa si przedmiotem polityki partyjnej, problem rozbrojenia Zachodu mg by
rozstrzygnity poprzez wybory - standardowy mechanizm demokracji. Moskwa i jej
sojusznicy mogli osign sukces jedynie za pomoc manipulacji, machinacji,
histerycznej propagandy i szantau. Wystarczyo jednak podda zagadnienie
osdowi wyborcw i caa ich przebiega kampania zostaa skazana na zagad.
Znikny histeryczne tumy; badania opinii publicznej", pokazujce regularnie
rosnce poparcie idei jednostronnego rozbrojenia, okazay si faszywe. W Anglii
partia laburzystowska, ktra rozbrojenie jdrowe uczynia podstaw platformy
wyborczej w roku 1983, z tego wanie powodu doznaa druzgoccej klski. W
RFN, mimo wszelkich wysikw kanclerza Schmidta w powstrzymywaniu
radykalizmu swej partii, w wiadomoci wyborcw bya ona bezwarunkowo
kojarzona z kampani antynuklearn, i podobnie jak jej angielscy koledzy, w
wyborach 1983 roku poniosa porak. Tylko w Holandii i Belgii, gdzie
proporcjonalna ordynacja wyborcza skazywaa kady rzd na funkcjonowanie w
trudnej i niestabilnej koalicji, zalenej od dyktatu nawet drobnych ugrupowa
politycznych, instalowanie nowych rakiet zostao odoone na kilka lat. W innych
krajach Europy rozmieszczanie rozpoczto cile wedug planu, co jeszcze bardziej
osabio kampani pacyfistw, gdy wbrew ich przepowiedniom nie doprowadzio
do wojny atomowej. Nie ma wtpliwoci, e by to moment przeomowy - po roku
1983 kampania zacza gwatownie podupada, a do poowy lat osiemdziesitych
cakiem zamara.
Tak si zakoczya ta haniebna karta w yciu spoecznym Zachodu. Oczywicie, tak
jak mwilimy, groba nowej wojny wiatowej i caopalenia nuklearnego"
znikna wraz z upadkiem sowieckiego reymu. Dzisiaj bomby jdrowe, rakiety i
gowice bojowe le w magazynach, nikogo nie niepokojc, i w Rosji, i w USA, i
nawet w Kazachstanie i na Ukrainie.
m
Uchwaa Sekretariatu KC St-241/I4gs z 10 grudnia, notatka Wydziau
Midzynarodowego KC Nr 18-S-2133 z 4 grudnia i notatka Arbatowa z 28
listopada 1980 r.
552

Lala przeomu
Zdawaoby si, najlepsza pora, by zaniepokojona" inteligencja zadaa ich
zniszczenia, tym bardziej e daoby si to osign bez wikszych trudnoci, Oto
one, absolutnie amoralne" - tylko bra i demontowa. Lecz nie ma oburzonych
pacyfistw na ulicach europejskich stolic, nie ma optanych bab wok baz
rakietowych. Gdzie oni s? Gdzie si podziali?
Ale s, nigdzie si nie zapodziali. Dzisiaj znw, wci ci sami zaniepokojeni"
gosz faszywe przepowiednie o nieuniknionej katastrofie ekologicznej, o efekcie
cieplarnianym" i o dziurach ozonowych", z t sam pewnoci siebie i szlachetn
pasj w gosie, z jak straszyli przewraliwionych bourgeois okropnociami wojny
atomowej. A ot i baby, tak samo histeryczne i wcieke, jak dawniej - walcz teraz
o powszechne wyzwolenie" spod wadzy potworw-mczyzn, to znaczy o
zaprowadzenie matriarchatu. Oto i lewiutka inteligencja, mocno co prawda
nadgryziona przez mole, lecz wci pewna siebie i z t sam pasj w gorcych
sercach. W oczach -cienia wstydu ani wtpliwoci. Wystarczy, e si zagapisz, a
wnet ci uszczliwi. Ich walka nigdy si nie koczy: skoro nie udao si narzuci
wiatu jednej utopii, to narzuc inn. Nie jest dla nich wany rezultat, lecz proces,
ktry daje im w rce wadz nad ludzkimi duszami.
15. Pocztek kryzysu w Pobce
Jednak jeszcze przed wyborami w roku 1983 i rozmieszczeniem nowych rakiet
najpowaniejszy cios kampanii pacyfistw zaday wydarzenia w Polsce. Przy czym
efekt by natychmiastowy i dobrze widoczny: jak zauway, na przykad, E.P.
Thompson, tumy demonstrantw narastay w padzierniku i listopadzie 1981 roku
jak lawina, w sumie przekraczajc w Europie dwa miliony uczestnikw.
A dlaczego na wiosn lub jesieni 1982 nie wyszo demonstrowa 3-4 miliony
ludzi? Odpowied - wprowadzenie stanu wojennego w Polsce i rozprawa z
Solidarnoci."130
Trudno powiedzie, jaki to aspekt polskiego kryzysu wywar wiksze wraenie na
pacyfistach: groba sowieckiej inwazji, jaka wisiaa nad Polsk prawie ptora roku,
stumienie przez armi pokojowego ruchu narodowego, czy te sam ten ruch, ktry
praktycznie ogarn wszystkich ludzi pracy
.New Society". June 2, 1983, Peace and the East by E.P. Thompson.
553

Pocztek kryzysu w Polsce

w kraju. Myl jednak, e dla naszych pacyfistw, w przewaajcej czci
nalecych do rnych lewicowych zachodnich partii i organizacji, aspekt ostatni
by nie mniej wany. Wielu z nich, by moe, po raz pierwszy zastanowio si nad
realnym yciem w socjalistycznym raju, i nie mogo w aden sposb, choby
zewntrznie, dla pozoru, nie sympatyzowa z ruchem zwizkowym. Konieczno
politycznej oceny tego wydarzenia wprowadzaa zamieszanie w ich szeregi: z jednej
strony komunici (na przykad woscy) jakby popierali Solidarno", z drugiej socjalici (na przykad grecki PASOK) popierali reym Jaruzelskiego i stan
wojenny.
To prawda, trudno byo wymyli bardziej zabjcz sytuacj dla komunistycznych
demagogw ni zgodny bunt robotnikw przeciw proletariackiemu pastwu".
Nawet propaganda sowiecka nie zdecydowaa si nazwa Solidarnoci"
organizacj reakcyjn, lecz wolaa rozprawia o pewnych elementach
antysocjalistycznych" w jej onie. Cay zreszt ten kryzys wypad wyjtkowo nie w
por: akurat w kulminacyjnym momencie walki o pokj", w chwili gdy ledwie
zaczli si wydobywa z politycznej izolacji po inwazji w Afganistanie. Na
wszystkie kryzysy i kampanie, ktre zbiegy si w jednym roku, kremlowskim
starcom brakowao ju si.
W istocie, Polska zawsze bya sabym ogniwem w socjalistycznym acuchu.
Jeszcze za Stalina nie dopracowano podstawowych spraw: Koci katolicki nie
zosta zamany, zachowaa si prywatna wasno chopska i osta si polski duch
buntu, dziki ktremu Polska przeya trzy rozbiory, drug wojn wiatow,
nazistowsk okupacj i sowieckie wyzwolenie". Bunty, to takie polskie, narodowe
zajcie, zdarzay si co trzy-pi lat, poczynajc od roku 1968: i w 1970, i w 1976, i
za kadym razem, cho nie bez przelewu krwi, jakie ustpstwa od wadzy
uzyskiwano. (Moskwa na wszystko patrzya przez palce - byle tylko nie zbuntowali
si na serio.) Tote Polska bya, jak wwczas artowano, najweselszym barakiem w
socjalistycznym obozie. Prawie jedna trzecia pracujcych bya zatrudniona w
sektorze prywatnym - drobnym handlu, w sferze usug. Ju tylko to dawao o wiele
wicej wolnoci osobistej ni jakiekolwiek reformy rzdowe (wtpliwe, eby mg
to doceni kto, kto nie y w realnym socjalizmie). Reform za byo w Polsce tyle,
ile buntw. Do roku 1980 wyprbowano wszystkie moliwe i niemoliwe modele
socjalizmu, ale aden si nie sprawdzi.
Ostatni kryzys zrodzi si z cakiem prozaicznej, lecz bardzo charakterystycznej dla
socjalizmu przyczyny: rzd, uwikany w zagraniczne dugi, zmuszony by podnie
ceny na ywno, zwaszcza na miso, doskonale wiedzc, e taka sama prba
wywoaa bunt w roku 1976. Lecz c robi? Kraj by bankrutem, niezdolnym do
spacenia nawet odsetek zachodnim bankom...
554

Lata przeomu
Z drugiej strony, poprzednie bunty nie byy bezowocne dla polskiego
spoeczestwa: nagromadzio si dowiadczenie, odbudowywano struktury
dysydenckie, co uatwia stosunkowo agodny reym. Po wydarzeniach 1976 roku
powsta Komitet Obrony Robotnikw (KOR), swego rodzaju centrum
koordynacyjne dysydenckiej aktywnoci, zapewniajcy czno ruchu robotniczego z inteligencj, oraz niezaleny system komunikacji midzy rnymi
ugrupowaniami i czciami kraju. W kryzysie 1980 roku KOR odegra kluczow
rol: przyczynia si do przeksztacenia ywioowych, rozproszonych strajkw w
strajk powszechny, mobilizujc cay kraj.
Robotnicy te czego si nauczyli, i zamiast zwyczajnego buntu, demonstracji,
krwawych star z policj, zastosowali now, cakiem oryginaln form protestu okupacj swoich zakadw, kopal, stoczni i fabryk. To novum byo pewnym
zaskoczeniem dla wadzy i w Warszawie, i w Moskwie: tylko tak mona
wytumaczy niezwyk ugodowo wadz polskich, ktre faktycznie
usankcjonoway powstanie niezalenego zwizku zawodowego Solidarno" i
poczyniy ustpstwa wobec robotnikw. Kiedy uycie jedynej broni - si
policyjnych stao si niemoliwe, gwoli uspokojenia strajku wadze wolay zgodzi
si na wszystko (z myl, oczywicie, eby pniej ze wszystkiego po cichu si
wycofa).
Lecz i sowieckie wadze czego si uczyy. Kryzys w Polsce sam w sobie nie by dla
nich niespodziank. Przeciwnie, przygotowywali si do niego przynajmniej od
kwietnia 1979 roku131, doskonale rozumiejc, e nie da si unikn podwyki cen. O
sytuacji nieraz dyskutowano rwnie podczas spotka Breniewa z Gierkiem,
ostatni raz w lipcu 1980 roku, czyli ju po podwyce cen i pierwszych strajkach,
kiedy to Breniew obawia si nie bez powodu, e kryzys ekonomiczny przerodzi si
w ruch czysto polityczny. Gierkowi zaleca:
...zdecydowanie likwidowa wszelkie prby wykorzystania nacjonalizmu do
zaszczepiania nastrojw antysocjalistycznych i antysowieckich, wypaczania historii
stosunkw polsko-sowieckich i charakteru wsppracy midzy ZSRR i PRL;
rozwin nieprzejednan kontrpropagand wobec de do rozmycia klasowej
treci patriotyzmu socjalistycznego pod hasem wszyscy Polacy na wiecie s
brami" oraz idealizowania przedrewolucyjnej przeszoci Polski;
131
Uchwala Sekretariatu KC Sl-23l/5s z 4 padziernika 1980 r. zawiera
wzmiank o decyzji Biura Politycznego O aktywizacji politycznej i
ideologicznej wsppracy z PZPR" z 10 kwietnia 1980 r.
555

Pocztek kryzysu w PoUce

w walce politycznej z elementami antysocjalistycznymi nie ogranicza si do
pozycji obronnych, lecz prowadzi przeciw nim konsekwentnie dziaania ofensywne."2
Co rzeczywicie byo zaskoczeniem dla Kremla, to sabo ich klientw, polskich
komunistw, ewidentnie niezdolnych do uporania si z kryzysem. Zrozumie za,
jak o g l n o n a r o d o w y charakter ma ten ruch sprzeciwu wobec ich dominacji, w
Moskwie nie byli w stanie przez wiele lat. Chyba naprawd wierzyli, e problem
sprowadza si tylko do jakich tara elementw", w stosunku do ktrych polscy
towarzysze s nazbyt liberalni.
Pilnie powoana komisja politbiura do spraw Polski111 przystpia przede wszystkim
do opracowania wytycznych dla polskiego kierownictwa o sposobach umocnienia
roli partii w spoeczestwie", tak jakby chodzio o jeden z obwodw ZSRR, gdzie za
duo sobie pozwala modzie szkolna. Gdaskie porozumienie politbiuro ocenio
absolutnie bezkompromisowo:
Porozumienie rzdu PRL, zatwierdzone przez plenum KC PZPR, to ogromna cena
polityczna i ekonomiczna za osignite uregulowanie". Rozumiemy, oczywicie, w
jakich warunkach wypado wam podejmowa te trudne decyzje -pisali do
kierownictwa polskiego 3 wrzenia 1980 roku.114 - Porozumienie w istocie oznacza
zalegalizowanie antysocjalistycznej opozycji. Powstaje organizacja, ktra
pretenduje do rozszerzenia swoich wpyww politycznych na cay kraj. Trudno w
jej zwalczaniu polega midzy innymi na tym, e opozycjonici przybieraj maski
obrocw klasy robotniczej, wiata pracy.
Porozumienie nie usuwa zasadniczych przyczyn wydarze kryzysowych; co wicej,
teraz rozwizanie palcych problemw polskiej gospodarki i polskiego
spoeczestwa bdzie jeszcze trudniejsze.
Jako e opozycja zamierza kontynuowa walk o osignicie swoich celw, a
zdrowe siy partii i spoeczestwa nie mog si zgodzi na zawrcenie polskiego
spoeczestwa z obranej drogi, osignity kompromis bdzie mia zapewne
charakter tymczasowy. Trzeba bra pod uwag rwnie to, e opozycja liczy, nie
bezzasadnie, na pomoc z zewntrz.
Pod naciskiem si antysocjalistycznych, ktre potrafiy wprowadzi w bd
132
Uchwaa Biura Politycznego P 213/38 z 3 wrzenia, z powoaniem na
spotkanie 31 lipca 1980 r. i rady Breniewa".
133
Uchwaa Biura Politycznego P 210/11 z 25 sierpnia 1980 r.
134
Uchwaa Biura Politycznego P 213/38 z 3 wrzenia 1980 r.
556

Lata przeomu
warstwy klasy robotniczej, PZPR bya zmuszona przej do obrony. Obecnie
zadanie polega na tym, eby przygotowa kontrofensyw i
odzyska utracone pozycje w klasie robotniczej, w narodzie.
W tej kontrofensywie, wykazujc polityczn elastyczno, naleaoby wykorzysta
wszystkie moliwoci rzdzcej partii, jej mocnego, zdrowego trzonu, wadzy
pastwowej, masowych organizacji spoecznych, z nieodzownym oparciem w
przodujcych warstwach klasy robotniczej, a w razie koniecznoci wykorzysta
umiarkowane rodki administracyjne.
Partia musi da pryncypialn polityczn ocen wydarze sierpniowych, a take
przyspieszy ogoszenie wasnego programu dziaania, uwzgldniajc popraw
warunkw ycia wiata pracy.
Za szczeglnie wane uznano w Moskwie wzmocnienie kontroli rodkw masowej
informacji, przede wszystkim radia i telewizji, do ktrych na mocy porozumie
gdaskich po raz pierwszy uzyska dostp Koci.
W tych warunkach - pisali - naley precyzyjnie okreli ramy tego, co dozwolone,
stwierdzajc otwarcie, e prawo prasowe zabrania jakichkolwiek wystpie
antysocjalistycznych. (...) rodki masowej informacji musz pokazywa, e
przyczyn wydarze w Polsce nie byy wady systemu socjalistycznego, lecz omyki
i bdne rachuby, a take pewne przyczyny obiektywne (klski ywioowe i inne).
Gierek odszed ze stanowiska, nowym pierwszym sekretarzem PZPR zosta Kania,
ale niczego to nie polepszyo. W padzierniku zdecydowano si zaprosi Polakw
do Moskwy, by porozmawia.
BREINIEW: Jutro przyjedaj do nas pierwszy sekretarz KC PZPR tow. Kania i
prezes Rady Ministrw PRL tow. Pikowski. Komisja w skadzie tow. tow. Susow,
Gromyko, Andropow, Ustinow, Czernienko, Zimianin i Rusakw przygotowaa
materiay do dyskusji z polskimi przywdcami. Przeczytaem uwanie te materiay.
Myl, e wszystkie zasadnicze sprawy towarzysze nawietlili. Moe kto ma jakie
uwagi, prosz, przedy skutuj emy.
USTINOW: Ja rwnie uwanie przeczytaem przygotowane materiay. Sdz, e s
solidne, ogarniaj wszystkie zagadnienia. Najwaniejsze, e wszystkie problemy s
tu postawione bardzo ostro, wanie tak, jak trzeba je postawi przed rzdem
polskim.
557

Pocztek kryzysu u' Pobce

BRENIEW: W Polsce rzeczywicie szaleje w tej chwili rozpasana kontrrewolucja,
a w artykuach w polskiej prasie i w wystpieniach polskich towarzyszy nic si o
tym nie mwi, nie mwi si o wrogach narodu. A przecie to wrogowie narodu,
faktyczni wsplnicy kontrrewolucji i sami kontrrewolucjonici wystpuj przeciw
narodowi. Wic jak to? (luka w tekcie, ANDROPOW?) ...Z jednej strony krytykuj
teraz Gierka, KC, parti, a z drugiej elementy antysocjalistyczne, te za zupenie si
rozbestwiy, i pozwala si na to.
Co si tyczy tow. Jaruzelskiego, to oczywicie czowiek pewny, a jednak w tej
chwili zaczyna mwi bez szczeglnego zapau. Wspomnia nawet, e wojsko nie
wystpi przeciw robotnikom. W ogle myl* e trzeba Polakom powiedzie
wszystko i bardzo stanowczo.
BRENIEW: Kiedy Jaruzelski rozmawia z Kani, kto powinien obj gwn rol,
kategorycznie odmwi zostania pierwszym sekretarzem i poradzi, eby to Kania
by pierwszym. To te o czym wiadczy.
GROMY KO: Uwaam, e w przygotowanych materiaach wszystkie zasadnicze
kwestie ujte s prawidowo. Co si tyczy wprowadzenia stanu wyjtkowego w
Polsce, trzeba to traktowa jako rodek dla uratowania zdobyczy rewolucyjnych.
Oczywicie, moe nie naley go wprowadza od razu, zwaszcza nie zaraz po
powrocie tow. tow. Kani i Pikowskiego z Moskwy, jaki czas odczeka, lecz trzeba
ich na to ukierunkowa i wesprze. Nie wolno nam utraci Polski. Zwizek
Sowiecki w wojnie z hitlerowcami, wyzwalajc Polsk, powici ycie 600 tysicy
swoich onierzy i oficerw, i nie moemy pozwoli na kontrrewolucj.
Oczywicie, tow. tow. Kania, Jaruzelski i Pikowski to uczciwi i oddani towarzysze.
Kiedy rozmawiaem z nimi w Warszawie, bardzo przeywali to wszystko, o czym
bya mowa. Kania by nawet dosownie zdruzgotany. Cieszy si on przy tym duym
zaufaniem w partii.
BRENIEW: Elementy antysocjalistyczne rozzuchwaliy si do tego stopnia, e
odrzucaj postanowienie warszawskiego sdu wojewdzkiego w zwizku z
uwagami, ktre sd wprowadzi w trakcie rejestracji Zwizku Zawodowego
Solidarnoci", ponadto porywaj si ju na odwoywanie posw do sejmu. Co
bdzie dalej?
SUSOW: Moim zdaniem materiay s dobrze przygotowane, wszystko w nich
wywaone. Dzisiejsi przywdcy PRL nie s dostatecznie silni, lecz s uczciwi,
najlepsi w trzonie kierowniczym. (...) Powinni przej do kontrofensywy, a nie
trzyma si pozycji obronnych. Materiay, ktre dzi rozpatrujemy, odzwierciedlaj
wanie to.
558

IM la przeomu
BRENIEW: Potrzebne im s oddziay samoobrony.
ANDROPOW, SUSOW i USTINOW mwi, e jest to rodek niezbdny. Oddziay
obronne powinny by utworzone, a nawet skoszarowane, a by moe,
zawczasu uzbrojone. SUSLOW: Pisalimy w swoim czasie do Gomuki, eby nie
uywa broni
przeciw robotnikom; wwczas nas nie posuchano, polskie kierownictwo
uyo broni.
PONOMARIOW: Dokumenty przygotowane do dyskusji z polskimi przywdcami s
konsekwentne, trzymaj si realiw. W materiaach silnie wyeksponowano nasze
zaniepokojenie. Musimy uwiadomi to polskim przywdcom.
GROMY KO: Moe naleaoby przekaza polskim przywdcom te materiay.
ANDROPOW: Jeeli je przekaemy, to nie mona wykluczy, e trafi do
Amerykanw. BRENIEW: Rzeczywicie, moe tak by.
RUSAKOW: Niech oni uwanie suchaj Leonida Iljicza i zapisuj.
GRISZYN: Leonidzie Iljiczu, powinnicie zacz dyskusj i wyrazi nasz
niepokj. Niech oni pniej odpowiedz. Dokumenty s dobrze przygotowane.
TICHONOW: Oczywicie, Leonidzie Iljiczu, powinnicie zapocztkowa dyskusj nad tymi materiaami i referowa wszystko, co tu napisano. Zapraszamy ich
do nas, eby wyrazi nasz niepokj w zwizku z sytuacj w Polsce. W materiaach te
wszystkie sprawy omwione s bardzo dobrze. W Polsce w tej chwili otwarcie
dziaaj elementy antysocjalistyczne. Niech oni powiedz, o co chodzi, dlaczego do
tego dopucili, niech wytumacz. Komunici opuszczaj parti, bojc si
elementw antysocjalistycznych. Oto jak daleko sprawy ju zaszy.
RUSAKOW: Uwaam, e w dokumencie rzeczywicie wszystko jest uwzgldnione,
lecz Kania moe poruszy jakie inne sprawy, ktrych nie ma w tych materiaach.
Jedna z takich spraw dotyczy kadr. (...) Druga sprawa, ktr tow. Kania moe
poruszy, to wszechstronna pomoc krajw socjalistycznych Polsce. Chodzi o to, e
Kania sprzeciwia si takiej pomocy. Mwi o tym, poniewa u tow. Bajbakowa w
materiaach jest wzmianka o internacjonali-stycznej pomocy Polsce, a polscy
towarzysze mwi, e nie ma u nich takiej sytuacji, jak na Wgrzech czy w
Czechosowacji. (...)
CZERNIENKO: Materiay przygotowane przez komisj s wszechstronne. Okrelaj
gwne, zasadnicze problemy, na ktre naley zwrci uwag polskim
towarzyszom, przy czym problemy te stawiane s bardzo ostro.
559

Pocztek kryzy.iu w Pobce

Mwi si wprost o krytycznej sytuacji i o koniecznoci podjcia zdecydowanych
krokw przeciw elementom antysocjalistycznym. KJRILENKO: Strajki trwaj ju
trzy miesice i wcale nie maj si ku kocowi. Wiele robilimy dla Polski,
dawalimy wci i doradzalimy, eby prawidowo rozwizywa pojawiajce si
problemy. Wojska oni na razie nie wcigaj do walki z elementami
antysocjalistycznymi, a tak midzy nami, nawet ich nie demaskuj, jak tu susznie
towarzysze mwili. Fatalnie si u nich maj w tej chwili sprawy z modzie.
Zwizki modzieowe faktycznie nie istniej. Nie ma te oddziaw
modzieowych. By moe, naleaoby wojskowych w przebraniu wprowadzi do
rodowisk robotniczych."5
Postanowiono: zatwierdzi materiay zwizane z przyjacielsk robocz wizyt w
ZSRR polskich przywdcw.
Wszystko to^ by moe, wyglda humorystycznie, jednak nieustanny nacisk z
Moskwy na polskie kierownictwo mia spore znaczenie. Jakkolwiek oddziaywanie
PZPR byo osabione, jej aparat by ogromny, a struktury pastwa totalitarnego
daway jej potne rodki kontroli i pacyfikacji. W gruncie rzeczy stratedzy
kremlowscy mieli racj: system totalitarny by tak skonstruowany, eby wiecznie
walczy z narodem, a z tego wniosek, e wszystko zaley od jego umiejtnego
wykorzystania. Baczna uwaga Moskwy zmuszaa przygnbione polskie
kierownictwo do energiczniejszych dziaa, do odrzucenia wtpliwoci i waha. A
uwaga bya wicej ni baczna: prawie co tydzie Breniew rozmawia przez telefon
z Kani, a inni czonkowie politbiura otaczali opiek polskich kolegw po fachu; co
pewien czas wyjeday do Polski sowieckie delegacje wysokiego szczebla, eby
dokona kontroli na miejscu. Moskwa faktycznie wzia na siebie kierowanie
sytuacj, do najdrobniejszych szczegw: prawie jak do Afganistanu, do Polski
wysyano specjalnych doradcw i grupy ekspertw od wszelkich zagadnie, bez
uzgodnienia z ktrymi (czy choby z ambasadorem Aristowem) niczego si nie
robio. Nawet program ekonomiczny PZPR, przyjty na zjedzie, najpierw
studiowany by i opracowywany w Moskwie.1* Wykorzystywano wszystko, a do
najdrobniejszej rnicy zda w kierownictwie Solidarnoci", najmniejszych ich
bdw. Coraz bardziej dawaa si odczu obecno KGB w Polsce.1"
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 29 padziernika 1980 r., robocza
wersja stenogramu. Uchwala Sekretariatu KC St-246/79gs z 19 stycznia 1981 r.
Uchwala Sekretariatu KC 246/17gs z 15 stycznia 1981 r.
560

Lata przeomu
Potnym czynnikiem oddziaywania psychologicznego na ludno bya te
umylnie fabrykowana atmosfera zagroenia sowieckim wkroczeniem do Polski,
mimo e nic byo adnych konkretnych przygotowa do takiego wariantu. Na
przykad, prowadzone byy manewry wojskowe na terytorium Polski, ktre celowo
wyolbrzymiano, przedstawiajc jako demonstracj gotowoci do okazania
internacjonalistycznej pomocy". Jednak od pocztku kryzysu by to tylko blef:
dano od Polakw zdecydowanych dziaa", stosowania represji i de facto
wprowadzenia stanu wojennego, a wariantu wkroczenia w ogle nie rozpatrywano.
Tak czy inaczej, na pocztku roku 1981 udao si ustabilizowa sytuacj. Jedn z
przyczyn tego by rwnie fakt, e liderzy Solidarnoci" sami nie oczekiwali
sukcesu, przygotowujc si raczej do represji, i nie bardzo wiedzieli, co z tym
sukcesem zrobi.
Kraj jest w stanie permanentnej dyskusji, zarwno w organizacjach partyjnych, jak i
w przedsibiorstwach - donosi jeden z wizytatorw wysokiego szczebla."* Dyskutuje si te w rodkach masowego przekazu, gdzie nierzadko tocz si spory o
polski model socjalistycznego spoeczestwa, o liberalizacj, o rewizj
marksizmu-leninizmu, o pluralizm w yciu politycznym itp.
Ale i taka sytuacja nie urzdzaa Moskwy - nie byo przeomu", kryzys nie mija, a
jego negatywne skutki daway si odczu i na Zachodzie, i nawet w ZSRR.
BRENIEW: Wszyscy jestemy bardzo zaniepokojeni dalszym przebiegiem
wydarze w Polsce. Najgorsze jest to, e przyjaciele suchaj, akceptuj nasze
zalecenia, lecz nic praktycznie nie robi. A kontrrewolucja atakuje na caym froncie.
Czonkom politbiura znana jest tre wszystkich rozmw z polskimi przywdcami.
Powiem krtko o ostatniej rozmowie telefonicznej z Kani, ktra odbya si 30
marca.
Kania informowa o odbytym plenum KC PZPR, skarc si jednoczenie, e na
plenum byli ostro krytykowani. Od razu mu powiedziaem: Susznie zrobili. Was
nie tylko trzeba byo krytykowa, lecz naleao wzi kija. Moe bycie wtedy
zrozumieli." To s dokadnie moje sowa. Tow. Kania przyzna, e postpuj
agodnie, a trzeba by z wiksz twardoci.
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 22 stycznia 1981 r., robocza
wersja stenogramu.
54fi

Pocztek kryzy.m w PoUce

Powiedziaem mu na to: A ile razy przekonywalimy was, e trzeba podejmowa
zdecydowane dziaania, e nie wolno bez koca ustpowa Solidarnoci? Wy
wci mwicie o pokojowej drodze, nie rozumiejc, czy te nie chcc zrozumie, e
pokojowa droga, ktrej si trzymacie, moe doprowadzi do przelewu krwi. Trzeba
wic koniecznie wycign prawidowe wnioski z krytyki na plenum."
Do powszechnego strajku udao si przyjacioom nie dopuci. Lecz jakim
kosztem? Za cen kolejnej kapitulacji przed opozycj. Sam Kania w dyskusji z
ambasadorem zgodzi si, e nowy kompromis to wielki bd. Dzi wiele zaley od
tego, jak wydarzenia potocz si w najbliszych dniach. W szczeglnoci, czy
przyjaciele doprowadz do zaakceptowania uzgodnionych z nami dziaa w Sejmie,
ktrego posiedzenie, jak dzi zakomunikowano, zostao przeoone z 2 na 6
kwietnia. Czy dziaania te bd zaakceptowane w penym wymiarze? Czy starczy
determinacji i si na ich realizacj?
Musimy, oczywicie, kontynuowa prac z przyjacimi, poszukiwa nowych
sposobw oddziaywania na sytuacj w Polsce. Wydaje si zwaszcza, e warto by
speni yczenie przyjaci i pozwoli tow. tow. Andropowowi i Ustinowowi
pojecha do Brzecia na spotkanie z tow. tow. Kani i Jaruzelskim. Umoliwi to
szczegowe zorientowanie si w sytuacji w kraju, ocen zamierze przyjaci i
przedstawienie im jeszcze raz naszego stanowiska.
W rezerwie bdziemy mieli jeszcze takie pocignicie, jak nowe spotkanie sidemki
na najwyszym szczeblu w sprawie Polski. Mamy komisj do spraw Polski. Moe
towarzysze z komisji, ktra ledzi wydarzenia w tym kraju, chcieliby zabra gos?
ANDROPOW: Uwaam, e propozycje, ktre wysun Leonid Iljicz na temat
dalszych krokw wobec Polski, i ocena tamtejszej sytuacji s absolutnie suszne.
Rzeczywicie, chodzi teraz o to, ebymy mogli w jaki sposb wywrze wikszy
wpyw, wikszy nacisk na kierownictwo przyjaci. Uwaam, e propozycja
mojego wyjazdu z tow. Ustinowem na spotkanie z Kani i Jaruzelskim jest suszna.
Zgodnie z wymian zda w politbiu-rze i z tymi decyzjami, ktre wczeniej zapady
w politbiurze, a take z rozmow Leonida Iljicza z Kani, wykonamy niezbdn
prac i przedstawimy tow. tow. Kani i Jaruzelskiemu wszystkie nasze pretensje, propozycje, rady itd.
(USTINOW popiera propozycje co do sowa). GROMYKO: Pozwlcie, e
poinformuj krtko o tym, co otrzymujemy z Ministerstwa Spraw Zagranicznych.
Dostajemy obszerne informacje o Pol562

Lala przeomu
sce. Trzeba jednak powiedzie, e podobnie jak w USA, w RFN i innych krajach
sytuacja w Polsce jest uwanie obserwowana, a jej prawdziwy obraz jest bardzo
znieksztacony. Oczywicie, zarwno informacje amerykaskie jak i
zachodnioeuropejskie sytuacj w Polsce przedstawiaj tendencyjnie. Przekonuj
one, e dania Solidarnoci" i si antysocjalistycznych w Polsce s
sprawiedliwe", a wadze polskie s niezdolne do rozwizania wewntrznych
problemw. Zarazem duo mwi si o Zwizku Sowieckim jakby w tonacji
ostrzeenia, e Zwizek Sowiecki nie powinien zbrojnie interweniowa w sprawy
polskie. Ale to sprawa jasna, propaganda buruazyjna zawsze zajmowaa wrogie
stanowisko wobec Zwizku Sowieckiego i teraz przekazuje informacje, jak ju
powiedziaem, tendencyjnie.
Chc powiedzie, e Kania i Jaruzelski s w nie najlepszym stanie. Kr nawet
takie pogoski, e Jaruzelski cakiem upad na duchu i nie wie, co robi. To
oczywicie bardzo le. le si stao, e kierownictwo PRL w negocjacjach z
Solidarnoci" zdecydowao si na ustpstwa. Nawet sami polscy przywdcy
mwi, e ostatnie porozumienie z Solidarnoci" to bd polskich wadz.
Jeeli chodzi o stosunek do Solidarnoci" rolniczej, jest ona ju w Polsce
zalegalizowana. (...) Jak mona oceni sytuacj w Polsce po plenum KC? Myl, e
nie popenimy bdu, jeeli powiemy, e adnej poprawy nie ma. Na odwrt, jest
pogorszenie, gdy kierownictwo si cofa. Lecz jak ju mwi Leonid Iljicz, Kania
zwrci si z propozycj, eby nasi towarzysze Andropow i Ustinow przyjechali do
Brzecia na rozmowy z tow. tow. Kani i Jaruzelskim. Uwaam, e trzeba si na to
zgodzi, tym bardziej e daje to okazj wyniszczenia wszystkiego polskim
towarzyszom na osobistym spotkaniu. Spotkanie to, moim zdaniem, bdzie jakby
stopniem porednim i naley je w peni wykorzysta. Jeli oni si zdecyduj, jak to
si mwi, na czciowe wprowadzenie rodkw nadzwyczajnych, to trzeba zapyta,
czy maj pewno, e armia, MSW i organy bezpieczestwa pastwowego bd po
ich stronie. Myl, e byoby dobrze, gdyby nasi wojskowi dogbnie zanalizowali
sytuacj w siach zbrojnych PRL i zorientowali si, czy armia stanowi zasadnicz
si i czy mona na niej polega.
Polilbiuro KC KPZR musi mie jasny obraz ukadu si w PRL. Jest to dla nas
niezbdne. Dowdztwo polskie owiadcza, e armia speni swj obowizek. Czy tak
jest w rzeczywistoci? W kadej sytuacji musimy dy do tego, eby uzmysowi
polskim towarzyszom konieczno uycia bardziej stanowczych, powiedziabym,
nadzwyczajnych rodkw
563

Pocztek kryzym W Pobce

do zaprowadzenia porzdku, i e na dalsze ustpstwa ju i w adnym wypadku nie
mog, cofn si dalej absolutnie nie wolno. USTINOW: Jeeli chodzi o stron
wojskow, sprawy wygldaj nastpujco. Dzisiaj o godz. 20 zbiera si
kierownictwo wojskowe z tow. tow. Kulikowem, Kriuczkowem i innymi naszymi
towarzyszami. Co si tyczy armii polskiej, to, jak twierdzi tow. Jaruzelski, jest ona
gotowa speni swj obowizek. Ale jeli mamy mwi otwarcie, musimy liczy si
z tym, e Kania i Jaruzelski mog si nie zdecydowa na konfrontacj, majc na
uwadze konflikt w Bydgoszczy. Rezultaty tego konfliktu dowiody, e wystarczyo
ledwie ruszy dwch czonkw Solidarnoci", a natychmiast poderwa si
dosownie cay kraj, to znaczy Solidarno" potrafia szybko zmobilizowa swoje
siy. Oczywicie, na razie jest jaka nadzieja, e armia, organy bezpieczestwa i
milicja stan w jednolitym froncie, lecz im dalej, tym bdzie gorzej. Myl, e
przelewu krwi nie da si unikn, to si stanie. A obawa przed tym zmusza,
oczywicie, do poddawania kolejnych pozycji. W ten sposb mona utraci
wszystkie zdobycze socjalizmu.
Zastanawiam si rwnie, czy nie powinnimy zastosowa jakich rodkw o
charakterze ekonomicznym. Co sobie teraz myl polscy towarzysze? My im
pomagamy, odejmujemy sobie i naszym przyjacioom i dajemy Polsce, a nard
polski o tym nie wie. Nikt z Polakw nie zdaje sobie do koca sprawy, e w peni
zaspokajamy zapotrzebowanie Polski na rop, bawen itd. Rzeczywicie, gdyby to
wszystko policzy i przyjrze si, jakiej pomocy Zwizek Sowiecki udziela
Polakom, gdyby o tej pomocy opowiedzie w telewizji, w radiu, w prasie, to myl,
e nard polski zrozumiaby, kto mu dostarcza podstawowej pomocy ekonomicznej.
Lecz aden polski przywdca nie wystpi przed robotnikami i nie opowiedzia o
tym. Co si tyczy polskich przywdcw, uwaam, e trudno powiedzie, ktry
lepszy. Kiedy sdzilimy, e tow. Jaruzelski jest niezomnym dziaaczem. Okazao
si, e w gruncie rzeczy jest saby.
BRENIEW: Dlatego bdziemy musieli wszystko wyjani, rwnie sytuacj w ich
politbiurze, kto si do czego nadaje.
ANDROPOW: Zgadzam si z wami cakowicie, Leonidzie Iljiczu, jeeli chodzi o
wasz analiz sytuacji w Polsce. Rzeczywicie, w tej chwili Solidarno" zagarnia
pozycje jedn po drugiej. Jeli zbierze si nadzwyczajny zjazd, to nie jest
wykluczone, e bdzie on cakowicie w rkach przedstawicieli Solidarnoci" i
wwczas bez przelewu krwi oni wezm wadz w swoje rce. Musimy rzeczywicie
jeszcze raz, w trakcie spotkania, o ktrym mwi tu Leonid Iljicz, zasugerowa
polskim przywdcom
564

Lata przeomu
zastosowanie surowych rodkw, nie ba si, e moe to ewentualnie doprowadzi
do przelewu krwi. Bo oni zamiast surowych rodkw podsuwaj nam tak zwane
polityczne uregulowania". My im mwimy
0 podjciu dziaa wojskowych, administracyjnych, sdowych, lecz oni cigle
ograniczaj si do zabiegw politycznych.
Musimy zarazem z ca powag przekona polskich przyjaci do tego, eby zmusili
Solidarno" do odpowiedzialnoci za to, co si dzieje w Polsce. Bo jak w tej chwili
sprawy stoj? Do chaosu ekonomicznego, zamtu, brakw w zaopatrzeniu w
artykuy spoywcze i inne przyczynia si Solidarno" organizujc strajki, a
odpowiada za to rzd. Powstaje absurdalna sytuacja. I aden czonek politbiura, nikt
z kierownictwa PRL nie wystpi i nie powiedzia robotnikom, e za niedocignicia
ekonomiczne i rozprzenie win ponosz przede wszystkim przywdcy Solidarnoci". Trzeba doradzi tow. Kani, eby opar si na wyonionym w politbiurze
PZPR zespole twardych towarzyszy.
BRENIHW: Trzeba im bdzie powiedzie, co znaczy wprowadzenie stanu
wojennego, i wszystko dokadnie wytumaczy.
ANDROPOW: Susznie, to wanie trzeba im bdzie powiedzie, e wprowadzenie
stanu wojennego oznacza godzin policyjn, ograniczenia w ruchu ulicznym,
wzmocnienie ochrony instytucji pastwowych, partyjnych, przedsibiorstw itd. Pod
naciskiem liderw Solidarnoci" Jaruzelski kompletnie si rozkei, a Kania w
ostatnim czasie zacz coraz wicej popija. To niesychanie smutny obraz. Myl,
e w rozmowie z Kani
1 Jaruzelskim bdziemy mieli pod dostatkiem argumentw. Trzeba, oczywicie, ich
wysucha.
Poza tym chc powiedzie, e wydarzenia polskie maj wpyw rwnie na sytuacj
w zachodnich obwodach naszego kraju. Zwaszcza na Biaorusi w wielu wsiach jest
dobry odbir programw radiowych i telewizyjnych w jzyku polskim. Trzeba te
powiedzie, e rwnie w niektrych innych rejonach, szczeglnie w Gruzji,
dochodzi do spontanicznych demonstracji, grupy krzykaczy zbieraj si na ulicach,
jak to byo niedawno w Tbilisi, wykrzykuj hasa antysocjalistyczne itd. Musimy
take u siebie zastosowa rygorystyczne rodki.m
Rzeczywicie, od samego pocztku kryzysu w Moskwie stosowano bardzo
radykalne rodki, eby nie dopuci do rozszerzenia si polskiej zarazy.
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 2 kwietnia 1981 r., robocza wersja
stenogramu.
565

Pocztek kryzysu w PoLsce

Niemal dwukrotnie zmniejszono wymian turystyczn z Polsk140, podjto kroki, by
dodatkowo ograniczy i podda cenzurze pras polsk prenumerowan lub bdc
w sprzeday w ZSRR141, nasilono propagand.142 Podejmowano wysiki w celu
poderwania autorytetu Solidarnoci" za granic, szczeglnie wrd
zaprzyjanionych organizacji i partii.
Od 14 do 18 stycznia 1981 roku bdzie przebywa we Woszech na zaproszenie
tamtejszych zwizkw zawodowych delegacja Solidarnoci" (18 osb) pod
przewodnictwem Lecha Wasy, w ktrej znajduj si rwnie przedstawiciele
politycznej opozycji antysocjalistycznej - referowa Ponomariow.14, - Wedug
posiadanych informacji, partie buruazyjne i media maj zamiar w peni
wykorzysta pobyt tej delegacji we Woszech do zdyskredytowania ustroju
socjalistycznego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, do popierania kursu na
osabianie, a w ostatecznym rezultacie na likwidacj socjalistycznych osigni w
Polsce. W tym celu planuje si przyjcie czonkw delegacji na do wysokim
szczeblu zwizkowym i politycznym. Oprcz spotkania z papieem w Watykanie
przewiduje si przyjcie L. Wasy i jego delegacji przez kierownictwo Woskiej
Powszechnej Konfederacji Pracy, organizowanie spotka z kolektywami
robotniczymi. Mimo pocztkowej odmowy spotkania z Was kierownictwo
Woskiej Partii Komunistycznej do tej pory zajmuje chwiejne stanowisko i nie
wyklucza moliwoci jakich kontaktw z nim.
Uwaamy za celowe zwrcenie si do kierownictwa Woskiej Partii Komunistycznej, mocno osadzonej we woskim ruchu zwizkowym i wywierajcej znaczny
wpyw na koa polityczne kraju.
W zwizku z tym mona poleci ambasadorowi sowieckiemu we Woszech
zorganizowanie spotkania z E. Berlinguerem lub jego zastpc. W trakcie spotkania
naleaoby zwrci uwag kierownictwu WPK na konieczno podjcia wszelkich
moliwych krokw, eby pobyt Wasy we Woszech nie doprowadzi do poparcia
kursu politycznej opozycji antysocjalistycznej.
Wyjtkowe zaniepokojenie z powodu moliwoci rozprzestrzenienia si infekcji
wyraali przywdcy Europy Wschodniej (zwaszcza Honecker), zebrani w
Moskwie z okazji XXVI Zjazdu KPZR.144
140
Uchwaa Sekretariatu KC St-239/36gs z 28 listopada 1980 r.
141
Uchwaa Sekretariatu KC 242/61gs z 22 grudnia 1980 r.
142
Uchwaa Sekretariatu KC St-231/5s z 4 padziernika 1980 r.
141
Uchwaa Sekretariatu KC St-246/lgs z 14 stycznia, notatka Ponomariowa Nr
i8-S-62 z 13 stycznia 1981 r. i wytyczne dla ambasadora sowieckiego na 4
stronach.
144
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 12 marca 1981 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 5.

567

IMUI przeomu
Niestety, wydaje si, e liderzy Solidarnoci" nie docenili jednak wagi eksportu
swoich dowiadcze do innych barakw". Dopiero o wiele pniej, na 1 Zjedzie
Solidarnoci" we wrzeniu 1981 roku uchwalono synne Posanie do udzi pracy
Europy Wschodniej, podobno niemal przypadkowo, z inicjatywy szeregowych
delegatw. Na nim jednak skoncentrowaa si powszechna uwaga jako na akcie
najbardziej dojrzaym politycznie. Nieprzypadkowo wywoao to wcieko na
Kremlu.
BRENIEW: Wczoraj zapoznaem si z Posaniem do narodw Europy Wschodnie],
uchwalonym na zjedzie polskiej Solidarnoci". To niebezpieczny i prowokacyjny
dokument. Sw w nim niewiele, lecz wszystkie bij w jeden punkt. Jego autorzy
chcieliby posia zamt w krajach socjalistycznych, zdopingowa grupki rnego
rodzaju odszczepiecw. Myl, e nie wystarczy ograniczy si do krytyki
prasowej tego bezczelnego wybryku. Czy nie lepiej, eby odpraw tym demagogom
day kolektywy naszych wielkich przedsibiorstw, takich jak, powiedzmy, Zakady
Kirowskie, Magnilka, Kam AZ i inne? Ich listy do zjazdu Solidarnoci" nie
mogyby by na zjedzie przemilczane. Tym bardziej, e w naszych rodkach
masowej informacji przeznaczymy na nie odpowiednie miejsce.
Jeli si zgadzacie, towarzysze, to zlemy komisji do spraw polskich, by wybraa
kilka kolektyww pracowniczych i pomoga im fachowo przygotowa ripost dla
Solidarnoci". (...)
ZIMIANIN: Chc poinformowa politbiuro, jakie publikacje s przewidziane w
zwizku ze zjazdem Solidarnoci". Mona powiedzie, e zjazd ilustruje cige
pogarszanie si sytuacji w Polsce. Jak wiadomo, zwrci si do parlamentw i
narodw niektrych krajw, rwnie socjalistycznych, ze swym programem
odnowy". W zwizku z tym s w tej chwili w przygotowaniu odpowiednie
wystpienia w naszej prasie i TASS. W tych materiaach zostan zdemaskowane
dziaania zwizku zawodowego Solidarno". Uwaam propozycj Leonida
Djicza, by da moliwo wystpienia kilku kolektywom z wielkich
przedsibiorstw, za absolutnie suszn. Postarajmy si to rwnie przygotowa.
TiCHONow: Bdziemy musieli jednak jako reagowa, i reagowa konkretnie na te
chuligaskie wybryki, do jakich dochodzi w Polsce, w stosunku do ktrych rzd nie
podejmuje adnych krokw. Przecie tam bezczeszcz pomniki naszych onierzy,
rysuj najprzerniejsze karykatury przywdcw naszej partii i rzdu, na wszelkie
sposoby obraaj Zwizek Sowiecki itd. Krtko mwic, miej si z nas. Wydaje
mi si, e ju duej nie
568

Mit o inwazji
moemy milcze, i trzeba, czy to na paszczynie dyplomatycznej, czy w inny
sposb zaprotestowa wobec rzdu polskiego w zwizku z t sytuacj. Nic
reagowa, moim zdaniem, absolutnie nie wolno. GROMY KO: Trzeba si nad tym
gboko zastanowi. Mwimy o kraju zaprzyjanionym z nami.
GORBACZOW: Uwaam, e wniosek Leonida Iljicza, eby na amach prasy zabray
gos kolektywy z wielkich zakadw i zdemaskoway dziaania Solidarnoci" jest
bezwzgldnie suszny.
GRISZYN: Trzeba zorganizowa takie wystpienia w Prawdzie" i w innych
gazetach. Zrobimy tak, eby wypowiedziay si takie kolektywy, jak ZI", Sierp i
Mot" i inne wielkie zakady przemysowe.143
I zahuczao we wszystkich zakadach i fabrykach w kraju: zebrania robotnikw,
gniewne przemwienia, rezolucje potpiajce. Lecz jakiekolwiek byy zamiary
wiatych wodzw, blokada informacyjna wok wydarze w Polsce zostaa w ten
sposb przerwana, ludzi zmuszono do mwienia, mylenia, i kto wie, do czego by
doszo, gdyby ten proces zacz si nieco wczeniej? Niestety, liderzy
Solidarnoci" byli zbyt ostroni, obawiali si sprowokowa" potnego ssiada,
chocia wiadomo byo, e starszy brat" nawet bez specjalnych prowokacji zrobi
wszystko, co bdzie mg.
16. Mit o inwazji
Wrmy do kwietniowego tajnego spotkania towarzyszy Andropowa i Ustinowa z
towarzyszami Kani i Jaruzelskim w Brzeciu. W gruncie rzeczy wanie w czasie
tego spotkania rozstrzygaa si kwestia przyszego wprowadzenia stanu wojennego.
Wyej wspomniani towarzysze po swym powrocie zdali Biuru Politycznemu
spraw z rezultatw swojej misji.1*
ANDROPOW: Wraz z tow. D.F. Ustinowem zgodnie z porozumieniem z polskimi
towarzyszami wyjechalimy do Brzecia i tam, pod miastem, w wagol4S
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 10 wrzenia 1981 r.. robocza
wersja stenogramu, punkt 9.
I4h
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 9 kwietnia 1981 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 3.
569

Lata przeomu
nie, odbyo si nasze spotkanie. Zaczo si ono o dziesitej wieczorem i zakoczyo
o trzeciej w nocy, po to, by polscy towarzysze mogli ukry fakt, e w ogle dokd
wyjedali.
Nasze zadanie sprowadzao si do tego, by uwanie wysucha polskich towarzyszy
i udzieli odpowiednich wyjanie z naszej strony, w myl decyzji podjtej na
posiedzeniu Biura Politycznego.
Z tego spotkania wynielimy oglne wraenie, e nasi towarzysze s mocno spici,
zdenerwowani i przemczeni. Tow. Kania otwarcie powiedzia, e bardzo im trudno
sprawowa wadz, Solidarno" i siy antysocjalistyczne wywieraj na nich
presj. Jednoczenie jednak owiadczyli, e po XXVI Zjedzie KPZR sytuacja w
Polsce zmierza ku stabilizacji. Kania powiedzia, e przeprowadzono zebrania
sprawozdawczo-wyborcze w wikszoci podstawowych organizacji partyjnych i
jest rzecz charakterystyczn, i do grona delegatw nie trafi ani jeden czonek
Solidarnoci", co znaczy, e na zjazd wybrano naszych kandydatw. Nastpnie
tow. Kania zmuszony by powiedzie, e pniejsze wydarzenia, zwaszcza strajk
ostrzegawczy i zajcia w Bydgoszczy, dowiody, i kontrrewolucja ma nad nami
przewag. Nasi rozmwcy obawiali si szczeglnie strajku ostrzegawczego, a
jeszcze bardziej strajku generalnego i robili wszystko, eby do generalnego nie
dopuci.
Towarzysz Kania przedstawi zadania, jakie powinni teraz zrealizowa. Przede
wszystkim naley przywrci zaufanie narodu do partii, uporzdkowa sprawy
ekonomiczne, zlikwidowa strajki i przestoje w przedsibiorstwach. Naturalnie
towarzysze polscy nie maj dowiadczenia w walce z tymi negatywnymi
zjawiskami i dlatego nie wiedz teraz, jakie zastosowa metody, i miotaj si na
wszystkie strony. Jeli chodzi o wprowadzenie wojsk, owiadczyli wprost, e to
zupenie niemoliwe, nie mona rwnie ogosi stanu wojennego. Twierdzili, e
nie zrozumiano by ich i nie byliby w stanie niczego zrobi. W rozmowie towarzysze
podkrelili, e przywrc porzdek we wasnym zakresie. Przewiduj, e IX Zjazd,
ktry obecnie przygotowuj, nie pozwoli Solidarnoci" wprowadzi swoich
kandydatw jako delegatw. W organizacjach partyjnych wybiera si na delegatw
odpowiednich robotnikw.
Towarzysz Kania zauway take w rozmowie, e nard polski jest bardzo wraliwy
na szczero wadzy. Na przykad ogoszono zjazd, potem zaczto dy do
odoenia go, a pniej znowu owiadczono, e zjazd si odbdzie. I wanie ta
niejasno co do terminu zwoania zjazdu bardzo silnie wpyna na sytuacj w kraju
w tym sensie, e zaufanie do partii jeszcze bardziej zmalao. My ze swej strony
bardzo stanowczo owiadczylimy
570

Mit o inwazji
towarzyszom polskim, e przeciwnik ich naciska i ma przewag, oni natomiast
cofaj si i przeoczyli odpowiedni moment. Ju we wrzeniu 1980 r. mona byo
rozpocz powan walk z przeciwnikiem. Ale niczego nie zrobili, nie zastosowali
adnych rodkw - ani politycznych, ani tym bardziej administracyjnych.
Podkrelilimy szczeglnie, e nie wolno przeciwstawia rodkom politycznym
metod o charakterze wojsko-wo-adniinistracyjnym. Trzeba je rozsdnie czy.
Jeli chodzi o stan wojenny, naleao go wprowadzi ju dawno. C bowiem
znaczy stan wojenny? - powiedzielimy. Pomgby on wam zama napr
elementw kontrrewolucyjnych i wszelkiego rodzaju wichrzycieli, raz na zawsze
skoczy ze strajkami i z anarchi w gospodarce. Projekt dokumentu o
wprowadzeniu stanu wojennego zosta z pomoc naszych towarzyszy opracowany,
trzeba go tylko podpisa. Polscy towarzysze mwi: jake moemy go podpisa,
skoro trzeba to przeprowadzi przez sejm itd. My mwimy, e nie trzeba adnego
przeprowadzania przez sejm. Jest to dokument, w myl ktrego bdziecie
postpowa przy wprowadzaniu stanu wojennego, a teraz powinnicie osobicie,
towarzysze Kania i Jaruzelski, podpisa to, ebymy mieli dowd, e si z tym
zgadzacie i e bdziecie wiedzieli, co trzeba robi w czasie stanu wojennego. Kiedy
trzeba bdzie wprowadzi stan wojenny, nie bdzie ju czasu na opracowywanie
dziaa dotyczcych wprowadzania tego stanu, trzeba to opracowa zawczasu. O to
wanie chodzi.
Po tych naszych wyjanieniach towarzysze Kania i Jaruzelski powiedzieli, e 11
kwietnia zapoznaj si z tym dokumentem i podpisz go.
Pniej zapytalimy, co bdzie zawierao przemwienie sejmowe tow.
Jaruzelskiego. Jaruzelski mwi dugo i niejasno. Owiadczy, e powie o zakazie
strajkw na dwa miesice. Zapytalimy, co oznacza ten termin. A co bdzie po
upywie dwch miesicy? Dwa miesice min szybko, a pniej znw zaczn si
strajki. Dajecie wiele obietnic swoim robotnikom, ale ich pniej nie dotrzymujecie,
co stanowi niepodan poywk dla nieufnoci wobec rzdu i PZPR.
Obecnie szczeglnie powanie wyglda zagadnienie przeprowadzenia szeroko
zakrojonej akcji politycznej. Chodzi na przykad o wyjanienie kwestii, dlaczego
brakuje wam zboa i innych produktw ywnociowych. Jakie s tego przyczyny?
Naturalnie chodzi o to, e cige strajki dezorganizuj ca gospodark, i std te
braki. Kady strajk powoduje strat kolosalnej iloci miliardw zotych, a robotnicy
o tym nie wiedz i wszystko obcia rzd, wina spada na rzd, KC partii, Biuro
Polityczne, a prowodyrzy, organizatorzy strajkw unikaj odpowiedzialnoci i, jak
wida, uchodz za
571

Lata przeomu
obrocw interesw robotnikw. A przecie, powiedzielimy, jeeli zbada rzecz
jak naley, gwnymi sprawcami wszystkich trudnoci ekonomicznych jest
Solidarno" i organizatorzy strajkw. Taka jest prawda. Dlaczego tego
wszystkiego nie mona wyjani robotnikom?
Duo si u was mwi o stworzeniu narodowego frontu ocalenia Polski. Mwi si o
tym w wielu rejonach kraju. Istnieje zamiar wczenia do tego frontu ocalenia Polski
weteranw ruchu rewolucyjnego, wyszej kadry oficerskiej, ludzi takich na
przykad jak Rola-ymierski i innych. I to mona by zapisa. Albo wecie pod
uwag fakt, e w RFN sycha gosy, i lsk i Gdask, jako tereny przyczone do
Polski, naley zwrci RFN. Czemu by nie rozwin jak naley takiej kwestii.
Myl, e mona by przycign nard takimi argumentami. Trzeba nard
wzburzy.
Powiedzielimy, e nie zgaszamy zastrzee do stworzenia narodowego frontu
ocalenia Polski. Lecz front ten nie powinien zastpowa partii ani rzdu (...).
Towarzysze polscy mwili o tym, eby wprowadzi do Biura Politycznego trzech
robotnikw. Powoywali si na Lenina, ktry proponowa wprowadzenie
robotnikw do Biura. Powiedzielimy, e u nas nic takiego nie miao miejsca. Ale
jeeli teraz u was rzeczywicie zachodzi taka potrzeba, mona uzupeni skad
Biura, lecz niekoniecznie o trzech, moe wystarczy jeden robotnik. Do KC dobrze
byoby moe wybra dodatkowo pewn liczb robotnikw, skoro s to rodki
sprzyjajce zwarciu szeregw i jednoci partii. Mwicie na przykad o powoaniu
robotnikw do kontroli obywatelskiej. To nieza myl. Oczywicie warto j
zrealizowa (...).
Powiedzielimy jeszcze, e nie powinnicie, towarzysze, podejmowa zbyt
rozlegych programw, tylko gosi programy skromne, ale je realizowa. Wszyscy
czonkowie Biura Politycznego powinni przemawia w wielkich zakadach pracy.
Oto teraz tow. Kania jedzie do Gdaska. I nie tylko tow. Kania, ale i tow. Jaruzelski,
i wszyscy pozostali czonkowie Biura, kandydaci i czonkowie Biura Politycznego
pojad do innych miast, aby przemawia w zakadach pracy do robotnikw; to
znaczy trzeba wystpowa przeciw zorganizowanej Solidarnoci", przeciwstawiajc im nasz solidarno. W czym tkwi sia Solidarnoci"? W jej demagogii.
Obiecuje ona demagogicznie robotnikom wzrost pac i, jak widzicie, zdoaa to
osign. Walczy te w obronie robotnikw, podbudowuje swj autorytet tym, e
ogasza strajki, kiedy wy aresztujecie kilku robotnikw lub innych dziaaczy
Solidarnoci". Powiedzielimy Kani wprost, e cigle si cofa i cofa, a trzeba
dziaa, trzeba zastosowa rodki wojskowe, wprowadzi rodki nadzwyczajne (...).
572

Mit o inwazji
Co do bazy Biura Politycznego. Na czym moe si ono oprze? Ich wojsko liczy 400
tys. ludzi, MSW - 100 tys. i rezerwa 300 tys., a wic razem 800 tys. ludzi. Kania
powiedzia, e obecnie napicie nieco opado, udao im si zapobiec strajkowi
powszechnemu. Ale trudno powiedzie, jak dugo potrwa ten spokj.
Co robi po spotkaniu z nami? Trzeba powiedzie, e to i owo robi. Na przykad
Kania wyjeda do Gdaska. Tow. Jaruzelski przerabia swoje przemwienie
sejmowe. Lecz trzeba doda, e midzy Kani i Jaruzelskim jest wiele rnic w
pogldach na niektre sprawy. Tow. Jaruzelski znowu zgosi prob o zwolnienie
go z funkcji premiera. Wyjanilimy mu wyranie, e konieczne jest pozostanie na
tym stanowisku i penienie z godnoci zleconych mu funkcji. Podkrelilimy, e
przeciwnik zbiera siy, eby przechwyci wadz.
Z drugiej strony inni czonkowie Biura Politycznego - tow. tow. Olszowski i
Grabski - zajmuj nieco odmienn pozycj, bardziej zdecydowan ni
kierownictwo. To z nimi naley si porozumiewa. Midzy innymi proponuj oni
stworzenie tajnego Biura Politycznego i rozpoczcie akcji. Okazuje si, e myl taka
zrodzia si na skutek sugestii, jakie przekaza im tow. iwkow. Nie wiem, czy to
prawda, ale oni twierdz, e tow. iwkow da im tak rad. My te powinnimy
wysnu z tego wniosek, e jeli przywdcy bratnich partii bd podsuwa polskim
przyjacioom takie pomysy, to naturalnie my nic na tym nie zyskamy, raczej
stracimy. SUSOW: Moe wic powinnimy wypracowa informacje dla bratnich
partii. GROMYKO: Ale w adnym wypadku nie wolno powoywa si na odbyte
spotkanie.
ANDROPOW: O spotkaniu stanowczo nie wolno wspomina.
USTINOW: J.W. Andropow bardzo dobrze wszystko opowiedzia, wic chciabym
tylko krtko wspomnie o pewnej sprawie. Pierwsze, co si rzeczywicie rzuca w
oczy, to przygnbienie naszych rozmwcw. Ale wydaje mi si, e mimo to
powinnimy t dwjk - Kani i Jaruzelskiego -zachowa i podtrzymywa ich
wzajemne wspdziaanie. Rzecz w tym, e w Biurze Politycznym wystpuj
midzy nimi nieporozumienia. Naturalnie niepokoj ich gwnie strajki, obaj si ich
boj. Pytamy, dlaczego zmienili swj stosunek do Bydgoszczy. Jak wiadomo,
pocztkowo nie chcieli ustpi w sprawie tego konfliktu, a potem ustpili. Twierdz,
e zawiso nad nimi niebezpieczestwo strajku powszechnego. Potem pytamy ich,
po co pac robotnikom za czas strajku. Odpowiadaj, e tego da Solidarno". A
wic idziecie na pasku Solidarnoci" - owiadcza
573

Lata przeomu
my. Co do Solidarnoci" wiejskiej, nie podjli jeszcze decyzji, ale de facto uznali
ju istnienie tej organizacji. (...)
eby rozproszy ich obawy przed wprowadzeniem stanu wyjtkowego lub stanu
wojennego, przytoczylimy fakt, e w wielu krajach ledwie wybuchnie powstanie
lub zaczn si jakie niepokoje, ogasza si stan wyjtkowy lub wojenny. Na
przykad w Jugosawii, kiedy rozpoczy si demonstracje w Kosowie,
wprowadzono stan wojenny i nikt przeciw temu nie protestowa. Nie rozumiemy,
dlaczego Polacy boj si ogosi stan wojenny.
O planach wprowadzenia stanu wojennego tow. Andropow ju mwi.
Powiedzielimy, e trzeba podpisa plan, sporzdzony przez naszych towarzyszy.
Potem powiedziaem im otwarcie, jak ustalilimy na Biurze Politycznym, co si
stanie w Polsce, jeli wybuchnie tam awantura, i w jakiej sytuacji gospodarczej
znajdzie si kraj w tym wypadku. Przecie teraz Polska otrzymuje ca rop naftow
ze Zwizku Sowieckiego niemal za p ceny. Dostaje te bawen, rud elaza i
wiele innych towarw. A co si stanie, jeli ich nie dostarczymy? Dlaczego tego si
ludziom nie wyjania, nie podaje si do wiadomoci robotnikom? To przecie
potny argument. Trzeba to mwi robotnikom, trzeba to take powtarza
Solidarnoci". Teraz Solidarno" usadowia si w najwikszych zakadach pracy.
Trzeba je Solidarnoci" odebra. Macie dobre fabryki, ktrych zaogi popieraj
wadz. Na przykad zakady produkujce telewizory. Moecie i powinnicie
poprze branowe zwizki zawodowe, prowadzi w nich aktywn dziaalno.
Jaruzelski potem powiedzia mi w cztery oczy, e nie moe pracowa, brak mu si, i
bardzo prosi o zwolnienie go z funkcji.
Zagadnienie, w jakim stopniu realna bya groba sowieckiej interwencji, to
kluczowy problem polskiego kryzysu. Od tego zaleaa i taktyka przywdcw
Solidarnoci", i reakcja Polakw na ogoszenie stanu wojennego, i postpowanie
Zachodu. Kwestia ta pozostaa przedmiotem ostrych debat take i po upadku
reymu, wiosn 1989 roku, w okresie okrgego stou" liderw Solidarnoci" z
przywdcami partii, co przesdzio o obecnej sytuacji w Polsce. Nawet teraz, kiedy
cz przytoczonych tu protokow Biura Politycznego zostaa ju w Polsce
opublikowana, opinia spoeczna skania si do oceny, e Jaruzelski by swego
rodzaju bohaterem, ktry ocali kraj od okropnoci radzieckiej okupacji i
zwizanego z ni przelewu krwi, od upokorzenia narodu, a by moe od utraty
pastwowoci. Nawet teraz, kiedy si wyjanio, e Moskwa nie planowaa
interwencji zbrojnej, Polacy s nadal
574

Mil o inwazji
skonni wierzy, e Jaruzelski o tym nie wiedzia, a wic mimo wszystko by
bohaterem, subiektywnie ratujcym Ojczyzn". Czy trzeba mwi, e byo to
typowe faszywe usprawiedliwienie, ktre okazao si dogodne dla wszystkich: dla
byych dziaaczy komunistycznych, dla ogromnej liczby Polakw w ten lub inny
sposb uznajcych stan wojenny za mniejsze zo", a nawet dla byych przywdcw
Solidarnoci" - ktrzy tym uzasadniaj swoj zmow z partyjn elit przy
okrgym stole". Tak wic yje w Warszawie zbawca ojczyzny", ojciec narodu
genera Wojciech Jaruzelski, otoczony mioci wdzicznych wspobywateli.
Nie wiem, czy wszystkie dokumenty Biura Politycznego zostay opublikowane w
Polsce, lecz te, ktre le przede mn, nie pozostawiaj najmniejszych wtpliwoci:
Moskwa nie przygotowywaa adnej inwazji, Jaruzelski za wietnie o tym
wiedzia. Co wicej, nie dowierzajc zbytnio armii polskiej, p o d k o n i e c 1 9 8 1
roku sam wielokrotnie prosi o wprowadzenie wojsk
sowieckich, lecz otrzyma z Kremla stanowcz odmow.
A stan wojenny" wprowadzi, dopiero gdy si przekona, e pomocy wojskowej"
od Moskwy nie dostanie.
Szczegowa analiza sytuacji w Polsce i zwizanej z tym strategii sowieckiej zostaa
przeprowadzona przez Komisj Biura Politycznego KC KPZR do spraw polskich
ju w kwietniu 1981 roku, wkrtce po tajnym spotkaniu w Brzeciu.147
Wewntrzny kryzys polityczny w Polsce przyj przewlek, chroniczn form pisaa komisja. - PZPR w powanym stopniu utracia kontrol nad procesami
zachodzcymi w spoeczestwie. Rwnoczenie Solidarno" przeksztacia si w
zorganizowan si polityczn, zdoln do paraliowania dziaalnoci partii i aparatu
pastwowego i praktycznie do ujcia wadzy w swoje rce. Opozycja nic decyduje
si na to gwnie ze wzgldu na obaw przed wprowadzeniem wojsk sowieckich i
dlatego, e ma nadziej osign swoje cele bez rozlewu krwi, w drodze pezajcej
kontrrewolucji.
Rwnoczenie jest oczywiste, e spokj, ktry nastpi po sesji sejmowej, ma
charakter krtkotrway. Przeciwnik zdecydowa si na to ze wzgldw taktycznych,
nadal gromadzc siy w celu zadania partii nowych ciosw. (...) Caa Solidarno" i
poszczeglne jej ogniwa przygotowuj kolejny szanta wobec wadz w formie coraz
to nowych da, gwnie o charakterze politycznym.
I4
' Uchwaa Biura Politycznego P 7/Vll z 23 kwietnia i referat Komisji Biura
Politycznego z 16 kwietnia 1981 r.
575

Lata przeomu
Pewne oznaki rozbienoci w kierownictwie tego zjednoczenia zwizkw zawodowych na razie nie daj podstaw do oczekiwania istotnych zmian w jego oglnej
orientacji. Nawet gdyby doszo do rozamu midzy Was i ekstremistami z KSS
KOR, sam Wasa i stojce za jego plecami duchowiestwo katolickie bynajmniej
nie maj zamiaru osabia nacisku na PZPR. Nie mona take wykluczy, e
ekstremici mog przej kontrol nad Solidarnoci", ze wszystkimi
wynikajcymi z tego nastpstwami.
W ostatnim czasie coraz wyraniej ujawnia si nowe podejcie taktyczne, ktre w
gruncie rzeczy jednoczy opozycj wszelkiej maci. Zdaje sobie ona spraw z tego,
e geopolityczne pooenie Polski uniemoliwia jej wycofanie si z Ukadu
Warszawskiego oraz odrzucenie zasady kierowniczej roli partii komunistycznej.
Wobec tego siy wywrotowe postanowiy wyranie rozoy PZPR od rodka,
skoni j do reform i tym sposobem przej wadz zgodnie z prawem". (...) W tej
sytuacji rodzi si konieczno ponownego zbadania naszego stosunku do polityki
polskiego kierownictwa, sprecyzowania, na jakich siach moemy si oprze, aby w
rezultacie obroni zdobycze socjalizmu w Polsce.
Z jednej strony, na prawym skrzydle" znajduj si dziaacze kierunku
rewizjonistycznego", bliscy ideom socjaldemokracji i w gruncie rzeczy cicy ku
Solidarnoci". Z drugiej - na lewym skrzydle" - towarzysze najblisi naszemu
stanowisku", gwnie starzy czonkowie partii.
Niestety przedstawiciele tego nurtu bynajmniej nie stanowi wikszoci. Sprawiaj
wraenie, c rozwizanie kryzysu upatruj w bezporednim ataku na Solidarno",
nie liczc si z obecnym stosunkiem si. Nic widz przy tym moliwoci
uzdrowienia sytuacji bez wprowadzenia wojsk sowieckich. Taka postawa
obiektywnie prowadzi do ich coraz cilejszej izolacji w partii i w kraju.
Wyjcie z zaistniaej sytuacji Biuro Polityczne widzi w poparciu dla Kani i
Jaruzelskiego, zajmujcych pozycj centrow". Mimo e zdradzaj niedostateczn twardo i hart w walce z siami kontrrewolucji", godz si na nieuzasadnione ustpstwa wobec Solidarnoci", a nawet odczuwaj paniczny strach przed
konfrontacj z ni" - jest to taktyka najlepsza z moliwych.
Obaj, zwaszcza Jaruzelski, ciesz si autorytetem w kraju. W chwili obecnej
rzeczywicie nie ma innych dziaaczy, ktrzy mogliby obj kierownictwo partyj
no-pastwowe.
Wobec tego Biuro Polityczne postanawia:
576

Mit o inwazji
Nadal udziela poparcia politycznego tow. Kani i Jaruzelskiemu, ktrzy, mimo
pewnych waha, broni socjalizmu. Rwnoczenie stale nalega na bardziej
konsekwentne i zdecydowane dziaania, zmierzajce do przezwycienia kryzysu
na bazie zachowania Polski jako kraju socjalistycznego, przyjaznego wobec
Zwizku Sowieckiego.
A ponadto obok innych zalece o wzmocnieniu jednoci PZPR, cznoci z klas
robotnicz, o posuniciach gospodarczych itp., naley:
Energiczniej wykorzystywa rozbienoci pojawiajce si wrd przywdcw
Solidarnoci", demaskowa antysocjalistyczn i antynarodow dziaalno KSS
KOR i ich liderw, dy do izolacji tych kontrrewolucjonistw. Zastosowa
zdecydowane rodki przeciw prbom wzniecenia w kraju fali antysowietyzmu.
Nakania wadze polskie do staego troszczenia si o stan armii i organw MSW, o
ich moralno-polityczn niezomno i gotowo do spenienia swego obowizku w
obronie socjalizmu. (...)
Maksymalnie wykorzystywa powstrzymujcy kontrrewolucj czynnik, jakim jest
obawa reakcji wewntrznej i imperializmu midzynarodowego, e istnieje
moliwo wprowadzenia do Polski wojsk sowieckich. W oficjalnych owiadczeniach podkrela zadeklarowane przez tow. Leonida Breniewa na XXVI Zjedzie
KPZR nasze zdecydowanie, by nie porzuca Polski w nieszczciu i nie pozwala
jej krzywdzi.
A wic jasne jest, e sowieckie zagroenie byo blefem, podniesionym do rangi
polityki pastwa. Od samego pocztku faktycznie przygotowywano stan wojenny,
wszystko postawiono na to (i na ewentualny rozpad w kierownictwie
Solidarnoci"). Co wicej, decyzji tej nigdy nie zmieniono, wprowadzono do niej
tylko niewielkie korekty. We wrzeniu 1981 roku stao si jasne, e Kania nie radzi
sobie ze swoim zadaniem pomimo jawnych grb Breniewa, e zdejmie go ze
stanowiska.1"1* Doszo do tego, e Honecker wrcz proponowa, by zwoa w
Moskwie posiedzenie przywdcw bratnich partii, zaprosi Kani i owiadczy mu,
e ma zoy rezygnacj, a na jego miejsce mianowa Olszowskiego.149 Ale i
wwczas Biuro Polityczne postanowio nie zmienia swojej polityki: wyznaczono
Jaruzelskiego. Naturalnie wiedzia on doskonale, po co zrobiono go pierwszym
sekretarzem, a prcz
148
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 18 czerwca 1981 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 12.
149
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 17 wrzenia 1981 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 8.
577

