Leszek Pawe Supecki

MITOLOGIA
SKANDYNAWSKA
W EPOCE W I K I N G W

Zakad Wydawniczy NOMOS

 Copyright by Leszek Pawe Supecki & Zakad Wydawniczy NOMOS

Pozycja dofinansowana przez Komitet Bada Naukowych

Recenzje: prof, dr hab. Zbigniew Stachowski

dr hab. Andrzej Szyjewski

Redakcja wydawnicza i korekta: Anna Grochowska-Pirg

II korekta: Jacek Sieradzan
Redakcja techniczna: Wodzimierz ukawski
Projekt okadki: Dariusz Piskulak

Printed in Poland

ISBN 83-88508-55-5

Krakw 2003

Zakad Wydawniczy NOMOS

30-050 Krakw, ul. Tkacka 5/4
tel/fax (012) 633 00 74
e-mail: biuro@nomos.pl
www.nomos.pl
Druk:

SPIS TRECI

Wstp
1. POCZTEK I KONIEC WIATA W MITOLOGU NORDYCKIEJ

6 9

2. BOGOWIE
3. WOJNA ASW Z WANAMI
3.1. Gull veig
3.2. Wymiana zakadnikw
3.3. Pojednanie bogw. Kwasir, mid poezji i sztuka seidr
4. TYR

25

80
8 1

84
86
92

5. ODYN

96

6. THOR

129

7. WANOWIE
7.1. Njord i Nerthus
7.2Frej
7.3. Dioskurowie czy pary?
8. BALDR I LOKI
8.1. Baldr
8.2. Loki
9. INNI BOGOWIE: HEIMDALL, HOEN1R, ULLR I BRAGI
9.1. Heimdall
9.2. Hoenir
9.3. UUr
9.4. Bragi
10. BOGINIE
10.1. Disy
10.2. Fylgie
10.3. Nomy
10.4. Walkirie
10.5.Asynie

159
160
171
190
194
196
214
221
221
227
229
230
233
233
237
238
239
249

10.6. Matrony
10.7.Gefjon
10.8. Hlodyna
10.9. Idunn
10.10. Frigg
10.11. Freja
10.12. Sif
10.13. Thorgedr Holgabrudr
11. INNA MITOLOGIA: OLBRZYMI, ELFY I KARY
11.1. Olbrzymi
11.1.1. Aegir
11.1.2. Mimir
11.1.3. Skadi
11.1.4. Gerdr
11.1.5. Olbrzymki
11.2. Elfy
11.2.1. Landvaettir
11.3. Kary

252
254
258
260
263
267
278
280
284
285
296
298
302
304
304
306
313
314

Zakoczenie

327

Bibliografia

329

Spis skrtw

351

Wykaz ilustracji

353

Indeks bstw i postaci mitycznych

355

WSTP
Rye. 1. Zota blaszka z Lundeberga

Wspczesne badania naukowe nad pogask religi Germanw, przede

wszystkim Skandynaww, zaczynaj si od epokowego dziel Jacoba Grimma,
zatytuowanego niezbyt fortunnie Deutsche Mythologie (Mitologia niemiecka).
Rozkwit tych bada nastpi w drugiej poowie XIX wieku i trwa a do poowy
wieku XX, a zwizany by z rodzeniem si nowoczesnej samowiadomoci na
rodowej poszczeglnych ludw germaskich. Nie da si zaprzeczy, e z tymi
spoecznymi procesami niekiedy wizay si, tak wiadomie jak i niewiadomie,
pozanaukowe przekonania o szczeglnej wartoci rodzimej kultury i religii Ger
manw, jakoby wikszej ni u innych ludw. Po nieuniknionym otrzewieniu,
jakie przyniosa II wojna wiatowa, takie pogldy zaniky lub zostay usunite
w cie. Ale badania nad religi Germanw ulegy przy tej okazji wyranemu za
hamowaniu. Wtedy jednak powstay najwaniejsze syntezy wierze germa
skich . Szczeglny, cho specyficzny wkad do bada nad mitologi Skandyna
wii wnis wwczas Georges Dumzil (1959; 1959a; 2000). Ogromny wpyw na
uczonych wywieraa wtedy jego byskotliwa teoria trzech funkcji spoecznych,
wedug ktrych miao by zorganizowane ycie ludw indoeuropejskich, i wy
nikajce z niej zaoenie, e funkcje te znalazy odzwierciedlenie w mitologiach
dawnych Indoeuropejczykw. Teoria Dumzila, cho wyjania niejedno, to
wiele problemw pozostawia bez rozwizania, jak kwestie przeznaczenia, rol
bogi i ich funkcj w wierzeniach, czy wreszcie znaczenie istot nadnaturalnych
innych ni bogowie (w przypadku mitologii skandynawskiej na przykad Ol
brzymw). Ostatnio pojawiy si jednak nowe pomysy badawcze dotyczce
tych wanie kwestii i studia nad mitologi skandynawsk oywiy si po1

J. Grimm 1875-1878, 1 wydanie 1835. Tytu dobrany zosta wyjtkowo nietrafnie, jako e
wikszo rde, na ktrych jest oparte dzieo Grimma, stanowi teksty staroskandynawskie.
2 J. de Vries 1956/57; F. Strm 1961; E.O.G. Turville-Petre, 1964; .V. Strm 1975.

8
nownie. Dzi wic mona ju spojrze na mitologi skandynawsk z zupenie
innych perspektyw .
Tymczasem w Polsce mitologia pogaskich Skandynaww pozostaje dzie
dzin w zasadzie nieznan. Pomimo dobrego pocztku bada nordystycznych
w postaci wczesnych tumacze Eddy poetyckiej i Eddy Snorriego Sturlusona,
dokonanych przez Joachima Lelewela (1807, 1828), wiat wierze pnocnych
ssiadw Sowian nie zainteresowa szczeglnie naszych uczonych nawet
w czasach, gdy prbowano dopatrzy si skandynawskich korzeni pastwa pol
skiego i rzdzcej nim szlachty. Potem byo ju tylko coraz gorzej. Dla pozosta
jcej pod zaborami Polski bismarckowskie Niemcy stay si jednym z dwch
najbardziej znienawidzonych wrogw, a w tym akurat czasie mitologia pragermaska" (nota bene rekonstruowana przez nauk niemieck gwnie na podsta
wie rde staroislandzkich), w imponujcy sposb oywiona przez wspaniae
opery Richarda Wagnera, staa si jednym z filarw oglnoniemieckiej tosamo
ci. Budzio to zrozumiay dystans i niech do podejmowania bada w tej dzie
dzinie.
3

W Polsce, szczeglnie po dramacie drugiej wojny wiatowej, skandynawska

mitologia kojarzya si wic raczej z pangermanizmem ni z wyjtkowo cieka
w kart europejskiej przeszoci. Nie zauwaano faktu, e wykorzystywanie
zaczerpnitych wybirczo ze Skandynawii wtkw i symboli do tworzenia ideo
logicznej nadbudowy niemieckiego szowinizmu byo naukowym naduyciem lub moe nie chciano tego w Polsce zauway. Endecki panslawizm, po drugiej
3 U. Dronke 1996 (zbir jej najwaniejszych artykuw); J.P. Schjdt (1981, 91-95; 1981a
49-86; 1988, 29-41; 1990, 35-57; 1992, 156-166; 1993, 261-273), Jon Hnefill Adalsteinsson
(1978; 1990, 206-222; 1997; 1998). Szczeglnie interesujce efekty przyniosy tu inspiracje sui
generis feministyczne (w najlepszym sensie tego sowa), owocujce przeomowymi pracami
G. Steinsland (1991 i szereg artykuw) oraz M. Cluniess Ross 1994-1998. Do tego trendu na
wizuje B.-M. Nsstrm (1995). W twrczy sposb Dumezilowsk tradycj sprbowaa natomiast
niedawno oywi L. Motz (1996), ktra wniosa zarazem nieoceniony wkad w poznanie miejsca Ol
brzymw i Karw w mitologii skandynawskiej (patrz szereg artykuw przywoanych w bibliografii).
Ten etap bada zaczyna znajdowa swj wyraz w wydawnictwach encyklopedycznych: Leksykonie
mitologii germaskiej Rudolfa Simka (1995), oraz w licznych hasach dotyczcych wierze germa
skich i skandynawskich w nowej serii Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (1973-) do
prowadzonej ju do 23. tomu. Integraln czci tego gigantycznego przedsiwzicia s liczne tomy
uzupeniajce, pity z nich powicony zosta w caoci rdom do historii religii Germanw (Ger
manische Religionsgeschichle. Quellen und Quellenprobleme, wyd. H. Beck, D. Ellmers, K. Schier,
Berlin-New York 1992), a zawarte w nim artykuy przynosz przegld najnowszych pogldw w tej
dziedzinie, podobnie jak powicone religii nordyckiej referaty, wygoszone na ostatniej Saga-Conference w Bonn {Scandinavia and Christian Europe in the Middle Ages, Papers of the 12th Interna
tional Saga Conference. Bonn/Germany, 28th July - 2nd August 2003, wyd. R. Simek, J. Meurer,
Bonn 2003). Najnowsz syntez mitologii skandynawskiej przynosi praca Rudolfa Simka (2003).

9
wojnie wiatowej zgrabnie zaadaptowany do potrzeb komunistycznego systemu,
nigdy nie potrzebowa rzetelnych bada nad kultur dawnych Germanw. Dla
imperialnych potrzeb ZSRR, odwoujcego si coraz wyraniej do pansowiaskiego, wielkoruskiego szowinizmu, wygodniej byo zachowa obraz Germa
nw i Skandynaww jako odwiecznych wrogw Sowiaszczyzny. Nie przy
padkiem wic ze szczegln moc atakowano koncepcj skandynawskich po
cztkw Rusi. Najdoskonalsze z pastw sowiaskich mogo mie przecie je
dynie rodzime korzenie. Nie przypadkiem te urzdowo wspierano koncepcj
lokowania prakolebki Sowian na terenach Polski w jej jataskich granicach.
Badania religii i kultury pogaskich Skandynaww byy wic prowadzone
na marginesie gwnych nurtw naszej historiografii, a ich tradycja nie jest
w Polsce szczeglnie mocna. Wspomnie tu trzeba pierwsze polskie przekady
sag pira Artura Grskiego, dokonane z nienajlepszych i tendencyjnych nie
mieckich tumacze wydawanych w serii Thule - tym samym nie lepsze od
nich. Kilka najwaniejszych sag o Islandczykach (islendingasgur), zwanych
sagami rodowymi, przetumaczya pracujca w Sztokholmie Apolonia Zauska-Strmberg (Saga o Gunnlaugu wowym jzyku, Saga o Egilu, Saga o Njalu,
Saga rodu z Laxdalu). Niestety, polscy wydawcy okaleczyli niektre z nich,
usuwajc stanowice integraln cz tekstw sag strofy skaldyczne i genealo
gie bohaterw (A. Zauska-Stromberg 1976, 10-11). Negatywna ocena tuma
cze A. Zauskiej-Stromberg i pozytywna przekadw A. Grskiego dokonana
przez Roberta Stillera w Posowiu do polskiego wydania pracy Michaia Steblina Kamieskiego (1982a, 229) wiadczy o niekompetencji polskich uczonych
w dziedzinie studiw nordystycznych (co nie znaczy, e tumaczenia sztokholm
skiej badaczki byy wolne od bdw). A. Zauska-Stromberg przetumaczya
te Sag o Fdthjofie miaym, jedn z najciekawszych, przepenionych fanta
zj awanturniczych sag z dawnych lat" (fornaldarsgur). Przede wszystkim
jednak dokonaa ona pionierskiego w polskiej literaturze, wspczesnego prze
kadu Eddy poetyckiej, w pewnych fragmentach kongenialnego, w wikszoci
piknego literacko i poprawnego naukowo, cho w niektrych miejscach
w oczywisty sposb bdnego. Jej komentarze mitologiczne doczone do tekstu
Eddy odpowiadaj stanowi wiedzy z pierwszej poowy XX wieku. W Uppsali
A. Zauska-Stromberg (1976) wydaa take po polsku gramatyk jzyka staroislandzkiego, jako podrcznik staromodn, przynoszc jednak fragmenty tu
macze niektrych tekstw poetyckich. Fragment Hervarar sagi, innej wanej
sagi z gatunku fornaldarsgur,
przeoy Gerard Labuda (1961, 202-230)
w swym zbiorze tumacze rde skandynawskich i anglosaskich do najstar
szych dziejw Polski. Tytu tumaczenia sugeruje, i jest to tumaczenie caoci

10

sagi. P o p u l a r n o n a u k o w e o m w i e n i e sag (Stare sagi islandzkie) p r z e o o n e na

j z y k polski, napisaa z n a k o m i t a nordystka angielska Margaret S c h l a u c h (1976),
pracujca w latach szedziesitych przez czas jaki w W a r s z a w i e . T u m a c z e n i e
z n a k o m i t e g o studium M . Steblina K a m i e s k i e g o Ze wiata sag (1982a), w cie
k a w y sposb badajcego fenomen sagi j a k o gatunku literackiego, w Polsce za
w i s o niestety w prni w o b e c braku tumacze wielu dzie, o ktrych traktuje.
Histori i kultur pogaskiej Skandynawii polscy czytelnicy m o g l i j e d n a k
p o z n a dziki t u m a c z e n i o m powiconych W i k i n g o m i ich e p o c e d o b r y c h ksi
ek A a r o n a G u r i e w i c z a (1969), Petera G. Foota i D a v i d a M . W i l s o n a (1975),
oraz dziki rodzimej, solidnej syntezie kultury N o r m a n w pira L e c h a Lecieje4

w i c z a ( 1 9 7 9 ) . D o b r e , d a w n e studia polsko-skandynawskich z w i z k w w X-XI

w i e k u ( O . Balzer, K. W a c h o w s k i , L. Koczy, G. Labuda) nie zatrcay niestety
0 p r o b l e m religii pogaskich.
Prac traktujcych o pogaskiej religii S k a n d y n a w w jest w polskiej literatu
rze niewiele. P r z y p o m n i e tu naley wci j e s z c z e p o stu latach z n a k o m i t y arty
ku Perun und Thor Stanisawa R o z n i e c k i e g o (1901), polskiego u c z o n e g o pra
cujcego w Danii, pozostajcy d o dzi a k t u a l n y m o p r a c o w a n i e m z w i z k w p o
m i d z y religiami sowiask i skandynawsk. Badania Stanisawa P i e k a r c z y k a
( 1 9 6 3 ; 1968 i szereg artykuw) rozpoczte w latach szedziesitych XX w i e
ku byy wic w nauce polskiej pracami pionierskimi. Szczeglnie j e g o Mitolo
gia germaska

(1979) zawiera wiele nowatorskich pomysw, ale nie jest t y m ,

co sugeruje tytu: s y s t e m a t y c z n y m i k l a r o w n y m w y k a d e m mitologii G e r m a n w

1 S k a n d y n a w w , a raczej z b i o r e m c i e k a w y c h skdind lecz kontrowersyjnych
esejw, ktre wyszy spod pira u c z o n e g o o specyficznej postawie b a d a w c z e j .
Solidnego wykadu mitologii germaskiej i skandynawskiej w j z y k u polskim,
j a k dotd, n i e byo. N i e speniaj tej funkcji s y m p a t y c z n e , lecz bardziej popular
ne ni n a u k o w e ksiki Artura Szrejtera (1997), R. M a c i s z e w s k i e g o (1998)
i kilka dawniejszych. Opatrzona sensacyjnym tytuem Tajemnice sag i run praca
M a r i a n a A d a m u s a (1970) jest natomiast dzieem wyranie dyletanckim. Roli
syntezy w i e r z e nordyckich nie m o g a te speni moja p r a c a powicona skan
d y n a w s k i e m u wrbiarstwu (L.P. Supecki 1998), badajca j e d y n i e ich szcze
g l n y i specyficzny fragment.
Dlatego wic w tej ksice p r a g n przedstawi mitologi pogaskich Skandy
n a w w w epoce W i k i n g w (VIJT-XI wiek), czyli w czasach, g d y dawni Skandy
n a w o w i e , pozostajc w wikszoci poganami, odegrali wyjtkowo wan rol
4

Niedawne polskie wydanie dobrej pracy E. Roesdahl Vikingernes Verden (1987) ze wzgldu
na niefachowe tumaczenie jest niestety edytorsk pomyk i lepiej korzysta z tumaczenia angiel
skiego (E. Roesdahl 1991).

11

w dziejach Europy. Moja praca siga jednak take do korzeni ich wierze. Odwo
uj si w niej bowiem i do religii Germanw w staroytnoci, i do ladw poga
stwa ludw germaskich na kontynencie oraz Wyspach Brytyjskich w okresie od
czasw wdrwek ludw po koniec wczesnego redniowiecza.
Opisuj w niej najpierw, jak wyobraano sobie pocztek, ksztat i koniec
wiata. Wierzono, e kosmos powsta z chaosu, w ktrym zrodzili si praolbrzym Ymir i pierwszy z bogw, Buri, ktrego potomkowie zabili Ymira i stwo
rzyli z jego ciaa kosmos. Mwi dalej o nadaniu wiatu ksztatu przez bogw
oraz stworzeniu przez nich ludzi i Karw. Podkrelam ogromn rol, jak przy
pisywano przeznaczeniu wiata, bogw, ludzi i innych istot, opisujc pojawienie
si Norn i ich rol jako kobiecych mocy rzdzcych losem. Efektem istnienia
przeznaczenia byo wedug mitologii skandynawskiej psucie si wiata, postpu
jce od pierwszej w wiecie" wojny Asw z Wanami a po mier Baldra. Bieg
dziejw zakoczy ragnarok, ostateczne przeznaczenie tego wiata i jego bogw
(przynajmniej Asw), nie bdce jednak ostatecznym kocem, istniaa bowiem
w wierzeniach Skandynaww wizja jego odrodzenia. Jej obecno wskazuje na
cykliczne pojmowanie biegu dziejw.
Nastpnie przedstawiam bogw jako zbiorowo, podkrelajc rozmaito
okrelajcych ich nazw i podzia panteonu na dwa rody, Asw i Wanw. Podzia
ten najlepiej ilustruje mit o ich wojnie i pojednaniu tworzcym nowy, doskonal
szy porzdek wiata, w ktrym panteon Asw zosta uzupeniony o trzy postacie
ze wiata Wanw, wnoszce waciwe dla niego moce. Dalej opisuj poszczegl
nych bogw: Tyra, Odyna z jego rodzin i Thora jako najwaniejszych z Asw,
a take Wanw: Njorda (jego bezimienn w rdach on utosamiam ze znan
z przekazu Tacyta bogini Nerthus) i Freja. Potem przedstawiam Baldra i mit je
go mierci oraz Lokiego, ktry by za ni odpowiedzialny. Nastpnie omawiam
postacie bardziej enigmatyczne, wane lecz sabo owietlone przez rda:
Heimdalla, Hoenira, Ulla i Bragiego.
Osobno traktuj boginie, rozpoczynajc od przypomnienia zromanizowanego kultu celtycko-germaskich bogi zwanych Matronami, znanych z rzym
skich inskrypcji, pochodzcych gwnie z Nadrenii (S. Gutenbrunner 1936). Ju
pord nich odnale mona postacie pojawiajce si pniej w panteonie skan
dynawskim w epoce Wikingw. Nastpnie opisuj Disy, Fylgie, Norny i Walkirie, przedstawiajc je jako zbiorowo nadnaturalnych skandynawskich istot
eskich o podobnych w sumie cechach i funkcjach. Po ich omwieniu wspo
minam nawizujce do antycznych Matron boginie Gefjon i Hlodyn. Dalej
omawiam najwaniejsze postacie eskiego panteonu: Idunn i mit jej dajcych
wieczn modo jabek oraz Asyni Frigg i Wank Frej, ktre pierwotnie mo-

12
gy stanowi jedn posta. Na kocu przedstawiam Sif i pn ju posta Thorgerdr Holgabrudr. Boginie omawiam oddzielnie ze wzgldu na ich wyranie od
rbn funkcj w mitologii, niezalen od mskiego panteonu Asw; posiaday
te one wasne, osobne miejsce w kulcie. Boginie miay z jednej strony natur
dawczy ycia, opiekunek narodzin i istot pomocnych ludziom na tym wiecie,
z drugiej za byy istotami sprowadzajcymi mier i wadajcymi w za
wiatach.
Wan cech skandynawskiej mitologii jest rola, jak odgryway w niej isto
ty nadnaturalne inne ni bogowie: Olbrzymi, Elfy i Kary. Bstwa te niesusznie
zepchnite zostay w podstawowych syntezach wierze germaskich na dalszy
plan, podczas gdy ich znaczenie w mitologii byo ogromne, czasem otaczano je
nawet kultem. Penic rol przeciwnikw i partnerw bogw istoty te byy rw
nie potne jak Asowie, ale przypisywano im inne cechy. Istot rnic pomidzy
Olbrzymami, Elfami i Karami z jednej, a bogami i ludmi z drugiej strony wi
dz w tym, e bogowie (przede wszystkim Asowie) przedstawiani byli jako isto
ty fizycznie i psychicznie antropomorficzne, cile wizane z kultur i wiatem
czowieka, jego wartociami i pojciami, podczas gdy Olbrzymom, Elfom
i Karom zostay przypisane cechy obce naturze ludzkiej - zawiatowe i demo
niczne, bliskie wiata natury i mierci. Szczeglne, porednie miejsce zajmuj
w tej strukturze Wanowie, utosamiani czasem z Elfami.
Trzeba jeszcze powiedzie o granicach chronologicznych i terytorialnych
podjtych tu bada. Ramy czasowe okrela epoka Wikingw. By to czas upie
czych, handlowych i osiedleczych wypraw mieszkacw Skandynawii, okre
lajcych si poza swoimi rodzimymi siedzibami nazw Wikingw, w Europie
Zachodniej nazywanych mianem Normanw, a we Wschodniej - Rusw i Waregw. Docierali oni do krajw caej Europy, czasem nawet poza jej granice do
Bizancjum, na Bliski Wschd, do Azji rodkowej, pnocnych brzegw Afryki,
a nawet na pnoc Ameryki. Wyprawy Wikingw w znaczcy sposb wpyny
na dzieje caego wczesnego wiata postantycznego: od Irlandii po Bizancjum
i Ru, i od Sycylii po Grenlandi i brzegi Morza Biaego. Epok Wikingw
otwiera umownie rok 793, gdy skandynawscy piraci zdobyli i spldrowali kla
sztor w Lindisfarne (L. Leciejewicz 1979, 81). Wanym epizodem w ruchu Wi
kingw byo zasiedlenie przez nich Islandii, ktr wedug tradycyjnej chronolo
gii sag rozpoczto kolonizowa okoo 870 roku. Potem, ju w penym rednio
wieczu, Islandia staa si ze wzgldu na sw literatur pisan w rodzimym jzy
ku fenomenem na skal europejsk, porwnywalnym jedynie z cywilizacj red
niowiecznej Irlandii.

13
W epoce Wikingw w Skandynawii dokonay si dwie wane przemiany. Na
miejscu dotychczasowych, pogaskich krlestw plemiennych powstay nowe,
redniowieczne ju pastwa, w ktrych krl ze swoj druyn mia wadzy wi
cej, a jego poddani mniej. Po tej zmianie przysza nastpna. Wadcy tego typu
pastw jako swoj religi szybko, na og chtnie i nie bez wanych powodw,
przyjmowali chrzecijastwo. Bya to bowiem religia, ktra pozwalaa oderwa
si od ograniczajcych wadc dawnych obyczajw, a zarazem uatwiaa konta
kty z chrzecijask ju w wikszoci Europ. W 965 roku doszo do chrztu
krla Danii Haralda Gormssona, w 995 roku ochrzci si norweski krl Olaf
Tryggvason, a w roku 1000 (lub 999) islandzki Althing (nie bez naciskw
z Norwegii) postanowi, e chrzecijastwo bdzie jedyn religi wyspiarskiej
wsplnoty. Trudniej uchwytny jest moment chrztu Szwecji, ale i tam chrzeci
jastwo czyni w XI wieku decydujce postpy. Wikszo kamieni runicznych
postawionych w tym stuleciu w Upplandzie nosi ju znak krzya. Czytelnym
punktem koczcym symbolicznie pogask epok Wikingw i rozpoczynaj
cym skandynawskie redniowiecze jest rok bitwy pod Hastings (1066).
Przenikanie chrzecijastwa do Skandynawii, a raczej do umysw mieszka
jcych tam, ale czsto podrujcych poza jej granice Skandynaww zaczo si
oczywicie duo wczeniej ni podane tu przeomowe daty oficjalnych chrztw
wadcw i ludw, a przeytki pogastwa istniay dugo w gb redniowiecza,
trwajc w postaci reliktw wielu ciekawych obyczajw a do czasw nowoyt
nych (por. O. Hfler 1934). Omawiany tu okres Wikingw ma wic dla history
ka religii oczywiste cechy czasw, kiedy obce, gwnie chrzecijaskie wpywy
wywary ogromny wpyw na tre i form wierze, a nawet na jzyk, jakim je
wyraano. Ostrej linii podziau pomidzy nie majcymi wzajemnie o sobie poj
cia ochrzczonymi ludmi cywilizowanymi" i pogaskimi barbarzycami"
wbrew pozorom nie byo.
Niniejsza praca ma jednak i szersze ramy czasowe. Wyznaczaj je uyteczne
dla rekonstrukcji wierze rda. Z epoki Wikingw nie zachowao si ich zbyt
wiele. Dlatego uywam przekazw tyczcych wierze germaskich w staroyt
noci i nielicznych rde do wierze germaskich na kontynencie w okresie na
zywanym dla tego terytorium wczesnym redniowieczem, z drugiej za strony
rde aciskich i nordyckich spisanych, a w znacznej czci po prostu napisa
nych w XII-XV wieku. Wspczesne badanym tu czasom s, poza nielicznymi
rdami aciskimi, bizantyskimi i arabskimi, jedynie inskrypcje runiczne,
wczesne strofy skaldw, niektre pieni Eddy poetyckiej i skamieliny prawne
w rodzaju strzpw islandzkiego Ulfljotslg. Trzeba tu podkreli, e wrd
rde pisanych do mitologii i religii germaskiej co najmniej dziewidziesit

14

procent stanowi rda skandynawskie, a te nieomal w stu procentach poznaje

my w takim ksztacie, w jakim wyszy one spod rki Islandczykw. Ogranicze
nie zakresu tej pracy do mitologii i religii skandynawskiej byo wic zabiegiem
koniecznym, mitologia oglnogermaska jest bowiem tworem rekonstruowa
nym gwnie na podstawie rde staroislandzkich i jako taka jest konstrukcj
w duym stopniu hipotetyczn. Zasig terytorialny bada ograniczam zatem do
Skandynawii, skupiajc si szczeglnie na Islandii, co nie wyklucza odniesie
do wierze Germanw na kontynencie w staroytnoci i redniowieczu oraz do
wierze Skandynaww w kolonizowanych i odwiedzanych przez nich krajach.
Naley jeszcze ucili, i poj skandynawski" i nordycki" uywa tu b
d na og zamiennie, nazw rda nordyckie" rezerwujc dla tekstw napisa
nych w rodzimych jzykach skandynawskich, czyli (z wyjtkiem Gotalg i Go
ta sagi) po norrosku, staroislandzku i staronorwesku. Mianem Skandynawii
okrelam Dani, Szwecj, Norwegi, Islandi, Wyspy Owcze i Grenlandi,
a Skandynawami ich rodzimych mieszkacw i ich potomkw w krajach sko
lonizowanych. Okreleniem Germanie kontynentalni" nazywam wszystkie po
zostae ludy germaskie, niezalenie od miejsca ich zamieszkiwania, pochodze
nia i czasu, kiedy pojawili si w rdach, a mianem Anglosasw germaskich
mieszkacw Wielkiej Brytanii przybyych tam przed Wikingami.
Wiadomoci o wierzeniach Germanw w staroytnoci zawdziczamy gw
nie wzmiankom Tacyta w Germanii. Wanym, bezporednim rdem s te ger
maskie przydomki bstw, zapisane na rzymskich inskrypcjach. U schyku staro
ytnoci od imion czterech germaskich bstw utworzono na aciski wzr rodzi
me nazwy dni tygodnia. Rwnie kilka najwczeniejszych inskrypcji runicznych
z czasw staroytnych przynosi nieco danych dla problemu germaskiego poga
stwa. Z pniejszych tekstw redniowiecznych tyczcych germaskich plemion
na kontynencie" wane wzmianki przynosz Historia gocka Jordanesa, Historia
wojen Prokopiusza z Cezarei, ywot w. Willibrorda Alkuina, ywot w. Willeha
de! i kilka innych tekstw . Wrd nich szczeglnie znaczenie maj Pierwsze
i Drugie zaklcia merseburskie, magiczne teksty zapisane w dziesitym wieku.
Ich tre jest wszake duo starsza. Szczegln warto dla rekonstrukcji mitolo
gii skandynawskiej ma wreszcie Beowulf, poemat staroangielski (powstay by
moe ju w VIII wieku), mwicy jednak o mitycznych epizodach z najwcze
niejszych dziejw Danii, skd do Anglii dotarli Anglowie i Sasi.
Wikszo znanych nam przekazw stanowi wszake redniowieczne rda
skandynawskie lub tyczce Skandynawii, napisane zarwno po acinie, jak
5

Najwaniejsze wzmianki rdowe opublikowano, nie bez luk, w FHRG, 1928.

15
i w rodzimych jzykach. Wrd aciskich najwaniejsze dane przynosz Vita
Anskari Rimberta, ktry opisa misyjn wypraw w. Ansgara do Szwecji, Gsta
Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum Adama z Bremy z kilkoma znakomitymi
wzmiankami o pogaskich obrzdach i miejscach witych z opisem wityni
w Uppsali na czele i wreszcie monumentalne Dzieje Duczykw (Gsta Danorum) Saksona Gramatyka. rde tych jest oczywicie wicej, dla przykadu
u Thietmara znajdujemy wzmiank o kulcie pogaskim w duskiej Lejre, w Dzie
jach Ksit Normandzkich Dudona z St. Quentin znakomity opis skadania przez
Wikingw ofiary ludzkiej, a w Historia Norwegie najstarszy znany nam opis transu
laposkiego szamana, istotny take dla bada nad magi staroskandynawsk.
Wrd rde nordyckich najstarsze s inskrypcje runiczne, trudne jednak
do interpretacji i bardzo czsto niejednoznaczne. Zebrane zostay w odrbnych
korpusach zawierajcych runiczne napisy z Danii (Danmarks
Runeindskrifter),
ze Szwecji (Sveriges Runisnkrifter), Norwegii (Norges Innskrifter med de aeldre Runer, Norges Innskrifter med de yngre Runer), a take z Wysp Brytyj
skich i Islandii. Dobry wstp do runologii, w tym take do moliwoci uycia
niektrych napisw runicznych jako rde do dziejw religii, daj prace Erica
Moltke (1985) i Klausa Diiwela (1983 i artykuy). Take odwoujce si do
imion kilku bogw nazwy niektrych run i wyjaniajce ich znaczenie frag
menty tzw. poematw runicznych (A. Bauer 2003) stanowi wany przyczynek
do dziejw religii Skandynawii.
Od IX wieku pojawiaj si strofy skaldw, piszcych w rodzimym jzyku
poetw, prawie wycznie Islandczykw, tworzcych wedug wyjtkowo sfor
malizowanych regu komponowania wiersza, opartego na kunsztownych aliteracjach. Sztuka skaldowania kwita a do XIII wieku, a jej najwaniejszymi dzie
ami byy utwory sawice wadcw w wyszukanych, podporzdkowanych
sztywnym reguom poematach: drapach i fiokach (szlachetniejsz drap rnia
od fioku obecno refrenu, zwanego stef)- Obok nich tworzono hymny na cze
bogw, poematy miosne (ktrych komponowanie byo na Islandii zakazane
przez prawo) i lune kuplety, zwane lausavisur. Sens strof skaldw jest czsto
trudny do zrozumienia bez pomocy tekstw proz interpretujcych ich znacze
nie. Na og s to objanienia Snorriego Sturlusona w jego Eddzie lub w zwi
zanych ze strofami wyjanieniach ich sensu w sagach (zwanych po niemiecku
Begleitungsprose). Niekiedy, cho rzadko, s to ju objanienia wyranie bd
ne, a autentyczno strof wkadanych przez sagi w usta jej bohaterw bywa nie
kiedy kwestionowana.
Strofy skaldw na og przynosz wiadectwo autentycznoci i archaiczno
ci wtkw, przekazanych proz. Skaldowie przedstawiali bowiem obrazy wy-

16
branych, symbolicznie wanych momentw z mitw, odnoszc je do realnego
ycia bohaterw ich utworw. Takie migawkowe, aluzyjne ujcia nie wystarcza
j do budowania na ich podstawie mitologicznej narracji. Odwouj si one jed
nak do opowieci dobrze znanych dla audytorium poetw, dla nas te niekiedy
znanych dziki pniejszym tekstom proz, jeli si takie zachoway, czasem ju
jednak cakowicie zatraconych. Takie migawki, podobnie jak przedstawienia
ikonograficzne, przedstawiajc wybran scen z szerszej opowieci, s wiadec
twem jej istnienia jako fabularnych caoci w czasach o kilka wiekw poprze
dzajcych ich zapisy proz.
Interpretacja strof skaldw nie jest atwa. Trudno sprawia przede wszyst
kim interpretacja kenningw, rozbudowanych, pitrowych metafor, w ktrych
wedug konwencji sztuki skaldowania miejsce waciwej nazwy rzeczy zajmuje
poetycka przenonia, odwoujca si czsto do mitologii. Wyraz podstawowy
(stofnord) dookrelany jest przez wyraz okrelajcy (kenniord). I tak morze na
zwane by mogo drog wielorybw", a Loki ojcem wilka". Wyraz podstawo
wy zmienia przy tym czciowo swe znaczenie. Tyr zwycistwa" to ju nie
Tyr, ale Odyn (Skaldskap. 1), a sowo Tyr przybiera tu znaczenie bg". Jest to
kenning prosty. Na og rzecz jest bardziej skomplikowana i wyraz okrelajcy
bardzo czsto zastpowany by kolejn metafor. Lokiego nazywano brzemie
niem ramion Sigyn", gdy Sigyn to jego ona, a brzemi ramion" to poetyckie
okrelenie ma lub ukochanego, bdce tu kolejn metafor zastpujc wyraz
okrelajcy. Taki trzyczciowy kenning Snorri okrela jako tvikennt. Ale ken
ning mg by komplikowany jeszcze bardziej, cho zalecano, by nie skada si
z wicej ni szeciu czci. Taki kenning zoony okrelano jako rekit (H. Palsson, R. Simek 1987, 206-207). W kenningach pojawiaj si odwoania do bo
gw (np. Freja moe by synonimem sowa kobieta, Tyr wojownika) i innych
postaci mitologicznych oraz zwizanych z nimi mitw, ktre tworz istotny dla
interpretacji kenningu kontekst, zawierajcy wane dla jego zrozumienia odnie
sienia. Trudnoci dodaje bardzo skomplikowany, poprzestawiany szyk zda,
wymuszony przez wyjtkowo trudne i rygorystyczne reguy opartej na aliteracjach wersyfikacji . Mniej problemw sprawiaj heiti czyli synonimy, poetyckie
imiona i nazwy, najczciej dodatkowe imiona bogw - w przypadku Odyna
jest ich sto kilkadziesit (H. Falk 1924). Czasami s to te poetyckie synonimy
zwyczajnych nazw zjawisk i rzeczy, z luboci uywane przez skaldw i spisy
wane przez poetw w tzw. poezji dydaktycznej (w angielskiej tradycji nordysty6

6 R.Meissner 1921: G. Turville-Petre 1976; R.K. Nitschke 1983, 17-21; R. Frank 1985,
157-196; R. Boyer 1990.

17
cznej okrelanej jako wisdom poetry) w rodzaju eddaicznego Alvismal. Zawarte
w poezji skaldw odniesienia do bogw i postaci mitologicznych zebra Marius
Kristensen (1930-1931). Standardowym wydaniem poezji skaldw pozostaje
dzieo Finnura Jonssna Den norsk-islandske Skjaldedigtning (1912-1915).
Ostatnio pojawiaj si jednak nowe, szczegowe wydania poszczeglnych po
ematw, opatrzone angielskimi tumaczeniami i zawierajce dogbn interpre
tacj kenningw, jak na przykad nowa edycja Haustlong Thjodolfa in Hvini,
przygotowana przez Roberta Northa (1997).
Wikszo naszych wiadomoci o pogaskiej mitologii Skandynawii pocho
dzi jednak dopiero z XIII wieku (J. Lindow 1985, 54). Zawdziczamy je Eddzie
poetyckiej i Eddzie Snorriego Sturlusona. Edda poetycka (zwana te Edd star
sz lub nieprawidowo Edd Saemunda) jest to zebrany na Islandii w XIII wieku
zbir staroskandynawskich epickich pieni o bogach i bohaterach, napisanych
wedug regu luniejszych ni w pieniach skaldw. W odrnieniu od twrczo
ci skaldw jest to poezja anonimowa. Ju Tacyt (Germania 2) zauway istnie
nie i wielk rol, jak odgryway u Germanw dawne, epickie pieni mwice
o mitologii i dziejach tego ludu. Najstarsze strofy Eddy powstay jednak dopiero
w pocztkach. epoki Wikingw, cho motywy i imiona bohaterw zawarte
w niektrych z nich sigaj swymi korzeniami do czasw wdrwek ludw. In
ne pieni Eddy datowane s na koniec pierwszego tysiclecia (jak Voluspa), inne
jeszcze zostay napisane dopiero w pocztkach XIII wieku. Wiksz cz po
ezji ze zbioru Eddy zna Snorri Sturluson (niektre strofy cytuje w odmiennych
nieco wariantach), lecz ksig zredagowano zapewne ju po jego mierci.
Z okoo 1270 roku pochodzi najstarszy i najlepszy jej manuskrypt, Codex Re
gius, odkryty w 1643 roku przez Brynjolfura Sveinssona, biskupa Skalholt. Jest
on odpisem jakiego wczeniejszego manuskryptu. W Codex Regius brak 8 kart,
tre wypeniajcych je pieni zachowuje proz Saga o Wolsungach. Kilka
pieni nieujtych w Codex Regius zachowao si w pniejszych rkopisach .
7

J. Harris 1985, 68-156; tam podstawowa literatura. Rozpoczynajca zbir Voluspa, czyli
proroctwo wieszczki", przynosi w miar spjne przedstawienie losw tego wiata od jego po
wstania z chaosu po koniec w ragnarok i powstanie nowego wiata, opisuje te rzdzce przezna
czeniem istoty (Norny). Hvaml - Pie Najwyszego" czyli Odyna, jest kompilacj kilku frag
mentw poetyckich o charakterze gnomicznym (strofy 1-136) i dwch fragmentw mitologicznej
natury; pierwszy, tzw. runatals thattr (str. 138-145) mwi o samoofierze Odyna, poznaniu przeze
run i zdobyciu wiedzy magicznej i rytualnej, drugi wylicza posiadane przez Odyna magiczne pieni
(str. 146-165). Dalsze pieni to: Vaflrudnismal (Pie o Wafthrudnirze", by to Olbrzym, ktry
w pojedynku na wiedz z Odynem straci ycie), Grimnismal (Pie o Grimnirze", pod imieniem
Grimnira ukrywa si w niej Odyn, ktry w dramatycznych okolicznociach wylicza siedziby bogw,
mityczne zwierzta, rzeki, opisuje jesion Yggdrasill, stworzenie wiata z ciaa Ymira i wylicza

18
Nazwa Edda zostaa przeniesiona na Edd poetyck z Eddy Snorriego Sturlusona, gdy sdzono, i odkryty przez Brynjolfura tekst, wykazujcy due podo
biestwo do dziea Snorriego musi by jego poprzednikiem (std nazwa Edda
starsza), a za jej autora uznano Saemunda inn frodi (std Edda

Saemunda).

Niezalene od Eddy fragmenty poetyckie o epickim charakterze okrela si jako

eddica minora*.

swoje imiona), Skirnismal (Pie o Skirnirze", Skimir byl to stuga i alter ego boga Freja, pie opi
suje jego wypraw w celu zdobycia dla Freja wzgldw Olbrzymki Gerdr, std tytu wystpuje take
w wersji For Scimirs, Wyprawa Skirnira"), Harbardsljod (Pie o Harbardzie", jest to dialog po
midzy Thorem i Odynem, ukrytym pod imieniem Harbarda), Hymiskvida (Pie o Hymirze", by
to Olbrzym, ktry posiada ogromny kocio do warzenia piwa, ktry odebrali mu bogowie, pie
zawiera te wzmiank o zowieniu Midgardsorma), Lokasenna (Ktnia z Lokim", ktry zarzuca
bogom i boginiom wszelkie wszetecznoci), Thrymskvida (Pie o Thrymie", Olbrzymie, ktry
skrad Thorowi jego mot), Alvismal (Pie o Alvisie", Alvis, czyli Wszystkowiedzcy", by to
Karze, ktry zgin w pojedynku na wiedz stoczonym z bogiem Thorem), Baldrs Draumar (Sny
Baldra", inaczej Vegtamskvida, Pie o Wegtamie", w ktrej Odyn, pod imieniem Wegtama wy
prawia si w zawiaty, by od zmarej wieszczki dowiedzie si o przeznaczenie syna, ktrego mcz
zowrbne sny), Rigsthula (Pie o Rigu", czyli o Heimdallu, ktry pod tym imieniem spodzi
protoplastw wszystkich warstw spoecznych, ustanawiajc ich hierarchi i tad spoeczny), Hyndluljod (Pie o Hyndli", w ktrej Freja zmusza Olbrzymk Hyndl do wygoszenia genealogii jej ko
chanka Ottara heimski, do pieni doczona jest wtrnie Voluspa en skamma, Proroctwo wieszczki
krtkie"), Svipdagsmal (Pie o Svipdagu", zawierajc Grogaldr, Czary Gro" i Fjolsvinnmal,
Pie o Fjolsvinnie") i Grottasong (Pie o mynie Grottim"). Po pieniach powiconych bogom
nastpuj kolejne, ktrych bohaterami s herosi: Volundarkvida (Pie o Wolundzie", ktry wedug
pieni by jednak ksiciem Elfw" a nie czowiekiem); Helgakvida Hjordvardssonar (Pie o Helgim synu Hjorwarda"), Helgakvida Hundingsbanna in fyrri (Pie o Helgim zabjcy Hundinga
pierwsza"), Helgakvida Hundingsbanna onnor (Pie o Helgim zabjcy Hundinga druga"), Gripis
spa (Proroctwo Gripira"), Reginsmal (Pie o Reginie"), Fafnismal (Pie o Fafnirze"), Sigrdrifumal (Pie o Sygrdrifie"), Brot af Sygurdarkvidu (Fragment Pieni o Sygurdzie"), Gudrunarkvida in fyrsta (Pie o Gudrun Pierwsza"), Sigurdarkvida en skamma (Pie o Sygurdzie krtka"),
Helreid Brynhildar (Podr Brunhildy do Helu"), Drap Niflunga (Zamordowanie Niflungw"),
Gudrunarkvida onnor (Pie o Gudrun druga", zwana te en forna, dawna"), Gudrunarkvida in
thridja (Pie o Gudrun trzecia"), Odrunar Gratr (Pacz Oddruny"), Atlakvida (Pie o Atlim"),
Atlamal en groenlenzko (Grenlandzka Pie o Atlim), Gudrunar hvot (Poegnanie Gudrun"),
Hamdismal (Pie o Hamdirze"). Standardowe wydanie tekstu oryginalnego na podstawie najle
pszego manuskryptu opracowa Gustav Neckel, jego ostatnie wydanie przygotowa do druku Hans
Kuhn (Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmalern, wyd. G. Neckel, H. Kuhn, Hei
delberg 1962). Pierwsze tumaczenie polskie Joachima Lelewela, dzi ju archaiczne (J. Lelewel,
Edda czyli ksiga religii dawnych Skandynawii mieszkacw, Wilno 1807) zastpi wspczesny
przekad Apolonii Zauskiej-Stromberg (Edda poetycka, Wrocaw 1986, Biblioteka Narodowa nr
214), dla celw naukowych jest ono jednak niekiedy niewystarczajce.
8

Zebrano je w edycji zatytuowanej wanie Eddica Minora. Dichtungen eddischer Art aus den
Fornaldarsgur und anderen Prosawerken, wyd. A. Hausler, W. Ranisch, Dortmund 1903.

19
Najpeniejszy wykad mitologii skandynawskiej zawiera Edda Snorriego
Sturlusona, inaczej zwana Edd prozaiczn, (nieprawidowo za Edd modsz).
Napisana zostaa przez Snorriego Sturlusona (1179-1241), islandzkiego uczone
go, pisarza, autora Heimskringli i - zapewne - Sagi o Egilu. By on take wybit
nym islandzkim mem stanu, dwukrotnie (1215-1218, 1222-1231) piastowa
najwyszy na Islandii urzd gosiciela prawa (lgsgumadr). Gboko zaanga
owa si w rozdzierajce ten kraj w XIII stuleciu konflikty, prbujc ratowa
jego niepodlego, co przypaci yciem (R. Simek, H. Palsson 1987, 325-327).
Snorri opracowa swe dzieo jako podrcznik poetyki dla ludzi pragncych upra
wia sztuk skaldw. Niezbdna im bya do tego dobra znajomo rodzimej mi
tologii. Snorri da jej systematyczny wykad w stanowicym pierwsz cz je
go Eddy dialogu Gylfaginning, ktrego nazwa oznacza Omamienie Gylfiego".
Gylfi jest u Snorriego krlem Szwedw, ktry w przebraniu i pod przybranym
imieniem Gangleriego uda si do Asgardu, gdzie bogowie Har (Wysoki" przydomek Odyna), Jafnhar (Rwniewysoki") i Thridi (Trzeci") odpowiadali
na jego pytania tyczce wiata i bogw. Na koniec okazao si jednak, e Gylfi
da si oszuka sprytnym czarodziejom, a jego rozmowa z nimi odbywaa si
w szczerym polu. W nastpujcym po Gylfaginning traktacie Skaldskaparmal
(Jzyk sztuki skaldowania") Snorri przedstawia szczegowe przykady uycia
mitw w poezji dawnych skaldw, opowiadajc przy tej okazji take sporo nie
znanych skdind wtkw. W Hattatal (Wyliczenie rodzajw metrum") nato
miast prezentuje wszystkie istniejce w poezji skaldycznej rodzaje metrum i bu
dowy strof.
Dzieo Snorriego nosi wyrane pitno jego czasw i jego osobowoci. Jest
autorskim dzieem mitograficznym, w ktrym otrzymujemy wierzenia skandy
nawskie zebrane, usystematyzowane i objanione wedug jego wasnej wizji,
uzgodnione ze sob, a take w duym stopniu rwnie z pogldami waciwymi
dla trzynastowiecznego chrzecijaskiego intelektualisty, jakim by Snorri. Jest
to jednak wizja pira rzetelnego badacza i mionika dawnej religii Skandyna
wii, ktr zna jak nikt ju po nim, wykorzystywa przy tym take utracone ju
dla nas teksty i wtki, o ktrych wiemy czsto jedynie dziki niemu. Podkreli
tu trzeba z ca moc, e Edda Snorriego, stworzony przez chrzecijanina rzetel
ny i napisany z zamiowaniem opis pogaskiej mitologii, jest dzieem wyjtko
wym w caej redniowiecznej kulturze Europy. Bez Snorriego niewiele zrozu
mielibymy z wierze skandynawskich. Dlatego prby podwaenia przydatno
ci Eddy Snorriego dla bada nad religi Skandynaww i Germanw (W. Baetke 1950) s nieuzasadnione i pamitajc o szczeglnych cechach jego dziea na-

20
9

ley je uzna za najwaniejsze rdo do wierze skandynawskich . Sens nazwy

Edda nie jest jednak jasny. Staroislandzkie sowo edda oznacza prababk", ja
ko nazwa ksigi moe by jednak i nawizaniem do dr (poezja") w znaczeniu
poetyka", i do dworu Oddi, gdzie Snorri spdzi modo i pobiera nauki.

Ryc. 2. Krl Gylfi przed bogami

9 A. Holtsmark 1964; M. Clunies-Ross 1987; H. Beck 1992, 608-617; 1994.

21
Najlepszym wydaniem oryginau bya do niedawna edycja Finnura Jonssona
(1931), z ktrej korzystaem w tej pracy. Dzi zaczyna je zastpowa wydanie
A. Faulkesa (1982-1999), ktry przetumaczy take Edd Snorriego na angiel
ski. Liczne tumaczenia dziea Snoriego na rne jzyki omijaj najczciej nie
przetumaczalne w zasadzie fragmenty poezji, obficie przywoywane przez Snor
riego w Skaldskaparmal i jego wasne strofy z Hattatal .
10

Dalsze dane znajdujemy w rnych gatunkach sag islandzkich". Jako rda

do dziejw mitologii maj one jednak niejednolit warto, i zawieraj pospou
elementy dawne i autentyczne, oraz pne i zapoyczone, pomieszane w sposb
trudny czsto do rozdzielenia. W sagach krlewskich (konunga sbgur), traktuj
cych o krlach Norwegii, najwicej materiaw do wierze skandynawskich
przynosi Heimskringla Snorriego Sturlusona, a przede wszystkim zawarta
w niej Ynglinga saga, mwica o legendarnych krlach uppsalskich, oparta na
czciowo w niej wanie zachowanym, skaldycznym Ynglingatal. Fragmenta
rycznie znamy take tradycje innych skandynawskich domw krlewskich. S
to pojedyncze fragmenty sag traktujcych o krlach duskich, mwica o nich
Skjoldunga saga zachowaa si wszake jedynie w strzpach. Znamy jednak za
chowan w caoci Knytlinga sag i dysponujemy aciskim opracowaniem
dziejw Danii pira Saksona Gramatyka. A pocztki tradycji duskiej znalazy
swe odzwierciedlenie ju w Beowulfie. Najmniej wiemy o krlach szwedzkich,
pocztki krlw uppsalskich znamy jednak dziki zawaszczeniu ich tradycji
przez norweskich wadcw Vestfoldu, ktrzy podajc si za potomkw uppsal
skich Ynglingw zachowali ich tradycj, zamawiajc u skalda Thjodolfa m
wicy o nich (cho ze specyficznego punktu widzenia) wspomniany tu ju Yng
lingatal. Take jarlowie mieli swoje sagi. Nie zachowaa si niestety mwica
o pogaskich jarlach z Hladir Hladajarla saga. Wiemy jednak, e najwybitniej
szy z ich rodu Hakon Jarl utrzymywa na swoim dworze liczny poczet skaldw,
pracujcych nad stworzeniem jego pozytywnego obrazu w caej Skandynawii
(F. Strm 1981, 440-458). Wiele z tych materiaw przejy pniejsze norwe
skie sagi krlewskie. Znamy te sag powicon jarlom i mieszkacom Orkadw (Orkneyinga saga) oraz Wysp Owczych (Faroeinga saga).
10 Godne polecenia s przekady: niemiecki (G. Neckel, F. Niedner 1925) tumaczenie pene;
amerykaski (A.G. Brodeur 1916), zawierajcy cao Skaldskaparmal ale pomijajcy Hattatai,
i francuski (F.X. Dillmann 1991) - ten obejmuje jednak tylko tumaczenie Gylfaginning i wybr
mitologicznych opowieci z Skaldskaparmal. Polskie, pisane archaicznym jzykiem tumaczenie pira
Joachima Lelewela (1828,103-140) ma ju jedynie antykwaryczn warto, jest zreszt fragmentaryczne.
u T.M. Andersson 1985,197-238; C.J. Clover 1985, 239-315; M. Kalink 1985, 316-364; tam
podstawowa literatura.

22
Przejdmy do tak zwanych sag rodowych, cilej sag o Islandczykach
(islendingasgur), mwicych w zbeletryzowanej formie o dziejach pierwszych
osadnikw islandzkich i ich potomkw od czasw osiedlenia po epok chrystia
nizacji. Wzmianek tyczcych pogastwa jest w nich jednak stosunkowo niewiele.
Wicej materiaw do wierze zawiera zaledwie kilka z nich. Dla przykadu mo
numentalna Saga o Njalu przynosi opis wydarze prowadzcych do podjcia
przez Althing decyzji o przyjciu chrztu - nie jest to w tym przypadku ani rdo
jedyne, ani najlepsze. Saga o Njalu jest jednak jedynym tekstem, w ktrym za
chowa si wany dla wiary w przeznaczenie Darradarsljod. Eyrbyggja saga, Viga-Glums saga i Hrafnkels saga Freysgoda przynosz stosunkowo liczne
wzmianki wane dla dziejw kultu. Wtki religijne rozproszone s take po in
nych klasycznych sagach islandzkich. Sagi te w oryginale wydawane s w monu
mentalnej serii Islenzk Frnrit (jeszcze nie zakoczonej), od niedawna istnieje
natomiast ich kompletne wydanie w tumaczeniu na jzyk angielski .
12

Szczeglnie obfite materiay do dziejw wierze skandynawskich zawieraj

trzy sagi nalece do szeroko rozumianego gatunku sag dawnych lat (fornaldar
sgur): Hervarar saga (Saga o Herwor"), Orvar-Odds saga (Saga o Orwar-Oddzie") i Hrolfs saga kraka (Saga o Hrolfie koku"). W odrnieniu od wie
lu innych sag tego gatunku zawieraj one sporo archaicznych wtkw, w tym
autentyczne fragmenty dawnej poezji. Ale i inne fornaldarsgur przepenione s
motywami mitycznymi, religijnymi i magicznymi, tyle e w wielu wypadkach ich
wiarygodno pozostawia sporo do yczenia i zawsze powstaje pytanie, w jakim
stopniu s one ladem wierze z dawnej przeszoci, o ktrej rzekomo opowiadaj,
a w jakim odzwierciedlaj nieodparte zamiowanie pnoredniowiecznych islan
dzkich czytelnikw i pisarzy do awanturniczych opowieci o przygodach w wiecie
niesamowitych istot. Znakomitym przykadem takiej opowieci w najlepszym
wydaniu jest Gongu-Hrolfs saga. Standardow edycj najwaniejszych sag tego
rodzaju przynosz trzy tomy Fornaldarsgur Nordurlanda (FN 1943-1944).
Wtki do opowieci czerpano nie tylko z rodzimych rde i folkloru, ale
take z literatury caego wczesnego wiata. Uczeni Islandczycy, przynajmniej
od XII wieku, czytali nieomal wszystko, co byo w Europie do przeczytania
i wszystko potrafili przerobi na sagi. W ten sposb powstaa saga o Karolu
Wielkim, przekadano francuskie i bretoskie romanse rycerskie, z kontynental
nych opowieci o wojnie trojaskiej stworzono Trojumanna sag, pisano o krlu
Arturze, przeoono proroctwa Merlina, popularny w redniowieczu ywot Alek
sandra Wielkiego sta si rdzeniem Alexandru sagi, Mariu saga opowiadaa
The Complete Sagas of Icelanders, t. 1-5, wyd. Vidar Hreinsson, Reykjavik 1997.

23
o Najwitszej Marii Pannie, a Dzieje Apostolskie przeoono (w do dowolny
zreszt sposb) jako Postola sgur. Nic wic dziwnego, e i do rodzimych rze
komo opowieci trafio wiele wtkw zapoyczonych, czsto przeksztaconych
nie do poznania i mistrzowsko osadzonych w skandynawskim milieu.
Istotn rol w pocztkach islandzkiego pimiennictwa odegra Koci. Po
gaska literatura, cho bardzo bogata, miaa form ustn. Koci zacz two
rzy na Islandii swoje pimiennictwo, i to nie tylko aciskie, ale i rodzime.
Chrzest wyspy i chrystianizacj opisay najwczeniejsze ze spisanych sag: Kristni saga i Hungrvaka, potem zaczto pisa ywoty islandzkich biskupw, Bisku
pa sgur. Std by ju tylko krok do pimiennictwa wieckiego. Ari inn frodi na
pisa w poowie XII wieku Islandinagbk, niewielk ksieczk opisujc po
cztki osadnictwa, prawodawstwa i organizacji spoecznej Islandii. On te za
pewne zapocztkowa tworzenie najbardziej charakterystycznego dla Islandii
dziea, Landnamabk, Ksigi zajcia ziemi". W rnych jej redakcjach opisano
pocztki osadnictwa na wyspie, podajc miejsca, skd przybyli pierwsi osadni
cy, gdzie si osiedlili i kim s ich potomkowie, niekiedy okolicznoci osiedlenia
opisane s w formie szerszych nieco relacji (rozwijanych nastpnie w tradycji
sag o Islandczykach). W niektrych z nich pojawiaj si dane do dziejw religii.
W Landnamabk doszed do gosu charakterystyczny dla kultury islandzkiej
szacunek dla wizw rodowych, stanowicych a do koca wolnej Wsplnoty
Islandzkiej fundament stosunkw spoecznych na wyspie.
Sagi powstaway od XII po XV wiek, w pnej epoce pisano ksigi zbieraj
ce, kompilujce i amplifikujce wczeniejsze opowieci (jak np. Hauksbk czy
Flateyjarbk). Istotne dla dziejw religii pojedyncze wzmianki rozsiane s po
wielu rdach, ale nieomal wszystkie znane nam wiksze teksty s ju tylko li
terackimi lub uczonymi opracowaniami i zapisami pogaskich wierze. Niekt
re z nich zawieraj jednak zaczerpnite z nich autentyczne formuy rytualne.
Szczeglnym, bardzo wanym rdem poznania skandynawskiego poga
stwa jest onomastyka. W nazwach miejscowych i w imionach wasnych prze
trwao bowiem wiele ladw dawnych wierze. Kulturowy krajobraz Skandyna
wii peen jest nazw, w ktrych zachoway si imiona dawnych bogw, take ta
kich, ktrzy - jak Ullr - w rdach pisanych pojawiaj si ju tylko sporadycz
nie i sprawiaj wraenie postaci traccych na znaczeniu.
Bardzo wanym rdem jest wreszcie ikonografia. Karl Hauck (1978,
361401) zdoa odnale na zotych brakteatach z okresu wdrwek ludw mo
tywy z mitw, ktrych tre zapisano dopiero wiele wiekw pniej. Wicej
trudnoci interpretacyjnych sprawiaj malekie zote blaszki, zwane gullgubber
(M. Watt 1999, 133-142), znajdowane w najwaniejszych miejscach kultowych
z VIII wieku, takich jak Sorte Muld czy Gudme. Wrd przedstawianych na

24
nich motyww pojawia si czsto wyobraenie pary ludzi pci przeciwnej po
czonych w ucisku, co prbuje si czy z kultem Freja. Nie do koca jasne s
te sceny przedstawione na pochodzcych z tego samego mniej wicej czasu
gotlandzkich kamieniach obrazkowych (bildstenar), ktrych interpretacja rw
nie nie jest najczciej jednoznaczna (S. Lindqvist 1941-1942; E. Nylen,
J.P. Lamm 1991). Wrd przedstawionych na nich motyww dostrzec jednak
mona przedstawienie Sleipnira, omionogiego konia Odyna, postacie Walkirii
witajcych z miodem w rogu przybywajcych do Walhalli wojownikw, a na
wet scen skadania na otarzu ofiary z czowieka. Motywy z mitologii skandy
nawskiej znalazy swe przedstawienia nawet na dekoracjach chrzecijaskich
krzyy ze skolonizowanej przez Skandynaww wyspy Man, pooonej pomi
dzy Wielk Brytani i Irlandi. W pniejszych ju czasach, na dwunastowiecznym drewnianym portalu z norweskiego kocioa klepkowego z Hylestad odnaj
dujemy sceny z mitu o Sygurdzie (L.P. Supecki 2002, 192).
Badania archeologiczne, niekiedy bardzo wane dla poznania zagadnie kul
tu, dla poznania skandynawskiej mitologii nie maj istotnego znaczenia.
wiat mitycznych istot pogaskiej Skandynawii wydaje si by o wiele bo
gatszy ni gdzie indziej. Oprcz bogw dzielcych si na dwa plemiona zalud
niay go rne rodzaje Olbrzymw, Elfy, Kary, duchy lokalne (landvaettir), roz
maite nadnaturalne istoty eskie, demony, potwory, mityczne zwierzta, pboscy herosi czyli ludzie o szczeglnych walorach, zwizani pokrewiestwem
z bogami, a wreszcie zwyczajni ludzie: tak ywi, jak i zmarli. Trudno rozstrzy
ga, czy to bogactwo jest cech szczegln mitologii skandynawskiej, czy te
raczej zawdziczamy je wzgldnej obfitoci rde, dziki ktrym lepiej pozna
jemy istoty, ktre w innych mitologiach rwnie istniay i odgryway wan ro
l, lecz dysponujemy o nich skpymi lub adnymi wiadomociami. Ale i w ba
daniach religii nordyckiej wag rnorodnoci panujcej wrd istot nadnatural
nych doceniono dopiero niedawno. Wczeniej zauwaano wprawdzie istnienie
Bogi, Olbrzymw, Elfw i Karw, ale przyznawano im drugorzdn rol, sku
piajc uwag na bogach w zgodzie z dziewitnastowieczn wizj klasycznych,
patriarchalnych panteonw. Tymczasem w religii i mitologii Skandynawii m
skie" sprawy wadzy, adu i wojny byy tylko czci duo szerszego systemu
wierze, w ktrym rwnie wane, jeli nie waniejsze miejsce zajmoway ko
biece" kwestie narodzin, ycia i mierci, podnoci i urodzaju, a take magii,
wrb i przeznaczenia. I o tych problemach traktuje moja ksika.
Nie zdoabym jej napisa bez wieloletnich bada nad kultur dawnej Skandy
nawii prowadzonych w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN we wsppracy z Wa
dysawem Duczk z Institut fr Arkeologi Uniwersytetu w Uppsali i Peterem
Springborgiem z Det Arnamagnaeanske Sammling Uniwersytetu w Kopenhadze.

1. POCZTEK I K O N I E C
WIATA W M I T O L O G I I
NORDYCKIEJ
Ryc. 3. Scena skadania ofiary z czowieka

Obraz niebytu istniejcego przed powstaniem tego wiata przedstawia wizja

wieszczki w Voluspa. Poproszona przez Odyna, by opowiedziaa o tym, co zda
rzyo si najdawniej, tak daleko, jak tylko siga pamici, wspomina najpierw
swoich piastunw Olbrzymw i dziewi wiatw, istniejcych wczeniej ni
ten, ktry trwa obecnie, ale ju minionych. Wieszczka pamita nawet czasy, gdy
jesion Yggdrasill, o wiata i drzewo przeznaczenia (mitvidr), znajdowa sijeszcze jako nasienie gdzie gboko w pierwotnej materii kosmosu . wiat, ktre
go jeszcze nie byo, wyglda tak:
1

W dobie praczasw, by tylko Ymir,

Nie byo piasku ni morza, ani chodnych fal,
Nie byo ziemi, ni niebios (iordfannz aeva ne upphiminn);
Bya tylko otcha (gap var ginnunga) - i adnych traw^.

Jest to wizja pierwotnego chaosu opisywana podobnie przez wszystkich

Germanw, by nie siga w porwnaniach dalej. Obrazy, pokazujce seri za
przecze, czego nie byo, gdy nie istnia jeszcze wiat, i podkrelajce za pomo
c tej samej formuy, e nie byo wwczas ni ziemi, ni niebios", a czasem te
nawet i wd , pojawiaj si w rdach starogrnoniemieckich , starosaskich
3

Podstawy takiej interpretacji drugiej strofy Voluspa, opartej gwnie na analizach Jensa Petera
Schjdta i Gro Steinsland, podaj poniej.
2

Voluspa 3, za Codex Regius. W wersji z Hauksbk i w Eddzie Snorriego zamiast stwierdzenia

z Codex Regius, i w czasach prawieku istnia jednak Ymir (that er Ymir byggdi), dowiadujemy si,
e nie byo wwczas nic (thai er ecci var) - tak lekcj przyjmuje w nowym wydaniu Voluspa Jon
Helgason.
3

L.P. Supecki 1995, 158-167; L. Lnnroth 1981; por. te W.H. Vogt 1936, 325-335.

W Wessobruner Gebet brzmi ona: ,4ateroni uuasnoh ufhimit'. Por. L. Lnnroth 1981,310-311.

26
5

i staroangielskich . Formua jest prastara i w podobnej formie odnajdujemy j ju

w Rygwedzie (X, 129, l ) . Take w Metamorfozach (I, 5-8) Owidiusza czytamy:
6

Ante mare et terras et, quod tegit omnia, caelum

unus erat toto naturae vultus in orbe,
quem dixere Chaos...

C wic wwczas byo? Wedug Voluspa (3) przed powstaniem wiata ist
nie miaa jedynie otcha - Ginnungagap . Wyobraano j sobie jako wype
nion magicznymi mocami czelu . Z opisu Skandynawii u Adama z Bremy
wynika, e Ginnungagap umieszczano daleko na pnocy, gdzie na kracach
Oceanu Lodowatego, i obawiano si, e pochania ona wszystko, co si do niej
zbliy. Harald hardrde mia podczas swej wyprawy na Pnoc jedynie dziki
wielkiemu wysikowi wiolarzy unikn wcignicia w jej odmty . Tak jednak
wyglda miaa otcha Ginnungagap w wiecie ju istniejcym. Pierwotnie
miaa by nieomal wszystkim.
7

10

Pogastwu obca jest jednak myl o powstaniu wiata z niczego . A ponie

wa trudno byo sobie wyobrazi istnienie samej tylko otchani, ktrej kresw
nie oznacza nic bardziej konkretnego, Snorri Sturlusson (Gylf 3-5) na pnoc od
Ginnungagap na samym dole dziewitego wiata" (nidr len niunda heim")
umieci lodowaty Niflheim z lecym w nim rdem Hvergelmir, ktrego na
zwa oznacza kipicy kocio" '. Na poudniu za ulokowa ognisty Muspelheim,
1

5 W Heliand (2886) brzmi: ,prda endi uphimir. W staroangielskiej formule: eordan ic bidde
andupheofon. Patrz: W. Meid 1992, 496.
6 .V. Strm 1975, 245.
7 Inne rda do kwestii Ginnungagap patrz w: R. Simek 1995, 132-133; .V. Strm (1975,
245) znalaz bliskie analogie do Ginnungagap we wspomnianej tu ju strofie z Rygwedy (X. 129, 1).
Trzecia strofa Voluspa zdaje si wskazywa na powstanie wiata z niczego. Rwnie Snorri prbo
wa by moe zbudowa wizj stworzenia wiata ex nihilo, dopasowujc nordyckie wierzenia do
chrzecijaskiego pogldu na kosmogoni, pogldu skdind obcego mitologii nordyckiej i innym
mitologiom pogaskim; patrz M. Clunies Ross 1994, 155, 159.
8

Wskazuje na to etymologia, patrz J. de Vries 1930-1931, 41-66.

9 Wizja Adama z Bremy (IV, 39) jest wprawdzie w tym miejscu podszyta klasyczn erudycj
(ewidentne nawizanie do Eneidy VIII, 245), ale umieszczona w scholionie glossa: Dicitur iste locus
in eorum ydyomate Ghimmendegop nie pozostawia wtpliwoci, e u rde opisu leay rodzime
wierzenia skandynawskie; por. G. Storm 1890, 340-350.
1 0

Snorri prbowa chrzecijask ide stworzenia przez Boga wiata z niczego wprowadzi do
nordyckiej kosmogonii; dobrym tego dowodem jest jego wersja trzeciej strofy z Voluspa, gdzie za
miast ar var alda that er Ymir byggdi" czytamy ,&r var alda that er ekki var" (w dawnym pracza
sie, kiedy nic nie byo; Gylfaginning 4); por. A. Holtsmark 1964, 28.
U R. Simek 1995, 205. Nazwa wyranie nawizuje do gorcych rde wulkanicznych na Islan
dii, A. Holtsmark 1964. 29.

27

peen aru, blasku ognia i pomieni; wada tam Surtr (czarny") czuwajc na je
12

go granicy . Jest to demon, ktry w ragnarok przyniesie klsk bogom i spowo

13

duje zagad wiata, podpalajc go swym ognistym mieczem . Nic nie wskazu
je natomiast na to, by przed pocztkiem wiata istnieli bogowie.
Wedug Snorriego z lecego w Niflheimie rda Hvergelmir wypyway li
czne r z e k i

14

15

nazwane wsplnym mianem Elivagow , ktre wpyway do Gin

nungagap i zamarzay. Tam, gdzie ar natrafia na ld, zrodzio si ycie. Z kro

pli kapicych z topicych si lodw oywionych przez ciepo pynce z Muspelheimu powsta Praolbrzym Ymir (Gylf. 4-5). W Vafthrudnismal (29-33) nosi on
16

imi Aurgelmir , a o jego powstaniu dowiadujemy si nieco wicej:

Z Elivagu cieky krople jadu,
a urs z nich Olbrzym;
od niego rd ich cay pochodzi,
dlatego jest tak okrutny.
17

W tej wic wersji jadowite krople piekielnej, zawiatowej rzeki , krzepnc,

tworz osob Praolbrzyma. W wizji powstania Ymira z ognia gorcej, suchej
i jasnej krainy Muspellu i z wody pyncej z zimnego, wilgotnego i ciemnego
Niflheimu dopatrywa si mona obecnoci praelementw mskich i eskich.
Moe to by wtek o dawniejszej genezie, ni sdzi wielu badaczy (np. M. Clu12 Podobny schemat termicznych biegunw Snorri zastosowa w Ynglinga sadze (1) do opisu
ksztatu bardziej realnego ju wiata, rozcigajcego si pomidzy zimn Rosj, czyli Wielk Szwe
cj (Svithjod inn mikil) na pnocy, a gorc Afryk na poudniu.
13 Surtr ze swoim ognistym mieczem (sverd loganda) przypomina tu wyranie Serafina z ogni
stym mieczem (gladium flammeum), ktry w chrzecijaskiej mitologii pojawi si ma przy kocu
wiata, A. Holtsmark 1964, 29.
1 4

Nazwy rzek Snorri znalaz w ich wyliczeniu w Grimnismal. wybierajc takie, ktre pasoway
do jego obrazu Niflheimu, patrz A. Holtsmark 1964, 29.
1 5

Etymologia wy wodzona jest od el. burza, niepogoda" i vagr, morze", oznacza ma burzli
we morze" (J. de Vries 1962, 99-100; R. Simek 1995, 87) i odnosi si raczej do praoceanu okalaj
cego wiat ni do rzek. Prawdopodobna wydaje si tu moliwo wywiedzenia pierwszego czonu
nazwy od elli (staro), co pozwalaoby uzna Elivag za wod staroci" - nazw rzeki oddzielajcej
wiaty ywych i zmarych; przywoa tu mona imi Elli, babki Geirroda, z ktr w zawiatach Thor
przegrywa zawody w zapasach; patrz niej, s. 153.
1 6

Etymologia od aurr, mokrego, jasnego piasku lub gliny o wyranych konotacjach sakralnych,
tak J. de Vries 1962, 20; por. R. Simek 1995, 32. Ju Snorri (Gylf. 6) utosamia, cakiem susznie,
Ymira z Aurgelmirem.
17

Niflheim, skd wypywaj Elivagi, jest identyczny z Hel. R. Boyer 1981, 189. Zarwno
Niflheim jak i Ginnungagap s zarazem dobrymi odpowiednikami chrzecijaskiego pieka, por.
A. Holtsmark 1964, 28-29. Elivag jest za albo nazw zawiatowej rzeki (jednej), albo wspln na
zw wielu rzek, wypywajcych z zawiatw, albo te Oceanu, patrz wyej, przyp. 15.

28
nies Ross 1994, 152-158), podejrzewajcych jego chrzecijaskie pochodzenie.
Regis Boyer (1981, s. 190) sugeruje, e pierwotna wersja tego mitu kryje si za
przekazem Tacyta (Annates XIII, 57) o wojnie pomidzy Hermundurami i Chattami. Walczyli oni o posiadanie brzegu rzeki, bdcego miejscem, ktre miao
by najblisze niebu, gdzie bogowie najchtniej wysuchiwali prb ludzi (propinquare caelo precesue mortalium a deis nusquam proprius audiri). Co wa
niejsze, tam wanie, za przyczyn przeciwnych sobie elementw, ognia i wody
(ex contrariis inter se elementis, igne atue aquis), wytrca si miaa sl.
Ymira wykarmia prakrowa Audumla, ktra podobnie jak Ymir uksztatowa
si miaa z kropli topniejcego lodu . Jej imi oznacza (J. de Vries 1962, 18), e
bya bogata (audr), moe nie tylko w mleko, i e nie miaa rogw (humla). Z jej
wymion pyny cztery rzeki mleka. Motyw mitycznej prakrowy mitologia nor
dycka dzieli z mitologi irask i hindusk (.V. Strm 1975, 245). Podobna do
Audumli bya te grecka koza Amalteja, ktra wykarmia nowo narodzonego
Zeusa, a jej zamany podczas zabawy z maym bogiem rg jest niczym innym
jak rogiem obfitoci (P. Grimal 1987, 25-26). Posta krowy - ywicielki bogw
i dawczyni dostatku mona czy z osob bogini ziemi, czsto pojawiajcej si
w krowiej, choby czciowo tylko, postaci jak wolooka" Hera u homeryckich
Grekw. Bogini ziemi bywaa te obdarzana takimi atrybutami, jak krowi za
przg germaskiej bogini Nerthus (R. Simek 1995, 30). I z ziemi wanie we
dug staroytnych Germanw mia zosta zrodzony praprzodek bogw Tuisto.
Inn postaci Audumli jest w mitologii nordyckiej koza Heidrunn, ktra miaa
swe miejsce w Walhalli (Grm. 25; Gylf. 38). ywi si ona limi Laeradu i tym
si rni od Audumli, e z jej wymion nie pynie mleko, a pitny mid, ktrym
racz si przebywajcy w siedzibie Odyna einherjar (walczcy w pojedynk").
A z wtkiem kozy - dawczyni dobrobytu czy si to, co z istotami darzcymi
dostatkiem czone jest zawsze: w Hyndluljod (4647) olbrzymka Hyndla zarzuca
Freji, i ta wasa si het po nocach (...) jak koza Heidrunn, co za kozami biega".
Ymir by przodkiem Olbrzymw-Hrimthursw, najstarszego plemienia na
wiecie (J. de Vries 1956, 243). Gdy spa i si spoci, pod pach jego lewej rki
zrodzili si mczyzna i kobieta, a jego jedna noga z drug spodziy mu bez
stosunku z Olbrzymka" szeciogowego syna . Od Olbrzymw pochodzili te
po kdzieli pierwsi bogowie, Odyn, Wili i We, synowie Olbrzymki Bestii i Bura.
18

19

18

Gylf. 6. O powstaniu Audumli mwi jedynie Snorri.

19 Vfm. 32-33; Gylf. 5. Wszystkie dzieci praolbrzyma byy Olbrzymami, cilej Hrimthursami,
co wyranie zaznacza Snorri. B.-M. Nsstrm (2001, 23) bdnie dostrzega w nich przodkw rodza
ju ludzkiego. O tym, e dzieci Praolbrzyma (wg Snorriego Ymira, wg Vafthrudnismal Aurgelmira)
byy typowymi Olbrzymami wiadczy podkrelenie przez Vafthrudnismal tego, i syn Aurgelmira
mia sze gw.

29
Bestia natomiast bya crk Olbrzyma Bolthorna (dottir Bolthorn iotuns". Gylf.
6). Odyn przez skaldw nazywany by wic synem Bestii . Warto tu zauway,
e aliteracje w imionach Buriego, Bura, Bestii i Bolthorna (R. Boyer 1981, 138)
wskazuj na dawn metryk i wzajemny zwizek tych postaci. Podobnie zreszt
powizane s ze sob imiona Odyna i jego braci, Wilego i We, z t rnic, e
miano Odyna, pierwotnie Wotana, przyjo ju w Skandynawii nowsz posta,
podczas gdy imiona jego braci, nie grajcych w mitologii nordyckiej szczegl
nie wanej roli, pozostay w dawnej, spetryfikowanej formie.
Pochodzenie bogw od strony mskiej nie miao natomiast nic wsplnego
z Olbrzymami. W tej linii elementem czcym pocztki bogw z pocztkami
Olbrzymw jest jedynie krowa Audumla. Ta bowiem, gdy karmia Ymira i mu
siaa czym si ywi, lic sone, zmroone i pokryte szronem kamienie, miaa
w cigu trzech dni wydoby z pralodu praprzodka bogw zwanego Buri - jego
imi oznacza ojca". Pierwszego dnia ukazay si wosy, drugiego dnia gowa,
trzeciego za cay, gotowy i najwyraniej czekajcy tylko na pojawienie si na
wiecie Buri (Gylf. 6). Burr, czyli syn", by synem Buriego i wspomnianym tu
ju ojcem Odyna. O matce Buriego nie wiemy nic. Moe bya ni jaka 01brzymka, ale jest to jedynie przypuszczenie nie znajdujce oparcia w rdach.
Bogowie Odyn, Wili i We zabili Ymira, cho by on ich wasnym przodkiem
w linii macierzystej. Ymir sta si wic pierwsz istot, ktra umara, a jego
mier mona uzna za praofiar. W krwi Ymira utopili si wszyscy pierwsi Ol
brzymi z wyjtkiem Bergelmira i jego ony. Ci uniknli utopienia w potopie
wsiadajc na ludr - najprawdopodobniej wydrony pie - i od nich dopiero
pochodz nastpni, wspczeni" Hrimthursowie '. Wedug Vafthrudnismal
(29) Bergelmir by synem Thrudgelmira i wnukiem Aurgelmira, tosamego
z Ymirem. Oznacza to, e pokolenie Bergelmira byo trzecim pokoleniem Ol
brzymw, paralelnym do pokolenia Odyna - trzeciego pokolenia bogw. W tej
wic dopiero generacji rozchodz si ostatecznie drogi obu plemion, i za ich
czasw powstaje wiat w swojej obecnej formie.
Bogowie bowiem wrzucili ciao Ymira do Ginnungagap i stworzyli z niego
wiat. W Vafthrudnismal (21) czytamy:
20

2 0

sun Bestlu". Tak ju Einarr skalaglamm, Velekkla 4:1. Lindquist 1929, 44.

1 Vfm. 35, Gylf. 7. E.O.G. Turville-Petre (1964, 276) wskazuje na wiele niewyjanionych pro
blemw zwizanych z tym mitem, ktry wbrew pozorom nie jest kopi biblijnej opowieci o poto
pie. Znaczenie stwa ludr, przedmiotu, na ktrym olbrzym i jego ona znaleli ocalenie, cho nie do
koca jasne, odczytuje si na og jako trumna lub mary. Interpretuj je za J. de Vriesem (1962, 367)
jako prymitywn td. Warto tu zauway, e pierwotne trumny miay czsto posta wydronych
pni drzewa i byy podobne do todzi dubanek".

30
Z ciaa Ymira ziemia zostaa stworzona,
a z koci gry.
Niebiosa z czaszki zimnego jak szron jotuna,
a z krwi morze.

Grimnismal (40-41) dodaje tu wicej elementw, a stworzenie ziemi zostaje

zestawione ze stworzeniem morza:
Z ciaa Ymira ziemia zostaa stworzona,
a z krwi morze.
Gry z koci, z wosw lasy,
a z czaszki niebiosa.
Z rzs jego stworzyli przyjani bogowie
Midgard synom czowieczym.
A z mzgu jego zowrogie zrobiono
chmury wtedy wszystkie.

Snorri {Gylf. 8), idc za Vaftrudnismal i Grimnismal opowiada, jak z krwi

Ymira powstao morze i jeziora, z ciaa ziemia, z koci gry, a z siekaczy i z
bw trzonowych skay. Bardziej szczegowo opisuje powstae z czaszki Ol
brzyma sklepienie niebieskie, ktre wedug Snorriego miao si opiera w pun
ktach kardynalnych na czterech supach, a pod kadym z nich mia zosta posta
wiony jeden z kierunkowych" Karw: Austri (wschodni"), Westri (zachod
ni"), Nordri (pnocny") i Sudri (poudniowy") .
Dalej Snorri wspomina o powstaniu cia niebieskich - te jednak bogowie
stworzyli z pomieni Muspelheimu. Opis stworzenia wiata koczy si wzmian
k, jak porodku otoczonego przez niezgbiony i nieprzebyty Ocean krgu zie
mi, bogowie wosami z brwi Ymira odgrodzili Midgard, by Olbrzymi nie mieli
do dostpu. W ten sposb bogowie zmienili chaos w kosmos.
22

Wtek stworzenia wiata z ciaa pierwszej istoty jest dobrze znany w mitolo
giach wedyjskiej i iraskiej, gdzie praolbrzym nazywa si Yama (podobnie jak
Ymir) lub wystpuje jako praczowiek Purusza .
23

W staroytnoci u Germanw poudniowych odpowiednikiem Ymira by

zrodzony z ziemi" Tuisto (Tacyt, Germania, 2). Synem Tuistona by Mannus,
pierwszy czowiek i zarazem ojciec mitycznych przodkw plemion Ingweonw,
Hermionw i Istweonw (Tacyt, Germania, 2 i 9; por. Pliniusz, IV, 96, 99). Jed2 2

Wyznaczenie czterech punktw kardynalnych nie oznacza, jak chce A. Holtsmark (1964,
s. 32-33), i sklepienie niebios miao ksztat czworoktny, a jedynie orientuje jego przestrze.
3 .V. Strm 1975, 244; por. G. Widengren 1965, 5258; J. Gonda 1960, 183187. Ten sam
motyw Aleksander Gieysztor (1982, 8687) odnalaz w ruskim Stichu o goubinoj knigie, wedug
ktrego wiat mia powsta z ciaa chrzecijaskiego Boga, a ludzie z ciaa praojca Adama, lecz r
ne stany z rnych jego czci.
2

31
nego z nich mona utoamia z Yngvi-Frejem, drugiego z Irminem, w rednio
wieczu czczonym u Sasw , trzeci - jego imi brzmie musiao *Ist - nie pozo
stawi po sobie dalszych ladw w rdach.
Trj pokoleniowy schemat genealogii bogw jest wic w zasadzie wsplny
dla staroytnych Germanw i wczesnoredniowiecznych Skandynaww. U tych
ostatnich w bardzo czytelnej formie pojawia si na Gotlandii w micie poczt
kw zamieszkujcej wysp wsplnoty, zachowanym w Gota sadze (1), gdzie
praprzodkiem ludu jest Thjlvar (tosamy z norroskim Thjalfim ), jego synem
jest Havde, a wnukami Gute, Graip i Gunnfjaun. Najwaniejsza rnica pomi
dzy mitem pocztkw bogw w mitologii nordyckiej i tym samym mitem u sta
roytnych Germanw w przekazie Tacyta nie ley w tym, e Tuisto zrodzony
by z ziemi, Buri ze zmroonych kamieni, a Ymir z lodu. Tak czy inaczej po
wstali oni z pierwotnej materii tego wiata (etymologia imienia tosamego
z Ymirem Aurgelmira oznacza zreszt istot zrodzon z mokrego piasku lub gli
ny). Bardziej istotny jest fakt, e posta praprzodka mitologia nordycka podzie
lia na dwie osoby i obok Ymira, dokadnie odpowiadajcego Tuistonowi i in
nym Praolbrzymom, wprowadza innego jeszcze praprzodka, wylizanego z lodu
praojca bogw Buriego - najwyraniej po to, by przynajmniej w linii mskiej
genealogia bogw nie miaa nic wsplnego z Olbrzymami. Ten wtek rozdziele
nia konkurencyjnych linii bogw i Olbrzymw czytelny jest w pytaniu Odyna
w Vafthrudnismal (28): Czy starsi s Asowie, czy potomkowie Ymira, stworze
ni w prawieku?". Przyczyn tak wyranego wyodrbniania linii genealogicznej
Asw od linii Olbrzymw stao si przekonanie, i Olbrzymi byli istotami ni
szymi, symbolicznie eskimi", a Asowie - wyszymi i dominujcymi, sym
bolicznie mskimi" . Jak pokazuje Hymiskvida (9), Asw uwaano pomimo to
za potomkw Olbrzymw" (attnidr iotna).
24

25

26

Etymologia imienia Tuistona dowodzi, e pierwsza istota bya biseksualna.

Wolfgang Meid (1992, 496-497) odnalaz w nim rdze *tuis (indoeuropejskie
*dwis, por. ac. bis) i stwierdzi, e Tuisto oznacza istot dwoist. Taka zreszt
w rnych mitologiach czsto bywa natura pierwszej istoty. Nic wic dziwnego,
24 Obiekcje R. Simka (1995, 216-217) czy wobec sabego w sumie powiadczenia Irmina jako
boga Sasw i innej moliwoci tumaczenia znaczenia Irminsul (nie jako sup Irmina" ale jako
wielki sup") odrzucam, uznajc, e znaczenie Irmin - wielki" dobrze pasuje jako imi dla boga,
a wtedy Irminsul moe by jednoczenie wielkim supem zwizanym z wielkim bogiem. K. Heim
(1953, 183) idzie moim zdaniem za daleko, cakowicie negujc istnienie boga Irmina.
2 5

Patrz niej, s. 135.

26 Takie wartociowanie postaci bogw i olbrzymw pokazuje przekonujco M. Clunies Ross

1994, passim, gwnie 103-143.

32
e Snorri {Gylf. 5) podaje o Ymirze, e pod jego ramieniem zrodzili si mczy
zna i kobieta, a jego nogi same zrodziy mu syna. Imi Ymira, germaskie *Jumijaz, zawiera ten sam rdze *jem co imi Yama i oznacza istot podwjn,
w dalszym swym rozwoju take bliniacz (jak indyjska para praprzodkw, ro
dzestwo Yama i jego siostra Yami); przywoa tu mona irlandzkie sowo emon
(W. Meid 1992, 497) i aciskie gemini.
Niezgodne z normalnym porzdkiem rzeczy zrodzenie pierwszych istot
przez ich praprzodka, ktry mimo to nie staje si kobiet, zostao ostatnio trafnie
okrelone jako mit mskiej partenogenezy" (M. Clunies Ross 1994, 152). Nie
zwaajc na argumenty zwolenniczek tej tezy, nie da si jednak z osoby pra
przodka usun elementw androgynii, tkwicych gboko w etymologiach
imion postaci odgrywajcych w rnych wersjach tego mitu gwn rol.
Voluspa (3) pocztkowo opisuje stan przed powstaniem wiata jako niebyt
(otcha Ginnungagap), z ktrego bogowie wydobywaj ziemi . Nota bene jest
to wtek, w ktrym bogowie pojawiaj si na scenie dziejw nie wiadomo skd.
Voluspa opisuje wic stworzenie wiata inaczej ni Snorri i jego gwne w tym
miejscu rda, Vafthrudnismal i Grimnismal. Pierwotny niebyt lub chaos trwa:
27

A Bura synowie wydwignli wiat

Oni te Midgard wspaniay stworzyli;
Soce z poudnia owietlio skay,
A ziemia zakwita zielonym czosnkiem.

Voluspa (4) odwouje si tu do innej wersji mitu stworzenia, w ktrej bogo

wie wydobywaj wiat raczej z wd praoceanu (cho nie wspomina si o nim
wprost), nieli z niebytu Ginnungagap. Jedna z prb interpretacji mitu o walce
Heimdalla z Lokim im wanie przypisuje wydwignicie z prawd pierwszego
ldu. lady istnienia takiego mitu zachoway si zreszt w szcztkowej formie
u Germanw na kontynencie . Podobnie stworzenie wiata opisuj ludowe mity
sowiaskie. Jest to motyw szeroko rozpowszechniony w caej Eurazji . Doko
nanie aktu stworzenia Voluspa przypisuje jednak tym samym bogom, ktrzy
w wersji Snorriego tworz wiat z ciaa Ymira, czyli synom Bura: Odynowi, Wiliemu i We. Innym wtkiem wartym podkrelenia jest w Voluspa wizja ki po
krywajcej nowo narodzony wiat, poronitej zielonym czosnkiem, rolin
wit, magiczn i lecznicz, dajc podno i zdrowie, odradzajc i odma28

29

27 Wizja ta znajduje dobr paralel w mitologii judeochrzecijaskiej (Genesis 1, 1-10), pod

ktrej niemaym wpywem znajdowa si pogaski skdind autor Voluspa.
28 K. Heim 1953, 285; wtek ten szczegowo bada K. Schier 1963, 303-334; tene 1965, 586.
29 A. Gieysztor 1982, 77-87; R. Tomicki 1976, 47-66.

33
30

dzajc . Motyw zielonych k rosncych w siedzibach bogw znajduje po

twierdzenie w jednym z najdawniejszych rde skaldycznych. W dziesitowiecznym Hakonarmal Eyvinda skaldaspillir Walkiria Skogul zabiera polegego
krla Hakona Dobrego do groena heima goda" - zielonych siedzib bogw .
Bogowie nadali swojemu wiatu ksztat na boniach Ida - Idavllr. Sdzimy,
e to one wanie byy ow zielon k, poronit czosnkiem . Bogowie
stworzyli wwczas rachub czasu, i wtedy dopiero zacz on swj bieg, z wszy
stkimi tego konsekwencjami. Pierwotnie take i w tej materii panowa chaos
(Vsp. 5):
31

32

Soce nie wiedziao, gdzie ma mied swj dom,

gwiazdy nie wiedziay, gdzie swe miejsca maj,
i Miesic nie wiedzia, jak wielk ma moc.

Wedug Voluspa (6) bogowie zasiedli na swoich stolcach przeznaczenia"

(rkstolar) i zdecydowali, by odpowiednio nazwa noc i dni bezksiycowe
(ntt oc nidiom), ranek i poudnie, poranek i popoudnie - wszystko po to, aby
mona byo liczy czas. Vafthrudnismal (11-14, 25) dodaje tu nazwanie przez
bogw Dnia (Dagr) i Nocy (Natta). Wz Daga cign ma ko Skinfaxi (o ja
niejcej grzywie"), a Natty Hrimfaxi (o oszronionej grzywie"). Pierwszy, przy
najmniej wedug Snorriego, jedzie po niebie wz Natty, jako e Germanie liczy
li czas wedug nocy, a nie dni. Snorri szerzej te opisuje pochodzenie i rodzinne
koligacje obojga - w przypadku Natty nawizuj one wyranie do zawiatw wspominajc Dellinga (wieccy"), ojca Daga, i Norfiego, ojca Natty (etymo
logia wskazuje na jego zwizek z nieszczciem, co czy go z zawiatami).
Natta miaa wedug Snorriego za pierwszego ma Naglfariego (imi powiad
czone poza tym jedynie jako nazwa statku zmarych), z ktrym miaa syna Auda, drugim jej mem mia by Anar, z ktrym miaa crk Jrd . W Vafthrud
nismal (27) wspomina si take, e ojcem Zimy (Vetr) by Vindsvalr, a Lata (Su
mar) - Svasudr. Ciaa niebieskie byy wic personifikowane, podobnie jak noc
i dzie. Wzmianka Cezara (De hello gallico VI, 50) o czci Soca, Wulkana (og33

3 0

O kultowej roli czosnku wiadczy formula linalaukaR (len i czosnek), powiadczona we

wczesnym napisie runicznym z Flksand i potwierdzona w kontekcie rytualnym w Volsa thaltr.
W. Heizmann 1992, 365-396.
3

' Hakonarmal 13: I. Lindquist 1929, 14; lub Skj. B . l , 59.

3 2

Nazwa Idavllr (gdzie vllr = bonie) pochodzi od id, raczej nie w znaczeniu pracy", co na
daje nazwie sens miejsca, gdzie tworzy si wane dziea (jak chce M. Clunies Ross 1994, 161), ale
raczej, j a k sdz, w znaczeniu miejsca lnicego" (eisa), do takiej interpretacji dy J. de Vries
1962, 283. Moe wic bonia janiay wie zieleni?
3 3

Tak Snorri, Gylf. 10, po czci za Vfm. 25.

34
nia?) i Ksiyca, ktra miaa zastpowa staroytnym Germanom kult bogw
wiadczy o dawnoci motywu personifikacji cia niebieskich i zwizanych z ni
mi zjawisk . Warto te zauway (R. Boyer 1981,100), e wrd nazw znakw
runicznych pojawiaj si Sol - Soce (runa s) i Dagr - dzie (runa d).
Wedug Voluspa (6) bogowie umiecili Ksiyc na niebie po to, by mona
byo liczy czas; podobnie Vafthrudnismal podkrela, e nw i chudncy ksi
yc stworzyli po to, by mona byo liczy lata - wskazuje to wyranie na stoso
wanie kalendarza ksiycowego. Wedug tego Vafthrudnismal (23) Ksiyc
(Mani) by synem niejakiego Mundlifariego. Siostr Maniego i crk Mundlifariego bya za Sol (Soce) . Snorri (Gylf. 11) twierdzi, i oboje yli pierwotnie
na ziemi, a byli tak pikni, e ojciec nazwa ich tymi wanie imionami, a Sol
mia wyda za m za niejakiego Glena . Porwnanie dzieci z ciaami niebie
skimi miao tak zezoci bogw, e umiecili oboje na niebiosach, nakazujc
Sol, by kierowaa komi cigncymi wz ze socem, ktre bogowie stworzyli
z pomieni Muspelheimu, by owietlao ziemi. Odtd oboje poruszaj si po
sklepieniu niebieskim na wozach cignitych przez konie.
34

35

36

Wedug Grimnismal (37-38) wz Sol cign konie Arvakr (wstajcy o cza

sie") i Alsvidr (najszybszy") a samo soce zasania chodna tarcza, zwana
Svalin (zimna"). Snorri (Gylf. 11) powoujc si na autorytet nie wymienionych
z imienia skaldw pisze o dwch elaznych przesonach chodzcych (isarnakol) umieszczonych na karkach tych koni. Gdyby bowiem soce wiecio na
ziemi bezporednio zgorzayby, wiem, gry i morza, gdyby tarcza opada"
(Grm. 37-38). Odpowiadajca Sol germaska bogini Soca pojawia si w Dru
gim zaklciu merseburskim jako Sunna (R. Simek 1995, 381). Motyw wozu so
necznego, na ktrym spoczywa tarcza osaniajca wiat przed arem, jest wyjt
kowo dawny i mona go wywodzi a z epoki brzu, z ktrej pochodzi wzek
soneczny z Trundholm, dobrze ilustrujcy o tysiclecia pniejsze przekazy
Grimnismal i Snorriego.
Mani kieruje biegiem ksiyca, w czym pomaga mu maj Bil i Hiuki, crka
i syn Vidfinna (ktrych Mani zabra kiedy z ziemi), dwigajcy na swych ple
cach miark Saegr i kij Simul co mona zobaczy z ziemi" patrzc na Ksiyc.
34 Niniejsza wzmianka Cezara jest niestety przedmiotem bardzo rozbienych interpretacji, patrz
J. de Vries 1956, 355-361; K. Heim 1913, 255-258.
35 Alvismal (13-16) podaje zestawienie nazw, jakimi nazywano jakoby te ciaa niebieskie
w rnych wiatach.
36 O tej postaci nie wiemy kompletnie nic, poza Snorrim istnienie Glena potwierdza jedynie
kenning Soca (Sol) Glens bedja (maonka Glena) w Lausavisur skalda Skuliego (Skj. IB, 284),
patrz M. Kristensen 1930-1931, 70.