Lata przeomu
tego premierem i ministrem obrony narodowej. Breniew zreszt zaraz mu to
przypomnia, telefonujc do niego w dniu wyboru".
BRENIEW: Witaj, Wojciechu.
JARUZELSKI: Witajcie, szanowny i drogi Leonidzie Iljiczu.
BRENIEW: Drogi Wojciechu, wysalimy ju do ciebie oficjalne gratulacje, ale
chc take bezporednio pogratulowa ci wyboru na stanowisko pierwszego
sekretarza KC PZPR.
Susznie postpie, wyraajc zgod na takie rozstrzygnicie. Nie ma obecnie w
PZPR dziaacza, ktry cieszyby si takim autorytetem, jak ty -potwierdzaj to
wyniki gosowania na plenum. Rozumiemy, e stoj przed tob bardzo trudne
zadania. Lecz jestemy pewni, e dasz sobie rad, e zrobisz wszystko, aby
opanowa nieszczcie, ktre zwalio si na wasz kraj. Myl, e teraz
najwaniejsz chyba dla ciebie spraw jest dobranie sobie waciwych pomocnikw
spord oddanych i pewnych komunistw, zwarcie szeregw, doprowadzenie do
aktywnoci caej partii, przepojenie jej duchem walki. To jest w dosownym sensie
klucz powodzenia.
I oczywicie wane jest, aby nie tracc czasu przej do zaplanowanych przez was
stanowczych dziaa przeciw kontrrewolucji. Mamy nadziej, e teraz wszyscy - tak
w Polsce, jak i za granic - poczuj, i sprawy w kraju rusz now drog. ycz ci
zdrowia i powodzenia!
JARUZELSKI: Serdecznie dzikuj, drogi Leonidzie Iljiczu, za yczenia, a przede
wszystkim za okazane mi zaufanie. Chc wam powiedzie otwarcie, e zgodziem
si na objcie tego stanowiska z wielkimi oporami i tylko dlatego, e wiedziaem o
waszym poparciu i e to wasza decyzja. Gdyby byo inaczej, nigdy bym si nie
zdecydowa. To bardzo cikie i trudne zadanie w tej skomplikowanej sytuacji w
kraju, w ktrej musz dziaa jako premier i minister obrony. Ale rozumiem, e to
suszne i konieczne, skoro wy sami tak uwaacie.
BRENIEW: Wojciechu, od dawna tak uwaamy. Od dawna mwilimy o tym
przyjacioom.
JARUZELSKI: Dlatego si zgodziem. Zrobi wszystko jako komunista i jako
onierz, Leonidzie Iljiczu, eby sytuacja si poprawia, eby doprowadzi do
przeomu w kraju i w naszej partii. Rozumiem i w peni si z wami zgadzam, e teraz
jednym z zasadniczych czynnikw jest sprawa dobrania kierownictwa, tak w partii,
jak i w rzdzie. Dlatego wanie specjalnie odoyem rozstrzygnicie kwestii kadr
do nastpnego plenum, ktre
578

Mit o inwazji
zwoamy za kilka dni po to, by starannie przemyle spraw, przekonsultowa, by
bya to kompleksowa decyzja, a nie oddzielne posunicia kadrowe.
BRENIEW: Kadry s bardzo wane i na szczeblu centralnym, i w terenie.
JARUZELSKI: I wanie w terenie trzeba bdzie te sprawy rozstrzyga. Naturalnie
powinno si to odbywa rwnolegle z umocnieniem partii w duchu aktywizacji
walki. W obecnej sytuacji trzeba dziaa zdecydowanie, aby wydawa bitwy tam,
gdzie bdziemy mie pewno zwycistwa.
Jad teraz na zebranie Rady Wojskowej do Ministerstwa Obrony Narodowej.
Wyznacz tam odpowiednie zadania. Bdziemy w szerokim zakresie wcza
wojsko do wszystkich dziedzin ycia kraju.
Wczoraj po plenum odbyem spotkanie z pierwszymi sekretarzami komitetw
wojewdzkich i powiedziaem im, by si nie obraali, e bdziemy wcza siy
zbrojne w realizacj niektrych procesw, bdziemy rozszerza spotkania kadry
oficerskiej z klas robotnicz, aby wpywa bezporednio na robotnikw, aby
izolowa ich od wpyww Solidarnoci". Oczywicie nie zmieniamy naszego
generalnego nastawienia: walczc o zdrowe siy narodu, ktre zbdziy i wstpiy
do Solidarnoci", bdziemy je przeciga na nasz stron, jednoczenie jednak
bdziemy atakowa przeciwnika, i to, naturalnie, tak atakowa, eby to przynioso
rezultaty. Dzi spotkam si z waszym ambasadorem. Postaram si omwi z nim
bardziej szczegowo niektre problemy i bd prosi o wasz rad w sprawach,
ktre on wam zapewne przekae.
Bdziemy was informowa o wszelkich naszych posuniciach i wyjania, jakie
motywy nami kieruj przy podejmowaniu takiej czy innej decyzji. Obecnie
najwikszy nasz kopot to sytuacja rynkowa. W zwizku z tym mamy wiele strajkw
i protestw; s wrd nich takie, ktre organizuje Solidarno", a take po prostu
ywioowe. To bardzo utrudnia wprowadzanie rodkw, jakie trzeba bdzie
wprowadza, komplikuje nasz prac, poniewa nastroje spoeczestwa s kiepskie.
Bdziemy si jednak starali robi wszystko co moliwe, eby sytuacj poprawi.
O tych wanie sprawach chciaem wam zakomunikowa w pierwszej kolejnoci.
Jeszcze raz bardzo dzikuj za sowa otuchy.
BRENIEW: A ja jeszcze raz ycz ci, Wojciechu, zdrowia i powodzenia.
JARUZELSKI: Dzikuj, do widzenia.""
IS0
Zapis rozmowy telefonicznej Iow, L.I. Breniewa i tow. W. Jaruzelskiego z
19 padziernika 1981 r., Nr P 1942.
579

Lata przeomu
Powiecie moe, e ten czowiek nie rozumie, o co tu chodzi? Doskonale
wszyciuteko rozumie. A politbiuro w napiciu czeka na skutki. Mija zaledwie
dziesi dni od nominacji Jaruzelskiego, a ju na Kremlu niepokoj si, e nie wida
adnych zmian.
GROMYKO: W sprawie Polski chciabym powiedzie, e miaem wanie rozmow z
ambasadorem, tow. Aristowem. Powiadomi mnie, e jednogodzinny strajk by
bardzo znaczcy. W wielu przedsibiorstwach w istocie rzdzi Solidarno".
Nawet ci, co chc pracowa, nie mog podj pracy, bo ekstremici Solidarnoci"
blokuj im dostp, gro itp.
Co do plenum, to, jak mi zakomunikowa tow. Aristow, przebiego ono normalnie,
wybrano dwch dodatkowych sekretarzy. W sejmie, ktry rozpoczyna obrady 30
padziernika, zostanie poruszona kwestia ograniczenia strajkw. Co przyniesie taka
ustawa, trudno powiedzie, ale w kadym razie s podejmowane prby, by stumi
strajki na drodze prawnej. Mowa Jaruzelskiego na plenum bya, powiedziabym,
nieza.
BRbNiEW: Nie wierz, eby tow. Jaruzelski zrobi co konstruktywnego.
Wydaje mi si, e brak mu odwagi. ANDROPOW: W gruncie rzeczy Jaruzelski nie
zrobi niczego nowego, cho
min ju jaki czas. W Biurze Politycznym bardzo przeszkadzaj Barcikowski i Kubiak. Mwio si o tym i nawet radzono, eby Barcikowskiego i Kubiaka usun ze skadu Biura Politycznego. Jaruzelski jednak
waciwie odmwi zastosowania tego rodka. Tumaczy to tym, e brak
mu kandydatw do zastpienia tych osb.
Kwestia, kto bdzie w Polsce premierem, jest spraw bardzo draliw.
Jaruzelski wyranie popiera Olszowskiego i Rakowskiego. Ale i jeden,
i drugi zdecydowanie si do tego nie nadaj. BRHNIEW: Schmidtowi nawet w
jednej z rozmw wymkno si zdanie, e
w Polsce powstaje bardzo niebezpieczna sytuacja i e ta sprawa moe si
jeszcze bardziej skomplikowa, co wpynoby na moj wizyt w RFN,
ktra moe nie dojdzie do skutku. ANDROPOW: Towarzysze polscy wspominaj o
pomocy wojskowej ze strony
bratnich krajw. My jednak powinnimy trwa zdecydowanie przy naszej
decyzji o niewprowadzaniu wojsk do Polski. USTINOW: W ogle naley
powiedzie, e naszych wojsk wprowadza do
Polski nie wolno. Polacy nie s gotowi na ich przyjcie. Obecnie w Polsce
580

Mit o inwazji
odbywa si demobilizacja onierzy, ktrzy kocz sub. Zwalnia si ich ze suby
zasadniczej, aby zabrali cywilne ubrania i wrcili odsuy dodatkowo dwa
miesice przy rnych pracach. Ale w tym czasie podlegaj oni agitacji ze strony
Solidarnoci". Jaruzelski, jak wiemy, zorganizowa grupy operacyjne, skadajce
si zwykle z trzech osb. Lecz grupy te na razie niczego nie dokonay. Najwyraniej
potrzebne jest spotkanie z polskimi wadzami, szczeglnie z Jaruzelskim. Ale kto si
z nim spotka, to te problem.
RUSAKOW: Jutro rozpocznie si sesja sejmowa, na ktrej ma by rozpatrywana
sprawa udzielenia rzdowi swego rodzaju nadzwyczajnych penomocnictw,
pozwalajcych na rozstrzyganie wielu spraw. Jaruzelski rzeczywicie chciaby
przyjecha do Moskwy.151
Jaruzelskiemu jednak nie udao si przyjecha, lecz Breniew skierowa do niego
przez ambasadora ustne posanie":
W licznych rozmowach z naszej strony podnoszono nastpujc spraw: nie
jestemy przeciwni ukadom, ale nie mog one polega na ustpstwach wobec
wrogw socjalizmu. Co za najwaniejsze - rzecz nie powinna sprowadza si tylko
do ukadw: obok rodkw zmierzajcych do przycignicia na swoj stron
szerokich rzesz narodu i rozmaitych si politycznych, niezbdne s zdecydowane
dziaania przeciw jawnym wrogom ustroju. Zgadzalicie si z takim postawieniem
sprawy i sami mwilicie o swoim zamiarze walczenia o interesy mas pracujcych i
atakowania wroga klasowego (...). Lecz teraz powstaje wraenie, e realizuje si
tylko pierwsz cz tej dwj-jedynej zasady. Wiemy, e w waszym partyjnym
kierownictwie s ludzie, ktrzy licz na kontynuacj skompromitowanej polityki
Kani. Niebezpiecznie byoby ulec ich namowom. Teraz jest ju najzupeniej jasne,
e bez zdecydowanej walki z wrogiem klasowym uratowa socjalizmu w Polsce si
nie da. W istocie nie chodzi ju o lo, czy dojdzie do konfrontacji, czy nie, ale o to,
kto j zacznie, jakimi rodkami bdzie ona prowadzona i kto wykae inicjatyw.'5'
Jak widzimy, nie ma tu nawet wzmianki o wojskach sowieckich.
151
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 29 padziernika 1981 r.,
robocza wersja stenogramu.
152
Uchwala Biura Politycznego P 37/21 /. 21 listopada 1981 r. i wytyczne dla
ambasadora sowieckiego w Warszawie.
581

Lata przeomu
17. Nie ma mowy o zbrojnej interwencji w PoUce "
Ostatecznie nawet 10 grudnia, a wic na trzy dni przed wprowadzeniem stanu
wojennego w Polsce, politbiuro wci jeszcze nie wiedziao dokadnie, jak
Jaruzelski postpi. Oto chyba najciekawszy i najbardziej przekonujcy dokument.1S3
RUSAKOW: Przedwczoraj odbya si u nich narada sekretarzy komitetw wojewdzkich. Jak informowa tow. Aristow, sekretarze komitetw wojewdzkich
zupenie nie rozumiej przemwienia tow. Jaruzelskiego, ktry nie przedstawi
jasnych, wyranych wytycznych. Nikt nie wie, co nastpi w najbliszych dniach.
Bya mowa o operacji Z". Pocztkowo mwiono, e odbdzie si ona w nocy z
jedenastego na dwunasty. A obecnie ju syszy si, e bdzie to okoo dwudziestego.
Przewiduje si, e przewodniczcy Rady Pastwa Jaboski wystpi w radiu i w
telewizji i ogosi wprowadzenie stanu wojennego. Tymczasem Jaruzelski
owiadczy, e prawo o ogoszeniu stanu wojennego bdzie mona wprowadzi
dopiero po rozpatrzeniu go przez Sejm, a posiedzenie Sejmu wyznaczone jest na 15
grudnia. Tak wic wszystko mocno si komplikuje. Podano do wiadomoci
publicznej porzdek obrad Sejmu. Nie ma w nim punktu o wprowadzeniu stanu
wojennego. Ale w kadym razie o tym, e rzd zamierza wprowadzi stan wojenny,
Solidarno" dobrze wie i ze swej strony przedsibierze wszystkie niezbdne
rodki, eby stan wojenny zosta ogoszony.
Sam Jaruzelski mwi, e wolaby wystpi z ordziem do narodu polskiego. Ale w
swym ordziu nie bdzie wspomina o partii, lecz zwrci si do narodu, liczc na
jego patriotyzm. Jaruzelski mwi o koniecznoci ogoszenia dyktatury wojskowej,
jak to byo za Pisudskiego, wskazujc rwnoczenie, e nard polski zrozumie to
lepiej ni cokolwiek innego.
Jeli chodzi o takich dziaaczy jak Olszowski, to ostatnio przemawia on bardziej
stanowczo i trzeba powiedzie, e na posiedzeniu Biura Politycznego decyzja o
wprowadzeniu stanu wojennego i zastosowaniu bardziej zdecydowanych rodkw
przeciw ekstremistycznym dziaaczom Solidarnoci" bya przyjta jednomylnie,
nikt nie zgasza adnych zastrzee. Rwnoczenie Jaruzelski nosi si z myl
porozumienia si
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 10 grudnia 1981 r robocza wersja
stenogramu.
582

.Nie ma mowy o zbrojnej interwencji w Pohee

w tej sprawie z sojusznikami. Mwi, e gdyby siy polskie nie zamay oporu
Solidarnoci", to towarzysze polscy licz na pomoc innych krajw, nawet na
wprowadzenie wojsk na terytorium Polski. Jaruzelski powouje si w tej sprawie na
wystpienie tow. Kulikowa, ktry mia rzekomo powiedzie, e pomoc zbrojna
ZSRR i pastw sojuszniczych zostanie Polsce udzielona. Jednak, o ile wiem, tow.
Kulikow nie powiedzia tego wprost, powtrzy tylko sowa, ktrych w swoim
czasie uy Leonid Breniew, e nie opucimy PRL w nieszczciu.
Jeli chodzi o to, co si dzieje w wojewdztwach, trzeba otwarcie powiedzie, e
zupenie nie dostrzega si tam wpywu organizacji partyjnych. W pewnym stopniu
dziaaj jeszcze wadze administracyjne. Prawd mwic, caa wadza znalaza si
w rkach Solidarnoci". Wyglda na to, e sowa Jaruzelskiego to mydlenie nam
oczu, poniewa w jego wypowiedziach nie wida rzeczowej analizy. Jeeli teraz
prdko si nie zorganizuj, nie zewr szeregw i nie zadziaaj przeciw naciskowi
Solidarnoci", w Polsce nie nastpi poprawa sytuacji. ANDROPOW: Z rozmw z
Jaruzelskim wynika, e na razie nie podjli oni stanowczej decyzji i nawet pomimo
jednogonego postanowienia Biura Politycznego KC PZPR o wprowadzeniu stanu
wojennego, nie widzimy na razie konkretnych dziaa ze strony wadz. Ekstremici
z Solidarnoci" chwycili kierownictwo PRL za gardo. Koci te ostatnio jasno
okreli swoje stanowisko; przeszed na stron Solidarnoci".
W tych warunkach towarzysze polscy rzeczywicie musz szybko podj operacj
Z". Tymczasem Jaruzelski owiadcza, e zdecyduje si na operacj Z" wwczas,
gdy Solidarno" ich do tego zmusi. To bardzo niepokojcy objaw, tym bardziej e
ostatnie posiedzenie Biura Politycznego KC PZPR i powzita na nim uchwaa o
wprowadzeniu stanu wojennego wiadczy o tym, e Biuro jest bardziej
zdecydowane. Wszyscy czonkowie Biura opowiedzieli si za energicznym
dziaaniem. Ta uchwaa przypara Jaruzelskiego do muru i teraz jest on zmuszony
jako si z tego wykaraska. Rozmawiaem wczoraj z Milewskim i spytaem go,
jakie dziaania zostan podjte i kiedy. Odpowiedzia mi, e o operacji Z" i o
konkretnym terminie jej realizacji nie wie. A wic wida z tego, e albo Jaruzelski
ukrywa przed swoimi towarzyszami plan konkretnych dziaa, albo te po prostu
uchyla si od przeprowadzenia tej akcji.
Chciabym teraz zaznaczy, e Jaruzelski do uporczywie wysuwa wobec nas
dania ekonomiczne i uzalenia przeprowadzenie operacji Z" od pomocy
gospodarczej z naszej strony, a nawet, powiem wicej, chce pomocy wojskowej,
cho nie mwi tego wprost.
583

Lala przeomu
Jeli si przyjrze licie towarw, o ktre prosz towarzysze z Polski, to, mwic
szczerze, budzi ona powane zastrzeenia co do koniecznoci ich dostarczenia. Jaki
jest na przykad zwizek midzy sukcesem operacji Z" a dostaw nawozw
sztucznych i niektrych innych towarw? W zwizku z tym chciabym owiadczy,
e nasze stanowisko, ktre zostao sformuowane na ostatnim posiedzeniu Biura
Politycznego, a wczeniej niejednokrotnie przedstawia je Leonid Breniew, jest
absolutnie suszne i nie powinnimy z niego rezygnowa. Inaczej mwic, stoimy na
stanowisku pomocy internacjonalnej, jestemy zatroskani powsta w Polsce
sytuacj, ale jeli chodzi o realizacj operacji Z", to sprawa ta powinna by
cakowicie i do koca zdecydowana przez polskich towarzyszy; jak oni postanowi,
tak bdzie. Nie bdziemy ich nakania ani odmawia.
Co do pomocy ekonomicznej, to oczywicie w tej skali, o jak oni wystpuj, trudno
byoby nam j zrealizowa. Naturalnie to i owo trzeba da. Ale chc jeszcze raz
powiedzie, e ich podejcie do sprawy dostawy towarw w trybie pomocy
ekonomicznej jest natarczywe i wszystko to robi si po to, by pniej, jeeli czego
nie dostarczymy, mc zwali na nas win. Jeeli tow. Kulikow rzeczywicie mwi
o wprowadzeniu wojsk, to ja uwaam, e postpi niesusznie. Nie moemy
ryzykowa. Nie mamy zamiaru wprowadza wojsk do Polski. Jest to stanowisko
suszne i musimy trzyma si go do koca. Nie wiem, jak rozstrzygnie si sprawa,
ale nawet jeeli Polska dostanie si pod wadz Solidarnoci", to bdzie to tylko
tyle. Jeli za przeciw ZSRR zwrc si kraje kapitalistyczne, ktre ju zawary
midzy sob w tej sprawie porozumienie, opatrzone rozmaitymi ekonomicznymi i
politycznymi sankcjami, bdzie to dla nas bardzo niebezpieczne. Musimy si
troszczy o nasz kraj, o wzmocnienie Zwizku Sowieckiego. To dla nas sprawa
najwaniejsza.
W ogle zdaje mi si, e nasze stanowisko w kwestii sytuacji w Polsce zostao jasno
sformuowane przez Leonida Breniewa w jego licznych przemwieniach i
decyzjach; dzi na posiedzeniu Biura Politycznego toczy si bardzo istotna wymiana
zda na ten temat. Wszystko to powinno sta si podstaw naszej polityki wobec
Polski.
Jeli chodzi o przebiegajce przez Polsk szlaki komunikacyjne midzy ZSRR a
NRD, musimy, rzecz jasna, co zrobi i przedsiwzi dla ich ochrony.
GRO MY KO: Dzi oceniamy bardzo ostro sytuacj w Polsce. Chyba dawniej nie
widzielimy jej tak wyranie. Tumaczy si to faktem, e obecnie sami nie wiemy, w
jakim kierunku potocz si sprawy w PRL. Polskie wadze same czuj, e wadza
wymyka im si z rk. Jak wiadomo, Kania
584

,Nie ma mimy o zbrojnej interwencji w Pobce

i Jaruzelski zamierzali si oprze na neutralnym odamie spoeczestwa. A teraz
waciwie taki odam nie istnieje. Sytuacja wyglda dosy jednoznacznie:
Solidarno" okazaa si organizacj jawnie kontrrewolucyjn, dc do wadzy i
otwarcie po ni sigajc. Kierownictwo polskie musi rozstrzygn kwesti: albo
skapituluje, jeli nie zastosuje stanowczych rodkw, albo zastosuje energiczne
rodki, ogosi stan wojenny, izoluje ekstremistw z Solidarnoci" i wprowadzi
naleyte porzdki. Innej drogi nie ma.
Jaki jest nasz stosunek do wydarze w Polsce? Cakowicie zgadzam si z tym, co tu
towarzysze mwili. Moemy Polakom powiedzie, e odnosimy si do wydarze w
Polsce ze zrozumieniem. To jest jasne sformuowanie i nie ma adnych powodw do
odstpowania od niego.
Rwnoczenie jednak bdziemy zmuszeni postara si jako rozwia zudzenia
Jaruzelskiego i innych polskich politykw w sprawie wysania tam wojsk.
Wprowadza wojsk do Polski nie mona w adnym razie. Myl, e moemy
poleci naszemu ambasadorowi, aby zoy Jaruzelskiemu wizyt i zakomunikowa
mu to.
Pomimo do jednomylnej uchway Biura Politycznego KC PZPR o wprowadzeniu
stanu wojennego, Jaruzelski znowu zajmuje teraz chwiejne stanowisko. Pocztkowo
nabra nieco otuchy, a teraz znowu zmik. Wszystko, co im przedtem powiedziano,
zachowuje swoj moc. Jeeli w walce z kontrrewolucj bd nadal okazywa
chwiejno, to nic z socjalistycznej Polski nie zostanie. Wprowadzenie stanu
wojennego oczywicie uwiadomioby kontrrewolucjonistom polskim, e polskie
wadze nie zamierzaj artowa. I jeeli te rodki, ktre wadze maj zamiar
zastosowa, zostan zrealizowane, to myl, e mona oczekiwa pozytywnych
rezultatw.
Uwaam, e nie powinnimy teraz stosowa adnych ostrych dyrektyw, ktre
zmusiyby ich do takich czy innych dziaa. Myl, e zajmiemy suszne
stanowisko: przywrcenie w Polsce porzdku to sprawa Polskiej Zjednoczonej
Partii Robotniczej, jej Komitetu Centralnego i Biura Politycznego. Mwilimy
polskim przyjacioom i nadal bdziemy mwi, e naley przyj stanowcz
postaw i w adnym razie nie wolno si demobilizowa psychicznie.
Jeli Polacy zaatakuj Solidarno", to naturalnie Zachd nie da im najpewniej
kredytw ani adnej pomocy. Oni bior to pod uwag, a my oczywicie te musimy
to uwzgldni. Dlatego suszna jest propozycja tow. Breniewa, by zleci grupie
towarzyszy zbadanie tej kwestii i udzielenie w miar naszych moliwoci okrelonej
pomocy gospodarczej PRL.
585

Lata przeomu
USTINOW: Sytuacja w PRL jest rzeczywicie bardzo za i pogarsza si z kadym
dniem. W kierownictwie, a konkretnie w Biurze Politycznym, brak stanowczoci i
jednomylnoci. Wszystko to wpywa na istniejcy stan rzeczy. Dopiero na ostatnim
posiedzeniu Biura zostaa jednogonie uchwalona decyzja o wprowadzeniu stanu
wojennego. Teraz wszystko zaley od Jaruzelskiego. Jak bdzie umia zrealizowa
t uchwa. Ale na razie nikt nie moe mwi otwarcie o posuniciach
Jaruzelskiego. I my tego nie wiemy. Odbyem rozmow z Siwickim. Powiedzia mi
wrcz, e nawet oni nie wiedz, co myli genera. A wic czowiek penicy dzi
faktycznie obowizki ministra obrony PRL nie wie, co nastpi, jakie dziaania
rozpocznie premier i minister.
Co do rzekomego owiadczenia tow. Kulikowa na temat wprowadzenia wojsk do
Polski, mog z ca stanowczoci powiedzie, e Kulikow tego nie mwi. Po
prostu powtrzy tylko to, co zostao zadeklarowane przez nas i przez tow. Leonida
Breniewa, e nie opucimy Polski w nieszczciu. I on wie dokadnie, e Polacy
sami prosili, eby wojska nie wprowadza.
Co do naszych garnizonw w Polsce - wzmacniamy je. Ja sam wprawdzie
przychylam si do myli, e Polacy nie rozpoczn konfrontacji i jedynie gdyby
Solidarno" chwycia ich za gardo, by moe si zdecyduj.
Nieszczcie polega na tym, e polskie wadze s niezdecydowane. Jak susznie
mwili tu towarzysze, nie powinnimy im narzuca adnych wasnych decyzji,
musimy realizowa t polityk, ktr ustalilimy wczeniej. Z drugiej strony trzeba,
abymy sami byli gotowi i nie wszczynali adnych dziaa nie przewidzianych przez
nasze uchway. SUSOW: Sdz, e, jak to wynika z wypowiedzi towarzyszy,
wszyscy mamy ten sam punkt widzenia na sytuacj w Polsce. Przez cay okres
niepokojw w Polsce okazywalimy powcigliwo i zimn krew. Mwi o tym na
plenum Leonid Iljicz Breniew. Ogosilimy to szeroko caemu narodowi i nard
nasz popar tak polityk Partii Komunistycznej.
Wkadamy wicie wysiku w spraw pokoju i nie moemy obecnie zmienia swojego
stanowiska. wiatowa opinia publiczna nie zrozumiaaby nas. Przeprowadzilimy w
ONZ jake doniose akcje dla umocnienia pokoju. Wielce skuteczna bya wizyta
Leonida Breniewa w NRF i wiele innych dziaa pokojowych, ktre zostay przez
nas zrealizowane. To pozwolio wszystkim krajom miujcym pokj zrozumie, e
Zwizek Sowiecki stanowczo i konsekwentnie walczy o pokj. Dlatego wanie nie
moemy wobec Polski zmienia stanowiska,
586

Nie ma mowy o zbrojnej interwencji w PoLfce

ktre zajlimy od samego pocztku wydarze w tym kraju. Niech towarzysze
polscy sami rozstrzygn, jakie trzeba podj kroki. Nie powinnimy ich popycha
do energiczniejszego dziaania. Ale, jak dotychczas, bdziemy powtarza Polakom,
e do ich posuni odnosimy si ze zrozumieniem. Jaruzelski, jak sdz, postpuje
do sprytnie. Chce si zabezpieczy probami skierowanymi pod adresem ZSRR.
My, rzecz jasna, fizycznie nie jestemy w stanie ich speni, a Jaruzelski powie
potem, e przecie zwraca si do Zwizku Sowieckiego, prosi o pomoc, ale jej nie
uzyska.
Rwnoczenie Polacy otwarcie mwi, e s przeciwni wprowadzeniu wojsk. Jeeli
wojska wkrocz, nastpi katastrofa. Sdz, e wszyscy podzielamy pogld, e o
adnym wysaniu wojsk nie moe by mowy.
Jeli chodzi o pomoc dla Polski, to dalimy na ten cel ponad miliard rubli. Niedawno
powzilimy decyzj o wysaniu do Polski 30 tys. ton misa, a 16 tys. zostao ju
dostarczone. Nie wiem, czy zdoamy w caoci wykona dostaw 30 tys. ton, ale w
kadym razie jasne jest, e zgodnie z t decyzj powinnimy jeszcze da okrelon
ilo ton misa w trybie pomocy gospodarczej (...)
GRISZYN: Sytuacja w Polsce nadal si pogarsza. Postawa naszej partii wobec
wydarze w tym kraju jest suszna. (...) O wysaniu wojsk nie ma nawet mowy.
Sprawy gospodarcze trzeba bdzie rozpatrzy i co bdzie mona, dostarczy
Polakom.
SUSOW: Musimy demaskowa w prasie intrygi Solidarnoci" i innych si
kontrrewolucyjnych.
CZERNIENKO: W zupenoci popieram to, co tu mwili towarzysze. Rzeczywicie
linia naszej partii i Biura Politycznego KC w sprawie wydarze w Polsce, ustalona
w przemwieniu Leonida Breniewa i uchwaach Biura, jest najzupeniej suszna i
nie ma potrzeby jej zmienia. Sdz, e dzi mona by podj tak decyzj:
1. Przyj do wiadomoci informacj tow. Bajbakowa.
2. W naszych stosunkach z PRL w przyszoci trzyma si w tej sprawie oglnej
linii ustalonej przez KC KPZR oraz zalece Biura Politycznego KC KPZR z 8
grudnia 1981 r. i wnioskw z dyskusji odbytej na posiedzeniu Biura Politycznego
KC w dniu 10 grudnia 1981 r.
3. Zleci towarzyszom Tichonowowi, Kirilence, Dogichowi, Archipowo-wi,
Bajbakowowi, by nadal zajmowali si spraw pomocy ekonomicznej dla Polski z
uwzgldnieniem pogldw wypowiadanych na posiedzeniu Biura Politycznego KC.
587

Lata przeomu
BRENIEW: Co towarzysze o tym sdz?
WSZYSCY: Tow. Czernienko sformuowa nader trafnie wszystkie propozycje,
trzeba je przyj.
Decyzja zostaje przyjta.
Tak, przywdcy sowieccy byli pierwszorzdnymi graczami. Nawet ja sam
odetchnem z pewn ulg, dowiedziawszy si o stanie wojennym w Polsce: w
owym czasie inwazja sowiecka wydawaa si zupenie realna, a jej krwawe
nastpstwa trudno byo sobie wyobrazi. Doskonale wyposaona i wyszkolona
pmilionowa armia polska, w odrnieniu od swych czeskich kolegw sprzed
dwunastu lat, najpewniej nie zachowaaby si neutralnie (a tym bardziej nie
podporzdkowaaby si PZPR). Co za do reakcji ludnoci, wrby byy zupenie
zbyteczne. A wic chodzio o wojn w rodku Europy z
trzydziestopiciomilionowym narodem, znanym ze swego uporu, o partyzantk na
cae dziesiciolecia, o setki tysicy ofiar. Jednym sowem, o europejski Afganistan.
Czyby tego nie rozumiano na Kremlu? - mylaem ze smutkiem. - Czyby si
zdecydowano na taki absurd?"
Ale z drugiej strony wpakowali si przecie do Afganistanu, zdusili Wgry. A ju
odda Polski" nie mogli tym bardziej. Ponadto sprawa nie ograniczaa si do
pogrek i do sw Breniewa o tym, e nie porzuc Polski w nieszczciu" - ni
mniej, ni wicej, ale 44 radzieckie dywizje zostay cignite nad polsk granic. Jak
si czuli Polacy pod tym staym zagroeniem! Nic dziwnego, e dla nich take stan
wojenny by swojego rodzaju ulg - mniejszym zem, a swoj armi i Jaruzelskiego
byli skonni usprawiedliwia (nawet teraz ogasza si go zbawc ojczyzny). Sdz,
e kolosalne napicie tych dni najlepiej maluje polski kawa o czowieku, ktry tonie
w Wile i naturalnie wrzeszczy co si:
- Ratunku! Pomocy!
A tum, zgromadzony na mocie, krzyczy mu w odpowiedzi:
- Tsss! Ciszej! Chcesz, eby Sowieci usyszeli i przyszli okaza pomoc intemacj on
al is tyczn"?
Tylko taka czysto neurotyczna reakcja tumaczy szokujcy sukces stanu wojennego,
ktrego wprowadzenie przebiego niemal bezkrwawo. C mo588

Operacja Z
na powiedzie? Umiejtno robienia z potrzebnej im sprawy mniejszego za" bya
przez sowiecki reym doprowadzona do perfekcji. Oni zawsze byli mniejszym
zem" - mniejszym ni tyfus i gd wojny domowej, ni Hitler, ni wojna jdrowa i
nawet ni wasna agresja. A gdy ju nie mona byo znale niczego gorszego",
wymylono jastrzbi", albo konserwatystw" w Biurze Politycznym,
zagraajcych rzekomo gobiom" i reformatorom". Za Gorbaczowa zaczto
nawet takie straszaki stwarza: stowarzyszenie Pami", yrinowskiego...
Dziesitki razy powtarzano ten trik i, co jest szokujce, zawsze si udawa.
Trzeba powiedzie, e przywdcy Solidarnoci" te nie byli przygotowani na stan
wojenny. Groba represji wisiaa nad nimi zbyt dugo i zdyli si do niej
przyzwyczai, przestali si przygotowywa. Z nielicznymi wyjtkami wszystkie ich
struktury zostay zniszczone praktycznie w cigu kilku pierwszych dni, a wikszo
przywdcw aresztowano. Jest to psychologicznie zrozumiae: to, czego najbardziej
si spodziewamy, zwykle nas zaskakuje. miesznie teraz pomyle, e dokadnie w
noc wprowadzenia stanu wojennego, 13 grudnia, rozmawiaem przez telefon z
Adamem Michnikiem. Akurat kiedy zaartowaem, e sdzc z fotografii, mocno
uty i czy nie powinien troch schudn, poczenie zostao przerwane. Nie przyszo
mi nawet do gowy, e w tym momencie wyczono wszystkie telefony w caej
Polsce, a biednego Adama czeka przez nastpne p roku ostra kuracja
odchudzajca.
Mimo wszystko nie mona te pomin odwiecznej polskiej lekkomylnoci:
adnych rwnolegych struktur, gabinetw cieni" nie udao si odtworzy w cigu
tego kryzysowego procza. Wielomilionowa Solidarno" jednej nocy po prostu
przestaa istnie.
W ogle sowieckie kalkulacje si sprawdziy. A zrobiwszy swoje Kreml z min
postronnego obserwatora zakomunikowa bratnim partiom154:
Jak wam wiadomo, przyjaciele, wadze polskie proklamoway stan wojenny,
ogosiy utworzenie Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego i izoloway najbardziej
skrajne elementy z Solidarnoci", Konfederacji Polski Niepodlegej i innych
ugrupowa antysocjalistycznych.
Ordzie W. Jaruzelskiego do narodu, w ktrym, jak sdzimy, akcenty zwizane z
podstawowymi problemami s susznie rozoone, wywiera pozytywne wraenie.
Zwaszcza, co szczeglnie wane, podkrelono kierownicz rol PZPR i wierno
Polski dla zobowiza sojuszniczych Ukadu Warszawskiego.
Za warunek skutecznej realizacji akcji towarzysze polscy uznali zachowanie
Uchwaa Biura Politycznego P 40/26 z 13 grudnia 1981 r. i wytyczne dla
ambasadorw sowieckich.
589

Lata przeomu
cisej tajnoci. Wiedziano o niej tylko w wskim krgu osb zblionych do tow.
Jaruzelskiego. Dziki temu naszym przyjacioom udao si zaskoczy przeciwnika i
operacja jak dotychczas przebiega zadowalajco.
W przeddzie rozpoczcia operacji W. Jaruzelski zawiadomi o tym Moskw.
Odpowiedziano mu, e kierownictwo sowieckie odnosi si pozytywnie do takiej
decyzji polskich towarzyszy. Zakadamy przy tym, e przyjaciele polscy bd
rozwizywa swoje problemy wasnymi siami.
Wedug naszej wstpnej oceny dziaania polskich przyjaci s znaczcym krokiem
ku rozgromieniu kontrrewolucji i jako takie zgadzaj si z zasadnicz lini bratnich
partii.
W tej sytuacji rodzi si kwestia okazania towarzyszom polskim zarwno pomocy
politycznej i moralnej, jak i dodatkowej pomocy gospodarczej. Kierownictwo
sowieckie, tak jak dotychczas, bdzie dziaa w sprawach polskich w porozumieniu
z bratnimi krajami.
Niewtpliwie by to sukces reymu sowieckiego, ale bynajmniej nie zwycistwo. Na
witowanie byo jeszcze za wczenie: zepchnita do podziemia Polska trwaa nadal
w oporze; reakcja Zachodu, cho sabsza, ni byoby to w wypadku inwazji, mimo
wszystko mocno osabia sowieckie pozycje. Lecz chyba najwaniejsze byo to, e
stan wojenny absolutnie nie sprzyja usuwaniu przyczyn kryzysu w Polsce przeciwnie, kryzys ekonomiczny jeszcze si nasili, sta si bardziej beznadziejny.
Polska ocalona" zmienia si w ciar ponad siy dla reymu sowieckiego.
Ciekawe, e wanie w tym czasie politbiuro zaczyna rozumie, e sytuacja jest bez
wyjcia.
BRENIEW: ...Stan wojenny w Polsce trwa ju od miesica. Pierwsze rezultaty s
widoczne. Jak mwi Jaruzelski, stos pacierzowy kontrrewolucji jest nadamany.
Lecz czekaj nas trudniejsze zadania.
Zaprowadziwszy wzgldny porzdek w kraju, polscy towarzysze musz teraz
rozstrzyga problemy o charakterze, e tak powiem, strategicznym - co zrobi ze
zwizkami zawodowymi, jak postawi na nogi gospodark, jak osign przeom w
wiadomoci mas itd.
Najwaniejsza kwestia to sytuacja w PZPR. Przyjaciele szukaj sposobw jej
naprawienia. Wyglda na to, e Jaruzelski nie zamierza rozwizywa partii ani
zmienia jej nazwy, lecz wykorzysta stan wojenny* y
gruntownie oczyci.
By moe przyniesie to rezultaty.
W ogle powstaje wraenie, e genera okrzep jako dziaacz polityczny i na og
znajduje waciwe rozwizania. Niekiedy wydaje si, e jest
590

Operacja Z
zbyt ostrony, czciej ni trzeba oglda si na Zachd i na Koci. Ale w obecnej
sytuacji przez czoowe natarcia mona tylko zepsu robot. Obok twardych,
stanowczych posuni w sprawach zasadniczych potrzebna jest te gitko i
przezorno. To dobrze, e Jaruzelski studiuje wgierskie dowiadczenia walki z
kontrrewolucj.
Wszyscy dobrze rozumiemy, e zasadniczym warunkiem cakowitego
ustabilizowania sytuacji w Polsce musi by odrodzenie gospodarcze. W
Czechosowacji po 1968 roku uzdrowienie polityczne nastpio szybko wanie
dlatego, e tam kontrrewolucja nie dotkna tej dziedziny. Tutaj jest na odwrt.
W zwizku z tym wyania si trudna dla nas kwestia - i tak wyczerpalimy ju swoje
moliwoci, gdy chodzi o pomoc dla Polakw, a oni wci przysyaj nowe proby.
By moe to i owo trzeba bdzie zrobi, ale wielkich zaliczek nie moemy ju
dawa.
Oczywicie jednak na pismo Jaruzelskiego trzeba odpowiedzie, tumaczc po
koleesku, co moemy zrobi, a czego nie. W kadych warunkach trzeba si cile
trzyma grafiku naszych dostaw w pierwszym kwartale, w najtrudniejszych dla
Polakw miesicach zimowych.
Inna sprawa, to projekty o charakterze prestiowo-politycznym, nie obciajce
dodatkowo naszej ekonomiki. Na przykad wsppraca przy budowie
warszawskiego metra. Na t prob naley odpowiedzie pozytywnie, nadajc
rozgos naszemu udziaowi w tej akcji.
Nawiasem mwic, sytuacja ywnociowa w Polsce nie jest taka znw
beznadziejna. W kraju jest dosy zboa i trzeba tylko znale podejcie do
chopstwa, zainteresowa je, stworzy, jak si to u nas kiedy mwio, wi midzy
miastem a wsi.
Polskie wadze licz nadal take i na pomoc z Zachodu. No c, w zasadzie nie
moemy by temu przeciwni, cho, prawd mwic, mam wtpliwoci, czy Zachd
zechce popiera materialnie reym wojskowy. Bdzie si niewtpliwie domaga
ustpstw, i tu trzeba okaza szczegln czujno.
Jaruzelski podnosi jeszcze tak kwesti - czy mona przyj pomoc od
Chiczykw? A czemu waciwie nie przyjmowa? Przecie Chiny w tym
wypadku odcinaj si od Stanw Zjednoczonych i ich sankcji ekonomicznych.
Koczc mona powiedzie, e kwestia polska jeszcze dugo bdzie si znajdowaa
w centrum polityki midzynarodowej. Dlatego i nasza komisja do spraw Polski musi
pracowa rwnie aktywnie jak dotychczas.
591

Lata przeomu
TICHONOW; Co do budowy metra, Rada Ministrw przygotowaa odpowiednie
propozycje, ktre zostay ju przekazane do Biura Politycznego (...)
CZERNIENKO: Propozycje dotyczce naszego udziau w budowie metra w
Warszawie przegosuje Biuro Polityczne. (...)
BRENIEW: ...Jak widzicie, tow. Jaruzelski w swoim pimie wyraa gbok
wdziczno za bratni pomoc, okazywan przez ZSRR Polskiej Rzeczypospolitej
Ludowej. Zarazem zwraca si z prob, eby strona sowiecka potwierdzia wielko
dostaw na 1982 rok, okrelon w projekcie protokou o koordynacji planw obu
stron na lata 1981-1985, dotyczcych ropy naftowej, benzyny i produktw
naftowych. Naley utrzyma dostawy ropy w roku 1982 na poziomie 13 milionw
ton, produktw naftowych - 2,94 min ton i zapewni maksymalne rozmiary dostaw
w pierwszym kwartale 1982 roku.
Dalej tow. Jaruzelski informuje, e zwrci si do sekretarzy generalnych KC
Komunistycznej Partii Wgier, NRD, Bugarii, Rumunii i Czechosowacji z prob
o udzielenie Polsce niezbdnej pomocy gospodarczej, szczeglnie co do
zaopatrzenia rynku wewntrznego w podstawowe artykuy rolne i przemysowe.
Nieraz wracalimy do sprawy dodatkowych rodkw pomocy dla Polskiej
Rzeczypospolitej Ludowej. Teraz poruszam to zagadnienie po prostu celem
wymiany pogldw. Naturalnie i tym razem nie moemy odmwi Polakom
wszystkiego, trzeba co nieco wynale i jako im pomc. Dlatego, po pierwsze,
prosz, aby towarzysze, ktrym to zlecono, przyspieszyli rozpatrywanie tych
kwestii i przedoyli odpowiednie materiay Biuru Politycznemu, a po drugie, aby
si postarali rozstrzygn niektre punkty pozytywnie.
TICHONOW: Naturalnie bdziemy musieli si zastanowi, czym moemy Polsce
dopomc, cho s to sprawy trudne.
BAJBAKOW: Chciabym, Leonidzie Iljiczu, postawi dwie kwestie. Pierwsza
dotyczy dodatkowych dostaw ropy naftowej. Bardzo uwanie zbadaem wszystkie
nasze rezerwy ropy i nie widz adnej moliwoci zwikszenia dostaw paliwa do
PRL. Wydaje mi si, e wysyamy do Polski wystarczajc ilo produktw
naftowych i powinno im to wystarczy.
Druga sprawa dotyczy dostaw ziarna na chleb. PRL ma zboe. Mieli w tym roku
niezy urodzaj, zgromadzone zasoby natomiast okazay si znacznie mniejsze ni w
ubiegym roku.
ANDROPOW: Oni prosz o pewn ilo ziarna z tym, eby to zwrci w drugim
kwartale.
592

Skt) wzi JO ty,u ton mita?

SUSLOW: Inaczej mwic, nie prosz o dodatkow ilo, tylko o poyczk. CZERNI
EN KO: Chodzi o to, by da Polakom 0,5 miliona ton w pierwszym
kwartale, a oni to zwrc w drugim. RUSAKOW: Naley potraktowa t prob
powanie i zbada, czy istnieje taka
moliwo.
KIRILENKO: Teraz naturalnie trudno im uzyska znaczc ilo ziarna w innych
krajach, cho pewn ilo zakupili w Kanadzie.
BRENIEW: Gdyby nie byo sprzeciww, mona by przyj nastpujc uchwa:
Poleci Radzie Ministrw ZSRR, Zarzdowi Planowania ZSRR i Ministerstwu
Handlu Zagranicznego rozpatrzenie proby wyraonej w pimie tow. Jaruzelskiego,
z uwzgldnieniem dyskusji, ktra odbya si na posiedzeniu Biura Politycznego, i
przedstawienie odpowiedniego wniosku KC PZPR.155
Propozycja zostaje przyjta.
19. Skd wzi 30 ty<t. ton migda?
Waciwie kryzys polski by po prostu pierwszym jaskrawym objawem
powszechnego gospodarczego krachu socjalizmu, jakby zwiastunem wsplnej
przyszoci. Ostatecznie chodzio nie o Solidarno", lecz o niezdolno systemu
do zaopatrzenia kraju w niezbdne towary i, jak coraz wyraniej przekonywao si
politbiuro, o to, e cay obz socjalistyczny nie jest w stanie zapewni Polakom
choby tymczasowych dostaw. Kryzys polski zaostrzy jedynie te problemy,
przenis je w dziedzin polityki i pytanie, czy Polska ma nadal podlega wadzy
sowieckiej, sprowadzao si, mwic otwarcie, do tego, czy ZSRR zdoa, czy nie
zdoa dostarczy Polsce niezbdnej iloci ropy naftowej, misa, zboa, baweny itd.
Pocztkowo taka sytuacja mocno drania sowieckich przywdcw, wywoywaa
spory midzy tymi dziaaczami, ktrzy odpowiadali za gospodark, a tymi, ktrzy
odpowiadali za polityk, bezpieczestwo i ideologi. Rzecz jasna, przyczyna nie
polegaa na rnicach wiatopogldowych, nie na tym, e jedni byli bardziej
dogmatyczni ni drudzy, lecz na tym, e jedni mwili
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 14 stycznia 1982 r.. robocza
wersja stenogramu.
593

Lata przeomu
o k o n i e c z n o c i p o l i t y c z n e j , podczas gdy inni o m o l i w o c i a c h
e k o n o m i c z n y c h . Rozbienoci zwizane byy tylko z funkcjami, zalenie od
rodzaju odpowiedzialnoci.
Jednake w miar rozwoju kryzysu owe rozbienoci powinny byy ustpi
zrozumieniu prostego faktu, e bez radykalnych reform ekonomicznych Zwizek
Sowiecki nie utrzyma swego imperium. Jeeli nie radzi sobie gospodarczo z Polsk,
to co mwi o tych wszystkich Kubach, Angolach, Afganistanach? Co bdzie z
podstawowym celem pastwa sowieckiego -wyzwoleniem caej ludzkoci z
okoww kapitalizmu?
A Polska bya niewtpliwie zbyt kosztowna jeszcze przed pocztkiem wydarze:
inaczej tych wydarze by nie byo. Przed marcem 1981 roku zaczto wreszcie
oblicza - ile te to kosztuje?
CZERNIENKO: Towarzysze Bajbakow, Garbuzow, Archipow i Achimow odbyli
rozmowy z wiceprezesem Rady Ministrw PRL, tow. Jagielskim. Strona polska
zwrcia si z prob o dostawy surowcw dla przemysu lekkiego, o dodatkowe
transporty ropy naftowej, metali, celulozy i innych towarw. Apeluj o zgod na
dodatkowe dostawy dla PRL w 1981 roku rudy chromu, pyt pilniowych, azbestu i
innych materiaw, a take pewnej iloci baweny i jczmienia.
ARCHIPOW: Dajemy Polsce ograniczon ilo surowcw dlatego, e wicej po
prostu nie moemy dostarczy. Nie moemy na razie da pozytywnej odpowiedzi
zwaszcza w sprawie przetwarzania w Polsce surowcw sowieckich.
Jeli chodzi o sytuacj gospodarcz w Polsce, to tow. Jagielski zakomunikowa, e
plan na rok 1981 jest niszy o 20% od planu poprzedniego, 1980 roku. Szczeglnie
le wyglda polska gospodarka wglowa. A jak wiadomo, wgiel to ich produkt
eksportowy i jest rodkiem do zdobywania twardej waluty. Zamiast przewidzianych
w planie 180 min ton wydobd najwyej 170 min. Produkcja misa obnia si o
25%, cukru ptorakrotnie. Zamiast 1,5 min ton wyprodukuj maksymalnie 950 tys.
ton.
Obecnie rodzi si w Polsce problem reglamentacji chleba i mki. Co do sytuacji
finansowej, zaduenie Polski, gwnie wobec pastw kapitalistycznych, wynosi 23
miliardy dolarw, z tego 9 miliardw poyczono pod gwarancj odpowiednich
pastw. Pozostae kredyty Polacy otrzymali od bankw prywatnych. Bankw tych
jest okoo 400. Obecnie przyjaciele polscy stanli przed koniecznoci zakupienia
za granic towarw na okoo 9,5 miliarda dolarw. Wszystko to powikszy kredyty.
594

Skd wzi 30 ty. ton mi&a?

Eksport da tylko 8,5 miliarda. Kraje zachodnie wszelkimi sposobami opniaj
rozstrzygnicie sprawy kredytw dla Polski. Obecnie trzeba im zapaci 1,5
miliarda dolarw. S to przede wszystkim procenty od kredytw. Prosz nas o 700
milionw dolarw. Oczywicie nie moemy zgromadzi takiej sumy. Obecnie
dostarczamy Polsce bez opnie rop naftow, gaz, rud elazn itp.
W czasie rozmw przyjaciele polscy pytali, czy maj ogosi moratorium na
kredyty, czy te wystpi do Midzynarodowego Funduszu Walutowego i prosi o
dodatkowe kredyty od pastw zachodnich. Naturalnie, w obu wypadkach bdzie to
wymagao ustpstw wobec krajw Zachodu. Nie da to adnego efektu
ekonomicznego. W tych sprawach s wrd Polakw rnice zda. Od nas chc
uzyska zwikszenie dostaw baweny i wkien sztucznych. Postanowilimy
powikszy nieco dostawy tych surowcw. GROMY KO: Towarzysze polscy
podkrelali donioso sprawy importu towarw, poniewa nie maj czym za te
towary paci. Lecz trzeba zauway, e jest rzecz charakterystyczn, jak Polacy
nie doceniaj dostaw surowcw z ZSRR. Uwaaj t spraw za bah. A przecie w
rzeczywistoci okazuje si, e caa bawena idzie od nas, ruda i ropa naftowa te s
w caoci nasze.
ARCHIPOW: Dostarczamy Polsce 13 min ton ropy po 90 rubli za ton. Jeeli
uwzgldni, e wiatowa cena za ton wynosi 170 rubli, to suma niedopacona przez
Polakw stanowi 80 rubli za kad ton. Ca t rop moglibymy sprzedawa za
tward walut i zysk byby ogromny.156
Tymczasem z rop naftow byo coraz gorzej, a stanowia ona dla ZSRR zasadnicze
rdo twardej waluty, tak jak dla Polakw wgiel. eby jako pomc Polsce, trzeba
byo zmniejsza dostawy dla wszystkich wschodnioeuropejskich braci, co zostao
odczute nader bolenie.
RUSAKOW: W czasie konferencji przywdcy bratnich krajw zahaczali te
0 sprawy gospodarcze. Najwaniejsz z nich byo zmniejszenie dostaw nonikw
energii, zwaszcza ropy naftowej. Towarzysze Kadar, Husak
1 iwkow, aczkolwiek mwili, e bdzie to dla nich trudne, mimo wszystko okazali
zrozumienie dla naszych propozycji, naszych prb i powiedzieli, e poszukuj
wyjcia z tej sytuacji i godz si na nasze
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 26 marca 19X1 r., robocza wersja
stenogramu, punkt 5.
595

Lala przeomu
warunki. eby rzecz bya cakiem jasna, zadawaem towarzyszom nastpujce
pytanie: czy mog zakomunikowa Biuru Politycznemu, e zgadzacie si z tym
punktem widzenia, ktry przedstawiem. Towarzysze odpowiadali, e mona tak
zameldowa.
Inaczej przebiegaa rozmowa z tow. Honeckerem. Na wstpie owiadczy, e dla
NRD takie ograniczenie dostaw jest niemoliwe, e zaszkodzi to w istotnym stopniu
gospodarce narodowej i caej NRD, c uderzy to mocno w ekonomik NRD i nie
zdoaj zbilansowa strat. Zoy nawet owiadczenie, e nie mog si na to zgodzi
i e prosi o pisemn odpowied tow. Breniewa na dwa pisma, ktre wysali. Wobec
tego rzecz okazaa si bardzo skomplikowana i waciwie nie zostaa rozstrzygnita.
Przy czym tow. Honecker znowu powoywa si na to, e oni dostarczali nam
bizmut i uran, e utrzymuj garnizony wojskowe, e u nich sprawy szczeglnie si
komplikuj, poniewa PRL nie dostarcza wgla, ktry powinna zapewni nasza
strona. W zwizku z tym, jak to uj tow. Honecker, poziom ycia ludnoci
niemieckiej znacznie si obniy, a oni nie wiedz, jak to wyjani ludziom.
Wszystkie pozycje ich planu trzeba bdzie weryfikowa. RRENIEW: ...Jak
wiadomo, postanowilimy zmniejszy dostawy ropy dla naszych przyjaci.
Wszyscy przyjli to ciko i na przykad tow. Honecker dotychczas, jak widzicie,
oczekuje odpowiedzi na swoje skierowane do nas pisma. Inni na odpowied nie
czekaj, ale w gbi duszy oczywicie myl o tym, ebymy jako zmienili swoj
decyzj.
By moe naleaoby jako przy nastpnej rozmowie z przyjacimi na ten temat
powiedzie, e bdziemy si stara wszelkimi sposobami wypeni, a nawet
przekroczy normy dostaw ropy, i mamy nadziej, i si nam to uda. W takim
wypadku moglibymy wprowadzi korekty w ustalone plany dostaw materiaw
energetycznych, w adnym jednak razie nie moemy dawa do zrozumienia, e
zmieniamy nasze decyzje obecnie.
Tow. Tichonow bdzie oczywicie musia jeszcze raz uwanie przestudiowa to
zagadnienie, a jeeli pojawi si najmniejsza moliwo zagodzenia napicia,
powinien zgosi odpowiednie wnioski do KC. (...) Jeli chodzi o pertraktacje w
sprawie dostaw ropy, to najbardziej niepokoj si o NRD. W ogle chc powiedzie,
e kraje socjalistyczne bolenie zareagoway na nasze propozycje. Jeeli nawet nie
ujawniy tego, w gbi duszy nie s z tej decyzji zadowolone. A niektre, jak to
wynika z przemwienia tow. Rusakowa, otwarcie wyraziy niezadowolenie.
Szczeglnie niezadowolony jest tow. Honecker. Otwarcie mwi o tym, e ta decyzja
596

Skd wzi JO tyj. ton mi&ia?

jest dla nich nie do przyjcia, i nawet prosi o odpowied na pimie. Nie wiem
wprost, co powinnimy postanowi.
ANDROPOW, SUSOW i KIRILENKO mwi o tym, e trzeba si zgodzi z wypowiedzi tow. Breniewa, ktrej wanie wysuchali.
ARCHIPOW: Wci jeszcze mamy kopoty z opaem. Kopalnie dostarcz o 30 min
ton wgla mniej. Jak to wyrwna? Przemys naftowy nie przekroczy planw, wic
trzeba bdzie te 30 min jako zastpi. Oprcz tego brakuje nam 1,5 min ton cukru,
trzeba go take dokupi, i 800 tys. ton olejw rolinnych, bez ktrych obecnie nie
moemy si obej.
Jeli chodzi o odpowied dla tow. Honeckera, to sdz, e propozycja tow.
Rusakowa jest suszna. Trzeba potwierdzi, e nie moemy zmieni decyzji, ktr
przekazano tow. Honeckerowi. Co do dostaw uranu, na ktre powouje si tow.
Honecker, to ten dostarczany z NRD nie zaatwia sprawy, stanowi tylko 20% caej
iloci zuywanego przez nas uranu. Tow. Honecker nie bierze te pod uwag, e
budujemy dla NRD elektrownie atomowe, co jest wielk inwestycj.
RUSAKOW: Chciabym te doda, e Polacy prosz o zachowanie wysokoci
dostaw ropy naftowej i gazu, ktry przyznano im w tym roku.
ARCHIPOW: Prowadzimy z Polakami pertraktacje i uwaamy, e trzeba ukada z
nimi stosunki gospodarcze w myl zasady zbilansowania planw. Naturalnie
doprowadzi to do znacznego obnienia dostaw ropy, poniewa oni nie dostarczaj
nam wgla i innych produktw. Jednak jeli wszystko bdzie przebiegao
pomylnie, to w prognozach zakadamy dostarczenie im ropy w takich ilociach,
jakie wysyamy obecnie.
BAJBAKOW: Wszystkie kraje socjalistyczne obserwuj nas teraz, przy czym bior
przykad z NRD, patrz, jak z ni postpimy. Jeeli Honeckerowi uda si zrobi
wyom, one bd da tego samego. W kadym razie nikt jeszcze nie udzieli
odpowiedzi na pimie. W ostatnich dniach konferowaem z przewodniczcymi
komisji planowania gospodarczego wszystkich krajw socjalistycznych. Wszyscy
chc zachowania dotychczasowej wysokoci dostaw ropy z rozbiciem na okresy
roczne. Niektrzy wysuwaj propozycj, by zastpi rop innymi nonikami
energii.1"
Zreszt nie tylko z rop naftow, na ktrej opierao si cae imperium, byy kopoty.
Zdawaoby si - c moe by prostszego ni miso. Cae
157
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 29 padziernika 1981 r.,
robocza wersja stenogramu, punkt 2.
597

Lata przeomu
zamieszanie w Polsce zaczo si od misa, wic rok pniej mona si przecie
byo zorganizowa i zasypa Polsk misem. Lecz nic z tego, nie ma skd
wytrzasn misa, i tyle. Ogromne totalitarne imperium, w ktrym sowa wodza s
prawem, nata si, lecz nie moe urodzi 30 tys. ton misa.
BRENIEW: Czy wysalimy do Polski miso, co do ktrego podjlimy uchwa, i
czy zakomunikowalimy o tym Jaruzelskiemu?
RUSAKOW: Jaruzelskiego powiadomilimy, to on wymieni liczb 30 tys. ton.
ARCHIPOW: Miso dla Polski wydzielimy z naszych rezerw pastwowych.
BRENIEW: Czy po mojej depeszy jest jaka poprawa w dopywie misa do rezerw
pastwowych z republik?
ARCHIPOW: Na razie adnej poprawy nie ma, Leonidzie Iljiczu. Co prawda
niewiele czasu upyno. Ale ju rozmawiaem ze wszystkimi republikami i mog
zameldowa, e wszdzie podejmuje si dziaania, ktre pozwoliyby wykona plan
dostarczenia misa dla pastwa. Takie posunicia opracowano midzy innymi w
Estonii, na Biaorusi i w Kazachstanie. Ukraicy na razie adnych rozporzdze nie
wydali.
CZERNIENKO: Ale my rozesalimy nasz depesz do wszystkich ukraiskich
obwodw.
ARCHIPOW: Informacje otrzymamy przed poniedziakiem, wtedy zdamy spraw z
sytuacji.
GORBACOW: Leonidzie Iljiczu, wasza depesza odegraa wielk rol. Przede
wszystkim wszystkie republiki i obwody powanie rozpatruj posunicia, ktre
mogyby zapewni realizacj planu. W kadym razie wedug danych, jakie
uzyskalimy w telefonicznych rozmowach z komitetami obwodw, krajw, KC
partii republik zwizkowych, wszdzie ten problem by roztrzsany na
posiedzeniach Biur. Na 1 stycznia dostarczymy zestawienia o dopywie misa.
BRENIEW: Wci o tym myl, chocia Polsce dalimy ju 30 tys. ton misa, ale
czy to Polakom wystarczy? W kadym razie nie mamy pewnoci, co bdzie dalej z
Polsk...
Spraw tych 30 tys. ton misa Biuro Polityczne omawia przez kilka miesicy: raz
wyglda na to, e miso si znajdzie, a raz, e nie. Mkn telegramy, pdz umylni,
hucz przewody telefoniczne od wymyla szefw, a misa wci nie ma. Ale c,
prawd mwic, znaczy te 30 tys. ton wobec wiatowej rewolucji? Nawet po cenach
rynkowych na Zachodzie kosztowaoby zaledwie 30 min dolarw. Przecie Polska
nie moe zgin
598

Sk<) wzi 30 ty,', ton tni&ta?

przez takie gupstwo. Mimo to jeszcze 10 grudnia, na trzy dni przed
wprowadzeniem stanu wojennego, przewodniczcy Komitetu Planowania
Gospodarczego Bajbakow, powrciwszy z Warszawy, meldowa:
Jak wiadomo, zgodnie z postanowieniem Biura Politycznego i na prob towarzyszy
polskich wiadczymy im pomoc dostarczajc 30 tys. ton misa. Z tych 30 tys. ton
wysano ju za granic 16 tys. ton. Trzeba powiedzie, e towar, w tym wypadku
miso, jest wysyany w brudnych, nie czyszczonych wagonach po rudzie, w stanic
bardzo nieefektownym. Przy rozadowywaniu tych transportw na polskich stacjach
ma miejsce prawdziwy sabota. Polacy wypowiadaj najbardziej nieprzyzwoite
sowa pod adresem Zwizku Sowieckiego i naszych ludzi, odmawiaj czyszczenia
wagonw itd. Wszystkich zniewag, jakie padaj pod naszym adresem, nic sposb
wyliczy.
Nowe proby Jaruzelskiego w przeddzie ogoszenia stanu wojennego
rzeczywicie, jak si wyrazi Andropow, brzmiay natrtnie". Ale czy Polska nie
bya tego warta? Moskwa daaby bez sprzeciwu nawet wicej, byleby byo co
dawa.
BAJBAKOW: ...Trzeba powiedzie, e spis towarw, ktre PRL wcza do listy
da wobec nas, zawiera 350 pozycji na sum 1,4 miliarda rubli. Wchodz w ni
takie towary, jak 2 min ton ziarna, 25 tys. ton misa, 625 tys. ton rudy elaznej i
wiele innych. Uwzgldniajc to, co planowalimy da Polsce w roku 1982, czna
kwota pomocy dla PRL wyniesie okoo 4,4 miliarda rubli, wliczajc dostawy, o
ktre prosz polscy towarzysze.
Nadchodzi teraz termin spacania przez Polsk kredytw od krajw zachodnich.
Polsce trzeba na ten cel minimum 2,8 miliona rubli dewizowych. Kiedy suchaem
wylicze towarzyszy polskich na temat tego, o co prosz i w jakiej kwocie si ta
pomoc zamknie, wysunem postulat, aby nasze wzajemne stosunki ekonomiczne
budowa na zasadzie parytetu finansowego. Rwnoczenie podkreliem, e polski
przemys nie realizuje planu i ma do znaczne zalegoci. Przemys wglowy, ktry
jest gwnym rdem wpyww walutowych, jest waciwie zdezorganizowany, a
odpowiednich dziaa si nie podejmuje i strajki trwaj. A teraz, cho strajki ustaj,
wydobycie wgla jest wci na bardzo niskim poziomie.
Albo na przykad chopi maj zasoby, jest zboe, miso, s warzywa itd. Lecz wie
niczego nie oddaje pastwu, zachowuje postaw wyczekujc. Na prywatnym rynku
za handel rozwija si do aktywnie przy bardzo zawyonych cenach.
599

Lata przeomu
Powiedziaem polskim towarzyszom otwarcie, e skoro sytuacja tak wyglda, trzeba
stosowa ostrzejsze rodki. By moe naley zaprowadzi co w rodzaju
przymusowego skupu.
Jeli mowa na przykad o zasobach zboa, to Polska zebraa w tym roku 2 miliony
ton. Ludno nie goduje. Mieszkacy miast wyjedaj na targowiska, na wie,
zakupuj wszelk ywno, jakiej potrzebuj. I ta ywno jest.
(...) Widzc, jaka jest sytuacja z bilansem patniczym, Polacy chc wprowadzi
moratorium na zwrot zalegoci wobec krajw zachodnich. Jeeli jednak ogosz
moratorium, to wszystkie polskie statki, znajdujce si na wodach terytorialnych
jakichkolwiek pastw lub w portach, i cay majtek w krajach, wobec ktrych
Polska ma zaduenia, zostan aresztowane. Dlatego obecnie Polacy dali polecenie
kapitanom statkw, aby opucili porty i przebywali na wodach neutralnych. (...)
RUSAKOW: Tow. Bajbakow trafnie przedstawi sytuacj polskiej gospodarki. Co
powinnimy teraz zrobi? Sdz, e naley dostarczy Polsce towary, ktrych
dostaw przewidziano w umowie gospodarczej, ale dostawy nie powinny
przekracza iloci, jak dostarczylimy w pierwszym kwartale ubiegego roku.
BRENIEW: A czy moemy to teraz zrobi?
BAJBAKOW: Leonidzie Iljiczu, mona to zrealizowa tylko z rezerw pastwowych
lub przez ograniczenie dostaw na nasz rynek wewntrzny.""
A wic ile kosztowa ZSRR ten polski kryzys"? Naturalnie zsumowanie
wszystkich wydatkw jest niemoliwe, ale sama pomoc ekonomiczna z doliczeniem
kredytw na zakup towarw i na rozliczenia zwizane z zachodnimi poyczkami, na
odroczone spaty i pomoc bezzwrotn - stanowiy w latach 1980-81 - 2,934
m i l i a r d a dolarw.15* A przecie kady nastpny rok kosztowa niewiele mniej.
W Polsce za i po czterech latach nic si nie zmienio: po staremu Biuro Polityczne
amao sobie gow nad tym, jak przywrci kierownicz rol PZPR i jak ostatecznie
zdawi kontrrewolucj". Latali do Warszawy sowieccy delegaci wysokiego
szczebla, udzielali cennych rad o wzmoeniu pracy wrd mas"; Jaruzelski
systematycznie odwiedza Moskw, aby prosi
l5S
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 10 grudnia 1981 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 1.
159
Informacja o sowieckiej pomocy dla PRL w zachodniej walucie w lalach
1980-1981, wedug danych Pastwowego Komitetu Planowania ZSRR, wch. Nr
2931 z 23 wrzenia 1982 r.
600

Globalny kryzy socjalizmu

o dodatkow pomoc. Przed rokiem 1984 nawet najbardziej twardogowi czonkowie
Biura Politycznego wiedzieli, e sytuacja jest beznadziejna. Jak powiedzia jeden z
nich:
Trzeba wzi pod uwag, e Polska, nazywajca si krajem socjalistycznym, nigdy
nic bya socjalistyczna we waciwym znaczeniu tego sowa.1611
20. Globalny kryzys socjalizmu
Wtpliwe jest mimo wszystko, czy ktry z przywdcw sowieckich mg jasno
okreli, co to znaczy we waciwym znaczeniu tego sowa" by krajem
socjalistycznym, a tym bardziej, ktry z bratnich krajw" nim jest. Kady z nich
mgby jak papuga wyrecytowa bez zajknienia, co to teoretycznie znaczy, ale
praktyczna strona zagadnienia gmatwaa wszelkie schematy. Mona jedynie
zgadywa, w jakich momentach historii rni przywdcy powinni si byli
zorientowa, e stworzony przez nich model" nie dziaa. Naley sdzi, e Lenin
zrozumia to przed 1921 rokiem, gdy stao si jasne, i wiatowa rewolucja
socjalistyczna nie nastpi. Stalin z pewnoci przekona si o tym w roku 1941,
ujrzawszy ostateczne zaamanie swego imperium pod ciosami armii niemieckiej.
Chruszczow by moe nawet si nie zastanawia nad takimi kwestiami a do
usunicia go ze stanowiska, ale przymusowa bezczynno w ostatnich latach ycia
wyranie pomoga mu zrozumie rzeczywisto. Co za do Breniewa, Andropowa,
Gromyki, Czernienki, Ustinowa, Susowa itp., polski kryzys okaza si dla nich tym,
czym dla Stalina by rok 1941.
Bo rzeczywicie pocztek lat osiemdziesitych odsoni ca sprchniao systemu.
Z jednej strony Afganistan, z drugiej Polska, narastajca wrogo Zachodu i fiasko
agitacji rozbrojeniowej - z trzeciej, w rodku za coraz bardziej grzznca
gospodarka, masowe niezadowolenie, przestarzaa technika, nie dajca si zwalczy
korupcja aparatu rzdzcego. W sumie wszystko to oznaczao k r y z y s s y s t e m u .
Po Polsce na wasny kraj take spojrzano innymi oczyma.
Zgodnie z poleceniem wydziay KC KPZR przeanalizoway wpywajce do
Komitetu Centralnego informacje o nieporozumieniach i konfliktach midzy
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 26 kwietnia 1984 r., robocza wersja
stenogramu, punkt 6.
601

Lata przeomu
zaogami i administracj rnych przedsibiorstw; zatargom tym w wielu wypadkach towarzyszyy przerwy w pracy i inne negatywne zjawiska.
Uwaamy za konieczne zakomunikowa, e liczba tego rodzaju negatywnych
zjawisk w ostatnim czasie nieco wzrosa, co budzi powane zaniepokojenie.
Ogromna ich wikszo, jak ujawnia analiza, jest bezporednio zwizana z naruszaniem ustalonego systemu aktualizacji norm i zapaty za prac, nieprawidowym obliczaniem i niewypacaniem w terminie zarobkw, a zwaszcza premii,
zymi warunkami pracy, lekcewaeniem skarg pracownikw.""
By to zowrbny znak, chocia strajki nie byy masowe. Z zasady chodzio o
lokalne konflikty z udziaem jednego wydziau lub zmiany, najczciej
spowodowane ostentacyjnym naruszaniem przez administracj prawa pracy. W
cigu caego roku 1979 takich wypadkw naliczono okoo 300, ale wydarzenia w
Polsce wyranie wpyny na nastroje robotnikw.
Nie mona nie zauway, e w ostatnich tygodniach wypadki przerywania pracy
stay si czstsze. Przy tym w wielu miejscach wypadki odmowy wypeniania zada
produkcyjnych nic ograniczay si do skadu jednej zmiany, ale rozprzestrzeniay si
na zmiany nastpne i du liczb zatrudnionych.
Naturalnie udzielono nagany dziaaczom zwizkowym, aby lepiej bronili swoich
czonkw. Lecz czy mogo to pomc, jeeli zwizki zawodowe, administracja i
wadze partyjne dawno ju zrosy si w jedno ciao, odpowiadajce przede
wszystkim za wykonanie planu? Ponadto same strajki byy tylko kulminacj
narastajcego niezadowolenia, ktrego przyczyny nie miay bezporedniego
zwizku z konkretnym konfliktem. Chodzio gwnie o stay brak najbardziej
elementarnych produktw. Jeli Polacy buntowali si z powodu braku misa - to
sowieccy robociarze o misie wcale nie marzyli, dla nich nie starczao nawet chleba.
...Z wielu miejscowoci napywaj od obywateli listy, w ktrych niekiedy w ostrej
formie mwi si o chwilowych brakach w zaopatrzeniu ludnoci w zboe i produkty
zboowe, o zmniejszeniu asortymentu wyrobw piekarniczych i ich niskiej jakoci melduje Czernienko."'2
Il
Uchwaa Sekretariatu KC St-233/8s z 24 padziernika i notatka Dogicha i
Kapitonowa z 15 padziernika 1980 r.
162
Uchwaa Sekretariatu KC St-250/9s i notatka K.U. Czemienki z 17 lutego
1981 r., oraz uchwaa Rady Ministrw Nr 623 z 3 lipca 1981 r.
602