35
Opowie Snorriego wyranie nawizuje tu do ludowej legendy o ludziach na
Ksiycu . W jakim stopniu taki obraz Ksiyca jako boga jest dawny i auten
tyczny, trudno powiedzie, kilka skaldycznych kenningw wskazuje wyranie,
i Maniego, a zapewne i jego pomocnikw, uwaano za Olbrzymw .
37

38

Obu ciaom niebieskim zagraaj dwa wilki, Hati Hrodvitnirson i Skll

(Grm. 39). Snorri {Gylf. 12) pisa, e Soce biey prdko po nieboskonie, jak
gdyby si lkao. Przyczyn jego (cilej jej) strachu jest wilk Skll, ktry prag
nie j schwyta i pore. Drugi z wilkw, Hati Hrodvitnirson, chce za schwyta
Ksiyc i kiedy mu si to uda. Wedug Voluspa (4041) oba wilki s dziemi
jakiej Olbrzymki i wilka Fenrira (L.P. Supecki 1994, 72-73).
Mity wizane byy take z gwiazdami. Snorri (Skaldskap 56) podaje, e
Odyn dla pocieszenia Skadi z oczu jej zabitego przez Thora ojca uczyni dwie
gwiazdy, rzucajc je na niebo. W Harbardsljod (19) stworzenie z nich gwiazd
przypisuje sobie natomiast Thor. Gwiazd sta si te mia uamany palec z nogi
Aurvandila (Skaldskap. 17). Opowie o nim przytoczona przez Snorriego
w formie anegdoty doczonej do opowieci o uzdrowieniu Thora, rannego
w pojedynku z Hrungnirem, ma dawne korzenie i od pocztku wie si
z gwiazdami. W rdach anglosaskich Aurvandil pojawia si bowiem jako
Erendel. U Saksona Gramatyka (Ul, 6, 1-3) pod imieniem Horvendilusa jest on
wikingiem wadajcym nad Jutlandi, ktry zwycia w pojedynku norweskie
go krla Collerusa. Co wicej, jest ojcem Amletha, pierwowzoru szekspiro
wskiego Hamleta. W Niemczech wystpuje jako Orendel. Imi Aurvandila mo
na zestawi z aciskim aurora (i pokrewnymi mu sowami w innych jzykach)
i wiza z gwiazd porann - Jutrzenk .
39

Po stworzeniu rachuby czasu bogowie zbudowali swoje witynie: hrg

i hof z drewna wznieli wysoko" (Vsp. 7). Nie dowiadujemy si, ktry z nich
dokona tego dziea (w wiecie odrodzonym po ragnarok witynie bogw zbu
dowa ma Wali) . Snorri (Gylf. 14) za wzniesione wtedy witynie uznaje
40

37 R. Simek, 1995, 256. Dlaczego A. Holtsmark (1964, s. 33) w postaciach Bili i Hiukiego zo
baczya personifikacji nowiu i peni, nie potrafi zrozumie.
38 M. Kristensen 1930-1931, 70. Mona tu jeszcze doda, e imiona ojcw Daga i Natty,
Dellinga i Narfiego przypominaj typowe imiona Karw, a Alfrodul, jedno z heiti Sol (Soca)
wskazywa moe na jej zwizki z Elfami.
39 J.de Vries 1957,137-138; G. Dumzil 2000, 276-281.
40 W tym za wiecie wedug Snorriego (Gylf. 17) szczegln rol peni ma Valaskjalf (skd
ind, sdzc po nazwie, siedziba Waliego) zbudowany przez Odyna, ktry tam wanie ma swj
Hlidskjalf, wedug Grimnismal (6) ktry z Asw (nazwa mwi, e by to Wali!) zbudowa go w po
cztkach wiata.

36
Gladsheim, ktry mia by hofem bogw i Vingolf, okrelony przeze jako hrg
bogi (A. Holtsmark 1964,43).
Wtedy te Asowie tworzyli bogactwa (aud smidodo) i dali pocztek najwa
niejszym kunsztom, a przynajmniej sztuce kowalskiej, tworzc odpowiednie dla
niej narzdzia (Vsp. 7; Gylf. 14).
Voluspa (9-18) wie powstanie Karlw i ludzi z czasem tworzenia porzd
ku wiata. Do dwch rodzajw istot pierwotnych, Olbrzymw i Asw, powsta
ych przed zbudowaniem wiata z ciaa Ymira bez widocznego udziau jakiego
ich stwrcy doczaj teraz dwa nowe rodzaje istot. Kary i ludzie podobni s do
siebie przez sposb powoania ich do ycia. I jedni, i drudzy powstaj z ukszta
towanej ju materii wiata i swe powstanie zawdziczaj osobom swoich stwr
cw. Gwn rnic stanowi fakt, e w mitologii nordyckiej (nie inaczej jak
w Biblii) rodzaj ludzki od pocztku stworzony jest w dwojakiej postaci mczy
zny i kobiety, z wszystkimi tego konsekwencjami. Tymczasem wrd Karw
istnieje jedynie pe mska .
41

Jako pierwsze powstay Kary. Voluspa (9) nie mwi wprost, e stworzyli ich
bogowie (regiri), ale to wanie sugeruj sowa:
Na stolcach losu wszyscy rzdzcy
Zasiedli witych czarw bogowie,
Radzc kto winien wadc Karw stworzy
z Brimira krwi i z Blaina koci.

42

Odpowiedzi na kogo pado nie poznajemy, ale kolejna strofa opisuje efekty
decyzji bogw:
Wtedy Mdsognir stworzony zosta!
gwny wrd Karw, a drugi Durin;
ci na ksztat ludzki zrobili z ziemi
ju rzesz Karw, jak rzecze Durin.

Brimira i Blaina uznaje si zgodnie za tosamych z Ymirem, co potwierdza

Snorri (Gylf. 14). Poniewa za ciao Ymira stao si tworzywem, z ktrego po
wstay ziemia i woda, to powstanie karw z Brimira krwi i z Blaina koci" nie
4 1

Dyrgia, forma eska od dvergr (karze) pojawia si dopiero w pnej Thjalar Jns sadze.
patrz G. Steinsland 1983, 85.
4 2

Jako wadc karw" tumacz sowa dverga drttin, powszechnie tumaczone jako rzesz
karw". Genetivus dverga nie jest tu przedmiotem sporu, sdz jednak, e drltinn to nie accusati
ve pluralis od drtt (rzesza, tum) jak przyjto w wikszoci tumacze i analiz, ale accusativus sin
gularis od drttinn, wadca", co lepiej pasuje do sensu strof 9-10 Voluspa, gdzie bogowie tworz
jedynie naczelnika Karw Mdsognira i jego pomocnika Durina, a ci dopiero zajmuj si stworze
niem tumu Karw.

37
kci si z wtkiem ich powstania z ziemi. Snorri twierdzi wrcz, i Kary za
spraw bogw wylgy si jak robaki w ciele zabitego Ymira i tam yy, tyle e
z woli bogw obdarzone zostay ludzkim rozumem i postaci, i bytuj do dzi'
w tym ksztacie w ziemi i w skaach. Snorri redagujc swoj relacj o powstaniu
Karw na podstawie Voluspa zmieni zawarty w niej motyw powstania Karw
z ziemi" na ich powstanie w ziemi". W ten sposb nawet pocztki ycia ludu
Karw sprowadzone zostay pod ziemi. Motyw sposobu stworzenia Karw
(abstrahujc od analogii do stworzenia Adama przez Boga Ojca) znajduje para
lel w opowieci o ulepieniu przed pojedynkiem Thora z Hrungnirem gliniane
go Olbrzyma Mokkurkalfiego.
Kary wystpuj w mitologii nordyckiej jako istoty mdre i uzdolnione
w rzemiosach, a szczeglnie w kowalstwie i zotnictwie. Wszystkie mityczne
atrybuty bogw s ich dzieem. Przejmuj wic od bogw ich kompetencje w tej
dziedzinie. Jako istoty obdarzone ludzk postaci i intelektem s Kary istotami
bliskimi bogom i ludziom (M. Clunies Ross 1994, 164), zarazem jednak pod
ziemny tryb ycia i zamiowanie do pracy wskazuje na ich podobiestwo do Ol
brzymw. Nie mona si wrcz oprze wraeniu, e Asowie, wynalazcy kowalstwa,
stwarzajc Kary powouj do ycia istoty, ktre maj ich uwolni od pracy.
Po opisie stworzenia Karw przez Mdsognira i Durina Voluspa (11-16)
w tak zwanym dvergatal (wyliczeniu Karw) wymienia ich imiona. Potem
pie nawizuje do sceny przedstawiajcej obrady bogw. Wieszczka opowiada
(Vsp. 17-18):
Wtedy trzej z owej przybyli rzeszy
mocni i miociwi Asowie, do domu;
znaleli na ldzie, w niemocy lecych.
Aska i Embl, wolnych od losu.
Ducha nie mieli, rozumu nie posiadali,
ciepa ni gosu, ni podobiestwa do bogw.
Ducha da Odyn, rozum dal Hoenir,
ciepo da Lodurr i podobiestwo do bogw.

Stworzenie ludzi byo wic po czci dzieem bogw, cilej trzech Asw Odyna, Hoenira i Lodura. Wedug Snorriego Sturlusona (Gylf. 9) stwrcami byli
jednak synowie Bura", czyli Odyn i jego bracia Wili i We. Pisze on tak: Gdy
synowie Bura szli wzdu morskiej play, znaleli dwa pnie; wzili je i uczynili
z nich ludzi; pierwszy da im dech i ycie, drugi rozum i ruch, trzeci wygld,
mow, such i wzrok; dali im ubir i imiona, mczyzna nazywa si odtd Ask,
a kobieta Embla, i od nich pochodzi rd ludzki", ktry zamieszkuje w Midgardzie. Zauwamy, e Snorri nie powtarza tu wiernie wersji z Voluspa. Nie tylko

38
nie zgadzaj si, poza Odynem, osoby stwrcw (Snorri mia jednak jakie wt
pliwoci co do swej wersji, wyranie unikajc nazywania Wiliego i We po imie
niu, std pojawiaj si oni jako drugi" i trzeci" z bogw). Snorri opisuje te
innymi sowami wikszo boskich darw, i co waniejsze, wprowadza wtek
obdarzenia ludzi szatami i imionami. Voluspa o szatach milczy, a swoje imiona
w tej wersji mitu Ask i Embla po prostu maj.
Kto ich jednak stworzy, czy te raczej oywi? Wedug Voluspa (18) Odyn,
Hoenir i Lodurr, wedug Snorriego Odyn, Wili i We. Kusi wic, aby Hoenira
utosami z jednym z braci Odyna, a Lodura z drugim. Poza mitem stworzenia
Aska i Embli Lodurr wspomniany zosta jedynie w kenningu Odyna Lodurs vinr
(przyjaciel Lodura") u Eyvinda skaldaspillir (Haleygiatal 10). Prbuje si go
identyfikowa z Lokim, poniewa Odyn wystpuje czsto w triadzie z Hoenirem i Lokim, ktrego imi brzmi podobnie jak miano Lodura. Frapujce jest te
podobiestwo imienia Lodura do runicznego logathore powiadczonego na fibu
li z Nordendorf koo Augsburga (7. wiek), logathore wystpuje tam wraz z Wotanem (Woden) i Donarem (zapisanym jako wigithonar, albo od vigja, wtedy
uwicajcy Donar", albo od vega, wtedy Donar walki").
Pewne w obu przekazach mwicych o powstaniu ludzi jest tylko jedno bez darw, jakimi bogowie ich obdarzyli, nie mogli rozpocz ycia. Byli w za
sadzie surowcem, z ktrego bogowie ich stworzyli, tak jak wczeniej z ciaa
Ymira stworzyli wiat (G. Steinsland 1983, 88). Podobiestwo Aska i Embli do
materii chaosu przed stworzeniem wiata podkrela opis tego, czego pierwsi lu
dzie nie mieli, przypominajcy swoj budow wyliczank, czego nie byo zanim
powsta wiat (Vsp. 3). Ask i Embla mieli jednak od pocztku pewien ksztat.
Byli z grubsza uformowanymi z drzewa figurami ludzi, jeszcze nie ludmi, jak
by mona sdzi czytajc pobienie Voluspa, ale te nie zwykymi pniami, jak
chce Snorri. Na tak moliwo wskazuje 49. strofa Hvaml, gdzie Odyn
stwierdza:
Szaty moje oddaem na boniu
dwm ludziom z drewna;
a im si wydao, e s wojami,
gdy ubir dostali;
wstyd jest byd goym mem.

Strofa wyranie nawizuje do opisanego u Snorriego epizodu obdarowania

przez bogw pierwszych ludzi ubraniem i imionami. Problem nastrcza fakt, e
dwaj ludzie z drewna (tremenn) s w Hvaml najwyraniej tej samej pci,
skoro ubrani w szaty od razu poczuli si wielkimi wojownikami. Ale to wanie,
e jest ich dwch (a starczyby jeden) wskazuje, e w jakiej pierwotnej wer-

39
sji tego epizodu wystpoway dwie osoby pci przeciwnej (G. Steinsland 1983,
99-103).
Drugim ciekawym elementem opowieci jest miejsce wydarze. W Voluspa
bogowie znajduj Aska i Embl a landi" czyli na ldzie; podkrelenie tego fa
ktu wskazuje na blisko przeciwiestwa ldu - morza. Snorri wyranie podkre
la, e pnie leay na morskiej play. Badacze podejrzewaj, i Snorri jako Islandczyk wyobraa je sobie jako wyrzucone na brzeg drewno dryftowe; o solid
ny pie rodzimego pochodzenia na Islandii trudno. Miejsce znalezienia pier
wszych ludzi, mona sdzi (G. Steinsland 1983, 89), jest po prostu nowym l
dem, wiatem stworzonym wanie przez bogw, pokrytym dziewicz, zielon
k, ktrej echem mog by bonia, na ktrych w Hvaml (49) pojawiaj si
dwaj ludzie z drewna.
Jakimi darami bogowie obdarzyli pierwszych ludzi, nie jest do koca jasne.
Duch (nd) nie sprawia szczeglnych problemw, sowo to oznacza zdolno
oddychania i zwizane z nim ycie, stan, gdy dusza przebywa w ciele. I tak ro
zumowa Snorri. Rozum (odr) oznacza zdolno mylenia, ale take zdolno
do wpadania w trans szamaski i poetycki, oraz w bojowy amok, i od tego jego
znaczenia pochodzi imi Odyna. Tymczasem, o dziwo, to nie Odyn daje odr
ludziom, ale Hoenir. Najwicej problemw przysparzaj dary trzeciego z bo
gw. Trudnoci ze zrozumieniem, co znaczy w Voluspie sowo la, ktre tuma
cz (za J. de Vriesem 1962, 343) jako ciepo ycia, mia ju najwyraniej sam
Snorri, ktry zamiast o la mwi o wzroku, suchu i mowie (w wielu tumacze
niach la oddaje si zreszt jako krew). Kolejny z darw Lodura, liti goda, tuma
czono dotd jako dobre kolory" czyli rumiece, wskazujce na pulsujce
w ciele ycie (E. Polome 1969, 265-290). Ostatnio jednak zauwaono, i fraza
ta oznacza raczej podobiestwo pierwszych ludzi do bogw (godar), ich boski
wygld (lita). I jest to tumaczenie przekonujce (G. Steinsland 1983, 99). Na
czyje bowiem podobiestwo mieli stworzy ludzi bogowie, jak nie na swoje
wasne? Podobnie rozumowa i autor Genezis.
Bogowie nie byli jednak w stanie okreli losw pierwszych ludzi, ktrzy
tak dugo pozostawali pozbawieni przeznaczenia" (orloglaus) i przez to nie
zdolni do ycia, a day im go Nomy (Vsp. 20). Przybyy od rda Urd i nie tyl
ko ustanowiy przeznaczenie caego wiata, ale take zakrelay ywotu lata
urodzonym, gosiy ich los". Dopiero wtedy pierwsi ludzie mogli skorzysta
z ycia. Pokazuje to, e siy bogw byy ograniczone i istniay moce wysze od
nich (L.P. Supecki 1998, 169-179). Bogowie nie byli wic jedynymi twrcami
ludzi. Nie oni zreszt sprawili, e na morskiej play pojawiy si dwa pnie,

40
ktre zmienili w ludzi, i to nie oni uksztatowali je z grubsza na ksztat ludzi
z drewna" .
Imi Aska (jesion) jest przejrzyste, a jego posta znajduje doskona analogi
w opowieci Hezjoda z Pracy i dni" (I, 143-145) o stworzeniu przez Zeusa lu
dzi z jesionw. Warto tu zwrci uwag, e Ask jako jesion jest istot tego sa
mego rodzaju co drzewo wiata - jesion Yggdrasill. Embla jako kobieta stwarza
wicej problemw. Jej imi mona rozumie jako wiz (od almr, wiz), ale fra
puje te podobiestwo do greckiego ampelos (winorol, co w przypadku pno
cy rozumie by mona jako pncze, moe oplatajcy Aska bluszcz) . Wiz jest
jednak moliwoci lepsz. Mit mwi wyranie o dwch pniach, a w kenningach skaldw czsto pojawiaj si porwnania ludzi (fakt, e tylko mczyzn)
do pni drzew.
43

44

Wanym uzupenieniem mitu o pocztkach rodzaju ludzkiego jest opowie

eddaicznej Rigsthuli o tym, w jaki sposb bg Heimdall, pojawiajc si na ziemi
pod imieniem Riga, nada ludziom porzdek spoeczny podzc przodkw
trzech podstawowych stanw, zdefiniowanych jednak w sposb odmienny od
typowych indoeuropejskich schematw tego rodzaju . Dziaanie pod przybran
postaci jest skdind typow cech Odyna. Spdzajc po trzy noce w ou
swych gospodarzy, za kadym razem pomidzy mem i on, Rig-Heimdall
sta si ojcem Thraela - personifikacji niewolnikw, Karla - uosobienia wol
nych boendir (chopw-wojownikw) i Jarla - reprezentujcego monych,
z ktrych dopiero pochodzi Konr - personifikujcy stan krlewski. Przez poka45

4 3

Kto dwa pnie wyrzebi, nie wiemy. Gro Steinsland (1983) postawia tez, i pierwotn po
sta ludzi stworzyy Kary, rzebic z grubsza w drzewie postacie Aska i Embli. Potem z rzeszy
Karw wystpili Odyn, Hoenir i Lodurr i dali ludziom ycie. Przy takiej interpretacji ludzie s
wsplnym dzieem Karw i Asw (a naleaoby jeszcze wspomnie Nomy, dajce Askowi i Embli
ich przeznaczenie). Takie rozumienie strofy 10. Voluspa (gdzie stworzone przez Mdsognira i Dun
na manlikon maj by wyrzebionymi z drzewa Askiem i Embl) wydaje si jednak nacigane;
sceptycznie o tym byskotliwym skdind pomyle take M. Clunies Ross 1994, 160.
J. de Vries 1962, 15, 101-102; G. Steinsland 1983, 91. Ostatnio pojawi si pomys interpre
tacji mitu o Asku i Embli w kategoriach obrzdu niecenia ognia, gdzie Ask byby widrem ognio
wym, a Embla desk (Gunnlog Josefson 2002) - ja jednak wol pozosta przy tradycyjnej interpreta
cji.
4 4

4 5

Stany s opisywane od podstawy, czyli poczynajc od najniszego, ktrym jest wyrzucany

w Indiach poza struktur spoeczn stan niewolnikw, nie za odwrotnie. Boendir czyli chopi, w or
todoksyjnie trjfunkcyjnym schemacie nalecy do trzeciej funkcji spoecznej, okazuj si by
w Skandynawii wojownikami (funkcja druga), a ostatnim opisanym stanem s jarlowie, troch wo
jownicy, troch moni. Krlowie s pozbawieni zaszczytu pochodzenia wprost od Riga, a o kapa
nach pie milczy. O Rigu jako twrcy skandynawskiej hierarchii spoecznej A. Guriewicz (1973)
i G. Dumzil (2000, 151-168).

41
zanie, e Konr nie jest dzieckiem Riga, pie podkrela, i wadza krlewska
jest wtrna i powinna by podporzdkowana monym, Rigsthula nie mwi wic
o stworzeniu czowieka, ale dziaania Riga daj yjcej dotd w chaosie groma
dzie spoeczny ad i porzdek, co wicej, cz rodzaj ludzki nieprawym pokre
wiestwem z bogami. Ale zwizek Heimdalla z powstaniem ludzi moe mie
gbsz natur. Gro Steinsland (1983, 105) zwrcia uwag na proz wstpn do
Rigsthuli, opisujc miejsce rozrodczej dziaalnoci Riga. Powiada si tam, i
jeden z Asw, ktry nazywa si Heimdall, podrujc, szed pla jakiego
morza (sjovarstrondo noccori), a zaszed do pewnego gospodarstwa nazywajc
siebie Rigiem...". Wspomniana w Rigsthuli plaa lub brzeg (raczej morza, sj,
ni jeziora, jak w polskim tumaczeniu Eddy) jest zapewne miejscem tosamym
z pla, na ktrej Asowie znaleli Aska i Embl! Heimdall jako posta zwizana
ze stworzeniem czowieka pojawia si take w Voluspa (1), ktra zaczyna si
przecie od wezwania:
Suchajcie wszystkie istoty wite,
Wiksi i mniejsi synowie Heimdalla!

Sowa mwice tu o wikszych i mniejszych" odnosz si do wszystkich

ludzi i porzdku spoecznego, zaprowadzonego wrd nich przez tego boga
(A. Guriewicz 1973, 547-567), a wspomnienie o witoci istot ludzkich pod
krela pochodzenie synw Heimdalla" z nasienia Asw! Jeli jednak ludzie s
dziemi Heimdalla, to moe jego rola w stworzeniu Aska i Embli bya w jakiej
wersji mitu wiksza ni w strofach 17-18 Voluspa i w relacji Snorriego?
46

W chwili pocztkw wiata, gdy istniej ju pierwsi Olbrzymi i pierwsi Aso

wie, a ludzie i Kary zostaj wanie stworzeni, nic nie sycha o Elfach; rw
nie i potem mity nie mwi o ich powstaniu. W micie pocztkw brak te od
niesie do podziau bogw na dwie grupy - Asw i Wanw, ci drudzy nie s bo
wiem w ogle wspomniani.
Czas pocztkw wiata przedstawiany jest jako zoty wiek. Zoty take do
sownie, jako e wedug Voluspa (8) Asom nigdy nie brako wtedy zota. Sym
bolizuje tu ono, jak i w innych pogaskich mitologiach, dostatek i brak trosk,
a nie pienidze. Snorri (Gylf. 14) mwi jasno: ta era nazywa si zotym wie
kiem (gullaldr), ktry trwa, pki nie przyszy kobiety z Jotunheimu". Wizja
4 6

Paralelno postaci Odyna i Heimdalla, grajcych w Voluspa pospou gwn rol, zauwao
na przez G. Steinsland (1979, 133-135; por. R. Boyer 1981, 220-222) zasuguje na gbsze wyja
nienie! Warta zbadania jest teza, czy nie mogli by oni wsptwrcami ziemi i czowieka, a zy
Odyn (= Loki) i dobry Heimdall graliby w micie podobne role, jak Szatan i Bg w ludowych mitach
kosmogonicznych Sowian (w tym kierunku poda Kurt Schier, interpretujc mit walki Lokiego
z Heimdal lem), patrz wyej, s. 32 i niej, s. 223-225.

42

zotego wieku wiata bogw koczy si wic wraz z wejciem na scen istot,
ktre odbieraj wiatu jego rajsk beztrosk, a Asom szczcie i istotn cz
ich wadzy. Zauwamy tu, e cech epoki pierwotnej szczliwoci jest to, e
wiat pierwszych Asw by czysto mski. A do pojawienia si trzech tajemni
czych kobiet przedstawicielki tej pci s w ogle nieobecne wrd bogw.
Bestia, pochodzca z Olbrzymw matka Odyna i jego braci, bya zapewne
pierwsz kobiet w ich wiecie, o matce Bura nic nie wiemy. A moe tylko nie
odgrywaj adnej roli, jak wrd Olbrzymw, w ktrych wiecie wprawdzie ist
niej, ale a do Bestii nie znamy nawet ich imion. Wrd Karw kobiet po pro
stu nie ma. W przypadku ludzi rzecz ma si ju jednak inaczej.
Nieoczekiwane pojawienie si trzech Olbrzymek koczy czas szczliwoci,
tak jak potem pojawienie si Gullveig zakoczy czas pokoju. Kim s wic te istoty
i co takiego uczyniy one bogom? Voluspa (8), a za ni Snorri, opisuje je jako przy
bye z Jotunheimu trzy Thursw dziewice". Zabray one bogom zote tafli (golnar
toflur"), tablice do losowej gry planszowej o magicznej mocy, podobnej lub identy
cznej z pniejsz gr w hnefi. By to instrument pozwalajcy rzdzi przezna
czeniem . Nowe pokolenie bogw odnajdzie je wprawdzie, ale stanie si to do
piero po ragnarok na pocztku nowej ery, w nowym ju wiecie (Vsp. 61).
47

48

Trzema Olbrzymkami byy Norny, skandynawskie szafarki losu . Oznacza

to, e wraz z pojawieniem si kobiet w mskim wiecie bogw, pojawio si
w nim te przeznaczenie. Najwaniejsza z Norn, Urdr, jest w oczywisty sposb
personifikacj wyrd, odwiecznej i nieubagalnej siy przeznaczenia odgrywaj
cej ogromn rol w wierzeniach germaskich . Sowo wyrd i imi Urdr pocho
dz od tego samego rdzenia i oznaczaj to, co si stao (por. niemieckie das Wer
den i sowo posikowe werden). Tego samego pochodzenia jest te imi drugiej
49

47 A.G. van Hammel 1934; L.P. Supecki 1998, 123-125.

48 triar thursa meyiar" z Vsp. 8 s moim zdaniem tosame z meyiar, margs vitandi, triar"
z Vsp. 20, gdzie s nimi bezsprzecznie Norny (L.P. Supecki 1998, 177; tak samo rozszyfrowuje je
R. Boyer 1981, 198). Podobiestwo obu tych formu zauwaya te M. Clunies Ross (1994, 169170), interpretujc jednak ten fakt w inny sposb.
49 Nie sdz, by wyrd funkcjonowao w pogaskich wierzeniach Germanw wycznie jako
bezosobowa sia (jak heil czy mana). Personifikacja wyrd jest moim zdaniem zjawiskiem dawnym,
choby dlatego, e podobne uosobienia si przeznaczenia wyobraanych jako eskie szafarki losu"
pojawiaj si w wielu mitologiach, jak grecka i rzymska, a nawet sowiaska, gdzie spotykamy po
stacie Mojr, Parek i Rodzanic, wystpujce nieomal zawsze w grupach po trzy (R.W. Brednich
1964; tene 1967, 97-117). W takich potrjnych grupach wystpuj te czsto w staroytnoci germasko-rzymskie Matrony" z Nadrenii (por. S. Gutenbrunner 1936, 116-241). Take typowy dla
tego typu istot motyw przdzenia wtku przeznaczenia (ew. tkania jego obrazu) pojawia si w opi
sach Norn i Walkirii, L.P. Supecki 1998, 179-185.

43
z Norn, Werdandi, oznaczajce to, co si wanie staje". A poniewa w jzy
kach germaskich brak odrbnych form czasu przyszego i do jego tworzenia
uywa si przeksztaconych form czasu teraniejszego, Paul Bauschatz (1982,
139-141) wycign wniosek, e czas u Germanw dzieli si na dwie czci,
przeszo i reszt, czc w jedn cao teraniejszo i przyszo. W tym
wanie mona widzie jedn z gwnych rnic pomidzy germaskim, cykli
cznym i binarnym sposobem pojmowania czasu i przeznaczenia, a jego wizj
chrzecijask, linearn i dzielc czas na przeszo, teraniejszo i przy
szo . Przeznaczenie okrela w wierzeniach germaskich konieczno, to co
si sta musi . Imi trzeciej z Norn, Skuld (por. islandzkie skulu, niemieckie
sollen, angielskie shall) zawiera w sobie wanie pojcie koniecznoci. Nic wic
dziwnego, e Skuld pojawia si niekiedy jako Walkiria .
Przeznaczenie byo wadz wysz od woli mskich bstw, a los (utosamia
ny z mocami eskimi) by si nadrzdn nie tylko wobec ludzi, ale take bo
gw i innych istot - z wyjtkiem moe Wanw i Elfw. Pogascy Skandynawo
wie wierzyli, e to Nomy, a nie bogowie, kieruj w tej epoce ich losem. Jako
personifikacje przeznaczenia Nomy musz by wic z natury swojej odwieczne,
a przynajmniej starsze od reszty istot i zamieszkanego przez nie wiata, zdolne
trwa dalej, gdy tego wiata ju nie bdzie.
Taka wanie jest tytuowa, anonimowa wieszczka (volva) goszca proroc
two w Voluspa. Pamita ona Olbrzymw (iotnar), zrodzonych przed pocztkiem
wiata (ar um borna), ktrzy mieli j wychowa . Oznacza to moe, e wiesz
czka tak jak Praolbrzym nie urodzia si, ale wyonia z chaosu - dlatego nie
wychowaa jej matka, a Olbrzymi (nie Olbrzymki! ). Wieszczka pamita po
cztek wiata, a moe nawet jeszcze wczeniejsze czasy. Zwrmy uwag na
sowa, jakimi przedstawia si na pocztku pieni (Vsp. 1-2). Poprosiwszy o po50

51

52

53

54

5 0

Jasno przedstawi! to w. Augustyn, Confessiones, XI, 11-30; por. P. Bauschatz 1982.

144-149; L.P. Supecki 1998, 173-175.
5 1

Ale nie czas, kiedy to nastpi! Wrby zawierajce okrelenie czasu, jak proroctwa mwice,
e jaki bohater y" bdzie 300 lat, pojawiaj si w pnych rdach, jak przykadowo w Norna
Gesli thattr(\V), gdzie motyw ten jest eleganckim rozwiniciem staroytnej opowieci o Meleagrze
(por. R.W. Brednich 1964, 17-31).
5 2

Rol Walkirii w pnym pogastwie skandynawskim byo egzekwowanie waciwego prze

biegu bitew, o Skuld jako Walkirii patrz S. Guttenbruner 1956; por. niej, s. 239-247.
5 3

W czasach przed powstaniem tego wiata lokuj zgodnie najdawniejsze wspomnienia

wieszczki G. Steinsland (1979, 121) i J.P. Schjdt (1992, 157).
5 4

Za piastunki wieszczki mona by uzna w' ividjur z Vsp. 2, gdyby odczytanie tej frazy jako
dziewi zoliwych Olbrzymek" nie byo lekcj gorsz od innych, patrz niej, przyp. 56.

44
such (hljod) wrd audytorium, ktrym jest caa ludzko (wiksi i mniejsi sy
nowie Heimdalla), mwi:
Chcesz, abym ja, Ojcze Polegych, opowiedziaa
o dawnych dziejach, wczeniejszych ni pami.
Olbrzymw pamitam, przed wiatem zrodzonych
co ongi byli piastunami mymi ;
dziewi wiatw pamitam i dziewi korzeni ^,
gboko w ziemi wspaniae drzewo przeznaczenia.
55

Wieszczka siga wic pamici do czasw, kiedy Yggdrasill, bowiem to on

jest tu wspomniany pod nazw mjtvidr (drzewa przeznaczenia"), znajdowa
si jeszcze gboko w ziemi, dosownie poniej w glebie". Jak mona rozu
mie, trwa tam w postaci nasienia spoczywajcego w ziemi pogronej jeszcze
gdzie w chaosie prawd, nasienia, ktre kiedy wykiekuje i stanie si jesionem
Yggdrasill dopiero po powstaniu wiata . Ale pami wieszczki siga jeszcze
dalej. Dziewi wiatw, o ktrych mwi wieszczka, to nie dziewi podziem
nych zawiatw, istniejcych w tej samej erze i umieszczonych jeden pod dru
gim , ale raczej dziewi kolejno po sobie nastpujcych wiatw, takich jak
ten obecnie istniejcy (J.P. Schjdt 1992, 157-158). A jeli tak, to wieszczka nie
moe by nikim innym, jak personifikacj odwiecznego przeznaczenia. Dlatego
wie o wszystkim, co si zdarzyo. Wie rwnie o wszystkim, co jeszcze si wy
darzy, a ta wiedza nie pochodzi ju z jej dowiadczenia, ale z jej natury istoty
tworzcej przeznaczenie. Pozwala to uzna, e wieszczk mwic w Voluspa
o przeszoci i przyszoci wiata jest Urdr. Suchajc Voluspa dawni Skandyna
wowie suchali wic gosu przeznaczenia.
57

58

Pocztkowo, pki trwa czas pocztkw wiata wydaje si przez moment, e

to bogowie pokieruj jego losem. Siedz wtedy na swoich rbkstolar (stolcach
5 5

Tha er fordom mic foedda hofdo. Foedda oznacza wg sownika Geira Zoegi albo ywienie,
utrzymywanie kogo, co moe wskazywa na funkcj Olbrzymw jako piastunw wieszczki (dlate
go zaakceptowaem w tym miejscu tumaczenie A. Zauskiej-Stromberg) ale moe te oznacza...
zrodzili lub spodzili!
5 6

Co oznacza ni ividiur (co przetumaczylimy jako dziewi korzeni) nie jest wcale jasne i od
wouje si do jednej z wielu moliwych etymologii. Wrd innych wymieni naley ze Olbrzymki", oraz las lub drzewo; patrz J. de Vries 1962, 288; G. Steinsland 1979, 120-121; J.P. Schjdt
1992, 158159.
57 Tak G. Steinsland 1979, 122. Taka interpretacja nasuwa jednak pytanie, gdzie zakadajc
cykliczny bieg dziejw wiata - w chwilach, kiedy wiat pogra si w chaosie niebytu, przebywaj
istoty, ktre ten czas maj przetrwa (jak Lif i Lifthrasir). Moe wic Yggdrasill istnieje przed po
wstaniem i po kocu wiata, tyle e wraz z ca ziemi pogrony w zalanej wod otchani?
58 Jak na og si interpretuje, wskazujc na analogi w Vafthrudnismal 43; patrz niej, s. 50.

45
przeznaczenia") skd kieruj dzieem stworzenia, i na zielonej ce graj w tafli.
Ale gdy wiat istnieje ju w swych gwnych zarysach, trac swoj gr. Ursula
Dronke (1979) zwrcia uwag, e wszystkie (lub prawie wszystkie) epizody
ukazujce staczanie si biegu spraw wiata w kierunku jego zagady zwizane s
w jaki sposb z ide gry. Zoty wiek i panowanie bogw nad przeznaczeniem
kocz si, gdy trzy Olbrzymki zabieraj tafli. Wtedy rozpoczyna si nieuchron
ny bieg dziejw. Najpierw wybucha wojna pomidzy Asami i Wanami. Po jej
zakoczeniu do bogw zgasza si budowniczy, ktry podejmuje si zbudowa
wal Asgardu w cigu trzech zim, chce jednak w zamian otrzyma Frej, Soce
i Ksiyc . Ostatecznie mistrz (smidr) podj si wybudowa wa w cigu jed
nej zimy, ale bogowie pozwolili mu korzysta z pomocy jego ogiera, Svadilfariego. Umowa miaa wic charakter zakadu (jak zdysz, to dostaniesz zapat,
ale my stawiamy na to, e nie zdysz, a to co zbudujesz i tak bdzie nasze).
Asowie nie przegrali go tylko dlatego, e Loki w ostatniej chwili zmieni si
w klacz i pozbawi budowniczego pomocy Svadilfariego, uwodzc ogiera. Bu
downiczy widzc, e nie zdy, wpad w sza - wtedy bogowie rozpoznali
w nim grskiego Olbrzyma i Thor natychmiast go zabi . Dziki podstpowi
bogowie nie musieli wic wypeni warunkw zakadu i Freja pozostaa w Asgardzie, a Soce i Ksiyc na niebie (Gylf. 42). Koszt podstpu by jednak
ogromny . Voluspa (26) podkrela zamanie przysig i umw, co oznaczao, e
Asowie musieli za to sono zapaci. Wedug jednej z interpretacji (R. Boyer
1982, 200) amic dane sowo stracili moralne prawo do rzdzenia wiatem.
Moliwe, e cen za krzywoprzysistwo bya mier Baldra (U. Dronke 1979,
57-86). Opowie o budowniczym Asgardu znajduje ciekaw paralel w innej,
pniejszej ju pieni, niedostatecznie chyba wykorzystanej w badaniach.
W Fjolsvinnsmal (11-12) Svipdag pyta Olbrzyma Fjolsvinna, jak nazywa si
59

60

61

59 Wzmianka o Freji rozstrzyga o kolejnoci wydarze, takiej, jak tu przedstawiona. Dopiero po

pojawieniu si Freji wrd Asw, co byo konsekwencj pojednania koczcego wojn, budowniczy
mg od nich da jej rki.
6 0

Gylf. 42. Budowniczy pozostaje w przekazie Snorriego anonimowy, w odrnieniu od swego

ogiera. W niemieckiej literaturze naukowej nazywany jest Riesenbaumeister (R. Simek 1995, 339).
Snorri okrela go pocztkowo mianem kowala (smidr), sowo to moe jednak okrela kadego nie
omal twrc i rzemielnika i dlatego tumacz go jako mistrz. Dopiero w finale opowieci zostaje on
rozpoznany jako grski Olbrzym (iotunn i bergrisi); por. Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 129-132.
61 Strofy Voluspa mwice o zamaniu przez bogw przysig odnosz za U. Dronke do ich
umowy z budowniczym Asgardu. Mona je jednak odnie i do wydarze zwizanych z wojn
Asw z Wanami, bowiem i w epizodzie wojny z Wanami dochodzi do gosu opinia o Asach jako
bogach skonnych do oszustw, o co podejrzewaj ich Wanowie przy okazji wymiany zakadnikw,
patrz niej, s. 85.

46
ogrodzenie (gardr) wok dworu Menglady. Okazuje si, e nazywa si ono Gastopnir, a zbudowa je sam Fjolsvinn z ciaa Leirbrima, i uczyni to tak dobrze,
e bdzie stao do koca wiata.
Epizod z budowniczym Asgardu nie ma jednak charakteru moralnej nauki
w chrzecijaskim stylu, pokazuje raczej, e od bogw odwraca si szczcie,
na co wskazuje i utrata tafli, i przegrany zakad. A to oznacza, e zblia si czas
ich klski i mierci. Do zdarze przyspieszajcych t chwil naley zaliczy
rwnie wojn pomidzy Asami i Wanami, pierwsz w wiecie", ale te nie
ostatni (U. Dronke 1998). Koczce wojn pojednanie mona uzna za akt
tworzcy wsplnot bogw jako grupy obejmujcej swymi kompetencjami
wszystkie sprawy tego wiata (z wyjtkiem przeznaczenia) i zaliczy do zdarze
pierwszych, tworzcych jego porzdek. Ale wojn Asw z Wanami naley te
interpretowa jako prefiguracj wojny na tym wiecie ostatniej, czyli bitwy bo
gw z ich wrogami podczas ragnarok. Kulminacj cigu wakich zdarze pro
wadzcych do koca wiata stanowi mier Baldra, z jednej strony zabierajca
spord ywych najlepszego z bogw, z drugiej jednak majca charakter zbawicielskiej ofiary. Dziki niej wiat po zagadzie odrodzi si, i to w lepszej postaci.
Obecny wiat nie jest wic ani pierwszy, ani ostatni, ani te najlepszy.
Przestrzenn struktur wiata wyznaczaj w mitologii skandynawskiej dwie
osie: horyzontalna i wertykalna (J.P. Schjdt 1990). W ukadzie horyzontalnym
rodek wiata zajmuje Midgard, wiat zamieszkany przez ludzi i Asw. W jego
centrum pierwotnie znajdowa si grd Asw - Asgard. W jakim stopniu jest on
zreszt tosamy z Midgardem, rnice midzy nimi s bowiem nieostre i niejas
ne, ale te waniejsze jest, e oba te wiaty uznawano za nasze", oddzielone od
innych, zewntrznych. Bogowie, jak pamitamy, z brwi Ymira stworzyli ogro
dzenie dla Midgardu, a w jego rodku, moe na boniu Idavllr, rkami Olbrzy
ma wznieli wa swego grodu, Asgardu. Przez ogrodzenie Midgardu (Grm. 41)
i wzniesienie wau Asgardu bogowie oddzielili je od zewntrznego wiata Ol
brzymw i Demonw, Utgardu (dosownie: wiata poza") . Dla Snorriego
Midgard (siedziba w rodku") jest w oczywisty sposb tosama z naszym"
wiatem ludzi i Asw. Nazwa Midgardu jest dawna i oglnogermaska. Wspo
mnijmy tu gockie midjungard, dopowiadajce aciskiemu orbis terrae i grec
kiemu oikumene, pojawia si te jego ogrodzenie, midgardiwaddjus (Biblia Ga
cka, 1960, t. 2, 94). W anglosaskim middengeard oznacza kosmos (R. Simek
62

62 Ogrodzenie stanowice wyran granic wydziela wic nie tylko grd bogw, ale cay wiat
ludzi i bogw (Vsp. 4 i 56). Undir midgardi - wewntrz midgardu" (okrelenie uyte ju w Hrbl
23 oraz Edl. 11 i 16) mieszka mieli bowiem wedug Snorriego (Gylf. 8) pierwsi ludzie, Ask
i Embla.

47
63

1995, 272). W poezji skaldw powiadczona jest jednak dopiero w XI wieku .

Asgard wspomniany jest ju w X wieku przez skalda Thorbjorna disarskalda
w jego zachowanym w strzpach hymnie na cze Thora (I. Lindqvist 1929, 92).
W Eddzie poetyckiej pojawia si tylko w Hymiskvidzie (7) i w Thrymskvidzie
(18). Asgard ulokowany pocztkowo w rodku wiata przeniesiono w jakim
momencie na niebiosa. Ale w euhemeryzujcych tekstach Snorriego Asgard po
wraca na ziemi jako grd ludzkiego plemienia Asw, utosamiony przeze
z Troj (R. Simek 1995, 27). W Gylfaginning (14) Snorri umieszcza w Asgardzie witynie bogw Gladsheim i Vingolf, tron Odyna Hlidskjalf, a w rodku
grodu lokuje bonie Idavllr. Na pytanie Gangleriego, co uczyni Allfdr, gdy
Asgard ju zosta zbudowany, Har odpowiada:
Na pocztek posadzi najwaniejszych ludzi na stolcach i nakaza im, by okrelali przeznaczenie
wraz z nim, i poradzili, jak zabudowa grd. Dziao si to w miejscu, ktre zwane jest Idavllr, poo
onym porodku grodu. Pierwszym ich dzieem byo zbudowanie hofu, w ktrym stoi dwanacie
stolcw, i jedno hasaeti, ktre naley do Allfdra. Jest to dom najlepiej zbudowany ze wszystkich na
ziemi i najwikszy, na zewntrz i od wewntrz wszystko jest jak ze zota, miejsce to ludzie nazywaj
Gladsheim. Zrobili te drug siedzib, by to hrg ktry maj boginie, i jest on bardzo pikny, ludzie
nazywaj go Vingolf.

Dalej Snorri opisuje wzniesienie kuni, w ktrej bogowie robili swoje narz
dzia i klejnoty.
Do Asgardu prowadzi most Bifrost (Grm. 44; Gylf. 41). Zobaczy go mona
w postaci tczy. Wedug Snorriego (Gylf. 13) zbudowali go Asowie i czy on
ziemi z niebiosami. Przez Bifrost, zwany inaczej Asabru - most Asw", jad
co dzie na koniach Asowie, by przy rdle Urd odbywa swe obrady (Gylf.
15). Grimnismal (29) wyliczajc rzeki podkrela, e przez most nie mg jedzi
Thor:
Kormt i Ormt, i Kerlaugi dwie,
Thor musi przebrodzi codziennie,
gdy idzie sdzi
przy jesionie Yggdrasill,
bo zajby si ogniem most Asw,
wite by wody zawrzay.

W kolejnej strofie czytamy jednak, e inni Asowie spokojnie jedzili na swj

wiec konno. Thor by rudy jak pomie i nosi rzucajcy byskawice mot
Mjollnir, ktrym mg most spali, ale nie byy to chyba jedyne przyczyny, dla
ktrych przejazd by dla niego zamknity . Przy wjedzie na Bifrost ma w As64

63 Nazwy midgard uywaj: Thorleikr fagri we fioku powiconym Svenowi Ulfssonowi (7)
i Arnorr Thordason jarlaskald we fragmencie drapy na cze Haralda hardrde: Sig. Bl 325 i 365.
M Patrz niej, rozdzia 6, s. 139-140.

48
gardzie swoj siedzib Heimdall, ktry jest stranikiem grodu bogw i pilnuje,
by przez most nie przeszli Olbrzymi {Gylf. 27). Podczas ragnarok, gdy bogowie
broni si bd przed nacierajcymi wrogami, most si zaamie {Gylf- 51) a ja
dcy konno Muspelssonar z Surtem na czele wpadn do wody {Fm. 15). Wida
wic wyranie, e spod wizji Snorriego, przedstawiajcej Asgard wysoko w nie
biosach, wyania si inny obraz - grodu bogw stojcego twardo na ziemi, ale
otoczonego wod. Nazwa Bifrost oznacza jednak chwiejc si drog przez
niebiosa" . Doda tu jeszcze trzeba, e w wiatach bogw, ludzi a nawet w za
wiatach pyn waciwe dla nich rzeki, wyliczone w Grimnismal (27-29). Nie
ktre z nich peni funkcj granic.
65

Midgard i Asgard otoczone s przez Utgard, dosownie: wiat (cilej teren

ogrodzony) zewntrzny, pooony poza naszym", tworzcy jego peryferie. Snor
ri {Gylf 8) uj to tak:
[wiat] jest okrgy na swych kracach, a wok nich pooone jest bardzo gbokie morze, ld
wzdu tego morza dali oni [Asowie] do zamieszkania rodowi Olbrzymw (iotna aettum).

Midgard wedug Snorriego pooony jest wic we wntrzu ldu. Otoczony

przez Ocean wiat ma ksztat koncentrycznych krgw: Utgard otacza dokoa
Midgard, wewntrz ktrego pooony jest Asgard (R. Boyer 1981, 195). Moe
to by ju w sporej czci konstrukcja pna. Tworem wyobrani chrzecijaskich
mitografw nie jest jednak yjcy w Oceanie Midgardsorm, w Midgardu".
Z opisu Snorriego wynika, e Olbrzymi mieszkali wzdu caego brzegu
Oceanu. Ale ich wiat, Jotunheim, zajmowa chyba tylko wschodni cz Utgardu. Thor wyruszajc na wyprawy przeciw Olbrzymom zawsze jecha na
wschd lub walczc z nimi przebywa w tej stronie wiata (np. Hrbl. 23, 29; Ls.
proza wstpna i 60). Wedug Vafthrudnismal (16) wiaty Olbrzymw i bogw
oddziela miaa nie zamarzajca nigdy rzeka Ifing. Voluspa (40) na wschd od
Midgardu umieszcza las Iarnvidr (las elazny"), gdzie Olbrzymka urodzia
monstrualne potomstwo Lokiego. W Utgardzie jest wic te waciwe miejsce
dla bestii i demonw. Wydaje si przy tym, e im dalej od Asgardu, tym bardziej
potworni staj si mieszkacy kracw ziemi.
Gdzie dalej jeszcze ni Jotunheim umieszczane s zawiaty - Hel, wedug
etymologii miejsce ukrywajce co w podziemiu (J. de Vries 1962, 220-221).
Czasem wspomina si o otaczajcym ten wiat ogrodzeniu, Helgrindr (R. Boyer
1994, 74-75). Opis Helu u Snorriego {Gylf. 33) z hal Eliudnir (wilgotn od
deszczu"), gdzie talerz nazywa si Hungr (gd") a widelec podobnie, pozwala
widzie w nim jedynie jego wasn, pn alegori. Hel od Midgardu oddziela
65 Tak R. Simek 1995, 49; J. de Vries 1962, 35-36.

49
ma rzeka, najbardziej typow jej nazw jest Gjll (lament"), pod ktr pojawia
si w Grimnismal (28). Nie jest to jej jedyna nazwa, a zawiatowych rzek wyob
raano sobie wicej. Ju w Grimnismal pojawia si ich duga lista, ktr Gjll
i Leiptr jedynie kocz, jako te, ktre pyn obok wiat ludzi, lecz wpadaj do
Helu". U Snorriego (Gylf. 4-5) zawiatowe rzeki pojawiaj si pod wspln na
zw Elivagow. W Voluspa (36) opisana jest natomiast:
Rzeka na wschd pynca przez doliny jadu,
Mieczy i noy, Slidr si nazywa.

Reginsmal (4) wspomina rzek Vadgelmir, przez ktrej prd brodz kamcy
i oszczercy. Na Gjll jako najwaniejsz z tych rzek wskazywa moe nazwa
Gjallarbru, prowadzcego w zawiaty mostu nad t rzek, pokrytego wieccym
zotem (lysigull). Tamtdy zdaniem Snorriego (Gylf. 49) podrowa mia do
Helu Hermod. Dziewi nocy jecha przez ciemne i gbokie doliny, a dotar
do rzeki Gjll i Gjallarbru. Pilnujca mostu dziewica Mdgudr rozpoznaa
w nim czowieka ywego i spytaa co robi na Helvegr (drodze do Helu"). Gdy
dowiedziaa si o celu wyprawy, przepucia go jednak i powiedziaa, i Baldr,
ktrego Hermod mia sprowadzi z powrotem na ziemi, przekroczy ju Gjal
larbru i znalaz si na Helvegr, ktry prowadzi w d, na pnoc (nidr oc nordr).
Eddaiczna pie opisujca wypraw Hermoda zagina, trudno wic rozstrzy
ga, czy Snorri opiera si tu na dobrych rdach. Ale take podczas dwch po
dry Thora w zawiaty - tak bowiem interpretowa naley jego wyprawy do
Geirroda i do Utgardalokiego (R. Boyer 1994, 81-90) - pojawia si motyw
przekraczania rzeki i bronicych przeprawy dziewczt . W roli stranika za
wiatw oprcz dziewicy Mdgudr pojawia si take para psw piekielnych,
Gifr i Geri (Fjm. 19-24), a przede wszystkim pies Garm. Imiona Garma i Geriego spokrewnione s z mianem greckiego Cerbera, i oznaczaj godnego poerc" trupw (Lincoln (1979). Geri i wymieniony zamiast Gifra Freki pojawiaj
si te jako wilki Odyna (Grm. 19).
66

Niele powiadczony jest wspomniany tu ju motyw Helvegr, drogi prowa

dzcej w zawiaty (Vsp. Al i 52). Proza wstpna do Helreidr Brynhildar opisuje,
jak spalona ju na stosie Brynhilda jedzie po Helvegr do Helu, siedzc na swoim
wozie . Hel nie jest jedyn nazw zawiatw, nie jest te jedynym wiatem
zmarych. Krain tosam z Helem ma by wedug Snorriego (Gylf. 33) pooo
ny na pnocy Niflheim (ciemny wiat"). Odyn jako Allfdr mia t krain od67

6 6

Patrz niej, s. 149-153. Brak go jednak przy opisie wyprawy Odyna do Helu w Baldrs draumar.
Luksusowy wz jest charakterystycznym elementem pochwkw kobiet o najwyszym statu
sie spoecznym, przykadem niech bdzie wz z pochwku odziowego w kopcu z Oseberg.
6 7

50
da we wadanie Hel, crce Fenrira. Inn nazw Hel jest Nifhel (ciemny Hel").
W Vafthrudnismal (43) tytuowy Olbrzym chwali si Odynowi, i przeszed
dziewi wiatw, a do Nifhelu na d, tam, dokd umieraj ludzie z Helu". Na
og jednak Hel uwaany by za miejsce, dokd gwnie trafiali ludzie umarli
mierci naturaln (Snorri umieci tam zoliwie kupcw). Utopieni trafiali do
siedziby Ran. Polegli w bitwach przyjmowani byli w poowie do Walhalli Ody
na, w poowie do Folkvangu Freji, cho jeli wierzy Harbardsljod (24) szere
gowi wojownicy dostawali si w moc Thora. Kolejn nazw zawiatw jest Nasstrnd. Byo to ponure wybrzee zmarych" opisane ju w Voluspa (38).
W opowieci Snorriego (Gylf. 52) stao si ono potem odpowiednikiem chrze
cijaskiego pieka. W Sturlunga sadze (190) pojawia si jeszcze Nasheim (sa
dyba zmarych"), pooone na wschodzie zawiaty, z ktrych w sennej wizji
pewnej dziewczyny na szarym koniu przybya do wiata ywych eddaiczna he
roina Gudrun Gjukadottir (L.P. Supecki 1998, 42).
Swoje wiaty zmarych mieli te Kary i Olbrzymi (Vsp. 37). Zmare Kary
okrelone jako rd Sindriego" trafiay do stojcej na pnocy na Nidavellir sa
li ze zota", a zmarli Olbrzymi do piwnej hali jotuna, ktry nazywa si Brimir"
stojcej na Okolnir.
wiat okala praocean, w ktrym zalega otaczajcy go w wiata, wrg bo
gw co opasuje w krg ziemie wszystkie". Inaczej nazwany jest Jormungandr
(wielki w", dosownie kij, laska). Midgardsorm (w Midgardu") uznawany
by za syna wilka Fernrira i brata Hel.
Zawiaty (a przynajmniej Hel widziany w aspekcie horyzontalnym) umiesz
czano gdzie za rzek lub wod. Snorri (Gylf. 17) na skraju niebios" umieszcza
Gimle, uznajc je za najlepsz cz zawiatw. Zaryzykowa wic mona
stwierdzenie, e zawiaty pooone byy poza otaczajcym wiat Oceanem, albo
na wschd od niego, albo na pnoc (jeli utosami Hel z Niflheimem). Na po
udnie od wody mona wic umieci ognisty Muspelheim, skd Surtr przynie
sie bogom zagad. Gdzie na skraju niebios" (a himins enda), czyli tam, gdzie
zbudowana z czaszki Ymira sfera niebieska styka si z ziemi, przebywa ma
Hrelsvegr, olbrzym w postaci ora (iotunn i arnar ham), ktry uderzeniami
swych skrzyde sprawia, e na caym wiecie wiej wiatry (Vfm. 37). W podob
nie opisanym miejscu znajdowa si ma siedziba Olbrzyma Hymira, pooona
na wschd za Elivagiem (...), na skraju niebios". Jeli tak, to Elivagr jest nor
dyck nazw Oceanu . Skraj niebios lea ju poza jego wodami.
68

6 8

Nazwa rzeki oznacza ma wedug Halvorsena wzburzone morze" moe tu wic odnosi si
do Oceanu (R. Simek 1995, s. 87), co jednak nie zgadza si z wizj Elivagu jako rzeki (lub rzek)
mocno podkrelan w Grni. 27-28 i w Gylf. 5.

51
Wertykaln o kosmosu stanowi jesion Yggdrasill, u ktrego stp pooone
jest Urdarbrunn, rdo Urd", bdce rdem przeznaczenia (P. Bauschatz
1982). Przy rdle Urd miay sw siedzib (sal) Norny, ktre tam wanie co
dzie okrelaj przeznaczenie wiata i los poszczeglnych ludzi (Vsp. 20). Snor
ri (Gylf. 15) opisa to tak: Pod jesionem obok rda stoi pikna sala, z ktrej
przychodz trzy dziewice, ktre zw si Urdr, Werdandi i Skuld. Te dziewice
okrelaj ludziom ich przeznaczenie". Tam te znajdowao si miejsce obrad bo
gw (Gylf. 15), gdzie zbieraj si oni, tak jak i Nomy, kadego dnia . Punkt,
gdzie drzewo wyrastao z ziemi by wic rodkiem wiata dla bogw i ludzi,
ktrych los tam si wanie rozstrzyga. Wedug Snorriego (Gylf. 15) najwa
niejsze i najwitsze miejsce bogw jest przy jesionie Yggdrasill, tam bogowie
powinni wydawa swe wyroki kadego dnia". Tam te, u rda Urd, Hvaml
(111) umieszcza thular stol (stolec gosiciela prawa" lub kapana), z ktrego
przemawia Odyn. Opis Uppsali u Adama z Bremy (IV 26 schol.138) wyranie
nawizuje do mitycznego obrazu drzewa i rda - zarwno wiecznie zielone
drzewo jak i rdo, w ktrym skadajc ofiary zapytywano wyroczni, odgrywa
miay wan rol w tamtejszym sanktuarium.
69

W Voluspa (19) wieszczka opisuje Yggdrasill nastpujco:

Wiem, gdzie jesion stoi, Yggdrasill si zowie,
jego pie wilgotny biaymi kroplami gradu;
kapie z niego rosa, co w dolinach spada,
stoi wieczny, zielony, u rda Urd.

To przy nim Nomy okrelay przeznaczenie wiata i poszczeglnych ludzi

przeksztacajc teraniejszo w przeszo . Ale Nomy opiekoway si ponad
to drzewem. Wedug Snorriego (Gylf. 16) opowiada si te, e te Norny, ktre
mieszkaj u Urdarbrunn, czerpi kadego dnia wod ze rda wraz ze szlamem,
ktry zalega w rdle, i wylewaj go pod jesionem, aby jego gazie nigdy nie
uschy i nie sprchniay. Owa woda jest tak wita, e kada rzecz, ktra dosta
nie si do rda, staje si biaa, jak skrka, ktra nazywa si skiall, ktra jest na
skorupce w rodku jajka". Rosa kapica z Yggdrasilla i zasilajca w wod cay
wiat wraca wic dziki Nomom ze rda do drzewa i wiat moe istnie nadal.
70

wity jesion zwizany jest jednak nie tylko z Nomami. Yggdrasill to ru

mak Ygga", gdzie Ygg, czyli straszny" to Odyn, a cao tej nazwy drzewa
71

WP. Supecki 1998, 170.

7 0

Zagadnienie to badaem kiedy szerzej (L.P. Supecki 1998, 167-179), na tej pracy oparty
jest czciowo niniejszy fragment tej ksiki.
7 1

Ma ona wyran natur kenningu, powstaa wic zapewne dopiero w epoce Wikingw, cho
sama idea drzewa (jesionu) wiata musi by pradawna; podstawowym dzieem do kwestii drzewa
wiata pozostaje: H. Holmberg 1922, passim.

52
nawizuje do jego samoofiary. By moe nie tylko daa ona Odynowi wadz
nad magi run, ale te uwicia samo drzewo . Wydaje si, e nazwa drzewa
wiata bya na tyle wita, e otaczao j niekiedy tabu (G. Steinsland 1979,
127). W Hvaml (138-139) okrelane jest jako wite drzewo, o ktrym nikt
nie wie, z jakich wyrasta korzeni" , w nieomal takich samych sowach opisany
zosta w Fjolsvinsmal (20) Mimameidr.
Mimameidr, czyli drzewo Mimiego" pojawia si w Fjolsvinnsmal. Mimi to
oboczna forma imienia Mimira, ktrego rdo znajdowa ma si pod korze
niem Yggdrasilla sigajcym do wiata Hrimthursw. Mimameidr jako drzewo
wiata jest wic tosamy z Yggdrasillem. Fjolsvinnsmal (19-20) nie pozostawia
co do tego cienia wtpliwoci. Na pytanie:
72

73

Jak zwie si drzewo, ktre

konary swe ponad kraje,
wszystkie rozpostaro?

dowiadujemy si, e:
^

Mimameidr si zowie,
ale nikt nie wie
Z jakich korzeni wyrasta.

Odpowied na to pytanie zna jeszcze Snorri {Gylf. 15), ktry opisa trzy ko
rzenie Yggdrasilla. Jeden z nich siga Asgardu, ktry Snorri widzi w tym miej
scu swej opowieci w niebiosach. To pod nim ley Urdarbrunn. Drugi korze
dociera do wiata Hrimthursw, pooonego zdaniem Snorriego na miejscu ot
chani Ginnungagap. Pod nim pooone jest rdo Mimisbrunn skrywajce
mdro i rozum", ktrym wada peen wiedzy Mimir. Trzeci korze lee ma
ponad Niflheimem, wiatem pooonym na pnocy lub w podziemiu, gdzie
znajduje si rdo Hvergelmir. Siedzcy w nim w Nidhogg, ywicy si tru
pami, podgryza ten korze od dou .
74

W Grimnismal (31) na licie wiatw zwizanych z korzeniami Yggdrasilla

zamiast Asgardu pojawia si wiat ludzi:
7 2

Patrz niej, s. 117. Z Yggdrasillem prbowano, niezbyt przekonujco, czy te boga Heim
dala, widzc w nim personifikacj supa wiata". Jako drzewo wiata Yggdrasill w jaki sposb
oczywicie jest jego mityczn osi, ale prby interpretacji w kategoriach szamaskiego drzewa wia
ta id zbyt daleko i nale raczej do powracajcej od czasu do czasu mody na szamanizm w bada
niach religii nordyckiej.
7 3

Rwnie w Voluspa (27) Yggdrasill okrelono jako wite drzewo", ale jego waciwa na
zwa nie zostaa w strofie wymieniona.
7 4

Gylf. 15; por. L.P. Supecki 1998, 170.

53
Trzy korzenie sigaj w trzy strony
pod jesionem Yggdrasill;
Hel mieszka pod jednym, pod drugim Hrimthursy,
pod trzecim ludzkie plemi.

Taka zamiana jest jednak tylko kolejnym wiadectwem na to, e Asgard

i Midgard byy ze sob w gruncie rzeczy tosame.
75

Kolejn postaci Yggdrasilla jest Laerad , pojawiajcy si jedynie w Gri

mnismal (25-26). Znana nam ju koza Heidrunn ogryza gazki tego drzewa, to
samo czyni jele Eikthymir. Oba zwierzta pie umieszcza wewntrz Walhalli.
Wskazywa to moe, e Laerad naley do jej sui generis wyposaenia i jako taki
jest odpowiednikiem Yggdrasilla w wiecie zmarych (G. Steinsland 1979,128-129).
To dla polegych wojownikw przeznaczony jest przecie mocny pitny mid,
ktry pynie z wymion Heidrunn. Podobiestwo pomidzy Yggdrasillem, z kt
rego spada w doliny rosa i Laeradem siga dalej. Z rogw Eikthyrnira kapi do
rda Hvergelmir krople wody, a w tym wanie zawiatowym rdle znajduje
si pocztek wszystkich rzek".
Wtek miodu jako pynu znajdujcego si w pooonym pod drzewem wiata
rdle w swej klasycznej postaci pojawia si w strofach 27-28 Voluspa. Dowia
dujemy si z nich o wieszczce, e :
76

Wie ona, e Heimdall such ma schowany

Pod witym drzewem wiatrem owianym;
Rzeki tam widzi tokiem rwcym pynce,
Z zastawu Valfdra - wiecie ju do, czy nie?
Na dworze siedziaa, gdy starzec przyszed,
Asw krl, i w oczy spojrza;
Czemu mnie pytacie, wystawiacie na prb?
Wiem wszystko Odynie, gdziee ukry oko Wewntrz sawngo rda Mimira".
Pije mid Mimir kadego ranka
Z zastawu Valfdra - wiecie ju do, czy nie?

Nie miejsce tu, by zbada, w jakich okolicznociach obaj bogowie zostawili

w rdle: jeden such lub ucho (nie rg, jak si na og tumaczy ), drugi oko.
77

5 Brak zadowalajcej etymologii tej nazwy, patrz R. Simek 1995, 233.

7 6

O ktrej w tych strofach mwi narrator, tumaczenie strof w mowie bezporedniej w polskim
tumaczeniu A. Zauskiej-Stromberg jest powan nadinterpretacj, zmiana podmiotu mwicego
gra bowiem w Voluspa za kadym razem istotn rol.
7 7

Hljod, co tumacz tu jako such, chodzi jednak zapewne o jego konkretn posta, czyli ucho,
jak tumaczy hljod A.G. van Hammel, 1925; Analiza tego problemu niej, s. 116, 226, 299.

54
W rdle Mimira znalaza si te zapewne jego wasna gowa . Powiedzie tu
trzeba tylko, e sowa o rzekach pyncych ze schowanego w rdle Mimira
zastawu Valfdra" czyli z (paczcego?) oka Odyna, naley porwna do rzek
wypywajcych ze rda Hvergelmir. Rnica pomidzy oboma rdami jest
wszake taka, e wody wypywajce z piekielnego Hvergelmiru wody miay
by pene jadu, podczas gdy w napenionym mdroci i zawierajcym oko
Odyna i ucho Heimdalla rdle Mimira znajdowa ma si pitny mid. Moe
wic przynajmniej w Urdarbrunn, najwaniejszym ze rde, znajdowaa si
czysta woda. Taka symbolika rde odpowiadaaby symbolice wiatw, gdzie
s pooone: piekielny Hvergelmir zawiera jad, ludzki i boski Urdarbrunn wod,
a w Mimisbrunn nalecym do Olbrzymw znajduje si mid - a trzeba tu pa
mita, e Olbrzymi s istotami najmocniej zwizanymi ze zotym wiekiem nie
winnoci, bogactwem, wiatem przyrody i naturaln mdroci.
79

Obraz wiata, jaki przedstawia mitologia skandynawska, cho rne jej wa

rianty nie s ze sob zgodne, ma t cech wspln, e jest dynamiczny, peno
w nim ycia i ruchu, co wyranie rni go od statycznego obrazu kosmosu
w wierzeniach chrzecijan . Grimnismal (32-35) pokazuje, jak wiele jest ycia
w pozornie nieruchomym drzewie wiata:
80

Ratatoskr zwie si wiewirka, co biega

Po jesionie Yggdrasill;
Sowa ora zanosi z gry
I mwi na dole do Niddhoga.
Cztery sjelenie, pdy ogryzaj
Szyje wycigajc:
Dainn i Dwalinn ,
Duneyr i Durathror.
81

Ale z yciem nierozerwalnie zwizana jest mier:

Wicej wy ley pod jesionem Yggdrasill,
Ni pomyle niemdrzy mog:
Goinn i Moinn - ci s Grafvitnira synami,
Grabacr i Grafvoludr,
Ofnir i Svafnir wci bd, sdz,
Drzewa gazie obgryza.
Jesion Yggdrasill wicej wycierpi.
Ni ludzie wiedzie mog,
79 Patrz niej, s. 299.
80 A. Holtsmark 1956, 62-65; K. Elstad 1987, 15-17.
81 Jelenie nosz tu imiona typowe dla karw.

55
Jele od gry ksa, pie prchnieje.
Nidhogg podgryza od dou.

Obraz ora na grze i wa na dole, zwierzt symbolizujcych wrogie sobie

elementy powietrza i wody, znajduje znakomite paralele w wielu mitologiach
(G. Steinsland 1979). Nie wiemy jednak nawet, jakie w mitologii nordyckiej
mia imi orze siedzcy na wierzchoku drzewa. Oprcz niego na drzewie wia
ta pojawiaj si koguty. W dniu ragnarok Olbrzymom zapieje Fjalar, a Asom
Gullinkambi (o zotym grzebieniu"), inny jeszcze, nie wymieniony w Voluspa
(42-43) z imienia, ma zapia wtedy w podziemiach Helu. By moe, ten ostatni
nazywa si Salgofnir. Polegy Helgi (HHund. II 48) ruszajc w zawiaty po
wietrzn ciek" pragnie tam bowiem czeka, a Salgofnir rzesz zwycizcw
zbudzi". Jest to jednak raczej inne imi Gullinkambiego, ktry oprcz Asw
zbudzi ma mw u Heriarfdra" czyli u ojca wojsk" - Odyna (Vsp. 43).
Gullinkambi pieje wic i dla Asw, i dla czekajcych w Walhalli wojownikw,
do ktrych powinien doczy Helgi.
W Fjosvinnsmal (18 i 24) siedzcy na drzewie Mimameidr kogut nazywa si
Vidofnir, wypatruje on nadejcia wrogw Asw, jest bowiem trosk Surta
i Sinmary". Loki stworzy jednak bro, miecz Laevateinn, ktrym mona go za
bi, przechowuje go w najniszym, dziewitym wiecie w swej skrzyni Sinmara
(Fm. 26) i mona si obawia, e na pocztku ragnarok Vidofnir zginie.
Wymienione w Grimnismal (4-17; por. Gylf. 17) siedziby bogw wbrew po
zorom wcale nie tak atwo umieci w przestrzeni mitycznej. Przy okazji ich
wyliczenia po raz pierwszy natrafiamy na problem istnienia boskich plemion in
nych ni Asowie. Ju we wstpie do wyliczenia siedzib bogw (Grm. 4) napoty
kamy na fraz mwic, e wita jest ziemia, ktra naley do Asw i Elfw".
Dalej dowiadujemy si, e Thor mieszka w Thrudheimie, Ullr zbudowa swe sa
le w Ydalir, a Frej otrzyma od bogw (tivar) Alfheim, gdy wyrs mu pierwszy
zbek. Potem autor pieni ma kopoty z Valaskjalfem, ktrego zbudowanie
umieszcza w pocztkach wiata, ale nie zna imienia jego waciciela. A by nim
po prostu Wali . Kolejn wymienion w Grimnismal siedzib bogw jest
Skkvabekk, gdzie ma mieszka Odyn z bogini Sag. Idylliczny opis tej siedzi
by moe wskazywa, e najwyszy z bogw mia tam cich przysta u boku
kochanki. Fensalir, znana skdind siedziba ony Odyna Frigg, nie zostaa nato
miast w Grimnismal w ogle wspomniana. Saga moe by jednak tylko przy
domkiem Frigg, a Skkvabekk inn nazw Fensalir . Gwn siedzib Odyna
82

83

8 2

R. Simek 1995, 444. Snorri zbudowanie Valaskjalfu przypisuje Odynowi i przyznaje mu spe
cjalne miejsce wrd siedzib bogw, patrz wyej, s. 36.
8 3

Patrz niej, s. 226.

56
jest oczywicie Walhalla, opisana obszerniej jako najwspanialsza z hal bogw,
miejsce, do ktrego spiesz polegli w bitwach wojownicy. Dalej wspomniany
jest Thrymsheim, ktry po swym ojcu, Olbrzymie Thjazim, odziedziczya Skadi.
Breidablik zbudowany przez Baldra ma by miejscem nigdy nie skalanym nie
prawoci. Mocne podkrelenie tego faktu nie wiadczy dobrze o gospodarzach
innych boskich siedzib. W Himminbjorgu mieszka Heimdall i stamtd pilnuje
wity {valda veom), stojc na stray bogw {vordr goda). Popija przy tym we
soo mid. Folkvang bogini Freji jest za kobiecym odpowiednikiem Walhalli
Odyna, tam bowiem trafia druga poowa polegych. Z epizodu w Sadze o Egilu
(78) wynika, e wanie do Folkwangu, a nie do Walhalli, chcia pj zbolay
po mierci synw Egil, i e tam wanie trafia miay szlachetne kobiety
(G. Dumzil 1959, 8). Grimnismal koczy wyliczenie siedzib bogw wzmiank,
e w Glitnirze mieszka Forseti, w Noatun Njord, a w Vidi - Widar. Niektre na
zwy siedzib bogw powtarza w Ynglinga sadze (5) Snorri, sprowadzajc je jed
nak, podobnie jak ich boskich wacicieli, na ziemi. Frej w jego euhemeryzujcej wizji mieszka w Uppsali, Odyn w Starej Sigtunie. Natomiast Njord, Heim
dall, Thor i Baldr mieszkaj wedug niego w swych szwedzkich wociach, no
szcych jednak te same mityczne nazwy, ktre daje im Grimnismal. Pniejsze,
siedemnastowieczne ju rdo, umieszcza Breidablik Baldra w pobliu du
skiej Lejry .
84

Na licie sadyb bogw w Grimnismal brak siedziby grajcego du rol

w Eddzie Olbrzyma Aegira. Nie wspomina si te, gdzie mieszka morska bogini
Ran. Pie w zasadzie ogranicza si do wyliczenia siedzib Asw i niektrych
postaci z nimi zwizanych. Wikszo z nich umieci mona w Asgardzie. Tam
wanie znajdowa si musiay siedziby ewidentnych Asw: Thora, Baldra, Forsetiego i Widara, moe te Skkvabekk Sagi. Heimdall mieszka w Asgardzie
przy wjedzie na Bifrost. Warto jednak zauway, e z Grimnismal nie dowia
dujemy si, gdzie mieli swoje domy inni Asowie, a ju szczeglnie brak
wzmianki, gdzie mieszka Tyr. Jak ju zauwaylimy, w wyliczeniu brak te
Folkvangu Freji. Jak zobaczymy dalej, Walhalla Odyna i Folkvang Freji, cho
Snorri umieszcza je w Asgardzie, maj wyrane cechy zawiatw. Thrymsheim
Skadi znajdowa si w Jotunheimie i lea gdzie w grach, tam te musiay si
znajdowa i inne sadyby Olbrzymw. Noatun Njorda znajdowa si natomiast
gdzie nad morzem lub w morzu, jak zgodnie wskazuj i etymologia, i dzieje
nieudanego maestwa jego gospodarza ze Skadi. Ale gdzie umieci Alfheim,
wedug etymologii jego nazwy siedzib Elfw, ktr mia jednak wada jeden
z Wanw, Frej? Gdzie znajdowa si wspomniany ju w Vafthrudnismal (39)
84 Patrz niej, s. 213.

57
85

Wanaheim? . Jego nazwa oznacza wiat Wanw" i jako taki umieci go naley
poza naszymi" wiatami Asgardu i Midgardu. W Wanaheimie widzie te nale
y mieszkanie Hoenira, ktry znalaz si wrd Wanw jako zakadnik, co tu
maczy brak jego domu w wyliczeniu siedzib Asw. Pytanie tylko, czy Wana
heim (i ewentualnie Alfheim) wyobraano sobie w Utgardzie, pod nimi, w pod
ziemiu zawiatw, czy te moe w niebiosach (J.P. Schjdt 1991, 306307) czyli
tam, gdzie Snorri (Gylf. 3, 52) pod wpywem chrzecijastwa umieci Gimle,
wiat tosamy dla niego z niebem, gdzie mieszka maj wietliste Elfy, pooo
ny za wod Oceanu, tam, gdzie krg ziemi styka si ze skrajem niebios (himins
enda).
Bogowie, a cilej Asowie, cho zwani byli mianem reginn (radzcych" lub
rzdzcych" ), od chwili pojawienia si Nom, gdy odwrcio si od nich
szczcie, rzdzili ju tylko biecymi sprawami tego wiata. Nie wadali nato
miast jego losem. Co wicej, ich wasnym przeznaczeniem jest mier w ragna
rok. A zatem Asowie pozbawieni byli dwch wanych atrybutw boskoci:
wszechmocy i niemiertelnoci. Rni si pod tym wzgldem od bogw religii
objawionych, ydowskiego Jahwe, chrzecijaskiego Boga Ojca i Allaha mu
zumanw; podobni s za to do bstw innych religii pogaskich. Ich miertel
no rni ich te jednak od Wanw i - zapewne - Elfw.
Ragnarok to ostateczne przeznaczenie (rok) bogw (ragnar), oznaczajce
mier wikszoci z nich i zagad obecnego wiata . Nadejdzie nieuchronnie.
O tym, e musi przyj, mwi kilkakrotnie ju pierwsze poematy skaldw.
W anonimowym Eriksmal (7) z 954 roku otrzymujemy nastpujce wyjanie
nie, dlaczego Eryk blodx musia zgin w bitwie, cho by dzielny i gorliwy
w kulcie pogaskim. Ot Odyn potrzebuje jego pomocy, a jak powiada skald
nikt nie wie kiedy Wilk napadnie na siedziby bogw". Podobne wyjanienie,
dlaczego zgin Hakon Dobry, znajdujemy w Hakonarmal (str. 16 i 20) Eyvinda
skaldaspillir.
Nadejcie ragnarok zapowiada bd zowrogie znaki. Voluspa (41) po opi
sie narodzin ywicego si trupami wilka - poercy ksiyca stwierdza, e ten:
86

87

8 5

Twierdzenie, e Wanaheim jest jedynie pn konstrukcj Snorriego (R. Simek 1995, 447)
jest wic nieuzasadnione, Vafthrudnismal uznawany jest zgodnie za jedn z najstarszych pieni
mitologicznych Eddy.
8 6

8 7

Patrz niej, s. 72.

Z ragna, genetivus od reginn - bogowie", i rok - ostateczne przeznaczenie"; J. de Vries

1962, 432. Sowo ragnarok nie oznacza wic zmierzchu (rkr) bogw, co jest reinterpretacj sensu
tego sowa (pojawiajc si zreszt ju u Snorriego), w dziewitnastym wieku spopularyzowan
przez Gttedrdamerung Richarda Wagnera. R. Simek 1995, 331.

58
Czerwieni domy bogw ofiarn krwi czerwon,
Soce czernieje, a pogoda spnionego lata
Pena jest klsk. Wiecie ju do, czy nie?

Poczerniae soce i zbryzgane krwi domy bogw to obraz nieba podczas

zamienia, powodowanego, jak wierzono, przez grasujce na niebiosach wilki
(L.P. Supecki 1994, 45-82).
Po zamieniu soca ma nadej za pogoda. Voluspa odwouje si tu do wt
ku zapowiadajcej koniec wiata, trwajcej trzy lata bez przerwy srogiej zimy.
Snorri (Gylf. 51) swoj opowie o ragnarok zaczyna nastpujco:
S to rzeczy wielkiego znaczenia, ktre tak mona opowiedzie. Po pierwsze, nadejdzie zima, ktra
nazywa si bdzie Fimbulvetr; nieg pada bdzie ze wszystkich kierunkw, mrz bdzie wielki
i straszne wiatry, a Soce nie bdzie wiecio. Ta zima bdzie trwaa trzy lata bez adnego lata po
midzy. Przedtem jeszcze nadejd trzy inne lata, kiedy w caym wiecie bd ogromne wojny, a bra
cia zabija si bd z chciwoci...

Snorri cytuje dalej strof 45. z Voluspa opisujc bratobjstwa, wojny i spo
eczne rozprzenie, ktre poprzedza ma ragnarok. Mona si w tej wizji dopa
trywa wpyww chrzecijastwa , ale warto zauway, e taki obraz moralne
go upadku i chaosu ostatnich dni wiata jest odwrconym odbiciem pierwotne
go, zbawiennego chaosu zotego wieku pocztkw wiata.
Voluspa przedstawia nastpnie przygotowania obu stron do walki. Jedna
z najtrudniejszych do interpretacji strof pieni (Vsp. 42) brzmi:
88

Siedzia na kopcu i gra na harfie

Opiekun Olbrzymek, wesoy Eggther.
Zapia mu na szubienicznym drzewie
Jasnoczerwony kogut, co Fjalar si zowie.

Mona to rozumie nastpujco: stojcy na stray Jotunheimu Olbrzym Egg

ther czuwajcy nad bezpieczestwem domw Jotunw (std wtek opiekuna
Olbrzymek, gydiur) ucieszy si, gdy usysza gos koguta, siedzcego na drzewie
wiata (drzewo szubieniczne to Yggdrasill, na ktrym zawis Odyn), wzywajcego
Olbrzymw do rozprawy z bogami. Z radoci zacz gra na harfie, ktra jako
instrument kultowy i magiczny dobrze si nadaje do grania muzyki, wzywajcej
do ostatniego boju (G. Steinsland 1979, 130-131). Warto tu przypomnie przed
stawienie Gunnara grajcego na harfie w dole z wami (Am. 62). Grajcy na harfie
Eggther jest wic odpowiednikiem dmcego w rg Heimdalla. Przy takiej inter
pretacji obaj s stranikami swoich krajw: jeden Jotunheimu, a drugi Asgardu.
89

88 Tak E.O.G. Turville Petre 1964, 282; por. L.P. Supecki 2001, 47.
89 J. de Vries 1962, 95 odczytuje imi Eggthera jako ten, co ma sug uzbrojonego w ostrze"
co wydaje si nazbyt skomplikowane. Imi jest ewidentnie archaiczne, nosi je w Beowulfie Ecgtheow, ojciec tytuowego bohatera eposu.

59
Rado Eggthera udziela si wszystkim Olbrzymom:
Tacz synowie Mimira. Heimdall za,
Poznajc przeznaczenie, zad gono
w stary Gjallhorn, rg wznoszc wysoko (Vsp. 46).

Z jednej wic strony widzimy Olbrzymw okrelonych jako synowie Mimi

ra (Mims sonar) i grajcego im do boju na harfie Eggthera, z drugiej dmcego
w rg na alarm stranika Asw Heimdalla.
Dalej pie przedstawia Odyna rozmawiajcego z ucit gow Mimira
(Vsp. 46) . Snorri przedstawia ten epizod inaczej, lokujc go u rda Mimira,
w ktrym zreszt spoczywa miay jako zastaw i oko Odyna, i such (ewentual
nie rg) Heimdalla. Snorri opisa to tak:
90

Wstanie wtedy Heimdall i zadmie porywczo w Gjallhorn i obudzi wszystkich bogw, i zbior si ra
zem na wiec. Wtedy Odyn pojedzie do Mimisbrunn zasign rady u Mimira co do siebie i swego
ludu.

Oprcz rogu Heimdalla pocztek ragnarok obwieci pianie koguta. W Asgardzie jest nim Gullinkambi (o zotym grzebieniu"):
Pieje Asom Gullinkambi,
Budzi mw u Heriafdra;
Inny za pieje w gbi ziemi.
Jak sadza rudy, w salach Helu (Vsp. 43).

Trzy koguty budz wic do walki wszystkich mieszkajcych pod trzema ko

rzeniami Yggdrasilla: Asw (take ludzi, a przynajmniej einherjar - wojowni
kw polegych w walce), Olbrzymw i zmarych.
Gwn rol w walce z bogami odegraj wszake potwory: wilk Fenrir, pies
Garm, w wiata Midgardsorm i dwie postacie demoniczne: Loki, uwaany za
wszetecznego Asa" i ognisty Surtr, skdind uznawany za Olbrzyma. Nie
wszyscy z nich s od razu gotowi do walki. Fenrir, Garm i Loki zostali w czasie
trwania mitycznych dziejw wiata sptani przez bogw. Ale nie na zawsze.
Szczeka Garm gono, przed Gnipaheli,
Wizy pkaj, i Freki biegnie,
Wiem wiele, patrz naprzd daleko
A po ragnarok, bogw zwycistwa upadek (Vsp. 44, 49, 58).

Freki (aroczny") oznacza w tej strofie wilka Fenrira (por. Gylf. 51), a mo
tyw pkajcych wizw oznacza, e take pies Garm i Loki wydostan si na
wolno. Sowa o uwolnieniu Olbrzyma (iotunn losnar) w kolejnej strofie pieni
(Vsp. 47) mona odnie wanie do Lokiego.
* Patrz niej, s. 299.

60
Yggdrasill stoi, ale prastare
Drzewo drc jczy. Olbrzym jest wolny;
Wszyscy na drodze mierci, przeraeni,
Czekaj, a Surtr krewnych pochonie (Vsp. 47).

Czy Yggdrasill przetrwa, trudno powiedzie. Jak pamitamy, Grimnismal

(35) podkrela starzenie si drzewa. W Fjolvinnsmal (20) powiada si jednak, e
drzewa Mimameidr nie zniszczy ani ogie, ani elazo. Jeli pie ma tu na myli
ogie Surta i bitw na polu Vigridr, moe to oznacza, e drzewo mimo wszy
stko przetrwa. Wreszcie pojawiaj si wrogowie bogw:
Hrymr nadciga ze wschodu, tarcz lipow trzyma.
Jormungandr si wije w szale Olbrzyma,
W wzbija fale; a orze skrzeczy
I szarpie trupy. Nagi far nadpywa.
Okrt pynie ze wschodu, lud z Muspellu
Pynie, a Loki stoi za sterem;
Jedzie moc gupcw, wszyscy z Frekim [Fenrirem],
Bylepta brat [= Loki] stoi na ich czele (Vsp. 51-52).

Od poudnia natomiast nadchodzi ze swoim ognistym mieczem Surtr (Vsp.

52).
By lepiej zrozumie te strofy, warto sign do opisu tego samego epizodu
u Snorriego (Gylf. 51):
Wilk Fenrir stal si wolny. Wtedy Ocean zala ldy, a to dlatego, e Midgardsorm wpadt w furi Ol
brzyma, co spowodowao powd. Stao si te, e ruszy Naglfar, okrt, ktry nazywa si tak, gdy
zrobiony jest z paznokci zmarych ludzi.

Dlatego, wyjania Snorri, jeli kto umrze z dugimi paznokciami, nie naley
mu ich obcina, by nie przyspiesza powstania statku, ktrego przybycie i lu
dzie i bogowie chcieliby jak najduej odwlec. Naglfar by wic przede wszy
stkim statkiem zmarych . Hrymr nazywa si Olbrzym, ktry steruje Naglfarim". Snorri rozmija si tu wic z opisem w Voluspa, gdzie za sterem statku wi
dzimy Lokiego. Wilk Fenrir idzie z rozwart paszcz, od dou ksa ziemi,
a od gry niebiosa (...), ognie pon w jego oczach i nosie". Do pogronego
w bojowym szale Fenrira docza Midgardsorm. W tym zamieszaniu pkaj nie
biosa (klofnar himinn), o czym wspomina i Voluspa (52). Snorri w swoim zami
owaniu do porzdkowania mitw dokonuje teraz kolejnej poprawki i synw
Muspellu, wizanych zawsze z Surtem i poudniem, nie wiedzie czemu wmie91

9 1

Opowie o zbudowaniu statku Naglfar z nieobcitych paznokci zmarych opiera si tu za

pewne na ludowej etymologii jego nazwy, etymologia naukowa wywodzi j od gockiego naus
(zmary), por. greckie nekus (zwoki), nazwa statku oznaczaa wic statek zmarych, tak R. Simek
1995, 286.

61
szanych przez Voluspa do rzeszy cigncych ze wschodu Olbrzymw, umiesz
cza na waciwszym miejscu.
Jad synowie Muspellu, Surtr jedzie pierwszy, przed nim i za nim ognie pon, a jego miecz wieci
janiej ni soce. Ale, gdy wjechali na most Bifrost ten si zaama, jak wyej powiedziano. Muspellczycy ruszyli naprzd na bonie, ktre nazywa si Vigridr, tam przybyli wilk Fenrir i Midgardsorm, przybyli te Loki i Hrymr, a z nim wszyscy Hrimthursowie, podczas gdy Lokiemu towarzy
szyli wszyscy z Helu.

W ten sposb dochodzimy na plac boju, ktry mianem Vigridr nazywa ju

Vafthrudnismal (18). Tam Odyn polegnie walczc z Fenrirem, lecz pomci go
syn Widar, ktry zabije wilka. Thor zabije Midgardsorma, lecz po przejciu
dziewiciu krokw umrze od jego zatrutego jadem oddechu. Frej zginie w walce
z Surtem, gdy zabraknie mu w decydujcej chwili miecza, ktry odda Skirnirowi podczas swych zalotw do Olbrzymki Gerdy. Tyr zabije Garma, a Heim
dall Lokiego, lecz obaj przy tym zgin. W tych pojedynkach bij si na og ze
sob starzy wrogowie, dla ktrych to ostatnie spotkanie nie jest z reguy pier
wszym. Jedynie Tyr, ktremu Fenrir odgryz rk, trafia na innego przeciwnika.
Bogw wspomaga bd einherjar, czyli polegli wojownicy i ich wodzowie, lu
dzie powoani z pl boju przez Walkirie Odyna do Walhalli, gdzie czekajc na t
chwil, wicz si w walce i ucztuj (Vftn. 41).
Voluspa (53-56) tak opisuje ostatni bj bogw:
Drugie nadchodzi dla Hlin [= Frigg] nieszczcie,
Gdy Odyn wyrusza, by walczy z Wilkiem;
Byszczcy Beli [= Frej] poleg z rk Surta;
I tak Frigg musi znw popa w rozpacz.
Przybywa wielki Widar, syn Sigfdra [= Odyna],
By zabi zwierza, trupw poerc;
Miecz wbija Fenrirowi, synowi Hvedrunga
Wprost w serce, tak syn pomci ojca.
Przybywa sawny syn Hlodyny [Thor],
Bieg syn Odyna, aby z Wilkiem walczy;
Zabi on w szale stranika Midgardu [Midgardsorma],
Musz ludzie wszyscy opuci swe domy,
Uszed dziewi krokw syn Fjorgyny [Thor]
Pochylony i jadem gada zlany.
92

Nie wszystko w tych wersach, sabo zachowanych , jest w peni zrozumia

e. Strofa mwica o mierci Thora przetrwaa zreszt w nie najlepszym stanie.
91 Pomijam tu le zachowan strof 55H mwic o dalszej czci boju Widara {Edda 1962,
13).

62
Vafthrudnismal (53) dodaje do wizji walki Widara z Fenrirem ten jeszcze szcze
g, e syn Odyna pomciwszy ojca, Wilkowi przeklt rozszczepi paszcz".
Motyw ten potwierdza zapisana jedynie w Hauksbk dodatkowa strofa Voluspa
(55H). U Snorriego jak zwykle wszystko jest jasne. Gdy Odyn zasign ju ra
dy Mimira, Yggdrasill zadra, a wszystkie istoty na ziemi i niebie ogarn
strach:
Asowie i wszyscy einherjar uzbroili si do boju i ruszyli na bonie. Pierwszy jecha Odyn w zotym
hemie i piknej kolczudze, ze sw wczni, ktra nazywa siGungnir, idc na spotkanie Fenrirowi.
Thor szed u jego boku, ale nie by mu w stanie pomc, gdy sam byt w cikiej potrzebie walczc
z Midgardsormem. Frej walczy! przeciw Surtowi i byt to straszny bj dopki Frej nie padt, wtedy
zosta zabity, gdy zabrako mu jego dobrego miecza, ktry odda Skirnirowi. Take pies Garm si
uwolni, ktry byt uwizany przy Gnipahelir, a byt on strasznym potworem. Ten walczy! z Tyrem
i jeden zabi drugiego. Thor zabi Midgardsorma ale zdoat potem przej tylko dziewi krokw za
nim padl martwy na ziemi, dlatego, e w zion na niego [swym zatrutym jadem oddechem].
Wilk pochon Odyna, a gdy tak zgin natychmiast pojawi si Widar i postawi sw stop na dolnej
szczce Wilka.

Na tej stopie, podaje Snorri, Widar nosi but, ktry powsta w pocztkach
wiata, a zrobiony jest ze skrawkw skry, ktre ludzie obcinaj przy pitach,
dlatego takie cinki kady, kto chce pomc Asom, powinien dla nich wyrzuca.
Widar rk chwyci grn szczk Wilka i rozdar mu paszcz, i tak zosta Wilk
zabity . Loki walczy z Heimdallem i zabili si obaj nawzajem. A potem Surtr
podoy ogie na caej ziemi i spali wszystkie wiaty". Batalia sprowadza si
wic do pojedynkw gwnych antagonistw konfliktu: Odyna z Fenrirem, Tho
ra z Midgardsormem i Freja z Surtem. Walka Tyra z Garmem sprawia wraenie
dubletu pojedynku Odyna z Wilkiem. Nie bez znaczenia jest mier Lokiego
w pojedynku z Heimdallem i mier Fenrira pokonanego przez Widara. Ze
wspomnianych przez Snorriego gwnych aktorw bitwy przy yciu zostaj je
dynie Widar po stronie bogw i Surtr po stronie ich wrogw. Zwycistwo naley
jednak do nich.
93

Voluspa dopiero po opisie walki bogw z ich wrogami przedstawia szerzej

zagad wiata:
Soce ciemnieje, ziemia wpada w morze,
Spadaj z nieba byszczce gwiazdy,
Szalej dymy, co razem z ogniem
ar nios het pod niebiosa (Vsp. 57).

Snorri, nie do koca w zgodzie z logik, koniec wiata opisa przed mierci
bogw. Najpierw zginy ciaa niebieskie: Wilk pokn Soce, co ludzie uzna93 O Widarze patrz: G. Dmzil 2000. 242-243.

63
li za straszne nieszczcie, a drugi Wilk Ksiyc, co rwnie byo wielk szko
d, a gwiazdy spaday z niebios". Nastay wic ciemnoci, a wilki, ktre poary
Soce i Ksiyc, to prawdopodobnie Skll i Hati . A oto co zdarzyo si dalej.
Caa ziemia i gry zaczy si trz, a drzewa wyrway si z ziemi", za gry
i skay popkay. Ponadto, jak pamitamy, ziemia ma zosta zatopiona falami
oceanu wzburzonego przez wa wiata Midgardsorma, a sklepienie niebieskie
zaamie si i runie. Towarzyszy temu bdzie drenie jesionu Yggdrasill i zawa
lenie si mostu Bifrost.
94

Wiele z tych motyww znajduje paralele w wierzeniach innych ludw ger

maskich i nie tylko germaskich. Dla Fimbulvetr znaleziono analogi w mitach
Persji (E.O.G. Turville-Petre 1964, 283). Formua opisujca potrjn zagad
wiata przez potop, zaamanie si sklepienia niebieskiego i zapadnicie si ziemi
pojawia si w staroislandzkiej przysidze gridamal (W.H. Vogt 1936). Jej echa
pojawiaj si nawet na kamieniach runicznych, na przykad ze Skarpker
w Sdermanlandzie, gdzie interesujcy nas fragment Otto von Friesen odczyta:
iarth scal rifna uk ubhimin - ziemia pknie i niebiosa" . Poza Skandynawi
odnajdujemy j w epice staroirlandzkiej, w rdach starogrnoniemieckich
a nawet w krakowskiej tradycji mitycznej (L.P. Supecki 1995).
95

Rozniecony przez Suita poar wiata - Surtarlogi (ogie Suita") znajduje

analogi w starogmoniemieckim poemacie Muspilli (IX wiek) i w starosaskim
Helland. W tych chrzecijaskich ju tekstach muspili oznacza Sdny Dzie,
etymologia sowa pozostaje niejasna; cho jego drugi element, spell, oznacza
najprawdopodobniej zagad (E.O.G. Turville-Petre 1964, 284). Skandynawo
wie zapoyczajc to sowo z poudnia bdnie zrozumieli je jako miano ogni
stych demonw (Muspelssonar), ktrych wiat (Muspelheim) utosamili ze
wiatem ognia, moemy wic interpretowa muspili jako wielki poar koczcy
istnienie wiata w wierzeniach Germanw z kontynentu .
96

94 Snorri Sturluson (Gylf. 51) wspomina tu wilki bez ich imion, co daje powd do spekulacji, i
miat on na myli Fenrisulfa (Fenrira) i psa Garma. Ale oba te potwory peni w ragnarok inn rol:
Fenrir walczy ma z Odynem, a Garm z Tyrem. Zarazem dwa inne wilki, Hatiego Hrodvitnirson
(zwanego Managarm, czyli poerca Ksiyca") i Sklla uwaano za monstra nieustannie usiujce
pore te ciaa niebieskie (Vsp. 40-41; Grm. 39; Gylf. 12), mona wic utosami je z wilkami, ktre
por soce i ksiyc przy kocu wiata - oba uznawano zreszt za dzieci Fenrira (L.P. Supecki
1994, s. 71-73). Pamita tu trzeba jednak, e Vafthrudnismal (46-47) poarcie soca przypisuje
Fenrirowi!
95 S 154: Sdermanlands Runinskrifter 1. 1924-1926, 116-118 (Sveriges Runinskrifter3).
96 H. Schneider 1936, 1-32; R. Simek 1995, 282-283.

64
Mimo obecnoci Freja w szeregach Asw, nie wiadomo, co w chwili
ragnarok stanie si z Wanami. W wyliczeniu walczcych brak bowiem Njorda.
W Vafthrudnismal (39) czytamy, e u przeznaczenia wiekw (i aldar rok, czyli
w ragnarok) wrci on z powrotem do domu, do wiedzy penych Wanw" {hann
mun aptr koma heim, med visom Vonum). Co wicej, jedynym Asem ze starszej
generacji bogw, ktry ma przey ragnarok jest Hoenir, a ten, jak wiadomo,
trafi do Wanw jako zakadnik, gdzie jak si wydaje przeczeka koniec wiata.
Oznacza to, e ragnarok Wanw nie dotyczy. Nie wiemy natomiast, co si b
dzie wtedy dziao z Elfami . Kary natomiast zapewne zgin, gdy lkaj si
97

0 swj los. W 48. strofie Voluspa opisujcej przeraenie wszystkich istot w po

cztkach ragnarok czytamy:
Jcz Kary u kamiennych wrt,
skalnych cian znawcy.

Nieatwo powiedzie, co si stanie ze zmarymi. Baldr i Hdr maj wpraw

dzie zmartwychwsta", ale co si bdzie dziao z innymi istotami, ktrych los
ju si dopeni, z polegymi bogami, ze zmarymi ludmi? Jak odpowied
przynosi tu Voluspa (64):
Sal widz, od soca pikniejsz.
Na Gimle, gdzie dach zotem kryty,
Sprawiedliwi tam mieszka bd.
Szczcia wiecznego doznawa bd.