Globalny kryzys socjalizmu

A jake robotnicy maj nie strajkowa, ...jeeli na ich nastroje wpywaj ujemnie
przerwy w dostawach chleba, ktrego niekiedy nie dowo i po cztery dni. Dzieci
rzadko widz biay cheb i buki. Mki w sprzeday brak" - cytuje Czernie nko.
Oczywicie wini on o to przede wszystkim bezradnych miejscowych dziaaczy oraz
chopw, ktrzy rzekomo skupuj chleb na karm dla wasnego byda. Ale nawet
Czernienko zaczyna pojmowa: co szwankuje w samym systemie, choby dlatego,
e jest to zjawisko powszechne. Zmieniono kierownictwo, tu i wdzie zaczto
sprzedawa chleb na kartki i wedug spisw mieszkacw (aby uniemoliwi jego
wykupywanie na pasz dla inwentarza), a chleba nie przybywao. Dlaczego?
Na szpaltach gazet ogasza si raporty o pomylnej realizacji w republikach i
obwodach socjalistycznych zobowiza minionego roku w ramach zada dziesitej
piciolatki w zakresie sprzeday zboa pastwu, a w naszym robotniczym miecie
ju drugi dzie nie sposb kupi bochenka chleba. Ju przed godzin drug, trzeci
pki sklepw s puste. Z tej przyczyny szerz si szkodliwe pogoski" - cytuje inn
skarg.
To rzeczywicie dziwna rzecz: plany s wypeniane z nadwyk, ponadto dziesitki
milionw ton zboa kupuje si w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych - a chleba
brak. Samym niedostwem administracji nie da si tego wyjani, zwaszcza e
chleb to jedynie jeden z przykadw.
Naley zauway, e obok sygnaw o kopotach ze sprzeda chleba i niektrych
innych produktw masowego zapotrzebowania, z pewnych republik i obwodw
wpywaj skargi na wypadki zakce w handlu sol i octem.
Historia z sol bya jeszcze bardziej tajemnicza ni zniknicie chleba. Soli s w
Rosji cae jeziora, hodowa jej przecie nie trzeba, wydobywa si j po prostu
koparkami i aduje do wagonw. Zdawaoby si - c prostszego? Mistycznym
znikniciem soli KC zajmowao si specjalnie163, ale zagadki nie udao si
rozwiza do koca.
Uchwala Sekretariatu KC St-250/10s z 17 lutego i notatka Wydziau Listw
KC z 16 lutego 1981 r.
603

Lata przeomu
Wrd napywajcych do Komitetu Centralnego listw od ludzi pracy w sprawie
zaopatrzenia ludnoci w produkty spoywcze coraz czciej trafiaj si
otrzymywane z niektrych czci kraju skargi na trudnoci z nabyciem soli
kuchennej, na ograniczenie jej rodzajw i nisk jako - komunikowa dzia listw
KC. - W licie tow. przysanym z miasta..., czytamy: w ostatnich czasach w naszym
miecie cigle nawala" handel. Przy tym chodzi o przedmioty codziennego uytku.
Niedawno zabrako w sprzeday soli kuchennej. Wszystko to wywouje rnego
rodzaju faszywe pogoski.
W naszym obwodzie wydobywa si sl - pisze tow. ... z... - Czym wic mona
wytumaczy, e u nas przez dugi okres obserwuje si przerwy w obrocie tym
produktem? Doszo do tego, e wychowankowie domu dziecka chodz po
podwrkach proszc o szczypt soli. Oczywicie te braki wpywaj na wyniki naszej
pracy i na nastroje."
Ciekawe, e o tych zjawiskach KC dowiedziao si nie od swoich funkcjonariuszy,
nie od organw kontroli i nawet nie od wszechwiedzcego KGB, tylko ze skarg
zwykych obywateli. Zagniewane KC przeprowadzio ledztwo, urzdnikw
pocigano do surowej odpowiedzialnoci partyjnej" albo nawet wsadzano, ale
poprawa nie nastpia. Miejscowe wadze zaczy tylko czujniej pilnowa, aby
zaalenia nie docieray do Moskwy, a szczeglnie upartych obywateli umieszczay
w zakadach psychiatrycznych, wsadzay, przeladoway. Jeeli za chodzi o aparat
partyjno-gospodarczy, to ten ze wszystkich szczebli wadzy sa tylko meldunki o
przekraczaniu planw i mimo usilnych stara ze strony KC nie udao si zwalczy
faszowania danych. Wprowadzono nawet specjalny artyku do Kodeksu Karnego,
przewidujcy kar do trzech lat wizienia, lecz to nic nie pomogo. W rezultacie
przywdcy po prostu nie mieli pojcia, co kraj produkuje, w jakiej iloci i jakoci...
Na pocztku lat osiemdziesitych korupcja aparatu wadzy zacza osiga
szokujce rozmiary, chocia ju od czasw Chruszczowa stosowano za ni
najsurowsze wyroki, do kary mierci wcznie. Tylko od czasu do czasu wykrywano
najbardziej fantastyczne afery: okazywao si, e cae gazie gospodarki s
przeniknite korupcj, a zagarnite kwoty sigaj setek milionw rubli.161 Z drugiej
strony powstawaa szara strefa produkcji: sie podziemnych przedsibiorstw i
zakadw niczym nie zwizanych z gospodark pastwow. Niezniszczalna
inicjatywa prywatna zawsze okazywaa si bar1(14
Uchwala Sekretariatu KC St-191/12s z 4 stycznia 1980 r., notatka ministra
spraw wewntrznych Szczelokowa Nr 1/8305 z 25 grudnia 1979 r. i notatka
wiceministra przemysu lekkiego Nr W-ZA/714 z 16 stycznia 1980 r.
604

Globalny kryzys socjalizmu

dziej operatywna od ociaej machiny pastwowej/"5 Lecz ujawniao si to rzadko:
zazwyczaj miejscowe wadze partyjne naleay do spki z kombinatorami i nawet
KGB nie potrafio rozwika spltanych nici. Cae rejony, a niekiedy i republiki
byy, jak udzielne ksistwa, zarzdzane przez te nowe mafie (najbardziej znany
przykad to sprawa uzbecka", ktra wywoaa wiele szumu). Ale czsto nici
prowadziy do Moskwy, do ludzi z otoczenia Breniewa, i spraw tuszowano. W
ogle walka z rozkadem stawaa si z biegiem czasu dla wadzy coraz trudniejsza:
wszak jedyny instrument rzdzenia - aparat partyjno-administracyjny - by zarazem
gwnym rdem korupcji. Powstawaa zwarta wsplnota interesw. Pniej ten
proces przyczyni si do rozpadu ZSRR znacznie skuteczniej ni konflikty etniczne:
rozpad ZSRR zosta sprowokowany przede wszystkim rozbiciem aparatu
partyjno-administracyjnego, a lokalny nacjonalizm" by jedynie instrumentem w
rkach wadz regionalnych. Nieprzypadkowo w roku 1992 niemal wszystkie
oderwane od Zwizku niepodlege" republiki znalazy si we wadzy miejscowej
nomenklatury partyjnej.
Sam za nacjonalizm, konflikty etniczne", by spraw powszedni. Wykorzenienie
go w sowieckim imperium okazao si niemoliwe ani przy zastosowaniu
propagandy przyjani midzy narodami", ani przy uyciu represji. Pod koniec lat
siedemdziesitych, z powodu osabienia kontroli centrum nad terenowym aparatem
wadzy, sytuacja wyranie si zaostrzya.
Docierajce do KGB ZSRR materiay wiadcz o tym, e w ostatnich czasach wrd
niektrych plemion ludnoci autochtonicznej Kara zajsko-Czerkieskiego Obwodu
Autonomicznego nasiliy si negatywne procesy o charakterze nacjonalistycznym,
wzrosa liczba popenianych na tym tle pospolitych przestpstw kryminalnych relacjonowa Andropow w grudniu 1980 roku.16,5 - Na charakter tych procesw
obok innych przyczyn maj wpyw wrogie elementy spord osb ze starszego
pokolenia, ktre niegdy bray udzia w zbrojnej walce 7. ustrojem sowieckim.
Idealizujc przeszo, przebrzmiae tradycje i obyczaje swojego narodu, wszelkimi
sposobami rozbudzaj w spoecznoci pretensje" do wadzy sowieckiej za rzekome
przeladowanie Karaczajw", wykorzystujc w tym celu fakt wysiedlania ich w
latach Wielkiej Wojny Narodowej do republik Azji rodkowej.
Na sytuacj wrd miejscowej ludnoci obwodw autonomicznych wpywaj
165
Uchwala Sekretariatu KC St-231/9s z 4 padziernika, notatka Wydziau
Przemylu Cikiego KC z 1 padziernika i notatka Andropowa Nr 1864-A z 5
wrzenia 1980 r.
166
Uchwala Sekretariatu KC St-243/8s z 30 grudnia i notatka Andropowa Nr
2576-A z 9 grudnia 1980 r.
605

Lala przeomu
negatywnie zachowane tam przestarzae obyczaje rodowe i religijne.
Samozwari-czy muowie (wykryto ich ponad stu) d do wzmocnienia pozycji
islamu. (...)
Pojawiajce si wrd modziey nastroje tego rodzaju niekiedy przeradzaj si w
otwart wrogo wobec Rosjan, na tym tle zdarzaj si zuchwae wybryki
chuligaskie, gwaty i gromadne bijatyki, niekiedy mogce si przerodzi w masowe zajcia. W samym tylko 1979 r. organa cigania zanotoway w tym obwodzie
33 wypadki zgwacenia kobiet rosyjskiej lub innych niemi ej scowych narodowoci;
w cigu 9 miesicy biecego roku popeniono 22 analogiczne przestpstwa i 36
uszkodze ciaa. Dziaania te dosy czsto cz si z cynicznymi owiadczeniami i
okrzykami: Tak bdzie ze wszystkimi Rosjanami!", Bij Rosjan", Precz z naszej
ziemi" itp.
Na sytuacj w obwodzie wpywa take negatywnie czsto wystpujca zasada
odpowiedzialnoci zbiorowej, partykularyzm rodowiskowy. Znane s liczne fakty,
kiedy zajmujcy kierownicze stanowiska Karaczajowie wszelkimi sposobami
usiuj pozby si pracownikw innej narodowoci i uzupeni kadry krewniakami
lub zaprzyjanionymi z nimi osobami. Taki stan rzeczy powoduje czste
naduywanie stanowiska subowego i inne negatywne zjawiska, co stwarza
poczucie bezkarnoci.
Naturalnie KC zarzdzio wzmoenie pracy organizacyjno-partyjnej i
wychowawczej wrd ludnoci". A c wicej mogo zrobi?
By to zadziwiajcy ustrj: atwiej im byo zaj ssiedni kraj, stumi bunt u
ssiadw lub, na odwrt, wywoa rewolucj na drugiej pkuli, ni zaopatrzy w
sl wasn ludno. Zgodnie z ich tajnymi rozkazami miliony durniw na Zachodzie
szy, aby obali swoje rzdy - ale wasnego aparatu administracyjnego ju nie
kontrolowali. Co za do regulowania gospodarki swego kraju, nie nauczyli si tego
przez cae siedemdziesit lat. Wszystko, co potrafili - to nakaza, zarzdzi, aby
wzmocniono", podwyszono", rozszerzono", jednomylnie przegosowano za".
No, umieli jeszcze podwysza ceny, a jeeli te skuteczne rodki" nie doprowadzay do podanych rezultatw, to wynajdywano winnych i surowo karano".
Sekretariat KC KPZR informuje, e postanowiono podnie od 1 lipca 1979 roku
ceny detaliczne (rednio): na wyroby ze zota - o 50% na wyroby ze srebra - o 95%
na wyroby z futer naturalnych - o 50% na dywany i inne wyroby tego rodzaju - o
50%
606

Globalny kryzy*) socjalizmu

na samochody osobowe - o 18%
na garnitury importowanych mebli - o 30%
Rwnoczenie poleca si radom ministrw republik sowieckich, Ministerstwu
Handlu ZSRR, ministerstwom i urzdom kierujcym zakadami ywienia zbiorowego podwyszy rednio o 100% mare w restauracjach, kawiarniach i innych
podobnych zakadach w godzinach wieczornych, a take zwikszy ceny na piwo,
sprzedawane w restauracjach, kawiarniach i w innych zakadach zbiorowego
ywienia rednio o 45%.
KC KPZR i Rada Ministrw ZSRR zdecydoway si na te konieczne posunicia w
zwizku z trudnociami zbilansowania wzrostu dochodw pieninych ludnoci z
rozmiarami produkcji towarw masowego zbytu i zakresem usug, oraz z
koniecznoci uporzdkowania handlu towarami o niedostatecznej poday
rynkowej, a take dla wzmocnienia walki ze spekulacj i apownictwem.
Jak wiadomo, pomimo wczeniejszego podniesienia cen na wyroby ze zota i srebra,
dywany, wyroby futrzarskie, samochody i meble z importu, popyt na te towary nie
jest w peni zaspokajany. Sprzeda tych wyrobw czy si z wielkimi kolejkami i
czstym naruszaniem zasad handlowych. Porednicy i spekulanci wykorzystuj
sytuacj, bogacc si i demoralizujc pracownikw handlu apwkami. Ludzie
pracy w swoich listach do KC KPZR i Rady Ministrw surowo krytykuj te
zjawiska i prosz o zaprowadzenie porzdku. Najskuteczniejszym sposobem
zaatwienia sprawy jest zwikszenie produkcji i sprzeday towarw deficytowych.
Rozpoczto energiczne dziaania, zmierzajce w tym kierunku, Np. produkcja
dywanw od 1970 r. wzrosa z 30 do 67 milionw metrw kwadratowych, czyli 2,2
raza. Sprzeda samochodw dla ludnoci wzrosa w tym czasie 9,5 raza. Jednake
produkcja wiciu wyrobw jeszcze nie nada za wzrostem popytu, a dla niektrych
towarw nie mona zwikszy rynkowych zasobw z powodu braku rodkw
walutowych (towary importowane) lub zasobw naturalnych (futra naturalne,
wyroby z metali szlachetnych).
Dlatego, cho niechtnie, dla zaprowadzenia porzdku w handlu jestemy zmuszeni
zastosowa podwyki cen. Przy tym, aby mniej szkodzi interesom ludzi pracy,
zwiksza si ceny tylko na towary nie suce zaspokajaniu potrzeb podstawowych.
Ponadto przewidziano utrzymanie dotychczasowej ceny na pytki zote
przeznaczone na protezy dentystyczne oraz, dla kompensacji wzrostu cen, zwiksza
si dotacj na obrczki lubne (do 70 rubli na osob) dla osb wstpujcych w
zwizek maeski po raz pierwszy. Przy podwyszeniu ceny na wyroby z futer
naturalnych pozostaj bez zmiany ceny detaliczne na wyroby kunierskie dla dzieci
oraz na wyroby z futer krliczych i owczych (z wyjtkiem pelis).
Trzeba te wzi pod uwag, e Ministerstwo Przemysu Lenego ZSRR
607

Lata przeomu
i Pastwowa Komisja Cen ZSRR opracowuj obecnie cenniki na meble produkcji
krajowej z uwzgldnieniem nowych cen hurtowych na materiay drzewne.
Przeniesienie punktw pozyskiwania drewna we wschodnie rejony kraju doprowadzio do znacznego wzrostu nakadw, w wyniku czego proces pozyskiwania
drewna zacz przynosi deficyt. Nowe ceny hurtowe przywracaj tej dziedzinie
produkcji normalne warunki dla dziaa zgodnych z kalkulacj ekonomiczn. W
zwizku ze wzrostem cen hurtowych na drewno nastpi stosunkowo nieznaczna
(rednio do 10%) podwyka cen detalicznych mebli.
Komunikat Pastwowej Komisji Cen ZSRR o zmianach cen zostanie opublikowany
w prasie 1 lipca 1979 r. Komitety partyjne powinny we waciwym czasie
poinformowa aktyw partyjny, powoa kontrol realizacji dziaa zwizanych ze
zmianami cen i zorganizowa niezbdn akcj wyjaniajc wrd ludnoci. W
przypadku pojawienia si, jak miao to miejsce w przeszoci, rozmaitych plotek i
pogosek o masowej podwyce cen detalicznych - stanowczo je dementowa.
Konieczne jest energiczne uwiadomienie aktywu i wyjanienie ludnoci, e innych
zmian cen, oprcz opublikowanych w Komunikacie Pastwowej Komisji Cen, nie
bdzie.
W zwizku z majcymi nastpi zmianami cen detalicznych KC KPZR uwaa za
konieczne podkreli raz jeszcze wielk donioso rozwijania wszelkimi
sposobami produkcji towarw powszechnego uytku, zapewnienia bezwarunkowej
realizacji zatwierdzonych planw ich dostaw i poprawy jakoci, terminowego
uruchamiania nowych przedsibiorstw, rozszerzania sfery usug gospodarczych i
usprawniania organizacji handlu.
Zagadnienia te powinny stale znajdowa si w centrum uwagi wszystkich
organizacji i komitetw partyjnych, poniewa zaspokojenie popytu ludnoci jest
jednym z najwaniejszych zada ekonomicznych i spoeczno-politycznych.167
Nie wiem, jak to byo z owym rozwijaniem wszelkimi sposobami", ale cay w por
uprzedzony tym dokumentem aktyw partyjny" rzuci si z popiechem do
wykupowania zota, futer, dywanw i innych towarw deficytowych. Swj popyt
zaspokoili natychmiast. Czy mogo by inaczej?
A pniej, po ogoszeniu komunikatu, rozpocza si atwa do przewidzenia
spekulacja zotymi pytkami do wyrobu protez dentystycznych i przerabianie
futerek dziecicych na wyroby dla dorosych. Troska KC
167
Uchwala Sekretariatu KC St-162/67gs z 11 czerwca 1979 r. i informacja dla
pierwszych sekretarzy KC partii komunistycznych republik zwizkowych,
komitetw okrgowych, obwodowych.
608

Bankructwo
o staruszkw, dzieci i nowoecw jest nawet wzruszajca, ale czyby Komitet
Centralny nie rozumia, jakie nieograniczone moliwoci naduy daje ta ich
troska? Jaki podatny grunt stwarza dla czarnego rynku?
A jest to tylko pojedynczy, stosunkowo drobny przykad tego, jak dalece pastwo
partyjne nie radzi sobie z ekonomi.
21. Bankructwo
O gospodarce sowieckiej powiedziano ju tak wiele, e nie warto wraca do tego
znowu, tym bardziej e ja sam powiciem tej sprawie wystarczajc liczb stron w
swojej poprzedniej ksice.168 Istota sprawy jest dosy prosta: procesami
ekonomicznymi kieruje albo partia, albo rynek. Trzeciej moliwoci nie ma,
poniewa te dwie zasady s nie do pogodzenia: albo dostatek ludnoci zaley od
wytrwaoci w pracy i popytu na ich wyroby, a przebieg kariery czowieka - od jego
zdolnoci (ale wtedy nie ma miejsca dla partii), albo od lojalnoci wobec partii i
powiza z wadz (ale wtedy nie ma miejsca dla rozwoju gospodarczego). A jednak
nawet dzi, gdy taka prosta prawda zyskaa potwierdzenie w krachu gospodarki
sowieckiej, znajduj si ludzie, ktrzy nie chc tego dostrzec. Na przykad
rozprawiaj o jakim modelu chiskim". Przecie aden chiski model" nie
istnieje, jest tylko okres rozpadu wadzy partyjnej w Chinach. Przypatrzcie si tylko,
ile tysicy urzdnikw partyjnych rozstrzeliwuje si co roku w Chinach za korupcj.
A jake mogoby by inaczej: im wikszy wpyw na ycie ludzkie ma mechanizm
rynkowy, tym mniej wadzy zostaje dla partii. Korupcja jest jedyn moliwoci
udziau partii w yciu gospodarczym, jest rynkowym przejawem jej wadzy. Lecz to
wanie pocztek rozpadu partii, a wraz z ni caego systemu. Dlatego, nic
praktycznie nie wiedzc o Chinach, mog miao przepowiedzie: system
komunistyczny zniknie tam zupenie tak samo, jak znik w ZSRR i w krajach
satelickich. Co wicej, bardzo szybko.
Intelektualna elita" Zachodu stanowczo nie chciaa zrozumie, e kryzys
sowieckiego ustroju w latach osiemdziesitych by przede wszystUSSR:from Utopia to Disaster, 1990 (in France), 1991 (in Germany and Italy),
1992 (in Mexico).
609

Lata przeomu
kim k r y z y s e m s o c j a l i z m u . Na odwrt, inteligencja lewicowa nawet nabraa
otuchy, a siy prosocjalistyczne ruszyy do ataku po sowieckim krachu: zy"
wzorzec sowiecki jakoby tylko im przeszkadza, rzucajc na nich cie totalitarnych
zbrodni, a oto teraz nastpia pora dobrego" wzorca. Ale nie ma adnych
wzorcw" socjalizmu, istniej tylko rne scenariusze rozpadu gospodarki.
Zrujnowa wasny kraj mona bardzo szybko i radykalnie, lub powoli a skutecznie
(ze wszystkimi moliwymi wariantami modeli" zawartych midzy tymi skrajnociami). Waciwie wyraenie ekonomika socjalistyczna" jest absurdalne, to
sprzeczno terminologiczna. Podstawowa idea socjalizmu to idea sprawiedliwego
podziau" dbr, a nie ich wytwarzania, i z tego powodu dowolny model" dziaa
wyniszczajco: dzieli", dopki jest co dzieli. Kiedy za wszystkie nagromadzone
przez wieki bogactwa s ju podzielone", a wszyscy zdolni do wytwarzania zysku
s tak lub inaczej zrujnowani, zaczyna si trwonienie zasobw naturalnych i
narastanie zagranicznego zaduenia a do cakowitego bankructwa.
Sowiecki model socjalizmu" by radykalny: zasada podziau dbr" osigna w
nim swe logiczne granice, gdy pastwo planowao centralnie i popyt, i poda.
Przetrwaa tak dugo po prostu dlatego, e Rosja to bajecznie bogaty kraj. Nawet
teraz, po siedemdziesiciu piciu latach najbardziej fantastycznej grabiey jej
zasobw, wci jeszcze jest niesychanie bogata w rop naftow, gaz, wgiel, rud,
zoto, diamenty, drewno i diabli wiedz, co jeszcze. Kady, najbardziej nieudolny
wadca mg rzdzi ni bez trudnoci i zaama. eby wywoa w niej krach gospodarczy, potrzebna bya idea. Tak wanie dogbn ide by socjalizm; nie tyle
wyniszczy kraj, ile doprowadzi go do bankructwa, powodujc niewiarygodne
opnienie w rozwoju. Wszak im sprawiedliwszy" jest podzia dochodw i im
mniejsza konkurencja, tym mniej intensywna staje si produkcja, mniej wana
modernizacja. Oparta na takiej zasadzie gospodarka bya skrajnie ekstensywna:
rosa jedynie wszerz, poerajc nieproporcjonalnie wielkie zasoby. W rezultacie
okazaa si niezdolna do intensyfikacji wykorzystywania tych zasobw. Ostatecznie
ju przed rokiem 1960 zaczo brakowa siy roboczej, w latach siedemdziesitych ziemi uprawnej, przed rokiem 1980 paliwa, energii, ropy naftowej, chocia
wszystko to istniao w przyrodzie. System okaza si niezdolny nawet do
skutecznego rozgrabienia wasnych bogactw naturalnych.
Dodajmy do tego fantastyczne wydatki militarne (wedug obecnych danych
rosyjskich ponad poowa gospodarki pracuje na potrzeby wojskowe), narastajce
koszty utrzymania imperium, awantur zagra
610

Bankructwo
nicznych - a stanie si zrozumiae, e krach systemu sowieckiego by tylko kwesti
czasu. Gdy wie si, do jakiego stopnia caa sprawozdawczo w ZSRR opieraa si
na zawyonych danych, mieszne jest cytowanie oficjalnych sowieckich statystyk.
Ale nawet one w pocztkach lat osiemdziesitych zaczy wysya niepokojce
sygnay. Mimo caego krtactwa aparatu wadzy okazywao si jednake, e wzrost
gospodarki i wydajnoci pracy spady do zera, podczas gdy inwestycje stay si
wrcz deficytowe (w 1978 roku jeden zainwestowany rubel dawa tylko 83 kopiejki
zysku).16*
W tym samym czasie na Zachodzie lata osiemdziesite byy okresem gwatownego
wzrostu ekonomicznego, tak zwanej rewolucji konserwatywnej". Pierwszy raz w
powojennej historii pojawili si politycy o zdecydowanie antysocjalistycznym
nastawieniu (Reagan, Thatcher), ktrzy demonta socjalizmu uczynili podstaw
swoich programw. Zmniejszenie podatkw i wydatkw sektora pastwowego,
prywatyzacja upastwowionych niegdy przez socjalistw przedsibiorstw i caych
gazi przemysu, demonta systemu zabezpiecze spoecznych, twardy
monetaryzm - wszystko to razem doprowadzio do intensyfikacji produkcji i
rozkwitu gospodarczego. Co wicej, po tych reformach inne pastwa musiay
naladowa takie posunicia, czy tego chciay, czy te nie. W przeciwnym razie
grozio im opnienie w rozwoju. W tych latach, zauwamy, zbankrutowao nie
tylko ZSRR i jego klientela - zbankrutoway^ te wszystkie kraje orientacji
socjalistycznej i w Europie, i w Trzecim wiecie. Nawet te pastwa, w ktrych u
wadzy nadal byli socjalici, zmuszone byy wyrzec si swej tradycyjnej polityki i
pj ladem znienawidzonej Thatcher.
Ciekawe, e mimo wciekej, wrcz patologicznej nienawici inteligencji,
przytaczajca wikszo ludnoci USA i Anglii uparcie gosowaa na Reagana i
Thatcher, cho ich reformy wcale nie przebiegay gadko. Ludzie zrozumieli, e owe
zmiany s w ich interesie, bo wyzwalaj ich z wadzy elity dzielcej", od
pastwowego zrwnywania stopy yciowej. Socjalizm jako koncepcja zawali si,
nie pociga ju nawet bezrobotnych.
Zgodnie z tym take inteligencja zacza traci swoj pozycj wadczyni myli".
Poza powszechn zmian nastrojw i dyskredytacj elity" intelektualnej, sprzyja
temu w wielkim stopniu ywioowy rozwj tech
169
Out of a Dead End Into the Unknown, Notes on Gorbachev's Perestroika, by
Vladimir K. Yegorov, Edition Q, Inc., 1993, s. 23.
611

Lata przeomu
niki komunikacyjnej, zwaszcza powstanie telewizji kablowej i satelitarnej oraz
tele- i radiostacji prywatnych. Lewicowa elita" moga w jakim stopniu
kontrolowa trzy-cztery kanay telewizyjne (zwaszcza pastwowe), lecz powstanie
setek kanaw komercyjnych sprawio, e kontrolowanie ideologiczne informacji
publicznych zaczo by niewykonalne. A przecie sia inteligencji polegaa wanie
na umiejtnoci manipulowania opini publiczn.
Moliwe, e brzmi to paradoksalnie, nie mona jednak kwestionowa faktu, e
rewolucja konserwatywna" poszerzya demokracj, dajc doom" spoeczestwa
wiksz wolno wyboru, a zatem wiksz wadz. Miao to naturalnie swoje
minusy, swoje koszty. Na przykad bezporednim nastpstwem komercjalizacji
ycia by upadek kultury, wrcz jej bankructwo. Niewtpliwie jest to smutne, lecz
nie ma kogo o to obwinia, oprcz nas samych: zbyt faszywy i egoistyczny by jej
nosiciel". Za to wraz z upadkiem kultury traci swoj pozycj take i jej nosiciel", a
wraz z nim i jej nieunikniony pasoyt - lewicowy utopizm, owa erzac-religia
inteligencji. Na razie jeszcze nie obumar ostatecznie, jest w agonii, degenerujc si
w kierunku coraz wikszych absurdw, typu ekologizmu lub feminizmu. Jeszcze
przyniesie ludziom wiele zego, lecz nie znajdzie dla siebie miejsca w nastpnym
stuleciu, tak jak zabrako miejsca dla socjalizmu w kocu naszego wieku. Wyglda
na to, e skoczy si okres naszej historii, w ktrym panowaa elita", poniewa w
sferze idei, kultury i informacji zdarzyo si to samo, co w gospodarce: dyktatur
producenta zastpia dyktatura konsumenta.
Czy trzeba tumaczy, e te przemiany byy dla sowieckich przywdcw dzwonem
pogrzebowym? Ich klienci zbankrutowali, ich sojusznicy ideowi tracili wpywy, a
rozwj wiata, jakby dla wydrwienia Marksa, doprowadzi do zaamania socjalizmu
zamiast upadku kapitalizmu. Nawet sam postp techniczny z sojusznika zmienia si
w przeciwnika ich systemu: tyle mieli kopotw z zaguszaniem radiostacji
zachodnich, a tu pojawio si realne niebezpieczestwo bezporedniego
przekazywania emisji telewizji satelitarnej. A rozpowszechnienie si
wideomagnetofo-nw stworzyo nowy rodzaj dywersji ideologicznej" - przemyt
kaset z zachodnimi filmami.170 Dla caego wiata powstanie komputerw osobistych
byo krokiem naprzd; ustrj sowiecki przey to jak atak migreny: hamowanie
potoku informacji ze wiata zewntrznego, zwalczanie samizNotatka Andropowa Nr 782-A z 19 kwietnia 19X2 r.
612

Bankructwo
datu stao si jeszcze trudniejsze. Ale i zatrzymanie postpu te nie byo moliwe.
Pamitam burzliw dyskusj prasow gdzie w latach 19851986, na temat: czy
sowieckiemu czowiekowi potrzebny jest komputer. Ideologowie byli przeciw,
wojskowi natomiast za. Wspczesna technika wojskowa w caoci opiera si na
sterowaniu komputerowym - dowodzili - poborowy na Zachodzie jest z tym obyty
od dziecistwa, podczas kiedy poborowy sowiecki nie. Zwyciyli wojskowi.
W gruncie rzeczy obawa przed zapnieniem w wycigu zbroje, ktra pojawia si
w latach osiemdziesitych, bya gwnym argumentem uzasadniajcym
konieczno reform. Nic nie zmusioby sowieckich przywdcw do zaryzykowania
reform, oprcz obawy stracenia swego statusu supermocarstwa, a wraz z nim caego swego wpywu na polityk wiatow. Zagroenie takie powstao gwnie z
powodu samej natury socjalizmu: jego baza ekonomiczna nie odpowiadaa jego
globalnym ambicjom. Wdawszy si za w wycig zbroje" przy ju utykajcej
gospodarce, sowieccy przywdcy pogryli si ostatecznie. I dopiero gdy ju nie
byo innego wyjcia, gdy zguba bya nieunikniona - z rozpaczy zdecydowali si na
reformy". Pamitam, jak pisaem w swojej broszurze w 1982 roku:
Gdy si ju raz dosiado tygrysa, zeskoczenie z niego jest niemal niemoliwe.
Prba liberalizacji wewntrznej moe si okaza zgubna. Sama sia nienawici,
nagromadzonej w kraju w cigu 65 lat eksperymentu socjalistycznego, jest
olbrzymia, wyniki jakiejkolwiek reformy s do tego stopnia nieprzewidywalne,
obalenie za wadzy tej kliki i jej baniowych przywilejw, a by moe i fizyczna jej
likwidacja, na tyle prawdopodobne w razie osabienia wadzy centralnej, e trudno
oczekiwa ze strony wadzy flirtu z liberalnymi ideami. Jedynie zagroenie
nieuniknion i blisk klsk moe zmusi sowieckich wadcw do przeprowadzenia
powanych reform wewntrznych".171
Jest to fakt niewtpliwy, przyznaj si dzi do tego byli przywdcy sowieccy,
pracownicy struktur KC, KGB, czoowi ekonomici i generaowie.172 Lecz nie uzna
go nigdy establishment zachodni, poniewa uznanie, e znienawidzony i
przeklinany przez nich wycig zbroje" doprowadzi do cakowitego usunicia
zagroenia wojn wiatow, globaln
171
Vladimir Bukovsky, Les pacifistes contre la paix; The Peace Movement and
the Soviet Union, 1982 (France, USA, UK, Holland), 1983 (Switzerland, Poland
and Greece), 1984 (Sweden).
172
Patrz, np.: Gorbachev and the Collapse on the Soviet Communisty Party by
Eugeny Novikov and Patrick Bascio, Peter Lang Publishing, Inc., New York,
1994, ss. 66, 125-126.
613

La ta przeomu
konfrontacj, a nawet do zniknicia podziaw na wrogie obozy - byoby dla tego
establishmentu jednoznaczne z politycznym samobjstwem.
Powstaa paradoksalna sytuacja: tak jak poprzednio na wszelkie sposoby blokowano
informacje z Zachodu na Wschd, tak teraz rwnie usilnie dawi si informacje
docierajce na Zachd ze Wschodu. Rosyjskich ksiek, artykuw, doniesie
prasowych potwierdzajcych to, co zostao wyej powiedziane, na Zachodzie si nie
drukuje. Nawet owiadczenie ostatniego ministra spraw zagranicznych ZSRR z
okresu komunistycznego, Bessmiertnycha, zoone, mwic nawiasem, w USA na
uniwersytecie Princeton, e Strategiczna Inicjatywa Obronna prezydenta Reagana
(SDI, znana jako gwiezdne wojny) przyspieszya upadek ZSRR, nie zostao
powtrzone przez ani jedn amerykask gazet.173 A przecie ile byo szumu, ile
krzyku w teje amerykaskiej prasie, kiedy w program opublikowano!
Establishment naukowy ogosi bojkot wszelkich prac nad tym programem, a ci
nieliczni uczeni - nonkonformici, ktrzy mimo wszystko godzili si wzi w tym
udzia, zostali objci ostracyzmem kolegw. A teraz - cisza. Milczy wolna" prasa,
wiat naukowy udaje, e nic si nie zdarzyo. Establishment pozosta
establishmentem, a nonkonformici nonkonformistami, odszczepiecami".
Zdawaoby si, e jeeli Pokojowa Nagroda Nobla ma mimo wszystko jaki sens,
naleaoby j teraz przyzna tym, co wymylili Strategiczn Inicjatyw Obronn i
nie ulkli si uczestnictwa w niej. Ale nic z tego, laureatami Nagrody Nobla zostan
zaniepokojeni" lekarze, ktrych caa zasuga polega na tym, e pod kierownictwem
mdrego KC straszyli ludno okropnociami wojny jdrowej.
Tymczasem SDI to jedynie najwyrazistszy, najbardziej znany przykad polityki
Reagana w pierwszej poowie lat osiemdziesitych. Niedawno opublikowana w
USA ksika174 po raz pierwszy pozwolia nam zajrze do planw strategicznych
jego administracji w tych latach i przekona si, e wycig zbroje", wojny
gwiezdne" itp. byy tylko czci oglnej strategii, zupenie wiadomie obliczonej
na bankructwo sowieckiego reymu. czy si z tym i kampania przeciw
finansowaniu przez Zachd sowieckiego rurocigu gazowego do Europy
Zachodniej, i za
173
Alexander Bessmertnykh, comments at Princeton University conference ,,A
Retrospective on the End of the Cold War", February 23, 1993.
174
Peter Schweizer, Victory. The Reagan Administrations secret strategy that
hastened the collapse o f the Soviet Union, The Atlantic Monthly Press, New
York, 1994.
614

Bankructwo
ostrzenie kontroli nad przenikaniem informacji naukowo-technicznych na Wschd
(COCOM), i posunicia finansowe skierowane przeciw przyznaniu ZSRR
zachodnich kredytw. Zreszt temu samemu celowi suyy programy
rozbudowanej pomocy dla afgaskich mudaheddinw, nielegalnej Solidarnoci",
nikaraguaskich contras" i dla innych antykomunistycznych ruchw na caym
wiecie: obok czysto etycznych i politycznych wzgldw doktryna Reagana" (jak
j wtedy nazywano) miaa za cel sprawienie, aby koszty utrzymania imperium"
przerosy moliwoci ZSRR.
Nawet sam wycig zbroje", uruchomiony przez administracj Reagana, celowo
skupia si na uzbrojeniu wymagajcym coraz wyszego poziomu technologii, to
znaczy na tym, w czym sowieckie opnienia byy szczeglnie aosne. Program
gwiezdnych wojen" by tylko kulminacj tego procesu, jego najjaskrawszym
przejawem, symbolem, jeli chcecie. Nikt przecie nawet nie mg z przekonaniem
powiedzie, czy z czysto technicznego punktu widzenia owa inicjatywa jest
moliwa do zrealizowania, czy te nie; lecz obie strony - i USA, i ZSRR - angaoway si w ni usilnie, wietnie rozumiejc, e jeli USA zacznie, to Zwizek
Sowiecki bdzie si musia wczy w ten wycig, przekraczajcy jego siy.
Najwaniejszym wreszcie akcentem tej niewypowiedzianej wojny ekonomicznej przynajmniej z mego punktu widzenia - byo manipulowanie r y n k i e m
n a f t o w y m , realizowane przez Ameryk za porednictwem Arabii Saudyjskiej.
Ropa naftowa i gaz ziemny byy podstaw ekonomiczn sowieckiego imperium,
gwnym rdem twardej waluty. Problemy z ich wydobyciem zaczy si w ZSRR
najwidoczniej ju w kocu lat siedemdziesitych175, a w latach osiemdziesitych
spadek wydobycia by ju zupenie wyrany. Jego przyczyny byy c z y s t o
w e w n t r z n e " : niedostateczne inwestycje w infrastruktur i sprzt przy
zawyaniu tempa wydobycia doprowadziy do zmniejszenia wydajnoci pl
naftowych, zwaszcza w Tiumieniu. Jednake katastrofa nastpia akurat w latach
1986-1987, kiedy gwatowny spadek wydobycia ropy w ZSRR zderzy si z nie
mniej gwatownym spadkiem cen na rynkach wiatowych. W rezultacie Zwizek
Sowiecki straci w cigu roku p o n a d j e d n t r z e c i s w o i c h d o c h o d w w
t w a r d e j w a l u c i e - takiego
175
Uchwaa Biura Politycznego KC KPZR P 101/VII z 20 kwietnia 1978 r.,
Uchwaa Sekretariatu KC St-87/3s z 10 stycznia 1978 r., Uchwaa Sekretariatu
KC St-164/60gs z 22 czerwca 1979 r.
615

ata przeamu
szoku nie przeyaby nawet zupenie zdrowa gospodarka pomylnie rozwijajcego
si zachodniego kraju.
Tymczasem, jak to wynika ze wspomnianej ksiki176, w spadek cen ropy naftowej
nie by bynajmniej przypadkiem, lecz wynikiem dugotrwaych i celowych stara
administracji Reagana. Ju w 1983 roku wadze skarbowe USA przedoyy
prezydentowi raport zalecajcy zabiegi zmierzajce do zanienia cen wiatowych:
Spadek cen ropy naftowej na rynku midzynarodowym do 20 doi. za baryk
mgby zmniejszy wydatki na energetyk w USA o 71,5 mld dolarw rocznie.
Byby to czysty zysk dla konsumenta amerykaskiego i stanowiby w sumie do 1%
globalnego produktu narodowego/'7
Obnika cen na rop spowoduje albo zmniejszenie popytu (co jest mao
prawdopodobne), albo fantastyczny rozwj produkcji. Biorc pod uwag ten drugi
wariant raport podkrela, e jeeli Arabia Saudyjska i inne kraje posiadajce
znaczne zasoby ropy zwiksz wydobycie i jej dostawy w skali globalnej (...) na
okoo 2,7-5,4 miliona baryek na dob, co spowoduje spadek cen wiatowych
prawie o 40%, dla USA byoby to nader korzystne."
Dla Moskwy za oznaczaoby to katastrof:
Raport podkrela, e Moskwie ogromnie zaley na eksporcie zasobw
energetycznych dla zdobycia twardych walut. Wedug oblicze wadz skarbowych
ju wzrost ceny o 1 dolara dostarcza Kremlowi dodatkowo od 500 milionw do 1
miliarda dolarw. Efekt zmian w odwrotnym kierunku by take oczywisty: obnika
cen oznacza gwatowny spadek dochodw. A Moskwa, w odrnieniu od innych
producentw ropy, nie zdoaaby zwikszy wydobycia, aby wyrwna straty."
Przez wszystkie nastpne lata zadaniem administracji Reagana byo przekonanie
Saudyjczykw, by postpili wanie tak: gwatownie zwikszyli wydobycie i
obniyli ceny do podanej wysokoci. Do intensywnego nakaniania krlewskiej
rodziny saudyjskiej uyto takich rodkw, jak wzmacnianie ich si obronnych w
drodze dostarczania najnowszego sprztu wojskowego (czsto nawet wbrew woli
Kongresu), amerykaskie gwarancje bezpieczestwa i przywileje ekonomiczne.
Trzeba doda, e Saudyjczycy niezbyt si opierali: zwikszenie produkcji byo
zgodne z ich
176
Peter Schweizer, Victory. The Reagan Administrations secret strategy that
hastened the collapse of the Soviet Union, The Atlantic Monthly Press, New
York, 1994, ss. 148-144, 154-155, 178-181, 188-190. 203-205, 217-220, 232-233,
237-238, 242-243.
177
Tame, s. 141-142.
616

Bankructwo
interesami. Uzupeniao ich fundusze, pomagao przyjacioom i rujnowao wrogw Iran, Libi i ZSRR.
Sierpie 1985 roku: sowiecka gospodarka zostaje bez rozgosu poraona w samo
serce. (...) Ju w pierwszym miesicu od rozpoczcia saudyjskiej akcji dzienne
wydobycie ropy naftowej podskoczyo od niespena miliona baryek do niemal
szeciu milionw.
Dla USA oczekiwany spadek cen na rop okaza si szalenie pomylny. Dla Kremla
kada znika bya ciosem w jego gospodark. Ale rok 1985 przynis wrcz
katastrof. Sowieckie zasoby twardej waluty spady do minimum. Trzeba byo
podwoi sprzeda zota, aby utrzyma zapasy twardej waluty na niezbdnym
poziomie. Zasoby energetyczne, ktre s zasadniczym motorem sowieckiego
systemu zdobywania zagranicznych walut (na te zasoby przypadao prawie 80%),
byy waniejsze od wszystkich innych rodkw podtrzymywania gospodarki. (...)
Niemal od razu po zwikszeniu wydobycia ropy w Arabii Saudyjskiej jej cena na
rynku wiatowym spada z szybkoci kamienia rzuconego do stawu. W listopadzie
1985 roku surow rop sprzedawano po 30 dolarw za baryk; mniej wicej po
piciu miesicach baryka kosztowaa tylko 12 dolarw. Moskwa w mgnieniu oka
stracia ponad 10 miliardw dolarw, niemal poow rodkw otrzymywanych za
rop."17*
Ten cios, po ktrym gospodarka sowiecka ju si nie podniosa, przypad w dodatku
w najniewygodniejszym momencie: na dochody z ropy naftowej obliczona bya caa
pocztkowa faza reform" Gorbaczowa, tak zwane przyspieszenie, to znaczy
intensyfikacja gospodarki w oparciu o zakup za granic i wprowadzenie do
produkcji nowego wyposaenia. Tylko taka gruntowna modernizacja mogaby
pomc sowieckim przywdcom zachowa status supermocarstwa, poradzi sobie z
wycigiem zbroje, z rosncymi kosztami utrzymania imperium, uratowa si przed
chorob polsk" u siebie. Krach gospodarczy z godziny na godzin uczyni ich
reformatorami", liberaami" i demokratami". Potrzebowali NEP-u, jak Lenin w
roku 1921, porozumienia z Zachodem - jak Stalin w 1941, odprenia - jak
Breniew w latach siedemdziesitych. Mwic po prostu potrzebne im byo
zawieszenie broni w zimnej wojnie, bez czego nie mieli monoci uzyskania
zachodnich kredytw i technologii. A dla otrzymania tego wszystkiego nie mogli si
oby bez pomocy dawnych sojusznikw: lewicowego establishmentu w USA i
europejskich
Tame, s, 242-243.
617

Lata przeomu
mieszewikw" - aby znowu, ktry to ju raz - zmusi Zachd do uwierzenia w
nag przemian sowieckiego ustroju.
Lecz wszake i owym zachodnim przyjacioom byy potrzebne jak powietrze
reformy" reymu, nowe liberalne oblicze" ZSRR. Cokolwiek by gosili teraz na
temat dobrych" i zych" modeli, krach socjalizmu na Wschodzie by take i dla
nich katastrof, demaskujc ich zdradzieck rol w pwiekowej walce ludzkoci z
grob totalitarnego niewolnictwa. Tak samo jak upadek Niemiec nazistowskich
zdemaskowa budowniczych pokoju" i kolaborantw tamtej epoki, krach ZSRR
likwidowa wszelkie obudne wykrty jego apologetw i sojusznikw, wszystkie
teorie umiarkowanych" i rozsdnych".
- A wic nie byo koniecznoci wspistnienia" ze zem, skoro dziki cakiem
niewielkiemu wysikowi mona je byo zwyciy?
- Okazuje si, e nie trzeba byo walczy o pokj", o rozbrojenie, o wzajemne
zrozumienie", skoro mona zwyciy bez jednego wystrzau.
- To znaczy, e wystarczyo odrzuci demagogi i zacz na serio d a w a o d p r
zu, eby si ono rozpado.
- A jeeli tak, dlaczego nie zrobiono tego dwadziecia lat wczeniej? Ile krajw
mona byo uratowa przed zniszczeniem, ile milionw ludzkich istnie ocali, ilu
unikn nieszcz?
Czy trzeba dodawa, e te krgi na Zachodzie, ktre powinny by odpowiedzie na
takie nieprzyjemne pytania, bynajmniej nie byy zachwycone tak perspektyw. Dla
nich, jak i dla sowieckich przywdcw, byo tylko jedno wyjcie: nie dopuci do
ostatecznego upadku reymu komunistycznego. Inaczej nie sposb wyjani
absurdu nastpnych piciu lat, kiedy komunizm kona przed oczami caego wiata, a
w wiat stara si przeduy mu ycie. Sprawy, ktre wydaway si absurdalne:
rozdmuchiwana przez pras gorbaczomania", masowa euforia z powodu
gas-nosti i pieriestrojki", wielomiliardowe kredyty - nie byy bynajmniej gupot
ani naiwnoci, lecz gboko przemylan kampani. W rezultacie osignito rzecz
niemal niemoliw: zbrodniczy reym, ktry utrzymywa w strachu ca planet
przez ponad p wieku, ktry zatopi we krwi cae narody, zgin bez ladu, ale ci,
ktrzy mu suyli - i na Wschodzie, i na Zachodzie - pozostali u wadzy.
Reym by niewtpliwie skazany, nie przeyby koca stulecia gwnie dlatego, e
jego zasadnicza idea bya nonsensowna, sprzeczna z natur, inteligencka". Ale
mimo wszystko run dziki tym, ktrzy rzucili mu wyzwanie, ktrzy odmwili
podporzdkowania si jego dyktatowi, czy to
618

Bankructwo
w grach Afganistanu, czy w Biaym Domu, czy w gdaskich stoczniach, czy w
Watykanie, czy w dunglach Afryki, czy w sowieckich wizieniach. W ostatecznym
rachunku - dziki prostym ludziom, ktrzy odrzucili wadz zgniej elity" tak na
Wschodzie, jak i na Zachodzie.
Lecz dopki epigoni tej elity" pozostaj przy wadzy, ta prosta prawda nie zostanie
uznana powszechnie. Archiwa bd utajniane, a historia faszowana. Genera
Jaruzelski bdzie uchodzi za zbawc ojczyzny, utrzymankowie sowieccy terroryci - bd otrzymywali Pokojowe Nagrody Nobla, a zbrodniarze wojenni,
ktrzy zatopili we krwi Afganistan, bd dowodzi armi sowieck. Nade wszystko
za bdzie podtrzymywany mit Gorbaczowa" - mit o odwanych reformatorach"
na Kremlu, co ocalili ludzko przed samymi sob. Przypomina to bajeczk o
dobrym krlu Ludwiku XVI, ktry ocali Francj przed monarchi.

Rozdzia szsty
Rewolucja, ktrej jednak
nie byo

L Przyjp Ud zenie
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR
19.02.86 Nr321-Cz/OW
Moskwa
Teczka specjalna Szczeglnego znaczenia
KC KPZR
Towarzysz M.S. Gorbaczow
Sprawozdanie prac Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR
za 1985 rok
Dziaalno Komitetu Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR bya cakowicie
podporzdkowana realizacji wytycznych Partii Komunistycznej dotyczcych
trwaego bezpieczestwa sowieckiego pastwa i spoeczestwa.
Organy bezpieczestwa poprzez cay kompleks czekistowskich [nadzwyczajnych]
rodkw wszechstronnie wspomagay realizacj postanowie kwietniowego i
padziernikowego (1985 roku) Plenum KC KPZR o przyspieszeniu
spoeczno-ekonomiczne go rozwoju ZSRR, o postpie i rozwoju caego sowieckiego
spoeczestwa, o umocnieniu pozycji ZSRR na arenie midzynarodowej i
przeciwdziaaniu agresywnej polityce imperializmu.
Tego rodzaju sprawozdania z caorocznej pracy przedstawiao KGB sekretarzowi
generalnemu od niepamitnych czasw. W istocie bya to czcza formalno - o
wymienionych w sprawozdaniu przedsiwziciach gensek by informowany
zarwno na etapie planowania, jak i w trakcie ich realizacji. Dla nas ciekawa i wana
jest zawarta w sprawozdaniu informacja o tym, jakie byy w tamtym okresie gwne
kierunki i cele sowieckiej polityki.
621

Rewolucja, ktrej jednak nie byto

Wok osoby Gorbaczowa i jego reform" naroso (nie bez udziau jego samego)
tyle garstwa, e zaufa mona tylko dokumentom. Ale nie naley zapomina o
gruntownym czyszczeniu, jakiemu poddano dokumenty z czasw jego
kierownictwa: po fiasku puczu z sierpnia 1991 roku uczestnicy tej akcji zniszczyli
wszystko, co zniszczy zdyli. Ale i te resztki, ktre ocalay, zupenie nie pasuj do
mitu wiatego reformatora, liberaa i demokraty zmieniajcego bieg historii mimo
sprzeciww reakcyjnych dogmatykw. Popatrzmy, na przykad, jakie priorytety
wskaza dla KGB nowy gensek na rok 1985, a dowiemy si, jakie byy jego
rzeczywiste zamierzenia. W raporcie Czebrikowa na pierwszym miejscu pod
wzgldem wanoci znalaz si -co znamienne - wywiad.
Gwne wysiki wywiadu szy w kierunku podniesienia jakoci informacji
dotyczcych polityki k rzdzcych USA, innych pastw NATO, Japonii i ChRL
wobec Zwizku Sowieckiego, ich praktycznych dziaa majcych na celu
podwaenie pozycji naszego kraju i pokojowych inicjatyw pastwa sowieckiego.
Z najwiksz uwag traktowano informacje o strategicznych planach przeciwnika,
jego deniach do osignicia przewagi militarnej nad ZSRR, o oznakach
przygotowa do ewentualnego rozptania wojny jdrowej z uyciem rakiet oraz o
innych problemach majcych zwizek z ywotnymi interesami Zwizku
Sowieckiego i zaprzyjanionych z nami krajw socjalistycznych.
...W myl zaoe Partii dotyczcych koniecznoci przyspieszenia postpu
naukowo-technicznego oraz rozwoju sowieckiej ekonomiki podjto dziaania
majce na celu zwikszenie efektywnoci wywiadu naukowo-technicznego.
Wywiad ten zdoby znaczn ilo informacji dokumentalnych o najnowszych
osigniciach i odkryciach naukowych, technicznych i technologicznych w
przodujcych krajach kapitalistycznych. Z wielk uwag potraktowano problem
zdobywania nowych materiaw i wzorcw, w szczeglnoci materiaw i wzorcw
o priorytetowym zastosowaniu. Wykorzystano ponad 40 tysicy informacji i 12
tysicy typw prbek i wzorcw. Z uwzgldnieniem gwnych zada i na zalecenie
Pastwowej Komisji do Spraw Przemysu Zbrojeniowego przy Radzie Ministrw
ZSRR zdobyto ponad 15 tysicy materiaw i ponad 6500 typw prbek. Do
Ministerstwa Obrony oraz Sztabu Generalnego Si Zbrojnych ZSRR skierowano
1610 materiaw i 309 rodzajw prbek.(...)
Wywiad prowadzi systematyczne akcje wspierajce realizacj inicjatyw pastwa
sowieckiego w zakresie polityki zagranicznej oraz ujawniajce agresywny charakter
polityki USA i ich sojusznikw. Uruchomiono dziaania majce na celu
skompromitowanie amerykaskiego planu gwiezdnych wojen", zaostrzenie
622

 Przyspieszenie
i pogbienie sprzecznoci wewntrz obozu imperialistycznego oraz aktywizacj
ruchw antywojennych w krajach Zachodu.
Jak widzimy, uwag powica si gwnie nasileniu dotychczasowej polityki i
praktyki szpiegostwa naukowo-technicznego, kampanii dezinfor-macyjnych i
walki o pokj". W caej rozcigoci odpowiada to kierunkowi przedstawionemu
przez Gorbaczowa swoim kolegom, ktrzy wybrali go na sekretarza generalnego.2
GORBACZOW: Przede wszystkim chc powiedzie, i gwn i najwaniejsz
rzecz jest to, e dzisiejsze posiedzenie Biura Politycznego przebiega w duchu
jednoci. Przeywamy niezwykle skomplikowany, przeomowy okres. Naszej
gospodarce potrzebny jest wikszy dynamizm. Dynamizm ten potrzebny jest take
naszej demokracji i rozwojowi naszej polityki zagranicznej. (...) Za swoje zadanie
uwaam przede wszystkim poszukiwanie, wsplnie z wami, nowych rozwiza,
nowych drg dalszego postpu naszego kraju, zwikszenia ekonomicznej i obronnej
siy naszej ojczyzny, poprawy warunkw ycia naszego spoeczestwa.
Jestem gorcym zwolennikiem pracy kolektywnej i myl, e zawarty w niej
potencja nie jest jeszcze przez nas w peni wykorzystywany. Potencja naszego
kolektywu winien dziaa jeszcze aktywniej, by rdem jeszcze silniejszego
impulsu.
Nie potrzeba zmiany naszej polityki. Jest to polityka suszna,
prawidowa, w peni leninowska. Powinnimy zwikszy tempo,
posuwa si naprzd, ujawnia braki i niedocignicia i
p r z e z w y c i a je, w i d z c j a s n o n a s z w i e t l a n p r z y s z o .
(Podkrelenie moje - W. B.)
Jednym sowem przyspieszenie", to samo, ktre ogosia partia miesic pniej na
kwietniowym plenum. Zgodnie z powyszym, w kwestiach ideologii i polityki
zagranicznej oznaczao to zaostrzenie starego kursu, a nie jego liberalizacj.
Kontrwywiad kierowa wysiki na wykrywanie i odpowiednio wczesne udaremnianie wywiadowczo-dywersyjnych planw i akcji sub specjalnych przeciwnika. Podjto skuteczne dziaania zmierzajce do rozbudowy sieci stanowisk
1
Notatka Czebrikowa dla Gorbaczowa Nr 321-Cz/OW z 19 lutego 1986 r.
2
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 11 marca 1985 r., robocza wersja
stenogramu, punkt 1.
623

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

operacyjnych zarwno u siebie, jak i w zagranicznych formacjach antyso-wieckich.
Wykryto szereg niebezpiecznych akcji obcych sub specjalnych, w tym prb
uzyskania dostpu do pastwowych i wojskowych tajemnic ZSRR. Ukrcono
szpiegowsk dziaalno szeregu rezydentw wywiadu dziaajcych pod oson
przedstawicielstw dyplomatycznych USA, Anglii i Francji. Omiu z nich wydalono
z ZSRR. Udaremniono 113 wywiadowczych podry po kraju wojskowych
dyplomatw i 29 prb przedostania si wywiadowcw do stref o szczeglnym
znaczeniu dla obronnoci kraju oraz do innych obiektw.
Zdemaskowano szpiegowsk dziaalno dziewiciu obywateli sowieckich,
przekazujcych przeciwnikowi wane tajemnice pastwowe. Kilkudziesiciu
osobom o chwiejnym morale i wrogim nastawieniu uniemoliwiono nawizanie
kontaktw z obcymi wywiadami.
Du wag przywizywano do ochrony sowieckiej ekonomiki i nauki przed
destrukcyjnymi knowaniami sub specjalnych przeciwnika. Udaremniono szereg
prb blokowania przez USA i ich partnerw naukowo-technicznych i ekonomicznych powiza ZSRR. Zdemaskowano znaczn liczb obcokrajowcw wsppracujcych ze subami specjalnymi przeciwnika. Cztery osoby pocignito do
odpowiedzialnoci karnej za szpiegostwo i dywersj, 22 osoby wydalono z ZSRR,
wiele utracio prawo wjazdu do naszego kraju. Ukrcono przestpcz dziaalno
kilku osobistoci urzdowych zwizanych z handlem zagranicznym, ktre day si
przekupi zagranicznym firmom i przekazyway im tajemnice subowe, naraajc
tym na straty ekonomik kraju.
(...) Zadbano o utajnienie tras i bezpieczestwo 2440 pocigw z adunkiem
specjalnym i wojskowym oraz przebazowania sprztu wojskowego (...) Organa
kontrwywiadu wojskowego udzielay wszechstronnej pomocy dowdztwu i wojskowym instancjom politycznym w utrzymaniu staej gotowoci bojowej si
zbrojnych ZSRR i w zachowaniu nienaruszalnoci tajemnicy wojskowej. Zdemaskowano w armii dwch agentw CIA. Wspdziaajc z organami bezpieczestwa
krajw zaprzyjanionych, unieszkodliwiono jedenastu szpiegw-obcokra-jowcw,
dziaajcych wok sowieckich jednostek stacjonujcych w krajach Ukadu
Warszawskiego. Wesp z organami bezpieczestwa Afganistanu zdemaskowano
siedmiu agentw sub specjalnych przeciwnika i 132 agentw formacji
kontrrewolucyjnych. (...) KGB konsekwentnie dziaao w kierunku umocnienia
internacjonalistycznej wsppracy z organami bezpieczestwa bratnich krajw
socjalistycznych, co sprzyjao skutecznej realizacji zada wywiadowczych i
kontrwywiadowczych. Udzielono daleko idcej pomocy Afganistanowi w stumieniu zbrojnej kontrrewolucji i ustabilizowaniu sytuacji w kraju. Pomagano te
Nikaragui w zwikszeniu skutecznoci walki z amerykaskimi najemnikami.
624

Przyspieszeni
Nastpi dalszy rozwj wsppracy ze subami specjalnymi szeregu innych krajw
rozwijajcych si.1
Mimo to nasiliy si bardzo represje polityczne, czyli walka z dywersj
ideologiczn wroga klasowego", jak to nazywa Czebrikow. Pod tym okreleniem
mieci si i wzmocnienie ochrony granic (zatrzymano 1646 nielegalnie
prbujcych przekroczy granic") i udaremnienie destrukcyjnych akcji
ideologicznych emisariuszy zagranicznych antysowieckich organizacji nacjonalistycznych, syjonistycznych i klerykalnych" (wydalono 300 osb, 322 osobom
odmwiono zgody na wjazd do ZSRR), i likwidacja nielegalnych,
nacjonalistycznych organizacji na Ukrainie, Litwie, otwie i w Estonii (25), i
zapobieenie powstaniu 93 szkodliwych ideowo ugrupowa modzieowych".
Wykryto 1275 samych tylko autorw i kolporterw anonimowych materiaw
antysowieckich". 97 z nich trafio do wizie. W ogle rok 1985 by niezwykle
urodzajny:
Pocignito do odpowiedzialnoci karnej: za szczeglnie niebezpieczne przestpstwa przeciw pastwu - 57 osb. za inne tego typu przestpstwa - 417 osb. za
przestpstwa innego rodzaju - 61 osb. (...) Zastosowano rodki
zapobiegaw-czo-profllaklyczne wobec 15 274 osb.
To umylne obostrzenie" miao suy wielu celom, a wic - i przygotowaniu opinii
publicznej do yczliwszego przyjcia nadchodzcej liberalizacji" (kiedy zajdzie
taka potrzeba), i usuniciu z kraju tych, ktrzy mogliby t liberalizacj wykorzysta.
A prcz tego reym jakby podnosi stawk" przed rozpoczciem dialogu z
Zachodem, liczc si z koniecznoci rezygnacji z czego nieistotnego w zamian za
co ywotnie wanego. Przed przystpieniem do targw wodzowie ZSRR wyranie
starali si wyczu sabe strony Zachodu: a nu si okae, e nie trzeba zbytnio
ryzykowa?
Niewtpliwie rozumieli jednak, e osignicie celu, jakim byo odrodzenie dtente,
wymaga o wiele subtelniej szej gry. Tote nie przez przypadek rwnolegle z
zaostrzeniem" i jakby niezalenie od niego realizowano - jak to okreli Czebrikow
- kompleks czekistowskich rodkw wspomagajcych" plany kremlowskich
strategw. Tak wic ju kilka miesicy przed wyborem Gorbaczowa na genseka
zachodni pras zalaa fala artykuw wychwalajcych go jako modego",
energicznego", liberalnego", prozachodniego" itp. A po wyborze zachwytom i
pochwaom nie byo koca.
' Notatka Czebnkowa dla Gorbaczowa Nr 321-Cz/OW z 19 lutego 1986 r,
625

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

Gorbaczow prezentowany by Zachodowi jako ucielenienie najlepszej, jeli nie
ostatniej szansy porozumienia", a cay jego wizerunek polityczny dostosowywano
do zachodnich wymogw, nadajc mu umiarkowanie lewicow orientacj.
Czy mona si dziwi, e ta kampania informacyjna zostaa natychmiast
podchwycona przez lewicow pras socjalistw i socjaldemokratw? Jednym z
pierwszych spotka nowo wybranego genseka byo spotkanie z delegacj
Midzynarodwki Socjalistycznej, a w kwietniu kierownictwo wywiadu KGB
rozesao do wszystkich swoich rezydentw w Europie instrukcje nakazujce
wznowienie nieco nadwtlonej ostatnio wsppracy z byymi partnerami w procesie
wspierania dtente.
Powane zaostrzenie sytuacji midzynarodowej i wzrost zagroenia konfliktem
zbrojnym, wywoany gwatownie nasilajc si agresywnoci polityki
imperialistycznej, zwaszcza amerykaskiej, a z drugiej strony konsekwentny,
pokojowy kurs polityki Zwizku Sowieckiego oraz rozwijajcy si w krajach
Europy Zachodniej ruch antywojenny postawiy Midzynarodwk Socjalistyczn
[MS] przed koniecznoci wystpienia z wasnym programem walki o pokj i
rozbrojenie.
Program ten w najpeniejszym ksztacie zosta zadeklarowany na XII kongresie MS
w 1983 roku. Okrela on najbardziej podstawowe zadanie socjaldemokracji:
zapewnienie przetrwania gatunku ludzkiego. Zadanie to zostao jednak
sformuowane jako apel do dwch supermocarstw - USA i ZSRR.
Kongres wezwa Zwizek Sowiecki i Stany Zjednoczone do porozumienia si w
kwestii zaprzestania wycigu zbroje, w zasadzie powtarzajc cay szereg
konkretnych propozycji niejednokrotnie zgaszanych ju wczeniej przez Zwizek
Sowiecki: o ograniczeniu i redukcji zbroje strategicznych,
0 broni jdrowej na terenie Europy, o zaprzestaniu produkcji nowych rodzajw
broni masowej zagady, o zakazie wytwarzania broni chemicznej
1 bakteriologicznej, o demilitaryzacji dna morskiego i przestrzeni kosmicznej, o
strefach bezatomowych itd."4
Wanie do tego nawoywao w 1980 roku Biuro Polityczne liderw
Midzynarodwki Socjalistycznej Willy'ego Brandta i Kaleviego Sors.s Ale wtedy
dopuszczalne byo oskaranie obu supermocarstw", suce w istocie
I
Instructions from the Centre. Top Secret Files on KGB Foreign Operations 1975
1985, Edited by Christopher Andrew and Oleg Gordievsky, Hoddcr and
Stoughton, 1991. s. 178-183, Nr 437/PR/54 z 4 kwietnia 1985 r.
II
Patrz rozdzia pity, s. 481^489. Uchwala Biura Politycznego P182/2 z 1
lutego 1980 r.. wytyczne dla ambasadora sowieckiego w RFN dotyczce W.
Brandta na 10 stronach i informacja dla K. Sorsy na 8 stronach.
626

Przyspieszenie
maskowaniu prosowieckiej postawy MS. Obecnie nie trzeba ju byo ucieka si do
takich subtelnoci. Tym bardziej, e kamufla bezstronnoci" nie uratowa
Midzynarodwki Socjalistycznej przed rozamem na skrzydo pnocne, radykalne
(brytyjscy laburzyci, niemieccy i skandynawscy socjaldemokraci) i bardziej
proatlantyck grup romask" (socjalici francuscy, woscy i portugalscy).
Podczas gdy Amerykanie przyspieszaj wycig zbroje i wprowadzanie w ycie
swoich planw rakietowych w Europie, rnice stanowisk poszczeglnych
partii-czonkw Midzynarodwki Socjalistycznej wobec zagadnienia wojny i
pokoju staj si coraz bardziej widoczne - pisze Centrum" do swych rezydentw. Pogldy liderw MS - czsto rozbiene, charakteryzuj si niestaoci i brakiem
konsekwencji w traktowaniu gwnych problemw dnia dzisiejszego - wskazuj na
oportunistyczny charakter ich partii wchodzcych w skad tej organizacji, i dowodz
istnienia w szeregach socjaldemokratw ugrupowa o nastawieniu prawicowym,
centry sto w skirn i lewicowym. (...) Niemniej jednak, mimo wspomnianych
rozdwikw wewntrz MS i naciskw z zewntrz, obecna socjaldemokracja w
dalszym cigu ma powane znaczenie polityczne i szerokie wpywy. Obiektywnie
mona przyzna, e wnosi ona okrelony wkad w spraw walki o pokj i
rozbrojenie oraz o powrt do polityki odprenia. Jej przedstawiciele czsto
wystpuj na forum obrocw pokoju, wyraajc pogldy bliskie, a nawet
pokrywajce si z pogldami krajw socjalistycznych.
Wszystko to otwiera okrelone moliwoci wywarcia dodatniego wpywu na
ksztatowanie si pogldw MS i wchodzcych w jej skad partii w kwestii wanych
problemw midzynarodowych, a przede wszystkim problemu wojny i pokoju. W
ten sposb zapewnione zostaje wsparcie naszej partii w jej walce o popraw sytuacji
midzynarodowej i o przerwanie wycigu zbroje. Majc na uwadze ten cel,
powinnicie zrobi wszystko, co moliwe, aby wzmc prac wrd liderw oraz
znanych dziaaczy i aktywistw partii socjaldemokratycznych w krajach, gdzie
przebywacie. (...)"6
Proponowany program dziaania przewidywa podjcie caego szeregu aktywnych
rodkw" majcych wywoywa rozdwiki midzy czonkami NATO oraz
zwikszy wpywy lewego skrzyda" Midzynarodwki Socjalistycznej na
przebieg kampanii o odrodzenie dtente. W zwizku z tym uznano za konieczne:
h
Instructions from the Centre. Top Secret Files on KGB Foreign Operations
1975-1985, Edited by Christopher Andrew and Oleg Gordievsky, Hodder and
Stoughton. 1991, s. 178-183, Nr 437/PR/54 z 4 kwietnia 1985 r.
627

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

- zadba o skuteczniejsze wykorzystanie ju istniejcych moliwoci dziaania
zarwno w Biurze MS, jak i w sztabach socjaldemokratycznych partii Europy
Zachodniej;
- dooy stara o umocnienie stanowisk operacyjnych w partiach MS bdcych u
wadzy w swoich krajach albo wchodzcych w skad rzdzcej koalicji, majc na
wzgldzie cele, ktre powinny by osignite nie tylko w ramach MS, ale i na
obszarze polityki midzynarodowej.
- nasili prac w socjaldemokratycznych organizacjach modzieowych, ktre
niekiedy przyjmuj postaw bardziej radykaln ni same partie; naley mie na
uwadze szczeglnie aktywistw, ktrzy mog by poyteczni w przyszoci."
Tak wic, przyjmujc na zewntrz twardszy kurs, przygotowywano powoli nawrt
ku odpreniu, dtente, o ktrym europejska socjaldemokracja cigle marzya. I
wystarczyo zanci mieszewickiego osioka tak marchewk, eby, niepomny
dawnych krzywd i szalbierstw, ochoczo zaprzg si znw do bolszewickiego wozu.
Co do sowieckich przywdcw, ich polityka rzeczywicie nie przestawaa by
leninowsk" co najmniej od lat siedemdziesitych. Inna rzecz, e teraz, w zwizku
z kryzysem, naleao j zintensyfikowa, to znaczy dy do celu za wszelk cen.
2. Reformatorzy" i konderwatyjcl"
Trzeba przyzna, e byli mistrzami w sztuce mcenia ludziom w gowach. Niejasne
pogoski, drobne aluzje, a w najlepszym razie - mgliste obietnice nowego genseka,
dotyczce przeprowadzenia jakiej pieriestrojki, natychmiast przeksztacay si w jakoby ju dokonywane - radykalne reformy". W rzeczywistoci nic si nie dziao:
wojska sowieckie w dalszym cigu rwnay z ziemi algaskie kiszaki, winiowie
polityczni odsiadywali swoje wyroki, szpiedzy sowieccy kradli zachodnie
technologie, ale tak jako wychodzio, e winien jest Zachd: nie wychodzi
naprzeciw, nie wierzy w szczero przyjaznych zamiarw, nie ustpuje.
Nawet katastrofa w Czarnobylu z niezrozumiaych powodw obrcia si nie
przeciw Gorbaczowowi i jego rzdom, lecz przeciw wszystkim pozostaym krajom
posiadajcym elektrownie atomowe. On za nie mia jakby z tym nic wsplnego,
chocia to wanie z jego polecenia utrzymywano w tajemni628

Reformatorzy" i koruferwatyJci
cy informacj o katastrofie a do momentu, kiedy alarm podnieli Szwedzi i
Finowie. Ju za to jedno kady polityk byby potpiony przez opini publiczn, a na
Zachodzie trafiby do wizienia: przecie w nastpstwie jego decyzji skaeniu
radioaktywnemu ulego o wiele wicej ludzi. Wyobramy sobie, e prezydent USA
albo brytyjski premier sprbowaby ukry fakt wydostania si z elektrowni
atomowej substancji radioaktywnych. Podnisby si natychmiast niesamowity
krzyk. A tu - nawet nie odwoano pierwszomajowej demonstracji w Kijowie wszyscy mieli nadziej, e nikt si nie dowie o katastrofie. A jednoczenie partyjni
dygnitarze Ukrainy potajemnie wysali swoje rodziny do Moskwy, jak najdalej od
Czarnobyla.
Prasa zachodnia o wszystkim tym, rzecz jasna, doskonale wiedziaa, ale
publikowano zupenie co innego: biedni Rosjanie, takiego mieli pecha z tym
Czarnobylem; oto, do czego mog doprowadzi elektrownie atomowe. A roli
Gorbaczowa w caej tej historii nawet nie prbowano rozwaa. Osobliwo
szerzcej si na Zachodzie gorbomanii" polegaa na tym, e budowano j na
nieistniejcym fundamencie, na kredycie zaufania" do jednej osoby, ktrej nikt tak
naprawd nie zna. Mania ta bya rwnie absurdalna, irracjonalna, jak kampania na
rzecz rozbrojenia atomowego, a obie propagoway w zasadzie te same siy. Jedyn
rnic byo to, e tym razem wszyscy dali si wcign w t gr, troszczc si tylko
o to, by nie zaszkodzi pieriestroj-ce", a nie o to, by rzetelnie informowa
spoeczestwo. Wtpliwoci, sceptycyzm byy niemal blunierstwem, na ktre mao
kto by si odway.
Uwierzymy mu na zasadzie domniemania niewinnoci" - powtarzano na
Zachodzie, chocia nikt nie umia wyjani, czego miaoby dotyczy owo
domniemanie". Przecie chodzio o czowieka, ktry przeby wszystkie szczeble
typowej partyjnej kariery, a od roku 1978 jako sekretarz KC i pniej czonek Biura
Politycznego bra udzia we wszystkich przestpstwach reymu. Pozostawao
jeszcze wynale co osobliwego, eby ozdobi sylwetk nowego genseka. Na
przykad, zachystywano si nowoczesnoci" i prozachodnim nastawieniem"
jego ony filozofa" (w rzeczywistoci wykadaa marksizm-leninizm!). I nie byo
koca penym podziwu komentarzom, kiedy zawitawszy do Parya wikszo czasu
spdzaa w sklepach - kupujc biuteri u Cartiera" i posugujc si kart
kredytow American Express". A w tym samym czasie, nieraz na tych samych stronach gazet, z oburzeniem pisano o onie dyktatora Filipin Ferdinanda Mar-cosa:
prosz sobie wyobrazi - kraj goduje, a ona kupuje stroje i tysice par pantofli. Co
za ohyda!
Krtko mwic, bya to dobrze zaplanowana i przemylana kampania
dezinformacji. A kulminacyjn scen swoich stara o przeamanie oporw
629