Wedug Snorriego {Gylf. 3 i 52) po ragnarok dobrzy zmarli, tak bogowie jak
1 ludzie, trafi powinni do Gimle (alternatywnie nazwanego przeze Vingolf),
gdzie w piknych salach Brimir i Okolnir nie bdzie im brakowao szczcia
i napitkw. W Gimle zdaniem Snorriego {Gylf. 17) pocztkowo mieszkali Ljosalfar (czyli wietliste Elfy). Gimle wspomina ju Voluspa (64), ale moe ona
w poetyckiej wizji odrodzonego po ragnarok wiata peni w tej pieni inn funk
cj, ni sdzi Snorri (A. Holtsmark 1964, 36-37). Podobnie Brimir i Okolnir to
raczej sala do picia piwa olbrzyma Brimira, stojc na Okolnir", ktra wedug
Voluspa (37) jest miejscem przeznaczonym dla zmarych Olbrzymw" . Zych
ludzi Snorri odsya po ragnarok do Nasstrnd (wybrzea zmarych"). I tu
98

97 W strofie 48 Vsp. pada wprawdzie retoryczne pytanie: ,Jak jest z Asami, jak jest z Elfami?"
ale w kwestii Elfw nie znajdujemy na nie w rdach odpowiedzi - chyba, e utosamimy ich
z Wanami.
9 8

Take wymieniona dalej przez Snorriego sala Sindri jest jedynie echem zawiatw, w kt
rych Voluspa (37) umieszczaa Kary (patrz wyej, s. 50). Oznacza to. e Snorri wyranie nie zrozu
mia tu swojego rda, albo je - delikatnie mwic - nadinterpretowat. Nazwa Okolnir (nie-zimne
miejsce") moe by tu uznana za kenning opisujcy oglnie hal uczt (R. Simek 1995, 59, 319).

65
rwnie odwouje si do Voluspa (38), opisujcej ponur hal na Nasstrnd,
gdzie nigdy nie dociera soce, wrota otwieraj si na pnoc, a z dachu, ktry
pokrywaj splecione ciaa wy, kapie jad. Niestety, s to przedstawienia
wyranie nawizujce do poj chrzecijaskich i to nie tylko u Snorriego, ale
ju nawet w Voluspa". To samo mona powiedzie o zawartym w tej pieni
(Vsp. 66) przekonaniu, i poerajcy trupy w Nidhogg zajmie si zymi zmar
ymi (U. Dronke 1992, 15).
Chrzecijaskiego, a moe raczej apokryficznie chrzecijaskiego pocho
dzenia jest wszake w nordyckich wierzeniach pogaskich przede wszystkim
nadzieja, e nowy wiat, ktry powstanie po ragnarok, bdzie lepszy ni obecny.
Strofa 65 Voluspa
mwica o przyszym nadejciu potnego", ktry rzdzi
wszystkim" interpretowana jest, chyba susznie, jako odniesienie do chrzeci
jastwa (G. Steinsland 1991a). Obraz potnego boga, jaki widzimy w tej stro
fie, dobrze pasuje do postaci Chrystusa Pantokratora przybywajcego na Sd
Ostateczny , W Voluspa in skamma (Hdl. 44) w podobnych sowach wspomi
na si, e nadejdzie inny, jeszcze potniejszy, ktrego boj si nawet nazwa",
wyranie ju odnoszce si do Chrystusa.
100

101

Ragnarok bdzie spenieniem zagroe, przed ktrymi wiat stoi od swoich

pocztkw. Dwa wilki Skll i Hati-Managarm chc pore Soce i Ksiyc,
ale uda im si to dopiero podczas ragnarok. Istnieniu wiata gro demony, prze
de wszystkim Surtr i jego Muspelssonar, oraz demoniczne potomstwo Lokiego,
zrodzone z Olbrzymki Angrbody: Fernrir, Midgardsorm i bogini Hel. Sam Loki
jest wprawdzie przydatnym pomocnikiem Asw, uznawanym za jednego z nich
(ale z pejoratywnym przydomkiem Ass ragr - wszeteczny As), z drugiej jednak
jest sprawc za, a przede wszystkim mierci Baldra, cho i tu wida ambiwalentno jego postaci. Bez mierci Baldra nie byoby bowiem nadziei na odro
dzenie si wiata. Bogowie po mierci Baldra zakuli Lokiego w okowy. Taki
sam los spotka wilka Fenrira (co bg Tyr okupi strat rki) i psa Garma. Bogo
wie zdoali wic spta wikszo monstrw zagraajcych wiatu, uwolni si
99 Wiele z motyww pojawiajcych si w opisie ragnarok w Voluspa i u Snorriego ma paralele
chrzecijaskie (E.O.G. Turville-Petre 1964, 282). Motyw trzsienia ziemi, spadajcych gwiazd
i pochaniajcego wszystko ognia pojawia si w jednym z wczesnoskandynawskich kaza, nawizu
jcych do Ewangelii wg w. Mateusza 25. 31-46 (A. Huldgrd 1990, 354). Z pewnoci chrzecija
ska eschatologia znana byta dobrze Snorriemu (co wida w Gylfaginning) ale i autor Voluspa mg
do niej nawizywa, cho jako poganin raczej porednio (L.P. Supecki 2001, 47).
100 Jej autentyczno jest kwestionowana, patrz U. Dronke 1990, 15; J.P. Schjdt 1992, 165.
'01 Voluspa (65) moe tu te mimo wszystko mwi o Baldrze. Baldr, ktrego przeznaczeniem
jest rzdzi w nowym, odrodzonym wiecie przedstawiony jest zreszt przez Snorriego jako posta
rwnie nieomal niewinna jak Jezus i ju Voluspa (31) widzi go podobnie. W innej wersji mitu Baldr
pojawia si jednak w znacznie gorszym wietle (patrz niej, s. 199-200).

66
one jednak przed ragnarok. Podobn prb wyeliminowania potwora bya te
zapewne rybacka wyprawa Thora, ktry wraz z Olbrzymem Hymirem wypyn
w odzi na Ocean i zapa na wdk Midgardsorma, lecz ten mu uciek, gdy Hymir przeci link (Hym. 23-26; Gylf. 47). Jako zagroenie dla wiata przedsta
wiani s wszake najczciej Olbrzymi, ktrych potomstwo zawadnoby ca
ym wiatem, a ludzie wyginliby, gdyby nie zabija ich nieustannie Thor (Hrbl.
23). W mitologii nordyckiej brak wtku Gigantomachii przynoszcej Olbrzy
mom cakowit zagad, bogowie tocz z nimi wszake nieustanne potyczki,
przyjmujce gwnie form pojedynkw Thora z poszczeglnymi Olbrzymami.
Asowie przedstawiani s wic jako istoty starajce si zapewni trwanie wiata
bogw i ludzi, bronice go od zewntrznych wobec niego istot: Olbrzymw, po
tworw i demonw, zwizanych z siami natury, chaosu i mierci, ktre w tym
kontekcie wartociuje si jako siy za. Zwyci one dopiero u schyku tej ery.
Nie bdzie to jednak zwycistwo ostateczne.
W Voluspa in skamma (Hell. 44) powiada si, e niewielu jest takich, co pa
trz dalej, ni kiedy Odyn spotka si z Wilkiem". Wiadomo jednak, e ragnarok
nie stanie si ostatecznym kocem wiata (.V. Strm 1975, 246-248). Bdzie
to tylko koniec tej ery i tych bogw, najprawdopodobniej zreszt jedynie Asw
i istot z nimi zwizanych, ludzi i Karlw. Potem wiat powstanie znowu, oczy
szczony ze za przez morze. Yggdrasill, cho zadry, najprawdopodobniej prze
trwa. Obecne Soce, zanim pore je Wilk, zrodzi nowe, ktre w nowym wiecie
zajmie jego miejsce (Vfm. 46-47).
Skd przyjdzie Soce [Sol] na puste niebo
Gdy obecne Fenrir potknie?
Crk jedyn zrodzi Alfrdull (pikno Elfw" = Sol),
Zanim j Fenrir potknie;
Ta bdzie jedzi, gdy bogowie umr
Pikna drogami matki.

W Voluspa (59) wieszczka widzi, jak:

.... sit sw znowu si wylania
ziemia z prawody, wiecznie zielona,
huczy wodospad, orze leci ponad,
widz, e ryby w grskiej toni owi.

Ragnarok przeyj synowie Odyna Widar i Wali, synowie Thora Modi i Magni, a ze starszego pokolenia bogw ocaleje siedzcy w Wanaheimie Hoenir.
Jacy bd bogowie rzdzi wasnoci Asw
Gdy ogie Surta ju zganie?

Pyta Odyn Olbrzyma Vafthrudnira (Vfm. 50). Odpowied brzmi (Vfm. 51):

67
Widar i Wali wznios bogom witynie (byggja ve goda)
Gdy zganie ju ogie Surta;
A Modi i Magni bd mieli Mjollnir,
Gdy skoczy si bj ostatni.

Przetrwanie bogw modszej generacji opisuje za Vafthrudnismal Snorri Sturluson (Gylf 53). Oba rda zgodnie pomijaj Hoenira nalecego do starszego
pokolenia. Jego pojawienie si w nowym wiecie wspomniane jest jednak w Vo
luspa (63). Ci z bogw, ktrzy przeyj, spotkaj si na Idavllr (Vsp. 60). A po
niewa zo zostanie naprawione", docz do nich powracajcy wsplnie z Helu
Baldr i Hdr (Vsp. 62). Voluspa dodaje, e synowie dwch braci (czyli wanie
Hda i Baldra) zamieszkaj w nowym wiecie na niebiosach , jak mona przy
puci - w nowym Asgardzie (z imienia znamy tylko syna Baldra, Forsetiego,
moe wic rwnie on przeyje ragnarok). W odrodzonym wiecie bdzie te no
wa Walhalla, gdy tak chyba najlepiej daje si zinterpretowa opis sali, pikniej
szej od Soca, o dachu pokrytym zotem, stojcej na Gimle" gdzie w szczciu
mieszka bd moni ludzie, a do koca dni" (J.P. Schjdt 1992,164165). Za
gad przeyje take para ludzi, Lif i Lifthrasir, ktrzy ukryci w drzewie Hodmimir" (/ holti Hodmimmis Vfm. 4 1 ; por. Gylf. 53) przetrwaj ragnarok i dadz
pocztek nowemu pokoleniu ludzi. Hodmimir jest tu albo okreleniem drzewa
Yggdrasill, albo nazw jego konaru, a Lif i Lifthrasir s odpowiednikami Aska
i Embli z mitu powstania tego wiata (R. Simek 1995, 239).
102

Bogowie odnajd w trawie zote tafli, utracone przez pokolenie ich ojcw na
pocztku tej ery wiata (Vsp. 61) co moe sugerowa, e bd w nim sprawowa
wadz nad przeznaczeniem. Hoenir za wybierze sobie hlautvidr (Vsp. 63), czyli
rdk losu", instrument umoliwiajcy sprawowanie wadzy nad przeznacze
niem . ycie w nowym wiecie bdzie przypominao czasy zotego wieku. Po
la nie obsiane same bd rodziy" (Vsp. 62). Przynajmniej z pocztku. Przetrwaj
te bowiem wrogowie bogw. adne ze rde nie wspomina o mierci Surta.
A wizja odrodzenia si wiata koczy si w Voluspa (66) tragicznym memento:
103

Przybywa ciemny smok leccy

W lnicy, z dou, z Nidafjllu,
Na swoich skrzydach leci nad polem,
I niesie trupy.
102 Byrir byggi broedra tveggia vindheim vidan, Vsp. 63. Przyjmuj tu interpretacj U. Dronke,
1990, 20. Polskie tumaczenie pira A. Zauskiej-Stromberg jest w tym miejscu mtne.
103 L.P. Supecki 1998, 113; G. Steinsland (1979, 146-147) widzi natomiast w hlautvidr nowy
Yggdrasill, drzewo (vidr) przeznaczenia (hlaut).

68
Kilkakrotnie (Vsp. 39, Grm. 32 i 35; Gylf. 15) wspomniany w opisie dziejw
poprzedniego wiata zowrogi w Nidhogg powrci wic ze swej mrocznej
krainy (J.P. Schjdt 1981, 91-92).
Wizja odrodzonego wiata odwouje si wielokrotnie do obrazu pocztkw
poprzedniego. Nowy wiat, tak jak poprzedni, wyania si z wody, na jego niebie
waciwymi sobie drogami zaczyna kry Soce, bogowie zbieraj si na bo
niach i odnajduj swoje tafli, wznosz witynie (tym razem dowiadujemy si
konkretniej, kto je zbuduje), a pierwsza para ludzi (ponownie w jaki sposb
zwizana z drzewem) wiat ten zapeni wkrtce swym potomstwem. A wrd
bogw, tak jak w pocztkach poprzedniego wiata, widzimy tylko istoty pci
mskiej. Modzi Asowie mog jednak pj w lady ojcw i poszuka on tam,
skd kobiety bogw pochodziy w poprzedniej epoce, czyli w wiatach Olbrzy
mw i Wanw, a moe take i Dis, ktrych zagada wiata nie dotknie.
Mit ragnarok zawiera wic w sobie typowe dla wielu mitologii cykliczne
pojmowania biegu dziejw wiata, od pocztku danej ery przez waciw dla
niej i nieuniknion drog rozwoju po nieuchronny koniec, i tak ponownie od ra
dosnego pocztku do tragicznego koca .
104

Rye. 4. Wilk Fenrir w ptach

1 0 4

.V. Strm 1975; 248; J.P. Schjdt 1981; 1992, 162-163.

2. B O G O W I E
Rye. 5. Futhark

Od czasu pojawienia si teorii trzech funkcji spoecznych Georgesa

Dumzila, dzielcej wiat ludzi i bogw na sfery wadzy, wojny i dobrobytu,
przedstawianie panteonw religii indoeuropejskich wydaje si by zadaniem
prostym. Moliwoci zastosowania modelu trjfunkcyjnego w badaniu mitolo
gii skandynawskiej s jednak ograniczone. Sdzimy, e waniejsze byy w niej
podziay na siy symbolicznie eskie" i mskie". A bogowie, przynajmniej
Asowie, nie dominowali w wierzeniach dawnych Skandynaww a tak bardzo,
jakby to wynikao z wikszoci podrcznikowych przedstawie skandynawskiej
mitologii. Panteon bogw najlepiej daje si jednak z grubsza uporzdkowa
zgodnie z modelem trzech funkcji. Pamita wszake trzeba, co zauway zre
szt sam Dumzil, e granice dzielce domeny poszczeglnych bogw s
w Skandynawii nieostre, rozmyte i przesunite w rnych kierunkach. Nie mo
na te zapomina, e panteon, jaki opisuj pne rda skandynawskie (a za ni
mi ich badacze od Snorriego poczynajc) jest panteonem Asw. Zajmujcy si
w nim sprawami dobrobytu i podnoci Wanowie s tylko bstwami przyczo
nymi do ich grona. Ofiary til ars okfridr (A. Huldgrd 2003), skadane za uro
dzaj, podno i dobrobyt oraz szeroko pojty porzdek i pokj adresowano na
og do Wanw, szczeglnie Freja, ale wedug Ynglinga sagi (8 i 43) take do
Odyna. A wedug Adama z Bremy (IV, 26) podczas godu o powrt urodzaju
proszono Thora! Tak wic i Asom nie byy obce sprawy urodzaju i dobrobytu.
Rd lub plemi Asw (Asa aett) tworz istoty najblisze ludziom pod ka
dym wzgldem: sw mentalnoci, wygldem, a nawet tym, e spotykamy
w nim istoty miertelne i niedoskonae. Dlatego te na nich skupia si uwaga
mitw. O moliwych przecie w obszernej przestrzeni mitycznego wiata, od
rbnych panteonach Elfw czy Karw nie dowiadujemy si prawie nic, Wano
wie pojawiaj si jako grupa wyranie odmienna od Asw i pocztkowo przy
najmniej konkurujca z nimi, lecz do enigmatyczna. Natomiast Olbrzymi pe
ni gwnie rol przeciwnikw bogw.

70

Majc te zastrzeenia w pamici mona powiedzie, e gwnymi bstwami

mitologii skandynawskiej byli - przedstawiajc ich postacie wedug kolejnych
funkcji spoecznych:
1. Tyr przypisywany do wadzy prawnej i Odyn sprawujcy wadz magicz
n, ale wyranie dominujcy ju nad Tyrem i przejmujcy funkcje najwyszego
bstwa. Odyn by bogiem wojny i mierci, niestrudzonym poszukiwaczem wie
dzy, bogiem wadcw i poetw. By mdry, ale nieuczciwy i nie mona mu byo
ufa.
2. Thor by bogiem siy fizycznej i walki, ale przedstawianej wycznie
w postaci indywidualnych pojedynkw, a nie wojen. Gwn jego funkcj bya
obrona wiata bogw i ludzi przed Olbrzymami, do czego wystarczay mu jego
walory wojownika, a nie wodza. Jako taki sta si ulubionym bogiem boendir
(wojownikw i gospodarzy). By poczciwy, porywczy i czasem w porwnaniu
z byskotliwym Odynem nieco naiwny, ale w odrnieniu od niego dotrzymy
wa danego sowa.
3. Przebywajcy w Asgardzie jako zakadnicy Wanowie: Njord, Frej i Freja
byli bstwami dobrobytu, bogactwa i urodzaju, podnoci i seksu, a take morza
i eglugi - ale to Thor mia si sprowadzania pomylnych wiatrw. Wanowie
byli stranikami naturalnego adu, pokoju i porzdku ifridr) oraz obrzdw reli
gijnych. Sprawowanie kultu byo domen Wanw, i tylko im przypisuje si
w wiecie bogw spenianie funkcji kapaskich. Ale Frej by take znakomi
tym, chtnym do walki wojownikiem.
Nawizujce do takiego schematu triady bstw odnale mona ju w naj
wczeniejszych rdach. Wspomnimy tu strofy skalda Egila Skalla-Grimssona,
przeklinajce krla Eryka blodxa i krlow Gunnhild. Poza podziaem na
Asw i Wanw dopatrze si w nich mona odwoania do triady Odyn, Thor (je
li uzna, e jest nim wspomniany tam Land-As), Njord/Frej . Ale nie mniej
wane s w tym zaklciu duchy rzdzce swoim terytorium, zwane Iandvaettir.
Podobna triada Odyn, Thor(?), Frej pojawia si w zaklciu, jakim w Skirnismal
(33) Skirnir zmusza Gerd do zgody na miosne spotkanie z Frejem:
1

Gniewny bdzie Odyn, gniewny najlepszy As,

Znienawidzi ci Frej!
Bezecna dziewko, bierzesz na siebie
Wielki gniew bogw!

W strofie tej najlepszy z Asw (asabragr) oznacza najprawdopodobniej

Thora. Skald Halfredr vandraedaskald (Hallfredar saga 6; Lv 9: Skj. B I , 159)
l Patrz niej, s. 74-75.

71

rozwaajc nawrcenie na chrzecijastwo podkrela swe obawy przed gnie

wem bogw:
li bd na mnie Frej i Frej a.
Opuszcz dzieci Njorda.
Nie zlituje si Grimnir [Odyn],
Rozgniewa si rzeki Thor!

Mona tu te przypomnie opis Adama z Bremy (IV, 26-27) przedstawiaj

cy jako gwnych bogw czczonych w wityni w Uppsali Thora, Wotana
(= Odyna) i Frikkona, ktrego imi jest oczywistym przydomkiem Freja. Warto
pamita, e najwaniejsze atrybuty bogw zrobione dla nich przez Kary to
Draupnir (bransoleta), wasno Odyna, Mjollnir (mot) bdcy broni Thora
i dzik Gullinborsti, na ktrym jedzi Frej . Do tego katalogu trjfunkcyjnych
triad skrupulatnie zebranych przez Georgesa Dumzila (1959, 5-8) warto za B M. Nsstrm (2001, 21) dorzuci anegdot z Heillagra manna sogur {Martinus
saga byskups 36) mwic o tym, jak to biskup Marcin przekonywa mia po
gan o zej naturze ich bogw: Thora nazwa durniem, Odyna pijakiem, a Frej
prostytutk". Tumacz przystosowujcy do islandzkich realiw tekst aciskiego
ywota witego Marcina wykaza si tutaj, cho w nieco trywialnym stylu, nie
zym wyczuciem charakteru gwnych postaci skandynawskiego panteonu.
2

Ale powysze triady nie s jedynymi grupami bogw w nordyckiej mitolo

gii. Co ma wsplnego z trjfunkcyjnym modelem Dumzila triada Odyn-Hoenir-Lodurr? A w domenach bogw przypisanych modelowo do najwaniejszych
funkcji spoecznych pojawiaj si postacie innych bstw, mniej lub bardziej
enigmatyczne, natomiast bogowie teoretycznie przypisani przez schemat
Dumzila do jednej z funkcji okazuj si rwnie wani, a czsto waniejsi, w in
nej. Lepszym wzorcem dla dobrego krla jest Frej ni Tyr czy Odyn. Przysigi
skada mona na piercie Ulla (nie Tyra), bogiem wojny jest Odyn, a nie Thor,
ktry jest co najwyej specjalist od pojedynkw. A i Frej jest chtny do walki.
Tyr, jakby w sferze wojny i walki mao byo bogw, ma natur gwnego bstwa
wojny, a nazwana jego imieniem runa jest symbolem zwycistwa. Podzeniem
przodkw rnych stanw spoecznych zajmuje si pod postaci Riga Heim
dall , nie Frej, a maestwa uwica ma mot Thora. Cho czytajc mit o zalo
tach Freja do Gerdy w tej akurat sferze przypisanemu do niej bstwu nie mona
odmwi peni mocy.
3

2 G. Dumzil 2000, 297; patrz niej, s. 323-324.

3 G. Dumzil, 2000, 153-165; patrz te niej, s. 223.

72

Pomimo rysujcej si w Rigsthuli wiadomoci istnienia trzech gwnych

sfer ludzkiej i boskiej dziaalnoci spoecznej, znane nam rda dziel panteon
bogw na dwie grupy: Asw i Wanw. Ale pogascy Skandynawowie okrelali
swych bogw wieloma nazwami . Najpierw naley tu powiedzie o tych, ktre
odnosiy si do nich jako do zbiorowoci. Potem dopiero przedstawimy podzia
boskiej spoecznoci na Asw i Wanw, a dwoisto wiata bogw zilustrujemy
przywoujc mit o wojnie pomidzy nimi, do jakiej miao doj na pocztku ich
mitycznych dziejw.
Jako zbiorowo bogowie wystpuj najczciej pod nazwami regin, bond,
hopt, god i tivar (E. Marold 1992, 705-712). Wszystkie je zebra i wymieni ja
ko poetyckie miana bogw ju Snorri Sturluson {Skaldskap. 55). S to sowa
dawne i powiadczone najczciej ju przez wczesne napisy runiczne i pieni
skaldw. Typow ich cech (z wyjtkiem sowa tivar) jest to, e nie s zwizane
etymologicznie z imieniem jakiego konkretnego boga. Wystpuj na og w licz
bie mnogiej, s rodzaju nijakiego i odnosz si do bogw jako do grupy, znw
z wyjtkiem sw god i tivar, uywanych te w liczbie pojedynczej do okrela
nia poszczeglnych bogw jako jednostek.
Etymologia sowa regin opisuje bogw jako istoty radzce", mwice"
i w ten sposb goszce" wiatu swoj wol. Jako takie byy to istoty rzdzce
dziki mocy, jak maj ich sowa - chyba e wbrew dotychczasowym pogldom
jzykoznawcw uznamy regin za germaski odpowiednik aciskich reges (kr
lw) i postacie z samej swej natury przeznaczone do sprawowania rzdw. Na
zwa regin jest oglnogermaska i ju w starogrnoniemieckim Heliand (2593
i 3347) pojawia si w zoeniu regan(o)giscapu oznaczajcym przez boskie siy
zrzdzone zdarzenie" (J. de Vries 1957, 1-2). Staroislandzkie zoenie ginnregin
(gdzie ginn- oznacza magiczn moc) powiadcza, e tak okrelani bogowie byli
wyposaeni w czarodziejskie siy". Ich magiczne zdolnoci, przynajmniej
w dziedzinie run, podkrela mit o ich powstaniu, wspomniany w Hvaml (80):
4

Jedno jest pewne - gdy pytasz o runy

od bogw pochodzce [inom reginkunnom],
te, ktre zrobili magii bogowie [tlieim er gordo ginregin],
a wyryfimbulthulr[mocny gosiciel wiedzy = Odyn):
ten czyni najlepiej, kto milczy.
4

Na tym tle jzyk sakralny innych religii wyglda do ubogo, np. u pogaskich Sowian naj
wysze istoty okrela si jednym tylko mianem bogw (moe potabski vit byby tu jakim synoni
mem?).
5

Tak J. de Vries 1962, 436-437. Powstaje tu pytanie, czy nie daoby si tej nazwy zestawi
raczej z aciskim rex, reges i innymi indoeuropejskimi odpowiednikami tego sowa.

73

Wtek pochodzenia pisma runicznego jako sztuki objawionej przez bogw

(regin), pojawia si ju na pochodzcym z szstego wieku kamieniu runicznym
z Noleby (inaczej okrelanego jako kamie z Fyrunga), gdzie w sowach runo
fahi raginaku(n)do odnajdujemy fraz zachowan w Hvaml . Jest to wiadec
twem gbokiej dawnoci i sowa regin, i zwizku okrelanych nim istot z runa
mi. Natomiast to, e bogowie (regin) namitnie lubi radzi, pokazuj sceny
z Voluspa (6, 23, 25), opisujce wiece bogw t sam fraz gongo regin oll
a rbcstola przybyli bogowie wszyscy na stolce przeznaczenia" (por. te Vsp.
48). Na jednym z takich wiecw, jak pamitamy, zdecydowali si oni stworzy
Kary i ludzi. Podobna scena ich wiecu w Hakonarmal (18), gdy radzili wszy
scy bogowie" (rd oll ok regin), pokazuje, e pojcia bogw nazywanych regin
oraz czynnoci radzenia i obradowania (rd) mogy funkcjonowa w utartym
zwizku frazeologicznym.
6

Sowa bond i hopt oznaczaj istoty wice" (J. de Vries 1957, 2 - 3 ; E. Ma

rold 1992, 705-707). Przypisywanie bogom rozumianej przenonie i dosownie
mocy wizania jest wsplnym dziedzictwem Indoeuropejczykw. U Germanw
pierwsze wiadectwo takiej wiary znajdujemy w opisie gaju Semnonw u Tacy
ta (Germania 39). Byo to miejsce kultu, do ktrego wej mogli jedynie ludzie
w ptach, zakadanych wtedy na znak podlegoci bogom. Etymologia nazwy
Fjturlund (gaj wizw") wspomnianego w Helgakvida Hundingsbanna onnor
(30) wskazuje, e by to obyczaj znany take w Skandynawii. Moc wizania, ja
k dysponowali bond (bogowie), pozwala im wpywa na los innych istot.
mier Olbrzyma Hrungnira, ktry omamiony podstpn rad Thjalfiego wal
czy z Thorem stojc na wasnej tarczy, skald Thjodolf komentuje sowami: bo
gowie [bond] to sprawili, tak chciay Disy" . Czste nazywanie bogw mianem
bond w epizodach zwizanych z wypdzaniem wrogw, w tym take prbuj
cych nawraca Skandynaww na chrzecijastwo misjonarzy, pozwolio posta
wi tez, e sowo to podkrelao ich rol (szczeglnie Thora) jako opiekunw
jakiego terytorium .
7

Dla oglnogermaskiego wyrazu god nie znaleziono dotd przekonujcej

etymologii. Jest to jednak sowo dawne, o czym wiadczy urobiona od niego na
zwa kapana, w gockim brzmica gudja, w inskrypcjach runicznych gitdija
i kuthi, a w staroislandzkim godi. Pocztkowo god by rodzaju nijakiego. Pod6

Vg 63: Vestergtlands Runinskrifter 3, 92-93. Ta sama fraza, zachowana w duo gorszym do

odczytania stanie, zachowaa si jako fragment wikszej inskrypcji na kamieniu ze Sparlsa (Vg 119,
ibidem 224-227); por. K. Dwel 1983, 31 i 51.
bond ollu thvi randa, vildu sva disir, Thjodolf r Hvinni, Haustlong 17.
7

Niewykluczone, e szczegln popularnoci sowo bond cieszyo si w krgu skaldw zwi

zanych z Hakonem Jarlem, E. Marold 1992, 705-707.

74
czas chrystianizacji sowem tym, uytym w liczbie pojedynczej okrelono Boga
chrzecijan (nowoislandzki Gud), a jego miano przyjo rodzaj mski, natomiast
god zachowao znaczenie pogaskiego boga, boka" i rodzaj nijaki .
Sowo tivar (w liczbie pojedynczej tyr) jest staroskandynawskim odpowied
nikiem indoeuropejskiego terminu dieus oznaczajcego niebo, od ktrego po
chodz imiona bstw wadajcych na niebiosach, takich jak Zeus i Jupiter.
W Skandynawii ich odpowiednikiem by Tyr . W formie *teiwaz pojawia si
by moe ju w inskrypcji na hemie z Negau (ca 200 rok) brzmicej harixastateiwa, co prbuje si odczyta: bogu Harigastowi" . Poza kenningami, w kt
rych sowo tyr odwouje si najczciej do postaci boga Tyra, terminem tivar
w najdawniejszych rdach skaldycznych (Thjdolf r Hvinni, Haustlong 1)
okrela si jedynie triad bogw: Odyna, Hoenira i Lokiego pojawiajc si
w micie o Thjazim (E. Marold 1992, 711-712).
Kolejne, bardzo ju rzadkie collectiva okrelajce bogw to: vear, sowo
zwizane etymologicznie z ve, nazw miejsca witego (J. de Vries 1962, 648-649),
wystpujce tylko jeden raz w Eddzie poetyckiej (Hym. 39), oraz diar - poetyckie
miano bogw uyte przez skalda Kormaka (Skj. IB, 69), najprawdopodobniej za
poyczone przeze ze sownictwa celtyckiego, jako e matka poety bya Irlandk.
Snorri (Ynglinga saga 2 i 6) okrelajc tak dwunastu kapanw powoanych przez
Odyna do sprawowania obowizkw kultowych w ziemskim Asgardzie posuy
si zapewne wyrazem, ktry zna z poezji Kormaka.
Najwaniejsze z oglnych nazw okrelajcych bogw jako zbiorowo ze
bra w jednej strofie skald Egil Skalla-Grimsson. Rzucajc przeklestwo na
swoich wrogw, krla Eryka blodxa i jego on Gunnhild, wyry na palu zem
sty sowa:
9

10

11

Niech (ak odpac krlowi bogowie (god) Niech go wypdz z kraju wicy (bond).
Niech si rozgniewa Odyn i radzcy (rgn)
Za grabie mojego dobra .
1

9 Tak J. de Vries 1962, 181: tene 1957, 3-4. najprawdopodobniejsza etymologia czy stwo
god z pojciem istot wzywanych (por. staroirlandzkie guth, gtos). Pojawiajce si w Voluspa
(23-24) przedstawienie obrad Asw nazwanych sowem regin, dyskutujcych nad tym, czy wszyscy
bogowie (nazwani w tym miejscu god) powinni mie udziau w ofiarach, pozwala postawi tez, e
sowo regin odnosio si jedynie do Asw, a god okrelao wszystkich bogw, tak Asw jak i Wa
nw (J. de Vries 1957, 209).
10 J. de Vries 1962, 603; patrz te niej, s. 92-93.
'l J. de Vries 1957, 5. K. DUwel (1983, 95, 144) jest tu bardziej sceptyczny.
12 Egil Skalla-Grimsson, Lv 19: Skj. IB, 46-47; por. M. Olsen 1944, 180-200; R. Boyer 1981,
219.

75

Dopiero w kolejnej pstrofie Egil prosi o udzia w zemcie dalszych, wspo

mnianych tu ju, nazwanych z imienia bogw. S nimi Wanowie Njord i Frej,
tajemniczy Land-As (w ktrym widzi si Thora ) i przywoane jako zbioro
wo Elfy tego kraju" (landalfar), zapewne landvaettir .
Pojawiajce si w Voluspa (23-24) przedstawienie obrad Asw nazwanych
sowem regin, dyskutujcych nad tym, czy wszyscy bogowie (nazwani w tym
miejscu god) powinni mie udziau w ofiarach czy te nie, pozwala postawi te
z, e sowo regin odnosio si jedynie do Asw, a mianem god okrelano wszy
stkie istoty boskie, tak Asw jak i Wanw (J. de Vries 1957, 209). Rwnie so
wa tivar i bond wydaj si bardziej pasowa do Asw ni do Wanw. Moe wic
Egil w swoim zaklciu po wezwaniu w pierwszym wersie wszystkich bogw
(god) zwraca si najpierw do Asw {bond, regin i Odyna), a potem dopiero do
Wanw: Freja i Njorda oraz Elfw lub podobnych do nich landvaettir? Ale po
rd tych ostatnich pojawia si te Land-As, czyli zapewne Thor.
13

14

Jak ju wspomnielimy, skandynawscy bogowie dzielili si na dwa plemio

na, Asw i Wanw. Domen Asw byy sprawy wadzy i wojny, gwarantowali
poszanowanie prawa, mieli pewne cechy bstw niebiaskich i wyranie mskie
oblicze. Wanowie panowali nad sferami dobrobytu, podnoci i pewnymi forma
mi magii, gwarantowali pokj (fridr), mieli wyrane cechy chtoniczne i byli
zwizani symbolicznie z mocami eskimi (w przypadku wanicznych bogw
podkrela to tylko ich msko, a w przypadku bogi kobieco). Przypisywano
im te szczegln biego w sprawowaniu kultu religijnego. Podzia wiata bo
gw na dwa plemiona, a cilej rody" (bo takie jest znaczenie sowa aetar) daje
si wyranie zauway dopiero w micie o wojnie, jak Asowie stoczy mieli
z Wanami, i o jej nastpstwach. Wojna pozostaa nierozstrzygnita, a konflikt
skoczy si pojednaniem i wymian zakadnikw. Ostatecznie doszo do po
czenia si obu plemion, ktre zdaj si wsplnie panowa nad wiatem. Ale Wa
nowie zachowali sw wyran odrbno. W dniu ragnarok losy Asw podzieli
tylko walczcy z nimi rami w rami Frej, wedug Snorriego (ale tylko wedug
niego!) jeden z dwch zakadnikw, ktrych Wanowie oddali Asom. W starszej
warstwie mitologii nordyckiej Frej jest bogiem urodzonym ju w Asgardzie i ja
ko taki naley poniekd do Asw. Drugi z zakadnikw, Njord, w dniu koca
wiata po prostu wrci do domu" (Vm 39). Asowie s miertelni i mona wska13 G. Dumzil 1959, 6-7, doszukiwa si w strofach Egila triady: Odyn, Thor, Njord i Frej,
odpowiadajcej jego teorii, przytaczajc mocne analogie wiadczce na korzy.se jego tezy. Jeli jed
nak Land-As nie jest Thorem. to pierwsza pstrofa odwouje si do Asw, a druga do Wanw i El
fw.
W Patrz niej, s. 313-314.

76

za moment, kiedy pojawiaj si na scenie mitycznych dziejw wiata, nato

miast Wanowie wydaj si by odwieczni i niepodlegli mocy mierci.
Punktem wyjcia do naszych rozwaa nad skandynawskimi bogami bdzie
ich opis w Eddzie Snorriego Sturlusona. Siedzib Asw by Asgard. Snorri na
wizujc do klasycznej wizji bogw olimpijskich umieszcza tam panteon 12 bo
gw, ktrych wylicza w Skaldskaparmal (1) jako uczestnikw uczty, na ktrej
Asowie, przede wszystkim Odyn, ugocili Aegira. Byli to: Thor, Njord, Frej,
Tyr, Heimdall, Bragi, Widar, Wali, Ullr, Hoenir, Forseti i Loki. Gospodarz,
Odyn, by trzynastym z nich, lecz Loki, jak Judasz w Wieczerniku, nie najlepiej
pasowa do tego czcigodnego towarzystwa. Opisujc bardziej szczegowo po
stacie bogw w Gylfaginning (20-33) Snorri wymienia jeszcze kilka innych,
pobocznych postaci. W obu wyliczeniach brak podziau na dwa rody bogw
i obok ewidentnych Asw: Odyna, Thora, Baldra, Tyra, Bragiego, Hoda, Heim
dalla, Widara, Waliego, Forsetiego i bardziej ju tajemniczego Ulla, pojawiaj
si take Wanowie Njord i Frej. Ci jako zakadnicy przyczeni zostali do Asw
i dlatego wymienia si ich wraz z nimi. W gronie bogw pojawia si te posta
szczeglna - Loki. W przegldzie bogw w Gylfaginning brak Hoenira, wspo
mnianego zreszt przez Snorriego mimochodem. Pamitajmy jednak, e jako
zakadnik oddany zosta Wanom i przebywa wraz z nimi w Wanaheimie.
W wyliczeniach Asw Snorri pomija te czasem niektrych bogw z modszej
generacji, jak synw Thora Modiego i Magniego, Hermoda, syna Odyna (ktry
by jednak raczej herosem ni bogiem), nie zawsze wspomina te braci Odyna,
Wilego i We. Snorri nie przedstawia wic wszystkich istot boskich. Przede wszyst
kim za w zasadzie pomija Wanw i wyranie nie docenia roli Elfw. Warto tu
jeszcze zauway, e w szerszym sensie tego sowa Asami mogli by okrelani
wszyscy bogowie, podobnie jak wszystkie boginie nazywa mona byo Disami.
Snorri (Gylf. 20) podkrela, e Asynie s nie mniej wite i nie mniej pot
ne" ni Asowie. Ale jego wizja wiata bogw jest wyranie patriarchalna i bogi
niom powica niewiele uwagi, wyliczajc je w jednym akapicie. Do Asynii
Snorri (Gylf. 35) zaliczy Frigg jako krlow Asw i Asynii", dalej wspomina
Sag, Eir, Gefjon, Full, Sif, Lofn, Vor, Vanr, Syn, Hlin, Snotr i Gn; ale wraz
z nimi wspomina nalec do Wanw Frej, o ktrej ma zreszt najwicej do
powiedzenia. Wszystkie kobiety Asw staway si wszake eo ipso Asyniami,
jak polubiona Frejowi Olbrzymka Gerdr, czy ona Njorda Skadi, rwnie bd
ca Olbrzymk. Warto tu jednak zauway, e jedynie zwizani z Asami Wano
wie maj ony z plemienia Olbrzymw. Asowie natomiast chtnie wprawdzie
Olbrzymki uwodz (przede wszystkim Odyn), ale nie prowadzi to do legalnych
zwizkw.

77
Asowie, pierwotnie Ansowie, nosz nazw powiadczon ju na inskrypcji
rzymskiej z Tongern w Belgii, gdzie pojawia si imi bogini Vihansa (CIL XIII,
3592; S. Guttenbrunner 1936, 236). Dowodem ich kultu jeszcze w staroytnoci
jest runiczny napis ansau vija (powicam Ansom") na pochodzcej z III wie
ku zapince znalezionej w Vimose na duskiej wyspie Fionii . U Jordanesa
(O pochodzeniu i czynach Gotw, 78-79) Ansowie wzmiankowani s jako p
bogowie" odbierajcy cze u Gotw. Pierwszym z nich mia by Gapt, ktrego
imi odnajdujemy pniej w Skandynawii wrd przydomkw (heiti) Odyna.
Co ciekawe, pewne rysy ograniczajce bosko pozostay w obrazie Asw na
zawsze, a ich miertelno dobrze usprawiedliwia nazywanie ich mianem istot
jedynie na wp boskich.
Rdze ans, ass pojawia si wczenie i czsto w germaskich imionach (np.
gocki krl Ansila, longobardzkie imi Ansegranus, Ansgar, Anzelm e t c ) ,
w Skandynawii zostawi swoje lady take w toponomastyce. Etymologia tego
sowa wywodzona bya kiedy od ans, st.islandz. ass - belka", raczej w znacze
niu pali z wyrzebionymi wyobraeniami bogw (idoli) ni supw podtrzymu
jcych wiat . Lepsza jest jednak propozycja Jana de Vriesa (1957, 9-10). Ze
stawi on miano Asw z aciskim anima (dusza), gockim usanan (oddycha)
i z nazw indyjskich oraz iraskich bstw, okrelanych jako asura- lub ahura(np. Ahura-Mazda), ktrych imi oznacza ma istoty obdarzone nadnaturaln
moc yciow. W euhemeryzujcych przekazach Snorriego (w Prologu do jego
Eddy, we Wstpie do Ynglinga sagi) Asowie opisani zostali jako ziemskie ple
mi ludzi, ktrzy przybyli do Skandynawii z Azji. Snorri opar si tu na bdnej,
ludowej" etymologii, wywodzc sowo Asowie" od Azja. Pozwolio mu to
umieci ich kolebk w Troi, przez co Skandynawowie zostali w typowy dla a
ciskiego redniowiecza sposb powizani z uczonym mitem trojaskich po
cztkw wszystkich nieomal ludw Europy.
Wanowie, drugie z nordyckich plemion bogw, to - jak ju wspomniano bstwa podnoci, dobrobytu i magii. Ich nazwa nie zostaa powiadczona tak
wczenie jak Asw, pojawia si jednak, cho sporadycznie, ju we wczesnej
skaldyce. W dziesitowiecznym Eriksmal (2) uyto jej jako zaszczytnego okre
lenia wojownikw. Wzmianka ta pozostaje niezauwaona przez badaczy. Po
tem, ju w XI wieku (M. Kristensen 1930-1931, 71), sowa vanr uywa w od
niesieniu do Njorda Thrdr Saereksson (Skj. IB, 304), a okrelenia vanabrudr
jako przydomka Freji - Einarr Skulason (Skj. IB, 450). Znaczenie ich nazwy
15

16

'5 J. de Vries 1957, 7; E. Moltke 1976, 76-79.

1 6

W. Meid (1992, s. 499) jest tu sceptyczny; por. J. de Vries 1962, s. 16.

78
jest jasne. Sowo Wanowie (Vanir) wywie mona z indoeuropejskiego rdzenia
ven- (by przyjaznym, kocha, itp), z ktrego pochodz i staroislandzkie sowo
vin/- (przyjaciel), i imi aciskiej bogini mioci, Wenus (W. Meid 1992, 499).
Wyrany jest ich charakter chtoniczny, ziemski", typowy take w swoisty spo
sb dla Elfw. Zastanawiajce zwizki Wanw z Elfami wskazuj, e s to naj
prawdopodobniej dwie rne nazwy tych samych istot, a przynajmniej, e s to
bstwa pod wieloma wzgldami podobne do siebie (J.P. Schjdt 1991, 306). Nalecy do Wanw Frej jest panem Alfheimu, czyli siedziby Elfw". W proza
icznym wstpie do Lokasenny czytamy, e na uczcie w hali Aegira zgromadzili
si tumnie Asowie i Elfy, pie za pokazuje siedzcych tam razem Asw i Wa
nw, nie za Elfy. W staroangielskim zaklciu wraz z Asami wspomina si Elfy,
a nie Wanw (J. de Vries 1957, 8). Z relacji o wojnie pomidzy Asami i Wanami
wynika, i Wanowie mieszkali poza Asgardem, czyli poza naszym" wiatem.
A jak ju wspominalimy, bdcy siedzib Wanw Wanaheim (Vm 39) umieci
mona gdzie za Oceanem. W te wanie zewntrzne strony nie podlegajce mo
cy mierci powrci ma u kresu dziejw tego wiata Njord i tam zapewne uda
si przetrwa koniec wiata Hoenirowi.
Do Wanw nasze rda zaliczaj Njorda, jego siostr, wymienian
w rdach bez imienia , oraz ich dzieci Frej i Freja. S to wycznie bogowie,
ktrzy zdaniem Snorriego znale si mieli wrd Asw w charakterze zakadni
k w . Mona do nich doda Gullveig, zapewne identyczn z Frej, oraz Inga,
tosamego z Frejem. O innych Wanach, ktrzy pozostali w Vanaheimie i przyj
li tam zakadnikw oddanych w ich rce przez Asw, nie dowiadujemy si wa
ciwie nic . Inaczej ni u Asw , wrd Wanw do czasu ich pojednania i rze
komego poczenia z Asami dozwolone by miay maestwa pomidzy bliski
mi krewnymi, w tym take pomidzy rodzestwem. Wspomina o tym obyczaju
Snorri (Ynglinga saga 4), stwierdzajc, e Njord mieszkajc jeszcze w Wanaheimie mia za on wasn siostr, z ktr spodzi Freja i Frej. Motyw incestu
17

18

19

20

17 Brzmiao ono zapewne Njard, co odpowiada staroytnej Nerthus, patrz niej, s. 161, 165-166.
1 8

Poniewa, jak sdz, mitografia skupiaa swoj uwag na Asach i tych tylko spord Wanw,
ktrzy znaleli si w ich gronie, nie jest do koca prawdziwe twierdzenie Georgesa Dumzila (1959,
5) mwicego, e po pojednaniu doszo do poczenia si obu plemion, po czym nieomal zapo
mniano o Wanach". Jest to pna wizja, wczeniej oba plemiona pojawiaj si na rwnych prawach,
tyle, e Wanowie wystpowa mog wwczas jako Elfy, patrz niej, s. 160.
1 9

Przypuszcza si te niekiedy, e do Wanw nalea Ullr, co ze wzgldu na fragmentarycz

no mwicych o tej postaci rde trudno doprawdy udowodni.
20 Matka Thora Jrd nazywana jest jednak u Snorriego crk i kochank Odyna, patrz niej,
s. 159.

79
pojawia si te w eddaicznej Lokasennie (32), gdzie Loki zarzuca Fre
ji, e bogowie zastali j w ou
z wasnym bratem; moe wic pier
wotnie i ich uwaano za mae
stwo? Aluzji do tego rodzaju stosun
kw Jan de Vries (1957, 211) doszu
ka si nawet w Voluspa (22). Wano
wie, ktrzy znaleli si wrd Asw
musieli zrezygnowa ze swoich oby
czajw i Njord wzi za on Skadi,
a Frej Gerd. Nie wiemy jednak, czy
tak samo stao si wrd Wanw,
ktrzy pozostali w Wanaheimie .
21

Czy podzia skandynawskiego

panteonu na rody Asw i Wanw jest
rwnie dawny jak nordycka mitolo
gia, trudno rozstrzyga. Powiadcze
nia nazwy Wanw w najdawniej
szych rdach nordyckich s do
skpe. Widzimy jednak poszlaki po
zwalajce sdzi, e wiat germa
skich bogw od pocztku by niejed
nolity. Najwaniejsz z nich jest mit
wojny pomidzy Asami i Wanami.

Ryc. 6. Walhalla

21 W odniesieniu do wiata ludzkiego motyw relacji erotycznych pomidzy rodzestwem poja

wia si w literaturze staronordyckiej jedynie sporadycznie, patrz niej, s. 159.

3. W O J N A A S W
Z WANAMI

Ryc. 7. Wotan/Odyn, ptak, kori i jele

Mit o wojnie pomidzy Asami i Wanami podkrela zachodzce pomidzy

nimi rnice. Po pojednaniu obie grupy bogw uzupeniaj si nawzajem
i wsplnie tworz spoeczestwo pene, ktrego aktywno i kompetencje roz
pocieraj si na wszystkie niezbdne w yciu dziedziny. Wojna Asw z Wana
mi, jak pokaza G. Dumzil , ma w mitologii nordyckiej charakter wojny sa
kralnej, a opowie o niej suy pokazaniu rnych funkcji dwch grup bogw
w formie mitu o konflikcie pomidzy nimi. Jedynym sensownym celem tej
wojny jest z punktu widzenia narratora to, e prowadzi ona ostatecznie do zgo
dy i wsppracy obu grup.
1

Popularna ongi teza, szukajca przyczyn istniejcego wrd bogw podzia

u na Asw i Wanw oraz powstania mitu o wojnie pomidzy nimi w domnie
manych konfliktach pomidzy pierwotnymi kultami dawniejszych mieszkacw
Skandynawii a wierzeniami napywowych, indoeuropejskich zdobywcw,
cho czasem powraca, powinna by traktowana z gbokim sceptycyzmem .
Odkryto zreszt podobne mity tego typu u innych ludw, jak choby mit
o wojnie Rzymian z Sabinami, o walce wedyjskich bogw zwierzchnich z Avinami czy o wojnie Fomorian z Tuatha De Danan w legendarnych dziejach Ir
landii .
2

1 G. Dumzil 1959, 17.

J. de Vries 1957, 210; G. Dumzil 1959, 15-19. Cakiem powanie i nie bez ideologicznych
podtekstw o tezie szukajcej przyczyn powstania mitu w wiecie realnym pisa jeszcze w czasie
II wojny wiatowej K.A. Eckhard 1940, 61 i 81.
2

3 G. Dumzil 1959, 3-38; E.O.G. Turville-Petre 1964, 160-162; N.A. Nielsen 1976, 310-315;
U. Dronke 1988, 233-238; R. Simek, 1995,474-475; L. Motz 1996, 105.