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

Zachodu - spotkanie w Reykjaviku - strona sowiecka przygotowaa wedug
wszelkich zasad konstrukcji dramatu. wiat zamar w oczekiwaniu: zdawaoby si,
e samo istnienie planety wisi na wosku. Cae wsplnoty religijne modliy si o
powodzenie tego spotkania, jakby chodzio o koniec wiata. W rzeczywistoci nic
szczeglnego nie nastpio: w tym czasie spotkania na szczycie byy ju
wydarzeniami do prozaicznymi. A i program rozmw nie zawiera niczego
nowego - znw te same marzenia o likwidacji broni jdrowej, czego potrzebowao
ZSRR, a nie potrzebowa Zachd. Niemniej wielu sdzio, e tym razem nastpi
rozwizanie. A jeli nie nastpi, to z winy Reagana. Czy to nie dziwne? To w ZSRR
nastpi kryzys, to oni bankrutuj, oni potrzebuj ratunku, a ustpi maj - nie
wiadomo dlaczego - Amerykanie.
I co najdziwniejsze: o mao nie osignli swego, ale przedobrzyli, przesadzili ze
swoj zachannoci. Mao im byo cakowitego rozbrojenia jdrowego, na ktre
Reagan ju prawie si zgadza: uparli si co do porzucenia przez USA programu
gwiezdnych wojen". W rezultacie zostali z pustymi rkami, a stosunki z
Amerykanami tylko si skomplikoway.
GORBACZOW: Musimy wymieni pogldy o sposobie postpowania w zwizku z
now wrog akcj administracji USA. Rozwj wydarze po Reykjaviku dowodzi,
e nasi przyjaciele" w USA nie maj adnego konstruktywnego programu i robi
wszystko, eby jeszcze bardziej zaogni sytuacj. Przy tym postpuj skrajnie
grubiasko, zachowuj si po bandycku.
SOOMIENCEW: Tak, zachowuj si jak rozbjnicy.
GORBACZOW: Ze strony administracji USA nie mona oczekiwa jakichkolwiek
konstruktywnych dziaa czy propozycji. W tej sytuacji musimy zdobywa punkty
drog propagandy, kontynuowa ofensywne dziaania wyjaniajce, adresowane
zarwno do spoeczestwa amerykaskiego, jak i do caej spoecznoci
midzynarodowej. Waszyngtoscy dziaacze boj si tego. Na odprawie celnej
przez trzy doby przetrzymuj materiay z moimi wystpieniami na konferencji
prasowej w Reykjaviku i w sowieckiej telewizji.
JAKOWLEW: Dzwoni do mnie tow. Bugajew i powiedzia, e te materiay nie
zostay dotychczas zwolnione przez amerykaskich celnikw.
GORBACZOW: Musimy w dalszym cigu naciska na amerykask administracj,
wyjaniajc jednoczenie opinii wiatowej, jakie jest nasze stanowisko, i
wykazujc, e to strona amerykaska ponosi odpowiedzialno za zerwanie rozmw
dotyczcych ograniczenia i cakowitej likwidacji broni jdrowej. Ostatnio Reagan i
jego otoczenie pokazali, e nie potrafi wymyli nic
630

 Reformatorzy " i konserwatyci

lepszego, jak przeprowadzenie jeszcze jednej nieprzyjaznej akcji - wydalenie 55
sowieckich dyplomatw. Piciu naszych pracownikw uznano za personae non
gratae w odpowiedzi - jak wyjania Waszyngton - na wydalenie przez nas piciu
amerykaskich dyplomatw; pozostaych 50 usunito pod pretekstem koniecznoci
zrwnania liczebnoci amerykaskich i sowieckich przedstawicielstw
dyplomatycznych. Nie wolno nam pozostawi tej wrogiej antysowieckiej akcji bez
odpowiedzi. Nie powinnimy si waha przed zastosowaniem najbardziej zdecydowanych rodkw. Amerykanie posunli si do pogrek i owiadczaj, e jeli
zdecydujemy si na retorsje, wwczas oni poczyni dalsze kroki wobec naszego
personelu dyplomatycznego w USA. No c, myl, e wobec ograniczenia
kontaktw sowiecko-amerykaskich nasza ambasada potrafi wypenia swoje
zadania rwnie w tych zmienionych warunkach. Musimy opracowa powane
decyzje. Co konkretnie moemy zrobi? Trzeba zabra z ambasady amerykaskiej
naszych ludzi pracujcych tam w charakterze obsugi. Dalej, naley ograniczy
przyjazdy subowe amerykaskich delegatw do ambasady USA w Moskwie. Tym
kanaem przyjeda do nas corocznie okoo 500 obywateli amerykaskich. Trzeba
wreszcie rozwiza, zgodnie z zasad rwnoci stron, kwesti pozwole na
przyjazdy do Moskwy goci amerykaskiego ambasadora, ktrych przyjeda okoo
dwustu. Nasi obywatele te jed w delegacje subowe, ale rzadko odwiedzaj
naszego ambasadora jako gocie. W przyszoci bdziemy stosowa rwn miar
dla obu stron. W ogle potwierdza si to, co powiedziaem w Reykjaviku
prezydentowi USA, e najwyraniej normalizacja stosunkw sowiecko-amery
kaskich bdzie dzieem przyszych pokole.
SZHWARDNADZE: Personel naszej ambasady w USA liczy 243 osoby, a konsulatu
w San Francisco 25 osb. Ambasada USA w Moskwie ma personelu
amerykaskiego 229 osb, a konsulat w Leningradzie 25. Prcz tego u Amerykanw
pracuje 250 naszych obywateli w charakterze personelu obsugi. Proponuj ich
odwoa. Odbije si to w sposb odczuwalny na funkcjonowaniu amerykaskich
przedstawicielstw. Co si tyczy delegacji subowych, to do ambasady
amerykaskiej corocznie przyjeda do 500 osb. My natomiast takiej formy
wyjazdw do USA prawie nie stosujemy. Naley wprowadzi w tej materii zasad
wzajemnoci. Amerykanie strac na tym wicej ni my. Nie korzystamy te z takiej
formy wyjazdw, jak osobiste zaproszenie ambasadora. Natomiast do
amerykaskiego ambasadora przyjeda 180 osb rocznie.
DOBRYNIN: Przy czym wielu z tych goci ambasador nawet nie zna osobicie.
631

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

SZEWARDNADZE: W amerykaskiej ambasadzie w Moskwie pracuje w charakterze obsugi 14 osb z Finlandii.Trzeba zada wyjazdu tych ludzi, podobnie
jak 8 dyplomatw amerykaskich podejrzanych o nielegaln dziaalno.
Adekwatnie do dziaa strony amerykaskiej winnimy te postpi w stosunku do
ataszatu wojskowego. W rezultacie zostanie u nas taka sama liczba pracownikw
jak u Amerykanw - po 251 w ambasadach i po 25 w konsulatach.
O prowokacyjnym charakterze posuni administracji USA wiadczy i to, e
wczeniej strona amerykaska ustalia liczebno personelu naszych przedstawicielstw na 320 osb. Tego limitu nigdy w caoci nie wykorzystalimy.
GORBACZOW: Wszystko to trzeba wyniszczy przytaczajc argumenty i przygotowa mocny dokument polityczny.
SZEWARDNADZE: Nowa nieprzyjazna akcja potrzebna bya administracji USA w
zwizku ze zbliajcymi si wyborami. W naszym dokumencie trzeba bdzie
powiedzie i o tym, e jeli w zwizku z naszymi posuniciami Amerykanie
zastosuj retorsje, to my postpimy tak samo.
GORBACZOW: Czy macie, towarzysze, jakie wtpliwoci odnonie tych projektw?
CZONKOWIE BIURA POLITYCZNEGO. Nie.
DOBRYNIN: Warto by omwi take spraw konsulatw w Kijowie i w Nowym
Jorku.
GROMYKO: Moe jednak w zaistniaej sytuacji nie forsowa ich utworzenia. Na
razie nie miaoby to sensu.
GORBACZOW: Decyzj w tej sprawie trzeba zamrozi. Co si tyczy oglnej linii
naszego postpowania, trzeba dziaa spokojnie, ale stanowczo. To jest wane nie
tylko z punktu widzenia stosunkw sowiecko-ameryka-skich, ale i oglnej sytuacji
midzynarodowej. Jeli Amerykanie bd tak rozmawia ze Zwizkiem Sowieckim,
to mona sobie wyobrazi, jak bd si zachowywa w stosunku do innych krajw.
Rozmawiaem z Nikoajem Iwanowiczem (Rykowem). Trzeba si wstrzyma z
zakupem kukurydzy u Amerykanw.
GROMYKO: W naszym owiadczeniu moe lepiej o tym nie wspomina, ale de facto
- zrealizowa.
SOOMIENCEW: W naszym dokumencie powinny by dane liczbowe, o ktrych
mwi tow. Szewardnadze.
DOBRYNIN: Postpowanie Amerykanw w stosunku do naszego ataszatu wojskowego jest bezprecedensowe.
GORBACZOW: I dlatego trzeba odesa wszystkich amerykaskich wojskowych.
632

 Reformatorzy " i konserwatyci

CZEBRIKOW; Mamy w zanadrzu jeszcze jedno, e tak powiem, posunicie
rezerwowe, ktre w razie koniecznoci mona wykona. Jak ju przekazywaem do
wiadomoci Biura, w naszych przedstawicielstwach w USA wykrylimy wiele
urzdze podsuchowych. Mona by nagoni ten fakt w celu zdemaskowania
amerykaskiego szpiegostwa, przeprowadzi konferencj prasow z pokazem
amerykaskich urzdze szpiegowskich.
GROMYKO: A ile naszych urzdze podsuchowych znaleli oni w swoich
przedstawicielstwach?
CZEBRIKOW: Jedno. Tu liczby przemawiaj na nasz korzy - 1:150.
GORBACZOW: Trzeba bdzie mie to na uwadze.
SZEWARDNADZE: Kiedy mamy poda do publicznej wiadomoci doniesienie o
omawianych sprawach?
GORBACZOW: Jak tylko dokument bdzie gotowy. Przejrzymy go i natychmiast
opublikujemy w radiu, telewizji i w prasie.
CZONKOWIE BIURA POLITYCZNEGO: Susznie.
GORBACZOW: Miaem zamiar wystpi dzi na konferencji prasowej i wskaza, do
czego chc doprowadzi Amerykanie po Reykjaviku, ujawni ich garstwa i
szachrajstwa. Jednak teraz, po podjciu przez administracj USA wrogich akcji, nie
jest to moment odpowiedni. Naley raczej wystpi nie na konferencji prasowej,
lecz w telewizji, zwracajc si do naszego spoeczestwa.
RYKOW: Susznie.
GORBACZOW: adnych nowych propozycji i wystpie nie bdzie. Dlatego nie ma
chyba potrzeby rozsya tekstu wystpienia. W ramach przyjtego przez nas
stanowiska naley wykaza, e administracja USA ponosi pen odpowiedzialno
za zerwanie porozumie z Reykjaviku, e wykonuje nieuczciwe manewry, by
przeinaczy fakty i wprowadzi w bd opini publiczn. Mona powiedzie te i to,
e rozwj wydarze po Reykjaviku wiadczy o bezradnoci Reagana wobec jego
krzykliwych podwadnych.
GROMYKO: O tym mona powiedzie, ale nie w formie sugerujcej usprawiedliwianie Reagana.
GORBACZOW: Tak. Reagan postpuje jak kamca. Trzeba znale odpowiednie
sformuowanie w tej kwestii. Czy macie, towarzysze, jakie uwagi?
7
CZONKOWIE BIURA POLITYCZNEGO: Nie.
' Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 22 padziernika 1986 r., robocza
wersja stenogramu, punki 1,
633

Rewolucja, ktrej jednak nie bya

I kogo ostatecznie Zachd obwinia? Oczywicie, przede wszystkim reakcjonist
Reagana, ktry nie raczy wyrzec si mentalnoci zimnej wojny" i odstpi od
znienawidzonego programu gwiezdnych wojen". Nastpnie potpiono
konserwatystw" i reakcjonistw" w Biurze Politycznym, z ktrymi reformator"
Gorbaczow musi si jeszcze liczy.
Kremlowscy wodzowie nie mogli dsa si zbyt dugo: kryzys cisn. Nie byo
wyjcia - nie udao si metod na krzyk", trzeba byo w czym ustpi. Chcc nie
chcc naleao rozpocz now faz urabiania przeciwnika, tym razem pod hasem
gasnosf i pi eri es trojka", socjalistyczny rynek", Europa - wsplny dom".
Obecnie, po upadku reymu, dla nikogo w Rosji nie jest tajemnic, e tak zwane
nowe mylenie, opracowane byo w rnych trustach mzgw" KC na dugo przed
Gorbaczowem. Chtnie pisz o tym byli partyjni intelektualici" - wspautorzy
tych opracowa. A i sam Gorbaczow potwierdzi ten fakt w 1988 roku, kiedy fiasko
pieriestrojki byo ju oczywiste i trzeba si byo tumaczy, dlaczego cay ten plan
zosta tak le przemylany.
Jak to, nie przemylany? - oburza si. Nawet bardzo przemylany, jeszcze na dugo
przed 1985 rokiem: sto dziesi analiz i opracowa wzmiankowane trusty mzgw
przedstawiy Komitetowi Centralnemu", kiedy jeszcze daleko byo do
kwietniowego plenum.
Tylko Zachd nadal uparcie powtarza legend o miaym reformatorze z Kraju
Stawropolskiego, a ksiki i artykuy rosyjskich autorw, ujawniajce rzeczywist
histori sprawy, z reguy nie trafiaj tu do druku. Wyjtek stanowi ksika byego
pracownika Wydziau Midzynarodowego KC Jewgienija Nowikowa*, ale w
sprzeday znale jej nie sposb. Sam straciem ponad trzy tygodnie, eby trafi na
ni w... Szwajcarii, chocia wyglda na to, e wydana zostaa w Nowym Jorku.
A tymczasem jej tre jest do ciekawa.
M
Wystpienie M.S. Gorbaczowa przed dziaaczami nauki i kultury w KC
KPZR 6 stycznia 1989 r. Cyt. wg publikacji w .litieratumej Gaziecie" nr 2
(5224) z 11 stycznia 1989 r., s. I.
1
Gorbachev and the Collapse of the Soviet Communisty Party by Eugen Novikov
and Patrick Bascio. Peter Lang Publishing. Inc.. New York. 1994, s. 47-61.
634

.Nowe myUnie
Proces nowego mylenia w rzeczywistoci zacz si ju w kocu lat
siedemdziesitych - jeszcze za ycia Andropowa - w rodowisku inteligencji i
upamitni si szeregiem publikacji ukazujcych si w ograniczonym nakadzie,
napisanych zawiym i trudnym jzykiem, penym terminw zaczerpnitych z
socjologii" - pisze autor.
Oprcz Wydziau Midzynarodowego KC, jego specjalnych instytutw i
wydawnictw, do pracy wczono cay szereg instytutw akademickich. Stojce
przed nimi zadanie obejmowao rewizj ideologii: opracowanie alternatywnych"
modeli i sposobw przeksztacania istniejcego modelu w co bardziej
racjonalnego. Gorbaczow tylko odziedziczy te projekty, kiedy okaza si
najodpowiedniejszym kandydatem na ich realizatora.
Jednak, jak zaznacza autor:
... chocia rozmaite ideologiczne scenariusze uwzgldnione lub wymylone przez
ideologicznych poplecznikw Gorbaczowa w do istotny sposb rniy si
midzy sob, to jednak wszystkie miay ten sam cel polityczny: kontynuacj rzdw
partyjnej elity. Realizacj tego zadania zapewniao utrzymanie ustroju
socjalistycznego albo przeksztacenie kolektywnej wasnoci nomenklatury w
prywatn wasno, skupion w rkach poszczeglnych czonkw gry partyjnej."
Ju samo to, e kierowanie pracami nad reform" sowieckiego reymu zlecono
Wydziaowi Midzynarodowemu KC (jeszcze pod kontrol Andropowa),
wystarczajco jasno wiadczy o ich celowym ukierunkowaniu. Charakterystyczne
jest i to, e najbardziej miae idee tych mylicieli nie wykraczay poza marksizm:
chodzio tylko o pewn rewizj jego wariantu leninowskiego", zbliajc
marksizm do socjaldemokracji.
W zasadzie prasa scharakteryzowaa kocowy okres gasnosti jako konstatacj
koca marksizmu, jednak w rzeczywistoci by to powrt do filozoficznej tradycji
marksizmu europejskiego, od ktrego odstpiono w Zwizku Sowieckim jeszcze w
1924 roku" - pisze Nowikow.'0
atwo zrozumie powody poszukiwania takiego zblienia. Z jednej strony, w kocu
lat siedemdziesitych nadcigajcy kryzys ekonomiczny by ju wyranie widoczny
i trzeba byo nie zwlekajc szuka drg ratunku. Przede wszystkim, co zrozumiae,
naleao znale sposb odrodzenia dtente otwierajcego dostp do pomocy
Zachodu w postaci kredytw i technologii. Z drugiej strony, fenomenalny sukces
dtente na pocztku lat siedemdziesitych (podobnie jak jego krach na pocztku lat
osiemdziesitych) skania do uznania koniecznoci gruntowni ej szego
przygotowania, z uwzgldnieniem
Tame, s. 17.
635

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

wszystkich popenionych wwczas bdw. Jak pamitamy, pierwsze dtente byo
wymylone nie w Moskwie, lecz w Bonn. Moskwa postaraa si tylko o jego
wykorzystanie do wasnych celw, nie wprowadzajc u siebie adnych zmian.11
Tym razem, w poczeniu z wewntrznymi reformami" socjalizmu i
wprowadzeniem socjaldemokratycznej frazeologii dtente stawao si nieuniknione
i akceptowalne zarwno dla pnocnych" radykaw jak i romaskich"
umiarkowanych. Minimalne zmiany, w niczym nie zagraajce istnieniu reymu,
pozwalay - zdawaoby si - osign nieosigalne: obroni si przed kryzysem i
otworzy sobie drog do konwergencji" z mieszewickim Zachodem. To znaczy,
mwic wprost, do zwikszenia sowieckich wpyww w Europie.
W rzeczy samej, co waciwie przeszkodzio osigniciu penego sukcesu w ramach
dtente 70? Problem praw czowieka? Wkroczenie do Afganistanu? Polski kryzys?
Czy istotnie nie mona byo tych przeszkd omin, korzystajc z pomocy
europejskiej socjaldemokracji i lewicowej elity USA? Jeli chodzi o t pierwsz, to
jeszcze w 1977 roku wczesny ambasador sowiecki w RFN Walentin Falin pisa do
KC o jej ewentualnej decyzji.12 Nie trzeba chyba wyjania, e wcale nie chodzio o
wprowadzenie demokracji, tylko o sposoby skutecznej imitacji teje. Donoszc, e
partnerzy w dziele dtente - niemieccy socjaldemokraci - nie s bynajmniej
zachwyceni kampani o prawa czowieka w krajach socjalistycznych, Falin pisze
m.in.:
Socjaldemokraci ju teraz na wasnej skrze odczuwaj niebezpieczestwo
antykomunistycznej histerii. Haso CDU/CSU: chcemy wolnoci, nic socjalizmu"
dowodzi, e SPD nie jest ostatni w kolejnoci, kiedy trbi si na rozpoczcie
polowania na czarownice. (...)
Jednoczenie moi rozmwcy zaznaczaj, e Zachd wczeniej ni Wschd wzi
pod uwag fakt, i zmiany midzynarodowego klimatu nie omin pogody w
poszczeglnych pastwach. Pastwa, ktre przystpiy do NATO, zapaciy za ten
krok niema cen i nie pozbyy si bynajmniej trudnoci, w tym take natury
ideologicznej. Ale na Zachodzie podobne trudnoci nie rzucaj si w oczy,
poniewa tam zrozumiano ju, e w zwykych warunkach nie naley zbytnio
podnosi p r o g u l e g a l n o c i w w a l c e i d e i . Wedug sw socjaldemo
11
Patrz rozdzia czwarty.
12
,,W zwizku z kampani w RFN wok problemu prawa czowieka., List
polityczny" ambasadora ZSRR w RFN W. Falina Nr 74 z 2 marca 1977 r.
636

Nowe myJtenie
kratw kraje socjalistyczne take powinny byy liczy si z kosztami pieriestrojki
stosunkw midzynarodowych. (...)
Trzeba powiedzie, e dyskusje dotyczce postpowania w krajach socjalistycznych
z inaczej mylcymi i nonkonformistami prowadzone s z oywieniem rwnie w
krgach odnoszcych si do ZSRR i KPZR lojalnie, a nawet przyjanie. Czsto
padaj pytania, na ktre nie mona odpowiedzie oglnikami ani zastosowa uniku.
Na przykad: dlaczego w Zwizku Sowieckim szanuje si Picassa i Legera, a
jednoczenie przeladuje rodzimych malarzy-modernistw i w rezultacie prace
licznych, znanych na caym wiecie artystw z okresu przed-i porewolucyjnego
prawic w ogle nie s eksponowane w naszych muzeach? Albo - dlaczego sztuka
abstrakcyjna i tzw. eksperymentalna ma prawo obywatelstwa w Polsce, a tpiona
jest w ZSRR i w szeregu innych pastw socjalistycznych? Dlaczego idziemy na
kompromis ze wspomnianymi prdami w muzyce i balecie, a w innych obszarach
kultury - nie?
Jest, oczywicie, sporo pyta ostrzejszych. Kiedy jednak mowa o inteligencji
twrczej, dziennikarstwie, religii, to nawet formalnym porwnaniom towarzyszy
mnstwo niepotrzebnych, szkodliwych emocji.
Czy to si nam podoba, czy nie, przeciwnik ideologiczny prbuje wczy do swego
arsenau dowiadczenia zdobyte przez KPZR w trakcie budowy wiatowego ruchu
komunistycznego, w caej naszej pracy z wasn i zagraniczn inteligencj
bezporednio po rewolucji padziernikowej i w czasie Wojny Narodowej.
Przeciwnik wykorzystuje rwnie i to, e nasza wewntrzna i
zagraniczna propaganda czsto jest nieadekwatna, dopuszcza
si rnej interpretacji tych samych zdarze lub, co jeszcze
g o r s z e , p r z e m i l c z a je. Wydaje si, e w chwili, kiedy niemal kady dorosy
czowiek w Zwizku Sowieckim ma dostp do technicznych rodkw
pozwalajcych sucha informacji z caego wiata, a wkrtce bdzie mg na ekranie
swojego telewizora otrzymywa obrazy ilustrujce ycie na Zachodzie, nie da si
unikn gbokiego przemieszania ideologii. (...)
Spoeczno krajw kapitalistycznych rwnie nie potrafia uchroni si przed
oddziaywaniem naszej idei. Wzrost znaczenia socjaldemokracji i zwizkw
zawodowych w wiecie kapitau, a take szereg innych faktw, wiadczy o
powanych deformacjach systemu, ktrego potencja w godzinach prby czsto
goni ostatkiem si. Uciekajc si do zmiany definicji pewnych poj -zwaszcza
poj praw czowieka i demokracji w ogle - nasz przeciwnik chciaby zapewni
sobie chwil odpoczynku w trakcie odwrotu.
Uwzgldniajc to wszystko, a take - co zrozumiae - ze wzgldu na nasze
wewntrzne i zewntrzne interesy, wydaje mi si, e koniecznie musimy mie
637

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

wielopaszczyznowy i dugofalowy program pracy w danym kierunku, ktry
zawieraby zarwno cae dowiadczenie wsplnoty socjalistycznej, jak i dowiadczenie naszego przeciwnika. To ostatnie zasuguje na wnikliw uwag chociaby
dlatego, e ideologicznym utrwaleniem podstaw ustroju pastwa w RFN i innych
krajach zachodnich zajmuj si specjalici o najwyszych kwalifikacjach, a na ich
badania przeznacza si rocznie miliardowe rodki finansowe.
Naley zbada zwaszcza funkcjonowanie prawodawstwa i administracji w RFN.
Pastwo zachodnioniemieckie dysponuje gitkim i skutecznym rodkiem
zapobiegania i ograniczania niepodanej dziaalnoci, przy czym nacisk kadzie si
tam na ciganie inaczej mylcych nie pod zarzutem rozpowszechniania niewygodnych dla reymu informacji, lecz z powodu dziaalnoci antykonstytucyjnej",
naruszania porzdku spoecznego itd. Ciekawy jest te tamtejszy system
sdowniczy, ktry stwarza moliwo izolowania dowolnej osoby na miesice i lata
przed wydaniem wyroku sdowego. W praktyce oznacza to moliwo karania
podejrzanego ju na dugo przed rozpatrzeniem jego sprawy przez sd ostatniej
instancji.
System ten funkcjonuje skutecznie, poniewa towarzysz mu:
odpowiednio wywaona jawno i inne q ua s i-de mokraty c z ne
atrybuty, pozwalajce utrzyma cinienie w kotle na moliwym
do przyjcia poziomie. Nadal znaczn rol w tumieniu opozycji
odgrywaj -pod jawnym i niejawnym nadzorem wadz - prasa,
K o c i , s z k o a i b u r u a z y j n e o r g a n i z a c j e s p o e c z n e . Dla tych
ostatnich walka z lewic w ogle, a z komunizmem w szczeglnoci, bya i jest
gwnym sensem istnienia. (...)
Fakty dowodz, e niewielkie i do wtpliwe korzyci przynosz nam prby
pomijania w praktyce informacyjnej trudnoci i niedostatkw
istniejcych w krajach socjalistycznych. Objania ich rdo z
naszych pozycji, wykazywa, co naley robi, by te braki usun
- o t o c z e g o n a m t r z e b a . Jeeli tego nie zrobimy sami, zrobi to za nas nasz
przeciwnik.
A przy tym w wielu wypadkach nie ma adnych podstaw do przyjmowania postawy
obronnej. (...) Kiedy za nasza informacja ma form odpowiedzi na krytyk, wiele
traci na znaczeniu i wiarygodnoci.
Inaczej mwic, strategia i taktyka walki pozycyjnej, a wanie z tak mamy do
czynienia w kwestii praw czowieka, wymaga dopracowania. N a s z p r z e c i w n i k ,
zrzuciwszy kolonialny balast, przyczy si do naszej polityki
p o k o j o w e g o w s p i s t n i e n i a i r o z b r o j e n i a , podreperowa socjaln
nadbudow i chciaby stworzy pozory samooczyszczenia si i odnowy swojego
ustroju. (...) A co okazuje si szczeglnie

62$

.Nowe mydlenie
wane i potencjalnie niebezpieczne, przeciwnik szybko reaguje na zmiany, na
powstajce problemy, tworzy wasn ich interpretacj, czsto sam te zmiany
wywouje, Uczc na to, e maymi ustpstwami uchroni przed zagroeniem baz
ustrojow i zasynie jako inicjator postpu.
Zostawmy sumieniu Falina jego interpretacj politycznego ustroju RFN; o wiele
waniejszy jest dla nas fakt, e jego polityczny list" bardzo uwanie studiowali
Gromyko i Andropow, i Wydzia Propagandy KC, i grupa partyjnych
intelektualistw", ktra pracowaa nad modelem alternatywnym" (kto z nich
nanis zaznaczone w tekcie podkrelenia -nie podejmuj si wyjani, W.B.). Co
wicej, naley przypuszcza, e przytoczone wyej koncepcje wywary na
kierownictwie wielkie wraenie, czego dowodem by szybki awans Falina, klry po
dziesiciu latach, kiedy jego marzenia o stworzeniu pozorw samooczyszczenia si
i odnowy ustroju" zaczy si urzeczywistnia - by ju kierownikiem Wydziau
Midzynarodowego KC.
Ale we wadzach sowieckich Falin nie by przecie jedynym tak mdrym
czowiekiem. Wyraone przez niego myli wisiay w powietrzu", przycigajc
uwag tej czci partyjnej elity, ktra zgodnie z charakterem swojej suby
zajmowaa si polityk zagraniczn, a wic zatrudniona bya w KGB, MSZ, w
Wydziale Midzynarodowym KC, w trustach mzgw" tych instytucji. I
rzeczywicie - dlaczego by nie sprbowa? Zbankrutowana awangarda proletariatu
nie miaa ju nic do stracenia prcz swych wizw, a pozyska moga przychylno
caego wiata. W istocie, zadanie nie wydawao si zbyt trudne: sam charakter ich
profesji pozwala - bez obaw przed represjami czy cenzur - manipulowa
ogromnymi masami ludzi na Zachodzie i w krajach Trzeciego wiata, woln pras
zachodni i niezalenymi ruchami spoecznymi. Dlaczego wic nic zrobi tego u
siebie, gdzie kontrola nad spoeczestwem jest bez porwnania cilejsza i gdzie
praktycznie wszystko jest w rkach partii? Technika tej roboty doprowadzona jest
do stanu doskonaoci, a czowiek sowiecki jest nieporwnywalnie bardziej
uzaleniony od wadzy ni na przykad zachodni pacyfista.
Opracowany przez nich plan odprenia wydawa si istotnie bezbdny: ze starego
modelu zapoyczono najskuteczniejsze atrybuty: wykorzystanie socjaldemokracji,
lewicowego establishmentu Stanw Zjednoczonych, zaprzyjanionych
biznesmenw, a take - zmasowan kampani dezinformacji (w tym stary temat o
rzekomej walce w sowieckich wadzach midzy Jastrzbiami" i gobiami",
przemianowanymi teraz na konserwatystw" i reformatorw"). Nowy by
natomiast, po pierwsze, wykonawca", ktre
640

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

mu, w odrnieniu od Breniewa, atwo byo przypisa cechy
reformatora-liberaa"; po drugie - nowoci byy wewntrzne reformy" (w
rzeczywistoci - prba uratowania socjalizmu przez wprowadzenie minimalnych
zmian ekonomiki); wreszcie gwn nowoci bya imitacja ludzkiej twarzy" przy
zachowaniu cakowitej kontroli - skrupulatnie wywaona glasnost"' - jak to okreli
Falin. Jeli i tego nie wystarczy, aby odrodzi dtente, na podordziu byy inne
quasi-demokratyczne atrybuty" w rodzaju fikcyjnego pluralizmu partyjnego,
wolnych wyborw" do parlamentu", wyprowadzenia wojsk z Afganistanu,
liberalizacji reymw Europy Wschodniej...
Do nakrelonych zada dobierano te odpowiednich ludzi. Ju od objcia wadzy
przez Andropowa, a zwaszcza za Gorbaczowa, wybijali si na czoo gwnie ludzie
z praktyk w zakresie polityki zagranicznej, a wic z KGB, Wydziau
Midzynarodowego KC, instytutw badawczych i trustw mzgw". Rzecz
zrozumiaa: ich zadaniem byo nie tylko odrodzenie dtente z Zachodem, lecz take
przeksztacenie systemu twardej, administracyjno-represyjnej kontroli
spoeczestwa w bardziej wyrafinowany system manipulacji, stosowany dotd tylko
w polityce zagranicznej. Nikt inny nie potrafiby si upora z takim zadaniem prcz
zawodowych manipulatorw.
Do realizacji tych planw przystpiono bardziej zdecydowanie dopiero po
Reykjaviku, kiedy byo ju jasne, e nie osignie si swoich celw ani samymi
obietnicami, ani przez prby nacisku. A Zachd ogarna ekstaza i po prostu nie
chcia widzie dokonywanego na jego oczach gigantycznego oszustwa. Susznie te
pisze Nowikow:
Zachodni komentatorzy uwaali t konajc ideologi, konstytucyjne reformy
Gorbaczowa, utworzenie Zjazdu Delegatw Ludowych, a take reorganizacj Rady
Najwyszej za objawy krachu komunizmu. Ale w tych rozwaaniach nie zauwaono
powstajcego w cieniu faktu umacniania si politycznej wadzy elity partyjnej.
Wikszo rodkw masowej informacji traktowaa samokrytyk KPZR i ataki na
teori marksizmu-leninizmu jako rzeczywist i owocn samokrytyk elity partyjnej;
nie byy one w stanie uchwyci i zrozumie rnicy midzy parti a elit partyjn.
To wanie przeszkodzio im dostrzec, e Gorbaczow zamierza stworzy nowy,
okrojony totalitaryzm, demokracj bynajmniej nie zachodniego typu."1-'
13
Gorbachev and the Collapse of the Soviet Communisty Party by Rugen
Novikov and Patrick Bascio, Peter Lang Publishing, Inc., New York, 1994, s.
16.
641

Jak odejJ", nie odchodzc?

4. Jak odejJ", nie odchodzc?
Bdc profesjonalnym kamc, Gorbaczow nie kama tylko w jednym przypadku:
nowa polityka bya rzeczywicie leninowska. Rozumieli to rwnie jego koledzy:
jako pojtni uczniowie Lenina sowieccy przywdcy doskonale wiedzieli, e mog
sobie pozwoli na wszystko, dopki wadza pozostaje w ich rkach. Podobnie jak
Lenin w roku 1921, Stalin w 1941 czy Chruszczow po mierci Stalina nie bali si
wstrzsa podstawami" swojego reymu, eby go ratowa. Trzeba byo tylko
jednego: utrzyma inicjatyw, nie pozwoli, by reformy" wymkny si spod
kontroli partii.
A tymczasem aden element tych reform", tak poruszajcych ubog wyobrani
wiata, nie zagraa pocztkowo utrat kontroli nad nim. Opisaem ju
wystarczajco dokadnie proces wprowadzania , jawnoci" oraz jak uwalniano"
winiw politycznych i Sacharowa, a jednoczenie jak surowo przeciwdziaano
wszelkim prbom tworzenia w kraju autentycznej opozycji, dekretujc fikcyjn
wielopartyjno", tak zwany socjalistyczny pluralizm". W rezultacie wadze
osigny to, czego nie mogy osign przez osiemnacie lat breniewowskich
represji - wzrost autorytetu kierownictwa partyjnego. Po raz pierwszy w okresie
poststalinowskim og spoeczestwa z entuzjazmem przyjmowa postanowienia
zjazdw i konferencji partyjnych.
W miar jak ujawniano coraz wicej dawnych przestpstw reymu, coraz to mniej
winy za nie przypisywano partii. W wyniku tego rozptana odgrnie publiczna
krytyka partyjnego kierownictwa utrwalaa na prowincji przewag wadz
centralnych nad miejscowym aparatem administracyjnym, ktremu grozi, jak
pamitamy, rozpad na regionalne mafie". W okrelonym wic sensie glasnost'
speniaa funkcj czystki" partyjnej, podobnie jak rewolucja kulturalna" Mao
Tse-tunga.
W taki sam sposb wprowadzano system kontroli w caym imperium, zarwno tym
zewntrznym", jak i wewntrznym". Proponowano nawet poszczeglnym
republikom Zwizku Sowieckiego pewn kulturaln i ekonomiczn autonomi, a
krajom satelickim po prostu j narzucano. Z jednej strony, zbankrutowany reym nie
by w stanie ich utrzymywa, z drugiej za - cele jego polityki zagranicznej
wymagay zmiany wizerunku imperium za". Trudno byo liczy, na przykad, na
dtente, dopki wojska sowieckie walczyy w Afganistanie. A i pozostae lokalne
konflikty", sprowokowane globaln sowieck ekspansj, trzeba byo przynajmniej
zamrozi".
Wszystko to jednak nie oznaczao wyrzeczenia si imperium czy nawet globalnej
ekspansji. Przeciwnie: i jedno, i drugie zyskiwao na tego rodzaju
642

Rewolucja, ktrej jednak nte pyto

pozorach, a sowieckie wpywy nie saby w najmniejszym stopniu.
Najja-skrawszym tego przykadem jest wyprowadzenie sowieckich wojsk z Afganistanu. Jak pamitamy14, sowieccy przywdcy zgodzili si na okupacj
Afganistanu niechtnie, z wahaniami i nigdy nie uwaali tego rozwizania za
ostateczne. Zagadnienie wyprowadzenia stamtd wojsk rozwaane byo jeszcze za
Andropowa.^
GROMYKO: Zgodnie z postanowieniem Biura Politycznego, do Afganistanu
wyjedaa grupa odpowiedzialnych partyjnych sowieckich specjalistw
wojskowych i ekonomistw. (...)
Oglna sytuacja w Afganistanie jest, jak wiecie, towarzysze, skomplikowana.
Ostatnio daje si zaobserwowa jakie elementy konsolidacji, ale proces
konsolidacji przebiega powoli. Liczba band nie maleje. Wrg nie chce zoy broni.
Prowadzone w Genewie pertraktacje z Pakistanem postpuj mudnie i powoli.
Dlatego musimy zrobi wszystko, eby znale obustronnie akceptowalne warianty
rozwizania politycznego. Z gry mona powiedzie, e bdzie to proces
dugotrway. Jest szereg zagadnie, ktre trzeba omwi oddzielnie. Trzeba mie na
uwadze i to, e na razie nie moemy przysta na podanie Pakistanowi konkretnych
terminw wycofania naszych wojsk z kraju. Potrzebna tu jest ostrono. Tak,
sytuacja si stabilizuje. Dobrze, e liczebno armii afgaskiej wzrosa do 140
tysicy. Najwikszy kopot z tym, e wadze centralne nie objy jeszcze prowincji,
rzadko kontaktuj si z masami, a blisko jedna trzecia powiatw nie podlega wadzy
centralnej i nie jest przez ni kontrolowana. Wyczuwalna jest krucho administracji
pastwowej. Na zakoczenie chciabym doda, e - jak si wydaje - trzeba podj
dziaania tu zaprogramowane i przedstawione wam do rozpatrzenia. Bdzie chyba
konieczne przeprowadzenie, gdzie w kwietniu, spotkania z Karmalem i
kierownicz grup dziaaczy Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu. Celowe
bdzie te osobiste spotkanie J.W. Andropowa z Babrakiem Karmalem. (...)
ANDROPOW: Pamitacie, towarzysze, z jakim trudem i rozwag rozstrzygalimy
spraw wprowadzenia wojska do Afganistanu. L.I. Breniew upiera si przy
imiennym gosowaniu czonkw Biura Politycznego. Problem zosta rozpatrzony na
Plenum KC.
Do problemu afgaskiego winnimy podchodzi z realizmem. Czeg
14
Patrz pocztek rozdziau pitego.
15
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 10 marca 1983 r., robocza
wersja stenogramu, punki f>.
643

Jak odejJ", nie odchodzc/

mona chcie, towarzysze? To kraj feudalny, w ktrym zawsze gospodarzami byy
yjce na danym terenie plemiona, a wadza centralna bardzo rzadko docieraa do
wszystkich kiszakw. Nie chodzi te o stanowisko Pakistanu. Nam wydaje tu bitw
amerykaski imperializm, ktry dobrze rozumie, e na tym odcinku
midzynarodowej polityki straci swoj pozycj. Dlatego nie moemy rezygnowa.
Cuda na wiecie si nie zdarzaj. Nieraz zocimy si na Afgaczykw, e postpuj
niekonsekwentnie, zbyt wolno dziaaj. Ale przypomnijmy sobie nasz walk z
basmaczami.* Przecie wtedy w Azji rodkowej skoncentrowana bya niemal caa
Armia Czerwona; walka z basmaczami przecigna si do poowy lat trzydziestych.
1 dlatego w stosunkach z Afganistanem trzeba by wymagajcym, ale te trzeba
rozumie jego realia.
Co si tyczy opracowanych przez Komisj propozycji, to czy nie s one nazbyt
imperatywne, czy nie wskazuj zbyt dokadnie, co powinna zrobi strona afgaska,
a co nasza. GROMYKO: Propozycje te, oczywicie, dopracujemy.
ANDROPOW: Tak, to ma by dokument polityczny. Trzeba mu nada form
bardziej elastyczn. PONOMARIW: Dopracujemy te materiay.
ANDROPOW: Rozmowy z Karmalem s, jak wida, potrzebne. Przypuszczalnie
trzeba je bdzie przeprowadzi w dwch turach, a moje spotkanie z Karmalem
powinno si odby na kocu.
KUZNIECOW, T1CHONOW, GORBACZOW: Susznie.
W istocie takie nastawienie nie zmienio si i za Gorbaczowa. Tyle e konieczno
wycofania wojsk stawaa si coraz bardziej palca, a mimo to ustpowa
amerykaskiemu imperializmowi" nikt nie zamierza. Chodzio
0 to, by odej nie odchodzc, to znaczy zachowa wprowadzony reym
1 kontrolowa go. Przygotowanie tego rozwizania politbiuro rozpoczo jeszcze w
1986 roku. Na pocztek zastpiono Babraka Karmala szefem afgariskiego KGB
Nadibullahem16 - posunicie do typowe dla wszystkich gorbaczowowskich
reform". Kagiebowiec-reformator, podobnie jak nieco pniej jego boss w
Moskwie, przeprowadzi liberalne reformy": nawiza kontakty z przeciwnikiem,
wprowadzi now konstytucj, a nawet zmieni
* Basmacze - zbrojny ruch narodowowyzwoleczy, bronicy ludu Azji
rodkowej przed rewolucyjnym terrorem w latach 1929-33; zlikwidowany
przez Armi Czerwon (przyp. red.). Ift Posiedzenie Biura Politycznego KC
KPZR z 20 marca 1986 r.
6.1t

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

nazw pastwa opuszczajc wyraz demokratyczna" (widocznie zalecajc si w ten
sposb do muzumaskiej opozycji). Sam zosta prezydentem. Naley
przypuszcza, e Afganistan by dla kremlowskich reformatorw" swego rodzaju
sprawdzianem nowego mylenia", poligonem badawczym. W przypadku
powodzenia eksperymentu przewidywano rozpowszechnienie go na obszarze
caego imperium. Wanie dlatego czonkowie Biura Politycznego denerwowali si i
do wyprowadzenia wojsk przygotowywali si szczeglnie drobiazgowo. Komisja
Biura Politycznego do spraw Afganistanu (Szeward-nadze, Czebrikow, Jakowlew,
Jazw, Kriuczkow) do ostatniej chwili nie moga si zdecydowa, jaki sposb
realizacji tego manewru bdzie najlepszy.
W skomplikowanej sytuacji, charakteryzujcej stan rzeczy w Afganistanie, coraz
bardziej wyczuwa si napicie, zwizane z majcym nastpi wyprowadzeniem
ostatnich jednostek wojsk sowieckich. Uwaga reymu, jak rwnie si
opozycyjnych skupia si na dacie 15 lutego, kiedy to - zgodnie z ustaleniami
genewskimi - zakoczy si okres pobytu w Afganistanie naszego kontyngentu
wojskowego. Przy tym dla Kabulu podany wyej termin jest nieco skcony, bo
ostatnie oddziay sowieckie powinny opuci stolic Afganistanu na pocztku
lutego - donosili oni 23 stycznia 1989 roku.17 - Praktycznie w caym kraju trwaj
dziaania bojowe midzy wojskami rzdowymi a opozycj. Dziki pomocy
lotnictwa sowieckiego siom rzdowym udaje si utrzyma swoje pozycje.
Przeciwnik nie by w stanie opanowa Dalalabadu, Kunduzu i Kandaharu.
Wszyscy jednak zdaj sobie spraw, e gwna batalia dopiero si zblia. Opozycja
w chwili obecnej nawet nieco zmniejszya swoj aktywno bojow, gromadzc siy
przed owym decydujcym starciem. Tow. Nadibullah uwaa, e zamiarem
opozycji jest nasilenie aktywnoci po wyjciu wojsk sowieckich i uderzenie w kilku
kluczowych kierunkach.
Naley podkreli, e afgascy towarzysze s powanie zaniepokojeni rozwojem
sytuacji. S coraz bardziej zdecydowani przeciwstawi si nieprzyjacielowi, w
zwizku z czym podejmuj szereg ostatecznych rodkw majcych na celu
najbardziej racjonalne wykorzystanie wasnych si. W okrelonym stopniu bior te
w rachub kontakty z do znaczn liczb dowdcw uzbrojonych oddziaw
przeciwnika oraz wci istniejce silne rozdwiki w rodowisku opozycji, a w tym
sprzecznoci midzy niektrymi czoowymi ugrupowaniami politycznymi,
zwaszcza midzy Islamsk Wsplnot Afganistanu (Rabbaniego) i Islamsk Parti
Afganistanu (Hekmatiara). Zbrojne starcia midzy oddziaami
17
Uchwala Biura Politycznego P 146/V1 z 24 stycznia i notatka
Szewardnadzego, Czebrikowa, Jakowlewa, Jazowa, Murchawskicgo,
Kriuczkowa Nr 65/OS z 23 stycznia 1989 r.
645

Jak odejJc", nie odchodzc?

tych i innych ugrupowa opozycyjnych nie tylko nie wygasaj, lecz przybieraj na
sile. (...)
Afgascy towarzysze wyraaj swoje zrozumienie dla naszej decyzji o wyprowadzeniu wojsk. Jednak oceniajc trzewo sytuacj zaznaczaj, e nie potrafi
si obej bez naszej wojskowej pomocy. Taka pomoc, ich zdaniem, mogaby by
wiadczona w innych ni obecna formach i mie ograniczone rozmiary.
Stanowiaby jednak powane wsparcie w sensie praktycznym i psychologicznym.
Afgascy towarzysze uwaaj, e jeli opozycji nic uda si po wyprowadzeniu
wojsk sowieckich opanowa gwnych orodkw kraju, wwczas peszawarski
alians siedmiu" i teherariski zwizek omiu" bd zmuszone przystpi do
pertraktacji z Kabulem na temat przyszej struktury pastwowej Afganistanu. Jak
dotychczas uparcie si od tego uchylaj. Najwaniejsze, jak podkrelaj afgascy
przyjaciele, to wytrwa dwa-trzy pocztkowe miesice po odejciu wojsk
sowieckich. Pniej sytuacja moe stopniowo zacz si zmienia na ich korzy.
Taki pogld potwierdzaj niektre wypowiedzi przedstawicieli opozycji,
sformuowane w ramach kontaktw z sowieckimi przedstawicielami w
Islamabadzie. Z wypowiedzi tych wynikao, e jeli rzd Nadibullaha si utrzyma,
to oni zrewiduj swoje obecne stanowisko polegajce na nieuznawaniu go za
partnera w rokowaniach.
Obecna sytuacja stawia nas wobec szeregu nieatwych problemw. Z jednej strony,
nasze odstpienie od przyjtego i ogoszonego postanowienia o zakoczeniu
wycofania wojsk w dniu 15 lutego moe wywoa skrajnie niepodane dla nas
komplikacje na paszczynie stosunkw midzynarodowych. Z drugiej strony, nie
ma pewnoci co do tego, e wkrtce po naszym odejciu nie zaistniej powane
zagroenia dla reymu, ktry caemu wiatu kojarzy si z nami. Tym bardziej, e
opozycja wanie na tym decydujcym odcinku moe na pewien czas skoordynowa
swoje dziaania, do czego uparcie j popychaj Amerykanie i krgi wojskowe
Pakistanu. Okrelone niebezpieczestwa powstaj te w zwizku z tym, e w LDPA
(Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu) wci jeszcze nie osignito
prawdziwej jednoci, wystpuj w niej rozbienoci zwizane z czynnikami
pozapolitycznymi. W opiniach niektrych afgaskich przywdcw przebija
impulsywno, pami o dawnych niesprawiedliwociach". (...)
Powaniejsze jest jednak to, e naruszenia przez Islamabad porozumie genewskich
nabray nie tylko otwartego charakteru, lecz stay si demonstracyjne. Pakistaskie
oddziay stray granicznej bior bezporedni udzia w dziaaniach bojowych na
terytorium afgaskim. Z terytorium Pakistanu prowadzi si ostrza najbliszych
rejonw Afganistanu, nieprzerwanym strumieniem dopywa bro, przeprawiaj si
uzbrojone bandy. W Peszawarze i innych miastach w dal
646

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

szym cigu funkcjonuj bez przeszkd kwatery sztabw afgaskich partii
opozycyjnych oraz ich bazy i orodki szkoleniowe. Wszystko to dzieje si si
bezwadu, wprawione w ruch jeszcze w okresie Ziaul-Haqa. B. Bhutto nie jest w
stanie zmieni tej sytuacji w najbliszej przyszoci.
Jednak przy caej swej zoonoci kwestia przetrwania reymu sprowadzaa si do
problemu zaopatrzenia w ywno i opa gwnych miast, a zwaszcza Kabulu.
Dokadnie analizuje si plan opozycji zmierzajcy do zorganizowania ekonomicznej
blokady Kabulu, odcicia dostaw ywnoci i produktw naftowych, wywoania
niezadowolenia, a nawet otwartych wystpie ludnoci.
To znaczy trzeba zawczasu poczyni odpowiednio due zapasy, co jest do
wykonania tylko w oparciu o transport ldowy. Jedyna droga ze Zwizku
Sowieckiego do Kabulu, czyli trasa Chajraton-Kabul, nabiera w ten sposb
ywotnego znaczenia.
Wedug tow. Nadibullaha, jeli ta trasa bdzie funkcjonowa mniej wicej do maja,
reym powinien si utrzyma. Zagwarantowanie normalnego funkcjonowania tej
drogi bez naszej pomocy przekracza moliwoci afgaskich przyjaci. To jest
oczywiste. Za punkt wyjcia trzeba wic przyj zaoenie, e nie wolno dopuci
do przerwania magistrali Chajraton-Kabul. Przy tym szczegln uwag trzeba
bdzie zwrci na najbardziej zagroony odcinek magistrali, a wic przecz Salang
z jej ponad trzykilometrowym tunelem.
W zwizku z tym Biuro Polityczne rozpatruje i ocenia moliwe warianty, z ktrych
kady jest na swj sposb znakomity i do typowy dla kremlo-wskich
reformatorw".
Wariant pierwszy. Powoujc si na zagroenie bytu ludnoci cywilnej, zostawi
jedn dywizj, tzn. mniej wicej 12 tysicy ludzi na magistrali Chajraton-Kabul. Nie
jest to wariant zbyt podany, poniewa moe doprowadzi do wypynicia tej
sprawy na forum ONZ i uznania za dowd niecakowitego wycofania przez nas
wojsk. Mimo e Pakistan nie wypenia swoich zobowiza wynikajcych z
zawartych w Genewie porozumie, mona przyj, e wikszo pastw-czonkw
ONZ nas nie poprze, poniewa dla wielu problem wojska stanowi jdro konfliktu.
Wariant drugi. Powoujc si na grob godu w Kabulu i w innych miastach
647

Jak odej", nie odchodzc?

wezwa ONZ do terminowego zaopatrzenia miast w ywno i produkty naftowe
oraz do skierowania wojsk ONZ z zadaniem zapewnienia funkcjonowania
magistrali. Do czasu nadejcia si ONZ pozostawi na tych pozycjach swoje
oddziay wojskowe celem penienia szczeglnie wanych funkcji humanitarnych, a
mianowicie zaopatrzenia ludnoci w ywno i produkty naftowe. Jednoczenie
zapewni, e nie zmienia to faktu, i wycofanie kontyngentu wojsk sowieckich
zostao ju dokonane. Owiadczy, e w momencie nadejcia si ONZ
wzmiankowane wyej nasze oddziay natychmiast wrc na terytorium Zwizku
Sowieckiego. (...)
Wariant trzeci. Wyprowadzi wszystkie wojska, tak jak zaplanowano, do dnia 15
lutego. Podkreli ten fakt na forum midzynarodowym wydaniem owiadcze
rzdw ZSRR i Republiki Afganistanu. Nastpnie, na prob rzdu afga-skiego. z
ktr rzd ten zwrci si do pastw wiata, zacz kierowanie kolumn z cywilnym
adunkiem, przydzielajc im w charakterze ochrony oddziay wojsk sowieckich.
Ruch takich kolumn mgby si rozpocz, przykadowo, w dwa tygodnie po
wyprowadzeniu wojsk sowieckich. W tym czasie szeroko rozpowszechnia opini,
e dziaalno opozycji skazuje ludno afgaskich miast na mier godow. Na tle
takiego powszechnego przekonania napyw transportw konwojowanych przez
nasze wojsko wygldaby jak istotny krok humanitarny. Przy tym wariancie szereg
odcinkw drogi trzeba by zdobywa w walce.
Wariant czwarty. Wyprowadzi prawie wszystkie wojska sowieckie do dnia 15
lutego. Rozgosi i poprze odpowiednimi oficjalnymi owiadczeniami fakt
wyprowadzenia sowieckiego kontyngentu wojskowego. Pod pretekstem
przekazywania niektrych posterunkw na magistrali Chajraton-Kabul stronie
afgaskiej, zostawi w kilku najwaniejszych punktach, w tym na przeczy Salang,
oddziay sowieckie. Akcji tej nie nadawa - z wasnej inicjatywy - szerszego
rozgosu; wspomnie tylko, e chodzi o niewielk liczb sowieckich onierzy,
ktrzy zostali chwilowo zatrzymani w zwizku z tym, e strona afgaska jeszcze nie
przeja wspomnianych posterunkw. Po jakim czasie, podobnie jak w wariancie
trzecim, rozpocz przeprawianie transportw do Kabulu z nasz eskort wojskow.
We wszystkich tych wariantach mona byoby zaznaczy, e w operacjach bd
uczestniczy nasze jednostki regularne, ale ich formowanie powinno odbywa si na
zasadzie udziau dobrowolnego, ochotniczego, z preferencj dla onierzy
odbywajcych sub wojskow w Afganistanie oraz tych, ktrzy tak sub ju
odbyli i wrcili do kraju. Ponadto ustali wynagrodzenie dla szeregowych w
wysokoci 800-1000 rubli miesicznie, patne czciowo w walucie afgaskiej.
Wynagrodzenie oficerw powinno by znacznie zwikszone.
Zapewni obserwatorom midzynarodowym prawo - i szeroko ten fakt nagoni sprawdzania, e istotnie przeprowadzamy i eskortujemy towary

649

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

przeznaczone dla ludnoci cywilnej. W najbliszym czasie naley przeprowadzi
rozmowy ze Specjalnym Koordynatorem programw humanitarnej i ekonomicznej
pomocy ONZ dla Afganistanu - Aga Khanem, w celu wykorzystania tych
programw oraz funkcji Specjalnego Koordynatora do przeciwstawienia si planom
ekstremistw, zmierzajcym do zaduszenia Kabulu i innych wikszych miast
afgaskich blokad ekonomiczn. (...)
Mona rozpatrzy jeszcze jeden, p i t y wariant: wojska sowieckie zostaj
cakowicie wyprowadzone do 15 lutego, a my okazujemy stronie afgaskiej
dodatkow pomoc (w tym rwnie finansow) w zorganizowaniu ochrony
magistrali Chajraton-Kabul siami afgaskimi, z tym, e przez okrelony czas
oddziay stray afgaskiej bd przez nas zaopatrywane w penym zakresie potrzeb.
Bdzie to, niewtpliwie, zwizane z niemaymi trudnociami, zwaszcza w
dziedzinie transportu. (...)
Rwnolegle ze wszystkimi tymi posuniciami naley w dalszym cigu udziela
stronic afgaskiej pomocy i suy wspprac w dziele poprawy stosunkw i
nawizywania kontaktw z opozycj przebywajc w Pakistanie, Iranie i w Europie
Zachodniej. Musimy uwanie ledzi nastroje w onie opozycji, wyapywa
najbardziej odpowiednie momenty do wywarcia na ni naleytego wpywu,
wprowadzenia rozamu w jej szeregach, oderwania umiarkowanych" od
ekstremistw. W obecnej chwili szczeglnie wane jest popieranie misji B. Sevana,
przedstawiciela Sekretarza Generalnego ONZ, ktry wcza si do realizacji idei
utworzenia rady konsultacyjnej do spraw przyszych struktur pastwowych
Afganistanu.
Zaaprobowano w gwnych zarysach pity (i niewielk cz trzeciego), ale ani w
Kabulu, ani w innych orodkach godu nie byo.
No i - oczywicie - zaakceptowano potn pomoc w sprzcie wojsko-wym,K i
uzbrojeniu, z broni rakietow wcznie, a take wykorzystanie sowieckich
pilotw-ochotnikw, odpowiednio opacanych, obsugujcych samoloty
afgaskiego lotnictwa transportowego lub sowieckie samoloty transportowe, ktre
mona byo odda stronie afgaskiej w dzieraw". W samym tylko 1989 roku
dostarczono sprztu wojskowego za 2, 5 miliarda rubli, a w roku nastpnym za 1, 4
miliarda, w tym samoloty bojowe i migowce.19 W rezultacie reym przetrwa do
1992 roku i run dopiero po rozpadzie ZSRR.
Ifl
Notatka szefa Sztabu Generalnego M. Moisiejewa do KC, dla L.N. Zajkowa z
31 lipca 1989 r. Nr 312/1/0297.
" Notatka wiceministra obrony ZSRR do KC, dla L.N. Zajkowa z 21 marca
1990 r. Nr 318/2/0354.
650

.Aksamitna rewolucja
A przy tym, dokadnie w wyznaczonym dniu, 15 lutego 1989 roku, wojska
sowieckie uroczycie, w penym rynsztunku, przed kamerami telewizyjnymi caego
wiata, przeszy przez most na Amu-Darii oddzielajcej ZSRR od Afganistanu. Oto
co u sowieckich wodzw nazywao si wyprowadzi wojska". Nie to, co u
Amerykanw opuszczajcych Wietnam.
5. Aksamitna rewolucja"
Zadziwiajce zmiany, ktre w 1989 roku wstrzsny wiatowym komunizmem,
wci pozostaj zagadk, a co dziwniejsze, nikt jako nie prbuje jej rozwiza.
Zdawaoby si, e na naszych oczach zaszo co doniosego, jakie wydarzenie
wspaniae i nieprawdopodobne: praktycznie bezkrwawo i niemal bez walki rozpad
si potny sowiecki blok w Europie Wschodniej. A jednak aden zachodni rzd czy
organizacja midzynarodowa - NATO, Parlament Europejski, ONZ - nie zbaday,
jak i dlaczego to si stao. Ja przynajmniej nie natknem si na adn wzmiank o
takich badaniach; jeli wic byy prowadzone, to w gbokiej tajemnicy. Nam,
zwykym miertelnikom, pozostaje tylko cieszy si z rezultatw i nie zajmowa si
skomplikowanymi zagadnieniami.
A tymczasem oficjalna czy, mwic cilej, oglnie przyjta" wersja tych zdarze
jest tak nielogiczna, by nie powiedzie miechu warta, e obecnie unika si jej
przytaczania, ale te i nie dementuje. Wszyscy wol o niej zapomnie, nie
proponujc w zamian adnych innych hipotez. I rzeczywicie, literatura
informacyjna2" bez cienia ironii informuje czytelnika, e - na przykad - w
Czechosowacji:
Masowe demonstracje, ktrych uczestnicy wysuwali dania reform politycznych,
zaczy si w listopadzie 1989 roku. Po tym, jak wadze uyy siy, rozpdzajc
demonstracj 17 listopada, komunistyczny przywdca pastwa ustpi ze
stanowiska. 30 listopada Zgromadzenie Federalne pozbawio parti komunistyczn
prawa do wycznego rzdzenia krajem, i 3 grudnia sformowano nowy rzd."
A oto co pisze si tam na temat NRD:
Jesieni 1989 roku nasiliy si dania politycznej liberalizacji i zjednox
The Statesmans Year-Book, Edited by Brian Hunter, 131 st. Edition, 1994-95;
The Macmillan Press Ltd., 1994, London.
651

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

czenia z RFN. W padzierniku - listopadzie usunito Ericha Honeckera i innych
dugo pozostajcych przy wadzy liderw komunistycznych. Mur berliski run 9
listopada." A o Polsce:
Po serii strajkw i da ponownego zalegalizowania Solidarnoci, we wrzeniu
1988 roku rzd poda si do dymisji. Po wyborach do parlamentu w czerwcu 1989
roku komunici nie byli ju w stanie sformowa rzdu mogcego przeciwstawi si
opozycji Solidarno i i czonek teje Soli-darnoci, Tadeusz Mazowiecki, na
posiedzeniu sejmu 24 sierpnia zosta wybrany na premiera. Cakowicie wolne
wybory do parlamentu odbyy si w padzierniku 1991 roku."
Nawet o Rumunii, gdzie w zasadzie nic si nie zmienio poza tym, e komunista
Iliescu zastpi komunist Ceausescu, powiedziano:
Podjta przez wadze w dniu 16 grudnia 1989 roku prba eksmitowania
protestanckiego pastora Laszlo Tokesa z jego domu w Timisoarze wywoaa oglny
protest, ktry przerodzi si w masow demonstracj antyrzdow. Mimo e
przeciw demonstrantom uyto wojska, powstanie rozszerzyo si na inne regiony
kraju. 21 grudnia rzd zgromadzi ludno na oficjalnym wiecu w Bukareszcie.
Wiec ten obrci si przeciwko rzdzcemu reymowi. Ogoszono stan wyjtkowy,
ale wojsko przyczyo si do powstacw. Nicolae i Elena Ceausescu uciekli ze
stolicy. Narodowy Front Ocalenia - grupa dysydentw, ktra rozwina dziaalno
przed powstaniem - ogosi si rzdem tymczasowym. Wysunita przez ZSRR
propozycja ingerencji zostaa odrzucona."
W sumie: acuch przypadkw i zbiegw okolicznoci.
W tamtych czasach chyba nikt nie wtpi, e wszystkie te zmiany zaszy zgodnie z
decyzj Moskwy, a nawet pod pewnym naciskiem Kremla: Gorbaczow -jak
pamitamy - zosta nawet laureatem Pokojowej Nagrody Nobla za przeprowadzenie
tej operacji. To on, mwiono nam wwczas, rozpowszechni swoj polityk
gasnosti i pieriestrojki" wrd reakcyjnych reymw" Europy Wschodniej. Ale
wci nie mamy odpowiedzi na zupenie oczywiste pytanie: skoro tak, to czym bya
aksamitna rewolucja"? Przedstawieniem? Spiskiem Kremla?
Rzeczywicie, tam gdzie okolicznoci rewolucji 1989 roku zostay zbadane,
powyszy wniosek by nieunikniony. Zauwamy, e spord nowych rzdw
Europy Wschodniej tylko rzd czeski przeprowadzi odpowiednie ledztwo, w
trakcie ktrego ustalono, e zamieszki, ktre doprowadziy do upadku Jakesa, byy
organizowane przez czesk sub bezpieczestwa pod kierownictwem generaa
Aloiza Lorentza (szefa wywiadu CSSR) i na rozkaz jego funkcyjnego odpowiednika
w KGB generaa Wiktora Gruszko. Wyja
652

.Aksamitna rewolucja
nio si na przykad, e i demonstracja z 17 listopada, i jej brutalne zdawienie, w
rezultacie ktrego mia zgin jeden student, byy czci ich planu, a zabity
student" okaza si ywym wsppracownikiem czechosowackiej suby
bezpieczestwa. Nakrcony na podstawie materiaw tego dochodzenia film
demonstrowany by w Anglii przez BBC ju w 1990 roku. W pit rocznic tych
zaj genera Lorentz pojawi si na naszych ekranach3 i potwierdzi to wszystko,
dodajc jednak, e Czesi niezupenie sprostali zadaniu: w wyniku rewolucji",
zgodnie z otrzymanym poleceniem, mieli doprowadzi do wadzy jakiego
liberalnego komunist, a nie Havla.
Do takich samych mniej wicej wnioskw doszli dziennikarze ledzcy wydarzenia
1989 roku w NRD. Na przykad, w pokazanym przez BBC dokumentalnym filmie
Upadek muru wszyscy byli liderzy NRD potwierdzaj, e Gorbaczow praktycznie
zupenie otwarcie da usunicia Honeckera i zachca spiskowcw4. W tych
wypowiedziach jest, oczywicie, wiele niedomwie, jednak bez trudu mona je
uzupeni logicznymi wnioskami i doj do konkluzji, e pierwsze demonstracje
domagajce si liberalizacji" byy organizowane na polecenie Moskwy. A faktem
bezspornym by zakaz stosowania siy dla stumienia rozruchw.
Nawet wypadki rumuskie, chocia nikt ich wnikliwie nie zbada, a nowe wadze,
jak wspomniano wyej, odrzuciy ingerencj sowieck", s mimo wszystko bardzo
podejrzane. Na przykad gwne postacie tamtejszej rewolucji" to ludzie
rozpoznani jako agenci Moskwy. A rozpozna ich sam szef rumuskiego wywiadu,
genera Pacepa5, zbiegy na Zachd na dugo przedtem, bo jeszcze w 1978 roku.
Nazwa tak grup byych agentw grup dysydentw" mona tylko z
odpowiednio du dawk ironii.
Nie ma wic wtpliwoci, e aksamitna rewolucja" 1989 roku bya operacj
sowieck. Pozostaje pytanie, dlaczego kremlowscy reyserzy uznali za wskazane
urzdzi taki wspaniay i niebezpieczny show, skoro mogli zwyczajnie zmieni
wadze kadego ze swoich satelitw, na miejsce dotychczasowych przywdcw
podstawiajc ludzi o odpowiednio liberalnych pogldach? Mechanizm takich zmian
zosta doprowadzony w ostatnich czterdziestu latach do perfekcji, nigdy nie
wymaga uciekania si do rozruchw spoecznych: wszystko przebiegao spokojnie,
w porzdku i bez zbdnego ryzyka. Widzielimy, jak decydowano w Moskwie, kto
ma rzdzi Polsk,
653

3
12
5

BBC-l, Nine o'clock news, November 18, 1994.

BBC-2. October 30, 1994, 8pm, A Hole in the Fence; November 6, 1994, 8pm. The Fatal Error.
Red Horizons, Chronicles of a communist spy chief, by Lt. General Ion Mihai Pacepa, Regner Gateway, Washington D.C., 1987.

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

i jak gadko zostao to zrealizowane. Waciwie tak jedna, jak i druga strona nawet
nie prbowaa udawa: Moskwa wyznaczaa Jaruzelskiego, a on dzikowa
Breniewowi za okazane mu zaufanie.6 Kogo wic chciano oszuka spektaklem
rewolucji"? Zachd? Wasne spoeczestwa? Czy jednych i drugich?
Trudno wreszcie uwierzy, eby wyniki tej operacji w peni odpowiaday zamysom
naszych reyserw. Dopiero co widzielimy, jak skrupulatnie opracowywano
wyprowadzenie wojsk z Afganistanu, kiedy to sowieccy przywdcy gotowi byli na
kade oszustwo, eby tylko utrzyma tam reym, ktry caemu wiatu kojarzy si z
nami". Jednake Europa Wschodnia nie tylko kojarzya si" z nimi, bya jakby
czci ich samych. Nie sposb te uwierzy, eby Afganistan by dla nich
waniejszy ni Polska, Czechosowacja, NRD, Wgry, Rumunia i Bugaria razem
wzite, tym bardziej e odstp czasu midzy wyprowadzeniem wojsk z Afganistanu
a aksamitn rewolucj" wynosi zaledwie kilka miesicy. W przypadku Polski tylko dwa miesice: z Afganistanu wyszli" w lutym, a okrgy st" odby si w
maju.
Ale co tu mwi o Europie Wschodniej czy Afganistanie, skoro Moskwa
kontynuowaa finansowanie wszystkich partii komunistycznych na wiecie a do
1990 roku, pomimo trudnoci z walut.7 Narzuca si pytanie: czyby jaka tam
chilijska kompartia" bya dla nich waniejsza od caego obozu socjalistycznego? A
przecie chodzio nie tylko o pienidze - komunistycznych braci z caego wiata
cigle trenowano, szkolono, wyposaano w bro i rodki techniczne", tak, na
przykad, w lutym 1990 roku, ju po upadku muru berliskiego, w Komitecie
Centralnym planuje si, co nastpuje2":
1. Przychyli si czciowo do prb kierownictw partii Argentyny (KPA) i Chile
(KPCh) i przyj w 1990 roku do ZSRR na okres trzech miesicy piciu
przedstawicieli KPA i czterech KPCh celem przeszkolenia ich pod ktem z a
-p e w n i e n i a b e z p i e c z e s t w a p a r t i i i j e j l i d e r w , w c z n i e z
uyciem do tych zada rodkw technicznych.
2. Przyjciem i obsug wspomnianych towarzyszy zajmie si Wydzia Midzynarodowy i Wydzia KC KPZR, natomiast ich szkoleniem oraz z a o p a trzeniem w dokumenty i odpowiedni ekwipunek zajmie si
Komitet Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR,
654

6
7
2fi

Patrz rozdzia pity, ss. 564-567, przyp. 150.

Patrz rozdzia pierwszy, s. 23, przyp. 10 i 14. Uchwala Biura Politycznego KC P 175/3 z 11 grudnia 1989 r.
Uchwaa Sekretariatu KC St-122/27 z 14 lutego 1990 r.

Aksamitna rewolucja
3. Kosztami przejazdw przedstawicieli KPA i KPCh z kraju pobytu do Moskwy i z
powrotem do miejsca przeznaczenia, wcznie z przelotami zagranicznymi liniami
lotniczymi, a take kosztami ich pobytu w ZSRR przez okres do trzech miesicy
oraz wydatkami na wyposaenie w s p e c j a l n y e k w i p u n e k , jak rwnie
innymi wydatkami zwizanymi z realizacj prb kierownictw tych partii, obciy
rezerwy budetu partii.
Ciekawy szczeg: akurat w tym czasie, kiedy trwa proces wyzwalania Europy
Wschodniej", mj - poniekd - alter ego, Luis Corvalan, ktry - jak si okazao - od
1983 roku mieszka nielegalnie, ze zmienion powierzchownoci", w Chile i
kierowa podziemn walk chilijskich komunistw z reymem Pinocheta, teraz
zwraca si do KC z prob o legalizacj" jego osoby. Nie ma sensu dalej si
ukrywa: krwawy Pinochet przeprowadzi wybory, przegra i odszed na emerytur
jeszcze przed rozpoczciem pierie-strojki w ZSRR. Ale - to dopiero zadanie! towarzysz Corvalan ugrzz w podziemiu i eby si zalegalizowa, musi znw
pojecha do ZSRR, ponownie zmieni powierzchowno i otrzyma paszport drog
legaln.
Kierownictwo Komunistycznej Partii Chile (KPCh) zwrcio si do KC KPZR z
prob o pomoc w podry ze Zwizku Sowieckiego do jednego z krajw Europy
Zachodniej, celem uzyskania chilijskiego paszportu, z ktrym byy Sekretarz
Generalny KPCh, tow. Luis Corvalan, mgby legalnie wrci do ojczyzny.
Tow. L. Corvalan przyjedzie do Moskwy w kocu lipca 1989 roku na odpoczynek i
leczenie, zgodnie z zaproszeniem KC KPZR. Z Chile wyjedzie nielegalnie, ze
zmienion powierzchownoci...27
e te starczyo im czasu na takie podchody; ale czego si nie robi dla dobra
wiatowej rewolucji. A przecie byli nie tylko Chilijczycy - i libascy terroryci, i
tureccy spiskowcy-", i lud pracujcy Cypru".2" Nikogo nie zostawiono na asce
losu. Ich szkolenie, wyposaenie i finansowanie wci leao w gestii KPZR, mimo
wszystkich kataklizmw wstrzsajcych sowieckim imperium. I tak planuje si
przyjcie w latach 1989-1990 na
" Notatka zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego KC K. Brutienca
z 17 lipca 1989 r., Wch. KC KPZR Nr 1243 op z 19 lipca 1989 r. a Uchwaa
Sekretariatu KC St-105/I59g /. 29 wrzenia 1989 r.
2g
Uchwaa Sekretariatu KC St-102/I24gs z 22 czerwca i notatka Wydziau
Midzynarodowego Nr I8-S-760 z 13 czerwca 1989 r.
655

Rewolucja, ktrej jednak nie byfa

specjalne bojowe przeszkolenie po 20 libaskich terrorystw rocznie8. Zajmie si
tym Ministerstwo Obrony. Nie jest to bynajmniej wyjtek, lecz regua, przy czym
pienidze, ktrymi finansowano te usugi, otrzymywano z Zachodu - na ratowanie
pieriestrojki".
Sysz ju oburzone gosy: ale przecie byy to intrygi konserwatystw" i
reakcjonistw" z politbiura, skierowane przeciwko liberaom" i reformatorom"!
Nie, moi drodzy. Mog przedstawi kopie dokumentw ze wszystkimi podpisami:
s tam, na przykad, podpisy gwnego architekta pieriestrojki" Aleksandra
Jakowlewa, ktrego nawet na Zachodzie nie zaliczano do konserwatystw.
Co wicej, te specusugi" zamierzano najwidoczniej rozszerza w miar postpu
pieriestrojki. Oto jeszcze jeden dokument (rwnie podpisany przez Jakowlewa), w
ktrym mwi si o tym zupenie jasno.
Kierownictwo szeregu bratnich partii krajw niesocj al i stycznych co roku zwraca
si do KC KPZR z probami o przyjcie na specjalne przeszkolenie swoich
aktywistw. W cigu ostatnich dziesiciu lat przygotowano w ten sposb ponad 500
zagranicznych pracownikw partyjnych 40 komunistycznych i robotniczych partii
(w tym czonkw Biura Politycznego i KC). Zgodnie z zaleceniem KC KPZR ich
przyjciem i opiek zajmuje si Wydzia Midzynarodowy i Wydzia Komitetu
Centralnego KPZR, a szkoleniem - Komitet Bezpieczestwa Pastwowego ZSRR pisali Falin, Kruczina i Kriuczkow w kwietniu 1989 roku.9 - Szkolenie specjalne
zagranicznych pracownikw partyjnych, a take przyjmowanie niektrych
przywdcw nielegalnych partii przybywajcych do ZSRR na pertraktacje lub
specjalne wiczenia, odbywa si w kwaterach Wydziau KC KPZR. Korzystanie z
tych mieszka wymaga ich specjalnego wyposaenia w rodki ochrony, celem
zapobieenia ewentualnej dekonspiracji i przeciekw informacji, a take stworzenia
odpowiednich udogodnie, sucych realizacji procesu szkolenia i wicze.
W zwizku z powyszym uwaamy za celowe podjcie dodatkowych ustale
zmierzajcych do udoskonalenia warunkw szkolenia specjalnego przedstawicieli
bratnich partii. Midzy innymi, z bdcych do dyspozycji Wydziau KC KPZR
zasobw mieszkaniowych postuluje si wydzielenie szeregu mieszka przeznaczonych wycznie na cele szkolenia specjalnego, po odpowiednim ich wyposa
656

10
9

Uchwaa Sekretariatu KC St-95/62gs z 18 stycznia 1989 r.

Uchwaa Sekretariatu KC St-99/248gs z 10 kwietnia i notatka Halina, Krucziny i Kriuczkowa nr 18-S-385 z 31 marca 1989 r.

,Ak,mmitna rewolucja
eniu w techniczne rodki ochrony oraz w wideotechnik i odbiorniki radiowe z
szerokim zakresem fal krtkich.
KGB ZSRR mona byoby zleci opracowanie i uzgodnienie z Wydziaem
Midzynarodowym KC KPZR kompleksu rodkw zapewniajcych bezpieczestwo i tajno operacji przeprowadzanych w specjalnych mieszkaniach.
I Komitet Centralny postanawia wydzieli 12 takich mieszka specjalnych"
przeznaczonych wycznie do celw szkolenia i wicze specjalnych oraz 5
dalszych - w ktrych przyjmowaoby si przywdcw nielegalnych partii.
Tak wic zarwno w roku 1989, jak nawet w pocztkach 1990 sowieckie
kierownictwo wcale nie miao zamiaru wyrzeka si ani imperium, ani ekspansji.
C wic chcieli osign przez t aksamitn rewolucj"?
Ich cele byy oczywicie inne: fikcyjna rewolucja ludowa" powinna bya, wedug
ich zamysw, doprowadzi do wadzy w Europie Wschodniej now generacj
manipulatorw, takich jak oni sami. Potrzebny im by spektakl w rodzaju powtrki
praskiej wiosny", fikcja socjalizmu z ludzk twarz", powstaego jakoby z woli
mas ludowych. Potrzebny by im entuzjazm na Zachodzie i na Wschodzie, ktry
pozwoliby ustabilizowa sytuacj u siebie i uzyska konieczne poparcie Zachodu.
Jeeli jednak na Zachodzie ta sztuczka cakowicie si udaa, na Wschodzie jej
autorzy ponieli rwnie cakowit klsk. W rezultacie jedynym krajem, w ktrym
ich zamysy w zasadzie si zrealizoway, bya Rumunia. We wszystkich pozostaych
krajach ich figuranci nie potrafili si utrzyma na fali narodowego ywiou,
odrzucajcego socjalizm z jakkolwiek twarz.
Bd w rachubach kremlowskich strategw jest do symptomatyczny: jak wielu
innych reformatorw-manipulantw w historii, przecenili siy swoich struktur, a
jednoczenie nie docenili siy nienawici spoeczestwa do reymu. By moe
wynik okazaby si inny, gdyby przeprowadzili te reformy" jeszcze w latach
siedemdziesitych. Pod koniec tego dziesiciolecia nastpio jednak zwyrodnienie
nawet tych elitarnych struktur partii: dziesitki lat doboru naturalnego"
doprowadziy do wypynicia oportuni-stw i konformistw, niezdolnych do
improwizacji, a w spoeczestwach nie zostao ani ziarenka wiary w zdolno
reymu do odnowy. Podczas gdy na Zachodzie manipulacje rzdu Gorbaczowa
chtnie przyjmowano za dobr monet, na Wschodzie reym zdyskredytowa si do
tego stopnia, e w szczero zamiarw jego przywdcw do roku 1989 przestaa
wierzy
657

Rewolucja, ktrej jednak nie byto

nawet inteligencja. A ludzie proci po dziesicioleciach cigych garstw skonni
byli raczej do przesadnej podejrzliwoci, nieraz bliskiej paranoi.
Wreszcie, jak ju wspomniaem", u progu lat osiemdziesitych sama idea
socjalizmu ju si przeya. Szczeglnie wyrane byo to w Europie Wschodniej (na
Wgrzech, w Polsce, w Jugosawii), gdzie w cigu 20 lat wyprbowano wszystkie
moliwe warianty reform i upewniono si w praktyce, e system jest
niereformowalny. Imre Pozsgay, lider wgierskich komunistw, by z pewnoci
pierwszy wrd przywdcw Europy Wschodniej, ktry otwarcie przyzna to
jeszcze w maju 1989 roku", dodajc, e trzeba go po prostu zlikwidowa."
Chtnie zgodz si z sugesti, e Kreml nie doceni wielu nowych elementw
rzeczywistoci, liczc na swoj obrotno i na bierno spoeczestwa, nie majcego
adnego dowiadczenia w walce politycznej. Co wicej, prawdopodobnie nie
suchano w ogle gosu sceptykw, uznajc ich za przeciwnikw przebudowy", a
aparat donosi na og o entuzjazmie ludowych mas. Niemniej lokatorzy Kremla nie
mogli nie zdawa sobie sprawy, jak niebezpieczna jest wymylona przez nich gra.
Przypumy, e liczyli na powtrzenie si praskiej wiosny", co zaspokoioby nawet
najbardziej nieokieznane marzenia Czechw. Mogli te uwaa, e
gulasz-socjalizm" na Wgrzech jest wystarczajco stabilny i zmiany w
kierownictwie pastwa nie wywoaj acuchowej reakcji niekontrolowanych
zmian systemu. Ale bya przecie jeszcze NRD z jej niemale stalinowskim
reymem. Bya Polska, gdzie reym ledwo si trzyma pod oson bagnetw
Ludowego Wojska Polskiego. A w dodatku - Moskwa nigdy si nie udzia co do
powodzenia stabilizacji w Polsce, a prawdziwy stan rzeczy by znany Biuru
Politycznemu KPZR ju w 1984 roku:
GROMY KO: (...) Wypeniajc polecenie Biura Politycznego powiedzielimy
Jaruzelskiemu, e szczeglne zaniepokojenie budzi w nas bardzo may postp w
umacnianiu kierowniczej roli PZPR. Przecie w gruncie rzeczy Koci przeobrazi
si tam w parti, stojc na pozycjach antysocjalistycznych. Zwrcilimy
Jaruzelskiemu uwag na braki w doborze i rozmieszczeniu kadr, w konsekwentnym
wprowadzaniu w ycie postanowie partyjnych. W odpowiedziach Jaruzelskiego na
nasze uwagi nie wyczuwao si, eby rozumia on dogbnie rol partii w masach. W
ogle
12
Patrz koniec rozdziau pitego.
" Wywiad Radio Wolna Europa" 29 maja 1989 r.
658

Aksamitna rewolucja
wydaje si, e zagadnienia budownictwa partyjnego do niego nie przemawiaj.
Wicej troszczy si o wzmocnienie wadzy wykonawczej w Polsce. W rozmowach z
Jaruzelskim szczeglny nacisk kadlimy na sprawy ekonomiczne, zaznaczajc, e
centralne i rednie ogniwa aparatu gospodarczego w szeregu przypadkw hamuj
rozwj polsko-sowieckich stosunkw ekonomicznych i cigle spogldaj na
Zachd. Jaruzelski przyzna, e tak jest w istocie, ale doda, e PZPR prowadzi
uporczyw walk z tymi zjawiskami.
Oceniajc sytuacj w rolnictwie powiedzielimy Jaruzelskiemu wprost, e w sposb
nie budzcy wtpliwoci nastpuje dalsze rozwarstwienie ludnoci wiejskiej w
Polsce i jeli sytuacja nie ulegnie zmianie, to partia wczeniej czy pniej bdzie
musiaa i do socjalizmu z kuakami. Co prawda Jaruzelski owiadczy, e w
Polsce kuakw nie ma, chocia - jak wiadomo - jest tam sporo gospodarstw o
powierzchni do 100 ha, w ktrych korzysta si z pracy najemnej. Jaruzelski
zauway, e polskie kierownictwo omawiao ten problem w bardzo wskim krgu,
w sposb tajny", ale nie powiedzia, do jakich doszo wnioskw. Tak wic w Polsce
niewtpliwie mamy do czynienia z polityk stawiajc na rozwj prywatnych
gospodarstw na wsi, na porednie lub bezporednie popieranie gospodarki kuackiej.
HCHONOW: I po tym wszystkim prosz nas o zboe.
GROMY KO: Powiedzielimy Jaruzelskiemu, e w Zwizku Sowieckim nie moe
nie pojawi si niepokj w zwizku z tym, i PZPR dotd nie prowadzi aktywnej
pracy ideologicznej, a zwaszcza sabo walczy z Kocioem. Dochodzi do tego, e
przed papieem pezaj na kolanach setki tysicy ludzi. W dyskusji okazao si, i
pod tym wzgldem w polskim kierownictwie nie ma ani konstruktywnego
programu, ani jasnego rozumienia stojcych przed parti zada.
W sumie nasz wniosek jest taki, e Jaruzelski jeszcze nie dojrza do ostrego zwrotu
w polityce. Trzeba z nim jeszcze sporo popracowa i cigle mie go pod naszym
wpywem. (...) UST1NOW: A.A. Gromyko przedstawi tu szczegowo gwne
momenty naszej rozmowy z Jaruzelskim. Moim zdaniem nie by on cakowicie
szczery. Caa rozmowa trwaa prawie dziewi godzin. Wynika z niej, e obecna
sytuacja w Polsce, oglnie biorc, odpowiada Jaruzelskiemu. Jego wi z
terenowymi organizacjami partyjnymi jest saba, podobnie jak z kolektywami
robotniczymi. Nie rozumie on koniecznoci wzmocnienia podstawowych komrek
partii. Oto dlaczego zmuszeni bylimy powiedzie mu wprost, e obecnie w Polsce
nie ma prawdziwej, silnej partii.
659

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

Przecie wiadomo, e z PZPR odeszo w ostatnich latach ponad milion ludzi.
Zostao okoo dwch milionw czonkw partii, przy czym znaczna ich cz
zachowuje si do biernie.
Duo mwilimy z Jaruzelskim na temat kontaktw z modzie. Szczeglnie
niepokoi to, e w polskiej armii suy w tej chwili okoo stu procent, jeli mona to
tak okreli, dzieci Solidarnoci". A w uczelniach wojskowych zostao 25%
wolnych miejsc. 1 dlatego musielimy powiedzie Jaruzelskiemu wprost, e le
pracuj z modzie, z organizacjami (jak wiadomo, w Polsce dziaaj cztery
organizacje modzieowe). Jaruzelski zmuszony by przyzna, e nie prowadzi si
owocnej pracy z modzie, zwaszcza w szkoach wyszych. W zwizku z tym
sdz, e powinnimy czciej posya do Polski nasz aktyw komsomolski,
komunistw. Przy tym towarzyszy, ktrzy jad do Polski, trzeba gruntownie
przygotowa.
Musielimy te wytkn Jaruzelskiemu sab prac partii z ruchem zwizkowym w
Polsce. Jak wiadomo, przed wydarzeniami roku 1980 w szeregach zwizkw
zawodowych byo ponad 12 milionw czonkw: robotnikw i pracownikw
umysowych. Obecnie polskie zwizki zawodowe licz zaledwie 4 miliony
czonkw. W dodatku organizacje zwizkowe dziaaj nadzwyczaj sabo.
TICHONOW: Zasadnicze pytanie sprowadza si do tego, co mamy robi w sprawie
Polski, jakie kroki naley przedsiwzi.
USTINOW: Pewne propozycje przedstawilimy ju w notatce. Myl jednak, e
Jaruzelski po przyjedzie tutaj znw wysunie par postulatw, zwaszcza
ekonomicznych. Dla nas natomiast istotn spraw jest uwiadomienie mu jeszcze
raz problemw zwizanych ze wzmocnieniem roli partii w polskim spoeczestwie,
z nasileniem walki z Kocioem, z umocnieniem kontaktw z modzie oraz
innymi warstwami polskiego spoeczestwa. Sowem, musimy energiczniej
pracowa z polskim kierownictwem. Jednoczenie za musimy jeszcze aktywniej
im pomaga, jako e Polska sama nie wybrnie z tej sytuacji.
GROMYKO: Chocia Jaruzelski uwaa, e z zadueniem wobec Zachodu uporaj
si do roku 2000.
RUSAKW: Wedug mnie, towarzysze Ustinow i Gromyko szczegowo i trafnie
scharakteryzowali nam sytuacj w Polsce. Trzeba uwzgldnia fakt, e Polska,
chocia nazywa si krajem socjalistycznym, nigdy nie bya socjalistyczna w penym
znaczeniu tego sowa. Co si tyczy kierownictwa PZPR, to w paszczynie kadrowej
nasz wybr by trafny. W obecnej sytuacji Jaruzelski jest jedynym czowiekiem
nadajcym si do kierowania krajem.
660

.Aksamitna rewolucja
Myl, e nasi towarzysze przedstawili polskiemu kierownictwu wszystkie
najwaniejsze zagadnienia. Z Jaruzelskim trzeba pracowa, pracowa wytrwale i
uparcie. Wstpna rozmowa z polskim przywdc dwch najbardziej kompetentnych
czonkw Biura Politycznego KC KPZR jest bardzo wanym i bardzo potrzebnym
krokiem w przeddzie wizyty Jaruzelskiego w Moskwie. GORBACZOW: Tak,
rzeczywicie, byl to z naszej strony dalekowzroczny krok. To bardzo istotne, e
zosta on wykonany w przededniu wizyty Jaruzelskiego w Moskwie. Dlatego sdz,
e mona by zaaprobowa wyniki rozmw przeprowadzonych przez tow. tow.
Ustinowa i Gromyk. Zapoznaem si dokadnie z zapisem tej rozmowy, ktry liczy
ponad sto stron. Jaruzelski niewtpliwie chcia przedstawi sytuacj lepiej, ni ona
w rzeczywistoci wyglda. Sdz, e istotne, rzeczywiste zamiary Jaruzelskiego
musimy jeszcze wyjani, przeanalizowa, by si przekona, czy nie chciaby
wprowadzi w Polsce pluralistycznego systemu rzdzenia. W tej chwili jest jasne, e
sytuacja w PZPR ma tendencj do zaostrzania si, a przede wszystkim do
zaostrzania si stosunku wadz pastwowych do klasy robotniczej. Jest przecie
faktem, e niedawno w jednej ze stoczni w Gdasku odeszo z PZPR ponad 1200
osb. To znaczy, e polskie kierownictwo le pracuje z organizacjami partyjnymi w
terenie, ma do nich zbyt formalny stosunek. Oto dlaczego nie ma wtpliwoci, e na
nasz delegacj, ktra bdzie rozmawia z Jaruzelskim w maju tego roku, spadnie
nieatwe zadanie. W trakcie tej rozmowy trzeba nam bdzie aktywnie wprowadza
w ycie lini wytyczon przez Politbiuro KC KPZR.
CZEBRIKOW; Mnie si wydaje, e byy to bardzo wane i poyteczne dyskusje.
Wedug naszych danych, polska kontrrewolucja zamierza obecnie dziaa w dwch
kierunkach: po pierwsze, prowadzi energiczne przygotowania do organizacji
rozruchw w maju. Po drugie, szykuje ogoszenie bojkotu wyborw do wadz
terenowych, ktre to wybory odbd si w poowie tego roku. Te momenty musimy
mie stale na uwadze.
CZERNI EN KO; (...) Rzeczywicie trudno si nie przejmowa wydarzeniami w
Polsce. Wykraczaj one daleko poza ramy narodowe i dotycz losw caej
wsplnoty socjalistycznej. Maj te jak najbardziej bezporedni zwizek z naszym
bezpieczestwem.
Niepokoi nas i to, e pomimo pewnych pozytywnych zmian w sytuacji politycznej,
siy kontrrewolucyjne dziaaj w dalszym cigu, e Koci prowadzi dziaalno
ofensywn, jednoczc i inspirujc zarwno wrogw socjalizmu, jak i
niezadowolonych z obecnego ustroju. Niepo
661

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

koi nas, oczywicie, stan polskiej gospodarki, negatywne nastroje w szeregach klasy
robotniczej, cigle umacniajca si pozycja prywatnego przedsibiorcy. Ale
najwaniejsze, co nas napawa trosk, to sytuacja w samej partii. PZPR wci jeszcze
ani pod wzgldem ideowym, ani organizacyjnie nie odbudowaa jednoci swoich
szeregw na pryncypialnej marksistowsko-leninowskiej podstawie. Nie wywiera
niezbdnego wpywu na podstawowe procesy w yciu pastwa i spoeczestwa.
Jednym sowem, jak przyznaje sam Jaruzelski, nie odgrywa swojej kierowniczej
roli.
Polscy towarzysze mwi nam, e takie czy inne braki w dziedzinie ekonomiki i
dziaalnoci partyjnej, ustpstwa na rzecz Kocioa i prywaciarzy s tylko
elementami taktyki, a lini strategiczn w dalszym cigu pozostaje linia umocnienia
pozycji socjalizmu. Ale czy oddanie pojedynczych pozycji ze wzgldw
taktycznych nie obrci si w niemono wprowadzenia w ycie planw
strategicznych? Wszystko to zostao powiedziane na spotkaniu z Jaruzelskim. Rzecz
jasna, ufamy mu. Wspieramy go. Ale musimy w dalszym cigu na niego
oddziaywa, pomaga mu w wyborze susznych decyzji i rozwiza zmierzajcych
do umocnienia socjalizmu na polskiej ziemi. (...) I jeszcze jedno. Musimy si
starannie przygotowa do spotkania w Moskwie. Nie trzeba aowa si, eby
pomc pchn spraw naprzd, przyczyni si do aktywizacji polskiego
kierownictwa, komunistw Polski, we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego.
To jest take nasz internacjonalistyczny obowizek."
Czy trzeba wyjania, e w cigu nastpnych piciu lat sytuacja w Polsce tylko si
pogorszya, o czym nie mogli nie wiedzie w Moskwie. Stracia nieco wigoru take
opozycja, a ciga niestabilno i trudnoci ekonomiczne musiay znuy cae
spoeczestwo. Jednak nie mona byo liczy na to, e uzgodnienia okrgego
stou" z niedobitkami Solidarnoci", zostawiajce w rkach reymu, z grubsza
biorc, dwie trzecie wadzy, bd w stanie ustabilizowa sytuacj na dusz met.
A i w pozostaych krajach Europy Wschodniej - w Czechosowacji, na Wgrzech, a
szczeglnie w NRD - rado z powodu nieoczekiwanego nadejcia praskiej
wiosny" szybko zmienia si w ch wyprbowania zakresu nowej wolnoci. Czyli
e nawet w przypadku fantastycznego sukcesu swoich planw Moskwa powinna
bya przewidzie nietrwao utworzonych przez siebie nowych reymw Europy
Wschodniej. Przede wszystkim 14
Posiedzenie Biura Politycznego KC KPZR z 26 kwietnia 1984 r., robocza
wersja stenogramu, punkt 6.
662

Kweatia niemiecka
chociaby z racji ich otwartoci na wpywy Zachodu, nasilajce si w sposb
nieunikniony na skutek zniesienia elaznej kurtyny".
Istotnie, wyobramy sobie, e operacja cakowicie si powioda i w Europie
Wschodniej utrwalia si wadza liberalno-komunistyczna. Co to znaczy - utrwalia
si? Istniej obok siebie dwa pastwa niemieckie - socjalistyczne i kapitalistyczne,
nie rozdzielone adnym murem. Czesi i Wgrzy w dalszym cigu reformuj" swj
socjalizm, a w Polsce resztki komunistw i resztki aktywistw Solidarnoci", w
stosunku liczebnym 2:1, prbuj kierowa rozpadajc si ekonomik kraju. Ta
idylla jest nieprawdopodobna ju choby dlatego, e nie zostawia miejsca na
kontrol ze strony Moskwy: za rok lub dwa, kiedy ucichnie pierwszy entuzjazm,
kryzys ekonomiczny byych krajw socjalistycznych zmusi je wszystkie do coraz
trwalszego wchodzenia w orbit Zachodu. Co moe im przeszkodzi pj jeszcze
dalej, a w razie ostrych sprzeciww Moskwy - poprosi o przyjcie do NATO?
Wreszcie problem NRD przy braku muru stawa si nie do rozwizania dopty,
dopki RFN bya czonkiem NATO: nikt nie mg zapobiec czy to ucieczce caej
ludnoci NRD do RFN, czy te - jak to si w kocu stao -zjednoczeniu si obu
pastw n a w a r u n k a c h Z a c h o d u . A w pierwszym czy drugim przypadku - co
by si stao z Polsk? Czyby kto tam mg powanie liczy na utrzymanie
socjalizmu" w Polsce, a tym bardziej na zachowanie sprzecznej z natur koalicji
komunistw z Solidarnoci", gdyby przestaa istnie NRD? No a pozostae kraje
socjalistyczne - czy nie popadayby jeden za drugim jak kostki domina?
Sowem, jakkolwiek nisko ocenialibymy zdolnoci umysowe kremlo-wskich
strategw, nie moemy przypisa im wiary w powodzenie takiego planu. Musi w
nim istnie jeszcze jaki element, ktry pozwalaby mie chocia nadziej na
stabilizacj nowych reymw. Element, ktrego nie znamy, co do ktrego moemy
tylko snu domysy...
6. Kwestia niemiecka'
Z alem musz przyzna, e adnych dokumentw na temat tych decyzji nie mam, a
bardzo moliwe, i takowe w ogle nie istniej. Mielimy ju okazj si przekona",
e najsubtelniejsze decyzje Kremla nie byy dokumen
35
Patrz rozdzia piaty, inwazja w Afganistanie.
663

Rewolucja, ktrej jednak niebyo

towane - w najlepszym wypadku ley gdzie tam w archiwum papierek z
zagadkowym postanowieniem Biura Politycznego: Zaaprobowa propozycje tow.
tow... Zleci tow. tow... informowanie KC o przebiegu tych posuni". 1 zgaduj tu
czowieku, o jakie posunicia chodzi w owym bogatym w wydarzenia 1989 roku?
Wszystko, co mona zrobi - to sprbowa zrekonstruowa szczegy planu
opierajc si na danych porednich. A wic wiemy, e podzielone Niemcy byy nie
do przyjcia ju dla Stalina, ktry prbowa w lalach 1947-1948 zjednoczy je" na
bazie bloku wschodnich komunistw (w tym celu nazwali oni siebie Socjalistyczn
Parti Jednoci Niemiec - SED) z zachodnimi socjaldemokratami (SPD). Wedug
zamysu wodza i nauczyciela, zjednoczone Niemcy powinny by neutralne,
zdemilitaryzowane i... socjalistyczne, co otwierao drog ku pokojowemu
zagarniciu Europy Zachodniej za pomoc analogicznej operacji - zwizku"
komunistw i socjalistw.1"
Wszelako projekt upad, dziki - w znacznej mierze - planowi Marshalla": masowej
amerykaskiej pomocy, ktra rozadowaa napicie spoeczne, usuwajc grunt spod
ng si lewicowych, i pomoga Europie dokona kapitalistycznego wyboru"
zamiast socjalistycznego". NRD i pozostae kraje obozu socjalistycznego" nie
zaistniay z dobrobytu": elazna kurtyna bya swego rodzaju przyznaniem si
Stalina do poniesionej klski. Kolejni wadcy ZSRR - kady na swj sposb prbowali pozby si tego problemu. Zjednoczy" Niemcy prbowa i Bena17, i
nawet Chruszczow (do czego, jednak, konieczne byo wczeniejsze uznanie NRD
przez Zachd). Ale plany Berii zaowocoway wybuchem powstania w NRD w 1953
roku, a plany Chruszczowa - budow muru berliskiego.
Do tego, w zasadzie, sprowadzaa si polityka ZSRR w kwestii niemieckiej rwnie
za Breniewa, kiedy prbowano osign te same cele drog dtente, tzn. kolejnego
sojuszu" z socjaldemokratami. Tak jak za Chruszczowa, zaczto od uznania NRD
przez Zachd, potem byo porozumienie helsiskie, ktre uprawomocnio sowieckie
zdobycze i otworzyo drog do dalszego pokojowego" zagarnicia Europy. A
skoczyo si znw zimn wojn.
Jak ju pisaem3*, denie do uczynienia Europy socjalistyczn", do oddania na
usugi sprawie socjalizmu caego jej potencjau przemysowego
36
Film dokumentalny Messengers from Moscow, cz I: West, made by
Barraclough Carey Production" (in association with Channel 13/WNBT, New
York, and Paccm Productions, Los Angeles) for BBC Bristol. Shown by BBC-2
on February 19, 1995 at 22:00.
17
Special Tasks by Pavel Sudoplatov, ..Little, Brown and Company", 1994, s.
364-366.
M
Patrz rozdzia czwarty, s. 377-378.
664

Kwestia niemiecka
byo gwnym kierunkiem sowieckiej polityki zagranicznej od czasw Lenina: od
tego zaleao i przetrwanie ZSRR, i powodzenie caego socjalistycznego
eksperymentu. A kluczem do rozwizania tego problemu byy zawsze Niemcy.
Szczeglnie aktualne stao si to w okresie powojennym: zjednoczenie" Niemiec
na warunkach sowieckich - neutralno, demilitary-zacja itp. - oznaczao koniec
NATO, wyjcie Amerykanw z Europy i prawie cakowite panowanie ZSRR od
Pacyfiku po Atlantyk. Z mojego punktu widzenia nie ma nic dziwnego czy nawet
oryginalnego w tym, e do tyche planw wrcono w chwili narastajcego kryzysu
lat osiemdziesitych. Opracowywany od koca siedemdziesitych lat plan powrotu
do dtente ju sam z siebie nie mg nie postawi kwestii zjednoczenia Niemiec na
czele caego projektu. Bo w czyme tkwia sama istota dtente, jak nie w idei
konwergencji" na bazie sojuszu" si lewicy europejskiej? I jak t konwergencj"
zrealizowa, jeli nie przez usunicie elaznej kurtyny" i przede wszystkim - muru
berliskiego? No, a to, e d w a pastwa niemieckie nie mog istnie bez dzielcej je
ciany, stao si jasne ju za Chruszczowa.
Z drugiej strony zjednoczenie" Niemiec na sowieckich warunkach i nastpujcy w
efekcie tego rozpad NATO oraz dalsza integracja Europy na zasadach socjalizmu byy tym wanie brakujcym elementem planu", bez ktrego nie mogo doj do
stabilizacji nowych reymw Europy Wschodniej, a caa kombinacja z aksamitn
rewolucj" okazaaby si samobjcza dla ZSRR. Utrzyma te reymy pod kontrol
mona byo tylko w kontekcie oglnoeuropejskiej konwergencji", nie
zostawiajcej im adnej wyranej alternatywy. Nawet buntownicza Polska nie
miaaby si gdzie podzia, majc z jednej strony ZSRR, a z drugiej - zjednoczone
socjalistyczne Niemcy i na dodatek silnie lewicow Europ, skaniajc si do
integracji pod przewodnictwem prosocjalistycznej eurokracji.
Oczywicie, s to tylko moje domysy, ale domysy oparte na wielu porednich
danych. I tak, atwo zauway, e w 1989 roku przeprowadzono w sowieckim
kierownictwie liczne zmiany kadrowe, ktre pozwoliy wypyn jeszcze wikszej
liczbie specjalistw od spraw zagranicznych: na przykad szefem Wydziau
Midzynarodowego KC zosta Falin, byy ambasador w RFN, specjalista w zakresie
spraw niemieckich; szefem caego KGB zosta Kriuczkow, byy naczelnik
Wydziau Pierwszego (wywiadu); kuratorem caej polityki midzynarodowej w KC
zosta Aleksander Jakowlew, a wielu czonkw Biura Politycznego i sekretarzy
Komitetu Centralnego -zdymisjonowano. Wyglda na to, e zesp autorski
nowego mylenia", opracowanego jeszcze w kocu lat siedemdziesitych,
wypyn w kocu na powierzchni i obj kluczowe stanowiska.
665

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

Dalej, w kocu 1988 roku, a szczeglnie w roku 1989, staym tematem wystpie
Gorbaczowa byo stworzenie wsplnego europejskiego domu". W tym te czasie
zasza do wyrazista zmiana stosunku ZSRR do procesu integracji Europy. Podczas
gdy w latach siedemdziesitych i w pierwszej poowie osiemdziesitych ZSRR
odnosio si do tych procesw do podejrzliwie albo nawet zdecydowanie wrogo,
to w roku 1989 ten stosunek zmieni si cakowicie. A do roku 1984 wczesny szef
wywiadu KGB Kriuczkow zaleca swoim rezydentom w Europie przenikanie do
wszystkich struktur Unii Europejskiej i przeciwdziaanie jej dalszej integracji,
poniewa:
Jest rzecz oczywist, e postp integracji Europy Zachodniej, zwaszcza w
dziedzinie polityczno-wojskowej, jest sprzeczny z interesami Zwizku
Sowieckiego.""'
Jednak ju od drugiej poowy lat osiemdziesitych, w miar dalszej integracji,
zarwno polityczne ukierunkowanie Unii Europejskiej, jak i stosunek ZSRR do niej
zaczynaj si zmienia: im bardziej socjalici i socjaldemokraci wnikaj w
kierownictwo struktur Unii, tym przychylniej spoglda na ni Moskwa. A w roku
1989 tworzenie wsplnego europejskiego domu" staje si wsplnym hasem obu
stron. Rzecz zrozumiaa, nikt nie mwi otwarcie, e ten dom powinien by
socjalistyczny.
W kocu upadek muru berliskiego i zjednoczenie Niemiec same przez si nie byy
ani niespodziank dla Moskwy, ani nie zapowiaday katastrofy dla przyjaci z
NRD". Odnosi si wraenie, e do okrelonego momentu, najdalej do wiosny-lata
1990 roku, wszystko jak gdyby przebiegao zgodnie z planem" i nikt spord nich
nawet nie dopuszcza myli o krachu. Panika, sdzc na podstawie nielicznych
dostpnych dokumentw, zacza si dopiero w marcu, w przededniu i zaraz po
wyborach w NRD, w ktrych komunici, odnowieni" i przemianowani przez siebie
samych na Parti Demokratycznego Socjalizmu, ponieli druzgocc klsk.
W czasie delegacji subowej do RFN w dniach 7-12 marca br. spotkaem si z
przewodniczcym PDS tow. G. Gyzim, ktry poufnie prosi o przekazanie
kierownictwu KPZR, co nastpuje - donosi zastpcy Gorbaczowa do spraw partii
W.A. Iwaszce pracownik Wydziau Midzynarodowego KC N. Portugaow 13
marca 1991 roku.4" - Rzd Federalny w najbliszym czasie ma
39
Instructions from the Centre. Top Secret Files on KGB Foreign Operations
1975-1985, Edited by Christopher Andrew and Oleg Gordievsky. Hodder and
Stoughton, UK, 1991, s. 148-169, 165.
A0
Notatka tow. W.A. Iwaszki dla konsultanta Wydziau Midzynarodowego
KC N. Portugaowa z 13 marca 1991 r.
666

Kw&ftia niemiecka
zamiar wnie do Bundestagu projekt ustawy o konfiskacie i przekazaniu na
wasno pastwa archiwum byej SED. W oczekiwaniu na decyzj Bundestagu,
ktry niewtpliwie poprze wspomniany projekt, archiwum zostao objte
sekwe-strem.
Archiwum zawiera wielk liczb tajnych dokumentw, ktrych opublikowanie
doprowadzioby do skrajnie niepodanych nastpstw nie tylko dla PDS, ale i dla
KPZR. W szczeglnoci chodzi o szczegowe protokoy praktycznie wszystkich
spotka i rozmw kierownictwa SED z kierownictwem partii komunistycznych i
robotniczych, w tym rwnie KPZR; chodzi te o dokumenty zwizane z
dziaalnoci nielegalnych partii komunistycznych, ktrym SED udzielaa (w
uzgodnieniu z nami) materialnego wsparcia, oraz o sprawozdawczo z finansowej
pomocy SED postpowym organizacjom w RFN przed zjednoczeniem Niemiec itd.
Zdaniem Gyziego opublikowanie dokumentw z archiwum byoby prawdziw
katastrof". Przewodniczcy PDS usilnie prosi wadze sowieckie, dopki jeszcze
nie jest za pno", o wywarcie wpywu na kanclerza Kohla, by spowodowa zdjcie
sekwestru z archiwum SED, to znaczy zwrcenie jego zawartoci pierwotnemu
wacicielowi - PDS, lub, jeli kanclerz nie uzna tego za moliwe - zniszczenie
caego archiwum.
Gyzi podnis t spraw powtrnie: na pocztku biecego roku, zgodnie z osobist
wytyczn M.S. Gorbaczowa, ambasada sowiecka w RFN zwracaa si poufnie do
urzdu kanclerza federalnego, jednake bez rezultatu. Gyzi uwaa, e jedynym
rozwizaniem jest wczenie lego tematu do najbliszej rozmowy telefonicznej na
najwyszym szczeblu midzy Moskw i Bonn. (Moe warto byoby poruszy ten
temat w toku rozmw podczas wizyty w Moskwie w dniu 18 marca br. ministra
spraw zagranicznych RFN H.D. Genschera.)
Nie sposb uwierzy, e gdyby wydarzenia w NRD przebiegay cakowicie zgodnie
z planem, Moskwa nie zatroszczyaby si o usunicie stamtd zawczasu
przynajmniej najbardziej kompromitujcych j materiaw. A przecie zagroone
okazay si nie tylko tajne dokumenty, dyskredytujce sowieckich przywdcw, ale
i ludzie sucy im najwierniej, ktrzy te mieli co do powiedzenia.
Na pocztku marca br. Wydzia [Midzynarodowy] odwiedzi byy naczelnik suby
wywiadowczej NRD (byego Pierwszego Zarzdu Gwnego MBP NRD) tow.
Markus Wolf. W rozmowie z tow. Falinem Wolf owiadczy, c nad jego gow
gromadz si chmury": niemieckie wadze pod naciskiem prawego skrzyda
rzdzcej koalicji nie rezygnuj z zamiaru wszczcia przeciwko niemu
667

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

sprawy karnej. Jest to niezgodne z prawem, poniewa uznajc w 1973 roku
suwerenno byej NRD, wadze RFN uznay tym samym wszystkie jej funkcje
pastwowe, cznie - rzecz jasna - z dziaalnoci wywiadowcz. Dlatego kadrowi
pracownicy byej suby wywiadowczej NRD nie podlegaj dochodzeniu
sdowemu, jeli nie popenili przestpstw kryminalnych, co w przypadku Wolfa jest
bezsporne. adne oskarenia i zarzuty wysuwane pod adresem byego MBP NRD
nie mog by rozszerzane na skad kadrowy suby wywiadowczej. (...)
Rozumiejc chwiejno swoich pozycji prawnych, niemieckie wadze przygotowuj
na terenie Bawarii, gdzie wadz sprawuje reakcyjna partia CDU, proces
pokazowy", w ramach ktrego stanie przed sdem kilku ujawnionych agentw
wywiadu wraz z grup byych oficerw i generaw wywiadu MBP NRD,
bezporednio kierujcych ich prac. Kalkulacja jest prosta - bawarski sd (...) wyda
wyrok skazujcy nic tylko na agentw, ale i na oficerw MBP NRD za udzia w
szpiegostwie". Wadze federalne robi wszystko, eby przeprowadzi ten proces
moliwie najszybciej, poniewa w spoeczestwie niemieckim szerz si nastroje
przychylne amnestii dla byych kadrowych pracownikw Wywiadu MBP NRD.
W tej chwili M. Wolf przebywa w Moskwie i zajmuje si prac literack. Nic moe
wrci do Niemiec - zostaby tam natychmiast aresztowany. Wolf prosi wadze
sowieckie o wstawiennictwo u kanclerza federalnego Kohla, tym hardziej e nawet
w bezporednim otoczeniu tego ostatniego s ludzie wypowiadajcy si za amnesti
(na przykad minister spraw wewntrznych Scheuble).
Wolf i kierowane przez niego suby wywiadczyy Zwizkowi Sowieckiemu
nieocenione usugi. Trzeba uwzgldni i to, c Wolf od samego pocztku
podtrzymywa kurs na pieriestrojk w Zwizku Sowieckim i w roku 1986 zosta
zdymisjonowany z powodu rnicy pogldw z Honeckerem w tej wanie sprawie.
Wobec powyszego wydaje si celowe udzielenie pomocy jednemu z najwierniejszych naszych przyjaci, wczajc ten temat do najbliszej rozmowy
telefonicznej M.S. Gorbaczowa z H. Kohlem.
Zaniepokoili si take i starzy przyjaciele" w RFN - socjaldemokraci. Nasz stary
znajomy Egon Bahr o czym rozprawia zafrasowany z Jakowle-wem ju w
kwietniu 1990 roku. O czym - nie wiadomo, ale po otrzymaniu informacji o tej
rozmowie Gorbaczow wyda rozporzdzenie:
Do tow. tow. E.A. Szewardnadze, D.T. Jazowa, W.I. Falina. Prosz uwzgldni przy
opracowywaniu naszego stanowiska - a niej dopisano: - Materiay byy
668

.Kwestia niemiecka
wykorzystane w ramach przygotowa rozmowy tow. M.S. Gorbaczowa z premierem NRD L. de Mezierem 29 kwietnia 1990 roku10.
Jednak dopiero w padzierniku 1990 roku politbiuro przyjmuje decyzj i podejmuje
uchwa O rodkach podjtych w zwizku z przeladowaniami Partii
Demokratycznego Socjalizmu (NRD), ktr mona oceni jako przyznanie si do
poraki.4' Uchwaa ta gosi:
1. ... organizowa systematyczne publikacje w prasie partyjnej i w innych rodkach
masowej informacji materiaw zawierajcych fakty wiadczce o nagonce na
byych czonkw SED oraz zwalnianiu z pracy z powodw politycznych,
kwalifikujc te kroki jako naruszanie zasad demokracji i praw czowieka.
Szczegln uwag powici przypadkom inicjowania kryminalnych przeladowa
osb, ktre byy funkcjonariuszami pastwowymi NRD lub dziaay w partii, a
obecnie spotykaj si z zarzutem zdrady narodowej" lub dziaalnoci wywrotowej
skierowanej przeciw RFN, szczeglnie motywowanej wspprac z ZSRR.
2. W materiaach nawietlajcych przebieg procesu zjednoczenia Niemiec
szczegln uwag zwrci na dziaalno PDS. Reagowa na prby zawenia
konstytucyjnych praw partii, pozbawienia jej prawa wasnoci.
Wydzia Midzynarodowy KC KPZR ma zaatwi otrzymywanie od PDS
regularnych informacji o faktach przeladowania czonkw partii, a take materiaw ujawniajcych antysocjalistyczny charakter rodkw stosowanych przez
stron zachodni oni emieck w procesie zjednoczenia.
3. Mie stale w polu widzenia i operatywnie reagowa na prby zagszczania
atmosfery wok Zachodniej Grupy Wojsk (ZGW), wywoywania nieprzyjaznych
nastrojw wobec ludzi sowieckich.
4. Uwzgldni moliwo ewakuacji do Zwizku Sowieckiego osb cile
wsppracujcych z sowieckimi organizacjami, ktre to osoby stay si obecnie
obiektami nagonki i przeladowa ze strony Bonn. Przede wszystkim mogoby to
dotyczy funkcjonariuszy partii i organw bezpieczestwa pastwowego, a take
Ludowej Armii NRD, dziaaczy nauki i kultury, wykwalifikowanych organizatorw
przedsibiorstw, ktrzy w wyniku przeladowa politycznych stracili prac w
zjednoczonych Niemczech. Naley poczyni niezbdne kroki, eby zapewni im byt
materialny i prac.
42
Uchwala Biura Politycznego P3/4 z 18 padziernika 1990 r. i notatka Falina
Nr 06/2439 z 28 wrzenia 1990 r.
669

10

Spis niektrych dokumentw, opatrzonych instrukcjami tow. M.S. Gorbaczowa w 1990 r. Nr 01499 7. 15 lutego 1991 r., s. 48.

Rwoiucja, ktrej jednak nic byo

Nie ma wtpliwoci, e a do padziernika 1990 roku, to znaczy do dnia
zjednoczenia Niemiec, w Moskwie wci jeszcze udzono si nadziej dokonania
tego na swoich warunkach. Ale od samego pocztku wszystko poszo niezupenie
tak, jak planowano: wskutek zwykego nieporozumienia mur midzy Wschodem i
Zachodem otwarto dzie wczeniej ni naleao, a w rezultacie stracono kontrol
nad migracj ludnoci.41 Miliony ludzi rzuciy si na zachd, raz na zawsze grzebic
mit o NRD jako odrbnym pastwie.
Nastpnie, wbrew oczekiwaniom, wybory w NRD 18 marca okazay si cakowit
katastrof dla PDS, co przesdzio rwnie o wyniku rokowa (na temat statusu
zjednoczonych Niemiec) prowadzonych midzy sprzymierzecami z okresu II
wojny wiatowej i dwoma pastwami niemieckimi (formua 4+2"). Podobnie
wynik wyborw przesdzi o porozumieniu z dnia 18 maja, ustalajcym jedno
walutow obu czci Niemiec. Na koniec, wyoniona dziki tyme wyborom
wikszo chrze-cijasko-demokratyczna w parlamencie NRD (w Izbie Ludowej)
po prostu przegosowaa w dniu 23 sierpnia wniosek o przyczeniu wschodnich
ziem do RFN (na podstawie jeszcze przedwojennego prawa) i wszystko byo
skoczone. Moskwa nie dysponowaa najmniejsz moliwoci dyktowania swoich
warunkw zjednoczenia, chocia do ostatniej chwili Gorbaczow prbowa utrzyma
NRD w Ukadzie Warszawskim. Jeszcze latem 1990 roku wci upiera si przy
zachowaniu armii NRD w skadzie Ukadu, co byo ju po prostu mieszne.
A miao by, rzecz jasna, zupenie inaczej. I zburzenie muru powinno byo sta si
triumfem Moskwy, a nie wydarzeniem przypadkowym; i migracja ludnoci przez
granic powinna bya przebiega pod cis kontrol, co utrudnioby znacznie
polityczn ekspansj Zachodu; i tym bardziej wybory 18 marca powinni byli wygra
odnowieni" figuranci z PDS. I wtedy Moskwa podyktowaaby swoje warunki
zjednoczenia, mao rnice si od stalinowskich, beriowskich czy
chruszczowowskich: neutralno, demihtary-zacja, socjalizm. Mao
prawdopodobne, eby Niemcy zachodni odrzucili jakiekolwiek warunki, od ktrych
spenienia zaleaaby realizacja ich marze - poczenia si ze wschodnimi brami.
Tym bardziej, e socjaldemokraci byli gotowi te warunki popiera, a nawet na ich
podstawie prowadzi swoj kampani wyborcz.
A po stworzeniu neutralnych" Niemiec i rozbiciu tym samym NATO, po
BBC-2, November 6, 1994, 8pm, The fatal Error.
670

Kwestia niemiecku
odesaniu Amerykanw do domu, nietrudno byoby utrzyma rwnie pozostae
kraje Europy Wschodniej w ramach socjalizmu". Dokonaaby si w kocu owa
konwergencja", o ktrej tak dugo marzyli zachodnioeuropejscy mieszewicy.
Powiecie, e przesadzam? Ani odrobin. Przecie jeszcze w 1991 roku, na kilka
miesicy przed krachem, trway midzynarodowe starania partii Midzynarodwki
Socjalistycznej o uratowanie KPZR, dyskredytacj Jelcyna i umocnienie pozycji
Gorbaczowa.
Z kolei procesy przeksztace w pastwach Europy Wschodniej i rodkowej
przebiegaj pod znakiem demontau socjalizmu, narastania elementw dzikiego
kapitalizmu", obniania poziomu osony socjalnej mas pracujcych.
Wywouje to zaniepokojenie czoowych partii wchodzcych w skad Midzynarodwki Socjalistycznej. Poszukuj one sposobw przeciwdziaania niepodanym tendencjom rozwoju spoeczestw. W zwizku z tym Woska Partia
Socjalistyczna, Hiszpaska Socjalistyczna Partia Robotnicza, Socjalistyczna Partia
Austrii i Socjaldemokratyczna Partia Niemiec wypowiedziay si za utworzeniem
oglnoeuropejskiego centrum bada stosunkw midzy socjalistami a komunistami
- raportowa do KC Wydzia Midzynarodowy 7 czerwca 1991 roku.11 Najaktywniej wypowiada si na temat wspomnianych problemw Francuska Partia
Socjalistyczna, co tumaczy si przede wszystkim jej sytuacj jako partii rzdzcej i
pozycj kierownictwa, ktre jest wyranie zaniepokojone kwesti przetrwania
socjalistycznej idei w warunkach jej kryzysu w Europie Wschodniej.
Przedstawiciele FPS wypowiadali si ostatnio wielokrotnie za tym, by
przedyskutowa w europejskim ruchu lewicowym now koncepcj dziaania partii
socjalistycznych i socjaldemokratycznych w warunkach zmieniajcej si Europy.
Przy tym P. Maurois nieraz wyraa swoj gotowo przyjazdu do ZSRR. by
omwi ten krg zagadnie z kierownictwem KPZR.
Czy mona si dziwi, e prezydent Mitterrand widocznie tak si zaniepokoi
problemem przetrwania idei socjalistycznej", e by gotw poprze nawet
organizatorw puczu w sierpniu 1991 roku?
Wrd caej lewicy europejskiej ronie zrozumienie koniecznoci poszukiwania
odpowiedzi na pytania postawione przez zmienion sytuacj
671

11

Notatka dla KC zastpcy kierownika Wydziau Midzynarodowego W. Rykina Nr 06-S-552 z 7 lipca 1991 r.

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

polityczn w Europie, w tym rwnie pytania odnoszce si do sprawy przeciwdziaania siom politycznym, aktywnie wysuwajcym idee neoliberalizmu" i ju
zakadajcym swoje organizacje oraz struktury polityczne w Europie Wschodniej.
Nic nie wiem o siach neoliberalizmu" w ogle, a tym bardziej o ich prbach
stworzenia swoich struktur politycznych na Wschodzie. Natomiast siy socjalizmu"
zajy si tym jeszcze przed upadkiem muru berliskiego, zwaszcza w Polsce, gdzie
dziki ich wysikom dziaacze Solidarnoci" wci lepo realizowali gupie
uzgodnienia okrgego stou" a do klski komunizmu w ZSRR. A i w innych
krajach Europy Wschodniej ich wpyw by niemay: podobno Vaclav Havel
otrzyma tysice listw i petycji od zachodnioeuropejskich yczliwych"
namawiajcych go do zachowania zdobyczy socjalizmu" w Czechosowacji.
Postawiony przez nich problem, przewidziany do pilnego opracowania, brzmi do
przekonujco: Wsplnota Europejska i Europa Wschodnia po zjednoczeniu
Niemiec: wyzwanie dla lewicy".
Zintensyfikowanie dyskusji nad tym problemem oraz jego teoretyczne i praktyczne
opracowanie z udziaem europejskich partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych, poszukiwanie wsplnej drogi rozwijania idei socjalistycznej w
nowych warunkach sprzyjaoby, naszym zdaniem, umocnieniu midzynarodowych
powiza KPZR i jej pozycji jako siy przewodniej w procesie formowania nowego
podejcia midzynarodowego mchu robotniczego do problemw rozwoju idei
socjalistycznej.
W zwizku z tym podane byoby zwrcenie uwagi midzynarodowych krgw
politycznych i opinii publicznej na nie konstruktywne stanowisko Wgier, Polski i
Czechosowacji (do ktrych moe doczy i Bugaria) wobec kwestii nowych
traktatw ze Zwizkiem Sowieckim. Wane jest wykazanie, e sprzeciw naszych
byych sojusznikw wobec zobowiza o nieuczestniczeniu w jakichkolwiek
sojuszach wymierzonych przeciwko komukolwiek" oraz fakt, e tego rodzaju
polityk uprawia si w cisym kontakcie z blokiem zachodnim, wnosz nowe
jakociowo elementy nie tylko do sytuacji regionalnej, ale i oglnoeuropejskiej, nic
uwzgldniaj wynikw paryskiej konferencji KBWE i stanowi grob naruszenia
rwnowagi interesw, otwierajcej perspektyw budowy pokojowej Europy.
Jak widzimy, koncepcja, e Europa Zachodnia moe zmusi Wschodni do
pozostania w bloku sowieckim - nie jest moim wymysem. I jeli tym
672

Prywatyzacja " wadzy

planom nie byo sdzone si urzeczywistni, to tylko dziki milionom ludzi na
Wschodzie, ktrzy odrzucili socjalistyczne mrzonki.
7. Prywatyzacja" wadzy
Jeszcze jednym, cho porednim, potwierdzeniem istnienia takiego planu
przetrwania idei socjalistycznej" s wspomniane na pocztku tej ksiki12
uporczywe wysiki politbiura zmierzajce do nadania swojej pomocy dla partii
komunistycznych formy stosunkw handlowych z firmami kontrolowanymi przez
bratnie partie". Jak pamitamy, pierwsze prby przeprowadzenia tego planu miay
miejsce w 1987 roku, a w latach 1988 i 1989 nasiliy si wyranie: w postulowanym
wsplnym europejskim (socjalistycznym) domu" wskazane byy inne formy
dziaania partii komunistycznych i wsppracy ich z Moskw. Konfrontacja i walka
klasowa" powinny zmieni si we wspprac" si lewicowych i przyszli
gospodarze domu" pracowali pospiesznie nad umocnieniem pozycji swoich
pomocnikw.
Od pocztku 1988 roku analogiczne procesy komunistycznej prywatyzacji"
zaszczepia si szeroko w ZSRR. Z jednej strony, struktury KGB i Wydziau
Midzynarodowego KC tworz liczne, rzekomo komercyjne joint ventures wesp
ze swoimi zachodnimi przyjacimi". Z drugiej strony pod oson nowego prawa o
spdzielniach (kooperatywach) partyjno-gospodar-cza nomenklatura zaczyna si
przymierza do wasnoci pastwowej, jeszcze bardziej zlewajc si z szar
stref". W poowie 1990 roku proces ten staje si masowy, niemal wszechobecny w
skali kraju i suy gwnie praniu pienidzy" (zarwno partyjnych, jak i
kradzionych pastwu) oraz przepompowywaniu ich do zachodnich instytucji
finansowych. Jewgienij Nowi-kow pisze13:
W sierpniu 1990 roku aparat KC sporzdzi supertajny dokument nazwany
Notatk (23 sierpnia 1990), w ktrym proponuje si wejcie na masow skal
elity partyjnej na midzynarodowy rynek finansowy. Notat-k przedstawiono
zastpcy sekretarza generalnego Iwaszce, ktry, przyj-wszy propozycj zawart w
notatce, zareagowa takimi sowami:
673

12
13

Patrz rozdzia pierwszy, s. 24, 25, prz.yp. 15, 16, 17, 18, 19.
Gorbachev and the Collapse oj the Soviet Communbtv Parly by Eugen Nnvikov and Patrick Bascio, Peter Lang Publishing, Inc., New York, 1994, s. 211-215.

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

Wszystkie kadry partyjne, ktrym powierza si podobn dziaalno komercyjn,
musz postawi przed sob zadanie opanowania zasad handlu. Musz dziaa
dyskretnie, w ukryciu i bez rozgosu, aby wyeliminowa wszelki zwizek midzy t
dziaalnoci i Komitetem Centralnym.
Na pocztku wrzenia 1990 roku sekretariat KC podj decyzj zalecajc szybkie
przenikanie swojej elity na midzynarodowe rynki finansowe, celem zapewnienia
rodkw na utrzymanie struktury partyjnej. W kocu 1990 roku KC zacz tworzy
banki komercyjne majce pra partyjne pienidze. Trzy z nich powstay w Moskwie.
(...) Za przykadem KC posza miejscowa elita partyjna, podporzdkowujc sobie
banki i wykorzystujc je do finansowania przedsibiorstw handlowych. Na dodatek
KC i terenowe organizacje partyjne utworzyy kilkaset spek akcyjnych."
Do koca 1990 roku sprywatyzowaa si" nawet gazeta Prawda" wraz z caym
swoim kompleksem wydawniczym i baz poligraficzn, przy penym poparciu
Gorbaczowa.14
Wedug oceny Nowikowa, warto okoo 60 partyjnych przedsibiorstw" wynosia
1,3 miliarda rubli, a warto caej wasnoci partyjnej", zgodnie z raportem
kierownika dziau administracyjno-gospodarczego KC N. Kruczi-ny,
przedoonego na XXVIII Zjedzie KPZR, wynosia 4,9 miliarda rubli (7,8 miliarda
dolarw wedug wczesnego kursu).
Zacza si pogo za ajencjami, za przekazywaniem i sprzeda tytuw wasnoci
ogromnej liczbie wszelkiego rodzaju organizacji i przedsibiorstw komercyjnych,
przy czym kapita eksportowao si tam, skd elita mogaby bez przeszkd czerpa z
jego zasobw, zaspokajajc swoje kosztowne zachcianki."
Trzeba jednak zrozumie, e to masowe okradanie kraju, ktre pod koniec robio
wraenie ucieczki szczurw z toncego okrtu, pocztkowo nie byo planowane.
Oni wcale nie szykowali si do zejcia ze sceny: przeciwnie, idea pieriestrojki
polegaa na tym, eby umocni swoj wadz, uratowa socjalizm". Ale bdc
marksistami ratowali si rwnie po marksistowsku: kluczowa idea pieriestrojki
wywodzia si ze znanego twierdzenia Marksa o trzech formach stosunku klasy
rzdzcej" do wasnoci - p o s i a d a n i e , k o r z y s t a n i e , r o z p o r z d z a n i e .
I jeli w cigu ostatnich szedziesiciu lat swego kierownictwa, praktycznie od
koca leninowskiego NEP-u, partia miaa monopol na wszystkie trzy formy
wasnoci rodkw produkcji, pieriestrojka bya jak gdyby powrotem do NEP-u.
Partia proponowaa utrzymanie w swoich rkach p o s i a d a n i a , oddajc
rozporzdzanie
674

14

Spis niektrych dokumentw, opatrzonych instrukcjami tow. M.S. Gorbaczowa w 1990 r.. s. 67, Nr 14724 z 14 lipca 1990 r.

Prywatyzacja " wadzy

wasnoci w ajencj wszystkim chtnym i zapewniajc w taki sposb wsplne z
wytwrc k o r z y s t a n i e ze rodkw produkcji w kraju.
I chocia prasa zachodnia ogosia wprowadzenie w ZSRR gospodarki rynkowej"
(za Gorbaczowa nie mniej ni dziesi razy i z pitnacie razy po jego odejciu) w
rzeczywistoci o adnym kapitalizmie" nie byo mowy (a i teraz nie ma).
Reformy" Gorbaczowa w ekonomice nigdy nie wyszy poza zachty dla
spdzielczoci, rodzinnych i grupowych maych biznesw, a pod koniec - nawet
spek akcyjnych, przy jednoczesnym zmniejszeniu roli partii w
r o z p o r z d z a n i u wasnoci kosztem obnienia roli komisji planowania
gospodarczego, centralnych ministerstw i oglnej kontroli partyjnej caej produkcji
w terenie. W 1989 roku z rozpaczy napomknito o indywidualnej dziaalnoci
wytwrczej" (przemyle chaupniczym), ale o legalizacji w a s n o c i
p r y w a t n e j nawet nie mylano. Ulubionym hasem Gorbaczowa, a do jego
odejcia, byo: pozwlmy socjalizmowi zapa drugi oddech".
Czy mona wic si dziwi, e caa ta reorganizacja nie wywoaa najmniejszego
entuzjazmu prostego robotnika? Jakkolwiek by si mdrzyli uczeni panowie, on
wiedzia, e dopki to nie jest jego sprawa, nic z tego nie wyjdzie. Wsplne z parti
korzystanie ze rodkw produkcji" zdecydowanie go nie urzdzao: i partnerstwo"
byo zbyt nierwne, i reputacja partnera" zbyt paskudna. Natomiast szara strefa",
ju i tak silnie spojona ze strukturami partyjnymi, bujnie rozkwita w nowych
formach. Powstajce kooperatywy byy gwnie typu poredniego", tzn. wtrnie
rozdzielczego i przekazyway socjalistyczny produkt na prywatny rynek. W
rezultacie korupcja przeistoczya si w norm, deficyt towarw sta si jeszcze
ostrzejszy, kolejki przed pustymi ladami - jeszcze dusze, a tendencja partii do
rozdrabniania i tworzenia regionalnych mafii nasilia si. A sprzyjay temu prby
decentralizacji kierownictwa gospodarki, zachcajce do dalszej ekonomicznej
autonomii: zamiast poprawy powstawa w kierownictwie chaos, a wadze lokalne,
spekulujc na odwiecznych, nacjonalistycznych nastrojach swoich republik, dyy
do zdobycia wikszej niezalenoci politycznej.
Ale cho te reformy" okazay si wyranie nie do radykalne, aby oywi
ekonomik, to byy zbyt radykalne dla systemu politycznego. Nawet leninowski
NEP mocno podkopa parti, powodujc masowe wystpowanie z jej szeregw. A
po szedziesiciu latach i partia staa si inna (znacznie mniej ideowa, a bardziej
biurokratyczna), i zaufanie do niej kolosalnie zmalao. Poza tym w cigu tych
dziesicioleci rozrs si do gigantycznych rozmiarw aparat kierowniczy, nie
zamierzajcy rezygnowa z funkcji rozporzdzania", a ogromna cz
przedsibiorstw w kraju bya deficytowa i egzystowaa kosztem dotacji i subsydiw
z centrum. Nie mona ju byo
675

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

ich przebudowa", i pozostawao tylko je zamkn, wyrzucajc na bruk dziesitki
milionw robotnikw. I cho partia mdrkowaa i gwkowaa, uciec od tych
problemw - zwalajc je na cudze barki i zostawiajc sobie tylko kontrolny pakiet"
wasnoci - wci jej si nie udawao.
eby rozwiza ten problem, na wiosn 1989 roku przystpiono do ostatniej fazy
reform": do decentralizacji", to znaczy przeniesienia centrum wadzy do rad. I
znw - na papierze wszystko to wygldao na bardzo rozsdne i cakowicie
marksistowskie: skoro klasa rzdzca" postanowia podzieli si prawem
wasnoci rodkw produkcji z innymi, to powinna dzieli z nimi rwnie wadz.
Mwic prociej, nie mona byo liczy na stabilizacj pastwa nie poszerzajc
spoecznej bazy wadzy. Brzmiao to wszystko bardzo po lenino-wsku i przywodzio
na myl dawne haso Caa wadza w rce rad!" Ale to, co wydawao si rozumne w
teorii, okazao si katastrof w praktyce: wybory Zjazdu Delegatw Ludowych i
dalsze wybory do rad innych szczebli, pomimo wszystkich chytrych procedur
wyaniania", selekcji" i rejestracji" kandydatw, pomimo zagwarantowanej
prawem jednej trzeciej miejsc dla partyjnej nomenklatury i penej kontroli nad
rodkami informacji, byy cakowit klsk partii. Wszdzie, gdzie udao si przebi
i dosta na list kandydatom alternatywnym", ludzie gosowali na nich, wyraajc
swj brak zaufania do KPZR, eby nie powiedzie - nienawici do niej. Sama
kampania wyborcza, po raz pierwszy od siedemdziesiciu lat, zdoaa wyzwoli
polityczn aktywno spoeczestwa sowieckiego. Zastraszony przez
dziesiciolecia terroru nard rozrusza si i zamiast entuzjastycznego hasa: Caa
wadza w rce rad!" wznis okrzyk Precz z komunistami!" Eksperyment wadz
uda si w pewnym stopniu tylko na niszych szczeblach, gdzie kierownictwo
komitetw obwodowych i rejonowych po prostu przesiado si w fotele
przewodniczcych egzekutywy odpowiednich rad terenowych. Ale i to udao si
tylko na prowincji, a nie wyszo w wikszych miastach.
W zasadzie partyjna pieriestrojka skoczya si w 1989 roku, wykazujc niezbicie,
e socjalistyczne utopie si przeyy. Po prostu straciy zwolennikw, chocia
zostali jeszcze tacy na Zachodzie. Ale prby ponownego ich zaszczepienia
prowadziy do utraty kontroli nad eksperymentem. Wystarczyo tylko usun druty
kolczaste wok socjalistycznego obozu, a ju winiowie-agiernicy zaczli si
rozbiega. Jako pierwsi wydostali si wschodnioeuropejscy bracia, grzebic tym
samym ide konwergencji" Europy we wsplny socjalistyczny dom". Za nimi
ruszyy republiki ZSRR, w ktrych wybrane z wielk pomp republikaskie Rady
Najwysze w pierwszej kolejnoci przyjmoway uchwa o suwerennoci" swoich
republik. Nawet w samej Moskwie, gdzie jako zdoano zachowa na Zjedzie
Ludowych Dele
676

Prywatyzacja " wadzy

gatw agresywno-posuszn wikszo"18, prawdziwymi ludowymi wybracami
byli delegaci alternatywni", ktrym udao si, chyba cudem, trafi na list
kandydatw, i teraz stanowili 20% uczestnikw Zjazdu. Nie stay za nimi" ani
partyjne, ani finansowe struktury, ani organizacje zwizkowe - nic, prcz woli
wyborcw. Ale to oni wanie byli gwnymi bohaterami dramatu obserwowanego
bez przerwy w telewizji przez setki milionw ludzi. Zjazd, jako najwyszy organ
ustawodawczy pastwa, nie zrobi nic znaczcego, ale mia kolosalne znaczenie
uwiadamiajce, po raz pierwszy pokazujc ludziom istot reymu w jego nagiej
postaci. Oburzone tym niesychanym widowiskiem poruszyy si ludowe masy zastrajkowali grnicy, nasiliy si ruchy narodowociowe w republikach. I chocia
grnikw udao si jako uspokoi pustymi obietnicami, to groba utworzenia si
Solidarnoci" w ZSRR w dalszym cigu wisiaa nad krajem. Pod koniec roku 1989
i na pocztku 1990 sterowanie krajem jako caoci praktycznie nie istniao, a
ywioowe ruchy spoeczne groziy zjednoczeniem si we wsplnym daniu
zmiany monopolistycznego charakteru wadzy politycznej KPZR.
Gorbaczowowskim pieriestrojszczykom" nie pozostao nic innego, jak tylko
podporzdkowa si tym daniom i anulowa artyku 6 Konstytucji ustanawiajcy
formalnie ten monopol.
Jeli to, co wwczas zaszo, mona nazwa rewolucj, to bya to rewolucja
oddolna", ktra wydarzya si nie dziki, lecz wbrew Gorbaczowowi i jego
poplecznikom. To, co byo zaplanowane jako umiarkowane zmiany
wewntrzsystemowe, wymkno si spod kontroli i przerodzio w rewolucj,
obnaajc istniejc od zawsze i nie dajc si zatrze czy omin rozbieno
midzy zamiarami przywdcw a marzeniami spoeczestwa. Przywdcy
zrozumieli to zbyt pno, ale ju od roku 1990 do swego upadku wszystkie wysiki
powicili powstrzymywaniu reakcji acuchowej.
Pierwsze prby zahamowania procesu rozpadu ZSRR na niepodlege republiki
podjto jeszcze w roku 1989, kiedy to doszo do krwawego stumienia pokojowych
demonstracji w Tbilisi i nie mniej krwawego w skutkach skcenia mniejszoci
lokalnych z lokaln wikszoci (w Abchazji, Osetii, Grnym Karabachu,
Sumgaicie). Po tym nastpia wojenna operacja w Baku i zaostrzenie sytuacji w
republikach batyckich, gdzie rosyjscy przesiedlecy zostali wykorzystani jako
narzdzie polityki imperialnej. Teraz nikt ju nie wtpi w to, e tak zwane konflikty
etniczne byy sprowokowane przez Moskw, dziaajc wedug starej imperialnej
zasady - dziel i rzd". Ale chocia ta jawnie przestpcza polityka zostawia
krajowi w spadku przewlekWypowied deputowanego Jurija Afanasjewa.
677

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

e i nieraz nierozwizywalne konflikty, nie moga ju wstrzyma rozpadu imperium.
Sprowokowanie konfliktw byo atwe, ale kontrolowanie ich -niemoliwe.
W samej Rosji zarwno prba kontrolowania tego, co si dziao, za pomoc
fikcyjnych partii", utworzonych przez KGB specjalnie do tego celu, jak i infiltracja
samorzutnie powstajcych organizacji politycznych przyniosy tylko chwilowy
sukces. Ten socjalistyczny pluralizm", podobnie jak jego historyczny prototyp przedrewolucyjna zubatowszczyzna" (od nazwiska szefa carskiej policji
Zubatowa, twrcy kontrolowanych przez policj zwizkw zawodowych) - tylko
sprzyjay dalszej destabilizacji. Podobnie jak zwizkowcy Zubatowa, ktrzy
wreszcie wywoali rewolucj 1905 roku, gorbaczowowscy pluralici" w miar
polaryzacji spoeczestwa stanli przed wyborem: albo zosta za burt ruchu, albo
zdoby si na konfrontacj z reymem. Mao kto zaryzykowa zdemaskowanie si i
popieranie wadzy. Pod koniec roku 1990 i na pocztku 1991 danie odsunicia
komunistw od wadzy stao si ju tak powszechne i jednomylne, e
podtrzymywali je chyba nawet sami komunici.
Nawiasem mwic, wikszo partyjnych przywdcw w zasadzie bya ju do tego
czasu zajta problemami osobistego przetrwania, a proces partyjnej prywatyzacji"
nabra charakteru panicznej ucieczki. Nie sposb przeledzi, jak drog przebyy
wszystkie te partyjne miliardy" i gdzie ostatecznie znalazy bezpieczne
schronienie. Wiadomo tylko, e wraz z nimi ulotnia si znaczna cz pomocy
udzielonej Zwizkowi Sowieckiemu przez Zachd. Tak samo niemoliwe jest w
praktyce rozwikanie skomplikowanych zwizkw Wydziau Midzynarodowego
KC oraz KGB z zagranicznymi organizacjami i poszczeglnymi politykami. Tym
bardziej, e po fiasku puczu z sierpnia 1991 roku wyskoczya z okna swego
mieszkania kierownik Wydziau KC N. Kruczina i to samo zrobi jej poprzednik na
tym stanowisku A. Paww - dwoje ludzi, bezporednio zarzdzajcy partyjn
wasnoci i finansami w okresie pierie-strojki. Jako cicho i niepostrzeenie
zniknli te ze sceny pozostali naczelnicy kierujcy procesem partyjnej
prywatyzacji". Na przykad: cicho, nikomu nie wadzc, yje sobie w Niemczech u
swoich wsplnikw - niemieckich socjaldemokratw - ostatni szef Wydziau
Midzynarodowego KC W. Falin, podobnie jak wielu jego wsppracownikw,
ktrzy znaleli przysta w innych czciach wiata. Nikt ich nie poszukuje, nie
niepokoi przesuchaniami: wiat postanowi wielkodusznie, e to cakiem sensowna
cena za ich dobrowolne zejcie ze sceny".
Rzecz zadziwiajca: przez siedemdziesit lat z gr ludzie ci rujnowali kraj,
niszczyli cae narody, siali krwawy zamt na caym wiecie, dawili
678

Kronika krachu
wszelkie objawy ludzkiego ducha, a przez ostatnie siedem lat rozpaczliwie ratowali
swj reym, nie cofajc si ani przed rozlewem krwi, ani przed najbardziej
bezecnym oszustwem. W kocu, straciwszy wadz, okradli kraj i rozbiegli si
tchrzliwie, by znale azyl za plecami swoich zachodnich kompanw. I mamy
jeszcze by im wdziczni!
Chocia, jak ju pisaem, prawie wszystkie dokumenty tego okresu, a szczeglnie
okresu tak zwanego puczu, zdono zniszczy, nie ma wtpliwoci, e od koca
1990 roku Biuro Polityczne zaczo si energicznie szykowa do powrotu na
opuszczone pozycje. Schemat tego powrotu, jak wida, mao si rni od planu
wprowadzenia stanu wojennego w Polsce w 1981 roku. Co szczeglnie wane Gorbaczow by w samym centrum jego przygotowa. Wszystkie legendy o spisku"
przeciwko niemu, zawizanym przez konserwatystw" i reakcjonistw" - s
niczym wicej jak tylko kontynuacj dezinformacji o walce midzy reformatorami
i konserwatystami" w kierownictwie, ktrej - jak widzielimy - nigdy nie byo. A
do 1989 roku nie wida w Biurze Politycznym nawet rnicy zda, a ci, ktrzy w
tamtym roku zaczli wyraa w peni uzasadnione obawy co do moliwoci utraty
kontroli nad wydarzeniami, zostali natychmiast odsunici od wadzy. No, ale inaczej
by nie mogo - tak dziaa komunistyczny system wadzy, e rnice zda w
kierownictwie byy dopuszczalne tylko przy omawianiu lub analizie problemu, ale
nie po podjciu decyzji. Sowa sekretarza generalnego nie podlegay dyskusji.
A ju zupenie miesznie brzmi pogoski, jakoby Gorbaczow nie wiedzia o tych
czy innych decyzjach swoich kolegw. Sekretarzowi generalnemu meldowao si o
wszystkim - nawet o najdrobniejszych szczegach przedsiwzi i wydarze. Oto,
dla przykadu, Wykaz dokumentw bdcych podstaw wydanych przez tow. M.S.
Gorbaczowa polece w 1990 roku". Wykaz ten, oczywicie, nie jest kompletny,
brakuje w nim caych stron, ale nawet to, co z niego zostao, nie pozostawia
wtpliwoci co do skrupulatnoci, z jak informowano sekretarza generalnego.44 Na
jego biurko prdzej czy
49
Spis niektrych dokumentw, opatrzonych instrukcjami tow. M.S.
Gorbaczowa w 1990 r. Nr 01499 z 15 lutego 1991 r.
679

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

pniej trafiay dokumenty dotyczce wszelkich dziedzin ycia kraju: i problemw
gospodarczych poszczeglnych obwodw, i sytuacji w organizacjach partyjnych, i
wydarze midzynarodowych. I na kadym dokumencie widnieje notatka z jego
poleceniem, o ktrego wykonaniu sporzdzao si adnotacj umieszczon nieco
niej. Machina aparatu KC nie moga dziaa inaczej: zostaa tak skonstruowana, by
dziaa w sposb cigy i bezbdnie. Tak wic dopyw informacji do Gorbaczowa
mg by co najwyej zbyt obfity. Ale w miar utraty kontroli nad wydarzeniami w
kraju pojawiaj si objawy rodzcej si paniki. Oto w lutym trafiaj do Gorbaczowa
uwagi na temat rozwizania kwestii niemieckiej", on za pisze: Tow. W.M. Falin.
Prosz si zapozna. Tak, potrzebny jest nam plan dziaania na najbliszy okres. M.
Gorbaczow" - i materia, wedug jego wskazwki, rozsya si wszystkim czonkom
Biura Politycznego/0
Oto w tym samym mniej wicej czasie Falin przekazuje dodatkowe informacje o
tragedii w Katyniu". No i dylemat: przyzna si, czy si nie przyzna do tego, e
polscy jecy-oficerowie zostali rozstrzelani na rozkaz Stalina? I przyzna si le, i
nie przyzna si ju nie mona. Tow. tow. Jakowlew, Szewardnadze, Kriuczkow,
Bodin. Prosz okreli swoje pogldy" - pisze Gorbaczow/1
Albo: deputowany ludowy ZSRR tow. Julin wypowiada krytyczne uwagi pod
adresem KC KPZR i Biura Politycznego KC z powodu - jego zdaniem -bdnych
decyzji politycznych i ekonomicznych". I Gorbaczow pisze: Tow. tow. Strojew,
Moniakin. Porozmawiajcie z tow. Julinem.""
Ale od kwietnia 1990 utrata kontroli staje si coraz bardziej widoczna. Nawet
Centralna Telewizja zaczyna odmawia posuszestwa: Tow. W.A. Miedwiediew.
Trzeba prowadzi dalej prac nad przegrupowaniem si w Centrum TV (pki jeszcze
mona to zrobi!)" - pisze gboko zaniepokojony Gorbaczow."
A trudnoci wci narastaj: rozpada si gospodarka, zaczynaj si przerwy w
dopywie energii elektrycznej, na Biaorusi rozszerza si w sposb niekontrolowany
obszar skaenia radioaktywnego - nastpstwo katastrofy czaraobylskiej, w Armenii
zaama si pastwowy program likwidacji skutkw trzsienia ziemi w rejonie
Spitaku"... Na pocztku jesieni zaczyna si ju ewidentna panika: wprowadza si w
trybie natychmiastowym zarzTame, Nr 03997 z 26 lutego 1990 r. Tame, Nr 03900 z 23 lutego 1990 r.
Tame, Nr 08597 z 25 kwietnia 1990 r. Tame, Nr 08499 z 23 kwietnia 1990 r.
680