81

3.

l.Gullveig

Mityczne dzieje tego wiata zaczynaj si od wojny pomidzy Asami i Wa

nami. Mwice o niej rda trudno uzna za jasne. Dzieje wojny mona
z grubsza naszkicowa nastpujco: Wanowie pragnli odbiera tak sam
cze jak Asowie i otrzymywa swj udzia w ofiarach. Wrd Asw pojawia
si wtedy Gullveig, pikna kobieta uosabiajca zoty, pitny mid, wywoujcy
alkoholowe wizje i zamt, budzca zamieszanie i erotyczn podliwo. Aso
wie dostrzegli w niej zagroenie i prbowali j zabi, trzykrotnie wbijajc
w siedzibie Odyna na wcznie i palc, ta jednak za kadym razem oywaa,
i pod imieniem Heidr pojawiaa si wrd ludzi, skaniajc ich do praktykowa
nia kultu i obyczajw Wanw, w tym do pijastwa, wrbiarstwa, rozpasania
i nie szanujcego zakazu incestu ycia erotycznego. Wtedy Odyn rzucajc
wczni w stron kraju Wanw rozpocz z nimi wojn. Wanowie byli z po
cztku silniejsi i udao im si przeama umocnienia Asw, potem jednak ani
jedna, ani druga strona nie potrafiy uzyska przewagi. Dlatego zdecydowano
si na pojednanie . Na jakiej podstawie rekonstruujemy ten do arbitralnie na
szkicowany tu scenariusz?
4

Wedug Voluspa wybuch wojny powoduje pojawienie si Gullveig, tajemni

czej kobiety, wspomnianej tylko w Eddzie poetyckiej, i wycznie w dwch stro
fach Voluspa (21-22), gdzie czytamy, e w jakim zwizku z pocztkiem pier
wszej w wiecie" wojny pomidzy Asami i Wanami, Asowie po trzykro wbili j
na wcznie i spalili, ta jednak za kadym razem powstawaa odrodzona, wie
cznie ywa i - mona sdzi - wci pikniejsza. Wieszczka tak oto zaczyna
opowie:
5

Wtedy pierwsz wiata wojn wspomniaa,

gdy Gullveig na wcznie wbili
i w hali Hara [Odyna] palili;
trzykro spalona, trzykro urodzona,
czsto, nie raz, a przecie yje.
Heidr j nazywano, gdy do domw wchodzia,
wieszczka dobrze wieszczca.
4

Scenariusz wojny, jaki rekonstruuje Jan de Vries (1957, 212) jest nieco odmienny, a niejasna
natura rde jest taka, e take inne propozycje, ju zaproponowane i dopiero czekajce na posta
wienie, s tu moliwe.
5 Geirom studdo, sluddo mona tumaczy, jak chce Lotte Motz (1993, 80, 87) jako wsparli",
ale tradycyjne odczytanie jako przebili" ma dobre uzasadnienie jzykowe i lepiej pasuje do mitu.

82
6

duchy do wrb zaklinaa ;

czarowaa, gdzie moga i mamia w transie,
a zawsze bya rozkosz zych kobiet .
7

Snorri Sturluson, znajcy przecie wietnie Voluspa, o Gullveig/Heidr nie pi

sze nic, co wyglda na wiadome przemilczenie jej postaci. Nasza znajomo
mitu opiera si wic wycznie na egzegezie dwch przytoczonych tu strof.
A ich interpretacja przysparzaa badaczom wiele kopotw. Posta Gullveig pr
bowano objani jako uosobienie dzy zota . Dzi mona ju za Lotte Motz
(1993) przedstawi lepsz interpretacj. Imi Gullveig ma posta kenningu mio
du, i oznacza zoty (guli) napj (veigr)". A jak ju zauwaylimy, rola miodu
jest w skandynawskiej mitologii nie do przecenienia. W wiecie Asw by to na
pj w zotym wieku pokoju zupenie nieznany. Mieli oni wtedy natomiast zote
tablice do gry, ktre wraz ze spokojem rajskich pocztkw utracili. Teraz uzy
skaj w zamian zoty napj, trunek wprawiajcy wiat w ruch, tworzcy zmiany,
wojny, przynoszcy mier i prowadzcy bieg dziejw do nieuchronnego koca
(L. Motz 1993, 90-91). Napj ten przynosi Asom uosabiajca go kobieta. Gull
veig pojawiajc si ze swoim trunkiem wrd Asw wprowadza do ich wiata
zamt. Georges Dumzil (1947, 247-291) dostrzeg ongi podobiestwo pomi
dzy postaciami Gullveig i Tarpeji. Jest to wci analogia przekonujca.
Asowie, by pozby si wrogiej agentki, po trzykro wbijali j na wcznie
i palili w ogniu, ta jednak zawsze si odradzaa . Ulubionym przedmiotem przy
puszcze w badaniach mitu Gullveig jest, nie cakiem bezpodstawnie, seksualne
rozpasanie powizane z praktykowaniem seidr (magii) lub podejrzenia o incest.
Najlepsze wytumaczenie znaczenia postaci Gullveig przedstawi Gabriel Turvil
le-Petre (1964, 156-159), ktry uzna j za hipostaz Freji. Nawet po odrzuceniu
etymologii imienia, implikujcej Gullveig wzbudzanie dzy zota (a Freja czsto
8

6 virri hon ganda, tumacz tu ganda jako duchy za U. Dronke (1988, 225, przyp. 6), ktra zwr
cia uwag na rozstrzygajc o takim tumaczeniu gloss w Historia Norwegie (Monumenta Historica Norvegiae, wyd. G. Storm, Kristiania 1880, 85). Moje dawne tumaczenie (1998, 79) tej strofy
jest wic w tym miejscu bdne.
7

Ae var hun angan illar brudar. J. de Vries (1957, 211) sowa illar brudar odczytuje nie bez
racji w wszym znaczeniu jako zych panien modych" i dostrzega w tym aluzj do praktykowania
przez Wanw incestu.
8

Powicony Gullveig fragment Voluspa zinterpretowano nawet jako alchemiczny mit odlewa
nia i oczyszczania (rafinowania) zota (R.W. Fischer 1963). Przegld najwaniejszych teorii przed
stawia L. Motz 1993, 80-81.
9

Interpretacja U. Dronke (1988, s. 229) argumentujcej, i Asowie palili jedynie zoty posg
Gullveig, a nie jej osob, jest w tym miejscu nacigana, podobnie jak teza L. Motz (1993, 87), ktra
dla odmiany widzi w niej kocio do pdzenia pitnego miodu, zawieszony na wczniach nad ogniem.

83
wizana jest ze zotem i biuteri), to i tak pozostajjako wsplne cechy obu tych
postaci: zamiowanie do seksu, podejrzenia o incest, a przede wszystkim - znajo
mo sztuki seidr. Po pojednaniu Asw z Wanami Freja pojawia si wrd nich
i wprowadzia w tajniki tej magii. Gullveig, gdy praktykowaa seidr, nazywano
imieniem Heidr. Sowo to (etymologicznie zwizane z pojciami byszczenia
i lnienia ) byo typowym imieniem wieszczek. Czary daway Gullveig zdolno
prorokowania (bya volo velspd), dokonyway si we wntrzu domu (hvars til hu
sa kom), i odbyway si w transie. Wszystkie te elementy odnajdujemy w opisach
seansw seidr zawartych w sagach (L.P. Supecki 1998, 69-102). Reasumujc:
tak jak pojawienie si Norn - trzech dziewic Thursw", ktre zabray Asom zo
te tablice oznaczao koniec zotego wieku, tak pojawienie si Gullveig oznaczao
pocztek nieuchronnego i dalekiego od spokoju biegu dziejw.
Po opisie epizodu z Gullveig Voluspa (23) przedstawia obrady Asw, ktrzy
siedzc na tronach przeznaczenia" (rkstolar) zastanawiaj si zaniepokojeni:
10

Czy powinni Asowie danin zapaci,

czy wszyscy bogowie powinni otrzymywa dary?

Danina, jak maj zapaci Asowie, moe by interpretowana jako zado

uczynienie za prb zabicia Gullveig (J. de Vries 1957, 212). Ale gra idzie o co
wicej. Wanowie, bstwa innej natury ni Asowie, roszcz sobie prawa do takiej
samej czci i co wicej cze tak otrzymuj, o czym wiadczy pojawianie si
w ludzkich domach Gullveig. Asowie nie chc si z tym pogodzi. Odyn rzuca
wic w stron Wanw sw wczni i w ten rytualny, zdawaoby si zawsze sku
teczny sposb, powica ich sobie na ofiar. Tym razem jednak obrzd pozosta
nieskuteczny.
Z 24. strofy Voluspa wynika, e pocztkowo gr byli wanie Wanowie.
Drewniany ostrok twierdzy A s w " zosta przez nich zdobyty i Wanowie zwy
cisko opanowali pole walki. I tu niestety koczy si opis boju w Voluspa, ktra
wspomina o wojnie w skrconej, pytyjskiej wrcz formie. Z szerszej relacji
Snorriego w Ynglinga sadze (4) wynika, e adna ze stron nie potrafia uzyska
przewagi. Wiadomo o zdobyciu umocnie Asw Snorri pomija. Jego wersja
brzmi nastpujco: Odyn ruszy ze swym wojskiem przeciw Wanom, ale ci
w por si spostrzegli i bronili swego kraju, i ani jedni, ani drudzy nie zdoali
zwyciy. I jedni, i drudzy najedali kraj wroga i czynili szkody. I gdy ju
10 J. de Vries, 1956, 325; J. Palmer 1930/31, 289-304; U. Dronke 1988, 228. L. Motz (1993,
84-86) dostrzega tu te nawizania Heidr do dajcej pitny mid kozy Heidrunn.
" Pie nieprzypadkowo nie nazywa twierdzy Asw Asgardem, grodem Asw" (ten nie zosta
jeszcze zbudowany), ale ostrokoem twierdzy Asw".

84

obie strony miay tego dosy zgodzono si na pojednanie, uczyniono pokj

i wymieniono zakadnikw".
Waciwa dla wojownikw sia umiercania, jak dysponowa Odyn i jego
Asowie, napotkaa na silniejsz moc ycia i odradzania, ktr wadaa Freja
i Wanowie. Konfliktu nie sposb byo rozstrzygn i jedynym wyjciem byo
pojednanie i wsppraca (U. Dronke 1988, 231). Asowie i Wanowie wymienili
midzy sob zakadnikw i wsplnie stworzyli dziwn istot, Kwasira, ktrej
krew zmienia si w mid mdroci i poezji. Zakadnicy, ktrych przyjli do sie
bie Asowie, stali si wedug Snorriego boskimi kapanami (bltgodar), a Freja
kapank (bltgydja), osobami odpowiedzialnymi za waciwe sprawowanie ry
tuau ofiar. Podobnie skoczy si w mitologii wedyjskiej konflikt pomidzy su
werennymi i wojennymi bstwami z jednej, a Asvinami z drugiej strony. Avinowie zmusili przeciwnikw do uznania swej boskoci i w poczonym panteo
nie sprawuj ofiary .
12

3.2. Wymiana

zakadnikw

Snorri (Ynglinga saga 4) przedstawia wymian zakadnikw odmiennie od

pieni Eddy. Wedug niego Wanowi dali jako zakadnikw najznaczniejszych
ze swoich: Njorda bogatego i jego syna Freja, Asowie za w zamian tego spo
rd nich, ktry nazywa si Hoenir, sdzono o nim, e nadaje si na wodza. By
on postawny i przystojny. Wraz z nim posali Asowie tego, ktry nazywa si
Mimir, ten by najmdrzejszym z nich, a Wanowie dali im w zamian tego, ktry
by najmdrzejszy w ich grupie. Ten nazywa si Kwasir". Problem w tym, e
w Eddzie poetyckiej (Vfm. 39, Ls. 34) w roli zakadnika ze strony Wanw poja
wia si tylko Njord (K.A. Eckhardt 1940, 4-13), a jedynym zakadnikiem ze
strony Asw wydaje si by Hoenir, ktry, jak przypuszczamy, przeczeka w Wanaheimie zagad ragnarok. Snorri zna zreszt tak wersj wydarze. Opisujc
w Gylfaginning (23) posta Njorda podkrela, e ten nie pochodzi z rodu Asw
i wychowa si w Wanaheimie, ale Wanowie dali go jako zakadnika bogom,
12 U. Dronke 1988, s. 235-238. Chtoniczne, magiczne i kobiece" elementy w kulcie Wanw
przywodz zarazem na myl greckie obrzdy Bakchanaliw i kult Dionizosa, boga, ktry podobnie
jak Wanowie musia w pewnym momencie swego mitycznego ywota walczy o uznanie wasnej
boskoci.

85

a w zamian przyjli za zakadnika tego, ktry nazywa si Hoenir. Taki by po

cztek zgody midzy bogami i Wanami". Dalej {Gylf. 24), po epizodzie powi
conym nieudanemu maestwu Njorda ze Skadi, czytamy: Njord spodzi po
tem w Noatun dwoje dzieci, syn nazywa si Frej, a crka Freja" . Jest to wersja
tumaczca, w jaki sposb Frej, dany rzekomo w zakad Asom, mia od nich
otrzyma sw siedzib, Alfheim, gdy wyrs mu pierwszy zbek". Tumaczy to
take, dlaczego w ragnarok Njord wrci do domu, a Frej bdzie dzieli losy
Asw.
13

Niestety, nie rozwizuje to wszystkich problemw. W Ynglinga sadze (4)

Snorri jako zakadnika ze strony Wanw wymienia Kwasira, a ze strony Asw
Mimira. Zauwamy, e obu spotka podobny los. Gdy Hoenir przyby ju do Vanaheimu, ze wzgldu na swj dostojny wygld sta si wodzem Wanw, lecz Mimir doradza mu we wszystkim, gdy za nie byo go w pobliu, Hoenir unika
rozstrzygania spraw, mwic: niech radz inni". Wanowie to zauwayli, i uzna
jc, e zostali przy wymianie zakadnikw oszukani, pochwycili Mimira, ucili
mu gow i posali j Odynowi (Ynglinga saga 4). O dziwo, nie spowodowao to
wznowienia wojny. W przypuszczeniach, e gwn funkcj wtku wymiany
zakadnikw byo wytumaczenie, jak Odyn wszed w posiadanie gowy Mimi
ra, jest wic sporo racji (FR. Schroder 1918, 246). Odyn owin gow Mimira
zioami, by nie ulega rozkadowi, wypowiedzia nad ni zaklcia i da jej przez
to si wystarczajc, by gowa moga z nim mwi, dziki czemu - jak pisze
Snorri - przepowiada mu wiele zakrytych rzeczy. Zakrawa to na nekromancj,
na co wskazuje rwnie uycie przez Odyna zakl [galdrar). Mit ten znali ju
skaldowie z X wieku, Egil Skallagrimsson (Sonatorrek 23) i Volu-Steinn uywa
jcy kenningu Mims vinr (przyjaciel Mimira") oznaczajcego Odyna. Mimir,
zaliczony tu przez Snorriego do Asw, by jednak raczej Olbrzymem . Inaczej
interpretuje jego posta J.R Schjdt (1991, 303-319), ktry zalicza Mimira do
Asw, a w micie mwicym o pozbawieniu go gowy dostrzega dowd na r
nice, istniejce pomidzy intelektualnymi", zwizanymi symbolicznie z gr
i yciem Asami, a cielesnymi, zwizanymi z symbolicznie z doem (podzie
miem), chtonicznymi Wanami, wrd ktrych mdro Mimira nie miaa racji
bytu. By moe, zwrmy tu jednak uwag, e podobny los spotka Kwasira.
Wedug kanonicznej wersji mitu Kwasir stworzony zosta wsplnie przez dwa
rody bogw, ale potem rwnie straci ycie, a z jego krwi uwarzono mid po14

13 W Yglinga sadze (4) tene Snorri twierdzi, e mial je ze sw siostr jeszcze w Vanaheimie.
Potwierdza to rola synw Mimira" jak maj oni odegra w ragnarok (patrz wyej, s. 59).
O Mimirze patrz L.P. Supecki 1998, 185-187.
1 4

86
ezji. Jeli jednak uzna, e Kwasir by Wanem, to postacie Kwasira i Mimira
peni podobne funkcje, kady z nich reprezentuje swj rd (do ktrego zreszt
z urodzenia nie naley), i kady musi zgin, by z jego ciaa powstao niezbdne
wszystkim bogom narzdzie. Lecz problem jest bardziej jeszcze zagmatwany.
Ze skrupulatnie omijanej przez badaczy strofy Vafthrudnismal (39) dowiaduje
my si, i Njord nie urodzi si w Wanaheimie, lecz zosta przez Wanw stwo
rzony po to, by mg by oddany jako zakadnik do Asw:
W Vanaheimie stworzyli go mdrzy bogowie
I posiali jako zakadnika do Asw.

Wynikaoby z tego, e Njord by tosamy z Kwasirem! Wydaje si to niemo

liwe ale taki wanie jest sens tego przekazu, zawartego w jednej z najstarszych
pieni Eddy.

3.3. Pojednanie
Kwasir, mid poezji

bogw.
i sztuka
seidr

W relacji o wojnie Asw z Wanami Snorri skupi si w swojej Eddzie (Skald

skap 57) na wtku pojednania boskich plemion i jego konsekwencjach. Pojedna
nie miao przybra ciekaw form. Wszyscy czonkowie obu zwanionych do
td grup splunli do jednego naczynia, w ktrym z ich liny powsta m, na
zwany Kwasirem. Mia on by najmdrzejsz z istot na ziemi i zna odpowied
na kade pytanie . Etymologia imienia (kwas", por. norweskie kvase, sowia
skie kwas) w oczywisty sposb czy jego posta z archaicznymi sposobami p
dzenia napojw alkoholowych, a opowie o nim znajduje paralele w mitach in
nych ludw indoeuropejskich mwicych o boskich trunkach (G. Dumzil
1959, 10, 31-39; R. Droht 1974). Kwasir ruszy w wiat podrujc w celu po
znania ludzkiej wiedzy. W kocu, jak mona rozumie, po odwiedzeniu wielu
innych krain trafi do domu dwch Karw, Fjalara, czyli ukrywajcego"
(R. Simek 1995, 100) i Gjallara, piewajcego magiczne pieni" (J. de Vries
1962, 169-170). Ci zamordowali Kwasira, a krew zebrali do kota, ktry nazy15

1 5

W mitycznych dziejach bogw poza mitem o swojej mierci ywy Kwasir pojawia si tylko
w epizodzie opisujcym schwytanie Lokiego, ukrywajcego si przed Asami w postaci ososia, radzi
wwczas Asom, by zapali go w sie.

87
wa si Odreyrir i dwch kadzi, zwanych Son i Bodn. Nazwa kadzi Son zesta
wiana jest ze starogmoniemieckim suona, pojednanie" i pierwotnie okrelaa
zapewne naczynie, do ktrego splunli Asowie i Wanowie . Potem Fjalar
i Gjallar zmieszali krew Kwasira z pszczelim miodem i uwarzyli z tych skadni
kw mid takiej natury, e kady, ktry go skosztuje, staje si poet [skaldem]
albo mdrcem". Asom za skamali, e Kwasir udusi si od swej mdroci, nie
znajdujc nikogo, kto byby mu rwny. Zwizek miodu (czy, szerzej, alkoholu)
z poezj musia by w Skandynawii dawny, skoro ju Einar skalaglamm (Velekkla 1), nazywa poezj krwi Kwasira (Kvasis dreyra). Pytanie tylko, czy skald
uwaa Kwasira za osob, czy te pisa po prostu o sfermentowanej krwi" owo
cw, z ktrych pdzono kwas (R. Frank 1981, 159-161).
16

Wracajmy jednak do opowieci Snorriego. Po zamordowaniu Kwasira Kary

zaprosiy do siebie Olbrzyma Gillinga (wrzeszczcego") i jego on. Olbrzyma
utopiy w morzu, a on zabiy kamieniem arnowym. Dowiedzia si o tym syn
pary Olbrzymw Suttung , zapa oba Kary i zostawi na malekiej wysepce,
zalewanej podczas przypywu przez morze. Wtedy Fjalar i Gjallar w zamian za
darowanie im ycia oddali Suttungowi naczynia z cennym miodem. Ju w Haleygjatal (1) Eyvinda skaldaspillir mid poezji okrelany jest mianem okupu za
Gillinga, co wskazuje, e przynajmniej ta cz mitu jest dawna (Simek 1995,
s. 132). Suttung wzi mid i umieci w swej siedzibie. Bya ni wysoka, stro
ma gra Hnitbjorg, gdzie pilnowanie trunku Olbrzym powierzy swej crce
Gunnlodzie (imi oznacza: zapraszajca do walki"). W tym miejscu opowieci
Snorri (Skaldskap 57) przytacza kenningi okrelajce mid poezji, na podstawie
ktrych zdaniem niektrych badaczy sam zbudowa swoj opowie . Odtd
jednak tekst Snorriego moemy ju porwna z relacj Havamal (104-110).
17

18

Mid poezji i mdroci ukrad Suttungowi Odyn, uwodzc jego crk Gunnlod i uciekajc ze zdobycz w postaci ora. Wdrujc po wiecie Odyn natrafi
16

H. Lindroth 1915; Simek 1995, 382. Bodn oznacza natomiast po prostu naczynie".
?

1 Imi znaczy albo ociatego od trunku", albo prdko si poruszajcego" (tak R. Simek
1995, 387-388), jak to czsto bywa w przypadku powikanych etymologii, s to propozycje do
rozbiene.
1 8

S to: Kvasis blod (krew Kwasira), dverga drekku lub fylli (trunek lub pijastwo karw),
kenningi typu napj z Odreyrir, Son lub Bodn", Suttunga mjod (mid Suttunga) i Hnitbjargar laugr
(pyn z Hnitbjorgu). W opowie Snorriego o Suttungu wielu badaczy (R. Simek 1995, 387-388)
podejrzewa wasne dzieo Snorriego, stworzone na podstawie nie zawsze dobrze zrozumianych prze
ze kenningw skaldw, najdalej w swym sceptycyzmie posza Roberta Frank (1981) uznajca za
autentyczny w caym micie Kwasira jedynie wtek boskiego (chtonicznego) trunku o szczeglnej
mocy, ca reszt uznajc za radosn twrczo Snorriego. Przyzna trzeba, e w zachowanych frag
mentach poezji skaldw penego i spjnego przedstawienia mitu Kwasira nie znajdujemy.

88
na dziewiciu kosiarzy, ktrych podstpem przywid do tego, e wzajemnie si
pozarzynali, usiujc zdoby cudown osek, ktr ich mami. Byli to sudzy
Baugiego (imi oznacza piercie"), brata Suttunga. Odyn pod imieniem Bol
verka (czynicy zo") naj si w ich miejsce do pracy w zamian za obietnic
skosztowania jednego yku miodu Suttunga. Ale pod koniec lata, gdy wykona
ju umwion robot, Suttung nie pozwoli bratu zapaci mu swoim miodem.
Odyn zaproponowa wic Baugiemu, by za pomoc widra Rati (przebijak")
wywiercili dziur w skale Hnitbjorgu i sami dobrali si do miodu. Wierci Baugi, a Odyn dmuchajc sprawdza, czy przebili si ju na wylot.
Gdy dziura bya gotowa, Odyn zmieni si w wa i przecisn przez
otwr . Trafi wprost do komnaty Gunnlody, crki Suttunga. I gdy ju spdzili
ze sob trzy noce, Gunnloda sama pozwolia mu wypi trzy yki miodu. Odyn
pierwszym oprni Odreyrir, drugim Bodn, a trzecim Son. Pokn w ten spo
sb cao cennego napoju i cho by ju zupenie pijany (Hav. 13-14), zmieni
si w ora i zacz ucieka, a Suttung ciga go - rwnie w postaci ora. Bogo
wie widzc z Asgardu zbiliajcego si Odyna w orlej postaci ustawili na wa
ach Asgardu dzbany, do ktrych Odyn zwrci poknity mid. Poniewa jed
nak Suttung by ju blisko, a pijany Odyn bardzo si spieszy, odrobina trunku
spada na ziemi poza bramami Asgardu. Jak nie bez ironii napisa Snorri, jest to
ta cz miodu poezji, ktra dostaa si zwykym ludziom, i kady kto chce, mo
e z niej kosztowa, dlatego nazywana jest udziaem (kadego) gupiego po
ety" - skald-fiflahlutr. Wiksza cz miodu pozostaa jednak w Asgardzie, i ta
naley do Asw i dobrych poetw . Tworzcy w XII wieku skald Thrarin stuttfeldr odwoa si w jednym z kenningw do finau tej opowieci, nazywajc po
ezj swego przeciwnika rzygowin starego ora" . Motyw ucieczki Odyna
z zamku Gunnlody w postaci ora, a przynajmniej ptaka, potwierdza ju w X
wieku Halygjatal (1) Eyvinda skaldaspillir, mwi on tam o swej poezji jako
okupie za Gillinga", ktry Odyn przynis lecc z niskich dolin Olbrzymw"
(dosownie: Surts Skkdolum). W VIII wieku wyobraenie ora zwracajcego
mid poezji pojawia si na jednym z gotlandzkich kamieni obrazkowych (patrz
ryc. 8). Niesusznie wic podejrzewa si Snorriego, e epizod powietrznej
ucieczki Odyna zapoyczy z mitu o Thjazim.
19

20

21

19 Baugi prbowa mu poda przez dziur na drug stron wider, ale mu si to nie udao.
20 Skaldskap 3 i 57; Hav. 104-110; por. Turville-Petre 1964, 36-37.
21 Leiri (...) ara ens gamla, Lv 3: Skj. Bl, 464; dalsze przykady uycia tego kenningu cieszce
go si spor popularnoci u pnych skaldw podaje R. Frank (1981, 168-169) prbujc jednak
uzna go za wtmy w stosunku do mitu stworzonego przez Snorriego (jej zdaniem) nieomal ex nihilo.

Pomidzy opowieci Snorriego w Skaldskaparmal i strofami w Hvaml

wida spore rnice - u Snorriego za pomoc Rati Odyn wierci dziur, by do
sta si do zamku Gunnlody, podczas gdy w Hvaml Odyn jawnie przybywa
do Hnitbjorgu w gocin, a za pomoc Rati ucieka z miodem. Motyw ucieczki
Odyna w postaci ora jest w tej wersji mitu nieobecny.

Ryc. 8. Odyn w postaci orla zwraca mid poezji

Hvaml (104-110) mocno podkrela w wyprawie Odyna wtek miosny.

Bg wspomina najpierw swoje przybycie do hali Suttunga. Potem dodaje:
Na zotym ou Gunnloda mi daa
Bezcenny wypi napj;
le jej odpaciem, bl jej zostawiem.
Za jej wite serce.
Za jej wiern mio.
Faszcza Raty zrobia mi przejcie
Przegryza si przez ska.
Doem i gr wiody Olbrzymw drogi,
Tak gow nadstawiaem.
Dobrze pikn wykorzystaem, i dobrze uyem
Tak jak mdrzy potrafi;
Dlatego Odreyrir przyby teraz w gr
Do wntrza starych wity.

Wtpi, bym sam grd zdoa

Opuci Olbrzymw,
Gdyby nie Gunnloda, kochana kobieta.
Co mnie obja ramieniem.
A dnia nastpnego przyszli Hrimthursowie,
Do hali Hava [Odyna], szuka rady Hava,
Pytali o Bolverka, czy jest wrd bogw.
Czy te go Suttung zarn.
Na piercie Odyna przysig zoy,
Kto wierzy bdzie jego zapewnieniom?
Suttunga oszuka, gdy mu napj ukrad,
Gunnlod w paczu zostawi.

Wtek uwiedzenia Gunnlody potwierdza pitrowy kenning skalda Steinthra

(Skj. BI, s. 387) fors f rams Gunnladar arma wodospad brzemienia ramion
Gunnlody", gdzie brzemi ramion Gunnlody" okrela Odyna, wodospad - na
pj, a cao oznacza mid poezji.

90
Mit w swej zewntrznej warstwie opisuje stworzenie przez dwa rody bogw
najmdrzejszej z istot, ktrej przeznaczeniem jest mier. Gdy Kwasir przeszed
ju przez wszystkie wiaty i dotar do mieszkajcych w chtonicznym wnrzu
ziemi Karw - musia zgin. Jego krew zmieszana z miodem zmienia si
w cudowny napj. Ten przechodzi z rk Karw w posiadanie Olbrzyma, by
moe nabierajc po drodze dodatkowej mocy waciwej dla ich wiata. Stra nad
miodem powierzona zostaje kobiecie, Olbrzymce Gunnlodzie, noszcej imi ty
powe dla Walkirii. Mid pozostaje a do tego momentu nieustannie w posiada
niu mocy chtonicznych i kobiecych. Wtedy pojawia si Odyn. Przyjmujc falliczn posta wa dostaje si do oa Gunnlody, ktra oddaje mu i siebie, i mid,
co mona rozumie jako obrzd hierogamii powizanej z inicjacj. Odyn ucieka
nastpnie w niebiaskiej ju postaci ora, a zdobyty przeze mid, dotd nieuy
teczny, zaczyna suy Asom i ludziom (J.P Schjdt 1983). Zauwamy, e w ten
sposb zamknite zostaj ramy opowieci o wojnie Asw z Wanami. Pojawiaj
cy si na pocztku wojny mid uosobiony przez zwizan z chtonicznymi Wa
nami Gullveig, pojawia si w zakoczeniu ponownie jako krew Kwasira" mid poezji i mdroci, zdobyty przez Odyna.
Jeli tak, to mid poezji pochodzi ze wiata Wanw i by raczej sui generis
zdobycz Asw ni owocem ich pojednania z nimi. Snorri w Ynglinga sadze (4)
uzna Kwasira za najmdrzejszego z Wanw i stwierdzi, e ten znalaz si
wrd Asw jako zakadnik razem z Frejem i Njordem. A jak pamitamy, we
dug Vafthrudnismal (39) to wanie Njord mia zosta przez samych tylko Wa
nw stworzony po to, by jako zakadnik znalaz si w rkach Asw. Znane nam
teksty nie s wic spjne i nie wszystko w nich rozumiemy. Pocztki boskiego
miodu wydaj si jednak, przynajmniej w jakiej wersji mitu, mocno powizane
z Wanami.
Ostatecznie mid stal si wasnoci Asw, a przede wszystkim Odyna. Na
zwa Odroerir, ktra oznacza wprowadzajcy w ekstaz", uyta przez Snorriego
do okrelenia kota, w ktrym przechowywano lub uwarzono mid poezji, mu
siaa by pocztkowo mianem samego trunku. Tak jest jeszcze w Hvaml
(107). Zawarte w etymologii okrelenie natury napoju pasuje znakomicie do po
staci Odyna, jego waciciela, zwizanego z miodem nawet przez znaczenie
wasnego imienia. Zwizek ten mona ledzi dalej. Wedug Hvaml (140) po
wieszony na drzewie Odyn po dokonaniu samoofiary mia przed rozpoczciem
recytacji magicznych pieni skosztowa miodu poezji wylanego z Odreyrir".
22

2 2

Uznajc Kwasira w Gylfaginning (50) za najmdrzejszego z Asw Snorri albo si pomyli,

albo uzna go za posta przyczon do Asw w charakterze zakadnika.

91

Potwierdzaj to sowa skalda Bjarniego Kolbeinssona (Jomsvikinga drapa 2:

Skj. B2, s. 1), ktry pisa, i sztuk poezji Odyn pozna midzy powieszonymi
(E.O.G. Turville-Petre 1964, 46). Istnia te jaki wariant mitu, w ktrym Odyn
mid poezji zabiera bezporednio Karom (Hav. 14). Wszystkie wersje s zgod
ne w jednym. To Odyn sta si ostatecznie posiadaczem miodu i panem sztuki
poetyckiej. Std Egil (Hofudlausn 2) nazywa poezj miodem Odyna i piszc
w Yorku poemat na cze wasnego wroga, ktry mia by okupem za jego go
w, stwierdza dumnie:
przynosz Odyna mid, do Anglii wrt.
(berk Odins mjd a Engla bjd)

Pojednanie pomidzy Asami i Wanami doprowadzio wic do tego, e obie

grupy bogw mogy cieszy si zaletami pitnego miodu, dajcego mdro i dar
poezji. Wanowie podzielili si z Asami take tajnikami seidr, magii, ktr w po
cztkach wojny praktykowaa przeciw nim Gullveig. Wedug Snorriego (Ynglin
ga saga 4), jak pamitamy, po pojednaniu pomidzy bogami Odyn uczyni Njorda i Freja kapanami. Natomiast Freja zostaa kapank-ofiarniczk; ona pier
wsza nauczya Asw seidr, ktry dotd tylko Wanom by waciwy". Ale wrd
Asw chyba jeden tylko Odyn odway si dokonywa tego typu czarw, przy
noszcych mczyznom hab zniewieciaoci (Ynglinga saga 6). Sztuka seidr
stanowia, jak to okreli Georges Dumzil (1970, 67-79) la mauvaise magie
des Vanes". Lecz problem pochodzenia seidr jest bardziej skomplikowany. Eks
taza potrzebna do tego rodzaju czarw oznacza bowiem opuszczenie na jaki
czas tego wiata i przeniesienie si w inny .
Skutki wojny Asw z Wanami okazuj si ostatecznie zbawienne. Obie gru
py bogw dysponujce rnymi zdolnociami i walorami otworzyy si na sie
bie, dzielc odtd swe najgbsze sekrety. Wojna spowodowana pojawieniem si
kobiety, ktrej imi oznacza najprawdopodobniej zoty, pitny mid, koczy si
wsplnym stworzeniem magicznego miodu poezji. Dziki pojednaniu powstaje
spoeczestwo wyposaone nie tylko w zdolnoci intelektualne i cnoty wojsko
we, ale te w znajomo magii, umiejtno tworzenia dobrobytu, potrafice
cieszy si zotym miodem i realnym yciem. wiat nie trwa ju odtd w bezru
chu wiecznej szczliwoci, ale zmienia si nieustannie. Oznacza to jednak, e
zmierza do nieuchronnego koca.
23

23 Wedug Voluspa in skamma (Hdl. 33) wszyscy seidberendr (praktykujcy seidr) pochodzi
maj od Svarthofdiego (Czarnogowego), ktry by Olbrzymem. O seidr patrz L.P. Supecki, 1998,
69-102, tam literatura.

Rye. 9. Tyr trzymajcy do w paszczy Fenrira

W trjdzielnym modelu Dumzila Wotan/Odyn powinien zajmowa miejsce

suwerennego bstwa magii. Odyn wkroczy! jednak gboko w inne funkcje i ja
ko najwaniejszy z bogw w pnym pogastwie skandynawskim przesoni
Tyra, pierwotnie najwyszego boga niebios, stranika prawnych aspektw wa
dzy i pana wojny. Tyr by skandynawskim odpowiednikiem starogermaskiego
Tiwaza. W starogrnoniemieckim jego imi brzmiao Tiu (Ziu). Tyr/Tiwaz/Tiu
jest dokadnym odpowiednikiem innych indoeuropejskich bstw niebios: indyj
skiego Dyaus pita, rzymskiego Jupitera i greckiego Zeusa. Trzymajc si sche
matu Dumzila powiedzie by mona, e Tiwaz jako bstwo suwerenne zajmo
wa si prawn stron wadzy, podczas gdy Wotan panowa pierwotnie tylko nad
jej stron magiczn .
1

Rzymianie utosamili jednak Tiwaza z Marsem, zrwnujc go ze swoim bo

giem wojny. Wedug Tacyta (Germania 9) czcili go obok Merkurego (= Wotana)
i Herkulesa (= Donara). Tene Tacyt (Historiae XIII, 57) stwierdza, e Hermundurowie w 58 roku swoje zwycistwo nad Chattami zawdziczali temu, e
swych wrogw z gry powicili Marsowi i Merkuremu. Gdy Kolonia przy
czya si do powstania Bataww, Germanie zoyli podzikowania Marsowi
(Tacyt, Historiae IV, 64). Wspomniane przez Jordanesa (41) ofiary Gotw dla
Marsa, i wzmiankowane przez Prokopiusza z Cezarei (De bello gothico, II, 15,
23) ofiary ludzkie, skadane przez mieszkacw Skandynawii (Thulitw) dla
Aresa" mogy by adresowane do Tyra.
Mars o przydomku Thingsus (thingowy) ze steli wotywnej z III wieku z p
nocnej Anglii, postawionej niedaleko Wau Hadriana przez rzymskich legioni
stw fryzyjskiego pochodzenia, wskazuje na czenie Tiwaza z wiecem - thingiem (J. de Vries 1957, 11). Zwizek Tyra/Tiwaza z funkcj prawn znajduje
l K. Heim 1953, 236-243; J. de Vries 1957, 10-26; G. Dumzil 1959,40-77; E.O.G. Turville-Petre 1964, 180-182.

93
wic potwierdzenie ju w czasach rzymskich, a utosamienie Mars = Tiwaz od
wouje si tylko do jednego z aspektw jego postaci. W czasach
pnorzymskich Tiwaz da imi germaskim nazwom wtorku, w angielskim
bezporednio (Tuesday), a w niemieckim porednio, od nazwy wiecu - thingu
(Dienstag), w obu przypadkach s to kalki aciskiego dies manii (K. Heim
1953, 241-243; J. de Vries 1957, 11, 13).
W mitologii pnego pogastwa skandynawskiego Tyr schodzi na plan dal
szy. O jego ogromnym pierwotnie znaczeniu wiadcz wszake dwa fakty: jed
no z najwaniejszych nordyckich okrele bogw, tivar, to jedynie liczba mno
ga od Tyr, co wicej, w kenningach imi Tyra jest synonimem sowa bg"
i okrela si nim, w zoeniach z okrelnikami, gwnie innych bogw, szcze
glnie Odyna . Tyr by wic pierwotnie bogiem par excellence.
2

Wedug Hymiskvidy (5) Tyr by synem Olbrzyma Hymira, pie wspomina

te jego matk, konkubin (fridla) tego Olbrzyma (Hym. 11, 30) i babk, 01brzymk o dziewiciuset gowach (Hym. 8). O innych powizaniach rodzinnych
Tyra niewiele wiemy. Loki w Lokasennie (40) wspomina jego on nie podajc
jej imienia, chepic si przy tym, e j uwid i mia z ni dziecko. Jako syn
Hymira Tyr by potomkiem Olbrzyma w linii mskiej. Po pojawieniu si w nor
dyckiej mitologii rasowego" nieomal kryterium czystoci pochodzenia w linii
ojczystej trudno wic byo uznawa Tyra za jednego z Asw. Tumaczy to, dla
czego Snorri uzna Tyra za syna Odyna, co sprawia wraenie pnej spekulacji
mitograficznej, podany przeze dla jej poparcia kenning (Skaldskap. 9) wyglda
zreszt podejrzanie. Olbrzym Thjazi, w Haustlong (9) okrelony potomkiem
Hymira" (attrunr Hymis), by wic pierwotnie jego bratem, a przynajmniej bli
skim krewnym (K.A. Eckhardt 1940, 40-42). Lokasenna (34) wspomina, e
Njord by kiedy u Hymira zakadnikiem i mona zauway, e w tej pieni Tyr
wyranie wspiera Njorda i Freja podczas ich ktni z Lokim.
W Hymiskvidzie (4, 8, 33) Tyr wystpuje w towarzystwie Thora, ktremu
doradza, by potrzebny bogom kocio zabra od jego ojca Hymira. Wyprawa
koczy si mierci Olbrzyma, ktrego zabija Thor. Karl A. Eckhardt (1940, 46),
odwoujc si do analogii z mitologii greckiej, gdzie Zeus zabija Kronosa, do
szuka si w tej opowieci echa indoeuropejskiego mitu o bogu niebios (ktrym
bezsprzecznie Tyr by) zabijajcym swego ojca Olbrzyma. Hymir wedug Eckhardta by, co wicej, identyczny z Ymirem. Nie mona tu niestety zapomina,
2 Snorri (Skaldskap. 1) jako typowy sposb tworzenia kenningw okrelajcych innych bogw
wspomina o uywaniu do tego celu imienia Tyra. Najczciej tworzono w ten sposb kenningi okre
lajce Odyna, ale take kenningi okrelajce mczyzn, przykady zebra M. Kristensen 1930-193, 83.

94

e tekst Hymiskvidy zabicie Hymira przypisuje Thorowi, a nie towarzyszcemu

mu w wyprawie Tyrowi.
Wedug Snorriego (Gylf. 25) Tyr by bogiem wojny, co potwierdza okrelaj
cy go kenning bg wojny" - viga gud (Skaldskap. 9) i fakt, i runa t zwana tyr
uznawana bya za magiczny znak zwycistwa (Sdr. 6). Utosamienie Tiwaza
z Marsem miao wic swoje podstawy.
Snorri (Gylf. 25) opisuje go nastpujco:
Jest pewien As, ktry nazywa si Tyr. Ten jest najbardziej miay i ma najwiksz odwag w sercu,
i to on przede wszystkim daje zwycistwa w bitwach, i dla dzielnych mw dobrze jest go wzywa.
Istnieje przysowie, mwice, e kto jest tyhraust (tyrzodzielny"), jeli przewysza innych i nie
jest chwiejny. Jest te mdry, std mwi si, e ten, co jest najmdrzejszy, jest tyspakr (tyrzorozumny"). Dowodem jego miaoci, jest to, e gdy Asowie prbowali skoni Fenrisulfa, by da sobie na
oy pta Gleipnir. ten im nie wierzy, e puszcz go wolno, a ci woyli do jego paszczy rk Tyra
jako zastaw. A gdy Asowie nie chcieli go wypuci, odgryz rk w miejscu, ktre si teraz nazywa
ulflidr (wilcze zcze"). Odtd Tyr jest jednorki i nigdy nie wzywa si go do godzenia ludzi.

Jedyny mit, w ktrym Tyr gra gwn rol, mwi wanie o zwizaniu Fenri
ra, co Tyr okupi utrat rki woonej do paszczy Wilka jako gwarancja jego
wolnoci. W innym miejscu Snorri (Gylf. 33-34) opowiada go w szerszej wer
sji: Gdy Olbrzymka Angrboda urodzia Lokiemu Fenrisulfa, wychowywali go
Asowie, ale jeden tylko Tyr mia odwag go karmi. Std zreszt jeden z jego
kenningw ulfs fostra, wychowawca wilka" (Skaldskap. 9). Bogowie znajc
przeznaczenie wiedzieli, jak rol Wilk ma speni w dziejach wiata. Postano
wili wic go zwiza. Pod pozorem prby si usiowali mu zaoy pta zwane
Laedingr, ale Wilk je zerwa, podobnie jak nastpne, zwane Dromi. Wtedy Skirnir na prob Odyna uda si do Svartalfahemu do Karw, ktrzy wykonali cza
rodziejskie pta Gleipnir, zrobione z tak rzadkich skadnikw, jak: haas ap ko
ta, wosy z brody kobiety, korzenie skay, cigna niedwiedzia, oddech ryby
i lina ptaka. Ale Wilk podejrzewa ju podstp i zada, aby rkojmi jego
wolnoci staa si rka jednego z bogw, woona do jego paszczy. aden
z Asw nie chcia jednak straci rki i dopiero Tyr zdecydowa si da mu swoj
w zastaw. Wtedy bogowie zwizali Fenrira, pta Gleipnir wytrzymay, ale Tyr
straci prawic, ktr Wilk mu odgryz. Fenrir zosta uwizany do acucha
Gelgja przymocowanego do skay Gjll i zakotwiczonego w gbi ziemi kamie
niem Thriti, do paszczy Asowie wsadzili mu miecz oparty rkojeci o doln,
a czubkiem o grn szczk. Cieknca z paszczy Wilka lina utworzya rzek
Van (Gylf. 34).
Jeden z kenningw Tyra to wedug Snorriego (Skaldskap. 9) .jednorki As"
(einhenda as). W Lokasennie (38) Loki wypomina Tyrowi:

95
Milcz ty Tyrze! Nigdy do zgody,
Stron nie doprowadzisz.
Praw ci przypomn rk.
Co ci j Fenrir odgryz.

Abstrahujc cd mitu, strofa czyni tu wyranie aluzj do wiecowych i sdo

wych funkcji Tyra. Ten rewanujc si Lokiemu za zoliwo przypomina mu, e
Hrodvitnir (czyli Fenrir) to jego syn, ktry musi teraz a do ragnarok pozosta
uwiziony. W ragnarok Tyr walczy bdzie z psem Garmem (Gylf. 51), cho spo
dziewa by si naleao na jego miejscu Fenrira, i polegnie podobnie jak wi
kszo bogw. Wyobraenie postaci z rk woon do paszczy wilka na brakte
acie Trollhtan-B pozwala cofa metryk mitu o jego rce co najmniej do epoki
wdrwek ludw.
Mit ten w przewrotny sposb wskazuje na zwizki Tyra z adem prawnym.
Jak zauwaono, bogowie wojny i prawa pojawiaj si czsto jako istoty jednor
kie, jak irlandzki Nuadu czy indyjski Surja. A utrata prawicy, rki sucej do
skadania przysigi, jest czsto przedstawiana jako kara za krzywoprzysistwo
(R. Simek 1995, 433). Nie przypadkiem krtsz wersj swej opowieci o roli Ty
ra w sptaniu Fenrira Snorri konkluduje stwierdzeniem, e jest on bogiem, ktre
go nigdy nie wzywa si do godzenia ludzi. W postaci Mucjusza Scaevoli
G. Dumzil (1959, 70-74) odnalaz jednak bohatera, ktry tracc prawic dowo
dzi swych dobrych praw. Jan de Vries (1957, 24) stwierdzi wic, e znaczenie
mitu Tyra jest takie, i pokazuje, jak bg niezbdne dla utrzymania kosmicznego
porzdku kamstwo musi okupi utrat swojej rki".
Kult Tyra powiadczaj niezbyt liczne nazwy miejscowe, wystpujce gw
nie w Danii i (ladowo) w Norwegii . Na uwag zasuguje pojawiajcy si
w toponomastyce zwizek pomidzy Njordem i Tyrem, ktry odnotowalimy ju
w micie. Odwoujce si do tych bogw nazwy miejscowe pojawiaj si niekiedy
obok siebie (K.A. Eckhardt 1949,41).
3

Nieliczne w sumie powiadczenia kultu Tyra prowokuj do poszukiwania la

dw kultu jego osoby pod innymi imionami (K. Heim 1953, 240; J. de Vries
1957, 14-18). Jako hipostazy Tyra bywaj wic interpretowane postacie Irmina
i Saxnota. Pierwszy jako wielki bg" pasuje tu nie najgorzej. Drugi zreszt rwnie.
Saxnot (jego imi oznacza towarzysza po mieczu" a raczej dugim nou bojowym, ty
powym dla Sasw), pojawia si w formule wyrzeczenia si diaba wraz z Donarem
i Wotanem, co wskazuje na jego du rang, waciw raczej dla jednej z gwnych
postaci panteonu, czczonej pod szczeglnym przydomkiem, ni dla lokalnego bstwa.
Ale takie utosamienia nie s niczym wicej jak lunymi hipotezami.
3 T. Andersson 1992, 537; B. Holmberg 1986, 109-127 (sugerujcy kult Tyra w gajach).