Kronika krachu
dzenia dotyczce nabywania nieruchomoci za granic i tworzenia spek joint
ventures* Albo nagle taki oto zapis:
Leopold Rothschild
Wielka Brytania
Nr 16383 z 18.09.90 r.
Potwierdza zainteresowanie Wielkiej Brytanii utworzeniem syndykatu bankowego,
udzielajcego kredytw pod zastaw lokat zota.
Nie podejmuj si osdzi, czy miao to zwizek z faktem, e po sierpniowym puczu
okazao si, i zapas zota ZSRR znikn" bez ladu...
A tymczasem nastroje spoeczestwa w kraju cigle si radykalizuj. W dodatku
zaczynaj si jednoczy rne, jak dotd zdawaoby si kontrolowane organizacje
opozycyjne.
20-21 padziernika 1990 roku w Moskwie, w kinie Rossija" odby si zjazd
zaoycielski ruchu Demokratyczna Rosja". Na zjazd przybyo 1270 delegatw z
73 obwodw i republik autonomicznych: przedstawicieli partii opozycyjnych wobec
KPZR, organizacji spoecznych i ruchw - meldowano Gorbaczowowi. - W pracach
zjazdu uczestniczyo 23 delegatw ludowych ZSRR, 104 delegatw ludowych
RSFRR, delegaci Rad Moskwy, Leningradu i innych rad lokalnych. Na zjazd
zaproszono ponad 200 goci z republik zwizkowych, a take z USA, Wielkiej
Brytanii, Francji, Japonii, Polski, CSFR. Prace zjazdu obserwowao okoo 300
sowieckich i zagranicznych korespondentw. (...) Uwag powicono gwnie
organizacyjnemu umocnieniu ruchu demokratycznego w walce z monopolem
KPZR na wadz", utworzeniu sieci informacyjnej si demokratycznych i ich
politycznej infrastruktury, aktywizacji mas" i prowadzeniu wsplnych akcji z
innymi ruchami opozycyjnymi. (...) W atmosferze zjazdu dominowa zawzity
antykomunizm. Opracowano strategi i taktyk usunicia KPZR z areny
politycznej, demontau istniejcego ustroju pastwowego i politycznego. (...) Na
zjedzie dopuszczano si skandalicznych napaci pod adresem Prezydenta ZSRR
M.S. Gorbaczowa, Przewodniczcego Rady Najwyszej ZSRR A.J. ukianowa,
Prezesa Rady Ministrw ZSRR N.J. Rykowa, Przewodniczcego KGB ZSRR A.
Kriuczkowa i ministra obrony ZSRR D.T. Jazowa. (...)
Zwraca uwag twardy, bezkompromisowy ton przyjtych przez zjazd dokumentw
programowych. Wszystkie one w istocie rzeczy wzywaj do konfrontacji,
nieposuszestwa obywatelskiego i dalszej destabilizacji sytuacji w kraju.
M
Tame. Nr 70460 z 18 maja i Nr 71401 z 9 sierpnia 1990 r.
681

Rewolucja, ktrej jednak nie bya

Analiza dokumentw przyjtych przez zjazd zaoycielski, charakter wystpie,
caa atmosfera zjazdu i kampania prowadzona przed jego zwoaniem, niezbicie
wiadcz o tworzeniu si jednolitego bloku si antysocjalistycznych i antykomunistycznych, do ktrego zada nale m.in. dekonstrukcja spoeczno-politycznych
podstaw kraju, przechwycenie wadzy i usunicie KPZR ze sceny politycznej.55
Niezalenie od stosunku Biura Politycznego do tej prby, przy wczesnym
nastawieniu ogu samo powstanie takiego czy innego centrum jednoczcego
opozycj byo dla politbiura miertelnym zagroeniem. Partia musiaa dziaa, a
przy tym dziaa szybko. Myl, e to wtedy wanie zdecydowano si na zmian
kursu i wprowadzenie stanu wojennego. Do koca roku Gorbaczow zmieni
praktycznie cay swj zesp: skoczya si zabawa w reformy", do nowych zada
potrzebni byli nowi ludzie - lepi wykonawcy, ktrzy nie boj si przelewu krwi.
Niektrzy, jak Szewardnadze, odeszli sami, doskonale wiedzc, ku czemu sprawy
zmierzaj. Innych, jak Rykowa czy Bakatina, usun ze stanowisk Gorbaczow.
mieszne byoby nawet przypuszczenie, e czego nie wiedzia" - wszak to on by
gwnym organizatorem tego zwrotu. Od stycznia 1991 roku przystpiono do
realizacji planu, przy czym - zgodnie ze zwyczajem - wyprbowano go najpierw na
Litwie.
Wedug doniesie pracownikw KC KPZR (...), przebywajcych na Litwie, 11
stycznia br. w Wilnie komandosi objli kontrol nad budynkami wchodzcymi w
skad tzw. Domu Prasy oraz siedzib DOSAAFu |Wszechzwizkowe... towarzystwo
wsppracy z armi, lotnictwem i flot ZSRR] (mieci si tam departament ochrony
kraju), a w Kownie - gmach szkoy oficerskiej. Operacja przebiegaa na og bez
zamieszek. Trzeba jednak zaznaczy, c informacje o tych wydarzeniach, jakie
podaa radiostacja Majak", byy nieobiektywne. Midzy innymi podano
wiadomo o brutalnoci onierzy i o rzekomych zabitych i rannych - donoszono
jeszcze tego samego dnia Gorbaczowowi.5'' - O godz. 17:00 czasu miejscowego w
KC KPL odbya si konferencja prasowa, na ktrej kierownik wydziau
ideologicznego KC tow. J.J. Jermolavicius poda do wiadomoci, e w republice
powsta Komitet Narodowego Ocalenia Litwy. Komitet przejmuje ca wadz w
swoje rce. (...) Komitet uchwali odezw do narodu Litwy, a take skierowa
ultimatum do Rady Najwyszej Litewskiej SRR,
,5
Notatka I. Polozkowa dla Biura Politycznego Nr P 1193 z 24 padziernika
1990 r.
56
Notatka kierownika Wydziau KC W. Michajowa z 11 stycznia 1991 r. BCh.
Nr 00766.
682

Kronika krachu
w ktrym domaga si natychmiastowej reakcji na postpowanie Prezydenta ZSRR.
Rada Najwysza Litewskiej SRR odrzucia ultimatum, nazywajc utworzony
Komitet samozwaczym", nie majcym prawnego tytuu do wystpowania w
imieniu ludu litewskiego.
Zauwamy, e dokadnie wedug tego samego schematu przebiega pucz" w
Moskwie siedem miesicy pniej: zajcie przez wojsko kluczowych pozycji,
konferencja prasowa, utworzenie Komitetu z peni wadzy". Trudno to nazwa
inaczej ni prb generaln.
Jednak wydarzenia na Litwie wywoay nieprawdopodobnie burzliw reakcj w
caym kraju, nie tylko w tych republikach, ktrych mieszkacy atwo utosamiali si
z Litwinami, ale i w Rosji. Ludzie instynktownie zrozumieli, e zaczo si natarcie
wadzy na nich wszystkich. W Moskwie, gdzie przez ca jesie nasilay si
demonstracje antykomunistyczne, na ulice wyszy setki tysicy mieszkacw.
20 stycznia br. w godzinach 11.00 - 14.30 miaa miejsce usankcjonowana przez
Rad Moskwy manifestacja, zorganizowana z inicjatywy szeregu delegatw
ludowych ZSRR i rady koordynacyjnej ruchu Demokratyczna Rosja" - doniesiono
Gorbaczowowi." - Od placu Majakowskiego kolumna demonstrantw przesza ulic
Sadow i prospektem Kalinina, do placu Pidziesiciolecia Padziernika, na
ktrym odby si ptoragodzinny wiec. W manifestacji wzio udzia okoo 150
tysicy osb. Uczestniczce w niej organizacje i ruchy polityczne byy tradycyjnie
ju te same. Wedug ocen ekspertw wrd uczestnikw przewaali przedstawiciele
inteligencji naukowej i twrczej, osoby nie nalece - sdzc po ich narodowoci do rdzennej ludnoci Moskwy, a take ludzie z innych miast. (...) Wiec mia
charakter wyranie antyprezydencki i antykomunistyczny. Wrd wykrzykiwanych
hase byy nastpujce: Michai Krwawy - laureat Nobla", Gorbaczowa i jego
szajk pocign do odpowiedzialnoci", ,Prezydenta ZSRR na aw oskaronych",
,Przelew krwi na Litwie - kolejne przestpstwo KPZR", Czerwoni faszyci KPZR rce precz od Rosji i Batyku".
W strukturze hase i wystpie wrd 33 gwnych tematw antyprezydenc-kie
zajmoway pierwsze miejsce, antykomunistyczne - drugie, poparcie dla obecnego
rzdu Litwy - trzecie, poparcie dla Jelcyna - czwarte. (...) Do wysokie miejsce
zajmoway dania sdu nad Komitetami Ocalenia Narodowego oraz sprzeciwy
wobec reakcyjnego kursu Gorbaczowa i KPZR, a po wezwania
57
Notatka sekretarza MGK KPZR J. Prokofiewa z 22 stycznia 1991 r. Wch.
Pb-223 z 23 stycznia 1991 r.
683

Rewolucja, ktrej jednak nic byo

do powszechnego strajku politycznego [jedna z rezolucji wiecu] i zbrojnego oporu
w wypadku uycia siy...
Przyjta rezolucja zawieraa dania wyprowadzenia karnych oddziaw
wojskowych z krajw batyckich, zdymisjonowania M.S. Gorbaczowa i G.J.
Janajewa, rozwizania Zjazdu Delegatw Ludowych ZSRR i Rady Najwyszej
ZSRR, utworzenia armii rosyjskiej. Postulowano utworzenie na bazie ruchu
Demokratyczna Rosja" organizacji politycznej z komrkami w zakadach pracy i
miejscach zamieszkania.
Naszym zdaniem opisan akcj naley rozpatrywa jako potwierdzenie kursu
przyjtego przez siy opozycyjne, majcego na celu zmian ustroju pastwowego i
spoecznego oraz usunicie obecnego kierownictwa pastwa ze sceny politycznej.
Nastpia zmiana jakociowa taktyki si wystpujcych przeciwko centrum i KPZR.
Jdrem konsolidacji ruchw demokratycznych i narodowo-demokra-tycznych w
republikach staje si Rada Najwysza RFSRR z B.N. Jelcynem na czele. (...)
Rzeczywicie, Jelcyn i Rada Najwysza RFSRR, jako jedyna dziaajca struktura,
tworz centrum: w lutym Jelcyn w bezporedniej transmisji Centralnej TV wezwa
kraj do wypowiedzenia wojny rzdowi". Sytuacj podgrzewao jeszcze i to, e w
styczniu nastpia gwatowna podwyka cen. Jej skutkiem bya fala demonstracji i
strajkw, ktrej kulminacj siaa si pmilionowa demonstracja w Moskwie w
marcu, przeprowadzona wbrew oficjalnemu zakazowi Gorbaczowa i pomimo
wprowadzenia do miasta wojska. W kocu marca zastrajkowaa caa Biaoru, nic
naleca bynajmniej do najbardziej buntowniczych republik.
Jeli jeszcze przed miesicem w wikszoci zakadw pracy stosunek do strajkw
grniczych by powcigliwy, to teraz poparcie ich wzroso niepomiernie donoszono Gorbaczowowi." - Na przykadzie wydarze na Biaorusi wida, e
dania ekonomiczne, wysuwane pod wpywem dziaa si opozycyjnych,
przeksztacaj si w dania polityczne, zwizane gwnie z wyraaniem braku
zaufania do centralnych organw wadzy i KPZR.
Zaniepokoiy si oficjalne sowieckie zwizki zawodowe, jako e pracownicy coraz
czciej popieraj nie zwizki zawodowe, ale tworzce si ywioowo komitety
strajkowe". Aby jako podtrzyma swj autorytet, nawet
5S
Notalka Wydziau KC ds. kontaktw z. organizacjami
spoeczno-politycznymi z 15 kwietnia 1991 r., Wch. Nr 03182.
684

Kronika krachu
one zdecydoway si na przeprowadzenie jednodniowego strajku, w ktrym mimo
wszystko wzio udzia 50 milionw ludzi!
eby stumi jako t fal niezadowolenia, plany wprowadzenia stanu wojennego
odoono, a z republikami nadbatyckimi rozpoczto pertraktacje". Jednoczenie
Jelcyn zdecydowa si na pertraktacje z Gorbaczowem, zakoczone Ugod
nowoogariowsk". Nastpi wzgldny spokj, jakby zawieszenie broni, ktre jednak
nie trwao dugo: aden problem nie zosta waciwie rozwizany, a republiki
uparcie odmawiay podpisania jakiejkolwiek Umowy zwizkowej". Kontroli nad
krajem nie udao si przywrci, a koca kryzysu rwnie nie byo wida. Powrt do
scenariusza stanu wojennego by nieunikniony, ale nie sposb nawet zakada, e
pomocnicy Gorbaczowa mogli cokolwiek przed nim ukrywa. A tym bardziej
realizowa bez jego wiedzy tak szeroko zakrojony spisek" jak pucz" z 19 sierpnia.
Bez sankcji Gorbaczowa aden organ wadzy, adna jednostka wojskowa czy
formacja KGB nie moga zadziaa". Nawiasem mwic, wanie ten stan rzeczy
przekreli jego zamysy: pucz" ponis fiasko, gdy jego scenariusz przewidywa
wprowadzenie stanu wojennego pozornie bez sankcji prezydenta; aden z
dowdcw nie zgadza si na podjcie dziaa nie majc bezporedniego rozkazu
Gorbaczowa. Wszyscy oni doskonale rozumieli, e bez takiego rozkazu ich
dziaania zostan uznane za zdrad stanu, za ktr ich rozstrzelaj, obarczajc ca
odpowiedzialnoci za pucz".
Oczywicie, wobec braku dokumentw, pozostaje nam tylko domniemywa, jakimi
wzgldami kierowa si Gorbaczow planujc tak nieprawdopodobny trik, jak
spisek" przeciwko sobie samemu. A e byo wanie tak, upewniaj mnie wszystkie
szczegy owego dziwnego spisku", dokadnie skopiowanego ze znanego
scenariusza usunicia Chruszczowa w 1964 roku, opartego na faszywej informacji
o walce midzy reformatorami i konserwatystami" w Biurze Politycznym.
Przypomnijmy: ta dezinformacja, uparcie rozpowszechniana przez cay okres
wadzy Gorbaczowa, bya podstaw jego sukcesw na Zachodzie. Nawet
najbardziej zdecydowani antykomunici (Reagan, Thatcher) dali si na ni nabra,
cigle ratujc" Gorbaczowa przed mitycznymi konserwatystami"; a ju siy
prosowieckie uczyniy z tej tezy podstaw prawn do pompowania miliardw
dolarw do skarbu Kremla. C mogo by bardziej logicznego ni wykorzystanie
tego triku do wprowadzenia stanu wojennego? Znalazszy si na skraju przepaci,
Kreml realizowa ten sam scenariusz, ktrym przez siedem lat straszy tak Zachd,
jak i Wschd: scenariusz spisku konserwatystw" i usunicia Gorbaczowa,
scenariusz, ktry dodatkowo pozwala na zastosowanie najostrzejszych rodkw
celem uspokojenia" sytuacji" w kraju. Gorbaczow wrciby triumfalnie
685

Rewolucja, ktrej jednak me byo

za trzy miesice, askawie zagodziby" niektre zbyt ostre rozporzdzenia swoich
pomagierw i wznowiby umiarkowan pieriestrojk przy penym zachwytu
poparciu Zachodu. Rcz, e wyudziby jeszcze od Zachodu ze 30 miliardw
dolarw na konto takiego rozwizania...
Jednake, tak jak w scenariuszu aksamitnej rewolucji", kremlowscy stratedzy przy
caej swojej przebiegoci nie uwzgldnili jednego - reakcji wasnego
spoeczestwa. Tak si przyzwyczaili do nieliczenia si z nim, e nie pomyleli
nawet, jak rol moe ono odegra w wymylonym przez nich widowisku. Nie
uwzgldnili te i stopnia rozkadu wadzy. I partia zacza si rozsypywa, bo jej
elity interesoway si gwnie strukturami komercyjnymi" i dowdztwo wojskowe
nie chciao zosta kozem ofiarnym, i nawet funkcjonariusze KGB nie wiedzieli, co
z nimi zrobi w scenie finaowej tego show. Nikt nie chcia paci yciem za
ratowanie zgniego reymu, a zapltanemu we wasne kamstwa Gorbaczowowi nie
wierzy ju nikt oprcz Zachodu.
Ciekawe, e zetknwszy si z masowym nieposuszestwem tak zwani puczyci
pogubili si i... popdzili do Gorbaczowa na Krym, pewnie prosi go, by wyszed z
cienia i stan na czele zwrotu w stron stanu wojennego. C to za spisek", kiedy
spiskowcy" biegn do swojej ofiary" po porad i opiek? Niemal ich widz, jak
namawiaj Gorbaczowa:
- Michaile Siergiejewiczu, bez was nic nie wychodzi. Wojsko nie chce si ruszy
bez rozkazu gwnodowodzcego, a ludzie gromadz si wok Biaego Domu. Nie
sposb ich rozproszy bez przelewu krwi. W was caa nadzieja...
Teraz naturalnie on temu zaprzecza, rwnie naturalnie puczyci" - czyli, mwic
wprost, cale kierownictwo kraju - twierdz, e dziaali na jego polecenie. Kto tu
mwi prawd, a kto nie, mona si tylko domyla albo zgadywa. Zorientowa si
w tej pltaninie garstwa nie sposb inaczej jak z udziaem niezalenego,
obiektywnego i bezstronnego sdu, ktrego, niestety, zabrako. Jedno jest
bezsporne: przygotowania do wprowadzenia stanu wojennego odbyway si pod
bezporednim kierownictwem Gorbaczowa. Czy zawaha si w ostatnim momencie,
jak swego czasu Jaruzelski, czy rzeczywicie zaplanowa ca szatask gr, eby
wyglda adniej" w oczach wiata i wrci z Krymu do kraju ju kontrolowanego
przez swoich pomagierw - tego nie wiemy do dzisiaj.5"
59
Sd nad kierownictwem GKCzP (Pastwowego Komitetu ds. Stanu
Wyjtkowego) odkadano przez dwa lata; w kocu w grudniu 1993 r. nowo
wybrana Duma uchwalia ustaw o amnestii dla organizatorw puczu
sierpniowego". Jednak jeden z oskaronych, dowdca wojsk ldowych gen.
Wariennikow, odmwi! przyjcia amnestii i domaga si sdu. Sd zebra si w
sierpniu 1994 r. i gen. Wariennikow zosta uniewinniony (patrz Daily
Telegraph", August 12, 1994, s. 9).

687

/ a / n nt naive, you know...

A zreszt nie jest to a tak wane: trzy dni i noce powszechnego nieposuszestwa
cakowicie wystarczyy, eby run reym. Z upadkiem puczu" KPZR zostaa
zdelegalizowana, budynek KC opiecztowany, a upojone wolnoci tumy
przewalay si przez ulice Moskwy i demontoway pomniki wodzw. Ale
jakkolwiek upaja tum ten moment wolnoci, nie bya to rewolucja. Pozbawiony
sworznia kraj po prostu rozpad si na czci skadowe, kontrolowane przez swoje
partyjne mafie. Nowa" elita polityczna, wypywajca teraz na powierzchni,
okazaa si star nomenklatur, ktra w por potrafia si przystosowa do nowych
warunkw. I adnych radykalnych zmian ta nowa elita" nie potrzebowaa, tak samo
jak nie potrzebowaa starej ideologii, bo w jej rkach zostay i struktury
komercyjne", i wasno, i fikcyjne partie, i rodki masowej informacji, i
midzynarodowe wizi ze starymi przyjacimi". Nastaa era wadzy cieni", kiedy
ju nie sposb byo okreli, kto za kim stoi i kto komu suy. Era kleptokracji", z
ktrej -obawiam si - Rosja ju si nie wyrwie.
Tylko Gorbaczow po powrocie do Moskwy wci bredzi o odnowie socjalizmu, o
nowej roli ju nie istniejcej KPZR, o nowej umowie sojuszniczej" nie istniejcych
ju republik.
9. Iam not naive, you know..."
atwo zrozumie zarwno zachwyty lewicy" wywoane pieriestrojk, jak i ich
rado z powodu niedojcia do rewolucji. Od samego pocztku, jak pamitamy"', nie
widzieli adnej alternatywy dla dtente, a utrzymanie przy wadzy partyjnej elity" z
zachowaniem pozorw demokracji w peni odpowiadao ich yczeniom. Tylko taki
wariant mg ukry ich udzia w przestpstwach reymu. Pozwala gosi, i to
dziki nim reym nie jest ju tak wystpny, a w kadym razie wykazuje ch
poprawy". W tym czasie Gorbaczow by dla nich darem losu - gdyby nie istnia,
trzeba by go byo wymyli!
W zasadzie tak wanie byo: reformatora", liberaa", demokrat" Gorbaczowa
wymylia zachodnia, lewicowa elita" na podstawie sowieckiej dezinformacji.
Przypomnijmy: ten sam wizerunek liberaa" i reformatora" zaczto ju tworzy
dla Andropowa, kiedy ten doszed do wadzy w 1983
Patrz rozdzia czwarty.
67.1

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

roku; ale Andropowowi nie dopisao zdrowie i umar, zanim przyznano mu
Pokojow Nagrod Nobla. Gorbaczow by po prostu modszy i zdrowszy od
swojego nauczyciela i protektora - i to jest caa midzy nimi rnica. Gdyby
Andropow mia zdrowe nerki, zostaby boyszczem postpowej ludzkoci, i cay
wiat z zapartym tchem ledziby jego mne zmagania z konserwatystami" z
Biura Politycznego. Jego, a nie Gorbaczowa magazyn Time" ogosiby
czowiekiem dziesiciolecia, Kopernikiem, Darwinem i Freudem komunizmu w
jednej osobie""1, i tumy zachodnich baranw beczayby z zachwytem: Yuri!
Yuri!" - zamiast Gorbi! Gorbi"!
A waciwie co za rnica - Gorbaczow czy Ligaczow, Andropow czy Czernienko?
Rzecz przecie nie w zdolnociach sowieckich wodzw, lecz w istnieniu potnych
si pokoju, postpu i socjalizmu" na Zachodzie, dla ktrych przetrwanie idei
socjalizmu" byo spraw przetrwania ich samych. Dziki nim wanie wiat
pogry si w posttotalitarnym" absurdzie, zamiast wyleczy si z komunistycznej
dumy. Dopki oni ratowali swoje boyszcze bronic go przed jego wasnym
spoeczestwem, nie moga powsta adna prawdziwa niekontrolowana" opozycja,
zdolna zastpi nomenklatur i ustabilizowa sytuacj w kraju. Nie starczyo si w
pozbawionym kierownictwa, otumanionym ,jawnoci" narodzie, by si sprzeciwi
opinii caego wiata. Opinia" Zachodu staa si dla niego jedynym i absolutnym
kryterium prawdy w tym burzliwym okresie fantastycznych kamstw. Bo i skd mia
nard wiedzie, e i ta opinia" jest sfaszowana przez ideowych braci ich dozorcw
wiziennych? Nie majc politycznego dowiadczenia, jak mogli zrozumie, e
zwoka grozi mierci: ratowa trzeba albo kraj, albo obc ide", a przeduajca
si agonia reymu uczyni uzdrowienie pastwa prawie niemoliwym. Siedem lat
straconych na partyjn pieriestroj-k" i na popieranie Gorbaczowa" - jake
bolenie moe si nam kiedy przypomnie!
Wszelako sukces gasnosti i pieriestrojki" nigdy nie byby tak peny, a ich efekt tak katastrofalny dla caego wiata, gdyby powszechna euforia nie sparaliowaa
rwnie k konserwatywnych Zachodu. Zrozumie przyczyny tego paraliu jest o
wiele trudniej, tym bardziej e w odniesieniu do caego szeregu czoowych
politykw konserwatywnych okrelenie parali" niezupenie pasuje. Wszyscy
pamitamy, e jednym z najwczeniejszych i najbardziej konsekwentnych
stronnikw Gorbaczowa bya Margaret Thatcher. Nazwaa go czowiekiem, z
ktrym ona moe robi interesy", jeszcze zanim doszed do wadzy. Rodzi si
pytanie: czyby polityk takiej klasy,
61
Time Magazine", January 1, 1990, cditorial.
689

/ am nat naive, you know..

w dodatku taki, ktry cae swoje ycie powici walce z socjalizmem w swoim
kraju, nie widzia tej prostej prawdy, e nowy przyjaciel robi co dokadnie
przeciwnego? Czy chociaby tego, e sekretarz generalny KC KPZR - to nie car, a
komunistyczny reym - to nie monarchia; tote niezalenie od osobistych
skonnoci genseka, interesy" trzeba bdzie robi nie z nim, lecz z caym
komunistycznym reymem?
A tymczasem wcale nie byo to przejzyczenie pani Thatcher. Lojalno wobec
Gorbaczowa zmuszaa j pniej do mwienia i robienia przedziwnych rzeczy.
Pamitam, e nie mogem uwierzy wasnym uszom, syszc w 1988 roku jej
wystpienie transmitowane przez BBC bezporednio do ZSRR.62 Wanie zniesiono
zaguszanie i oto ludzie sowieccy, i bez tego otumanieni gasnosti, posyszeli z ust
najpopularniejszej kobiety w ZSRR" o tym, e odejcie od staromodnej formy
komunizmu (...) to historyczna zmiana". I w czym widziaa te historyczne zmiany
legendarna elazna lady"? Ano, choby niedawna partyjna konferencja w Moskwie
bya, jak si okazuje, kamieniem milowym w historii wolnoci sowa", poniewa
ci, ktrzy wystpowali z trybuny, ju nie zawsze czytali z kartki, niekiedy
wypowiadali si bezporednio, mwili to, co czuli".
Co wicej, jakby nie pamitajc o istnieniu sowieckiego imperium za", Thatcher
dosownie wzywaa rne narody ZSRR do wytrwania w lojalnoci wzgldem
Zwizku Sowieckiego", do zadowolenia si pewn kulturaln i religijn autonomi,
jak to si dzieje z licznymi plemionami w Nigerii. A sowa te paday w chwili, kiedy
trwa ju atak na suwerenno republik nadbatyckich, ktrych wczenia w skad
ZSRR ani Wielka Brytania, ani USA nigdy nie uznaway.
Niestety, Thatcher nie bya wyjtkiem. Nawet prezydent USA Ronald Reagan,
czowiek, dla ktrego imi Lenina przez cae ycie brzmiao jak przeklestwo, nie
omieszka pochwali Gorbaczowa za powrt na drog leninowsk". I to w
wystpieniu radiowym transmitowanym do ZSRR! A jego nastpca George Bush,
ze swoim sekretarzem stanu Jimem Bakerem zamili wszystkich, do ostatniego dnia
sprzeciwiajc si nieuniknionemu rozpadowi ZSRR.
Tak, myl, e mog wierzy Gorbaczowowi" - owiadczy G. Bush w wywiadzie
dla magazynu Time" akurat wtedy, gdy Gorbaczow ju traci wadz i zaplta si
zupenie we wasne garstwa.63 - Spojrzawszy mu
BBC, Rusian Service, July II, 1988 Time Magazine", December 18, 1989
690

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

w oczy, nie mogem nie zacz go szanowa... jest gboko przekonany o susznoci
tego, co robi. Ma wyczucie polityczne..."
Rzuca si w oczy, e nawet ta fraza jest zupenie nielogiczna: przecie jeli wasz
oponent rzeczywicie jest gboko przekonany o susznoci tego, co robi", to z tego
wcale nie wynika, e mona mu wierzy. Koniec kocw Hitler te by gboko
przekonany o susznoci tego, co robi". Ale nawet myl o tym, e ich cele s
przeciwstawne, nie postaa G. Bushowi w gowie. Nic wic dziwnego, e przy takiej
przenikliwoci prezydenta USA spotkanie na Malcie ywo przypominao drug
Jat: w kadym razie po tym spotkaniu Departament Stanu USA niezmiennie
ocenia wzrastajcy nacisk ZSRR na kraje nadbatyckie jako spraw wewntrzn
ZSRR". I nawet na dwa miesice przed rozpadem ZSRR, bdc z wizyt w Kijowie,
Bush namawia Ukrain do rezygnacji z suwerennoci.
Jak dalece administracja Busha nie rozumiaa sowieckiej gry w Europie, wida
choby z jej postawy wobec zjednoczenia Niemiec. Sekretarz stanu Baker, przybyy
do Berlina zaraz po upadku muru, oceni to wydarzenie jako dowd niezwykego
realizmu Gorbaczowa. Prezydentowi Gorbaczowowi trzeba odda sprawiedliwo,
e by pierwszym sowieckim przywdc, ktry mia odwag zmieni polityk
represji w Europie Wschodniej".w
Widocznie z wdzicznoci za to gwn trosk Bakera stao si wspieranie
uzasadnionych roszcze" wschodniego partnera, czyli opnianie wszelkimi
sposobami procesu zjednoczenia.
...w interesie oglnej stabilizacji w Europie ruch zjednoczeniowy powinien mie
charakter pokojowy i osiga swoje cele krok po kroku".6?
Przedstawiony przez Bakera plan by piramidaln bzdur, poniewa cakowicie
odpowiada sowieckiemu schematowi stworzenia wsplnego europejskiego
domu": na pocztku zakadano umocnienie Unii Europejskiej, Procesu
Helsiskiego, dalsz integracj Europy. Wszystko to, rzecz jasna, bez popiechu,
krok po kroku", w terminie liczonym w latach.
I z zaistnieniem tych zmian, w miar przezwyciania rozdrobnienia Europy,
stopniowo dojdzie do zjednoczenia Niemiec i Berlina w warunkach wolnoci i
pokoju."'*
Co wicej, nawet nie konsultujc si z Bonn, Baker uda si do Niemiec
Wschodnich na spotkanie z nowymi marionetkami Kremla, eby przedstaM
Berlin Speeches by Secretary of Stale James A. Baker. Adress to the Berlin
Press Club, December 12, 1989, s. 2. M Tamze, s. 12. Tamze, s. 14.
691

/ am not naive, you know.

wi zamiar USA podniesienia autorytetu politycznego kierownictwa Niemiec
Wschodnich i zapobiec powstaniu politycznej prni, ktra mogaby wywoa
burzliwe denie do zjednoczenia"."71 to - w styczniu 1990 roku, tzn. tu przed
wyborami w NRD, ktre w rzeczywistoci rozwizyway kluczowy problem: czy
Niemcy zjednocz si na warunkach sowieckich, czy na zachodnich. Na szczcie
Niemcy ze wschodu byli mniej cierpliwi" i roz-sdniejsi: doskonale rozumiejc, z
czym maj do czynienia, zwyczajnie przegosowali natychmiastowe zjednoczenie,
nie zwaajc na Bakera i na naciski caego wiata.
Powiedziaem - na szczcie, bo w przeciwnym razie ylibymy teraz pod dyktatem
Moskwy w jednej socjalistycznej Europie, przemysowej bazie wiatowego
socjalizmu". W najlepszym wypadku - do cakowitego krachu ZSRR. Ale rozwj
wydarze mg te mie inny przebieg, gdyby ten gambit uda si Gorbaczowowi: i
w samym ZSRR proces rozpadu mg si w sposb istotny spowolni, opierajc si
na stabilizacji" w Europie i wycigajc z niej rodki potrzebne do przeduenia
egzystencji. Powstaje pytanie: dlaczego to Zachd, USA ze swoj konserwatywn, a
nawet antykomunistyczn administracj tak pragny tej stabilizacji", a mwic
wprost -uratowania sowieckiego reymu?
Powiedzmy, e Baker by politycznym analfabet, nadtym, zadowolonym z siebie
durniem, marzcym o jakich globalnych strukturach od Vancouver do
Wadywostoku", ktrych budowniczym bdzie on (doktryna Bakera").'*
Pamitam, e na jednej z konferencji zaproponowaem wprowadzenie jednostki
pomiarowej politycznej gupoty - jeden baker" (zwyky czowiek z ulicy"
mierzony byby w milibakerach"). Nawet w szczytowym momencie krwawego
show w Bukareszcie, na Boe Narodzenie 1989 roku, Baker owiadczy, e nie
zdziwi si, jeli ZSRR wprowadzi swoje wojska do Rumunii, eby pomc
powstacom - przeciwnikom Ceausescu". A now, prosowieck polityk USA po
spotkaniu na szczycie na Malcie motywowa faktem, e Zwizek Sowiecki zmieni
swoje stanowisko, odchodzc od polityki tumienia i dyktatu, w stron polityki
demokracji i zmian'\6': Mwi to w momencie, gdy armia sowiecka gromia
demokratyczn opozycj w Baku, zabijajc kilkuset ludzi (do czego Baker rwnie
odnis si ze zrozumieniem"). Ale wszak Baker nie by sam, a zwyk gupot
wyjania
67
International Herald Tribune", December 14, 1990, official explanation of
the State Department. 6S Berlin Speeches by Secretary of Stale James A. Baker,
speech at the Aspen Institute, June lis, 1991, s. 15.
69
International Herald Tribune", January 2, 1990, official statement of the
State Department.
692

Rewolucja, ktrej jednak me byo

wszystkiego nie mona. Tu wanie ley tragedia, e takie samo bezmzgie
stanowisko zajmowali wwczas w praktyce wszyscy przedstawiciele Zachodu, w
tym take konserwatyci.
Nawet Ronald Reagan, ktry z takim powodzeniem toczy wojn ekonomiczn
przeciw ZSRR"', praktycznie zaprzesta jej w czasie swojej drugiej kadencji,
zwaszcza po 1987 roku.15 Jakby nie wierzc we wasne sukcesy, i Reagan, i
Thatcher zaczli uprawia obc sobie gr popierania reformatorw" na Kremlu,
nawet nie zadajc sobie pytania, skd si oni tam wzili. Sami, bez adnego
przymusu znieli ograniczenia przepywu technologii do Zwizku Sowieckiego,
zgodzili si na wznowienie pomocy kredytowej. Pod koniec 1987 roku OECD
zanotowaa: obecnie dug ZSRR wzrasta o 700 milionw dolarw miesicznie", a
cakowite zaduenie bloku sowieckiego wzroso w porwnaniu z rokiem 1984 o
55%.
Jakkolwiek by si to wydawao dziwne, w miar wzrostu dugu, warunki jego
spaty staj si coraz agodniejsze (...) redni poziom spaty dugu przez Zwizek
Sowiecki obniy si z 1 do 0, 15 punktu powyej limitu Libora. Brazylia wypaca
nie mniej ni 0, 75 punktu powyej limitu Libora."16
Prezydent Bush i jego administracja kontynuowali polityk osuwania si w
dtente", doprowadzajc j do logicznego absurdu, kiedy ratowali" Gorbaczowa
przed spoeczestwem: przed grnikami, przed demonstrujc opozycj, przed
zniewolonymi przez komunizm narodami domagajcymi si niepodlegoci.
Podobnie jak wojn w Zatoce Perskiej, zimn wojn przerwano wczeniej, ni to
byo konieczne dla penego zwycistwa, zostawiajc nas wszystkich w najgorszej z
moliwych sytuacji: i przestpczy reym nie rozbity, i kraj zdewastowany, a
zdemoralizowane spoeczestwo nie ma ju si, eby dokoczy to, co zostao
zaczte. Kurdom przynajmniej nie kae si sucha bajek o zbawcy ludzkoci
Saddamie Husajnie i nie pomylano o przyznaniu mu Pokojowej Nagrody Nobla...
C wic si stao z naszymi byymi sojusznikami w walce z dtente, z tymi
zagorzaymi, jak si zdawao, antykomunistami? Nowo kampanii gasnosti i
pieriestrojki" polegaa na tym, e partia, ktra przez siedemdziesit lat budowaa
swoj wadz na bazie komunistycznego dogmatu, ratowaa teraz t wadz
demonstrujc antykomunizm". Tak wic grajc pod anty-komunistw", Kreml
przeprowadza takie czy inne reformy jakby na ich danie. A Zachd myla
gorczkowo: czego by tu jeszcze zada?
Patrz koniec rozdziau pitego.
693

15
12

Living of the West by Sol Sanders, ,.Madison Books", 1990.

Wall Street Journal", December 7, 1987, editorial page.

.1 am not nawe, you know..

Niech wypuszcz Sacharowa, zwolni winiw politycznych, wtedy
porozmawiamy."
Wypucili. Zwolnili.
Teraz niech wyjd z Afganistanu."
Wyszli.
No, jeli jeszcze wydadz ksiki Soenicyna, wtedy rzeczywicie..." Wydali.
Czuo si po prostu, z jakim wysikiem, z jakim nateniem pracuj mzgi
zachodnich mylicieli, prbujcych wyczu rnic midzy krajem totalitarnego
reymu a krajem normalnym. Nagle okazao si, e nikt o tym wczeniej nie
pomyla i kady wynajdywa teraz swoje wasne kryterium. Speniajc je, Moskwa
zdobywaa nowego sprzymierzeca. W kocu wypowiedziaa si ekipa prezydenta
Reagana, uwaana w tym czasie za najbardziej zaciek".
Niech zburz mur w Berlinie."
No wic zburzyli.
Tragedia naszych czasw polegaa na tym, e jeli jedna cz ludzkoci doskonale
rozumiaa istot idei komunistycznej (ale z ni sympatyzowaa), druga cz, jakoby
nastawiona wzgldem tej idei wrogo, nie rozumiaa istoty rzeczy, symptomy
choroby uwaaa za sam chorob. Ludzi rozumiejcych, e sama ideologia
komunistyczna jest rdem za, e nie dlatego reym jest nieludzki, i przeladuje
ludzi za ich przekonania, okupuje ssiednie kraje i zagraa caemu wiatu, lecz
odwrotnie, robi to wszystko dlatego, e jest nieludzki - ot rozumiejcych to ludzi
liczyo si na jednostki. I si rzeczy nie naleeli oni do tzw. establishmentu.
Uwaao si ich za odszczepiecw, ekstremistw" takich jak my, a nasze wsplne
wpywy w latach pieriestrojki zbliay si do zera. Ale co moglimy zrobi? Napisa
jeszcze jeden felieton, ktry moe nawet wydrukuj obok dziesitkw artykuw
wychwalajcych pieriestrojk? Warunki ycia na Zachodzie zrwnuj czowieka z
szarlatanem i z jawnym sowieckim agentem: on wyraa opini i ty, czowieku,
wyraasz swoj opini. Rozrnienie midzy opini i wiedz tu nie istnieje.
A przy tym establishment" - i lewicowy", i prawicowy", y wedug wasnych
regu, nie pozwalajcych na zbyt due odchylenia od konsensusu", w imi
zachowania szans na powtrny wybr (u politykw) czy bycia szanowanym przez
obie strony (u dziaaczy spoecznych, uczonych, dziennikarzy). Ten dawno
przegniy, paski wiatek yje wedug zotych zasad", nie posugujc si mzgiem:
stanowisko wobec komunizmu okrela si tutaj nie wedle tego, czy jest ono suszne
czy nie, lecz wedle tego, w jakim stopniu
694

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

jest umiarkowane". Hordy szarlatanw-so w i etolog w, kremlinologw" zrobiy
karier, publikujc wyssane z palca rozwaania o tym, kto na Kremlu jest
jastrzbiem", a kto gobiem", kto reformatorem", a kto konserwatyst". I nie
mniej liczne hordy takich samych szarlatanw yy z procesu kontroli zbroje",
chocia kady z nich rozumia, e nie chodzi o bro, bo te i nikt nie wiedzia
dokadnie, ile jej jest w Zwizku Sowieckim. Nie wspominam ju o armii
zawodowych dyplomatw, dla ktrych najcenniejsz rzecz na ziemi jest stabilno" za wszelk cen (choby nawet za cen wolnoci), a gwnym
zadaniem w yciu - polepszenie stosunkw" (chociaby z diabem).
Wreszcie, sami bdc establishmentem, elit", nie mogli nie odczuwa pewnego
pokrewiestwa z sowieck elit", z sowieckim establishmentem". By
przynajmniej zrozumiay, bliszy, wygodniejszy ni niekontrolowane tumy, a
zwaszcza ni my - ekstremici".
Lepiej y z diabem, ktrego znasz, ni z takim, ktrego nie znasz." Ot i caa ich
mdro. Ale przecie kady, nawet najuczciwszy polityk musi liczy si z tym
stadem prostakw i ugodowcw: bez lego stada rzdzi si nie da. No i okazao si,
e jeli lewicowy" establishment doskonale wiedzia, co robi, prawicowy" nie
domyla si, komu i czemu naley si przeciwstawi. Nawet Ronald Reagan, przy
caej swojej instynktownej nienawici do komunizmu, nie wiedzia, jak
odpowiedzie, kiedy mu powiedziano:
A jeli Gorbaczowa rzeczywicie jutro usun, tak jak Chruszczowa, i wszystko
wrci do czasw breniewowskich? Cay wiat bdzie nas przeklina za to, emy
go nie poparli."
Niestety, przy bliszym przyjrzeniu si, prawdziwych antykomunistw, w peni
rozumiejcych, z czym mamy do czynienia, na Zachodzie znalazo si nawet mniej
ni w Zwizku Sowieckim. Wewntrznie, w gbi duszy, wiat ju dawno
skapitulowa, godzc si z myl o nieuchronnoci pokojowego wspistnienia" ze
zem, przygotowa si do wspycia i nawet nie wierzy, e to si moe skoczy.
W najlepszym wypadku majc nadziej na zmikczenie" reymu, na jego
liberalizacj", to znaczy na cudowne pojawienie si na Kremlu liberalnego
cara-reformatora". No i dali si zapa na przynt podsunit przez mdre KC.
Nieprzypadkowo tak uparcie ludzko nie chce wyjani, co waciwie si stao. Nie
chce ani ledztw, ani dokumentw z archiww Kremla, ani pamitnikw i wyzna
byych oprawcw: kady wie, e niczego pochlebnego dla siebie tam nie znajdzie. I
nawet teraz, wbrew wszelkim faktom, wol powtarza oczywiste kamstwo o miaym reformatorze Gorbaczowie, ktry uratowa ludzko przed okropnoci
komunizmu. Tak jest lepiej, spokojniej, bardziej przytulnie...
695

.1 am not nawe, you know..

Kto powie mi: przecie nie wszyscy s tacy. Ot, na przykad, elazna lady" - czy
nie jest lepsza? Niemoliwe, eby ona take bya ugodowa, kapitulowaa przed
komunizmem; to si zupenie nie zgadza z jej wizerunkiem. To prawda, nie zgadza
si. Owo pytanie mczyo i mnie przez cae siedem lat pieriestrojki, a nawet duej.
Ale prby dyskusji z ni i sporw, wyjaniajcych to czy owo, byy zupenie bez
sensu: po prostu nie chciaa sucha. A na wspomnienie nazwiska Gorbaczowa tylko
podnosia dumnie gow i mwia jak matka o swoim dziecitku:
- Czy nie jest zdumiewajcy?
I tym koczya rozmow. Ale ja nie rezygnowaem i przy kadym spotkaniu
wracaem do tego palcego tematu. Stao si to dla mnie czym w rodzaju id'e fixe.
A wreszcie, w 1992 roku, grzebic w archiwum KC w Moskwie, przypadkowo
natknem si na dokument z 1984 roku o udzieleniu sowieckiej pomocy
strajkujcym grnikom angielskim. Nowego byo w tym dokumencie niewiele - i
tak wszyscy wiedzieli, e ZSRR przekazao im w krytycznym momencie strajku
milion dolarw. cilej, sam fakt by wwczas znany, ale uwaano, e pomoc
pochodzi od sowieckich zwizkw zawodowych dla ich klasowych braci. Teraz
jednak, przegldajc ten dokument, mogem si upewni, e decyzj podj,
oczywicie, Komitet Centralny, a w jego skadzie by, rzecz jasna, rwnie
Gorbaczow - wczesny drugi sekretarz KC, bez podpisu ktrego nie mogo zosta
powzite adne postanowienie.
Po powrocie do Londynu udaem si, naturalnie, do pani Thatcher, z gry delektujc
si wraeniem, jakie wywoam. Wiedzc, jak wany by dla niej w 1984 roku strajk
grnikw, ktry mg spowodowa upadek rzdu, nie wtpiem, e w kocu
trafiem w dziesitk. Rzeczywicie, na widok podpisu swego przyjaciela poblada:
- Kiedy to zostao podpisane? - spytaa. Wskazaem dat.
- To jeszcze gorzej - powiedziaa cicho. - Akurat wtedy go o to pytaam, a on
powiedzia, e nic o tym nie wie.
To by mj dawno oczekiwany moment triumfu:
- Trudno robienia interesw" z komunistami na tym wanie polega, e maj oni
wstrtny zwyczaj ga prosto w oczy - powiedziaem wolno i wyranie, smakujc
kade sowo.
Nastpia dusza pauza. Powiedziabym, zbyt duga.
- 1 am not naive, you know...
W ten sposb w przygotowywanych wtedy do druku jej pamitnikach, w
odpowiednim miejscu pojawi si zagadkowy odsyacz:
696

Rewolucja, ktrej jednak nic byo

W rzeczywistoci, pniej widziaam dokument, wiadczcy o tym, e on
(Gorbaczow) o wszystkim doskonale wiedzia i by jednym z tych, ktrzy podjli
decyzj o przesaniu pienidzy."73
Obawiam si, e lata picriestrojki tylko obnayy istniejc zawsze rnic w ocenie
komunizmu przez tutejszych konserwatystw i przez nas -uchodcw z krajw
komunistycznych, ktrzy ju zaznali realnego socjalizmu". Jeli na przykad dla
mnie komunizm by i zosta absolutnym zem, od ktrego nie ma nic gorszego, dla
nich by j e d n y m z p r o b l e m w , i to niekoniecznie najwaniejszym. Co
wicej, myl, e oni nigdy nie rozumieli uniwersalnoci tego za, jego globalnego
charakteru, a tym samym rozmiarw zagroenia. Gdzie w gbi duszy wikszo z
nich skania si ku myli, e komunizm jest chorob niegron dla narodw
cywilizowanych" i e ci, ktrzy na ni zapadli, w jakim sensie na to zasuyli".
Jak w staroytnoci, kiedy trd uwaano za kar bosk za grzechy. Na przykad,
bardzo rozpowszechniony wanie wrd konserwatystw by mit o tym, e
komunizm w Rosji jest tylko nastpstwem (albo odmian) szczeglnego rosyjskiego
despotyzmu.
Odpowied na wiele zagadek zachowania Sowietw daj nie gwiazdy, lecz
rosyjscy carowie. Ich prochy spoczywaj w kremlowskich kryptach, ale ich duch
unosi si w kremlowskich salach" - pisze, na przykad, byy prezydent USA Richard
Nixon.74 A jeli tak, to dlaczego nie zacz dtente w ZSRR? Rosji si nie zmieni jest, jaka jest, z woli historii. Jedyna nadzieja to pojawienie si na moskiewskim
tronie owieconego monarchy".
Albo oto jak nasz ulubiony konserwatywny myliciel, wielkoci jednego bakera",
uwiadamia nierozgarnitych Europejczykw w 1991 roku:
Jak na ironi, ograniczony europejski nacjonalizm XIX wieku zrodzi take inn,
zupenie rn ideologi racjonalizmu i uniwersalizmu, ktra wysza poza granice
jednego pastwa: marksizm. W Zwizku Sowieckim
The Downing Street Years by Margaret Thatcher, ..Harper Collins Publishers",
1993, s. 369. The Real War. by Richard M. Nixon. ..Warner Books". 1980, s. 49.
697

Sojiutznicy
bolszewicy poczyli t ideologi ze sowianofilstwem, ktre samo w sobie byo
reakcj na wartoci zachodnie, uznane za obce.""
Gdzie on si doszuka sowianofilstwa u bolszewikw, mona tylko zgadywa, ale
dobrze wie, gdzie jest odtrutka:
Uwaam, e nawizanie stosunkw transatlantyckich oznacza realizacj
niektrych uniwersalnych ideaw Owiecenia."
Zostawmy na boku te niedowarzone wycieczki w histori - c zrobi, skoro tak
owiecono" naszego myliciela i jego przyjaciela George'a Busha gdzie w Yale, w
korporacji", do ktrej naleeli w latach studenckich.'6 Wane jest co innego: jeli
oni nie rozumiej, e marksizm ma swoje rdo wanie w ideaach Owiecenia",
to nie widz te, na czym polega niebezpieczestwo. Marksizm bez
sowianofilskiej" skazy staje si, wedug nich, akceptowalny rwnie w nowym
porzdku wiata" - dlaczego wic z nim walczy?
Ciekawe, e w tym punkcie nasi myliciele zza oceanu s zgodni z europejskimi
mieszewikami, ktrym mit o dobrym socjalizmie w zej Rosji, ktra go skazia,
zawsze suy jako usprawiedliwienie. (Niezrozumiae tylko, dlaczego tak uparcie
podtrzymywali to skaenie" przez 74 lata?) Jeli jednak dla nich byo to tylko
wygodne garstwo, to konserwatyci powtarzaj je, nawet nie zdajc sobie sprawy,
e w takim wypadku pozostaje im tylko zalegalizowa socjalistyczny eksperyment
rwnie u siebie. Europejscy konserwatyci nie s pod tym wzgldem lepsi ni
Nixon czy Baker: dla nich komunizm nigdy nie by zem ponadnarodowym, a nasza
walka z nim nie staa si ostatecznie walk powszechn. A na powszechny sprzeciw
zasugiwao choby to wieczne mieszanie rosyjskiego" i sowieckiego", to znaczy
mylenie reymu ze spoeczestwem, kata i ofiary. Dochodzio do niedorzecznoci:
okazywao si, e Rosjanie okupowali Afganistan", a sowiecki uczony Sacharow"
potpia ten fakt. Powiecie, e to tylko lingwistyczne nieporozumienie, brak
rozeznania? Nie wiem. Prawdziwi sojusznicy s skrupulatni w takich kwestiach, jak
to, czy walcz z twoim narodem czy z reymem, ktry go ujarzmi. A zreszt nasi
sojusznicy do walki z reymem wcale si nie rwali. Pamitam, e byy premier
Harold Macmillan powiedzia mi kiedy:
Nie nasza to sprawa prbowa zmieni system sowiecki. To sprawa
75
Berlin Speeches, by Secretary of State James A. Baker, The Aspen Institute
address, June 18, 1991, s. 16.
76
On the membership of George Bush in Skulland Bones" society at Yale see:
Observer Magazine", 31 July 1994, s. 21, Bones of a Conspiracy by Claire
Messud.
698

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

samych Rosjan. Naszym obowizkiem jest porozumie si z nimi, eby utrzyma
rwnowag na wiecie".
T wanie mdro powtrzya Margaret Thatcher w swoim wywiadzie, kiedy
mwia wiatu, e moe robi interesy" z Gorbaczowem. My nie zamierzamy
zmienia ich, oni nie bd zmienia nas" - powiedziaa wwczas. Pamitam, e
odpowiedziaem jej na to:
C za wspaniaa baza dla konstruktywnych stosunkw wzajemnych!
Zwyczajny biznes: wy im - kredyty i technologie, a oni wam w zamian -tward
walut (...) kosztem nadwerenia gospodarki. Wy im budujecie fabryk
wytwarzajc samochody ciarowe, a oni pol te ciarwki, napenione swoimi
onierzami, do Afganistanu. Nie prbujcie ich zmieni - oni was tak czy inaczej
oszukaj. Na tym wanie polega istota reform ekonomicznych, o ktre tak zabiega
towarzysz Gorbaczow: Zachd buduje sowieck gospodark, a tymczasem sowieci
buduj komunizm na caym wiecie."77
Czytelnik moe chyba zrozumie moj Schadenfreude, kiedy po siedmiu latach
znalazem wspomniany wyej dokument o sowieckiej pomocy brytyjskim
strajkujcym grnikom...
Krtko mwic, nasz sojusz z zachodnimi anty komunistami nigdy nie opiera si na
rwnoci: w cikim dla nich okresie zimnej wojny" czy dtente lat
siedemdziesitych jednoczylimy si, a w trudnych dla nas czasach pieriestrojki oni
o nas w ogle nie pamitali. A i w okresie aliansu nie byo midzy nami penego
zrozumienia: zbyt wsko interpretowali sowieckie zagroenie, widzc gwnie jego
aspekt wojenny. Fakt, e w wojnie idei uzbrojenie ma znaczenie tylko
psychologiczne, a sama owa wojna nie ma ani frontu, ani tyw - nigdy do nich nie
dotar. Nie przypadkiem, doczekawszy bankructwa ZSRR w 1986 roku, uspokoili
si, nie doprowadzajc sprawy do koca: gdy tylko ZSRR przestao zagraa wiatu,
przestao te ich interesowa. Dalszy los setek milionw ludzi ju nikogo nie
wzrusza, zapewne z powodu wspomnianej wyej ich wyniosoci (eby nie
powiedzie -szowinizmu), zakadajcej istnienie mistycznej winy narodw
ukaranych" komunizmem. Nic wic dziwnego, e niebawem day o sobie zna
rnice zda, chocia przytumione wiadomoci istnienia wsplnego wroga. W
kocu lat siedemdziesitych, kiedy wiat zrozumia, e ZSRR nie zamierza
przestrzega Porozumie Helsiskich dotyczcych praw czowieka, nasze
stanowiska znacznie si oddaliy. My uwaalimy, e jedyn adekwatn reakcj na
aresztowania czonkw grup helsiskich powinno by wypowie..Survay", Spring 1985, Volume 29. nr 1 (124), s. 81-82.
699

Sojusznicy
dzenie Porozumie Helsiskich, albo chocia groba ich wypowiedzenia -przy
ultymatywnym daniu uwolnienia aresztowanych. Zachd za by skonny udawa,
e nic istotnego si nie stao, i kontynuowa proces helsiski". Takie stanowisko
mona byo jeszcze zrozumie, dopki w wikszoci krajw zachodnich u wadzy
pozostaway partie lewicowe, ale nie zmienio si ono rwnie na pocztku lat
osiemdziesitych, kiedy na Zachodzie nastpio wyrane przesunicie w prawo.
Nawet administracja Reagana nie zdecydowaa si na poruszenie tego zagadnienia,
chocia wielu wpywowych dziaaczy opozycji republikaskiej otwarcie popierao
nasz punkt widzenia.
A tymczasem by to kluczowy problem caej polityki stosunkw midzy Wschodem
i Zachodem. Porozumienia Helsiskie, przy wszystkich ich niedostatkach, okrelay
podstawowe zasady tych stosunkw - rwno i nierozerwalny zwizek trzech
koszykw": bezpieczestwa, wsppracy i praw czowieka. U podstaw porozumie
leao nadzwyczaj wane uznanie faktu, e agresywno polityki zagranicznej
ZSRR jest cile zwizana z antydemokratyczn, represyjn istot reymu, i bez jej
zmiany nie ma sensu mwi
0 bezpieczestwie", a kada forma wsppracy jest swego rodzaju kapitulacj.
Stosunki ekonomiczne przeksztacay si w pomoc dla wroga, kulturalne - w
instrument sowieckiej propagandy, a nawet dyplomatyczne tylko sprzyjay
utwierdzaniu faszywego obrazu Zwizku Sowieckiego jako normalnego"
pastwa.
Co wicej, Porozumienia Helsiskie zawieray bardzo wane ustpstwa ze strony
Zachodu: uznanie nienaruszalnoci powojennych granic w Europie", to jest de
facto - akceptacj sowieckiej okupacji Europy Wschodniej
1 rodkowej, jej uprawomocnienie. Nieprzypadkowo Breniew uwaa te
porozumienia za najwiksze osignicie swoich rzdw i nawet powiedzia jednemu
ze swoich pomocnikw76:
.Jeli uda si zakoczy spraw Helsinek, to mona ju umiera."
Nic w tym dziwnego: chcia si zapisa w historii jako kontynuator kierunku na
zwycistwo, ten, ktry utrwali zwycistwo odniesione w wojnie zwycistwem na
polu polityki". Tylko uzyskawszy uznanie przez Zachd sowieckich zdobyczy
terytorialnych w Europie, mona byo posuwa si dalej - ku rozszerzeniu wpyww
na ca Europ, goszc walk o pokj"
'< Wywiad z Anatolijcm Kowalowem, szefem delegacji sowieckiej na rozmowy
w Helsinkach w 1975 r. Film dokumentalny Messengers from Moscow, cz. 4:
Centre, made by Barraclough Carey Production" (in association with
Channel 13/WNET, New York, and Pacem Productions. Los Angeles) for BBC
Bristol. Shown by BBC-2 on March 12. 1995 at 22:00.
700

Rewolucja, ktrej jednak nie byo

i rozbrojenie. Dla ZSRR zgoda Zachodu bya n a m i a s t k p o w o j e n n e g o
t r a k t a t u p o k o j o w e g o w E u r o p i e , utrwalajcego imperium radzieckie.
Tak wic, chodzio o ca strategi Zachodu na najblisze dziesiciolecia:
wypowiedzenie Porozumie Helsiskich byoby faktycznie rewizj postanowie
jataskich i postawieniem pytania o legalno sowieckiej okupacji krajw
wschodnioeuropejskich (wcznie z krajami nadbatyckimi, a nawet Ukrain i
Biaorusi). Charakterystyczne, e nawet wzmianka o moliwoci takiego zwrotu w
stosunkach Wschd - Zachd, co zgodnie z propozycj grupy senatorw i
kongresmanw USA miaoby nastpi na konferencji w Madrycie, w 1980 roku
wywoaa w Moskwie prawdziw panik:
Inicjatywa wymienionych wyej kongresmanw uzyskaa poparcie wikszoci
czonkw Izby Reprezentantw - z przestrachem podawa do wiadomoci Komitet
Centralny.79 - To jeszcze nie zobowizuje administracji do konkretnych dziaa, ale
ze wzgldu na swj demagogiczny wydwik moe posuy Carterowi jako
pretekst do rozkrcania nowej, nieprzyjaznej kampanii przeciw ZSRR.
Jednym sowem, Porozumienia Helsiskie mogyby si sta piknym instrumentem
polityki midzynarodowej, gdyby Zachd zdecydowa si na ich wykorzystanie.
Jednak nie tylko Carter, lecz nawet Reagan, Thatcher i Kohl, w latach
osiemdziesitych kontrolujcy praktycznie ca polityk zachodni, nie
zdecydowali si na taki krok; Porozumienia Helsiskie zmieniy si w instrument
sowieckiej polityki dawienia swobodnej myli i dalszego marszu w gb Europy.
Zamiast zmusi Moskw do obrony, w dodatku obrony na wasnym terytorium"
(Europa Wschodnia, republiki ZSRR), Zachd pozwoli jej przej do pokojowej"
ofensywy. Europa Zachodnia omal nie przypacia tego utrat wolnoci.
Nawiasem mwic, by zmieni t sytuacj, nie byo jeszcze zbyt pno nawet
wwczas, gdy rozptana przez Moskw antywojenna histeria osigna szczyt
swego natenia, to znaczy na pocztku lat osiemdziesitych. Zwyczajnie, zamiast
przyjmowa sowieckie warunki gry i rozprawia o abstrakcyjnym pokoju" poza
kontekstem historii stosunkw midzy Wschodem i Zachodem, zamiast debatowa
bez koca na temat liczby rakiet i gowic bojowych, co tylko zwikszao niepokj
niewiadomego spoeczestwa (a wic byo na rk ZSRR), naleao wrci do
Porozumie Helsiskich,
Uchwala Sekretariatu KC Nr St-182/27gs z 25 padziernika 1979 r., Nr 7D-110.
701

Sojusznicy
pozwalajcych na powizanie zagadnie bezpieczestwa z istot sowieckiego
reymu. Taka pozycja bya dla Zachodu nie do przegrania, poniewa zawracaa
strumie debaty we waciwe koryto, gdzie i winowajca by oczywisty, i forma
politycznego rozwizania konfliktu midzy Wschodem a Zachodem ju
uzgodniona, a sowiecki podpis pod umowami helsiskimi nie pozwala mwi o
jakich warunkach nie do przyjcia" dla Moskwy.
Bo i co waciwie mogaby Moskwa w danej chwili odpowiedzie na ultyma-tywne
danie przestrzegania wasnych zobowiza w ramach Porozumie Helsiskich?
Nic, prcz demagogii. Natomiast wypowiedzenie tych porozumie przez Zachd
otwierao przed nim wspaniae pole gry: szans zwoania midzynarodowej
konferencji, majcej doprowadzi do podpisania p o w o j e n n e g o t r a k t a t u
p o k o j o w e g o , przy czym nieuniknione byoby wypynicie kwestii
samookrele-nia si krajw Europy, okupowanych przez ZSRR na podstawie
ukadu z Hitlerem Kto mgby si sprzeciwi traktatowi pokojowemu w momencie
takiego napicia? Nawet otwarcie prosowieckie siy znalazyby si w trudnym
pooeniu, a nieuprze-dzona opinia spoeczna w caoci byaby po naszej stronie.
Mwi o rym nie w formie przypuszczenia i nie bez uzasadnienia: w roku 1984,
wanie wtedy, gdy antyjdrowa histeria osigna w USA swoje apogeum,
przeprowadzilimy pewien eksperyment w dwch najbardziej liberalnych stanach
USA - w Kalifornu i w Massachusetts. Wyborcom w Los Angeles postawiono w
referendum pytanie80:
Czy Rada hrabstwa Los Angeles powinna skierowa do rzdw Stanw
Zjednoczonych i Zwizku Sowieckiego ordzie stwierdzajce, e ryzyko wojny
jdrowej midzy Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Sowieckim moe by
zredukowane do minimum, jeli wszystkie narody bd mogy swobodnie i bez
obaw wypowiada swoje opinie o problemach midzynarodowych, w tym rwnie o
narodowej polityce zbroje - aby tym samym ludno hrabstwa Los Angeles
wezwaa wszystkie narody, ktre podpisay Porozumienia Helsiskie o prawach
czowieka, do przestrzegania warunkw tych porozumie w kwestii wolnoci sowa,
przekona religijnych, zgromadze i emigracji dla wszystkich obywateli?"
I, wbrew rozpaczliwym sprzeciwom zawodowych bojownikw o pokj, propozycja
zostaa przyjta przez wikszo, a mianowicie 2/3 gosujcych! Analogiczna
rezolucja przesza w padzierniku w Massachusetts:
...zachcajc Zwizek Sowiecki do przestrzegania Powszechnej Deklaracji Praw
Czowieka ONZ i Porozumie Helsiskich, tym samym zmniejszajc grob
konfliktu jdrowego".
Wall Street Journal". June II, 1984, s. 22; Washinton Times", June 8, 1984
702

Rewolucja, ktrej jednak mc byo

Nie ma wtpliwoci, e rzd USA mgby z atwoci rozszerzy ten eksperyment
na cay kraj, unieszkodliwiajc w ten sposb promoskiewskich bojownikw o
pokj". Nie biorc jednak pod uwag tak jaskrawego poparcia, administracja
Reagana nie zdecydowaa si na podobny krok. Tym bardziej nie prbowaa
uzasadnia swego stanowiska na forum midzynarodowym gosem opinii
publicznej. A ju o wypowiedzeniu Porozumie i o idei pokojowej konferencji" w
Europie nie chciano w ogle mwi.
Niestety, konserwatyci okazali si absolutnie niezdolni do przyswojenia sobie
zasad wojny ideologicznej". Nawet pomoc udzielana ruchom antykomunistycznym, nazwana doktryn Reagana", ograniczaa si do aspektu czysto
materialnego - najczciej pomocy finansowej lub wojskowej. Caa za sfera
dziaalnoci propagandowej, mogcej zapewni sympati i zrozumienie
spoeczestwa, pozostawaa poza sfer ich pojmowania. Tym, jak i wieloma innymi
sprawami musielimy si zajmowa my, nie majc na to ani rodkw, ani
moliwoci politycznych. Zreszt c mogy zdziaa grupy czysto spoeczne,
korzystajce ze rodkw zebranych dziki prywatnym datkom i tzw. fundacjom?
Zaoona przez nas w 1983 roku Midzynarodwka Oporu" z najwyszym
wysikiem prbowaa przeciwdziaa temu, czym w ZSRR zajmoway si ogromne,
dobrze finansowane, potne struktury. Nasi zachodni przyjaciele czsto nawet nie
rozumieli, co prbujemy zrobi. Wspprac z pras, zjazdy, konferencje i
konferencje prasowe - to jeszcze rozumieli, ale co bardziej zoonego napotykao
nieprzezwyciony opr biurokratycznego niezrozumienia.
Najjaskrawszym tego przykadem bya nasza propozycja sprowokowania masowej
dezercji w sowieckich jednostkach w Afganistanie. Wydawaoby si, e jest rzecz
zrozumia, i jakkolwiek by si wspierao afgaskich mudahcd-dinw broni,
czysto wojskowego zwycistwa odnie nie s w stanie. Jasne wic, e trzeba
szuka takich rozwiza, ktre by uczyniy sowieck okupacj zbyt kosztown".
Najbardziej oczywistym posuniciem w tym kierunku byo umoliwienie
sowieckim onierzom ucieczki za granic. Wyobramy sobie, e co tydzie, wrd
innych wiadomoci, politbiuro powiadamia, e w ubiegym tygodniu ucieko znw
kilkuset onierzy ograniczonego kontyngentu", a kilkuset innych, ju dotarszy na
Zachd, wzio udzia w konferencji prasowej. Ile takich komunikatw byoby
politbiuro w stanie wytrzyma, by nie zacz gorczkowo szykowa
wyprowadzenia wojsk? W najgorszym razie bezporedni udzia sowieckich
oddziaw wojskowych w operacjach bojowych zostaby sprowadzony do zera,
eby nie pozostawia dalszych moliwoci dezercji. Ale nawet ju to byoby
ogromn ulg dla Afganistanu - ze zdemoralizowan rzdow armi poradziliby
sobie sami.
703

Zrobiem wazyatko, co trwaem..

A to, e sowieccy onierze uciekaj nawet bez najmniejszej nadziei przeycia, a
tym bardziej dotarcia na Zachd, wiedzielimy od naszych afga-skich
przyjaci-mudaheddinw. Zreszt nie miaem co do tego wtpliwoci, wiedzc,
jak niepopularna musi by wojna o komunistyczne cele wrd rosyjskiej modziey
(nie mwic ju o wychodcach z republik). Kilka dziesitkw ich ju przebywao u
Afgaczykw w niewoli, co dla mobilnych partyzanckich grup jest niezwykle
uciliwe. Ponadto sowieckie dowdztwo, stwierdziwszy, e w jakim kiszaku
ukrywani s uciekinierzy, bezlitonie bombardowao taki kiszak, eby oduczy
Afgaczykw takiej gocinnoci.
Tak wic by to problem, ktrym w kadym przypadku naleao si zaj. Okazao
si, e najprostsz czci tego zadania jest dogadanie si z mudahed-dinami:
wietnie rozumieli warto tego projektu. Zrozumia j take genera Ziaul-Haq,
prezydent Pakistanu, chtnie przymykajcy oczy na przewz uciekinierw przez
swoje terytorium. Tylko rzdy zachodnie nie chciay zrozumie istoty rzeczy,
uparcie domagajc si humanitarnego" charakteru operacji, to znaczy operacji na
ma skal. Wszystkim grupom spoecznym zajmujcym si t spraw z
niewiarygodnymi trudnociami udao si wywie w sumie nie wicej ni 15 osb.
O adnych setkach czy tysicach uciekinierw nie mogo by nawet mowy: aden
zachodni kraj nie wyraa zgody na ich przyjcie...
To tylko jeden przykad, ale wystarczajco charakterystyczny, by posuy jako
ilustracja przyczyn wiecznych nieporozumie: pomimo wszystkich naszych
wysikw, nawet najbardziej konserwatywne krgi Zachodu nie chciay zrozumie,
e d z i e s i t k i i s e t k i m i l i o n w l u d z i y j c y c h z a e l a z n
kurtyn s ich naturalnym i n aj -potniejszym
sojusznikiem, a nie problemem humanitarnym ".Naprawd
pokona komunizm mona byo tylko razem z nimi.
11. Zrobiem wszystko, co mogem...
Ale to by jeszcze ten bogosawiony czas, kieg)y istnienie wsplnego wroga w
jakim sensie czynio nas sojusznikami i zapewniao poparcie, jeli nie rzdw, to
przynajmniej niektrych si spoecznych. Bezmylna euforia okresu gasnosti i
pieriestrojki pozbawia nas i tej ostatniej pomocy, ostatnich sprzymierzecw.
Pokusa osignicia zwycistwa" bez walki, wygrania bez wysiku okazaa si dla
nich zbyt silna. I wanie w tym momencie, kiedy
704

Rewolucja, ktrej jednak nie byto

wreszcie mona byo legalnie odbudowywa struktury opozycyjne, nie naraajc si
na powane represje - zarwno rodki, jak i sympatie Zachodu znalazy si po
przeciwnej stronie. Wanie wtedy, gdy winiowie polityczni w sowieckich
wizieniach i agrach poddawani byli najostrzejszym represjom, majcym na celu
ich ideow neutralizacj", Zachd przyklaskiwa humanitaryzmowi Gorbaczowa.
Kiedy oddziay specnazu" mordoway gruziskich demokratw na placu w Tbilisi,
dawiy Narodowy Front Azerbejdanu przy uyciu czogw w Baku, szturmoway
rzdowe gmachy w Wilnie i w Rydze, Zachd niepokoi si tylko czy to nie
zaszkodzi Gorbaczowowi". A co do finansowej pomocy kremlowskim
reformatorom", to sigaa ju ona liczb astronomicznych: w cigu siedmiu lat
partyjnej pieriestrojki" sowiecki dug zagraniczny wzrs o cae 45 miliardw
dolarw! Oto jak cen zapaci Zachd za to, eby w byym ZSRR nie powstaa ani
prawdziwa demokracja, ani te gospodarka rynkowa. I zapaciby jeszcze wicej,
gdyby sierpniowy pucz" okaza si udany: na spotkaniach Wielkiej Sidemki"
rozpatrywano ju cakiem powanie nowy plan Marshalla".
Zdawaoby si, e samo wspomnienie planu Marshalla, ktry uratowa Europ przed
komunizmem, powinno zmusza do przemyle: przecie przed pidziesiciu laty
nikomu by nie przyszo do gowy zaproponowa pomoc jeszcze n i e
p o k o n a n y m Niemcom! Czy mona j byo zaproponowa Francji Petaina,
Wochom Mussolinicgo, Norwegii Quislinga? Naszym ojcom starczyo zdrowego
rozsdku przynajmniej na tyle, eby wpierw rozgromi przeciwnika, zmusi go do
b e z w a r u n k o w e j k a p i t u l a c j i , przeprowadzi denazyfikacj - i dopiero
potem rozmawia o pomocy ekonomicznej. Gdyby postpili inaczej - Europa nie
ujrzaaby demokracji i yaby przez wiele dziesicioleci w posttotalitarnym"
absurdzie.
Prbowalimy, oczywicie, sprzeciwia si temu bezsensowi jak tylko si dao,
starajc si popiera niezalene siy i wydawnictwa w ZSRR. Stworzone w tym celu
w Nowym Jorku Centrum na rzecz demokracji w ZSRR" zaczo nawet tumaczy
i publikowa te wydawnictwa w USA, eby przycign uwag opinii publicznej.
Trwao to, dopki nie zabrako nam rodkw.81 eby jak najracjonalniej
wykorzysta nasze skromne zasoby, zmuszeni bylimy stworzy organizacj
jednoczc demokratw z wszystkich republik pod wsplnym hasem, ktre byo
take owej organizacji nazw: Demokracja i Niepodlego". Ale nawet
konserwatywny Daily Telegraph" uzna nas za nastawionych zbyt prawicowo.
Wielu dysydentw uwaa, e Zachd karmi si dalek od rzeczywistoci
Patrz koniec rozdziau trzeciego.
705

Zrobiem wzyjtko, co mogem,.

dezinformacj, przedstawiajc Gorbaczowa jako prawdziwego demokrat,
ktremu zagraaj jego konserwatywni oponenci. (...) I mimo to, im czciej te
pojedyncze gosy dyskredytuj gasnost', tym nieodparciej nasuwa si podejrzenie,
e ludzie ci stoj w miejscu, zmieniajc tylko kryteria autentycznoci reform,
zamiast uwierzy nam, e ich dawne zasugi bojowe nie byy daremne. (...)
Wszdzie widz spisek."82
Akurat! Przecie nawet Margaret Thatcher... i nawet Ronald Reagan... Tylko
nieliczne jednostki wrd dziennikarzy (Abe Rosenthal w New York Timesie",
autorzy artykuw redakcyjnych w Wall Street Journal") mieli odwag popiera
nas w tamtym okresie. Na szczcie, szybko narastajcy w kraju kryzys wywoa
ostr radykalizacj nastrojw spoeczestwa, i na pocztku roku 1990 moskiewska
inteligencja zacza rozumie istot rzeczy. Pojawiy si nowe moliwoci, nowe
siy wyryway si spod kontroli wadzy, uwalniay si spod urokw pierie strj ki.
Latem 1990 roku uczynilimy ostatni powan prb zjednoczenia opozycji zorganizowalimy konferencj w Pradze, na ktr zaprosilimy i starych
dysydentw, i nowych opozycjonistw ze wszystkich republik ZSRR, i tych spord
konserwatywnych rodowisk Zachodu, ktrzy jeszcze mogli doceni nasze wysiki.
Praga bya idealnym miejscem do tego celu nie tylko ze wzgldu na blisko ZSRR
czy atwo przekraczania granicy, lecz przede wszystkim dziki oczywistej
symbolice tego miasta, czego Vaclav Havel nie omieszka podkreli w
przemwieniu powitalnym. Jako jedyny ze wszystkich wczesnych gw pastwa
na wiecie, ktre doszy do wadzy w wyniku rewolucji antykomunistycznej, nie ba
si okaza solidarnoci z nasz postaw, nie zdradzi swojej przeszoci, ale mwi o
tym, co byo nasz wspln zasad: e wolno i sprawiedliwo s nierozczne.
Jeli s one gdziekolwiek zagroone - s zagroone wszdzie.""
Niestety, Havel - jak si okazao - by rzeczywicie jedyny. Po to, eby stworzy
realnie dziaajce centrum opozycji, potrzebne nam byy znaczne rodki pienine,
maszyny poligraficzne, komputery, rodki komunikacji - sowem, wszystko, czego
potrzebuje masowa organizacja, by mc normalnie funkcjonowa. Pomimo jednak
rozpaczliwych poszukiwa, nie znalelimy nikogo, kto by nas w to wszystko
zaopatrzy - ani fundacji, ani rzdu, ani bogatego sympatyka. Zdawao si, e dalszy
los wiata nikogo ju nie interesuje.
1,2
Daily Telegraph", May 12, 1989, s. 14, Gulag survivors bitter as appeals go
unheard, by John Kampfher.
83
..Wall Street Journal", July 6-7, 1990, editorial page, An Independence Day
for Europe by Robert L. Barthley,
706

Rewolucja, ktrej jednak nic byo

Niektrzy mwili zupenie otwarcie: ,Jeli macie racj i ZSRR wkrtce si
rozpadnie, po co mamy jeszcze wydawa na to pienidze?" O tym, e rozpada si"
mona bardzo rnie, nie chciao si im pomyle.
Dziwna rzecz: reym jeszcze y, mg pocign za sob do grobu setki tysicy
ludzi. Co wicej, wanie w roku 1990 stao si rzecz oczywist, e Gorbaczow i
jego doradcy co szykuj. Ale nikt si ju tym nie przejmowa. Za jakie grosze, w
innym dopiero co wyzwolonym kraju - w Polsce -szybko utworzylimy wsplnie z
naszymi polskimi przyjacimi centrum szkoleniowo-koordynacyjne
Warszawa-90". Polacy, dawni dziaacze podziemnej Solidarnoci Walczcej",
podjli si przygotowania w krtkim czasie grup aktywistw z rnych czci ZSRR
do pracy w warunkach stanu wojennego". Na nasz prob odtworzyli nawet swoj
podziemn wytwrni nadajnikw radiowych i starali si wyposay w ten sprzt
kad z grup wracajcych do ZSRR. Doskonale pamitalimy, e w warunkach
masowych represji stanu wojennego wiarygodna i operatywna informacja jest na
wag zota. Od niej moe zalee ycie tysicy ludzi.
Prognozy nasze potwierdzi sam reym, rozpoczynajc rok 1991 od ataku na kraje
nadbatyckie. Potem podnis ceny i zaostrzy rygory. Nie byo wtpliwoci:
wprowadzenia stanu wojennego" mona byo oczekiwa dosownie w najbliszych
tygodniach. Jeli co ich powstrzymywao, to rosncy opr ludnoci, grocy
przeksztaceniem si w powszechny strajk. Na przedwioniu konfrontacja zdawaa
si nieuchronna, a z mojego punktu widzenia - take podana. By to wyjtkowy
moment naszej historii, jeden z tych rzadkich momentw, ktre formuj ycie kraju
na najblisze pokolenia. Po raz pierwszy na przestrzeni siedemdziesiciu lat
bezlitosnego ucisku ludzie otwarcie rzucali wyzwanie reymowi. Ju choby ten
oglnonarodowy zryw, jednoczcy wszystkie etniczne i spoeczne grupy kraju w
deniu do obrony swojej godnoci i wolnoci, by bezcenny. Oznacza, e w tym,
zdawaoby si, zadawionym na mier narodzie dojrzewaj zaoenia prawdziwej
demokracji. Ale same zaoenia to za mao. Sabe, niedowiadczone siy opozycji
potrzeboway zahartowania w procesie walki ze starym reymem, aby wyrosn w
realn polityczn struktur, zdoln zmie nomenklatur ze wszystkich poziomw
rzdzenia pastwem. Tylko taka walka moga wyodrbni prawdziwych liderw,
ludowych organizatorw w kadym regionie, w kadym przedsibiorstwie, tworzc
w ten sposb autentyczn polityczn a l t e r n a t y w . Bez tej walki nie mogy
zaj z m i a n y s y s t e m o w e , a nowy, rodzcy si wanie ustrj nie otrzymywa
strukturalnego poparcia.
Krtko mwic, kraj znalaz si na krawdzi rewolucji. Najgupsze, co mona byo
zrobi w takiej sytuacji - to pozwoli wadzy utrzyma inicja
707

Zrobiem wjzydtko, co mogem..

tyw, da jej moliwo wyboru najodpowiedniejszego momentu do ofensywy.
Konfrontacj naleao narzuci reymowi dokadnie wtedy, kiedy by on do niej
najmniej przygotowany i najmniej chtny. Ale oddziaywa na nastroje ogromnego
kraju znajdujc si za granic, bez wasnej organizacji, bez oglnospoecznych
rodkw informacji, byo niemoliwoci. A stworzy tego wszystkiego nie
potrafilimy, opuszczeni przez cay wiat, bez rodkw i bez pomocy. Zostawaa
jedyna szansa - pojecha tam, do kraju.
Z niemaym trudem dotarem do Moskwy w kwietniu 1991 roku, z wiz wan tylko
pi dni, i rzuciem si w wir wiecw, wywiadw, narad. Nadzieja, e wszystko
mona jeszcze naprawi, uratowa, dodawaa si, chocia wiedziaem doskonale, e
niczego prcz rady nie mog ludziom zaoferowa. I mam na myli nie tylko
pienidze, technik czy struktury organizacyjne. Nie mogem im przekaza nawet
sympatii wiata zachodniego, z ktrego przyjechaem. Zostaa mi tylko rozpaczliwa
nadzieja, e w tej rozpalonej do biaoci atmosferze kraju moe wystarczy jedno,
gono wypowiedziane sowo. Ostatecznie, czy nie sowem walczylimy z tym
reymem przez trzydzieci lat? Czy nie przywyklimy robi wszystkiego, co od nas
zaley, nawet w bardziej beznadziejnych okresach?
Konfrontacja jest nieunikniona - mwiem zaraz po przyjedzie na konferencji
prasowej*4. - Jedyne, o czym naley myle, to jak unikn rozlewu krwi. Dlatego
gotw jestem powtrzy tysic razy: konieczny jest strajk generalny. To jedyna
szansa uniknicia przelewu krwi i godu. (...) Czy nie rozumiecie: z zim nastanie
gd. Gorbaczow dobrowolnie nie odejdzie. KGB dobrowolnie nie odejdzie. To
znaczy, e bd strzela."
Uwaam, e dzisiaj nie wolno by biernym. Przecie jeli nasz kraj nie powstanie
jak jeden m i nie powie komunistycznemu reymowi - precz, czeka nas gd w
skali takiej jak w Etiopii i wojna domowa typu libaskiej."17
Nie rozumiem, jak mona moralnie popiera strajkujcych grnikw i w dalszym
cigu chodzi do pracy - naciskaem.18 - Bo jak to: strajkuj grnicy, nie w swojej
sprawie - w sprawie ogu, a wy chodzicie do pracy. Jestem starym agiernikiem.
Jeli ogasza godwk jeden zek, goduje cafy obz. Powinien teraz zastrajkowa
cay kraj. (...) A jeli zostanie ta sama wadza, wasze dzieci bd walczy gdzie w
Polsce albo w Modawii. Bd dawi bunt Azerw. Chcecie tego?"19
708

Ogoniok" nr 18, kwiecie 1991 r., s. 26-27.

Rossijskaja Gazieta", 20 kwietnia 1991 r., s. 4.
Wieczerniaja Moskwa", 18 kwietnia 1991 r. Ogoniok" nr 18, kwiecie 1991 r., s. 26-27.

Rewolucja, ktrej jednak nie. byo

Trzeba pilnie zorganizowa demokratyczne struktury. Wasi delegaci siedz w
rosyjskim parlamencie i trac czas. Czy naprawd nie rozumiej, e za nimi nikt nie
stoi, nie ma adnej wadzy? Zabierzcie im jutro mikrofony i ju ich nie ma! Trzeba
si zjednoczy! Nazwijcie to choby forum, czy parti... Zrozumcie, kraj si zawali,
a tu nikogo nie ma."
Po prawdzie na tym wanie polega cay problem: kraj gotw by obali reym, ale
niegotowa okazaa si nowa elita", nowi, wyroli w czasie pieriestrojki
demokraci". Ludzie na og przypadkowi, ktrzy wypynli w czasie i w ramach
pseudowyborw, kiedy kada nowa twarz wydawaa si lepsza od starych. Byli o
wiele blisi reymowi ni narodowi. Im w ogle nie zaleao na radykalnych
zmianach, ktre mogyby ich cakowicie usun na bok, pozbawiajc przypadkowo
nabytej pozycji liderw". Przyszedszy na posiedzenia Rady Najwyszej RSFRR,
byem przeraony ich niekompetencj: p dnia zajy im bezpodne przepychanki
wok kwestii, z jakich mikrofonw maj korzysta poszczeglne grupy. Pod
koniec burzliwych debat na ten tak wany temat przeprowadzili gosowanie i
zachwyceni swoim demokratyzmem ogosili przerw. A w tym samym czasie nard
tak gono domaga si zmiany reymu, e w cigu kilku dni nawet komunistyczne
zwizki zawodowe byy zmuszone, jak ju wspomniaem, przeprowadzi
jednodniowy strajk, eby zachowa jednak swoje wpywy. Ponad 50 milionw ludzi
przerwao prac8", i to wbrew oficjalnemu zakazowi!
Korzystajc z przerwy wszedem na trybun i prbowaem przywoa ich do
rzeczywistoci. Ale gdzie tam! Jak i pozostali rosyjscy liderzy", marzyli tylko o
pokoju obywatelskim", o pertraktacjach przy okrgym stole" z komunistycznym
reymem. I kiedy wyjaniaem, e nawet w Polsce (gdzie za plecami liderw
Solidarnoci" stay miliony czonkw ich organizacji, majcych za sob
dowiadczenie stanu wojennego) okrgy st" by jednak bdem: tylko
przyhamowa ruch polskiego spoeczestwa ku demokracji -rosyjscy demokraci"
nie chcieli zrozumie, e w ich warunkach okrgy st" tym bardziej nie bdzie
okrgy. W konflikcie midzy spoeczestwem a reymem instynktownie brali
stron reymu, ktrego byli wytworem. Jelcyn, w tym momencie bezsporny ich
lider, nawet zdradzi strajkujcych grnikw, zostawiajc ich na ask losu tylko po
to, eby mc si porozumie z Gorbaczowem w sprawie czasowego zawieszenia
broni. Co wicej, ze wszystkich istniejcych wwczas grup politycznych wybra
sobie za sojusz88
Tame.
S9
International Herald Tribune". April 27-28, 1991, 50 Million Russians
Strike for an Hour In Defiance of Ban. Reuters.
709

Zrobiem mzytko, co mogem.

nikw liberalnych komunistw" - swoich przyszych miertelnych wrogw:
Aleksandra Ruckoja mianowa wiceprezydentem, Rusana Chazbuatowa
-przewodniczcym Rady Najwyszej Rosji. Min zaledwie cztery miesice i ten
wybr okae si fatalny dla dalszego biegu zdarze, dla caego kraju,
uniemoliwiajc demonta starego systemu. Zapltany w spiski i w pucze reym
upadnie jak przejrzay owoc. Ale wszystkie struktury nowej wadzy oka si
zablokowane przez star nomenklatur, sparaliowane egoizmem nowej elity",
wyonionej spord liberalnych komunistw", tak miych sercu Borysa Jelcyna.
Nie stworzywszy sobie oparcia w postaci masowych struktur, nowa demokracja
zawinie w prni, a wadza dostanie si biurokracji, chciwej, bezdusznej i
apczywej.
Zreszt, co tu wini jednego Jelcyna, wiecznie pijanego byego partyjnego
aparatczyka? Od niego trudno byoby oczekiwa innego wyboru. Ale przecie i cay
kwiat narodu", caa intelektualna elita okazaa si nie lepsza: w krytycznym
momencie zlka si wasnego narodu bardziej ni czekisto-wskiej zemsty.
Westchnli, zaskomlili:
Ach, uchowaj nas, Panie, przed rosyjskim buntem... Ach, pojawi si znw czogi
pod oknami..."
To patrzcym z Cambridge moe si wydawa, e gdy tylko stan wszystkie
fabryki, zaraz z nieba posypi si buki - miaa czelno poucza mnie jaka
inteligencka suczka, ktra nie zaznaa w swoim yciu niczego straszniejszego ni
partyjna nagana.'" - Ale my, tutejsi, doskonale widzimy, e to nie jest skok w
krlestwo wolnoci, lecz krok w stron chaosu i rozprzenia, godu i epidemii. I
z pomoc strajku generalnego nie zapobiegniecie wojnie domowej, lecz j
przyspieszycie (...) mnstwo trzewych umysw dawno ju zrozumiao: jeli
kogokolwiek powinnimy si ba, to wanie pomiennych rewolucjoni-stw,
wykazujcych nieustraszono wobec czogw."
No c, na to wam dano trzewe umysy", eby doskonale widzie"... Po kilku
tygodniach znalazy si i czogi pod oknami, i trzeba byo jednak wykaza
nieustraszono". Ale byo ju za pno, eby uratowa kraj przed rozprzeniem i
chaosem. Ten upalny kwiecie, kiedy wszystko byo proste, czarno-biae, wszystko
- osigalne, wspomni niejedno pokolenie zuboaych, spustoszonych wewntrznie
ludzi, kryjcych si po domach przed bandami rabusiw. Mnie za, tak samo jak
przed trzydziestu laty, nie pozostanie nic innego, tylko powiedzie im: ja zrobiem
wszystko, co mogem...
'm Litieraturnaja Gazieta" nr 29, 24 lipca 1991 r., s. 9, A. atynina, Kogda
podniasia ekznyj -anawies...
710

Rozdzia sidmy
Rozrachunek (Epilog)

/ . Na Wschodzie
Ach, co za rnica? - mwiono mi z irytacj na Wschodzie i na Zachodzie. Najwaniejsze, e komunizm upad, a w dodatku bezkrwawo."
I znw, jak zawsze, wychodzio na to, e jestem wiecznie niezadowolonym
tetrykiem czy nawet niebezpiecznym ekstremist". Nie sposb mnie zadowoli:
wszak nie ma ju sowieckiego reymu, zakazano dziaalnoci KPZR, rozpad si
Zwizek Sowiecki - czeg jeszcze trzeba? Naley jak najszybciej zapomnie o
koszmarnej przeszoci, strzsn j jak kurz i -naprzd, ku zwycistwu
kapitalizmu!
Nie wiem, dlaczego ta czysto freudowska utrata pamici (a z ni i sumienia)
niepokoi mnie o wiele bardziej ni materialne nastpstwa obecnego kryzysu. Jak
gdyby ycie zaczynao si od zera i nie byo powodu do alu, do skruchy czy chocia
do przemylenia tego, co si przeyo. Wszyscy jestemy teraz, niezalenie od
naszych dawnych uczynkw, jednakowi, wszyscy - pokrzywdzeni, wszyscy
jestemy demokratami. Czasami dochodzi do sytuacji kuriozalnych: jaki zupenie
nie znany czowiek zatrzymuje mnie na ulicy i radonie, bez cienia ironii, mwi:
- Ja sam pracowaem dwadziecia lat w organach". A mj przyjaciel by jednym z
tych, ktrzy odstawiali pana do Szwajcarii. Zawsze si tym chlubi.
C mogem powiedzie, patrzc w t rozradowan twarz? Przekazaem
pozdrowienia jego przyjacielowi.
W zasadzie nie jest to bynajmniej mieszne. Raczej niepokojce. A chodzi wcale nie
o nas, tych nielicznych, ktrzy sprzeciwili si zu i odmwili wsppracy z nim. My
jestemy gotowi przebaczy winnym, ale o n i s a m i n i e p o w i n n i w y b a c z a
s o b i e . Przebaczenie winno by potrzebne im, nie nam, a jeli takiej potrzeby w
nich nie ma, to sprawa jest beznadziejna. Jak sobie chcecie, ale ja nie potrafi
uwierzy w zdolno czowieka do narodzenia si od nowa bez blu i mki
przewartociowania
712

Rozrachunek
dawnych ideaw. Tym bardziej nie wierz w moliwo tego rodzaju odrodzenia
czy powtrnych narodzin caego kraju, yjcego przez dziesiciolecia w potwornym
faszu i garstwie. Jedyny znany nam przykad takiego odrodzenia - to powojenne
Niemcy. Ale i one nie mogyby w aden sposb tego dokona bez uwiadomienia
sobie przez samych Niemcw swojej narodowej winy, a to uwiadomienie nie
byoby skuteczne bez p o t p i e n i a t y c h w i n i p r z e s t p s t w przez ca
ludzko. I chyba w caej kontynentalnej Europie, majcej za sob nazistowsk
okupacj (i z reguy kolaboracj jej elit), nie mogaby zatriumfowa demokracja. W
rok, dwa po wyzwoleniu do wadzy doszliby wanie byli kolaboranci (oczywicie
pod mask demokratw" i w drodze demokratycznych wyborw), jak to si dzieje
obecnie w Polsce, na Wgrzech, w Bugarii i nawet na Litwie.
Tym bardziej nie dziwi ich triumf w Rosji. Teraz, po krwawej jatce w Czeczenii,
nagle jednoczenie odezway si gosy - i na Wschodzie, i na Zachodzie - o kocu
rosyjskiej demokracji", o izolowanej i przez nikogo nie kontrolowanej klice na
Kremlu, o kontroli prasy i spoecznej obojtnoci i apatii. Czeczesk awantur
okrzyczano niemal momentem przeomowym w caym procesie rozwoju
politycznego Rosji. Spokojnie, panowie! Czyby to wszystko dopiero teraz si
zaczo? Czy nie ci sami dzielni generaowie, ktrzy dowodz szturmem na
Groznyj, pomagali" Afganistanowi? Czy narodow polityk" nie kieruj ci sami
partyjni aparatczycy, co za Breniewa i Andropowa? Czy to nie ci sami
profesjonalici", o ktrych tak walczyo spoeczestwo w 1991 roku? A i samo
spoeczestwo - czy nie jest to samo, ktre nie znalazo w sobie do mstwa, eby
si uwolni od totalitarnego ucisku? Nie ma co teraz krci, panowie: wszystko to
wycie sami wybrali, dajc si skusi pieriestrojce i bojc si konfrontacji.
Ach, pojawi si czogi pod oknami, poleje si krew..."
No c, oto czogi; oto i krew.
Tak ju jest urzdzony nasz wiat, e musimy paci za kady swj bd, za kady
wybr. Ale jeli za bd w sprawach osobistych sam te, czowieku, osobicie
pacisz, to z bdw politycznych rozlicza si musi cay kraj, a nieraz cay wiat.
Jedno wie si z drugim uniemoliwiajc co trzeciego, pozostawiajc
nadchodzcym pokoleniom coraz to szczuplejszy wybr ewentualnych rozwiza. I
nagle okazuje si, e cakowicie rozwizywalny problem przeradza si w kryzys, a
kryzys - w katastrof, w ktrej ucierpi ludzie zupenie nie zwizani z pocztkowym
problemem. Gdyby nawet byli mdrzy jak Salomon, nie zdoaj zrobi nic innego,
jak dokona wyboru midzy zym a gorszym.
Czy nie tak wanie doszo do tego, e dzi musimy paci za zauroczenie naszych
babek i dziadkw pikn ide socjalizmu na pocztku tego wieku?
713

Na Wschodzie
A jeszcze bardziej - za ich indyferentyzm, ich konformizm, kiedy na ich oczach
pikne marzenia zaczy si przeistacza w ludobjstwo. Przecie jeli w rosyjskiej
historii jest co zdumiewajcego, to wanie ten indyferentyzm, to synne rosyjskie
a nu...". Fanatycznych bolszewikw byo w 1917 roku nie wicej ni czterdzieci
tysicy, ale te stana przeciwko nim zaledwie garstka oficerw. Nawet w
szczytowym okresie wojny domowej po obu stronach walczyo raptem kilkaset
tysicy onierzy, z czego znaczn cz stanowili ludzie zupenie przypadkowi:
Polacy, Czesi - gwnie jecy wojenni, otysze. W najlepszym przypadku - Kozacy.
A gdzie bya reszta kraju, ju wtedy liczcego sobie ponad 150 milionw ludnoci?
Co oni robili? Siedzieli po domach i czekali: A nu przejdzie jako bokiem...?"
Chocia analogie historyczne rzadko znajduj potwierdzenie, trudno si od nich
powstrzyma: patrzc na dzisiejsz obojtno wobec upadku ogromnego kraju jake nie wspomnie o siedemdziesiciopicioletniej apatii? Oczywicie, przejcie
od dziesicioleci totalitarnej niewoli do demokracji i od dojrzaego socjalizmu" do
ekonomiki rynkowej nie mogo by atwe. Wystarczy przypomnie o
skolektywizowanej gospodarce rolnej i monopolistycznym przemyle, ktry niemal
w 50% pracowa na potrzeby wojska; o braku kapitau inwestycyjnego i
wyczerpanych zasobach naturalnych; i wreszcie o masie ludzi, ktrzy nigdy w yciu
nie pracowali produktywnie. To wszystko daje pojcie o skali problemu.
Jakakolwiek stopniowa reforma takiej ekonomiki, choby najpowolniejsza,
musiaaby nieuchronnie wywoa masowe bezrobocie, obnienie stopy yciowej i
napicia spoeczne, a wszystko w takich rozmiarach, e nie wytrzymaby tego aden
demokratycznie wybrany rzd (podobnie jak aden demokratycznie wybrany rzd
nie mgby stworzy takiego systemu).
Tym bardziej nie mg sobie poradzi z tak kolosalnym problemem rzd skadajcy
si z przypadkowych ludzi, na ktrych - dosownie - zwalia si wadza i ktrzy nie
mieli oparcia w adnej istniejcej strukturze, zdolnej stabilizowa sytuacj w
okresie przejciowym. Nowe demokratyczne instytucje byy jeszcze w powijakach,
istniay raczej symbolicznie, a w kadym razie byy nie do pogodzenia z
wszechobecnymi, dobrze usadowionymi strukturami pozostaymi po starym
reymie i powizanymi wsplnymi interesami (i wsplnymi przestpstwami w
przeszoci) w prawdziw mafi. Nie byo nawet kim zastpi ludzi starego aparatu
kierowniczego. W zwizku z tym (a nawet w wyniku tego) stara nomenklatura z jej
zagrabionym bogactwem, midzynarodowymi koneksjami i wieloletnim
dowiadczeniem nie przestaa kontrolowa zarwno wadzy wykonawczej, jak i
ustawodawczej w tym - jakby ju demokratycznym - pastwie.
714

Rozrachunek
Nie zapominajmy te o mniej ni przyjaznym stosunku Zachodu do rodzcej si w
byym ZSRR demokracji: podczas gdy ci, ktrzy prbowali ocali przegniy system
- Gorbaczow i S-ka - do ostatniej chwili korzystali z bezwarunkowej pomocy
Zachodu, ich bardziej demokratycznie zorientowani oponenci (z Jelcynem
wcznie) okrelani byli mianem niepewnych", a nawet niebezpiecznych".
Wszystko to przeduao tylko agoni reymu, hamowao powstanie autentycznie
demokratycznej opozycji i czynio problem uzdrowienia kraju jeszcze trudniejszym.
eby otrzyma peniejszy obraz, dodajmy wreszcie niekoczce si konflikty
etniczne, gwatowny wzrost przestpczoci, fantastyczn wrcz korupcj i cakowit
apati zdemoralizowanej ludnoci. Teraz wida jasno, e szanse trwaego
uzdrowienia byy raczej niewielkie. J e d y n y m w y j c i e m z t e j s y t u a c j i
byoby wcignicie w proces polityczny szerokich warstw
l u d n o c i . A do tego potrzebny by dramat oglnonarodowej walki ze starym
reymem, potrzebna bya katharsis zwycistwa spoecznoci nad systemem, a
mwic cilej - nad sam sob. Ale, jak widzielimy, nie zdecydowaa si na to
elita", dla ktrej nomenklatura bya blisza ni nard. Owi prowincjonalni
sekretarze obko-mw i komsomolscy liderzy, ktrzy z woli przypadku znaleli si u
wadzy, wcale nie mieli ochoty niczego zmienia, a tym bardziej dzieli si z kimkolwiek wadz. Zreszt nie tylko oni.
Ach, nard nie jest przygotowany..." - tumaczya inteligencja, przyzwyczajona
zawsze usprawiedliwia swoj maoduszno powoywaniem si na nard".
Przeciwnie, jak widzielimy wyej, nard by gotowy walczy o demokracj, elita
jednak wygodne wspycie z komunistami przedkadaa nad wadz ludu,
sprawowan przez lud w interesach ludu.
Niemniej jednak, jakby na potwierdzenie starej prawdy, e ycie jest genialnym
twrc najbardziej nieprawdopodobnych scenariuszy, los podarowa Jelcynowi i
jego towarzyszom broni ostatni szans: tak zwany pucz sierpniowy. By to, jak si
pniej okazao, wspaniay - cho nieoczekiwany - dar, poniewa przyspieszy
krach komunistycznego systemu. Mona tylko zgadywa, jak dugo - gdyby nie
pucz - trwaaby jeszcze demoralizujca nieokrelono, kiedy to intelektualici
meli bezustannie jzykami na temat mdroci decyzji o rokowaniach przy
okrgym stole" i o koszmarach moliwej konfrontacji, a Zachd rozpaczliwie
usiowa ratowa swojego kochanego Gorbiego. Lecz jakby chcc ich
skompromitowa i omieszy, imperium za" postanowio odpowiedzie ciosem,
po czym rozpado si, ukazujc, do jakiego stopnia byo przegnie.
W taki to sposb powstaa nagle moliwo pooenia kresu przecigaj
715

Na Wschodzie
cemu si niezdecydowaniu. eby jednak wykorzysta tak moliwo, trzeba byo
dziaa szybko i radykalnie, dopki nomenklatura nie dosza do siebie po doznanym
szoku, a spoeczny entuzjazm siga apogeum. I, trzeba przyzna, grupa Jelcyna
rzeczywicie wspaniale zachowaa si w czasie puczu, a take w cigu kilku dni po
nim. Nie ma wtpliwoci, e Jelcyn wchodzc na czog przed Biaym Domem i
zwracajc si stamtd do wspobywateli, mia swoj godzin wielkoci". A
moment, kiedy podpisywa dekret o delegalizacji Komunistycznej Partii Zwizku
Radzieckiego, by najdoniolejszym wydarzeniem w jego yciu.
Ale na tym si skoczyo. Przez nastpne sto dni, jakby odrtwiay wskutek
nieoczekiwanego triumfu, Jelcyn nie dokona niczego wartociowego. Tak jak w
roku 1917, sierpniowa rewolucja" odniosa zwycistwo w centralnej czci kraju,
gwnie w kilku wikszych miastach, podczas gdy prowincji prawie nie dosigna.
Pucz upad tak byskawicznie, e prode-mokratyczne siy nie zdyy si
zjednoczy, by mc si uwolni od lokalnych bossw. Teoretycznie demokraci"
byli parti rzdzc, jednak w rzeczywistoci nie dysponowali adn wadz w
terenie. A Jelcyn nie zrobi nic, by ten stan zmieni.
Nawet w centrum, gdzie osobista wadza Jelcyna na samym pocztku bya
niekwestionowana, nie zdoano opiecztowa obkomw" i rajko-mw" partii i
skonfiskowa jej majtku. Bezwzgldnie naleao jak najszybciej unieszkodliwi
pozostae czci skadowe totalitarnego systemu, w tym rwnie KGB z ca jego
spltan sieci agenturaln, potwornie rozronit armi z jej najpotniejsz baz
przemysow, ministerstwa kontrolujce po dawnemu do najdrobniejszego
szczegu procesy produkcji i dystrybucji. Ale co najwaniejsze - koniecznie trzeba
byo raz na zawsze publicznie zdyskredytowa i zdemaskowa socjalistyczny
reym, zrzuci go z piedestau, pokaza i udowodni jego przestpstwa, co najlepiej
byoby przeprowadzi w ramach otwartego procesu sdowego lub za
porednictwem spoecznie i jawnie dokonanego ledztwa - tak, by rodkom
masowej informacji przekaza do publikacji odpowiednie dokumenty z archiwum
KPZR i KGB.
Inaczej mwic, naleao skoczy ze starymi strukturami wadzy i stworzy nowe.
Niewtpliwie wymagao to od Jelcyna zerwania sojuszu z liberalnymi"
przedstawicielami nomenklatury, co mona byo osign na drodze nowych
wyborw do parlamentu. Wszystko to i wiele innych rzeczy mona byo zrobi w
cigu pierwszych stu dni po puczu sierpniowym, kiedy wystraszona nomenklatura
nie moga ju stawia oporu, a Jelcyn by wci u szczytu swojej popularnoci.
Powiedzmy wprost: na samym pocztku mona byo i naleao przeprowadzi
najboleniejsze, ale nieuniknione refor
716

Rozrachunek
my: przede wszystkim szerok prywatyzacj wasnoci pastwowej - mieszka,
zakadw, instytucji, handlu hurtowego i detalicznego. Ten jeden krok rozszerzyby
spoeczn baz wadzy Jelcyna, jednoczenie wprowadzajc w ycie podstawow
zasad wasnoci prywatnej, bez ktrej nie s moliwe adne dalsze reformy
rynkowe. Prcz tego wprowadzenie tej zasady oznaczaoby dokonanie zamiany na
normaln dystrybucj rynkow walcego si systemu centralnej dystrybucji
pastwowej, bdcego gwnym rdem deficytu, a tym samym i korupcji. I
wreszcie, wszystko to wywoaoby w znacznej czci spoeczestwa zadowolenie
na widok namacalnych nastpstw rewolucji.
Te posunicia, przeprowadzone jednoczenie z czystk" nomenklatury, a take z
ukonstytuowaniem si nowego rosyjskiego organu ustawodawczego,
wprowadziyby do wadz nowych ludzi i usuny gwn przeszkod w realizacji
reform - stary organ ustawodawczy, wymylony przez Gorbaczowa specjalnie po to,
by spowolni bieg przemian. Zamiast przekonywa swoich wrogw, by gosowali
za kar mierci dla siebie samych, gosujc za now konstytucj i prawem do ziemi
(ktre Jelcyn pniej wprowadzi), albo zamiast zdobywa szturmem Biay Dom i
usuwa si poprzedni Rad Najwysz (co rwnie musia pniej zrobi), Jelcyn
mgby stworzy sobie nowe narzdzie reform. A to zapewnioby przynajmniej
nieodwracalno zmian posierpniowych i mogoby znacznie wzmocni jego
osobist pozycj.
I jeszcze jedno: wanie wtedy naleao stanowczo wyrwa Rosj z jej imperialnej
przeszoci, ale i w tym wypadku Jelcyn wykaza brak zdecydowania, a moe nawet
zachowa si dwuznacznie. W zestawieniu z tym, e to on jednak w grudniu 1991
roku zada miertelny cios Zwizkowi Sowieckiemu, jego wypowied o przyszych
stosunkach wzajemnych Rosji z nowo powstajcymi pastwami bya bardzo, ale to
bardzo nieokrelona, mglista, a to otwiera drog do rnych konfliktw.
Z jednej strony, republiki ogaszay niepodlego i jako takie byy uznawane w
Moskwie, ale z drugiej strony, Rosja pretendowaa do roli spadkobierczyni"
Zwizku Sowieckiego, przyjmujc na siebie obowizek utrzymywania pokoju na
terytorium byego imperium, a wic i odpowiedzialno za pokj. T to by kolejny
kolosalny bd. W rezultacie bowiem nie tylko si okazao, e odpowiedzialno za
zbrodnie komunizmu spoczywa tylko na narodzie rosyjskim, ktry sam by ofiar
tych zbrodni w stopniu wyszym ni inne narody; ale niemoliwe stao si
przeprowadzenie jakiejkolwiek powaniejszej reformy ogromnych sowieckich si
zbrojnych, rozrzuconych obecnie na wielkiej przestrzeni byego Zwizku i bardzo
czsto
717

Na Wschodzie
wciganych w lokalne konflikty etniczne. A co jeszcze gorsze, zmagajce si w
licznych miejscowych konfliktach etnicznych strony uwaay rosyjskie wojska albo
za rdo dostaw broni, albo za potencjalnego sojusznika (jeli udawao si wywoa
oburzenie armii zachowaniem przeciwnej strony konfliktu). Mnoyy si przypadki,
kiedy miejscowi obywatele narodowoci rosyjskiej stawali si zakadnikami w tej
okrutnej rozgrywce. To z kolei sprzyjao rodzeniu si uczu nacjonalistycznych w
samej Rosji, a take pogbiao ekonomiczne trudnoci, wywoane wzrostem liczby
uchodcw, szukajcych przystani yciowej na ziemiach historycznej ojczyzny.
Wreszcie, dowdcy jednostek wojskowych, uwikanych w narodowociowe
konflikty zmuszeni byli czsto dziaa polegajc na wasnym politycznym
wyczuciu, a to wyczucie bynajmniej nie zawsze odznaczao si orientacj
prodemokratyczn. Zdarzao si i tak, e wojsko starao si przedua konflikt,
uwaajc dziaania bojowe za jedyny sposb zapobieenia redukcji si zbrojnych i
innych nieprzychylnych wojsku reform. Jedyn drog uniknicia tych potencjalnie
grocych wybuchem problemw byo dla Jelcyna sprzeciwienie si wciganiu w
konflikty rozgrywajce si poza granicami Rosji, wycofanie wojsk z terytoriw nie
nalecych do Rosji, a take powana reorganizacja si zbrojnych. I mona to byo
przeprowadzi, gdyby Rosja natychmiast po sierpniowym puczu w trybie
jednostronnym wysza ze Zwizku Sowieckiego.
Wszystko, co tu zostao powiedziane, nie oznacza, rzecz zrozumiaa, e Jelcyn
zdoaby przeprowadzi wszystkie te reformy w cigu pozostaych miesicy 1991
roku. Jednake niewtpliwie mg i powinien by zapocztkowa je w okresie tych
pierwszych stu dni, wyznaczajc w ten sposb gwne kierunki swojej polityki.
Zamiast tego tylko tasowa, przekada i znw przetasowywa star biurokratyczn
tali kart. W rezultacie biurokracja rozrastaa si, przenikajc na wszelkie poziomy
wadzy, korumpujc j i uniemoliwiajc skuteczne jej kontrolowanie. I tak to brak
radykalnego, wykonalnego przy poparciu rzdu programu prywatyzacji da
biurokratom mono prywatyzowania" wedug wasnego, z gry upatrzonego
klucza. Byli funkcjonariusze partyjni, ktrzy, oczywicie, jak jeden m
przeksztacili si w demokratw", szybciutko stali si take biznesmenami",
zagarnwszy w swoje rce wiksz cz wasnoci pastwowej w procesie ju
faktycznej prywatyzacji". Pozostao rozchwytali macherzy czarnego rynku" i
ewidentni kryminalici. Nie tylko nie wywoao to powszechnego oburzenia, ale
jeszcze zniesawio sam ide ekonomiki rynkowej.
Dziki uzyskaniu nowych podstaw finansowych i bezczynnoci Jelcyna, odrodzona
nomenklatura potrafia si przegrupowa i wypracowa now
718

Rozrachunek
taktyk dziaania, tym razem czysto demokratyczn". Teraz trzeba ju byo
przewrotw i spiskw. Od byych komunistw dao si zaledwie wystpienia w
charakterze demokratycznej" opozycji, bronicej interesw prostych ludzi, a przy
okazji blokujcej i sabotujcej dalszy postp reform. Poniewa teraz komunici
przewaali zarwno w wykonawczych, jak i ustawodawczych organach wadzy, im
to wanie przypado zwycistwo w tej nowej grze w demokracj".
Co si tyczy nielicznych i rozproszonych si demokratycznych, ktre znalazy si na
pozycji przegrywajcej, to ich liderzy w dalszym cigu zajci byli gwnie zwadami
i zatargami. Nie mogli otwarcie przeciwstawia si Jelcynowi, bojc si roli karty w
grze komunistw, ale i popiera Jelcyna te nie mogli, bo to grozio naraeniem si
na niech swoich dotychczasowych zwolennikw. W kocu niektrzy spord nich
weszli do rzdu, inni w ogle wycofali si z polityki, a mniejszo zlaa si z
szeregami zniechconej wikszoci, uwaajcej, e zostaa zdradzona i okradziona,
pozbawiona owocw przeprowadzonej przez siebie rewolucji.
Bo te i co mogli myle, widzc, e ci sami partyjni biurokraci siedz w tyche
samych co przedtem gabinetach, zajmuj te same stanowiska, maj te same
przywileje, jakie mieli przed sierpniem? Jakiego to Jelcyna winni byli popiera:
tego, ktry wlaz na czog i wypowiedzia wojn nomenklaturze, czy tego, ktry
midzy jednym wypowiedzeniem wojny a drugim zabiega o kompromis z t
nomenklatur?
Tak to w cigu zaledwie stu dni po zwycistwie rzd Jelcyna - przy niemonoci
rozwizania podstawowych problemw, braku wspierajcych go struktur
politycznych i wci tracc na popularnoci - coraz bardziej i bardziej zaczyna si
upodabnia do Rzdu Tymczasowego z 1917 roku.
Jakby wszystkich tych bdw, popenionych w cigu dwch czy trzech miesicy,
byo jeszcze za mao - nawet dla jednego czowieka - Jelcyn dorzuci do nich jeszcze
jeden: nie rozwizawszy kwestii politycznej wadzy w kraju i nie zatroszczywszy si
o to, by natychmiast stworzy instytucj wasnoci prywatnej, cign do rzdu
Jegora Gajdara i poleci mu wprowadzenie ekonomiki rynkowej.
Zoliwo losu zdecydowaa, e zupenie tak samo jak wczeniej Gorbaczow, tak
teraz ta nowa rosyjska gwiazda zostaa na Zachodzie niemal od pierwszego dnia
ogoszona modym, energicznym bojownikiem o ekonomik rynkow, chocia
Jegor Gajdar by odrol usychajcego drzewa starej nomenklatury. Jego dziadek,
znany sowiecki autor powieci dla dzieci
719

Na Wdcbodzie
i modziey, zyska rozgos sawic bolszewick rewolucj; ojciec, sowiecki
admira, zgodnie z rodzinn tradycj, wychwala waleczno sowieckich wojakw
w Afganistanie. Zrozumiae, e z takim godnym pozazdroszczenia rodowodem
Gajdar Trzeci zrobi byskawiczn karier w rnych intelektualnych orodkach
Komitetu Centralnego, takich jak gwny teoretyczny organ tego Komitetu,
Kommunist". Pniej zosta redaktorem dziau ekonomicznego w dzienniku
Prawda".
Nic dziwnego, e przy tak nieskazitelnym yciorysie, pasujcym do znawcy
ekonomiki Zachodu, nie mona go byo nie wynie na wysokie stanowisko
premiera rzdu neodemokratycznej Rosji.
Jego ekipa skadaa si rwnie z modych, energicznych, liberalnie mylcych
dzieci nomenklatury, przesiadujcych latami w prestiowych instytutach
naukowo-badawczych. W breniewowskich czasach uznano by ich bez maa za
buntownikw, a to z powodu prby przekonania starego, dogmatycznego KC, e
socjalizm mona ulepszy wprowadzajc niektre elementy gospodarki rynkowej.
Podejrzewam, e w okresie studiw po kryjomu poczytali nieco Miltona Friedmana
i Friedricha von Hayeka. Cay kopot z nimi polega na tym, e ich wiedza w
zakresie ekonomiki bya wycznie ksikowa, poniewa nie zdarzyo im si y
tak, jak yj zwykli ludzie, czy to w socjalizmie, czy w kapitalizmie.
Ci wanie reformatorzy-radykaowie" przekonali Jelcyna, e naley przyj polski
model terapii szokowej" i zacz od uwolnienia cen". Byli gboko przekonani, e
ta droga, cznie z tward polityk monetarn i finansow, doprowadzi do tego, e w
poowie 1992 roku rubel bdzie mona ogosi walut wymienialn, a po kilku
miesicach - zacz prywatyzacj. Przecie tak byo w Polsce, prawda?
W rezultacie nastpia katastrofa. Reformy, ocenione na Zachodzie jako miae, w
rzeczywistoci okazay si cakowicie chybione, poniewa zignorowano kolosaln
rnic midzy gospodark rosyjsk a polsk. Rolnictwo w Polsce nie miao za sob
penej kolektywizacji i zawsze opierao si na prywatnej wasnoci; co wicej,
zarwno prywatny handel detaliczny, jak i hurtowy istnia w Polsce od wielu lat.
Dlatego wanie terapia szokowa w tym kraju stymulowaa konkurencj w sektorze
prywatnym (zatrudniajcym jedn trzeci siy roboczej kraju) i po pocztkowym
skoku cen o 60% nastpia stabilizacja.
W Rosji sytuacja bya odwrotna. Nie byo ani prywatnego przemysu czy
wytwrczoci rzemielniczej ani prywatnego handlu - po prostu sektor prywatny w
ogle nie istnia, tak jak nie istniay podstawy prawne wasnoci prywatnej. W
takich warunkach nie jest moliwe rozbudzenie jakiejkolwiek
720

Rozrachunek
konkurencji: wytwrca-monopolista mg najspokojniej obnia produkcj i ustala
ceny swoich produktw na dowolnym poziomie. Nic dziwnego, e produkcja, w
tym rwnie rolnicza, spada wszdzie o 20 do 30%, podczas gdy ceny podskoczyy
dwudziestokrotnie i wzrastay w dalszym cigu. Jednoczenie twarda polityka
monetarna i finansowa Gajdara - on te musia co sobie przyswoi z ksiek
Friedmana - w najbardziej bezwzgldny sposb zdusia wszelk prywatn
inicjatyw. Przy podatkach ustalonych wedug szwedzkiej skali (w sumie federalny
i lokalny podatek dochodzi do 90%) i przy braku tanich kredytw kadego
przedsibiorc z inicjatyw natychmiast spychano do podziemia gospodarczego",
czyli do szarej strefy", gdzie prowadzono podejrzane transakcje wycznie
gotwkowe (ku wielkiej radoci rekietierw").
W ten sposb prywatna inicjatywa przeksztacia si w bezsensown krztanin,
zamiast wprzc si w produktywn ekonomik rynkow. Taki biznes" nie sprzyja
wzrostowi kapitau, nie angaowa si w konkurencj; nie zwiksza liczby miejsc
pracy ani nowych produktw; nawet nie przynosi budetowi podatkw. Za to
zwiksza inflacj, przestpczo i nienawi spoeczestwa do drapienego
kapitalizmu".
Istniaa jeszcze jedna rnica midzy Rosj a Polsk, polegajca na tym, e gwna
cz wytwarzanej w Rosji produkcji nie bya przeznaczona do zaspokajania
potrzeb indywidualnego klienta, a wic i spoeczestwa, lecz mniej wicej w 40 lub
nawet 50% pokrywaa potrzeby wojska. Jakakolwiek reforma rynkowa wpynaby
niewtpliwie w sposb katastrofalny na cay przemys Rosji, powodujc kolosalne
bezrobocie. A e w naszych czasach aden rzd nie przetrwa tak ogromnego
bezrobocia, nie mwic ju o rzdzie tak sabym, jak rzd Jelcyna, reformy rynkowe
w Rosji naleao przeprowadza jednoczenie z szybkim wzrostem i rozwojem
sektora prywatnego, zdolnego do stwarzania nowych miejsc pracy. Ale i tego
byoby za mao. I dlatego naleaoby przygotowa program robt publicznych,
podobny do tego, ktry zrealizowano za prezydentury Roosevelta w Stanach
Zjednoczonych.
Nic z powyszego nie zostao wzite pod uwag. W rezultacie twardy monetaryzm
Gajdara w poczeniu z chorobliw inflacj i podziemna" ekonomika, operujca
tylko gotwk, doprowadziy do nagego kryzysu pynnoci finansowej. Mwic po
prostu, rosyjska gospodarka zbankrutowaa. Zakady przemysowe nie mogy
zapaci za surowce, energi, usugi, za produkcj kooperantw: pracownikom
przez kilka miesicy nie wypacano zarobkw. (Kiedy zastrajkowa zakad
produkujcy bro jdrow na Syberii, Jelcyn sam, swoim subowym samochodem,
dostarcza pracownikom nalene im pienidze.)
721

Na Wschodzie
Do lata 1992 roku, zamiast obiecywanej wymienialnoci rubla, rzd zmuszony by
drukowa dotychczasowe ruble w astronomicznych ilociach. Pod naciskiem
okolicznoci Gajdar i Jelcyn wrcili do metody ogromnych subsydiw dla
przemysu oraz okresowej indeksacji uposae i zarobkw -czyli do starej,
gorbaczowowskiej ekonomicznej polityki maszyny drukarskiej" i prb o
dodatkowe kredyty na Zachodzie.
Po dawnemu prowadzio si mnstwo wszelkiego rodzaju rozmw o reformach, a
jesieni, ,jak planowano", podjto nawet niezdecydowan prb prywatyzacji".
Bony prywatyzacyjne, o nominalnej wartoci 10 tysicy rubli, wydrukowano i
wrczono kademu obywatelowi Rosji. Ale ludno odniosa si do tej operacji bez
specjalnego entuzjazmu: nikt nie mia pojcia, jakiego rodzaju wasno mona byo
uzyska za te bony. Czy mona za nie kupi co uytecznego, powiedzmy, ziemi
albo dom, czy te chodzio o moliwo nabycia drobnego uamka jakiej ogromnej,
przedpotopowej fabryki, ktra nigdy nie przyniesie adnego zysku? A poniewa to
pierwsze byo ju sprywatyzowane" przez aparatczykw i kombinatorw z
czarnego rynku", dla zwykych ludzi zostao tylko to drugie.
Tymczasem bony, zaraz po wprowadzeniu ich do obiegu, po prostu doday okoo
tryliona rubli do istniejcej ogromnej inflacji (ktra ju wynikna si spod kontroli)
i w ten sposb stay si zwykym rodkiem patniczym. Pod koniec 1992 roku cena
rynkowa bonu spada do 2000 rubli.
Tak si skoczya reforma rynkowa" Gajdara, czynic spoeczestwo
dwudziestokrotnie biedniejszym, pozbawiajc iluzji, wzbudzajc gniew i rozdranienie. Tego rodzaju reforma" bya bardzo na rk komunistom: oto, mimo e
nie wprowadzono ani demokracji, ani gospodarki rynkowej, obie te idee zostay
ostatecznie zdyskredytowane. Co do Jelcyna, to dla niego ten krach oznacza
pocztek dugiego cofania si. O ile wiosn 1992 roku musia wyprze si tylko
swoich przekona politycznych, jesieni przyszo mu powici ca swoj ekip (w
tym rwnie Gajdara), a wiosn 1993 roku ju walczy o polityczne przetrwanie.
Nawet szturm na Biay Dom i rozpdzenie przy uyciu siy starej Rady Najwyszej
nie wzmocnio jego pozycji. Nowy parlament (Duma) okaza si niewiele lepszy od
poprzedniego i od tego czasu Jelcyn sta si w istocie zakadnikiem struktur
wadzy" (armii, ministerstwa spraw wewntrznych i nowego KGB: FSK). One to
zostay jedyn si podtrzymujc Jelcyna, chocia, uywajc sw Lenina podtrzymyway go jak stryczek podtrzymuje wisielca.
Oczywicie, po to, by kraj mg wyy, trzeba, eby na politycznej arenie Rosji
pojawiy si nowe siy, nowi ludzie - najlepiej z nowego pokolenia. Jak dotd, tych
nowych si nie ma, a obecne nie s do sprawne, by poradzi
722

Rozrachunek
sobie z istniejcym kryzysem. Wanie dlatego aden z proponowanych scenariuszy
przyszoci Rosji nie wydaje si prawdopodobny - ani wariant Republiki
Weimarskiej z wyaniajcym si z chaosu nowym Hitlerem, ani wariant
wojskowego przewrotu typu pinochetowskiego w Chile, ani wariant powszechnej
wojny domowej, jak w byej Jugosawii. Gdyby bowiem w Rosji istniay siy zdolne
zrealizowa ktry ze znanych scenariuszy, to ju dawno odniosyby zwycistwo, a
przynajmniej dayby o sobie zna.
Wemy, na przykad, dzisiejszych bolszewikw": czy d oni do wzicia na siebie
odpowiedzialnoci idcej w parze z peni wadzy? Nie wydaje si to
prawdopodobne. Wol na razie napycha sobie kieszenie, a odpowiedzialno niech
zostanie przy Jelcynie i jego ekipie. Obecni bolszewicy" s z gatunku tych, ktrzy jak to dowcipnie zauway jeden z rosyjskich dziennikarzy - zbijaj majtek na
wasnym pogrzebie. Tak wic powstanie z martwych nie wchodzi tu w rachub.
Z kolei przyjrzyjmy si rosyjskim nacjonalistom, przedstawionym w prasie
zachodniej tak, jakby ju-ju mieli rozpocz szturm na Kreml. A tymczasem nawet
szturmowanie centrum telewizyjnego im nie wyszo. Gdzie byy ich czarne sotnie"
w padzierniku 1993 roku, kiedy Moskwa praktycznie poddawaa si im bez walki?
Po tylu latach baaganu, przy ich rodkach i metodach przywodzcych na pami
histori Republiki Weimarskiej, nacjonalici uzyskali w wyborach zaledwie 23%
gosw, oddanych na ich kandydata i przywdc Wadimira yrinowskiego, byego
konfidenta KGB. Nikt nie wtpi, e wikszo tych gosw oddano jedynie
przeciwko pozostaym kandydatom.
Prawd mwic, liczebno rosyjskich nacjonalistw tylko nieznacznie przewysza
liczb skinw" w dowolnym europejskim pastwie. Dlatego wanie musieli w
Rosji zjednoczy si z komunistami, tworzc koalicj, znan teraz pod nazw
czerwono-brunatnego" sojuszu. Nie jest to zwizek z mioci". Po prostu kada ze
stron wie, e w pojedynk nie przetrwa z racji swojej saboci.
Dyktatura wojskowa jest scenariuszem jeszcze mniej prawdopodobnym. Odeszy w
przeszo czasy, kiedy armia prezentowaa sob si monolitu, spojonego tward
dyscyplin w elazn pi partii. Dzisiejsz armi, sdzc po jej dziaaniach w
Czeczenii, rozdzieraj wewntrzne problemy i sprzecznoci. Rekruci chc do domu,
kadra niszych oficerw da poprawy warunkw mieszkaniowych i podwyek
odu, nawet midzy generaami nie ma w tej chwili jednomylnoci. Wielu
dowdcw woli trzyma swoje jednostki w koszarach. Strach pomyle, co moe si
zdarzy, gdyby rzeczywicie jaki zwariowany genera zdecydowa si na przewrt
wojskowy: nikt
723

Na WchodzU
nie jest w stanie powiedzie, do kogo zaczn strzela ci onierze, kiedy przemieni
si w band maruderw.
Ale poza wszystkim innym - adna z wymienionych wyej si nie ma najmniejszego
pojcia ani tym bardziej propozycji, jak rozwiza problemy kraju. Jeli pomin
zwyk demagogi, komunici rozumiej, e nie ma ju powrotu do planw
picioletnich i kampanii socjalistycznego wspzawodnictwa". Najbardziej skrajni
nacjonalici rozumiej, e nie moe by powrotu do dawnego imperium inaczej ni
przez dug, krwaw wojn, na ktr Rosja ju nie ma si. A i demokraci, zapltani
w swoje reformy, te nie maj gotowych, jasnych odpowiedzi.
Poniewa centrum, zoone z grupek pogronych w nieustajcych sporach i
zatargach moskiewskich politykw oraz z rzdu, drukujcego wci wicej i wicej
papierowych pienidzy, jest - praktycznie - sparaliowane, prowincji pozostaje
tylko poszukiwanie wasnych rozwiza.
W rzeczywistoci rozpad samej Rosji zacz si na dugo przed konfliktem w
Czeczenii, ktry tylko przyspieszy ten proces. Niektre regiony i obwody, w
rozpaczliwym deniu do stabilnoci, wprowadziy lokaln walut w charakterze
obrony przed inflacj rubla; inne otwarcie rozmylaj o wystpieniu z Federacji
Rosyjskiej. Armia rwnie moe pj w tym kierunku, proponujc lokalnym
politykom swoj si w zamian za prowiant, ktrego Moskwa nie jest jej w stanie
zapewni.
Moliwe, e tak wanie powinno si sta w pastwie, ktre w historii tworzyo si
nie z dou do gry, lecz z gry ku doom. No bo kto wyjani, dlaczego Syberia - w
dalszym cigu bajecznie bogata we wszelkie zasoby naturalne - musi w dalszym
cigu aonie wegetowa tylko na tej podstawie, e gdzie tam daleko, o dziewi
stref czasowych na zachd, w Moskwie, jacy durnie ueraj si na temat takiego
czy innego sformuowania w konstytucji? Co w ogle Moskwa daa Syberii prcz
nakazw, poborw, kar, podatkw, a teraz jeszcze hiperinflacji?
Denie do suwerennoci" stao si, bezsprzecznie, najsilniejszym czynnikiem
ostatniej rewolucji w Rosji, przy czym objo ono nie tylko rne grupy etniczne. W
istocie suwerenno" moe si okaza jedynym masowym pojciem wolnoci w
super scentralizowanym totalitarnym pastwie -chci odgrodzenia si od niego
jak granic, a jeszcze lepiej - elazn kurtyn. I wanie ta ch, a bynajmniej nie
garstka byych komunistw (teraz demokratw) - doprowadzia do krachu
totalitarnej wadzy.
Fala hiperinflacji oraz stae obnianie si wydobycia ropy naftowej (15 do 20%
rocznie) mog jeszcze silniej podgrza te denia. Poniewa przemys naftowy jest
w Rosji po dawnemu gwnym rdem twardej waluty, caa
724

Rozrachunek
rosyjska ekonomika zaley od tego, jak sprzedaje si ropa. W sytuacji, kiedy
rosyjski przemys wytwrczy stan na zerze", nawet podstawowe towary
konsumpcyjne przywozi si z zagranicy, zupenie jak w Nigerii (ktr Rosja coraz
bardziej przypomina). Tak wic, kiedy wydobycie ropy spadnie do poziomu
zabezpieczajcego jedynie zapotrzebowanie wewntrzne, cae obwody zostan bez
paliwa, bez transportu, opau, podczas gdy kilka duych miast (takich jak Moskwa,
Sankt-Petersburg i inne) bdzie nadal importowa towary z Zachodu. Ju samo to
moe podzieli Rosj o wiele skuteczniej, ni jakiekolwiek tarcia na gruncie
etnicznym.
Jeli jednak kraj rozpadnie si na czci, to nawet najwiksze z nich nie bd w
stanie podtrzyma funkcjonowania oglnopastwowego systemu komunikacji,
transportu, energetyki, nie mwic ju o bezpieczestwie zakadw jdrowych i
chemicznych. Podobnie nie potrafi one utrzyma Akademii Nauk wraz z sieci
instytutw naukowo-badawczych, nie bd popiera kultury i sztuki, opiekowa si
spucizn dwch ostatnich stuleci. Waciwie kraj (lub to, co z niego pozostanie)
moe si cofn do redniowiecza, kiedy niezliczone ksistwa walczyy midzy
sob o przetrwanie i niepodlegy byt. I w gruncie rzeczy, nie da si przewidzie, jak
te odamki Rosji bd si rzdzi - czy wadza trafi w rce wybieralnych
parlamentw, czy wacicieli ziemskich? Czy bd wspy pokojowo ze swoimi
ssiadami, czy walczy o tereny roponone i kopalnie zota? A jeli bd ze sob
walczy, to przy uyciu jakiej broni? Sowem, stajemy przed mnogoci
najrniejszych pyta i jak na razie nie mamy na nie odpowiedzi. A najwaniejszym
pytaniem jest: co moemy w tej materii zrobi? W ujciu Zachodu odpowied jest
prosta: prawie nic. Nawet dzisiaj, jakkolwiek by Zachd usiowa pomc Jelcynowi,
kolejne kilka miliardw dolarw nie uczyni wiosny, tym bardziej e wiksza cz
tych pienidzy tak czy inaczej trafi do kieszeni skorumpowanej rosyjskiej
biurokracji. A jeli kraj si rozpadnie, Zachd bdzie mg pomc jeszcze mniej.
Zrozumia, e tak globalnego problemu nie da si rozwiza trzymajc si na
uboczu. Podobnie jak nie da si go rozwiza od wewntrz, jeli z tego chaosu nie
wynurzy si nowe plemi buntownikw, ktrzy zrobi to, na co ich lkliwym ojcom
nie starczyo ducha: skocz z pozostaoci totalitarnego reymu przeksztaconego
w mafi, odsun pokolenia zdemoralizowane przez dziesiciolecia niewolnictwa i
zaczn budowa nowe spoeczestwo.
Niestety, trudno sobie wyobrazi, by taki cud by moliwy teraz, w coraz
powszechniej odczuwanej atmosferze przestpczoci i bezprawia, rozkadu i apatii.
Najczstsz form protestu wrd dzisiejszej modziey jest deklarowanie chci
opuszczenia kraju.
725

Na Zachodzie
Wedug najnowszych oblicze 75% opuszczajcych kraj to modzie poniej lat 25.
A ci najbardziej przedsibiorczy szukaj ideau wrd gangsterw, rozbijajcych si
po miecie mercedesami.
Tak wic bez wspomnianego cudu do roku 2000 Rosji moe ju nie by.
Chocia cena, jak paci Rosja, jest tak niewiarygodnie wysoka, naiwnoci byoby
sdzi, e Zachodowi jako si uda unikn pomsty i kary. Mam tu na uwadze nie
tylko oglnie znane problemy: nieunikniony rozrost mafii i korupcji, katastrofy
ekologiczne w skali Czarnobyla czy te przemyt technologii jdrowych i jdrowego
surowca do krajw Bliskiego Wschodu (chocia wszystkie wyliczone wyej
zatrwaajce problemy istniej zupenie realnie ju dzi i Zachodowi pozostaje
znalezienie odpowiednich rozwiza dla kadego z nich). Nie wliczam tu
moliwych nastpstw konfliktw midzy poszczeglnymi czciami Rosji. Mwi
o duo dalej sigajcych nastpstwach niezdolnoci Zachodu do odniesienia
zwycistwa w zimnej wojnie (czy chociaby zrozumienia jej ideologicznej natury).
Oglny kryzys utopii, liczcej sobie dwiecie lat, w sposb nieunikniony odbije si
na politycznym, socjalnym i ekonomicznym yciu wiata zachodniego w stopniu
proporcjonalnym do wpyww tej utopii w przeszoci. Od klski wiatowego adu
do bankructwa pastwa powszechnego dobrobytu i od kryzysu demokracji
przedstawicielskiej, zniewaanej i napastowanej przez dn wadzy mniejszo",
do zwyrodnienia naszego ycia kulturalnego -wszystko to s bezporednie
nastpstwa marzenia o egalitarnym kolektywizmie, niepodzielnie panujcego od
czasw rewolucji francuskiej. Jednake elita" zachodnia, podobnie zreszt jak
wschodnia, jeszcze nie jest skonna uzna istnienia kryzysu, nie mwic ju o tym,
eby go moga opanowa. Nie majc zamiaru kaja si z racji swego minionego
udziau w potwornych przestpstwach przeciw ludzkoci, elita" owa uparcie
trzyma si upadajcej utopii, rozpaczliwie prbujc zachowa pozycj grupy
rzdzcej.
Popatrzcie na nich: zawsze gotowi eksploatowa ludzkie poczucie winy wywoane
widokiem ndzy jakiego samotnego, opuszczonego plemienia albo zagroeniem
bytu jakiego rzadkiego gatunku rolin czy zwierzt, nie majcego adnego zwizku
z nami, zupenie nie czuj si winnymi czynnego udziau w kolosalnej katastrofie.
Przeciwnie, lewicowy establishment" Za
726

Rozrachunek
chodu, jakby jego droga ku prawdzie polegaa wanie na nieustannym powtarzaniu
garstwa, w ostatnim czasie napisa i wyda mnstwo ksiek, w ktrych dy do
udowodnienia swoich niewtpliwych racji". Wyznania niektrych byych
sowieckich dziaaczy politycznych o rozmiarach wsppracy Zachodu z sowieckim
reymem odbierane s teraz z oburzeniem jako polowanie na czarownice". A w
najlepszym wypadku ze spokojem:
- No i co z tego? Wielkie mi rzeczy!
Wielu do dzi afiszuje si ze swoim byym aliansem ideologicznym z pewn doz
nostalgii, jeli nie dumy, traktujc to jako udzia w sprawiedliwej walce o wysze
cele (ktre z jakiego powodu si nie sprawdziy). Zupenie jakby mowa bya nie o
systemie politycznym, ktry wyprawia na tamten wiat wicej ludzkich dusz w
cigu jednego dnia ni Inkwizycja przez trzysta lat swego istnienia (wspomnijmy o
notatce Stalina, w ktrej jednym pocigniciem pira skaza na mier 6600 ludzi;
Inkwizycja ukaraa mierci 5000 osb w przecigu trzystu lat).
- C jest zego w przepiknym marzeniu o powszechnym szczciu, nawet jeli
okae si ono nieziszczalne? - zapytaj ci ludzie z nieudolnie pozorowan
naiwnoci.
Jak gdybymy do koca XX wieku nie potrafili zrozumie, e marzenie jednego
czowieka moe sta si koszmarem dla innego. Przypuszczam, e marzenie
nazistw o czysto aryjskim szczciu te byo dla nich wzniose; wszelako w
Norymberdze nie uwzgldniono tej okolicznoci.
Niestety, marzycielom dzisiejszej formacji Norymberga nie grozi. Nie pokonani w
okresie pierwszej zimnej wojny, prowadz teraz drug, narzucajc atwowiernej
ludzkoci swj program. Rozejrzyjmy si dokoa: bya sowiecka klientela na caym
wiecie jest czujnie chroniona przez jej zachodnich sojusznikw ideologicznych (na
Kubie, w Angoli, w Mozambiku). Jeli decydujemy si na uycie siy w celu
uwolnienia nieszcznikw uciskanych przez antydemokratyczny reym, to robimy
to na Haiti, a nie na ssiedniej Kubie: narzucenie si prezydentury socjalisty jest
dopuszczalne, obalenie go si - w adnym wypadku.
Do tego wanie sprowadza si tak zwany nowy porzdek wiata: w dalszym cigu
ta stara, dwiecie lat liczca utopia, narzucana nam na wszelkie sposoby. Podobnie
jak Burbonowie po Restauracji, nasi utopici nie wynieli dla siebie adnej nauki z
opakanej przeszoci: spotykajc si z przeytkami komunizmu w Chinach i w
Korei Pnocnej albo z recydyw tego w Rosji, tak jak dawniej mwi o agodzeniu
napi, wzywaj do niemieszania si w cudze sprawy wewntrzne" i o wpywie
przez zblienie". Jakby ostatnie dziesiciolecie nie dostarczyo bezspornych
dowodw, e systemu komuni
727

Na Zachodzie
stycznego nie da si zreformowa, po dawnemu zachcaj nas do wspierania
reformy" w Rosji za porednictwem handlu i poyczek, tanich kredytw i
przyznania klauzuli najwikszego uprzywilejowania. A kiedy pojawiaj si
doniesienia o jakiej cakiem realnej grobie, ci ludzie udaj osupienie i wypieraj
si wszelkiej odpowiedzialnoci.
Idea wiatowego adu wprowadzanego i utrzymywanego przez jaki wiatowy rzd
jest z samej swej natury mrzonk; kiedy jednak wciela j w ycie przegnia
polityczna elita", zaraona zbankrutowan ideologi i realizujca swoje wskie
interesy, taka idea zamienia si wkrtce w nieszczcie ludzkoci. Nie mwic ju o
takich przykadach, jak Somalia i Jugosawia, nawet na Bliskim Wschodzie proces
pokojowy" nabra wszystkich cech narastajcej katastrofy: kosztowa ju Izrael
wicej ofiar w ludziach ni caa wojna szeciodniowa. Czeg innego mona
oczekiwa od procesu pokojowego", potajemnie zaplanowanego w Norwegii przez
midzynarodow socjalistyczn nomenklatur?
Jednak gwne nastpstwa takiego stanu rzeczy jeszcze przed nami i naley ich
oczekiwa nie tylko na Bliskim Wschodzie: sprbujcie dzisiaj powstrzyma
terroryst, kiedy kademu przywieca jaskrawy przykad Jasse-ra Arafata. Moralny
wzorzec nowego wiatowego adu" moe wic by sformuowany tak: jeli starcza
ci cierpliwoci i wytrwaoci, eby dostatecznie dugo mordowa niewinnych ludzi,
to ju nie jeste terroryst, lecz dziaaczem pastwowym i laureatem Pokojowej
Nagrody Nobla. Moecie by spokojni, wzorzec w nie min nie zauwaony ani
przez aktywistw ruchu Hamas", ani przez IRA w Pnocnej Irlandii, ani przez
liczne ugrupowania walczce w Boni, gdzie niemal kada wie ogasza si odrbnym pastwem" ze swoim wasnym rzdem"; to wielka pokusa - zosta
ministrem. Tylko po co utrzymywa w Boni oddziay wojskowe ONZ albo
odgrywa rol midzynarodowego rozjemcy?
Przykad Boni jest chyba szczeglnie przydatny jako ilustracja zamtu, do jakiego
doprowadzili utopici, zwolennicy nowego adu wiatowego". Moe te by
zwiastunem nadchodzcych wydarze. Nie sposb zrozumie, jak tym mdralom
mg wpa do gowy pomys stworzenia niepodlegego pastwa, rzdzonego przez
muzumask mniejszo (43,6% wedug spisu z 1991 roku), z byej
jugosowiaskiej prowincji, ktra nigdy, a w kadym razie przez ostatnie 500 lat, nie
bya pastwem! Co to miao by? Prba zademonstrowania swojego wolnego od
uprzedze stosunku do wiata muzumaskiego? A moe utopijny eksperyment
majcy wykaza, e lew i jagni mog y obok siebie? Moliwe, e nigdy si tego
nie dowiemy. Mona tylko stwierdzi, e decyzja ta zostaa powzita przy
cakowitym
728

Rozrachunek
pominiciu woli miejscowej ludnoci. Serbowie, stanowicy najliczniejsz
mniejszo" (31, 2%), pierwsi zaprotestowali przeciwko wszelkim prbom
oderwania ich siedzib od waciwej Serbii i jednomylnie zbojkotowali tak zwane
referendum" z 1992 roku.
- No i co z tego? Wielkie mi rzeczy!
Bdc najgorliwszymi rzecznikami praw mniejszoci" tam, gdzie to odpowiada ich
skonnociom ideologicznym, nasi utopici, zwolennicy nowego adu
wiatowego", cakowicie ignoruj te prawa tam, gdzie s im one niewygodne (na
przykad w Poudniowej Afyce nawet Zulusi nie byli w stanie zyska ich
sympatii!). I oto boniaccy Serbowie, na prno wystpujcy z protestami, obudzili
si pewnego piknego dnia w niepodlegym" pastwie muzumaskim. Nic
dziwnego, e chwycili za bro; wyobramy sobie, e angielskie niezbyt due miasto
Luton (tradycyjne miejsce osiedlania si imigrantw muzumanw w latach
powojennych) nagle ogasza si niepodlegym pastwem muzumaskim i cay
wiat uznaje w akt za normalny. Czy nie uznamy takiego kroku za prowokacj w
stosunku do ludnoci niemuzumaskiej? Czy nie powiemy, e ci, ktrzy podjli t
decyzj, ponosz pen odpowiedzialno za nieunikniony przelew krwi?
Nic podobnego nie zostao powiedziane w zwizku z dziaaniami naszych
utopistw, ktrzy zawsze maj racj i nigdy nie ponosz odpowiedzialnoci za
skutki swoich wzniosych marze. I tak bdzie co najmniej dopty, dopki w ich
rkach pozostan rodki masowej informacji, a oni - cokolwiek by si stao - bd
mogli po dawnemu zasania si grnolotnymi hasami prawnymi, a cilej sloganami prawnymi. Szalejca w Boni wojna domowa, w ktrej -jak zwykle uywajc barbarzyskich metod chopi walcz o ziemi, zostaa nazwana agodniej
czystk etniczn". Etniczn? Od kiedy to muzumanie stali si etnosem"?
Ktokolwiek wprowadzi takie okrelenie, pewne jest jedno: musia to by wybitny
specjalista w dziedzinie propagandy, ale na pewno nie etnografii. Bo zgodnie z t
ostatni nie istniej adne rnice etniczne midzy Serbami, Chorwatami i - rzecz
jasna - muzumanami. Przecie nale do tych samych Sowian poudniowych co
pozostae narodowoci byej Jugosawii i mwi tym samym jzykiem co Serbowie
i Chorwaci; tyle tylko, e w wyniku trzysta lat trwajcego ucisku tureckiego przyjli
religi islamu. W taki to sposb boniacki konflikt ma w rzeczywistoci charakter
etniczny w stopniu nie wikszym ni zamieszki w Irlandii Pnocnej.
- No i co z tego? Wielkie mi rzeczy!
Dzisiaj prawd jest to, co podaje CNN. Emocjonalnie poruszony skrupulatnie
obmylon analogi do nazizmu, nasz oburzony wiat nie potrafi zachowa
obiektywizmu. Po raz pierwszy od lat czterdziestych uruchomiono
729

Na Zachodzie
siy Trybunau Midzynarodowego do spraw zbrodni przeciwko ludzkoci, aby
ukara przestpcw, autorw nie istniejcej czystki etnicznej". Trybunau tego nie
zwoywano przez pidziesit lat. Ani zbrodnie Stalina w Europie Wschodniej, ani
wojskowe dziaania sowieckiej armii w Afganistanie, ani czystka socjalna"
przeprowadzona przez Pol Pota w Kambody nie zasugiway na osdzenie przez
ten Trybuna. Ironi losu jest fakt, e wikszo dzisiejszych zbrodniarzy w
Jugosawii, inicjatorw czystki etnicznej", przez ostatnie dziesiciolecia robia to
samo w ramach obowizkw subowych, jako e naleaa do warstwy bossw
komunistycznych, dla ktrych podobne zbrodnie nie byy niczym obcym. Ale, na
mio bosk! Za te zbrodnie nikt nie zamierza ich sdzi! I gdyby w dalszym cigu
niszczyli kapitalistw i kuakw", duchownych i reakcjonistw", nikt nie
omieliby si ich oskara i sdzi. Nasze moralne potpienie powinno si
ograniczy wycznie do owej mitycznej czystki etnicznej".
Mona tylko pociesza si nadziej, e boniacka tragedia stanie si przynajmniej
apelem, wzywajcym naszych utopistow-marzycieli do przebudzenia si (czym
powinien by si sta niedawny rozpad Zwizku Sowieckiego po trwajcej 75 lat
przymusowej midzynarodowej przyjani" zamieszkujcych go narodw). Ale
cay kopot w tym, e nasi wspczeni utopici to ju nie naiwni idealici, lecz podobnie jak ich sowieckie wzorce -n o m e n k l a t u r a pilnujca swoich interesw.
Dopki marzenie" pomaga im utrzyma si przy wadzy, nie musz si troszczy o
nastpstwa. Wemy inny przykad: ich denie do integracji Europy. Nie sposb
nawet zrozumie, dlaczego po tylu wzmiankowanych nieszczciach od nowa
zabieraj si do podobnego eksperymentu - o ile, rzecz jasna, nie chodzi tu o ich
osobiste interesy. Nie mogc zwyciy za pomoc normalnych demokratycznych
rodkw i czujc, e opinia wiatowa jest przeciwna ich ideologii, nasza
socjalistyczna n o m e n k l a t u r a dosza do wniosku, e uda si jej pozosta przy
wadzy tylko wtedy, gdy przeksztaci si w nicwybieraln, scentralizowan
biurokracj, praktycznie nieusuwaln. Jest to wic po prostu nowa prba tworzenia
socjalistycznego wsplnego europejskiego domu", ktr trzeba przeprowadzi jak
najszybciej, pki nikt nie zauway podstpu. Kolejne wcielenie wiecznotrwaego
marzenia o budowie Wiey Babel. Niewane, e w Europie, niezbyt - jak wykazuje
historia - miujcej pokj, to przymusowe zjednoczenie najprawdopodobniej
otworzy stare rany albo nawet stworzy now Boni. Utopici troszcz si tylko o
jedno - o utrwalenie (najlepiej na cae wieki) swojej wadzy, aby obdzieli
dobrobytem" wszystkich, przepompowujc go z bogatych" czci Europy do
biednych", i narzuci gospodarce rynkowej" socjalne (czytaj: socjalistyczne)
oblicze.
730