5. O D Y N
Rye. 10. Odyn na Sleipnirze

Na czele nordyckiego panteonu sta Odyn i mona stwierdzi, e by on od

pocztku epoki Wikingw najwaniejszym ze skandynawskich bogw . Gri
mnismal (44) wspomina o nim jasno: Odyn jest pierwszy wrd Asw. O jego
wybitnej roli wiadczy tosamo z oglnogermaskim Wotanem, ktry pod
imieniem Merkurego uznany zosta za gwne bstwo Germanw ju przez Ta
cyta (Germania 9), ktry wspomina o skadaniu mu ofiar z ludzi (E.O.G. Turvil
le-Petre 1964, 70-74). Utosamienie z Merkurym, uwaanym za boga-przewodnika zmarych, wskazywa moe na dawne zwizki Wotana z zawiatami . Do
takiej interpretacji jego postaci skania te mogo Rzymian podobiestwo in
sygniw: typowy dla obu bogw jest kapelusz, paszcz, a nawet kaduceusz mo
na od biedy utosami z wczni (R. Simek 1995, 270-271). Co waniejsze,
Odyn (o Wotanie wiemy zbyt mao) przedstawiany jest jako niestrudzony w
drowiec, posta w cigym mchu, co rwnie odpowiada naturze Merkurego.
1

U schyku staroytnoci od imienia Wotana utworzono jako kalk aciskie

go dies mercurii germask nazw rody - staroangielski Wodnesdeag (dzisiej
szy Wednesday) i starogrnoniemiecki wodanestag,
we wspczesnej
niemczynie zatracony . Podobnie od Odyna pochodzi staroislandzki Odins3

1 Dawna teza o pnej karierze Odyna jako boga dominujcego w skandynawskim panteonie
nie jest przekonujca. Podstawowe wiadomoci o Odynie i literatur patrz w: J. de Vries 1957,
27-107. E.O.G. Turville-Petre 1964, 35-74. R. Simek 1995, 302-315 i 480-481.
2 Teza ta, podtrzymywana przez wielu badaczy, ma t sabo (podkrelan przez innych), i
rola psychopompa jest raczej cech greckiego Hermesa, ni odpowiadajcego mu w Rzymie Merku
rego. Pamita tu jednak trzeba, e w synkretycznej, grecko-rzymskiej kulturze Imperium trudno ju
obie te postacie i ich cechy wyranie od siebie oddzieli.
3 K. Heim (1953, 252, 255) podkrela, e brak (lub zatracenie) tej rodzimej nazwy rody (grnoniemieckie Mittwoch) moe wiadczy o saboci kultu Wotana na obszarze grnoniemieckim (na
terenach pnocnej Germaszczyzny powiadcze nie brak). Przecz temu jednak rda etnografi
czne (O. Hfler 1934, passim).

97

dagr. Jeszcze w XII wieku William z Malmesbury wiedzia, e od imienia Wotana pochodzi nazwa czwartego dnia tygodnia, a od imienia jego ony Frigg szstego . Wotan/Odyn przedstawiany by ju na zotych brakteatach z epoki
wdrwek ludw i pocztkw redniowiecza. Pierwszy lad jego imienia w ro
dzimych rdach germaskich pochodzi ju z IV wieku. Na gockiej inskrypcji
runicznej wyrytej na piercieniu z rumuskiej Pietroassy znajduje si napis
gutaniowiheilag
(R. Nedoma 2003,156). Klaus Dtiwel (1983,28) odczyta j jako
Gutani othal wih hailag - Gota dziedzictwo uwicone i nietykalne", gdzie jed
nak zamiast Gota (skdind jest to jedno z heiti - przydomkw - Odyna) lub
Gotw lepiej za Wolfgangiem Meidem (1992, 489) dostrzec po prostu Gutana,
czyli Wotana, ktry zreszt w tradycji longobardzkiej wystpuje wanie w tej
wersji fonetycznej swego imienia. Na fibuli z Nordendorf (VII w.) Wotan poja
wia siju jako wotan.
Nie sam jednak, ale w towarzystwie wigithonara
i logat
hore .
W formule wyrzeczenia si diaba napisanej w czasach przymusowej
chrystianizacji Sasw Wotan wystpuje w towarzystwie Donara i Saxnota . Na
Wyspach Brytyjskich ju na pocztku VII wieku Vita sancti Kentigerni nazywa
Wodena principalem deum Anglorum .
4

Przekonanie o dominacji Odyna jako najwaniejszego z bogw i wodza

Asw mogo by waciwe jedynie dla grnych warstw spoecznych - plemien
nej arystokracji i jej poetw, ktrych wiatopogld odzwierciedlaj strofy skal
dw i pieni Eddy poetyckiej*. Wrd wielu interpretacji roli Odyna pojawia si
i taka, ktra widzi w nim posta literack, obecn gwnie w mitach pogaskiej
elity i w literaturze tworzonej w penym redniowieczu przez jej chrzecija
skich potomkw, a nie w autentycznej wierze . Tymczasem nie brak dowodw
r.a jego dawn i mocn obecno w kulcie. Jako bg elity, a by nim z pewno
ci, Odyn musia sta si najwaniejszym z bstw i jako bg krlw i wodzw
zosta uznany za przy wdce Asw. Odbicie takich przekona znajdujemy w Ed9

* Gsta Regum Anglorum, I, 5: FHRG 1928, 74. William od Wotana wywodzi pochodzenie
Hengista i Horsy oraz wszystkich anglosaskich domw krlewskich, dni tygodnia liczy rozpoczyna
jc od niedzieli.
5 R. Simek 1995, 297-298; K. DUwel 1983, 39-40.
*> Ec forsaclw allum dioboles wercum and wordum. Thunaer ende Woden ende Saxnole wyrze
kam si wszystkich dziel i sw diaba, Donara, albo Wotana, albo Saxnota". K. Heim 1953, 255.
' Acta Sanctorum I, 820; za: J. de Vries 1957, 39.
8

Przypuszcza si, e w Danii Odyn by bogiem arystokracji ju w czasach wdrwek ludw,

takK. Hald 1963, 107.
9

Krytyczny przegld najwaniejszych pogldw na temat Odyna podaje L. Motz 1996, 69-70.

98
dzie Snorriego Surlusona. Ale Snorri {Gylf. 3) przypisa Odynowi dodatkowo
cechy Boga chrzecijan:
yje on przez wszystkie wieki, krlujc nad caym swoim krlestwem i rzdzc wszystkimi rzecza
mi - duymi i maymi. On stworzy ziemi i niebo i powietrze i wszystko co do nich naley. Ale naj
wikszym jest to, e stworzy czowieka i da mu dusz, ktra moe y i nigdy nie zginie, nawet
gdy ciao zgnije w ziemi lub spali si na popi.

Odyn byby wic nie tylko najwyszym i najstarszym z bogw, ale te istot
niemierteln, stwrc wszechrzeczy, bogiem panujcym nad wiatem, jego
przeznaczeniem i jego sprawami. Jest to wizja jaskrawo sprzeczna ze wszy
stkim, co wiemy o roli bogw w religii Skandynawii, take z tym co wielokrot
nie pisze o Odynie w innych miejscach swojej Eddy Snorri (E.O.G. Turville-Pe
tre 1964, 35 i 55). Rwnie przydomek Allfdr (ojciec wszechrzeczy"), ktrym
Snorri okrela Odyna (Gylf. 3 i 19), jest zapewne tylko kalk chrzecijaskiego
omnipater (R. Simek 1995, 13). Pierwotnie zwano go natomiast valfodr (ojciec
polegych"), co wskazuje na zwizki z zawiatami, gdzie te pocztkowo znaj
dowa si moga jego Walhalla. W innym miejscu swej Eddy Snorri (Gylf. 20)
przedstawia ju Odyna w bardziej pogaskich szatach. Odyn i w tej wersji jest
wszake najczcigodniejszym i najstarszym z Asw, ktry decyduje o wszystkich
ich sprawach, a ci podaj za nim, jak dzieci za ojcem . Snorri okrela go tu
ponownie mianem Allfdr, tym razem dlatego, e jest ojcem wszystkich bo
gw; nazywa si take Valfdr, poniewa wszyscy wojownicy polegli w walce
s jego przybranymi synami, dla nich stworzy Walhall i Vingolf - a nazywaj
si oni einherjar". I tu dopiero docieramy do bardziej autentycznych cech jego
postaci. W jego literackim obrazie zgadza si z dawn tradycj przynajmniej
jedno: Odyn by stwrc pierwszej pary ludzi, Aska i Embli, lecz nie sam,
a wraz z Hoenirem i Lodurem", on te by wraz ze swymi brami Wilim i We
stworzycielem obecnej postaci wiata.
10

Pamitajmy jednak, e bogiem-suwerenem by pierwotnie u Germanw Tyr,

ktrego kult w schykowym pogastwie skandynawskim wprawdzie zanika, ale
to on przecie jest germaskim odpowiednikiem innych indoeuropejskich bstw
jowiszowego typu. Cechy bstwa naczelnego mia zreszt rwnie gromowad
ny Thor, otaczony przez boendir (prostych wojownikw i wolnych gospodarzy)
ogromn czci. Nie wiemy wic, ktry z najwaniejszych Asw: Odyn, Tyr czy
Thor kryje si za archaiczn formu rytualn hinn allmatki ass (wszechpot1 0

Tym razem literackim wzorcem takiego obrazu Odyna by zapewne dla Snorriego staroytny
Zeus/Jupiter.
" Tak wg Vsp. 17-18; lub jeli przywoamy Gylfaginning (9), wraz ze swymi brami Wilim
i We (patrz wyej, s. 37-38).

99
ny As") . Runa zwana oss, jest jednak wedug islandzkiego poematu o runach
znakiem Odyna. Czytamy tam o niej:
12

Oss to stary Gaut [= Odyn]

Ksi Asgardu,
Pan Walhalli.

Przekonania, e jest to runa Odyna, doszuka si mona zreszt ju w staroangielskim poemacie o runach . Wskazuje to na rol Odyna jako Asa par excel
lence.
13

Podstawowe rysy natury Odyna przedstawia Snorri w Ynglinga sadze (6-7).

Bg pojawia si tu jako wdz ziemskiego plemienia Asw. Snorri opisa go na
stpujco:
Gdy Asa-Odyn przyby do krajw pnocy, a wraz z nim bogowie (diar), to jak si podaje za prawd,
wprowadzili i nauczali oni sztuk (idronif), ktre ludzie dugo jeszcze potem praktykowali. Odyn byt
najbieglejszy z nich wszystkich, i od niego pozostali przejli wszystkie te sztuki, ktre on pierwszy
z nich poznat i jako jedyny umia najlepiej. Powiedzie tu te trzeba, dlaczego tak bardzo byt szano
wany. A takie s tego przyczyny. By pikny i mia tak godny wygld, e gdy siedzia wrd swoich
przyjaci, dodawao to wszystkim ducha. Ale gdy by wrd wojska zdawa si straszny swoim wro
gom. Wynikao to z tego, e zna sztuk, ktra pozwalaa mu zmieni swj wygld i posta, jak tylko
zapragn. Druga przyczyna bya za taka, e mwi przekonujco i mdrze, a wszyscy, ktrzy go
syszeli, sdzili, e ma racj. Wszystko co powiedzia, byo ujte w rymy, tak jak dzi tworzy si po
ezj zgodnie ze sztuk skaldyczn. On i jego kapani nazywani wic byli kowalami pieni (Ijodasmidr), i to od nich sztuka ta rozpowszechnia si w krajach pnocy. Odyn potrafi! te i to. e w bit
wie mg uczyni swych wrogw lepymi i guchymi, lub sparaliowa ich strachem tak, e ich or
nie cit mocniej od kija. Natomiast jego ludzie walczyli bez kolczugi i byli wciekli jak psy i wilki,
gryli wasne tarcze, i byli silni jak niedwiedzie i tury. Zabijali ludzi, i ani ogie, ani elazo nie mo
gy nic im zrobi. Nazywano to szaem berserkw. Odyn umia zmienia swoj posta. Zostawia!
wtedy swoje ciao jak pogrone we nie lub martwe, a sam stawa si ptakiem lub zwierzciem, ry
b lub wem, i mg w mgnieniu oka przenie si w odlege kraje, czy to w swoich sprawach, czy
ce innych ludzi. Potrafi i to, e przy pomocy samych tylko sw swoich mg rozpali ogie, uci
szy morze i skierowa wiatr w dowoln stron tak, jak chcia. (...) . Odyn mia ze sob gow Mi
mira, a ta mwia mu wszystko, co si dziao w innych wiatach. Czasem budzi zmarych ludzi le
cych w ziemi, lub sadza! si pomidzy powieszonymi. Dlatego zwany byl panem zmarych i panem
14

12

Snorri, Heimskringla, Hakonar saga goda 14. Zoenia asabragr i landas interpretuje si ja
ko okrelenia Thora, nie przesdza to jednak o tym, ktry z Asw by najpotniejszy (allmaiki),
mity wskazuj, e by to raczej Odyn. Przyzna tu jednak trzeba, e wrd jego heili element allpojawia si tylko w pnym Allfdr. Trudno wic rozstrzyga, ktry z bogw najbardziej byl Asem,
por. J. de Vries 1957, 150.
13 J. de Vries 1957, 74; E.O.G. Turville-Petre 1964, 71.
14

Pomijam tu zdanie brzmice: Odyn Mial statek, ktry nazywa si Skidbladnir, na ktrym
eglowa przez odlege morza, a ktry mona byo zwin jak pat materiau i schowa". Wszystkie
rda poza Ynglinga sag 1 przyznaj Skidbladnir Frejowi (patrz niej, s. 184) i jego oddanie w r
ce Odyna jest w tym miejscu wyran chyba pomyk Snorriego.

100
powieszonych. Mia dwa kruki, ktre nauczy rozumie ludzk mow. Latay one daleko nad ldami
i przynosiy mu nowiny. Dlatego by bardzo mdry. Wszystkich tych rzeczy naucza poprzez runy
i takie pieni, ktre nazywa si zaklciami (galdrar). Dlatego Asowie nazywani byli kowalami za
kl (galdrasmidr). Odyn zna te tak sztuk, ktra dawaa najwiksz moc, i sam j uprawia. Na
zywano j seidr. Pozwalaa ona przewidywa losy ludzi i niedokonane jeszcze zdarzenia, jak rw
nie zgotowa ludziom mier albo nieszczcie, albo chorob. Mg wreszcie kademu czowieko
wi odebra rozum lub moc i da innemu. Ale z ow sztuk czarodziejsk zwizana bya tak wielka
haba zniewieciaoci, e mczyni wstydzili siej uprawia, i sztuka ta pozostaa znana tylko ka
pankom. Odyn wiedzia o wszystkich skarbach gdzie s schowane w ziemi i zna tak pie, ktr
mg otworzy ziemi, gry, kamienie i skay, i zwiza swoimi sowami wszystkich, ktrzy tam
mieszkali, wej i wzi, co tylko zechcia.

Jak zobaczymy, przedstawiony tu przez Snorriego portret Odyna dobrze od

powiada jego naturze.
Odyn, staroislandzki Odinn, jest imiennikiem i odpowiednikiem starogermaskiego Wotana i staroanglosaskiego Wodena. By wnukiem Buriego, synem
Bura i olbrzymki Bestii, crki olbrzyma Bolthoma, bratem Wiliego i We. Imi
Odyna w swej pierwotnej, starogermaskiej postaci czy z imionami jego braci
aliteracja: sowa Wotan, Wili i We w typowy dla germaskich regu tworzenia
imion powizanych ze sob rodzinnie osb powtarzaj t sam spgosk
(S. Piekarczyk 1979, 81). W ten sam sposb podkrelono pokrewiestwo
przodkw Odyna, w ktrych imionach dla odmiany aliteruje si spgoska b
(R. Boyer 1981, 137-138).
Odyn by mem bogini Frigg. I ten motyw siga germaskich, kontynental
nych korzeni skandynawskiej mitologii, gdy ju w wierzeniach Longobardw
Wotan, ktrego imi zapisane jest tu jako Godan, jest mem Friji, odpowiadaj
cej nordyckiej Frigg. Z Frigg Odyn spodzi Baldra {Gylf. 22; Skaldsk. 5). Czy
Frigg bya te matk Hda, brata Baldra, nie wiemy . W swej krtszej postaci
imi Odyna pojawia si jako miano Oda (Odyn-Odr, podobnie Ullin-Ullr), ma
Freji, postaci bez wasnego oblicza, bdcej jedynie mask Odyna. Oznacza to,
e Odyn by rwnie i jej maonkiem . Soria thattr (1) przedstawia zreszt
Frej jako konkubin (fridla) Odyna. Inne matki boskich dzieci Odyna to ju
wycznie Olbrzymki. Jrd urodzia mu Thora . Z Grid (Skaldskap. 18) spo15

16

17

5 Wsplne panowanie Baldra i Hda nad odrodzonym po ragnarok wiatem pozwala jednak
stawia tak tez. Mona nawet doszukiwa si w Baldrze i Hdzie pary blinit (por. mit o Romulusie i Remusie i jemu pokrewne). Znikd jednak nie dowiadujemy si, kto by matk Hda; nasze
lune przypuszczenia na ten temat patrz niej, s. 198.
1 6

Nie musi to dziwi, zwaywszy na postulowan tosamo postaci Frigg i Freji (patrz niej,
s. 278), piknych kobiet nigdy zreszt najwaniejszym bogom nie brakowao.
1 7

Por. niej, s. 134, 259. Doszukiwa by si tu mona wtku hierogamii ziemskiej" bogini Jrd
(uznawanej skdind za Olbrzymk) z bogiem niebios, ale Odyn takim bstwem nigdy zaiste nie by!

101
dzi Widara, ktry podczas ragnarok pomci mier ojca, zabijajc Wilka.
Z Rind mia syna Waliego, mciciela mierci Baldra (Skaldskap. 12), ale zdo
by j dopiero dziki magii (L.R Supecki 1998, 77). Inni jego synowie to we
dug Snorriego (Skaldskap. 8-10): Heimdall, Tyr i Bragi, co jednak wyglda na
pne spekulacje mitograficzne, i przynajmniej w przypadku Tyra stoi w jawnej
sprzecznoci z lepszymi rdami. Wedug Snorriego bogiem i synem Odyna
by rwnie Hermod, okrelony jako brat Baldra. Wczeniejsze rda przedsta
wiaj go jako herosa .
Ludzcy potomkowie Odyna mieli by przodkami najwaniejszych dynastii
krlewskich. Uwaany by za protoplast duskich Skjoldungw, wywodzcych
si od syna Odyna Skjolda, ktry mia wzi za on Gefjon , oraz niemieckich
Volsungow, ich przodkiem mia by inny syn Odyna, Sigi . Modelow par
praprzodkw tworz jednak w dynastycznych tradycjach bg (najczciej wa
nie Odyn) i Olbrzymka . Wedug skalda Eyvinda skaldaspillir (Haleygjatal 3^1)
Odyn jako ojciec Saeminga by wraz z Olbrzymka Skadi (skdind on Njorda) praprzodkiem oddanego pogastwu rodu jarlw z Hladir . Odyna umiesz
czono nawet wrd przodkw zwizanych z Frejem Ynglingw. W Prologu (11)
do swej Eddy Snorri uzna go za ojca Yngviego, czyli Freja (skdind syna
Njorda) . Nie s to motywy nowe. Ju we wczesnym redniowieczu Wotan uz
nawany by za przodka dynastii krlw gockich i longobardzkich, a Woden nie
omal wszystkich anglosaskich domw krlewskich, o czym wspomina Beda
(Historia ecclesiastica gentis Anglorum I, 15), uznajc go za przodka Hengista
i Horsy .
18

19

20

21

22

23

24

W Harbardsljod (16-18, 30-33) Odyn chwali si swymi licznymi miostka

mi, przyznaje, e uwodzi nawet czarownice, ktre dla niego zostawiay swych
18

Imienia jego matki nie znamy, por. R. Simek 1995, 180.

19

Ynglinga saga 5. Dalsze powiadczenia i krytyczne wyjanienie pochodzenia postaci Skjolda

i Skjoldungw (ich nazwa znaczy po prostu ludzie z tarczami, wojownicy") patrz w: A.M. Bruce
2002; R. Simek 1995, 374.
20 Volsunga saga 1. W bardzo ju powikanym kontekcie Sigi pojawia si jeszcze w Edda
Snorra Sturlusonar, Prologus 10.
21 Gro Steinsland 1991; O. Sundquist 2002.
V-Edda Snorra Sturlusonar, Prologus 11; por. G. Steinsland 1991, 214-219; R. Simek 1995,
347.
23 R. Simek 1995, 485-487. K.A. Eckhardt ( 1940, 9-10) przyczyn powstania rnic pomidzy
tymi wersjami doszukiwa si we wpywie tradycji jarlw z Hladir, istniejcej lub wanie w dobie
schykowego pogastwa tworzonej.
24 Por. K. Heim 1953, 255; J.S. Ryan 1963, 460-480.

102
mw (Hrbl. 20). Wedug Hvaml (161) zna zaklcia, pozwalajce mu posi
kad kobiet. Wiemy ju, jak udao mu si zdoby wzgldy Gunnlody. Ale nie
zawsze zaloty boga koczyy si powodzeniem. W Hvaml (96102) Odyn
opowiada o swej nieudanej prbie uwiedzenia crki niejakiego Billinga, ktra
zdoaa go przechytrzy i bg zamiast kochanki znalaz w jej ou suk. Nie
wiemy, niestety, czy kryje si w tej anegdocie jaki gbszy sens mitologiczny.
Odyn przedstawiany by jako starszy czowiek, ktry odziewa si w ciemny,
szaroniebieski paszcz i szeroki kapelusz. Nosi siw brod. Cigle wdrowa,
na og w poszukiwaniu wiedzy (L. Motz 1996, 75), std jego przydomki Gan
glen (wdrowiec") i Gestr (go"). Niemal zawsze wystpowa w przebraniu,
podajc si - przynajmniej z pocztku - za kogo innego i nazywajc si kt
rym z wielu uywanych przez siebie imion, std okrelany by jako Grimnir
(zamaskowany"). Niektre z imion Odyna podaje Snorri Sturluson (Gylf. 20),
gwnie zreszt za eddaicznym Grimnismal (46-50), gdzie Odyn sam recytuje
dug list swoich imion. I nie jest to lista pena. Jak policzono, okrelao go
w sumie okoo 170 przydomkw [heitt), nie liczc kenningw (H. Falk 1924).
Przydomki Odyna s rnej natury, jedne odwouj si do zwizanych z nim
poszczeglnych mitw, na przykad misterium jego samoofiary (jak Hangi, po
wieszony"), inne do jego cech, jak Bolverkr (czynicy zo"), przydomek po
wizany z epizodem uwiedzenia Gunnlody, Yggr (straszny"), czy Sigfadir (oj
ciec zwycistwa"). Fimbultyr (mocny bg") podkrela jego potg. Niektre
odwouj si do przypisywanego mu wygldu - takimi s Harbard (siwobrody") i Blindr (lepy") - ten nawizuje zarazem do mitu o oku Odyna, zastawio
nym u Mimira; take przydomek Har, niekiedy tumaczony jako wysoki", pier
wotnie oznacza zapewne jednookiego, lepego" . Wrd heiti Odyna znajdu
jemy te okrelenia wskazujce na jego szczeglne zwizki z niektrymi ple
mionami, najczstszym z nich jest Gaut - Got, jako Gapt wspomniany ju przez
Jordanesa. Dostrzec te mona zwizek jego imion Svafnir i Langbard ze Swebami i Longobardami; w przydomku Jormunr zauwaono natomiast echo imie
nia Irmina, boskiego praprzodka Sasw (E.O.G. Turville-Petre 1964, 61-63).
25

Jedn z wanych cech Odyna bya jego zdolno przyjmowania dowolnej

postaci zwierzcej. Jak pamitamy, w zamku Gunnlody wystpowa jako w
i orze. W Hervarar sadze (9) zmienia si w kruka. Std pojawiaj si takie jego
przydomki, jak Arnhofdi (orlogowy"), znajdujcy wytumaczenie w micie
o zdobyciu przez Odyna miodu poezji, czy Hrossharsgrani (z brod o koskich
wosach"), dla ktrego wytumaczenia ju nie znamy, odnaleziono jednak na
2 5

J. de Vries 1962, 210; wytumaczenie bardziej przekonujce ni prba odniesienia tej samej
etymologii do jego zdolnoci olepiania wrogw, jak chce B.-M. Nsstrm 2001, 56.

103
zotym brakteacie rsB wyobraenie Odyna z koskim ogonem! Na mocne
i wielokrotnie powiadczone zwizki Wotana/Odyna z komi wskazuje zreszt
ju Drugie zaklcie merseburskie.
Broni, a zarazem charakterystycznym atrybutem Odyna bya wcznia
Gungnir - drgajca" lub koyszca si", zapewne z chci do zadania ciosu.
Wotan/Odyn ju na zotych brakteatach pojawia si z wczni. Egil Skallagrimsson {Sonatorrek 22) okrela go kenningiem geirs drottin, pan wczni".
Ale ju w IX wieku w przypisanej Bragiemu strofie wcznia Odyna pojawia si
pod wasn nazw Gungnir, znan nam rwnie z przekazu Snorriego . Na jej
ostrzu wyryte s magiczne runy (Sdf. 17). Wcznia bya nie tylko niezawodn
broni boga, ale i narzdziem skadania ofiary, rzut lub cios ni zadany oddawa
bowiem ludzi na ofiar Odynowi - bogu, ktry zosta przebity wczni, naj
prawdopodobniej zreszt wasn, gdy sam siebie zoy samemu sobie w ofie
rze. W euhemeryujcej opowieci Ynglinga sagi (9) Snorri kae Odynowi
i Njordowi w godzinie ich mierci wasnorcznie skaleczy si wczni na
znak powicenia swej osoby Odynowi.
Odyn posiada magiczn, zot bransolet {gullring) Draupnir, klejnot, ktry
co dziewi nocy tworzy sam z siebie osiem innych , identycznej wagi (std
jego nazwa, skdind zapewne pna, znaczca kapicy"). Odyn zostawi
Draupnir na stosie pogrzebowym Baldra {Gylf. 49, Skaldskap. 32), ale ten ode
sa mu go z Helu z powrotem. Draupnir opisany te zosta w Skirnismal (21),
gdzie wspomina si wprawdzie, i spon wraz z Baldrem, ale mimo to Skirnir
oferuje go Gerdzie w prezencie w zamian za jej wdziki, czyni to jednak
w imieniu Freja! Draupnir wspominaj niekiedy i skaldowie, ale nie wskazuj
jednoznacznie na Odyna jako jego posiadacza. Co wicej, wiele wskazuje na to,
e za jego pierwotnego waciciela naley uzna wanie Baldra .
26

27

28

29

26 K. Hauck 1992, s. 239-240. Etymologia Hrosharsgrani za E.O.G. Turvillem-Petre 1964, 57;

I. de Vries (1962. s. 184) interpretuje grani jako ,j>ferd mit eigentmlich behaarter oberlippe".
27 W rnie rozumianym kenningu lung vafadar gungnir, Bragi Bodason, [Tors fiske], I. Lindqvist 1929, 80 (gdzie tumaczony jako n rybacki Hrungnira); inne rozwizanie kenningu u Finnura
Jonssona. Skj. BI, 1912, 4; Por. te u Snorriego, Skaldskap. 9, 33.
28 Dziewit bransolet, dopeniajc magicznej liczby 9 jest pierwotny Draupnir, rodzcy"
osiem nowych; por. J.P. Schjdt 1988, 38, przyp. 32.
29 Zdaniem Karla Haucka Odyn ju na zotych brakteatach pojawia si z bransolet na ramieniu,
wskazujc na jego rol wadcy (K. Hauck 1980, s. 463-617). Z bransolet pojawia si jednak take
Baldr (K. Hauck 1972, 55 i Fig.6; por. R. Simek, 1995, 76-77). Jeli mona by tu prbowa usyste
matyzowa rozbiene zapewne od pocztku mity, to Draupnir naley uzna za wasno Baldra, kt
ry dlatego wanie wzi go ze sob do Helu, skd jednak odesa go przez Hermoda Odynowi, i do
piero wtedy sta si on jego panem. Kci si z tym jednak mit stworzenia przez Kary insygniw
bogw, od pocztku przyznajcy Draupnir Odynowi (patrz niej, s. 323-324).

104
Odyn zasiada na magicznym tronie Hlidskjalf (A. Holtsmark 1964, 39^-2),
z ktrego mg widzie cay wiat. Sta on w hali Valaskjalf (Gylf. 17). Jak po
daje Snorri (Gylf. 9, 17,50) Odyn widzia ze wszystkie wiaty. W prozie wstp
nej do Grimnismal Odyn zasiada na swym tronie wraz z on Frigg . Hlidskjalf
wspomniany jest porednio ju w jednej z lunych strof (Lv. 6) Hallfreda vandraedaskalda (Skj. A l , 1912, 168), ktry spodziewa si, e po mierci pi b
dzie piwo siedzc wraz z Odynem na jego ondvegi, czyli tronie, a cilej czym
w rodzaju awy, najzaszczytniejszym miejscu w hali uczt . Miejsce takie nazy
wa te mona byo mianem haseti i takiego okrelenia w stosunku do Hlidskjalfu uywa niekiedy Snorri. Magiczny tron pozwalajcy Odynowi na wgld
w cay wiat porwna mona z seidhjallr, jego ziemskim odpowiednikiem
(L.P. Supecki 1998, 96). Etymologia wskazuje, e Hlidskjalf wyobraano sobie
jako ska, zapewne kamienny stolec, ale z otworem w rodku, otworem - mo
emy si domyla - pozwalajcym na zagldanie do innych wiatw , w tym
przede wszystkim w zawiaty (R. Tomicki 2000, 459-481), co rwnoznaczne
jest ze zdolnoci jasnowidzenia. I ju w opowieci Pawa Diakona w Historii
Longobardw (I, 8) Wotan ma zwyczaj wyglda co rano, zapewne z niebios,
przez okno" (E.O.G. Turville-Petre 1964, 72-73).
30

31

32

Siwobrody Odyn jedzi na siwym koniu Sleipnirze, zrodzonym przez Lokiego z ogiera Svadilfariego. By to najszybszy i najlepszy z koni bogw (Grm. 44).
Co wicej, umia fruwa w powietrzu, czego wedug Saksona Gramatyka (I, 24)
dowiadczy przeraony Hadingus. Gdy jego siwobrody i jednooki przyjaciel
wzi go na grzbiet swego wierzchowca, zauway, e morze zostao nisko pod
jego kopytami. Sleipnir by koniem, zdolnym dotrze ze swym jedcem w za
wiaty , co uczynili na nim Odyn i Hermod - pierwszy, by dowiedzie si w He
lu o przeznaczenie Baldra (Bdr. 2); drugi przyby tam na poyczonym od Odyna
koniu, gdy prbowa wydosta brata z mocy mierci (Gylf. 50). Pojawia si tu
33

30 Grm., proza wstpna; Gylf. 37. V. Kiil 1960, 84; R. Simek 1995, 188-189. Skimismal w pro
zie wstpnej (por. te Gylf. 23) przedstawia natomiast na Hlidskjalfie Freja, co pozwala postawi
pytanie, czy uzurpowa on sobie prawa Odyna, czy te Hlidskjalf mia wrd bogw wicej uyt
kownikw; por. G. Steinsland 1991, 66-75.
31 L.P. Supecki 1996; E.Birkeli 1932; V. Kiil 1960.
32 -skjalf oznacza ska, szczyt; Mid wg J. de Vriesa (1962, 238, 494) stok, zbocze. Ciekawsz
moliwo podaje E.O.G. Turville-Petre (1964, 64) wedug niego Mid oznacza otwr, dziur", czyli
w tym kontekcie otwr pozwalajcy spojrze w gb skay.
33 Podobne cechy mia jednak rwnie ko Freja, ktry potrafi przej przez zaczarowany,
ciemny ogie dzielcy ten wiat od wiata chtonicznego, Skirnir otrzyma go od Freja wraz z jego
czarodziejskim mieczem przed wypraw po Gerd (Skin. 8-9).

105
motyw konia jako zwierzcia w szczeglny sposb zwizanego z zawiatami
(L.P. Supecki 1994, 103-106). Sleipnir mia wyryte na zbach magiczne runy
(Sdf. 15). Jednak jego najbardziej charakterystyczn cech byo to, e mia osiem
ng. Mwi o tym Snorri w Gylfaginning (15 i 42) i Hervarar saga w wierszowa
nej zagadce, ktr Gestumblindi (czyli sam Odyn) zadaje krlowi Heidrekowi:
Kim s ci dwaj,
co dziesi maj ng,
i oczy trzy,
a tylko jeden ogon?
34

Odpowiedzi jest: Odyn jadcy na Sleipnirze" . Posta na omionogim

wierzchowcu pojawia si ju na gotlandzkich kamieniach obrazkowych (bildstenar) z Tjngvide i Ardre (VIII wiek) . Dawne i mocne zwizki Wotana z komi
nie ulegaj wtpliwoci, widzimy je ju na zotych brakteatach, w Drugim za
klciu merseburskim, w przydomkach Odyna Hrosharsgrani i Jalkr (wa
ach") , a wreszcie w kulturze ludowej krajw germaskich, gdzie Wotan/Odyn
przetrwa do czasw nowoytnych pojawiajc si na czele dzikiego wojska"
(wilde, wuttende Heer) w postaci jadcego konno demona .
35

36

37

Kolejnymi zwierztami trwale zwizanymi z Odynem s jego kruki Huginn

i Muninn . Wotan z krukiem lub orem pojawia si ju na zotych brakteatach,
niekiedy towarzysz mu naraz ptak, ko i jele (L. Hedeager 1997, 274). Ale to
warzyszcy mu ptak to raczej orze, a przedstawienia Odyna z ptakiem mona
interpretowa jako echo wczesnej postaci mitu o zdobyciu przez niego miodu
poezji (K. Hauck 1972, 52, 55). Epizod przedstawiajcy Odyna jako ora zwra
cajcego do podstawionych naczy mid pojawia si na gotlandzkim kamieniu
obrazkowym Hammars III (E. Nylen, J.P. Lamm 1991, 51) ju w VIII wieku.
38

34 Hervarar saga, 9 (str. 72): wyd. Ch. Tolkien 1960, 44.

35 E. Nylen, J.P. Lamm, 1991, 69, 71. W przedstawieniach postaci na omionogim koniu widz
Odyna na Sleipnirze, cho wielu badaczy (w tym O. Hfler 1934, 38) dostrzega w nich jedynie wy
obraenia polegych wojownikw, podajcych do Walhalli. W przedstawieniu omionogiego ko
nia doszukiwa si mona chci podkrelenia szybkoci jego biegu, jak to uczyni G. Gjessing
(1943), a za nim E.O.G. Turville-Petre (1964, 57); tymczasem wielo ng Sleipnira wyjani
O. Hfler (1934, 38) wskazujc, e w wierzeniach ludowych demoniczne konie maj czsto 2, 3, 6,
lub wanie 8 ng, co podkrela ich zawiatowy lub diabelski charakter.
36 H. Falk 1924, 18-20. Niejasny jest sens nazwania Odyna (bynajmniej nie jego wierzchowca!)
waachem", co nie jest mianem szczeglnie zaszczytnym i ktremu miosne awantury Odyna zdaj
si zaprzecza. Jego mitologicznego uzasadnienia szuka mona w tym, e Odyn praktykowa ko
biec magi seidr, przynoszc hab zniewieciaoci, patrz niej, s. 123.
37 O. Hfler 1934, 37-38,46, 52-53; L.P. Supecki 1994, 105-106; L. Motz 1996,78-79.
38 Religioznawcze to roli krukw w mitologiach bada A. Szyjewski 1991, 39-40 i passim.

106
Kruk leccy za jadcym konno Odynem (lub majcym jego cechy odynicznym
wojownikiem) uzbrojonym we wczni i odzianym w hem z wyobraeniem
dzika widnieje natomiast na plakietce zdobicej hem z Vendel .
Wedug Snorriego Huginn i Muninn przynosiy Odynowi co rano wiadomo
ci ze wiata (Gylf. 37). W Eddzie poetyckiej (HHund. II, 43) Sigrun nazywa je
sokoami Odyna" (Odins haucar), zgodniaymi ciepych cia polegych wo
jownikw. Imiona krukw s dobrze powiadczone w kenningach skaldw, od
woujcych si jednak gwnie do Hugina . Warto tu odnotowa, e na brakte
atach Wotanowi towarzyszy na og jeden ptak. Zwizek krukw z polegymi
podkrela Hrafnsmal, poemat, ktrym skald Thorbjorn Hornklofi uczci pami
krla Haralda harfagri. Pie ma posta dialogu pomidzy Walkiri, opiekunk
dusz polegych, i zajmujcym si ich ciaami krukiem. Odyn okrelany by cz
sto mianem boga lub Asa krukw (hrafnass) i kilkoma podobnymi wyraeniami,
z ktrych na uwag zasuguje kenning Odyna jako kapana ofiary dla krukw"
(hrafnblots godi) odwoujcy si do jego roli boga, wywoujcego wojny i bitwy
(E.O.G. Turville-Petre 1964, 58).
39

40

41

Poniewa imiona Huginn i Muninn oznaczaj myl" i pami" , interpre

towa je mona jako rodzaj fylgii Odyna (L.P. Supecki 1998, 160). Jego bliski
zwizek z krukami potwierdza Hervarar saga (9), gdzie Odyn sam zmienia si
w kruka. Odyn lka si o swoje kruki (Grm. 20; por. Gylf. 38).
Huginn i Muninn co dzie lataj,
Ponad ziemi ogromem;
Boj si, e Huginn moe nie powrci,
O Munina wiksza ma troska.

Motyw ten wyjani mona przywoujc opowie Snorriego Sturlusona

z Ynglinga sagi (18) mwic o mierci wrbla krla Daga, ktry, podobnie jak
kruki Odynowi, przynosi mu ze wiata wiadomoci, dopki niejaki Vorvi nie
zabi go kamieniem. A jeli kruki jako Fylgie byy czci duchowej istoty Ody
na, ich mier zagraaa mu osobicie (L.P. Supecki 1998, 160-161).
3 9

A. Holtsmark 1970, 132. O tym, e w przedstawieniu ptaka towarzyszcego wojownikowi

zdecydowanie widz kruka, a nie orta, przesdza kontekst sceny. Wojownikom wyruszajcym do
boju towarzysz bowiem zawsze kruki, przykady patrz w: L.P. Supecki 1998. 161-165.
4 0

Kenningi krwi jako morza Hugina" {Hugins vorr) i napoju Hugina" (Hugins drekka), wo
jownika jako upu pazurw Hugina", bitwy jako wita Hugina" {Hugins Jl) i podobne, patrz
E.O.G. Turville-Petre 1964, 58.
4 1

W smowiecznej wizji Adamnana pojawiaj si u stolca chrzecijaskiego Boga Ojca trzy

kruki zwane inteligenlia, memoria i voluntas (J. de Vries 1957, 63; H. Steger 1961, 101), a poniewa
imiona krukw Odyna maj identyczne znaczenie, mona doszukiwa si w nich zapoyczenia!

107
Z Odynem zwizane te byy jego wilki, Geri i Freki, ktre Odyn mia y
wi, znane s nam one jednak gwnie z Grimnismal (19, por. Gylf. 38). Ich
imiona nawizuj, jak pamitamy, do typowych okrele psw pilnujcych gra
nicy zawiatw. Przypomnie tu te naley umieszczone w jego Walhalli koz
Heidrunn i jelenia Eikthyrnira (Grm. 25-26). Moe wic wanie Eikthyrnir by
jeleniem towarzyszcym Wotanowi na jednym z brakteatw?
Siedzib Odyna bya Walhalla, gdzie Odyn gromadzi wok siebie pole
gych wodzw i najwybitniejszych wojownikw. Zwano ich mianem einherjar,
walczcych w pojedynk". Zwyczajni wojowie, jeli wierzy relacji Harbardsljod (24), trafiali do siedziby Thora. Wedug Grimnismal (14, por. Gylf. 24)
polegymi Odyn dzieli si po poowie z Frej. Wedug Grimnismal Walhalla
(hala polegych w boju") jest monumentaln hal uczt stojc w nalecym do
Odyna Gladsheimie (janiejca sadyba") bdcym czci Asgardu . Wrd
siedzib bogw:
42

Gladsheim zwie si pita, gdzie zlotem janiejca

Walhalla obszerna stoi;
Tam Hropt wybiera codziennie,
Kto od ora zginie.
Bez trudu rozpoznaj, ci co do Odyna id.
Siedzib po jej wygldzie;
Drzewca dzid tworz ciany, strop tarczami pokryty,
Kolczugi ciel lawy.
Bez trudu rozpoznaj, ci co do Odyna id,
Siedzib po jej wygldzie;
Wilk wisi na zachd od wrt,
A orze unosi si nad nim (Grm. 8-10).

Ryc. 11. Odyn i wilkoak

Droga w zawiaty nie bya jednak atwa. Jedna z trudniejszych do zrozumie

nia strof Grimnismal (21) wskazuje, e einherjar musieli najpierw przej
w brd otaczajc Walhall wartk rzek Thund. Dalej wspomniana jest Valgrind (Grm. 22), dawna brama (...) o ktrej mao kto wie, jak si jej zamek
otwiera", ktra pooona bya na otaczajcych Walhall boniach (tosamych za
pewne z Idavllr). Bya ona przejciem w ogrodzeniu wok Walhalli . S to
elementy wskazujce wyranie, e Walhalla jest czci zawiatw, krain
wyranie oddzielon od wiata ywych.
43

42 Snorri (Gylf. 14) opisuje Gladsheim i Vingolf jako witynie bogw, patrz wyej, s. 36.
43 Moe zreszt to ono zwao si pierwotnie Valgrind, nazwa ta moe bowiem oznacza rwnie
dobrze ogrodzenie", jak bram polegych", tak R. Simek 1995, 445.

108
Opis siedziby Odyna pokazuje, e by on bogiem elity wojownikw, a Wal
halla ich swoistym rajem. Odyn dawa im magiczny or i szczeglne zdolnoci
bojowe. Jako berserkowie i ulfhednar, czyli wojowie odziani w niedwiedzie
i wilcze skry, nabierali oni cech tych zwierzt i wpadajc w bojowy sza stawa
li si niezwycieni (L.P. Supecki 1994, 82-97). Wspomina o tym ju w IX
wieku Hrafnsmal (v. 44-52) skalda Thorbjorna Homklofiego. Ale w wybranym
momencie Odyn zabiera ich do siebie. Std mier w bitwie okrelano jako
, jazd do Odyna" (fara med Odni) lub wyjcie na picie piwa u Odyna" (drekka
l at Odni) .
44

Opowie o bogatym, pomiertnym yciu einherjar zacz trzeba od relacji

Snorriego (Gylf. 38-41).
Zapyta! Ganglen: Powiedziae, e wszyscy mowie, ktrzy padli w boju od pocztkw wiata, s
teraz u Odyna w Walhalli. Co on moe da im do jedzenia? Wydaje mi si, e musi tam by wielki
tum ludzi. Odrzek mu Har: To prawda, co rzeczesz. jest tam wielki tum i bdzie jeszcze wikszy,
ale wci jednak za may, gdy Wilk nadejdzie. Lecz nigdy tum w Walhalli nie bdzie zbyt wielki, by
nie starczyo dla misa z dzika, ktry nazywa si Saehrimnir, warzy si go co dzie, a wieczorem
jest on znw zdrw i cay (...). Andhrimnir zwie si kucharz, a Eldhrimnir kocio.

Snorri cytuje tu osiemnast strof z Grimnismal:

Niech Andhrimnir w Eldhrimnirze
Warzy Saehrimnira,
Najlepsz woowin. Lecz niewielu wie,
Czym ywi si einherjar.

Wedug Snorriego Odyn jada razem ze swoimi wojownikami ale ,jedzenie,

ktre znajduje si na jego stole daje dwm wilkom, ktre ma, a nazywaj si one
Geri i Freki. Sam nie potrzebuje jedzenia, a wino jest dla niego zarazem napojem
i posikiem". Snorri ponownie przywouje tu rdo (Grm. 19) swej opowieci:
Geriego i Frekiego dzielny karmi wojownik.
Wspaniay Heriarfdr,
Lecz samym tylko winem Odyn wiecznie yje,
Ze swej broni sawny.

Dalej Gangleri zapytuje, czy einherjar dostaj co do picia oprcz wody. Har
odpowiada: A to dziwne pytanie! Czy Allfdr mgby zaprasza do siebie kr
lw, jarlw i innych monych ludzi i dawa im do picia wod?". I w odpowiedzi
opisuje koz Heidrunn dajc zamiast mleka pitny mid, ktrego dla wszystkich
einherjar starcza do syta.
Snorri zauway, e Walhalla musiaa by wyjtkowo duym domem, ktry
nie mg mie jednych tylko drzwi. Ju zreszt wedug Grimnismal (23):
44 Sty. IB, 57. 84, 61; por. L. Motz 1996, 72.

109
Pi setek drzwi i cztery tuziny
Jak sdzjest w Walhalli,
Osiem setek einherjar z drzwi tych kadych wyjdzie.
Gdy pjd walczy z Wilkiem.

Grimnismal (24) identyczn liczb komnat: pi duych setek (liczcych 120

jednostek) i cztery tuziny umieszcza w Bilskirnirze, jak w tym miejscu pieni
nazywa si siedziba Thora (skdind zwana Thrudsheimr). Taka paralela ozna
cza, e wzmianka Harabardsljod (24) o polegych, prostych wojach przybywa
jcych do siedziby Thora miaa swoje podstawy, a Bilskirnir by ich zawiato
wym mieszkaniem, takim jak Walhalla dla monych.
Opis Walhalli jako ogromnej budowli o setkach wrt, przez ktre wychodz
do boju uzbrojeni wojownicy, walczcy midzy sob w sui generis igrzyskach,
nasun Magnusowi Olsenowi skojarzenie z rzymskim Koloseum, w ktrym do
strzeg prardo jej przedstawienia. Przypomnia, e pami o Koloseum prze
trwaa w redniowieczu i u Bedy Czcigodnego pojawia si sentencja: Jak dugo
stoi Koloseum, stoi i Rzym, gdy upadnie Koloseum, upadnie i Rzym, gdy upad
nie Rzym, upadnie i wiat", co Olsen zgrabnie poczy z ide ragnarok . Po
mys ten, w zasadzie nie do udowodnienia, moe by jednak cakiem suszny.
Wrd rzymskich gladiatorw nie brakowao Germanw i nie wszyscy z nich
zginli na arenie.
45

Einherjar nieustannie wiczyli si w walce.

Rzecze Ganglen: Wielki tum ludzi jest w Walhalli i wydaje mi si, e Odyn musi by wielkim wo
dzem, jeli potrafi kierowa tak wielkim wojskiem. Ale czym si zajmuj einherjar, wtedy, kiedy nie
pij*? Har odrzek: Codziennie, gdy ju si odziej, bior sw bro, wychodz z zagrody i walcz
na boniu ze sob. Taki jest ich dzie. Ale gdy si zblia czas posiku, jad [konno] do domu do Wal
halli i siadaj do pijatyki .
47

Tyle napisa Snorri. W Vafthrudnismal ( 4 0 ^ 1 ) na pytanie:

Kim s ci, co na ce Odyna,
Walcz ze sob codziennie?

Vafthrudnir odpowiada:
45 Bardziej ju dyskusyjna jest teza, e Winburg, nad ktrym wedug Widsith wada Cezar, jest
Walhall, zapewne by raczej grodem Winidw, jak w dawnej germaszczynie od miana celtyckich
Wenetw nazywano czasem ludy romaskie. M. Olsen 1931-1932, 151-170; por. R. Simek 1995,
469-471. Liczba einherjar zamieszkujcych Walhall, jak mona dziki tym danym uzyska, jest
by moe nieprzypadkowa; daleko idce przypuszczenia w tej kwestii postawi F. R. Schrder, 1924.
4 6

4 7

Drekka (pi) naleaoby tu w zasadzie przetumaczy pij na umr".

Snorri cytuje tu znan ju nam strof 40 z Vafthrudnismal. Przywoane tu strofy byy bowiem
dla Snorriego rdem opisu Walhalli i einherjar. Jego proza uatwia jednak znacznie ich zrozu
mienie.