Rozrachunek
Mona si tylko zachwyca (jeli kto lubi takie rozrywki) ich zrcznymi
manipulacjami: jak chwacko wymylili sposb postawienia idei wolnego
wsplnego rynku" do gry nogami i wtoczenia w socjalistyczny kaftan bezpieczestwa! Mona si dziwi, co si stao z wychwalan europejsk demokracj,
w niepojty sposb wystawion na pomiewisko! Doszo do tego, e Duczykw,
ktrzy w glosowaniu odrzucili ukad z Maastricht, zmuszono do powtrnego
gosowania. Anglikom, o ktrych z gry wiedziano, e bd gosowa przeciw
ukadowi, w ogle nie dano moliwoci gosowania. A jednoczenie oczywiste
fakty mwi, e ten przedwczesny sojusz narodw europejskich nie ma zbyt
wielkich szans, by si rozwin i sta si czym wicej ni wszystkie podobne
sojusze w naszej historii. Wtpliwe, czy istnieje lepszy sposb narobienia sobie
wrogw ni przymusowe wspycie. Ale po upywie dziesiciu -pitnastu lat,
kiedy ju wszystko si ujawni, czy mona bdzie oczekiwa, e twrcy tego
projektu Zjednoczonej Europy" zechc w kocu przyzna si do winy? Ale skd!
W adnym wypadku! Zrzuc wszystko na nacjonalizm, nietolerancj, ksenofobi i
chciwo, ktre nagle, bez adnej widocznej przyczyny, ogarny Europejczykw.
Bd obwinia wszystko i wszystkich, ale nie siebie samych.
Utopici uparcie nie ycz sobie liczenia si z ludzk natur; oto dlaczego ich
marzenia nigdy nie daj si wcieli w ycie bez przymusu, a rezultaty ich dziaa
zawsze s odwrotne do goszonych celw. Ich podstawowy bd polega na zupenie
antynaukowym i antyhumanistycznym myleniu o czowieku jako o czym
podatnym, plastycznym, co moe by udoskonalone" w odpowiednich"
warunkach spoecznych. W zwizku z tym odrzucaj pogld, e podstawowe
instytucje, wyksztacone w cigu tysicy lat istnienia naszej cywilizacji, stanowi
odbicie ludzkiej natury. Prywatna wasno, rodzina, religia, nard - wszystko to
razem i kade z osobna podlegao w cigu ostatnich dwch stuleci cigym
szykanom, co pocigao za sob katastrofalne nastpstwa.
Koniec kocw, przeciwko j e d n o s t ce, jej prawom, jej suwerennoci - ju od
dwustu lat prowadzi samozwacz wojn dna wadzy elita" -u t o p i c i ,
d z i a a j c y m e t o d p r z y m u s u . Komunizm - to po prostu najbardziej
konsekwentny wyraz ich de. Jego klska mogaby i powinna bya
zdyskredytowa sam koncepcj utopii, podobnie jak krach nazizmu
zdyskredytowa pojcie eugeniki. To z kolei mogoby i powinno byo pomc
ludzkoci wyrobi w sobie alergi na demagogi utopistw i uodporni si przeciw
ich manipulacjom. Wszelkie aluzje do inynierii socjalnej" mogyby dzi
wywoywa w nas natychmiastow wrogo, podobn do tej, jak wywouje
wyraenie czystka etniczna".
731

Na Zachodzie
Niestety, nie jestemy zwycizcami, a oni nie s pokonanymi. Co prawda teraz, po
tym, jak w wyniku ich przeszo stuletnich zorzecze pod adresem wasnoci
prywatnej prawie caa poowa wiatowej gospodarki zostaa zrujnowana, nawet
najbardziej zapaleni utopici, cho z oporami, przyznaj konieczno istnienia
wasnoci prywatnej. Ale czy moemy lo nazwa swoim zwycistwem?
Wtpliwe. Nawet wiatowa gospodarka nie jest dzisiaj wolna od utopijnej idei
powtrnego podziau dbr materialnych", polegajcego na ich przeniesieniu z tak
zwanych krajw bogatych" do tak zwanych biednych". Niedawno odbya si w
Kopenhadze ONZ-owska konferencja na temat rozwoju spoecznego. I znw si
okazao, e nie odrzucilimy dawnego sposobu mylenia; jakby dowiadczenie
ostatnich pidziesiciu lat nie nauczyo nas, e zastrzyki rodkw pieninych
Zachodu do gospodarki krajw Trzeciego wiata sprzyjaj rozwojowi" w nich
jedynie bardzo licznej, skorumpowanej biurokracji. Jeli dobrze sobie
przypominam, kraje te cigle si subsydiowao. Z pocztku - jako sabo
rozwinite", pniej -jako rozwijajce si"; ten ogldnicjszy i bardziej obiecujcy
epitet wiadczy jednak o braku realnego postpu. Czy teraz, kiedy w okresie
pidziesiciu lat zmarnowano biliony dolarw, moemy ju cho jeden z tych
krajw nazwa rozwinitym" dziki wspomnianym zastrzykom pienidzy? Przeciwnie, sytuacja w krajach uzalenionych od pomocy zagranicznej tylko si
pogorszya, podczas gdy kraje nie otrzymujce pomocy z Zachodu, takie jak
Tajwan, Singapur, Chile lub Hongkong, wyrosy na ekonomicznych gigantw.
A tymczasem na obszarze samego wiata zachodniego w kocu zaczo si
materializowa utopijne wyobraenie o pastwie powszechnego dobrobytu.
Praktycznie kade pastwo uprzemysowionego wiata albo popado w ruin na
drodze do urzeczywistnienia tej wzniosej mrzonki, albo zbankrutuje na samym
pocztku nadchodzcego tysiclecia, jeli w systemie nic si nie zmieni. A przy tym
nie zmniejszya si ani ndza, ani przestpczo, ani analfabetyzm, ani zaniedbania
na polu opieki zdrowotnej - w niektrych krajach nawet wzrosy wprost
proporcjonalnie do wzrostu dobrobytu. Co wicej, prawie w kadym duym miecie
wyrasta osobliwa podklasa, uzaleniona od pastwa dobrobytu, z ktrego wielka
liczba rodzin przez trzy pokolenia wysysa dobra materialne. I s podstawy do
przypuszcze, e ten grony proces jest celowo popierany przez tych, ktrym - dla
utrzymania wadzy - potrzebny jest taki wanie elektorat.
Ale prawdziwym niebezpieczestwem, wedug wielu ekspertw, jest
niszczycielskie oddziaywanie dobrobytu na rozwj rodziny. Pokany wzrost
732

Rozrachunek
liczby podlotkw zachodzcych w ci, wzrost liczby dzieci bez ojcw, w sposb
bezporedni wynikajce z polityki powszechnego dobrobytu w ostatnim
trzydziestoleciu, s poredni przyczyn obecnego wybuchu przestpczoci
nieletnich, narkomanii i szybkiego rozrastania si wspomnianej podklasy. To bdne
koo, bodaj jeszcze bardziej bdne" w krajach anglojzycznych ni w
kontynentalnej Europie, samo przez si wzbudza trwog. Dodajmy do tego jeszcze
dwie zadawnione ofiary utopijnych eksperymentw: praktycznie zniszczony system
szkolnictwa, kadcy obecnie gwny nacisk na zabawy i rozrywki, a nie na proces
nauczania i dyscyplin, oraz system sdownictwa, w ktrym procedury i
formalnoci gruj nad sprawiedliwoci zamiast jej suy - i waszym oczom ukae
si wizja wprost apokaliptyczna.
Europejczycy mog sprbowa odgrodzi si od tego koszmaru nazywajc go
chorob amerykask", ale wtpliwe, czy uda si im unikn tego samego przecie istota problemu jest ta sama po obu stronach Atlantyku. Obie pkule zbyt
dugo przebyway we wadaniu utopijnego wyobraenia
0 istocie ludzkiej, uwalniajc w ten sposb jednostk od jej niepodzielnej
odpowiedzialnoci za wasne ycie. W rezultacie dzisiejsze pastwo stao si
karmiciclk dla jednych, a matk-wampirem dla wikszoci. Nie bdca w stanie
zmieni swoich metod rzdzca nomenklatura kontynuuje podwyszanie podatkw,
pograjc w ten sposb przecitnego podatnika w ndzy
1 w zalenoci od pastwa. Bez nadmiernej przesady mona powiedzie, e ani
jedno pastwo na ziemi nie bdzie w stanie, do koca tego stulecia, finansowa
podobnej sprawiedliwoci spoecznej". Co si wic wwczas stanie? Bunt
podatnikw w postaci odmowy dalszego pacenia? Rozpad pastwa?
A swoj drog, co to takiego, owo wspczesne pastwo? Najkrcej: jest to hybryda
redniowiecznego protekcjonistycznego zdzierstwa oraz socjalistycznej utopii.
Dopki nasze ycie determinowane byo przez prawa i zasady zimnej wojny,
istniao przynajmniej jakie racjonalne wytumaczenie: chcielimy si obroni przed
strasznym niebezpieczestwem, grocym naszemu stylowi ycia, i pacilimy za
to, choby przymiljc si podklasie beneficjentw pastwa dobrobytu, eby nie
zarazia si bakcylem komunizmu. Dzi ju tego racjonalnego wytumaczenia nie
ma, a nasza umowa spoeczna" stracia swoje znaczenie. Od czego lub przed kim
broni nas wspczesne pastwo? Przed przestpcami? Wtpliwe. Dzisiaj, jeli
napada was bandyta, wamuj si do waszego domu zodzieje, modlicie si do Boga,
eby ich nie zapano. W przeciwnym wypadku jako patnicy podatku bdziecie
zmuszeni do opacania kosztw niekoczcych si i bezuytecznych
733

Na Zachodzie
procedur sdowych, a na koniec przestpcy najprawdopodobniej szczliwie wrc
do domu... A jeli nawet trafi za kratki - to nie daj Boe! Koszty utrzymania
kryminalisty w wizieniu sigaj astronomicznych liczb: na przykad w Wielkiej
Brytanii wynosz one od 20 do 40 tysicy funtw szterlingw rocznie. aden z nas,
zwykych patnikw podatku, nie moe nawet pomyle o wydaniu takiej kwoty na
siebie.
A co z drug twarz wspczesnego pastwa, z jego przychylnoci i trosk"? Jest
to jeszcze wikszy - z naszego punktu widzenia - absurd ni funkcja obrony",
poniewa pastwo zawsze okazuje si przychylne i opiekucze" w stosunku do
kogo, ale nie do nas. Ale zawsze naszym kosztem. Mnstwo par maeskich nie
spieszy si z wydaniem potomstwa, czekajc, a sytuacja materialna pozwoli im na
zapewnienie dzieciom odpowiednich warunkw wychowania; a jednoczenie nasze
przychylne" pastwo bezlitonie obcia ich podatkami, eby mc wypaca
zapomog samotnym matkom. Mnstwo ludzi chorych i w podeszym wieku nie
moe sobie pozwoli na leczenie; a tymczasem nasze opiekucze" pastwo obcia
ich podatkami, wpychajc biedakw do grobu, eby zdoby rodki na leczenie
narkomanw. Czy przy takiej przychylnoci pastwa potrzeba nam jeszcze ochrony
przed przestpcami? Sama idea przymusowego miosierdzia jest tak bezsensownie
gupia i obraliwa, e ju lepiej paci kryminalistom, eby chronili nas przed
pastwem.
Najwyraniej samo istnienie wspczesnego pastwa jest, albo staje si, wtpliwe.
Jednoczenie naszej dzisiejszej elicie" nie starcza ani odwagi, eby spojrze w
twarz temu kryzysowi, ani uczciwoci, by przyzna si do wadliwoci swojej linii
postpowania. Przeciwnie, jeszcze olbrzymia, pochaniajca wszystko
komunistyczna utopia nie zdya wyzion ducha, a ju na jej miejscu powstaj
roje drobnych utopii, jakby wypeniajc pustk utworzon w yciu naszych
utopistw.
Ludzko zasypana jest tymi utopiami; przypumy, e ju oswojeni jestemy z
koniecznoci uspokajania nawiedzonych. Nie moemy jednak zgodzi si na
zaspokajanie wszystkich roszcze. Nie chcc, by nas napitnowano jako wrogw
ludu", zmuszeni jestemy sta si jednoczenie zielonymi", niebieskimi" i nie
rozrnia kolorw skry. da si od nas, bymy odrzucili pojcie rnicy pci, a
jednoczenie zaleca uzna Wszechmogcego za kobiet. Prawa zwierzt stawia si
ponad prawami czowieka, z jednym, jedynym wyjtkiem: poszukiwania sposobw
leczenia AIDS. A palenie... Palenie staje si najciszym przestpstwem, jeli,
oczywicie, nie palimy marihuany.
Pocztkowo wszystkie te dziwolgi tak oszaamiaj, e wkrada si
734

Rozrachunek
podejrzenie: czy ten cay wiat aby nie zwariowa? Rzeczywicie, nasz wiek sta si
epok nawiedzonych, szalecw i wszechobecnego konformizmu. Odnosi si
wraenie, jakby kada nieliczna, ale krzykliwa grupka psychopatw bya w stanie
zmieni prawa i polityk pastwa albo obyczajowo midzynarodowej
spoecznoci, przy tym w znacznym stopniu wbrew deniom zmczonej tym
wszystkim wikszoci. Zdrowy rozsdek, logika, naukowe podejcie niczemu ju
nie mog zapobiec: w krzykach zwiastunw apokalipsy efektu cieplarnianego"
moe nie by ani kropli prawdziwej wiedzy, ale rzdy zmuszone s do
wspzawodnictwa w likwidacji emisji gazw powodujcych ten efekt, nawet
kosztem rozwoju gospodarczego. Nie wiemy jeszcze w wystarczajcym stopniu,
jakie dziaanie na nasz geosystem wywieraj dziury ozonowe", poniewa od
momentu ich wykrycia mino zbyt mao czasu. Ale rzdy ju teraz s zobowizane
do uruchamiania kosztownych programw walki z dziurami". Czego wic mona
oczekiwa od niedonych politykw, jeli wszystkie rodki propagandy
angaowane s do podniecania histerii w spoeczestwie! Nawet w moim
angielskim sowniku encyklopedycznym napisano czarno na biaym:
Ozonowa dziura - zmniejszenie si gruboci warstwy ozonowej, zwaszcza nad
Antarktyk, wywoane gwnie emisj gazw przemysowych i stanowice
zagroenie ycia naszej planety i jej mieszkacw."
A to, e gazy przemysowe emitowane s w przytaczajcej wikszoci z pkuli
pnocnej i wtpliwe jest, czy mog wpyn na zmniejszenie gruboci warstwy
ozonu nad Antarktyk (tym bardziej, e wymiana gazw atmosferycznych midzy
obiema pkulami wynosi okoo 10%), nie robi, jak wida, wraenia na zielonych"
oszoomach wszelkiej maci. Oni ju zdecydowali i mass media zaprezentoway ich
decyzj jako nie podlegajcy dyskusji fakt! Biznesmeni, rzdy, politycy i
organizacje midzynarodowe - wszyscy tacz, jak im zagraj zieloni" ignorujc
protesty wielu wybitnych uczonych. Jeli nie chcecie, eby wasz biznes spotkao
zaamanie, a wasze dobre imi ucierpiao wskutek nagonki, wystarczy ogosi si
przyjacielem ozonu".
A jednoczenie sama nauka w trakcie podobnej walki tak si rozciecza i wypacza,
e ju przestaje si wierzy naukowym wywodom, dopki si nie wyjani, kto za nie
zapaci. Przed kilkoma laty telewizja BBC-2 wycofaa film dokumentalny, w
ktrym wielu znanych i cenionych naukowcw skaryo si na naciski finansowe
majce ich skoni do wypowiedzi, jakoby wyniki bada potwierdzay istnienie
efektu cieplarnianego. Podobne skargi mona usysze i od tych, ktrzy badaj
nastpstwa zanieczyszczenia rodowiska, zwaszcza za oddziaywania na organizm
ludzki tak zwanego biernego lub wtrnego palenia tytoniu. Chocia dziesitki bada
nie wykazay tu
735

Na Zachodzie
adnej szczeglnej szkodliwoci, jednostkowe przypadki potraktowane zostay jako
typowe, odpowiednio opracowane" i wykorzystane w zoliwej, na szerok skal
prowadzonej kampanii o wolne od palenia spoeczestwo". Ostatnio w ramach tej
absurdalnej kampanii robi si z nas palaczy, praworzdnych, posusznych patnikw
podatku, przeladowan mniejszo. A wszystko to dzieje si w zasadzie
bezpodstawnie. No i wreszcie, przy caej tej trosce o nasze zadymione zdrowie,
warto pamita, e jestemy dorosymi i samodzielnymi ludmi", zdolnymi
decydowa o sobie samych.
Zwrcie uwag, e wszystko to dzieje si akurat wtedy, gdy inne, wyodrbnione
przez establishment mniejszoci" uzyskuj przywileje i prawo pierwszestwa w
dostpie do leczenia. Homoseksualici uzyskali prawo do suby wojskowej,
kobiety mog otrzymywa wicenia kapaskie, nam za nie wyznacza si choby
kcika dla palcych w publicznych pocigach, ktrych utrzymanie (tak samo jak
innych rodkw komunikacji) opacamy rosncym podatkiem od grzechu",
wliczonym w cen papierosw. Wszystkie rodzaje transportu publicznego:
samoloty, pocigi i nawet autobusy -w rezultacie tej krzykliwej dyskryminacji nagle
okazay si dla nas niedostpne.
Obsuga autobusw w mojej dzielnicy dugo sprzeciwiaa si podobnemu
midzynarodowemu naciskowi i przed paroma zaledwie miesicami w autobusach
pojawio si zdumiewajce obwieszczenie: Ten autobus jest miejscem przyjaznym
ludziom. Prosimy nie pali".
Wyobracie tylko sobie podobne obwieszczenie skierowane przeciwko
niebieskim" albo Murzynom, czy nawet przeciw psom! Ju nastpnego dnia cay
wiat krzyczaby wniebogosy z oburzenia. Zaiste! Jak u niemiertelnego George'a
Orwella: dopki u wadzy s utopici z ich rodkami przymusu, jedne zwierzta
zawsze bd rwniejsze" od innych. Wszystko, co zaczyna si pod sztandarem
rwnouprawnienia, niezmiennie znajduje wyraz w przywilejach dla jednych i w
ucisku innych. W naszym zwariowanym wiecie nie zostao miejsca na rozum i
praworzdno. Nie ma te miejsca dla praw czowieka, wszdzie s tylko gromadki
wrzaskliwych psychopatw, ktrym uchodzi na sucho kade krwawe przestpstwo.
Jak w tym dziecinnym wierszyku:
Kto najgoniej szczeknie - hau Ten i zawsze racj ma
Jednak najstraszniejsza i, bez wtpienia, najbardziej zgubna dla naszej cywilizacji
jest kampania wyzwolenia kobiet", uderzenia mczyzn",
736

Rozrachunek
zamienionych rl" czy jak tam jeszcze to si nazywa. I znw, jak w przypadku
wielu innych epidemii, ta choroba przyjmuje nieco ostrzejsz posta w Ameryce i w
Wielkiej Brytanii ni w Europie. Jednoczenie wszystko wiadczy o tym, ze zaraza
szybko si rozprzestrzenia, gwnie za porednictwem elektronicznych rodkw
informacji, przepenionych obrazami uroczych, mdrych, cile mylcych,
superenergicznych i niezwykle przedsibiorczych damulek, zajmujcych
kierownicze stanowiska.
Mczyzna, jeli si w ogle pojawia - to zawsze jako mazgaj, nic nie warty
nieudacznik, i z reguy tylko po to, by go moga ustawi i wyda mu polecenia taka
wanie, opisana wyej damulka. Jedyne, co ma do powiedzenia, to:
- Wybacz, wybacz, kochanie...
Co drugi mczyzna to wrg kobiet: nieokrzesane zwierz, dyktator, gwaciciel i
deprawator nieletnich. W istocie jedynym pozytywnym bohate-rem-mczyzn w
dzisiejszych kinach i programach TV jest niebieski", najlepiej cierpicy na AIDS.
Ale i w tym przypadku pierwszestwo przyznaje si drugiej stronie, ktr uosabia
niezmienna zwyciczyni - wykradziona w dziecistwie z domu czarnooka lesbijka,
ktra ma problemy z narkotykami".
Jakkolwiek by to oburzajco wygldao, ten typowy socjalistyczny realizm mona
byoby uzna za kolejn mod, modne hobby naszej elity", gdyby nie to, e
adresatem podobnych bzdur jest pokolenie. Mode pokolenie przedstawiane
analogicznie: chopak z reguy tpawy bcwa, a dziewczyny - rozsdne i
niewiarygodnie inteligentne. Pojawia si ju nawet praca naukowa", reklamowana
w Wielkiej Brytanii na kadym rogu, dowodzca", e dziewczynki s bez
porwnania bardziej uzdolnione do matematyki ni chopcy; jest te film, w ktrym
czternastoletnie dziewczynki duo lepiej graj w pik non ni ich rwienicy chopcy. Dzisiaj w telewizji, w kinie i w szkole rzeczywisto podawana jest
modemu pokoleniu w okrelonej formie: przedstawiciele pci mskiej to z natury
nieudacznicy", istoty bierne, we wszystkim uzalenione od agresywnej, wspaniaej
Miss Wodzirej.
Wszystko to nie jest bynajmniej tylko mieszne, lecz wyranie przestpcze,
poniewa moe znale wyraz w nasileniu przemocy wrd nastolatkw, w
patologii ycia rodzinnego (dzieci bez ojcw), we wzrocie przestpczoci
nieletnich i wszelkiego rodzaju plag grocych nadchodzcemu pokoleniu.
Cokolwiek by si powiedziao, ludzkiej natury nie da si zmieni poprzez ataki
propagandy. Natomiast ona sama bdzie si mci na wszystkie sposoby, tak jak
mcia si w przypadku prywatnej wasnoci czy kwestii narodowoci. A ju w
kwestii wzajemnych stosunkw pci, jak w adnej
737

Na Zachodzie
innej, reakcja odwetowa bdzie okrutniejsza, jako e poruszone zostay
fundamentalne podstawy bytu. Zwaszcza e wojna nie ogranicza si do
propagandy, lecz przenosi si do sali sdowej, a tym samym uruchamia si dziaanie
caego pastwowego mechanizmu przymusu.
Pamitam, jak w 1991 roku, w dniach krachu Zwizku Sowieckiego zdawao nam
si, e cay wiat dry w posadach, ale w Ameryce wiadomoci numer jeden byo
doniesienie o dziewczynce, ktra podaa do sdu organizacj boy-skautw" za to,
e ta odmwia przyjcia jej w swoje szeregi. Zamiast po ojcowsku da par
klapsw dziewczynie za zakcanie spokoju i wytumaczy jej kilka podstawowych
yciowych prawd, doroli haniebnie wykorzystali j do swoich celw,
przemieniajc w bohaterk narodow. Jednak nastpstwa tego byy jeszcze gorsze: z
niezrozumiaych powodw kobiety, w sumie stanowice wikszo w kadym
spoeczestwie, zostay nagle ogoszone mniejszoci" prawnie chronion i
wspieran. Prawny szanta sta si norm: dosownie kada organizacja, zarwno
pastwowa, jak i prywatna, zobowizana jest do przestrzegania limitu kobiet na
stanowiskach kierowniczych. W przeciwnym wypadku bdzie oskarona
0 dyskryminacj".
Ale i tego okazao si nie do: kolejne wynaturzenia systemu prawnego
zaowocoway takimi pysznymi terminami, jak seksualne molestowanie",
zgwacenie na schadzce" czy maltretowanie nieletnich". Tak oto powsta cay
asortyment rodkw zastraszania, ktre cakowicie zatruy stosunki midzyludzkie.
W dzisiejszej Ameryce ludzie, jak w pastwie totalitarnym, yj w strachu i
wzajemnej nieufnoci: mczyni boj si spojrze w czasie pracy na swoje
koleanki, nauczyciele wychowania fizycznego i trenerzy boj si dotkn uczniw,
rodzice boj si urzdnikw opieki spoecznej, a wszyscy s zbyt zastraszeni, by
zabra glos we wasnej sprawie.
Ale jakkolwiek szalony byby ten nasz nowy, wspaniay wiat", ci, co go formuj,
to wcale nie idioci. Wic kim s ci ludzie? Dlaczego dysponuj tak niewiarygodn
wadz, e zmuszaj nas do ycia w krlestwie absurdu? Chocia stojcy za nimi
tum to wci ci sami ludzie, ktrzy maszerowali w pochodach popierajcych
jednostronne rozbrojenie w pocztkach lat osiemdziesitych. Gdzie jest to nowe
Biuro Polityczne, ktre teraz tym tumem kieruje? eby nie popeni bdu: yjemy
obecnie w okresie drugiej zimnej wojny, pod rzdami nowej formacji stosujcych
przemoc utopistw, ktrzy d do zmiany naszej kultury, do kierowania naszym
zachowaniem
1 - w kocu - naszymi mylami. Uczciwie mwic nie jest to tak cakiem nowe: te
same amerykaskie fundacje, ktre finansoway kampani w obronie pokoju" w
latach osiemdziesitych, dzisiaj przeznaczaj miliardy
738

Rozrachunek
na badania rodowiska naturalnego" i badania feministyczne", podczas gdy te
same rodki masowej informacji warz nam z wynikw owych bada nowy
narkotyk. Te same metody, ten sam styl, czsto nawet znajome twarze! Jedyn
nowoci jest ich nowomowa": kulturalna rnorodno", poprawno
polityczna", prawa do reprodukcji". Jak to piknie brzmi! A przy tym - totalitarna
istota nowej ideologii jest zupenie oczywista, a narzdzia nieuchronnie te same:
represje, propaganda, cenzura. Jestemy wiadkami zmasowanego, frontalnego
ataku na podstawy naszej cywilizacji, ktra zostaa uznana za kultur martwych
biaych Europejczykw". Jeli ten atak si powiedzie, cofniemy si do
redniowiecza. Albo nawet gorzej. W minionych czasach Shakespeare mg
przynajmniej zupenie swobodnie pisa i wystawia swoje dramaty. Dzisiaj
wikszo jego dzie byaby zakazana jako politycznie niepoprawna"; Otello - z
powodu rasizmu, Poskromienie zonicy - z powodu mizoginii, a Romeo i Julia wedug wypowiedzi do postpowej brytyjskiej nauczycielki, ktra odmwia
zaprowadzenia swoich wychowankw na ten spektakl - jako prymitywny
heteroseksualny spektakl".
To smutne, e nie potrafilimy wykorzysta wspaniaej moliwoci stworzonej
przez mier komunizmu: nie skoczylimy ze wszystkimi komunistami, nie
ujawnilimy wszystkich ich zbrodni, nie zdyskredytowalimy ich mrzonki"; co
wicej - nie nauczylimy si przeciwstawia tej wspczesnej dumie. Zostajc
niepoprawnymi zwolennikami polityki agodzenia agresora, kaleczymy swoj
mow prbujc wymawia: on-ona-ono", Mzzz, Msss" (swko wymylone po
'to, eby nie nazywa kobiety ani miss" ani mistress"), vertically challenged",
ozone friendly". Ale nawet jeli wszyscy postanowimy sta si jednoczenie
zielonymi", niebieskimi" i daltonistami w odniesieniu do koloru skry, nie
kupimy za to pokoju i wiecznej szczliwoci, poniewa utopistw ich
mniejszoci" obchodz nie wicej ni komunistw napawa trosk proletariat.
Wszystko to s tylko rodki pozwalajce osign peni wadzy, by dyktowa
wasn wol, kierowa nami, niszczy nasz indywidualno, znan z jakich
dawnych, zapomnianych zapiskw pod nazw ludzkiej duszy.
I chocia jest to smutne, trzeba przyj, e wszystkie nasze starania i wysiki,
wszystkie nasze ofiary byy bezcelowe. W ostatecznym rozrachunku czowiek
okaza si niegodny darowanej mu wolnoci i w godzinie prby nie znalaz w sobie
ani do odwagi, ani poczucia godnoci, eby stan na wysokoci zadania. W
rezultacie nie stalimy si lepsi, mdrzejsi, bardziej czyci, a sama prba okazaa si
tylko gigantycznym trzsieniem ziemi, ktre pochono setki milionw ludzi. No
c, moe nie warto si skary. Wszak
739

Na Zachodzie
i to te jest cech ludzkiej natury. Ale mimo wszystkich niedoli swego ywota,
zachowaem wiar w dobro, w lepsze ycie". I chocia wtpi, czy to lepsze
ycie" zobacz, wierz w dalszym cigu: zjawi si kiedy stary, mdry Sdzia i
powie:
- Nic na caym Boym wiecie nie moe tego usprawiedliwi.
Jedyne, co mi pozostao, to przechowa swoje wiadectwo do owego Dnia Sdu.

Podziko wania
Chciabym wyrazi wdziczno Fundacji Margaret Thatcher za cenn pomoc i za
wytrwae wspieranie moich stara o ukoczenie tej ksiki. Wdziczno moja jest
tym wiksza, e w wielu kwestiach mielimy odmienne pogldy.
Dzikuj take Olegowi Gordijewskiemu, Jewgienijowi Nowikowowi, Michaiowi
Wosleskiemu, Leonidowi Finkelsztejnowi, Ninie Rogaczij i Wadimirowi
Pimonowowi za pomoc i rady.
Serdecznie dzikuj licznym przyjacioom i sympatykom w Moskwie (ktrych nie
mog wymieni z nazwiska, by nie narazi ich na niebezpieczestwo) i wielu
przyjacioom na Zachodzie za wsparcie i pomoc.
W szczeglnoci jestem bardzo zobowizany mojemu staremu przyjacielowi i
wydawcy, Charlesowi Ronsacowi, ktrego niezachwiana wiara w to, e zdoam
doprowadzi swoje przedsiwzicie do koca, podtrzymywaa mnie na duchu przez
wszystkie te trudne lata.
Wadimir Bukowski

Indeks
Achmatowa Anna 277 Achromiejew S.F., gen.
arm 450 Adamowicz, deputowany 316 Afanasjew Jurij,
deputowany 316, 663 Aga Khan 636 Agnew Spiro 21 Ajmatow 285 Ajrikian 308,
311 Akselbank, dziennikarz
amerykaski 256 Aksen G. 515
Aksjonow Wasilij 281, 283 Aldaba-Lim Estephania 505 Aleksandrw A.P, prezes
Akademii Nauk ZSRR
535
Aleksandrw Grigorij 55 Aleksiejew, tymczasowy
penomocnik w
Afganistanie 415, 417 Aleksiejewa . 315, 359 Aleksij, metropolita 319 Alijew
G.A. 131, 294 Allende Salvador 236, 364 Allilujew Josif 261 Allilujewa wietlana
178,
186, 188, 261-262, 294 Altman Johann 172 Alsop, dziennikarz 186 Alchimow, cz.
BP
KC KPZR 580
Amalrik Andriej 107-108, 537
Amin Hafizullah 416-417, 419, 429-430, 433-434, 438-439,441,449, 451-458,483
Andrew Christopher 354, 358, 614-615, 652
Andronw Jona 322, 325
Andropow Jurij 12, 17-18, 37-38,40, 46, 48, 50-51, 72, 121-122, 130, 135-138,
141-152, 168-172, 174-178, 180-181, 183-191, 208, 211-213,216-217,
220-221,227, 229-230, 233-239, 241,243-244, 246-247, 250, 253-256, 260-265,
267-270, 273, 280, 288, 293-294, 341-345, 362-363, 371, 394, 399,403,418,421,
423, 429-432, 434-435, 439, 442,446-448, 452, 455-456, 464, 466, 477, 479-480,
495-496, 498-499, 506, 537, 544-546, 549-552, 555, 559-560, 566, 569, 578, 583,
585, 587, 591, 598, 623, 627, 630-631, 673-674, 700
An-Nauman, dziennikarz 319 Antonov Boris 251 Arafat Jasser 51, 715 Arbatow
Gieorgij 57, 382,
398, 531,538-539 Archipow, cz. BP KC
KPZR 573, 580-581,
583-584 Aristow Awierkij 547, 566,
568
Aron Raymond 393 Attlee Clement 497
Babachanow, mufti 319 Babajan E.A., psychiatra
sowiecki 224-226, 232 Bahr Egon 17-18, 57, 340,
344-346, 348, 538, 654 Bajbakow212, 546, 573,
578, 580, 583, 585, 586 Bakatin Wadim 71-77,

79-80, 668 Baker Jim 675-677, 683 Bakunin Michai 231 Barcikowski Kazimierz
566 Barthley Robert L. 691 Bascio Patrick 599, 622,
628, 659 Bazargan, premier Iranu 429 Beaumarchais Pierre 249 Bech A.I. 215 Beria
awrientij 118-119,
123-124, 238, 650
743

Indektt
Berlinguer Enrico 27, 200.
249, 553 Bcmer P, sekr. gen.
wiatowego
Stowarzyszenia
Psychiatrw 226 Bessmiertnych Aleksander
600
Bhutto Benazir 634 Bielinkw A. 261 Biriukowa A.P., cz. BP KC
KPZR 285 Blume Mary 464 Bochin, dyr. centrum
onkologicznego 532 Bobkw Filip 152, 189.
286, 299, 304 Boboas G., grecki
przemysowiec 30-31, 63 Bogdanw Radomir, gen.
kier. placwki KGB w
Afganistanie 450 Bogoraz-Bruchman
167-168, 308,311 Bojcow L, zastpca przew.
Kom. Kontroli Partyjnej
przy KC KPZR 119 Bodin, cz. KC KPZR Bondarienko A.P., cz.
kolegium MSZ ZSRR
351
Bondariew 285-287 Bonner-Sacharowa M. 202,
302-306 Borowik G.A., kier. biura
prasowego APN w USA
54
Braiowski W.L. 364
Brandt Willy 17. 188,336, 342, 343-347, 351-352, 356,481.483.614
Brazauskasowie 250
Breniew Leonid 12, 31-32, 48,50-51,63, 100, 102, 121-122, 137, 178-181,
185-186,, 189-200, 206, 211-212,215-216,
233-235, 247. 265, 288-289, 292-294, 339-340, 344, 349, 351, 354, 360, 362, 366.
376, 379, 384, 389, 393, 404, 406,415,417,420, 422-423. 428, 430-437, 444,
447-448. 452, 455. 459. 462, 474-475, 485. 487, 508,512,518, 525. 534, 542-552,
554-555, 563-567, 569-574, 576, 578-579, 582-584, 586-587, 591,603,628, 630,
640. 650. 695, 700
Brodski Josif 277, 284
Broniewski Wadysaw 288
Brown Frida 505
Brundtland Gru 538
Bnitienc K., zastpca, kier. Wydz. Midzyn. KC KPZR 25, 44, 641
Brzeziski Zbigniew 238, 315, 482
Bucharin Nikoaj 255

Bugajew, cz. BP KC KPZR 412,618

Bukowski Wadimir 77-78, 85, 89-90, 107, 122, 136, 174, 195-196, 199-200, 204,
222-223, 247, 249-251.281,315, 345, 348, 464. 499, 599,611. 627, 729
Buhakow Michai 277
Burienkow, wiceminister zdrowia ZSRR 221
Burkw B., przewodn. Zarz. Agencji Prasowej Nowosti 54
Burlacki RM. 311
Bush Georg 675-676, 678, 683
Butman, ydowski nacjonalista" 172 Buznicki A.G. 215 Byczkw G.A. 213,
319
Bykw 285-286
Byron George Gordon 329
Callaghan James 361 Canapa J., czonek BP KP
Francji 196 Capone Al 21
Carlsson, cz. kierownictwa Midzynarodwki Socjalistycznej 356
Carter April 490,510.521, 534, 537
Carter Jimmy 58, 203-204, 207, 235,255-257, 260, 345-347,403, 405,419, 430,
433, 459^60, 462, 467-469, 471,478, 482-484.506, 508, 686
Castro Fidel 43
Ceausescu Elena 638
Ceausescu Nicolac 638, 677
Cervetti D., czl. kierownictwa KP Woch 27
Chaikin Sol 404
Chalfont, lord 495
Chamberlain Arthur Neville 19, 337, 385
Chandra Romcsh 494,516
Charksy, dziaacz religijny 319
Chazbuatow Rusan 695
Chomeini Ruhollah 478
Chnoch, ydowski nacjonalista" 172
Chruszczow Nikita 62, 100, 110-111, 121-124, 131-133, 157, 209, 211, 234, 240,
279-280, 307, 339, 395, 587, 590, 629, 650-651,671,680
Churchill Winston 390, 497
Civiletti, min.
sprawiedliwoci USA 250
Clinton Bill 290
Coe Sebastian 467
Conquest Robert 76
Coppola Francis Ford 58-59
745

Indeks
Coogan Kevin 321), 322, 325 Corvalan Lopez Luis 174,
196, 236, 641 Coubertin Pierre de 471 Craxi Bettino 509 Crokett, szpieg USA
259 Cwigun Siemion 31, 219 Czazonow 231 Czazow J.I., prezes
Wszechzwizkowcgo
Towarzystwa
Naukowego
Kardiologw 533-534 Czebrikow Wiktor 51, 72,
131, 133, 139-140, 153,
174, 189, 282, 292,
294-300, 302-306,
310-311,316,318, 465,
610-611,613,621,632,
647
Czechow Antoni 112 CzeriepA.I. 214 Czerniajew, agent wywiadu
ZSRR 172 Czerniajew A., zastpca
kier. Wydz. Midzynar,
KC KPZR 14-15, 30,40,
42-43
Czernienko Konstantin 12, 131-132, 134, 234-235, 291-292,422, 431^32,
447-448, 544, 546, 573-574, 578-580, 584, 587-589, 647, 674
Czemowi 308,311,314
Czikarlejew Jurij 242
Cziwian Erik 533
Czu-Cin-Lin.
wsppracownik misji 128
Daniel Julij 158-159, 161-163,211,244-245, 264, 266, 268
DaniloffN. 174
Darwin Karol 674
Daud Khan Muhammad 412-413
Davis Angela 38 Dederkis, dziennikarz 319 Den Vyl J.M., premier
Holandii 57 Dicmientjew A., redaktor
naczelny miesicznika
Junost" 274 Diemiczew Piotr 51, 178,
181, 187, 264,285,292,
304
Dzilas Milovan 261 Dimitriewa Tatiana 231 Dmitrijew O.W. 214 Dobrowolski
244, 248 Dobrynin Anatolij 23, 24,
260, 285,311,619, 620 Dogich, cz. BP KC KPZR
40, 42, 285, 294, 303,

573, 588 Dolmatowski Jewgienij

275-276 Donahue, brat Poznera 272 Dostojewski Fiodor 93 Dreyfus Alfred
268-269 Drugow, kier. Wydz.
Administracyjnego 177 Dudorow, min. spraw
wewn. ZSRR 129 Dymszyc 172 Dzasochow, czonek
politbiura 101 Dzieryski Feliks 71-72, 76
Ebert Friedrich 351 Eden Douglas 495 Ehmke 346
Ellenstein J., pisarz 196 Engelhardt Wadimir 179 Engels Fryderyk 239 Enger,
szpieg ZSRR 172 Eton, dziennikarz 319 Eton Cyrus, finansista 53
Fajnberg 212
Falin Walentin 22-23, 25, 33-34, 40, 101,343, 345-346, 624, 627-628,
642, 651,653-655,664, 666
Fermi Enrico 372 Fernandes da Fonseca A.,
portugalski neurolog
222-223 Fiedotow Piotr 120, 121 Filipowski 117 Fiatow 259 Finkel Fiodor 322
Finkelsztejn Leonid 729 Fischer L. 261 Fleming J., amerykaski
producent filmowy 55 Borowski G. 261 Fonwizin 316 Forman Milos 272
Frank, sekr. stanu w MSZ
RFN 343, 345, 348 Frenkiel A., prac. NKWD
118, 128 Freud Sigmund 674 Frezer Sz., amerykaski
psychiatra 224 Friedman Milton 707-708 Frioux Claude, profesor
uniwersytetu paryskiego
266
Froow Dmitrij 231 Fromm Erich 397-398 Fulbnght, senator 394, 397-398,
400-402
Gabaj Ilja 168-169, 171,235 Gajdar Jegor 102, 706-709 Galicz Aleksander 5,
59,
158, 284 Gaanskow Jurij 163, 166,
190, 243-248, 269 Gamsachurdia Zwiad,
pniejszy prezydent
Gruzji 258-259, 269,311 Gandhi Indira 236 Gandhi Rajiv91 Garbugiani, cz.
KP Woch,
mer Florencji 202
747

Indekd
Garbuzow. cz. BP KC KPZR 42,51,219, 580
Gasparian A. 321
Gdljan, deputowany 316
Genscher Hans-Dietrich 346-347, 653
Georgadze 265
Gerszuni 301
Gierek Edward 542, 544-545 Ginzburg Aleksander 163,
166, 169, 172-173, 190,
243-246, 248, 258-259,
266.315, 320 Giscard d'Estaing Valry
352, 393, 430, 433 Gazunow LS., malarz
236-237 Goebbels Josef 165,375 Gogol Nikoaj 93, 268, 288,
325
Gogolidze Siergiej, szef chabarowskiego Zarzdu NKWD 120
Goldberger Marvin L. 535
Gollan 364
Gomuka Wadysaw 546 Gorbaczow Michai 12, 33, 40, 42, 72. 79, 87, 92, 107.
112-114, 122, 124, 131, 133-134, 139, 143. 154, 160, 238, 253, 260, 279-282,
284-297, 300-304, 307-308, 310, 314-320, 324, 432, 555, 575, 584, 597, 599, 603,
605. 609-611,613-614, 616-618.620-623, 628-629, 631,638-639, 643, 647,
652-657, 659-661,663,665-678, 680-682, 684, 690-694, 702, 704, 706
Gorbaniewska Natalia 136, 212
Gordijewski Oleg 354, 358, 614-615, 652, 729
Gorielow, doradca wojskowy 415, 417
Gorkin A. 265
Grabski Tadeusz 559
Greczko Andriej 50
Griekaow W.A. 214
Grigorianc Siergiej 308, 311,315, 322
Grigorienko Piotr G. 143, 167,210,212, 231
Griszyn Wiktor W. 132, 168, 178, 291, 447, 546, 555,573
Griwnina Irina 322
Gromyko Andriej 12,42, 50, 131-134. 174-175, 178, 180,183, 185-186, 188,
435-436, 439,442, 447-448. 455-456, 460. 479-480, 518, 544-546. 549, 555, 559,
566. 570, 581,587, 620-621,627, 630-631, 644-647
Gumilow 146
Gruszko Wiktor 638
Gyzi G., przewd. PDS 652-653

Haddad Wadia 48-51 Hall Gus 36 Hamilton Hamish 498 Hammer Armand 32,
63 Handal Shafik, sekretarz
gen. KC KP Salwadoru
41-43
Havel Vaclav 639, 658, 691 Hayek Friedrich von 707 Hayworth R., sekr. gen.
Partii Pracy
w W. Brytanii 363-364 Heath Edward 336 Hegel Georg 90 Heinemann Gustav
342-343 Hckmatiar, przywdca IPA
632 Hei 311
Hess Rudolf 61
Hcuvel Catherine van den
320. 322 Hipokrates 232 Hippel Francis von 304 Hitler Adolf 47.61, 64, 129,
280, 307.361,372, 377.
575,676. 687,710 Hodder, wydawca 614-615.
652 Holland, sekr.
Komunistycznej Partii
W. Brytanii 364 Honecker Erich 17,20, 348.
515,553, 563,582-583.
638-639, 654 Hory 311
Humprey Nicholas 531 I lunter Brian 637 Husajn Saddam 47, 678 Husk
Gustav 581
Ian-Lin-Pu, kucharz 128 Iannikos, wsplnik
Bobolasa 31 Ignatienko, zastpca kier.
Wydz. Propag.
Zagranicznej KC KPZR
227
Ignatiew Siemion 121 llicscu lon 638 Iljin, zamachowiec 215 Iljin L.A.,
akademik 533 lnoziemcow, czonek AN w
zakresie nauk
wywiadowczych 382 lskander Fazil, pisarz 283 Iwanow, deputowany 316
Iwanow, nacz. I oddziau
specjalnego 130 Iwaszko W.A., zastpca
sekr. gen. KC KPZR ds.
partii 652,659
Jaboski Henryk 568 Jackson James 36 Jackson 171.203,392, 394, 396. 398,
402^103
749

Itukk
Jagielski Mieczysaw 580 Jakes 638
Jakir Piotr J. 135-136, 167-168, 177-178.246, 266-267
Jakowlew, zastpca nacz. Gwnego Zarzdu Archiww 341-342
Jakowlew Aleksander 160-162, 164, 165, 170. 282, 284-287, 289,
309-311,618.632, 642, 651,654
Jakowlew Jcgor 71
Jakuszyn Gleb 114
Janajcw GJ. 670
Jan Pawe II 74, 79, 238-239
Jaruzelski Wojciech 541, 545, 549-552, 555, 557-569,571-579, 584-586, 605, 640,
644-648, 672
Jasnow 265
Jazw Dmitrij 632, 654, 667 Jcgorow Wadimir K. 597 Jelcyn Borys 72, 76,
80-81,
85-90,92,99, 165, 302,
657.669-671.694-695,
702-710,712 Jelistratowa I., autorka
artykuu w Izwiestiach"
88
Jermasz FT., przewodn.
Pastw. Kinematografii
ZSRR 56, 58, 473 Jermolavicius J.J., kier.
Wydz. Ideolog. KC KP
Litwy 668 Jrme J., cz. KC KP
Francji 30 Joshua Wynfred 495 Jctingier Jakw 123 Jewtuszenko Jewgienij
273-276, 280, 285' Jew Nikoaj 118 Jrgensen Anker 364-365 Jutkiewicz 276
Julin, deputowany 666 Juwenalij, metropolita 319
Kdr Janos 581 Kafka Franz 90 Kaganowicz J., sekr.
Obkomu WKP(b) 117 Kaganowicz Lazar 132-133 Kanane Meyer 251 Kalinin
Michai 669 Kaugin Oleg 60-61, 114 Kamkin V., wasc. ksigarni
o tej nazwie 34, 252 Kampfner John 691 Kania Stanisaw 544-552,
555-559, 562-563, 567,
570
Kapica Piotr 179 Kapitonow Iwan W. 40, 42,
178, 182, 285, 304.588 Kapler, reyser filmowy 261 Karabasow S.J. 310 Karmal
Babrak 412-414,
446, 455, 457, 459, 477,
483, 630-631 Karpo w, pisarz 286-287 Karpowicz Jarosaw W. 247 Katajew
276 Katarzyna II 289 Katuszew Konstantin 178,

182, 186-187 Kekkoncn Urho K. 236.

524-525 Kennan D. 261 Kennedy Fdward 237 Kennedy John F 74, 79 Kent
Bruce 515 Kiedysz 179 Kiereski Aleksander 353,
412, 491 Kiesinger Kurt Georg
341-342 Kieworkow 344 KUlanin, lord przewd.
MKOl 474 Kirilcnko Andriej 40,42,
136-137, 178, 180, 183,
415-416,418, 422,
429-432, 447, 547, 573,
579, 583 Kirillin Wadimir 361 Kirillin W.A. 130 Kirw Siergiej 74, 268
Kissinger Henry 352,
385-388, 404 Kle banw 301 Kohl Helmut 509, 654, 686 Kolesnik Wasyl
449-450,
453
Kopernik Mikoaj 674 Kopielaski Danii 60 Kopielow, pisarz 283 Korionow
W., dziennikarz
Prawdy" 288 Kornijenko G.M., prac,
Wydz. USA w MSZ
ZSRR 54 Komilow, pisarz 283 Korotienko N.A. 214 Korotycz, deputowany 316
Kostawa 259
Kosygin Aleksiej 50, 137.
178, 183, 185, 212, 265.
340,418.420-433,
435-437 Kowalw Anatolij 685 Kowalw Iwan 305, 308,
311,322 Kowalw M., kier.
sekretariatu Wydz.
Midzyn. KC KPZR 45 Krasin Wiktor 246 Krawcw, min.
sprawiedliwoci ZSRR
153, 298-299 Krawczuk Leonid, sekr. ds
propagandy KC KP
Ukrainy 102 Kreisky Bruno 362 Kriuczkow Wadimir 40,72,
314-316, 354, 358,551,
632, 642, 651-652,
666-667 Kroczik 312
7.15

IndeL)
Krlikowski 183 Kruczina N., kier. dziau
adm.-gosp. KC KPZR
642, 660, 664 Krugtow Siergiej 123 Krugowoj D., przewodn.
Prezydium SSOD519 Kubiak Hieronim 566 Kujbyszew Walerian 81 Kulikow
Wiktor 551,
569-570, 572 Kuakw Fiodor 211 Kunajew, cz. BP KC KPZR
447
Kunakow, dziaacz religijny 319
Kuniajew, poeta 285 Kuro Jacek 537 Kuzin M.I., akademik 533 Kuzniecow
Anatolij,
pozbawiony
obywatelstwa
sowieckiego 172, 178,
186, 250, 270-271 Kuzniecow Edward 281, 322 Kuzniecow Wasilij W. 131,
201,227, 229, 304, 631
Lachowski Aleksandr 449 Landau Lew 130-131 Lang Peter, wydawca 599,
622, 628, 659 Lawn Bernard 532-533 Lea D., angielski psychiatra
220
Ix Carrc, powieciopisarz 247
Legcr Fernand, malarz 625 Leis 143
Lelabski N.I. 214
Lenin Wodzimierz 12, 37, 94, 112, 122, 130, 147-148, 178-180, 186-187,
197,214,216, 234, 239-240, 243, 261, 270. 324, 353. 358, 376-377,406,429,431,
492, 504.558.587, 603.
629, 651,675, 709 Leonowicz W, poeta 284 Lemer 363 Leveros I., sckr.gen.
Norweskiej Partii Pracy
362 Lewic/. 363
Ligaczow Jegor K. 101,
131,284-287, 293-294,
305-306, 674 Lipawski S.L., autor listu
254-255 Litwinow Maksim 137 Litwinow Pawel 136-137,
167-168, 177-178 Lorentz Aloiz 638-639 Lubimow Jurij 176, 281, 286 Lubimow
Michai 78 Lubman 259 Ludwik XVI 605
aptiew P.P. pracownik
KGB 50 aszkowa Wiera 244-245,
248
Latynina A. 695
ogunow 231

Log winien ko, przewodu. Wszech zwizkowej Rady Ewangelickich

Chrzecijan-B apty stw 319
ogwinow M., pierwszy sekr. amb. ZSRR w RFN 346
.ukianow, prac. KC KPZR 138, 301,304,311,315, 667
Machw A.B.,
Soweksportfilm 54
Magomietow Sutan 450, 453
Majakowski Wodzimierz
126, 284, 669 Makarw B., przewodn.
W/O Miedunarodnaja
Kniga" 34 Makarw I., zastpca kier.
Wydz. Nauki i Owiaty
KC KPZR 36 Macmillan Harold 683 Maksimw Wadimir 281,
283
Malenkow Gieorgij M. 121,
132-133 Mandela Nelson 334-335 Mandelsztam Osip 277 MaoTse-tung 18, 290,
629 Marchais Georges 196-197,
276
Marcos Ferdinand 617 Marczcnko Anatolij
168-169, 171,235,269,
299-300, 305 Marczuk, prez. Akademii
Nauk ZSRR 305-306 Marinowicz 259 Markw 285-287 Markw Gieorgij,
bugarski
emigrant polityczny 60 Marks Karol B, 94,
239-240, 376, 504. 598,
660
Marshall Georg Catlctt 377,
650, 690 Martynow, psychiatra 219 Masser, komunista
urugwajski 195 Matusiewicz 259 Maurois Pierre 657 Maxwell Robert 32, 63
Mazowiecki Tadeusz 638 Mazurw, cz. BP KC
KPZR 137,211 Mcany Georg 404 M'Bow A.M., sekr. gen.
UNESCO 473 Mellow T, sekr. NAN ds.
midzynarodowych 535 Mendoza R., prezes firmy
Prodag 32 Mengele Josef 231
753

Indek
Messud Clarie 683 Meziere L. de, premier
NRD 655 Miasnikow z Gasnosti" 312 Miasnikow, profesor
promotor pracy naukowej
S. Allitujewej261 Micardo J.,
parlamentarzysta W.
Brytanii 364 Michajow W., kier. Wydz.
KC KPZR 668 Michalczuk D.P. 215 Michnik Adam 575 Miedwiediew Jaures
135-136. 263,394,
396-402, 404-405,
536-537 Miedwiediew Roj 537 Miedwiediew W.A., cz. BP
KC KPZR 285-286, 666 Mielesznikow A., prawnik 99 Miesiacew, Komitet ds.
Radia i Telewizji 53 Mietkowski Andrzej 499 Mikojan Anastas 82, 137 Mikow
G.J. 213 Milewski Mirosaw 569 Milionszczikow, cz. AN
w zakresie nauk
wywiadowczych 382 Miller Jim 533 Milsztejn Ilja 77, 119 Mitterrand Franois
303-304, 657 Moisiejew M., szef Sztabu
Gen. ZSRR 636 Mootow Wiaczesaw
132-133 Moniakin, cz. KC KPZR 666 Moroz 172
Morozw G.B., psychiatra
sowiecki 225, 231 Moajew, pisarz 283 Mulina Marina 85 Murawczik Joszua
322 Murchawski 632
Mussolini Benito 242, 690 Muller Jim 533
Natta A., sekr. KC KP
Woch ds. koordynacji 27 Nadibullah Mohammed
631-634 Naumow P., red. nacz.
miesicznika Nowoje
Wremia" 322 Nieizwiestny Ernest 176,
237, 281 Niekipieow 305 Nienaszew, kier. Wydz.
Propag. KC KPZR 221 Nikoajew W.M. 214 Nikonow W.P., cz. BP KC
KPZR 285 Niow 259 Niro Robert de 373 Nixon Richard 38, 352, 378,
384-389, 682-683 Nowikow Jewgienij
(Novikov Eugen) 599,
622-623, 628, 659, 660,
729
Nowodworska Waleria 312
Obassandjo O., genera
nigeryjski 57 Ogarkow Nikoaj 446 Ogorodnikow 311-312 Oil I. den, premier
Holandii
538

Okudawa Buat 283-284 Olszowski Stefan 559, 563,

566, 568 Oppenheimer Jacob Robert
372
Orban Olivier 377 Ortw Jurij 169, 173-174, 258-259, 281,315, 359-362, 403,
405, 463 Orwell George 370, 723 Osipowa Tatiana 305, 322 Osnos,
korespondent USA 256
Oswald Lee Harvey 79 Owczinnikow, akademik 532 Ovctt Steve 467 Owelian
J.M. 215 Owen David 57, 538 Owen. min. spr. zagr. W. Brytanii 361
Pacepa on Mihai 639 Packwood, senator USA 403 Pak W.A. 215 Palme Olof
56, 538-539 Pasternak Boris 374 Pastuchw Borys 523-524 Patoliczew, min.
handlu
zagr. 28 Pauling Linus 401 Pavlenkov Vladen 322 Pawlenczuk Walcrij 135
Paww A., poprzednik
Kruczinej 40, 46, 664 Paww Iwan P. 337 Paww W.P. 214 Pelsze Arvid
137,211,447 Penson, ydowski
nacjonalista" 172 Ptain Philippe 114, 116, 690 Petersen Arne 494 Peterson,
szpieg USA 259 Picasso Pablo 494, 625 Picheaux R, prezydent
wiatowego
Stowarzyszenia
psychiatrw 225-226 Pichoja Rudolf
Hermanowicz 80-85,
88-89, 96-97 Pieriepietkin G.W., zastpca
kier. sektora 94 Pierwuszyn 301 Pictrowski, minister
zdrowia ZSRR 212, 219,
223, 225, 227, 532 Pisudski Jzef 568 Pimonow Wadimir 290, 729 Pinochet
Ugarte 353, 641 Pikowski Jzef 544-545
755

Pipcs R., sowietolog 315

Pisariewski, red. nacz. tyg. Sowietskij Ekran" 261
Plissonnier G., czl. KC KP Francji 24-25, 30
Pluszcz Leonid 222-224, 281, 315, 322
Platonw Andriej 277
Putnik A. 77, 90
Podgrny Nikoaj 50, 178-179, 181, 184-186, 211, 265
Polaski D.S. 178, 185, 211, 264
Polikanow S.M., prac. naukowy Inst. Bada Jdrowych 176-177
Poliszczuk, szpieg 297
Pol Pot 717
Poozkow I. 668
Ponomarienko A.M. 215
Ponomariow Boris 12, 27-28,40, 42, 45-46,61, 136, 174, 195, 197, 201,
207,211.354, 366. 421-422. 435-436, 439, 442, 447, 455-456, 477, 479, 494,546,
553,631
Popw, szef wydz. placwki !28
Portianichina Tatiana 89 Portugaow N., konsultant Wydz.
Midzynarodowego KC
KPZR 652 Potiomkin Grigorij 289 Pozner Wodzimierz
271-272, 280 Pozsgay Imre 644 Prasel, amerykaski
dyplomata 255-256 Press Frank 536 Primakow Jewgienij 79,
382, 399 Prislawkin, pisarz 284 Prochorow 219 Prokofiew J. 669
Quisling Widkun 116. 348, 690
Rabbani, przywdca IWA 632
Rachmanin W.A., naczelnik Zarz. S. Protokolarnej 32
Rachmanin 479
Radczenko, przew. Sdu Najwyszego RFSRR 165
Radabow 258
Rakowski, profesor psychiatrii 218-219
Rakowski Mieczysaw F. 566
Rasputin 285
Ratuszyska Irina 298, 322 Razumowski G.P, cz. BP
KC KPZR 285 Reagan Ronald 43, 45, 108,
303-304, 308, 320,383,
407, 462, 509, 597,
600-602. 618, 621-622,
671,675,678-680,
685-686, 688, 691 Reddway Peter 144, 148 Remiggio L., prezes
Interexpo 28 Rcsini. dziennikarz

amerykaski 256 Rickunkow A. 139, 153 Riekunkow, prac. KGB

298-300 Riezak S.W. 214 Riss L., angielski psychiatra
221
Robinson Archie 404 Rockefeller Nelson Aldrich
334,531 Rogaczij Nina 729 Rojewska-Olejarczuk Ewa
59, 70, 122, 129, 158,
274,276 Rola-ymierski Micha 558 Roma G., prezes
wiatowego
Stowarzyszenia
Psychiatrw 224
Romanow G.W., cz. BP KC KPZR 131, 133, 447
Romanow, nacz. Gawlitu
273-274 Ronsac Charles 729 Rooscvell Franklin Delano
708
Rosenthal Abe 691 Rostropowicz M..175-176 Roszczyn M pisarz
283-284 Rothschild Leopold, baron
391. 667 Rousseau Jean Jacques 371 Rozanowa-Kruglikowa
Maria, ona
Siniawskiego 265-269 Rodiestwienski 285 Ronw W.J., psychiatra
sowiecki 225 Rucki 325
Ruckoj Aleksander 695
Rudenko Mykoa (Nikoaj) 169, 322
Rudenko R.A., prok.
generalny 141-142, 147, 152, 159,161,168-170, 172. 185-187, 190,
210-211,235,244, 265
Ruiz Henry 44-45
Rusakw Anatolij 42-43, 544, 546. 567-579, 581-584,586, 646
Rybakw Anatolij 283
Rybka P.. 214
Rykin W., zastpca kier. Wydziau
Midzynarodowego KC KPZR 657 Rykow Nikoaj 35, 131,
285,294,303,620-621, 667-668
Sacharow Andriej 79, 114, 143, 153. 177.179-180, 183. 202,257, 259,
757

Iridtk
262-263, 271-272, 302-307,310,317,346, 396, 399, 404, 460, 464, 519, 534,
536,538,629. 679, 683 Sadunajte 311
Salisbury H., red. nacz. New
YorkTimesa" 261-262 Salomon 700 Sanders Sol 678 Sartakow, cz. Zarzdu
Zwizku Pisarzy ZSRR
274-275 Sartre Jean Paul 393 Sarwari Asaduta 457 Savitch Jessica 251, 323
Sawinkin, kier. Wydz.
Administracyjnego KC
KPZR 161, 265 Scheuble, min. spr. wewn.
RFN 654 Schmidt Helmut 346-347,
349-350, 509, 539, 566 Schott E., parlamentarzysta
W. Brytanii 363 Schuster, wydawca 404 Schweizer Peter 600. 602 Semiczastnyj
I.F., wiccmin.
handlu zagr. ZSRR 32 Serbski W.P. 226,231 Sevan B., przedsl. sekr. gen.
ONZ 636 Shakespeare William 328, 726 Shilard, fizyk amerykaski
372
Siemiczastny Wodzimierz
124-125, 159,210-212,
217,243, 316 Sierbin, kier Wydz.
Przemysu Obronnego
177
Siergiejczyk. tow. 51 Sierow Iwan 121, 130 Simon, wydawca 404 Simpson W.,
parlamentarzysta
W. Brytanii 363
Siniawski Andriej, pseud.
AbramTerc" 158-159.
161-163,211,244-245,
264-270, 307 Siwicki Florian 572 Skry lew P.A. 214 lepak 363
Sawski, min. redniego przemysu maszynowego 303
Smal A. dc, belgijski
dziaacz spoeczny
516-517 Smirnow .N., przew. Sdu
Najwyszego RFSRR
159-160, 170 Smirtiukow 28,212,265 Smith Tempie 497 Smolski R, zastpca
kier.
Wydz. Pracy Org.-Part.
KC KPZR 44 Smorodiski S.. kier.
Wydziau KGB na Kraj
Krasnodarski 213, 216 niegw 186

Snieniewski A.W., profesor

217. 225 Soin S.A. 214 Sokow S.L., czl BP KC
KPZR 285 Sokow, min. obr. ZSRR 304 Sokrates 324
Soomiencew Michai 178, 182, 285-286, 294, 618, 620
Soouchin. pisarz 261, 283
Soenicyn Aleksander 79, 107-109, 133, 135. 153, 177-189, 199, 208,233,
241.267, 277, 283-284, 333, 343-345, 392, 399, 529, 537, 679
Soprunienko Piotr 60
Sorokin E., autor artykuu w Prawdzie" 87
SorsaKalcvi 14-16,481, 484, 486, 489,510,614
Stalin Jzef 62-63. 100, 116-118, 121, 123. 129, 130-134, 142, 149, 156,
159,162-163, 176. 234, 240, 242, 272, 280, 290, 294, 371-372, 377-378, 390, 406,
468, 541,587, 603, 629, 650, 666,714, 717
Slarcew A., zastpca kier. Wydz. Adm. KC KFZR 129
Steen Reiulf 362 Stera Anatol 127 Stiepakow, prac. KGB 137 Stoughton,
wydawca
614-615, 652 Stoun [?] Jeremy 304 Strauss Franz Joseph 199 Strojew, cz. KC
KPZR 666 Strokow, red. nacz.
miesicznika Oktiabr"
275
Suchariew 316
Sudopatow Pawe. gen. 60. 372, 378, 650
Susow Michai 50,
136-137, 178, 180, 182, 211-212. 235, 240, 264-265, 275, 363, 447, 468, 544-546,
559, 572-573,579, 583,587
Suworow Wiktor 377, 498
Swietliczna Nadia 322
Swietow, pisarz 283
Szalapin Fiodor 30
Szatunowska 186
Szaposznikow, zastpca kierownika Wydz. Midzynarodowego KC KPZR 227
Szauro, kierownik Wydz. Kultury KC KPZR 161-162
Szczaraski Anatolij 170-171,207, 254-260
Szczekoczichin Jurij 247
73')

Iridek
Szczckow, min. spr. wcwn.
ZSRR 590 Szczeokow, prac KGB 140.
168,212,219, 465 Szczerbakow, zastpca kier.
Wydz. Nauki i Owiaty
KG KPZR 223 Szczerbicki Wadimir 293,
297, 447 Szebarszyn Leonid 77 Szelepin Aleksander 132,
134, 178, 185, 264, 316 Szewardnadze Eduard 231,
285,303,310-311.
619-621,632, 654, 666,
668
Szewlagin D. 244 Szewnin N.S. 214 Szoochow Michai 82 Szostakowicz Dmitrij
55 Sztiglic 260 Szura, salowa 231 Szychanowicz 305
Tallbot Strob 290 TayzinN.W.,cz. BP KG
KPZR 285 Tanner Henry 468 Taraki Nur Muhammad 412,
416-437, 439, 441,449,
456-457, 483 Tarkowski Andriej 176, 276 Tarsis Walerij J. 172 Telsch
Kathleen 531 Terracini, senator, cz.
kierownictwa KP Woch
202
Thatcher Margaret 108, 199, 310,336, 407,461,471, 597,671,674-675,678, 680,
682, 684, 686, 691, 729
Thompson E.P., historyk
536-538 540 Tiaelnikow, kier. Wydz.
Propag. KC KPZR 44,
227
Termer 143
Tichmieniew W., tumacz 41 Tichonow Nikoaj A.
131-134, 291,447,546,
554, 573, 578,582, 631, 645-646
Tiemuszkin O.P, prokurator
gen. RFSRR 160 Tierieszkowa-Nikoajewa
Walentyna 522 Tieriebiow, przew. Sdu
Najwyszego 153,
298-299 Tikunow, kier. sektora
Wydz. Adm. KC KPZR
121
Timofiejew 308,311,316 Tokes LaszJo 638 Tokaczow 297 Tokunow 227, 229
Trapieznikow, kier. Wydz. Nauki i Owiaty KC KPZR 177,212,219, 221, 227,

405 Trifonow Jurij 276 Trocki Lew 60. 178, 414 Truman Harry 390, 497
Twierdochlebow Andriej 147
Ulianowski R., zastpca kierownika Wydz. Midzyn. KC KPZR 36. 413-414
Ustinow Dmitrij 12, 40, 51, 131-134, 178, 181,420, 422, 429, 431-433, 435-436.
439, 442, 447-448, 455-456, 477, 479-480, 544, 549-551,
555, 559, 566, 572, 587, 645-647
Usyczcnko ., radca amb. ZSRR w RFN 346
Vance Cyrus 57. 203,
255-257, 346, 471,538 Venclova Tomas A. 169
Venick 171,203, 392,394, 396, 398, 402^103
Vikremasitkhe, przew. kom. partii Cejlonu 22
VinocurJohn 495
Wallenberg Raul 60 Wasa Lech 553, 562 Wariennikow, gen. armii
uczestnik puczu 87, 672 Wartanian M.J., profesor
psychiatrii 221,224-225.
232
WatincewG.W. 214 Wehner Herbert 347, 350 Wicnicdiktow. wiceminister
zdrowia ZSRR 225 Winogradw, amb. ZSRR
w Afganistanie 429 Wins 172-173 Wiszniewska G.P. 175-176 Wadimow
Georgij, pisarz
283
Wasow, deputowany 316 Wojnowicz Wadimir 284 Wojtya Karol zob. Jan
Pawe U Woker, dziennikarz 319 Wolf Marcus 653-654 Wolpin Aleksander S.
(Wolpin-Jesienin) 159,
167-168,210, 227-229,
247
Woczek Dmitrij 247 Wokogonow Dmitrij 80 Wokw 219 Worona A.P.213
Woroszylski Wiktor 5 Woroszylow Kliment 82 Worotnikow W.I., cz. BP
KC KPZR 131, 285,286 Woslcski Michai
Siergiejewicz 343, 729 Woni es ienski, pisarz 285 Wysocki Wadimir 70, 125,
129,273 Wyszyski Andriej 118
761

Indeka
Zacharw N., zastpca przcwodn. KGB 161, 172, 174, 341
Zagadin W., zastpca kier. Wydz. Midzyn. KC KPZR 27-28, 194, 351, 365,
531
Zajccw 294
Zajczikow W., pierwszy zca przew. Zarzdu Agencji Prasowej Nowosti 53
Zajkow L.N., czl. BP KC KPZR 285, 294, 310-311,636
Zalmanson, ydowski nacjonalista" 172
Zamiatin 227, 229, 432
Zaygin 285-286 Zasulicz Wiera 38 Zedwitz Amim von 17-18 Ziaul-Haq
Mohammed 478,
634, 689 Zieinskow T., przewodn.
Komisji ZSRR ds.
UNESCO 474 Zimianin M.W., cz. BP KC
KPZR 40, 42, 175, 285,
544, 554 Zinowiew Aleksander
109, 112, 229, 231,237,
281
Zinowiewa Olga 281 Zootuchin W.,
zastpca kierownika
Wydz. Administr.
KC KPZR 119, 121 Zorkin Walerij 98 Zubatow, naczelnik carskiej
policji 664
Zarikow N.M., psychiatra
sowiecki 225 danowa Jekatierina 261 iwkow Todor 559, 581 ukw Jurij
222 ukw Gieorgij 134 ymierski-Rola Micha
zob. Rola-ymierski
Micha yrinowski Wadimir 290,
325, 575, 710

Spuf treJci
Cz pierwsza NA WSCHODZIE
Rozdzia pierwszy
Dziwna wojna..................... 9
1. Komu to potrzebne?......................... 11
2. Twarda waluta ............................ 21
3. Firmy przyjaci"........................... 26
4. Intelektualne swawole........................ 33
5. Specpomoc"............................. 39
6. Kibice i sprzymierzecy....................... 52
7. Kto zatem zwyciy?........................ 59
Rozdzia drugi Noc po bitwie naley do maruderw........... 67
1. Znw na ubiance.......................... 69
2. Niemiertelne KGB ......................... 77
3. W brzuchu smoka.......................... 80
4. Pijane wesele............................. 86
5. Dialektyka nie heglowska...................... 90
6. Prosz wsta, sd idzie! ....................... 98
Rozdzia trzeci Z powrotem w przyszo ................ 105
1. Na czym polega nasz bd?..................... 107
2. Zaciszne czasy............................ 116
3. Nasza odwil" ........................... 125
763

pi* treci
4. Jest nas za mao........................... 134
5. Prawo i celowo .......................... 154
6. Bez zgody wymienionego...".................... 171
7. Szkody midzynarodowe ...................... 191
8. Psychiatryczny GUag ....................... 208
9. W co oni wierzyli? ......................... 232
10. Najpotniejsza bro partii ..................... 247
11. Cierpitnicza inteligencja ...................... 267
12. Nowy Cziczikow i jego martwe dusze".............. 279
13. Dusze ywe ............................. 295
14. Ostatnie wysiki ........................... 308
15. Agonia ................................ 316
Cz druga NA ZACHODZIE
Rozdzia czwarty Zdrada.......................... 331
1. Gupota czy podo? ........................ 333
2. Kto wymyli dtente?........................ 339
3. Mieszewicy i bolszewicy...................... 348
4. Tajna dyplomacja" ......................... 358
5. Aspekt amerykaski......................... 367
6. Pokojowa ofensywa......................... 375
7. Kapitulanci.............................. 384
8. Poprawka Jacksona ......................... 392
9. Obronilimy si ........................... 399
Rozdzia pity Lata przeomu ....................... 409
1. Afganistan i koniec dtente ..................... 411
2. Panika na Kremlu .......................... 415
3. Te mi si znalaz marksista..." .................. 428
4. Pitno przeznaczenia ........................ 435
5. Zmiana orientacji .......................... 441
6. Operacja Sztorm - 333" ...................... 447
7. rodki tymczasowe ......................... 455
8. Stronice haby............................ 463
764

Spi treci
9. rodki ratunkowe .......................... 477
10. Kampania ofensywna ........................ 484
11. Machina w akcji........................... 499
12. Gobki pokoju............................ 514
13. Zapata w naturze .......................... 521
14. Najstarsza profesja.......................... 528
15. Pocztek kryzysu w Polsce ..................... 540
16. Mit o inwazji............................. 555
17. Nie ma mowy o zbrojnej interwencji w Polsce" ......... 568
18. Operacja Z"............................. 574
19. Skd wzi 30 tys. ton misa? ................... 579
20. Globalny kryzys socjalizmu..................... 587
21. Bankructwo ............................. 595
Rozdzia szsty Rewolucja, ktrej jednak nie byo............ 607
1. Przyspieszenie"........................... 609
2. Reformatorzy" i konserwatyci" ................. 616
3. Nowe mylenie" .......................... 622
4. Jak odej", nie odchodzc?.................... 629
5. Aksamitna rewolucja" ....................... 637
6. Kwestia niemiecka" ........................ 649
7. Prywatyzacja" wadzy ....................... 659
8. Kronika krachu............................ 665
9. I am not naive, you know...".................... 673
10. Sojusznicy .............................. 682
11. Zrobiem wszystko, co mogem..................... 689
Rozdzia sidmy Rozrachunek (Epilog).................. 697
1. Na Wschodzie ............................ 699
2. Na Zachodzie ............................ 713
Podzikowania................................ 729
Indeks .................................... 731