110

Wszyscy einherjar na ce Odyna

Walcz ze sob codziennie;
Kto zginie wybieraj, ale z walki wracaj
I pojednani razem siadaj.
Odniesienia do Walhalli i einherjar pojawiaj si ju w najwczeniejszych
poematach skaldw. W Hrafnsmal (II, 79) Thorbjorn Hornklofi wspomina Wal
hall, nie wymieniajc jednak jej nazwy. W Eriksmal nieznany nam z imienia
48

poeta opisa powitanie w Walhalli krla Eryka blodxa . Poemat na cze

zmarego (erfidrapa) zaczyna si od sceny przebudzenia Odyna, ktry powiada:
Co to mi si nio? Budz si przed witem,
By gotowi Walhall na przybycie ludu!
Obudz einherjar, niechaj wreszcie wstan
Zaciel awy i piwem napeniaj kadzie.
Niech wino walkirie nios, wszak wodzowie nadchodz.
Czekam, a przybd z ziemi szlachetni Wanowie ,
Raduje si serce moje.
49

C tak grzmi, rzekt Bragi, jakby tum tysiczny

Szed tutaj, albo wikszy?
Dr nakrycia na awach, jakby Baldr przybywa,
Z powrotem do sal Odyna.
Odyn odpowiada:
Co za gupstwa gadasz, mj poczciwy Bragi,
Skoro wiesz o wszystkim?
To grzmi dla Eryka, bo to on nadchodzi,
Wdz, do sal Odyna.
Sigmundzie, Sinfjotli! Natychmiast wstawajcie
I wyjdcie naprzeciw krlowi!
Zaprocie go tutaj, bo to przecie Eryk
Na niego wanie czekaem.
W odpowiedzi na pytanie Sigmunda, czemu Odyn wanie na Eryka czeka
w Walhalli bardziej ni na innych krlw, dowiadujemy si, e zdecydowa
o tym jego or okrwawiony w wielu bojach, stoczonych w wielu krajach. Sig
mund pyta wic dalej:
*8 Poleg w 954 roku. Pie powstaa na zlecenie Gunnhildy, wdowy po Eryku, ktry by naj
pierw krlem Norwegii, a wygnany stamtd zosta krlem w Yorku, tak wic z ca pewnoci mu
sia by ochrzczony.
4 9

Dosownie: vanir, w tumaczeniach susznie oddawane jako wodzowie, krlowie. Bez wt

pienia jednak odwouje si to do wodzw jako wadcw podobnych do Wanw", a moe i pocho
dzcych z ich rodu, jako e Eryk pochodzi przecie z Ynglingw, wywodzcych si od Freja. Jest to
jedyne znane mi miejsce w dziesitowiecznej skaldyce, gdzie znajduje si odniesienie do Wanw.

Ill

Czemu mu zabra zwycistwo, jeeli by go godny?

Odpowied brzmi:
Poniewa nikt nie wie, kiedy na bogw siedziby
Wilk szary napadnie.

Sinfjotli i Sigmund wychodz i przed Walhall witaj polegego wadc:

Cze tobie, Eryku, witaj nam przybyszu.
Wejd ju do hali, mdrcu.
I o to chc ci zapyta, jacy ci towarzysz,
Krlowie przybyli z boju?

Odpowiada Eryk:
Piciu jest krlw, powiem ci wszystkich imiona,
A ja sam jestem szsty.

Ale w tym miejscu zachowany tekst Eksmal si urywa i imion krlw to

warzyszcych Erykowi nie poznajemy.
Obraz Walhalli, jaki przynosz poematy skaldw, pochodzi z czasw, kiedy
wiara w jej istnienie bya wci jeszcze ywa. Na tyle ywa, e w penicym
propagandow rol utworze do niej wanie zdecydowano si odesa ochrzczo
nego ju wadc. Najwyraniej nie mg on trafi gdzie indziej, jeli jego rd
chcia widzie go po mierci w peni chway. Dopiero u skaldw widzimy
w Walhalli Walkirie, ktrych w jej przedstawieniu w Grimnismal i u Snorriego
wyranie brakuje. Ale ich postacie pojawiaj si ju na gotlandzkich kamieniach
obrazkowych, gdzie mona zobaczy, jak z rogiem napoju w doni witaj pole
gych bohaterw przybywajcych w zawiaty. A identyczna nieomal posta ko
biety z rogiem pojawia si ju na jednym z rogw z Galehus.
50

Hakonarmal Eyvinda skaldaspillir pokazuje, e to one pilnuj podczas bi

twy, kto ma polec, i zapraszaj wybranych do Walhalli. Poemat rozpoczyna po
jawienie si dwch Walkirii.
Gondul i Skogul posa Gautatyr [Tyr Gotw = Odyn]
By wybray wrd krlw,
Kto z rodu Ynglingw ma i do Odyna
I zamieszka w Walhalli.

Walkirie odnajduj Hakona i pilnuj odpowiedniego przebiegu bitwy. Gdy

miertelnie ranny Hakon siedzi we krwi ze swym wykrzywionym w boju mie5 0

Poemat (erfidrapa) na cze Hakona Dobrego, wadcy podobnie jak Eryk z pewnoci
ochrzczonego. Co wicej, Hakon prbowa wprowadzi w Norwegii chrzecijastwo, z czego mu
sia zrezygnowa i sta si wzorowym krlem pogaskim. Zgin okoo 970 roku w zwyciskiej dla
siebie bitwie pod Fitjar, miertelnie raniony strza podczas pocigu za wrogami.

112
czem, poaman tarcz i przebit kolczug, Walkirie przybywaj po niego. Hkon wie, e czeka go droga do Walhalli, ale poniewa przyj chrzest, obawia
si, jak zostanie przyjty. Wtedy syszy rozmow Walkirii:
Gondul tak rzecze, wsparta na wczni:
Rosn zastpy bogw.
Wicy do siebie zaprosili Hakona
Z jego wielkim wojskiem.

Krl pyta, czy to one day mu dzie wczeniej z aski bogw zwycistwo.
Skogul przytakuje i dodaje:
Musimy jecha szybko, rzecze mocarna Skogul,
Do zielonych siedzib bogw.
Powiedzie Odynowi, e wnet przybdzie wadca,
By go samemu zobaczy.

Poeta zmienia teraz miejsce akcji i pokazuje Odyna, wysyajcego naprze

ciw Hakonowi dwch zadomowionych ju w Walhalli einherjar. S nimi Bragi
i Hermod.
Hermod i Bragi! Wota Hroptatyr [= Odyn],
Idcie naprzeciw wodzowi,
Wszak krl przybywa, heros z woli losu,
Tutaj do naszej hali.
Krl do nich rzecze, przybyy z boju.
Stoi we krwi cay:
Zly na mnie Odyn by musi.
Zawiodem jego zamysy.

Pie wskazuje tu ponownie na chrzecijastwo Hakona. Ale Bragi go uspo

kaja:
Wszyscy einherjar przyjm ci z radoci,
Jarlw zwycizco,
Pij piwo z Asami! Jest tu ju przecie
Omiu twych braci - powiada Bragi.

Hakon na wszelki wypadek wci trzyma or w pogotowiu. Poeta podkre

la, e mimo swojego chrzecijastwa krl Hakon uszanowa witynie i oby
czaje pogan. Wszyscy bogowie uradzili wic zaprosi go do siebie. Wilk Fenrir
moe przecie w kadej chwili uwolni si z wizw i nawiedzi ludzkie siedzi
by. Potny krl powinien zaj swe miejsce u boku bogw. A s ju z nimi naj
dzielniejsi z herosw. Eriksmal w Walhalli umieszcza Sigmunda i Sinfjotlego,
a Hakonarmal Bragiego, ktry w pniejszych rdach stanie si bogiem po
ezji, oraz Hermoda, ktry zostanie uznany za brata Baldra.

113
Ju wic u pierwszych skaldw Odyn pojawia si jako wdz einherjar, kt
rych przygotowuje na zbliajcy si dzie ragnarok, kiedy u jego boku stan do
walki z siami za i chaosu. Rola Odyna jako ojca polegych (valfdr), pana
Walhalli, a wreszcie umiejtnoci nekromanty wskazuj na jego mocne zwiz
ki z zawiatami.
Jako bg wadzy i wadcw, wojny i wojownikw (ywych i polegych),
mdroci i poezji, Odyn nosi imi wieloznaczne, pochodzce od staroislandzkiego odr . Oznacza ono osob zdoln pogry si w ekstazie, poetyckim transie
albo w wojennym amoku. Adam z Bremy (IV, 26) scharakteryzowa go lapidar
nie: Wotan, id est furor. Nie chodzi tu jedynie o furor heroicus, sza bojowy wa
ciwy dla berserkw, ktrych by patronem (L.R Supecki 1998, 77-78). Innym
aspektem ekstazy jest wieszcze natchnienie poetyckie. W Hrafiismal (v. 35 i 44)
podobn, paralelnie zastosowan formu rozpoczynaj si strofy powicone
skalda reido" - natchnieniu poetyckiemu skaldw, i berserkja reido" - szao
wi bojowemu berserkw. Odyn by bogiem wszelkiej ekstazy i jako taki wyka
zuje sporo cech szamaskich (P. Buchholz 1968, 75-78; L. Motz 1996, 81-89).
Potrafi zmienia si w zwierzta, wysya w wiat swoj dusz pozostawiajc
ciao pogrone w letargu, zwizany jest z drzewem wiata, podruje w za
wiaty, wci jest wtajemniczany w coraz to nowe umiejtnoci magiczne i przy
tej okazji cierpi, poddawany zwizanym z inicjacjami deprywacjom. Szamanistyczny klucz interpretacji mitologii nordyckiej naley jednak stosowa ostro
nie (D. Strmbck 1935; ostatnio N. Price 2002). A sowo odr oznacza take
myl, zdolno pojmowania" (G. Zoega 1910, 323). I w tym znaczeniu pojawia
si jako jeden z duchowych darw bogw dla pierwszych ludzi. Pozwala to wi
dzie w Odynie istot obdarzon szczeglnym rozumem i wyjtkowymi zdolno
ciami mylenia. Wsplnym mianownikiem jego mocy we wszystkich chyba
dziedzinach jest jednak bezsprzecznie magia.
51

Jako czarodziej musia posiada rdk. W dwudziestej strofie HarbardsIjod przyznaje:

Miaem Hlebarda za twardego Olbrzyma.
Darowa mi magiczn rdk (gambateinn),
A ja mu odjem rozum.

Thor ocenia to jako ajdactwo, ale Odyn podkrela, e zdoby j jako silniej
szy (Hrbl. 22). Odyn nie by jednak jedynym bogiem, ktry umia posuy si
rdk. Skimir, suga i alter ego Freja, w Skirnismal grozi Gerdzie podobn
rdk, zrobion z napczniaej sokiem gazi, wieo zerwanej z drzewa,
51 Por. starogrnoniemieckie wut, pokrewne aciskiemu vates, J. de Vries 1962, 416.

114
52

okrelonej tym samym sowem gambateinn co rdka Hlebarda . Take Thor

posugiwa si podczas wyprawy do Geirroda rdk, dziki ktrej przeby rze
k Vimur.
Cechy czarodzieja mia ju kontynentalny" Wotan. W Drugim zaklciu
merseburskim pojawia si on w roli boga-lekarza-czarownika, ktry jako jedyny
wrd bogw potrafi uzdrowi zwichnit nog konia Baldra. Zaklcie brzmi
nastpujco:
Phol i Wotan jechali przez las,
tam rebiec Baldra miat nog zaman,
zaklinaa j Sinthguna i Sunna - jej siostra,
zaklinaa j Frija i Volla - jej siostra,
zaklina! j Wotan, ktry si na tym zna:
Niech tak si stanie, z nogi zamaniem,
z krwi rozlaniem, z czonkw zamaniem.
Noga do nogi, krew do krwi, czonek do czonka,
niech si pocz!
53

Cho jest oczywiste, i w zaklciu

chodzi o uzdrawiajc formu, ktra od
wouje si do Wotana i kiedy przez nie, ^ ^
~
go dokonanej pierwszej" czynnoci uz
drawiajcej, to jednak fabua, do ktrej zaklcie nawizuje, nie jest dla nas jas
na. Nie wiemy, skd waciwie i dlaczego w zaklciu pojawia si Baldr, i czy
by on towarzyszem drogi Phola i Wotana, czy te to oni jechali do niego do la
su, by tam uzdrowi nog jego konia (nazwanego zreszt - nie wiedzie dlacze
go - rebiciem). Nie wiemy, kim jest Sinthguna . Sunna bya bogini Soca.
R y c

n a d | e c y m

k o n i e m

54

52 Stoi. 32; por. A.G. van Hammel 1932; G. Steinsland 1991. 160-165; R. Simek 1995, 121;
L.P. Supecki 1998, 113-114.
53 Phol ende uuodan uurun zi holza.
du uuart demo balder uolon sin uuoz birenkil.
thu biguol en sinhtgunt, sunna, era suister;
thu biguol en frija, uolla, era suister;
thu biguol en uuodan, si he uuola conda:
sose benrenki, sose bluotrenki, sose lidirenki:
ben zi bena, bluot zi bluoda,
lid zi gliden, sose gelimida sin!
Tumaczenie wasne, tekst oryginalny za: R. Simek 1995, 489. Analogiczne zaklcie przetrwato
w kulturze ludowej Szwecji (L. Motz 1996, 74: K. Hauck 1983, 519), podobne uzdrawiajce zakl
cia odwoujce si tego samego boga znane s ze rde staroangielskich (L. Motz 1996, 83).
54 Imi bogini pozostaje niejasne, moe oznacza noc chodzca", co w kontekcie wymienio
nej zaraz po niej jej siostry Sunny (Soca) pozwalaoby uzna j za personifikacj Ksiyca, ten

115
Phola i Volle, skdind postacie sabo powiadczone, mona tu interpretowa ja
ko par blinit, odpowiadajc nordyckim Frejowi i Freji . Opowiedzian
w zaklciu fabu mona opowiedzie nastpujco: Ko Baldra zama nog. Li
teralnie biorc, tekst mwi o zwichniciu, ale i dalsza cz zaklcia, i przedsta
wienia sceny z zaklcia na brakteatach wiadcz, i chodzio o zamanie. Spot
kali go w lesie Wotan i Phol (albo by ich towarzyszem drogi). Prby uzdrowie
nia konia, jakie podjy bstwa eskie (Sinthguna, Sunna, Volla i Frija) zako
czyy si niepowodzeniem. Wtedy wzi si za leczenie ten z bogw, ktry by
najbieglejszy w magii, czyli Wotan. Wypowiedzia odpowiednie zaklcie i ko
wsta zdrowy . By moe, pojawienie si Wotana w towarzystwie a czterech
bogi mona by zinterpretowa jako lad rozpoczynajcego si procesu przy
czania do postaci Wotana/Odyna jego kobiecej gwardii, jak w Skandynawii
tworzyy Walkirie, istoty nie tylko sprowadzajce mier, ale potrafice te uz
drowi i pomc . Wyobraenia sceny leczenia nogi konia Baldra mona do
strzec na zotych brakteatach przedstawiajcych Wotana (najczciej tylko jego
gow) nad koniem, ktry ma w widoczny sposb zaman nog .
55

56

57

58

W Skandynawii Odyn przedstawiany by jako niestrudzony poszukiwacz

mdroci, a przede wszystkim tajemnej wiedzy magicznej. W vafthrudnismal
wyzywa do pojedynku na wiedz najmdrzejszego z Olbrzymw i zwycia, co
Vafthrudnira kosztuje gow. Sw wiedz Odyn zdobywa dziki podstpom
i inicjacji. Jak pamitamy, Odyn ukrad olbrzymowi Suttungowi mid poezji,
uwodzc jego crk Gunnlod. Nawet w tym pozornie awanturniczym epizo
dzie spod wtku podstpu tworzcego zewntrzn warstw fabuy wyziera mo
tyw wtajemniczenia. Jako pan poezji, Odyn jest patronem skaldw i mwi jedy
nie wierszem (Ynglinga saga 6). Jednym z najcenniejszych darw Odyna dla je
go pupila Starkada byo to, e heros mg dziki niemu tworzy poezj z tak

jednak jest w jzykach germaskich rodzaju mskiego. Moe te oznacza bogini podajc do
boju", walczc na drogach" itp. Posta i znaczenie mitologiczne Sinthguny (znanej jedynie z Dru
giego zaklcia merseburskiego) pozostaj wic niewyjanione, por. K. Heim 1953, 227; stan bada
podaje R. Simek 1995, 364.
55 E. Brate 1919, 287-296; R. Simek 1995, 489-490.
5 6

Tekst zaklcia zyskaby na jasnoci, gdyby imi Baldr zinterpretowa jako przydomek Phola,
a tego ostatniego utosami z Frejem, na co pozwalaj pewne cechy Baldra w nordyckiej mitologii
(,jasny", pozytywnie wartociowany bg odrodzenia). Byaby to jednak teza bardziej ni ryzykow
na.
5 ' Patrz niej, s. 239-249.
58 Np. brakteat Schnen-B, por. K. Hauck 1992, 240-244. Lotte Motz (1996, 75, przyp. 195; ta
1995, 20-26) interpretuje t sam scen jako przedstawienie wrby!

116
sam atwoci jak mwi. W tym kontekcie zdumiewa pojawienie si w nor
dyckim panteonie postaci Bragiego, ma bogini Idunn i boga poezji. Wiele
wskazuje jednak na to, e jest to posta pno doczona do panteonu .
Odyn swe wtajemniczenia okupuje cierpieniem (pozbawieniem jedzenia
i picia, wystawieniem na chd lub ar, zranieniem lub okaleczeniem), co jest
typowym elementem praktyk inicjacyjnych, ktrych sednem jest rytualna
mier i zmartwychwstanie. Odyn ze swojego 1. pierwotnego stanu braku wie
dzy lub wanej symbolicznie rzeczy, 2. pograjc si w mocy mierci i odra
dzajc na nowo, 3. przechodzi do stanu wyszego, w ktrym wiedz t (lub
rzecz) ju posiada (J.P. Schjdt 1998, 34). Ale pochodzi ona zawsze z innych
wiatw: kobiet lub bogi, Wanw i Olbrzymw, czyli w swym najgbszym
sensie po prostu z zawiatw.
59

60

Odyn odda Olbrzymowi Mimirowi w zastaw jedno oko, wedug Snorriego

za yk wody z Mimisbrunr, rda wiedzy i mdroci. Dlatego przedstawiany
jest jako jednooki. Ju w IX wieku Thorbjorn hornklofi (Hrafnsmal v. 83) nazy
wa Odyna .jednookim mem Frigg", a przedstawienie pozbawionej jednego
oka postaci na plakietkach z Torslundy pozwala cofn ten motyw jeszcze g
biej w czasie.
Jak pamitamy, w Voluspa (28) wieszczka powiada:
Wiem wszystko Odynie, gdziee ukry oko:
Wewntrz sawnego rda Mimira!
Pije mid Mimir kadego ranka,
Z zastawu Valfdra.

Tracc wiele ze zwyczajnej zdolnoci widzenia, Odyn zyskiwa zdolno wi

dzenia nadprzyrodzonego. A brak jednego oka, podobnie jak inne tego rodzaju
uomnoci (np. okulawienie lub brak rki), jest widomym znakiem zwizkw
z zawiatami. Wspomniane ju rdo Mimira (wrcimy jeszcze do niego) ma
zreszt naszym zdaniem t ciekaw cech, e jest skadnic symbolicznie wa
nych dla nordyckiej mitologii organw .
61

Skadajc sobie siebie samego (sialfr sialfum) na ofiar Odyn zawis na drze
wie wiata - Yggdrasillu. Jego samoofiar opisuje fragment Hvaml (138-143),
zwany runatals thattr, niewtpliwie jeden z najtrudniejszych do interpretacji
fragmentw Eddy.
59 Etymologia jego imienia wywodzona jest od bragr, poezja, oznaczajcego te w rzeczowni
kowej formie najlepszego" czyli wadc i w tej postaci zestawianego z rzymskim flamen i indyj
skim brahman, oznaczajcym kapana (patrz niej, s. 230-232).
60Gylf. 15; por. G. Steinsland 1979, 135-138.
61 Patrz niej, s. 300-301.

117
ja wiem, e wisiaem, na drzewie
wiatrem owianym
penych dziewi nocy.
Wczni przebity i oddany Odynowi,
sam sobie samemu.
Na tym drzewie, o ktrym nikt nie wie
z jakich ronie korzeni.
Bez chleba zostawiony i bez napoju w rogu
patrzyem w d;
wziem ja runy, woajc wziem
i spadem potem na ziemi.
Dziewi pieni potnych, da mi syn
Bolthora, Bestii ojca;
i pi zaczem miody drogocenne,
nalane z Odreyrir.
Zaczem dojrzewa i nabiera mdroci
i rosn i dobrze si miewa.
Sowo mi do sowa sowo przywodzio,
dzieo mi do dziea dzieo przywodzio.
Ryc. 13. Samoofiara Odyna?

Runy musisz pozna i czytelne znaki,

bardzo wielkie znaki
bardzo silne znaki.
Barwi je fimbulthulr,
a bogowie stworzyli,
a wyry je boski Hroptr [Odyn]
Odyn dla Asw, a dla Elfw Dainn,
Dwalinn dla Karlw,
A[l]svidr dla Olbrzymw.
Ja te sam je ryem.

Dalej nastpuj strofy odnoszce si do sposobw sprawowania kultu religij

nego (Hav. 144-145). Zajmiemy si nimi w innym miejscu. Potem, w tak zwa
nym ljodaltal, Odyn wylicza osiemnacie (nie dziewi) pieni magicznych, kt
re potrafi zastosowa. Ale liczb dziewi, skdind szczeglnie zwizan z Odynem, naley tu rozumie jako znak peni. Wiszc o godzie i chodzie na drzewie
przez dziewi dni, Odyn dopeni w caoci misterium wtajemniczenia i mierci,
dlatego mg otrzyma wyraon ponownie przez dziewitk cao wiedzy
o magicznych pieniach, ktrych liczc trywialnie moe by oczywicie wicej
(J.P. Schjdt 1988, 38-39).
Poniewa sowo runa (run) oznacza nie tylko liter runiczn, ale przede
wszystkim "tajemnic, wiedz magiczn" w interpretacji runatals thattr nie
mona ograniczy si do kwestii poznania przez Odyna znakw futharku. Przez

118
sw samoofiar Odyn pozna cao sztuki zakl (galdrar). Dlatego zwany jest
ich ojcem - galdrs fodur (Bdr. 3). W jzyku fiskim sowo runa (zapoyczone
ze staroskandynawskiego) oznacza pie (J. de Vries 1962, 453^154). Tak wic
osiemnacie magicznych pieni z Ijodatal mona uzna za cz wiedzy, ktr
Odyn posiad wiszc na drzewie.
Wan czci tego kunsztu bya sztuka rycia i barwienia run jako majcych
swe czarodziejskie znaczenie liter i symboli. Mit o pochodzeniu run w innej nie
co wersji podaje Sigdfumal, gdzie Walkiria Sigdryfa wtajemnicza w sztuk run
Sygurda (Sdr. 5-12), ktry sta si w ten sposb pierwszym jej znawc wrd lu
dzi, tak jak wedug Hvaml pierwszym mistrzem run wrd Elfw zosta Dainn, a wrd Karw Dwalinn. W Sigdfumal (18) lista plemion dysponujcych
wiedz run jest zreszt szersza o plemiona Wanw i ludzi.
Wedug Hvaml mistrzem run wrd Asw zosta Odyn. Z t wersj mitu
zgadza si w oglnym zarysie niezbyt skdind jasny przekaz Sigdfumal
(13-14), gdzie Walkiria zwraca si do Sygurda:
Rozumu runy zna musisz, jeli chcesz by uznany,
Za czowieka mdrego.
Te, ktre barwi, te ktre wyry,
Ktre Hropt zrozumia;
Wzi z cieczy, ktra wycieka,
Z czaszki Heiddraupnira,
Z rogu Hoddrofnira.
Na grze sta, z ostrzami Brimira
Hem mia na gowie.

62

Wtedy mruczaa gowa Mimira,

Pierwsze sowa mdroci
Wyrzeka prawe znaki.

Wynika z tego, e runy waciwe dla plemienia Asw pierwszy barwi, ry

i zrozumia Hropt - czyli Odyn (J. de Vries 1957, 73-76). Pyn, z ktrego je wy
doby, pyn z czaszki Mimira, okrelonej w Sigdfumal jako czaszka Heiddrupnira", i to wanie jego gowa wprowadzia Odyna w tajniki run i zakl.
Oznacza to, e bezimienny w Hvaml wuj Odyna by M imirem, bratem jego
matki Bestii i synem Olbrzyma Bolthorna, jego dziada macierzystego. M imir
rysuje si wic nam jako posta, ktra dysponuje spor czci potrzebnej Ody
nowi wiedzy magicznej. Poniewa by Olbrzymem, pokazuje to zarazem, skd
ten rodzaj wiedzy pochodzi. Odyn zdoa wej w jej posiadanie dziki swym
62 Brimir jest innym okreleniem Olbrzyma Ymira (R. Simek 1995. 59), ale czym mog by
jego ostrza, doprawdy nie wiadomo.

119

wizom rodzinnym z Olbrzymami. Jeli nasza interpretacja jest suszna, to - po

wtrzmy - Mimir by jego wujem . Sigdrifumal przypisuje Mimirowi wynale
zienie run. Zatem odyniczna" sztuka rycia run pochodzia zapewne od Olbrzy
mw, i dopiero dziki porednictwu Mimira trafia do Odyna, a do niego do
Asw; tak jak do wiata ludzi trafia dziki zawiatowej kobiecie, Walkirii Sigdryfie. Nie mona tu jednak zapomina, e inskrypcje runiczne podkrelaj
wyranie, e to bogowie (reginn) ogosili ludziom runy , a tradycja ta przetrwa
a w 80. strofie Hvaml.
Mit samoofiary Odyna mwi zarazem o inicjacji i ofierze . mier Odyna
nie bya symboliczn mierci rytualn. Wyobraano j sobie raczej jako pra
wdziw mier i zmartwychwstanie (E.O.G. Turville-Petre 1964, 50). Dramat
samoofiary Odyna dzieje si w wiecie bogw, gdzie mier rytualna jest mier
ci prawdziw. Jens Peter Schjdt (1993) przekonujco pokaza, e samoofiara
Odyna bya ofiar typu do-ut-des czyli tak, w ktrej: 1. skadajcy ofiar ofia
rowuje 2. przedmiot ofiary 3. adresatowi ofiary, ktry 4. daje mu co w zamian.
Paradoks polega na tym, e skadajcy ofiar jest tu tosamy i z przedmiotem,
i z adresatem ofiary! Ale rytua by skuteczny i Odyn sta si panem run i zakl.
Rytua osign swj cel i moc Odyna wzrosa. Niestety, w swej finezyjnej ana
lizie J.-P. Schjdt (1993) cakowicie unika odniesie do roli, jak w rytuale spe
nia wuj Odyna. A ju sama jego obecno wiadczy, e samoofiara Odyna bya
elementem inicjacji .
Cho w runatals thattr nie wymienia si jego nazwy, drzewem, na ktrym
zawis Odyn by Yggdrasill, drzewo wiata stanowice jego o, rosnce nad
Mimisbrunn, rdem przeznaczenia i wiedzy. Samoofiara Odyna ma wic wy
miar kosmiczny, uwicajcy zarwno ofiarnika, jak i drzewo, na ktrym si
dokonuje. Warto tu przypomnie przekaz Adama z Bremy (IV, 27) mwicy
o tym, e w przekonaniu Szwedw drzewa w witym gaju w Uppsali, na kt
rych wieszano ofiary, przez ich mier nabieray boskiej mocy. Co wicej, na
zwa Yggdrasill oznacza konia Odyna", gdy Yggr (straszny) jest jednym
63

64

65

66

6 3

Szerzej postaci Mimira i wprowadzeniem Odyna w sztuk run i zakl zajmuj si niej,
s. 298-301.
6 4

Na kamieniu ze Sparlosa (Va 119) raunarpaR raginakundu par (Vestergtlands Runinskrifler, wyd. H. Jungner, E. Svardstrom, t. 1, Stockholm 1958-70, s. 227 (Sveriges Runinskrifter 5); por.
wyej, s. 73.
6 5

Dyskusja, czy jest to bardziej inicjacja w stylu dowiadcze szamaskich (R. Pipping 1928;
A. van Hammel 1932; ostatnio L. Hedeager 1997), czy te ofiara (J.P. Schjdt 1993) przypomina
dzielenie wosa na czworo, gdy bya jednym i drugim.
66 J.p. Schjdt (1988) przyznaje to zreszt w innym artykule.

120
67

z wielu imion tego boga, a drasill to poetyckie okrelenie wierzchowca .

Okrelenie to pokazuje, e Yggdrasill take nie by jedynie statyczn osi wia
ta, ale stanowi o komunikacji pomidzy wiatami, pozwalajc przenie si
ze sfery niebieskiej, gdzie zawis smagany wiatrem Odyn, do sfery podziemia,
skd, najprawdopodobniej ze rda Mimira, wydoby runy. Wiele wskazuje
68

zreszt na to, e Odyn wisia na drzewie gow w d . Wzi runy w posiada

nie mg jednak dopiero wtedy, gdy brak jedzenia, napoju, chd i bl dopro
wadziy go do mierci. Odyn poddany wic zosta typowym dla ceremonii wta
jemniczenia deprywacjom. Zarazem przebity zosta wczni, czy moe raczej
- sam przebi si wczni, na co wskazuje motyw oznaczania przeze ostrzem
wczni swego ciaa wspomniany w Ynglinga sadze (9) i przedstawienie na
brakteacie rsB, na ktrym trzymana przez Wotana (K. Hauck 1992, 238
239, 263264) wcznia zwrcona jest ostrzem w stron jej waciciela. Po
zdobyciu w zawiatach tego, co mu byo potrzebne, Odyn powraca do ycia.
Jego krzyk mona uzna za tosamy z pierwszym krzykiem niemowlcia
i znak ponownych narodzin. Ale jest to ju inny Odyn, bogatszy o zdobyt
wiedz.
W interpretacji tego kluczowego dla zrozumienia postaci Odyna wydarzenia
nie mona si ograniczy do wskazania analogii do mierci Chrystusa, bdcej
rwnie ofiar zoon przez Boga samemu sobie, dokonujc si na krzyu
symbolizujcym w chrzecijastwie drzewo wiata, i uzupenion przez przebi
cie boku Jezusa wczni. Podobiestwo nie podlega tu dyskusji, ale kady
z elementw samoofiary Odyna znajduje mocne oparcie w pogaskiej tradycji
Germanw (E.O.G. Turville-Petre 1964, 43). Trudno wic doszukiwa si
69

w tym skandynawskim micie jedynie wpywu chrzecijastwa .

6 7

E.O.G. Turville-Petre (1964, 48) zauway, e skaldowie czsto okrelali szubienice (lub pe
nice ich rol drzewa) jako konie, wychodzc w metaforze albo od imienia Sleipnira, albo od aneg
doty o Sigarze, ktry powiesi kochanka swej crki Hagbarda, dajc szubienicy nazw Sigars jr
(ko Sigara), aluzje do tej opowieci znajdujemy ju w kenningach skaldw. W Haleygjatal (6: Skj.
BI, 61) Eyvindr uywa tego wanie kenningu, pojawia si on te w formie Siggairs heslr, patrz
Sveinbjorn Egilsson 1966, 493. Opowie t zna take Sakso Gramatyk, VII, 192-198.
68 J. Fleck 1971, 142. Przypuszczenie tej autorki, e i drzewo naley sobie wyobraa w odwr
conej postaci (jak drzewa z szamaskich podry w zawiaty) idzie ju jednak zbyt daleko.
69 Uczyni tak ongi S. Bugge (1881, 291-393). Mimo tej analogii w epoce chrystianizacji
Chrystus zestawiany by czsto z Thorem, nigdy natomiast z demonicznym Odynem. Inny by zre
szt cel ofiary Chrystusa, ktrym bya altruistyczna ch zbawienia ludzi, inny Odyna - egoistyczna
dza wzmocnienia wasnych si magicznych.

121
Motyw deprywacji, typowy dla ceremonii inicjacyjnych odnajdujemy w in
nej jeszcze przygodzie Odyna. Dobr analogi do samoofiary Odyna stanowi
scena jego mki w Grimnismal, tworzca ramy fabuy poematu . Odyn przyby
wa pod przybranym imieniem Grimnira do swego dawnego wychowanka, krla
Geirroda. Poniewa kiedy za poduszczeniem Odyna pozby si on swego brata
Agnara, pupila Frigg, ona Odyna podstpnie ostrzega Geirroda przed wasa
jcym si po kraju czarodziejem w niebieskim paszczu, na ktrego psy boj si
szczeka. Geirrod nakaza schwyta przybd i prbowa zmusi do wyjawie
nia prawdziwego imienia. A Odyn milcza. Geirrod wzi go wic na mki i po
sadzi sptanego pomidzy dwoma rozpalonymi ogniskami w hali uczt. Tam
bg siedzia przez osiem dni i nocy. Wreszcie, gdy ogie zacz ju mu podpala
szaty, dziesicioletni syn Geirroda Agnar (noszcy imi stryja, pupila Frigg) zli
towa si nad nim. Uznajc, e krl le czyni mczc niewinnego, poda mu rg
peen napoju. Odyn go wypi i odezwa si wreszcie. Bogosawic Agnarowi ja
ko przyszemu krlowi Gotw wygosi wielce dla nas uyteczne wyliczenie
szczegw wiedzy o mitologii nordyckiej, stanowice spor cz Grimnismal.
Zakoczy je recytujc list swych imion, ujawniajc wreszcie swoj tosamo
i przeklinajc Geirroda. Ten dopiero wtedy pozna swoj pomyk. Prbujc
uwolni Odyna z ognia potkn si, nadzia na wasny miecz i pad martwy.
A krlem zosta po nim Agnar.
Nietrudno zauway, e opowie ma podobny schemat jak scena samoofia
ry Odyna. Tak jak w Hvaml bg pozbawiony jest jedzenia i picia, zamiast
chodu zimnego wiatru mczy go dla odmiany ar dwch ognisk, a po upywie
odpowiedniego czasu syszymy z jego ust sekrety wiata bogw. Nawet napj,
zapewne mid poezji, Odyn pije z rogu w tym samym momencie rozwoju akcji,
gdy posiada ju odpowiedni wiedz i rozpoczyna recytacj zawierajcych j
strof wszem i wobec . Pewne drobiazgi sygnalizuj jednak zasadnicze rnice,
70

71

7 0

Poemat len wykorzystywalimy dotd jedynie jako rodzaj mitologicznej encyklopedii, czym
zreszt pie ta po czci byta i by miata jako tzw. poemat dydaktyczny. Tego rodzaju utwory z ga
tunku okrelanego po angielsku ..wisdom poetry" stanowi spor cz pieni Eddy.
7 1

Funkcjonaln tosamo roli napoju w obu mitach zauway E. Meletinskij (1973, 71).
J.P. Schjdt (1988, 33, 37-38) doceniajc wag tej analogii, podkrela t rnic, e w Hvaml
Odyn dostaje napj po tym, gdy ju podj runy (czyli wg Schjdta po dokonaniu si najwaniejszej
czci rytuau), a w Grimnismal przed wygoszeniem pieni, stanowicym sedno caego epizodu.
Tymczasem rzecz w tym, e i w jednym, i w drugim przypadku Odyn posila si napojem (zapewne
by nim mid poezji) przed rozpoczciem goszenia swej wiedzy, w Grimnismal wiedzy mitologicz
nej, w Hvaml wiedzy o rytuale i zaklciach. W obu przypadkach napj z sam inicjacj nie ma
chyba nic wsplnego, naley natomiast raczej do ceremonii ogaszania publicznie tego, czego si
inicjowany w innym wiecie dowiedzia.

122
dzielce oba przekazy. W Hvaml Odyn cierpi z wasnej, dobrej woli, w Grim
nismal jest mczony z woli okrutnego tyrana, drczcego go za spraw podstpu
jego wasnej ony. W Hvaml wszystko co istotne dokonuje si po dziewiciu
dniach mczestwa Odyna, w Grimnismal po omiu, co sugeruje niekomplet
no (J.P. Schjdt 1988, 38-39). Najwikszy problem w tym, e nic nie wskazu
je na to, by Odyn cierpic w arze ogni zdoby przez to jak now, nieznan
mu dotd wiedz. Czego nowego dowiaduje si jednak Agnar, do niego bo
wiem, a po sowa przeklinajce Geirroda, Odyn kieruje swoje nauki. Jeli wic
kto jest w Grimnismal w co wtajemniczny, to jest nim wanie Agnar, ktremu
jako wybranemu przez Odyna nowemu krlowi wiedza ta bdzie potrzebna. Ale
to nie on przecie cierpi inicjacyjne katusze . Tak wic w Grimnismal elementu
inicjacji w znanej nam formie mitu brak. Odkryto jednak podobne obrzdy pole
gajce albo na umieszczaniu inicjowanego adepta pomidzy ogniskami, jak
w indyjskim rytuale diksa zwizanym z ofiar z somy , albo na umieszczeniu
midzy dwoma ogniami przeznaczonej na mier ofiary, jak w celtyckim rytuale
ofiarnym dokonywanym podczas wita Beltaine (A.H. Krappe 1934, 139-140).
Natomiast do wygaszanych przez Odyna w Grimnismal formu typu nazywam
sieja..." odnaleziono znakomite odpowiedniki w rytualnych tekstach staroper
skich (A. Huldgrd 1998, 722-723).
Najlepsz paralel schemat fabuy Grimnismal znajduje w mitach mwicych
o pojawieniu si na ziemi boga, ktry nie zostaje rozpoznany i jest potraktowany
w niegodny sposb (A.H. Krappe 1934). Dla bezbonikw koczy si to - rzecz
jasna - tragicznie. W micie o Penteuszu krl tebaski uwaajc Dionizosa za
oszusta wizi go, ten jednak uwalnia si i podstpem doprowadza do mierci
swego przeladowcy z rk ogarnitych witym szaem kobiet (P. Grimal 1987,
286). Likaon z kolei mia poda na st goszczcemu u niego Zeusowi (w ktre
go bosko nie uwierzy) ludzkie miso do jedzenia, za co zosta przez boga
zmieniony w wilka (L.P. Supecki 1994, 14-15). Opowiedziany w Grimnismal
mit o nierozpoznanym przez Geirroda Odynie jest odpowiednikiem tych greckich
legend. Co wicej, najlepsza z analogii tyczy Dionizosa, boga rwnie mocno
zwizanego z ekstaz jak Odyn, i tak jak on lubicego mocne trunki.
72

73

7 2

Prbowano wic zamieni Agnara z Odynem miejscami (J. Fleck 1971, 65), co jest niewa
ciwym sposobem traktowania rda; krytycznie o tym J.P. Schjdt 1988, 3233. Wprowadzanie
przez bstwo jego wybranego na krla faworyta w tajniki wiedzy magicznej, potrzebne mu do spra
wowania wadzy, pokazuje Hyndluljod, gdzie Freja zmusza Olbrzymk Hyndl, by udzielia odpo
wiednich nauk jej kochankowi Ottarowi, wedug interpretacji A. Guriewicza (1973, 72-84) wiedza
ta bya mu potrzebna jako kandydatowi na krla.
73 J. de Vries 1956, 502; J. Gonda 1960, 151; J.P. Schjdt 1988, 31.

123
Samoofiara nie bya jedynym rdem wiedzy Odyna. Freja wprowadzia go
w tajniki waciwej dla Wanw magii seidr {Ynglinga saga 4). Jej praktykowanie,
implikujce zachowania homoseksualne lub czyny uznawane za rwnie niewa
ciwe dla mczyzny, Odyn okupi hab i czasowym wypdzeniem ze wiata
bogw. Seidr jako najwysza forma magii przynosi zdolno jasnowidzenia, da
wa si panowania nad zmarymi, ale pozwala te kierowa wol ywych, ma
mi ich i zabija . Wedug Snorriego Odyn wada ziemskim plemieniem Asw,
ale na pewien czas mia straci nad nim panowanie, o czym opowiada mit o jego
wypdzeniu. Jedna z jego wersji mwi o dugim pobycie Odyna poza krajem, co
spowodowao, i uznano go za zmarego, a jego bracia Wili i We podzielili si nie
tylko jego majtkiem, ale i wdzikami Frigg, ony Odyna (Ynglinga saga 3; Ls. 26).
Wtrna wydaje si tu opowie Saksona Gramatyka (Gsta Danorum I, 7, 1-3)
o zazdroci Frigg. Jej przyczyn byo to, e Odyn (przedstawiony przez Saksona
jako ziemski wadca) otrzyma od podporzdkowanych sobie krlw pnocy ja
ko wyraz ich czci i wdzicznoci swj posag ze zota. Jego wasna ona kazaa
jednak w posg potajemnie zniszczy, a zoto przetopia i uya dla wasnych,
niemaych potrzeb, oddajc przy tej okazji swe wdziki jednemu ze zotnikw.
Przynie to miao Odynowi tak wielki, podwjny wstyd jako dla wadcy i ma,
e dobrowolnie poszed na wygnanie . Wtedy wadz nad Asami uzurpowa so
bie niejaki Mithotyn , okrelony jako czarownik. Jego imi pozwala widzie
w nim personifikacj si przeznaczenia.
74

75

76

77

Najlepsza wersja tego samego mitu czy wygnanie Odyna z praktykowa

niem przez niego magii seidr, za pomoc ktrej zmusi on do wspycia Rind,
dziki czemu narodzi si Bous, mciciel Baldra. Poniewa seidr przynosi m
czyznom ergi, hab zniewieciaoci (F. Strm 1972), Asowie wypdzili Ody
na, a panowanie nad Asami obj Ollerus (= Ullr); gdy jednak Odyn powrci,
Ollerus uciek do Szwecji, gdzie zosta zabity (J. de Vries 1957, 104-105). Mo
tyw zwizanego z seidr duchowego zniewiecienia lub faktycznego homoseksu
alizmu Odyna potwierdza Lokasenna (24), gdzie Loki zarzuca mu, e bi w b
ben jak volvy [wieszczki]" co przynioso mu hab (L.P. Supecki 1998, 75).
Przez swe poszukiwanie wiedzy Odyn sta si najmdrzejszym z bogw. Je
go wiedza pochodzia w oczywisty sposb z innego wiata. Potrafi skorzysta
74

Ynglinga saga 7; por. L.P. Supecki 1998, 74-102.

Trudno w zachowaniu Frigg nie zauway zdumiewajcego podobiestwa do zachowania
Freji w Sorla thattr (1-2), co mona uzna za jeden z argumentw na rzecz tezy o pierwotnej tosa
moci ich postaci; patrz niej, s. 275.
7 5

76 J. de Vries 1957, 103-104; R. Simek 1995, 276.

7 7

Podaje j tene Sakso Gramatyk III, 4, 1-13.

124
ze swych umiejtnoci. Nazywany by panem wisielcw (hangatyr, bg wisiel
cw"), ktrych umia oywi i rozmawia z nimi (Hav. 157; Ynglinga saga 7).
Nie wyczerpuje to jego zdolnoci nekromanty. Za pomoc zakl potrafi zmu
si do mwienia istoty z tamtego wiata i dowiedzie si od nich o przeznacze
niu (Voluspa, Baldrs draumar). Posiada ucit gow Mimira, ktr uchroni od
rozkadu i do ktrej zwraca si o rad (Vsp. 46, Ynglinga saga 4 i 7). Ale mimo
swoich zawiatowych cech nie posiada nadrzdnej wadzy nad tamtym wia
tem. wiadczy o tym wyprawa Odyna do Helu. Podjta dla zapobieenia mier
ci Baldra, nie przyniosa mu powodzenia (Baldrs draumar), a epizod ten poka
zuje, i zawiaty rzdz si wedug swoich praw, nie za wedug woli Odyna czy
ktregokolwiek z Asw. Wadzy nad przeznaczeniem te nie posiada, o czym
wiadczy fakt, i musia si o nim dowiadywa zasigajc rady u innych (wiesz
czek zmuszonych do prorokowania, gowy Mimira), oraz to, e sam zginie
w ragnarok, walczc z wilkiem Fenrirem.
Odyn by jednak w stanie decydowa o losach bitew. Waciwego przebiegu
toczonych bojw pilnuj jego Walkirie, ktre zbieraj z pobojowisk polegych
(Sdr., proza po str. 4). Ju u Longobardw jako Wotan uznawany by za szafarza
zwycistw w bitwach (Origo gentis Langobardorum 1; Pawe Diakon, Historia
Longobardw, I, 8). Rol Odyna jako pana bitew podkrelaj takie przydomki
jak Sigfadir (ojciec zwycistwa") czy Sigtyr (bg zwycistwa"). Rzut wcz
ni w stron wrogw powica ich Odynowi na ofiar i mia przynie zwyci
stwo . Tak zrobi mia sam Odyn, rozpoczynajc wojn z Wanami (Vsp. 24).
Pojawia si te motyw skadania przez bohaterw obietnicy oddania siebie Ody
nowi (po upywie okrelonego czasu) w zamian za zwycistwo, tak uczyni
mia przed bitw z Jomsvikingami na Fyrisvellir krl Svew Eryk Zwyciski
(Styrbjarnar tliattr), ktry uda si pono do wityni i odda (gafsk) samego sie
bie Odynowi, stwierdzajc, e po zwycistwie nie chce y duej ni 10 lat.
Wnet pojawi si tajemniczy osobnik, ktry wrczy mu reysproti (rdk) i po
leci, by rzuci ni w armi Styrbjrna mwic: Wszyscy naleycie do Odyna"
(Odin a ydr alla). Gdy Eryk to uczyni, rdka zmienia si w oszczep, a ludzie
Styrbjrna olepli. Aluzj do takich konotacji rozpoczynajcego bj rzutu w
czni czyni Eyrbyggja saga (44), nazywajc ten rytua obyczajem pogaskim
(fornum sid), oddajcym wrogw Odynowi.
78

Na pomocy Odyna nie mona jednak byo polega. Przypisywano mu, i ce

lowo wywoywa wojny. W Harbardsljod (24), gdzie wystpuje pod imieniem
7 8

Eyrbyggja saga 44; Hervarar saga 18; Styrbjarnar thattr. Podobny obyczaj Rzymian opisuje
Liwiusz, I, 32.

125
Harbarda, sam przyznaje: szczuem ksit na siebie, nigdy nie godziem".
W legendarnej historii Skandynawii przypisuje mu si, e pod postaci Gizura
spowodowa wojn pomidzy Angantyrem i jego przyrodnim bratem Hlodem
(Hervarar saga 10). Wszcz te wojn midzy Haraldem i Hringiem, zakoczo
n legendarn bitw na Bravellir i wiele innych. W Soda thattr (2) zmusza Fre
j, by wszcza nigdy nie koczc si wojn dwch krlw, znan jako Hjadninavigr. Mia przy tym wyrane zamiowanie do wzbudzania konfliktw pomi
dzy najbliszymi krewnymi. Std jego przydomek Hnikar, wywoujcy bitwy".
79

Za okazywan mu cze odpaca zdrad, najczciej mierci w bitwie (Egil

Skallagrimmson, Sonatorrek 22; Eyvindr skaldaspillir, Hakonarmal 15). W opo
wieciach mwicych o Odynie i jego ziemskich podopiecznych-herosach typo
wy jest ich fina - Odyn zwraca si w kocu przeciw swoim pupilom i sprowa
dza na nich mier, jak w Volsunga sadze (11-12), gdzie w swej typowej postaci
starca z jednym okiem i siw brod, ubranego w szaroniebieski paszcz i wielki
kapelusz pojawia si w ogniu bitwy naprzeciw swego faworyta Sigmunda,
i ostrzem wczni rozbija jego cudowny miecz (L. Motz 1996, 97-98). Podobne
wtki pojawiaj si w legendach mwicych o Starkadzie (E.O.G. Turville-Petre
1964,44) i krlu Vikarze (J. de Vries 1956, 410; L.P. Supecki 1998, 116). Prze
bicie wczni jako forma ofiary dla Odyna pojawia si te w Helgakvidha Hun
dingsbanna onnor (24), gdzie Odyn uycza swej wczni dla dokonania zabj
stwa, a rzecz dokonuje si w Fjoturlund, gaju wizw. Nie przypadkiem nazy
wano Odyna przydomkiem Bolverk, czynicy zo" (J. de Vries 1957, 54-57).
Zadawano wic pytanie, dlaczego dawa zwycistwa ludziom podym i tchrzli
wym, a nie oddajcym mu cze dzielnym bohaterom (Ls. 22). Odpowiedzi szu
kano w koncepcji ragnarok i potrzebnej wwczas Odynowi jako pomoc armii
einherjar, najdzielniejszych wojownikw zgromadzonych wok niego, by bro
ni u schyku tego wiata sprawy bogw i ludzi.
Odynowi czsto skadano ofiary z ludzi. Ju Tacyt (Germania 9) wspomina
o ofiarach z ludzi skadanych przez Germanw Merkuremu, w ktrym widzi si
Wotana. Prokopiusz z Cezarei (De bello gothico II, 15, 23) napisa o mieszka
cach Skandynawii (Thulitach), e za najwyszy rodzaj ofiary uwaaj zabicie
pierwszego zdobytego na wojnie jeca, ktrego oddawano uwaanemu za naj
wyszego z bogw Aresowi, wieszajc jeca, ciskajc w ciernie lub zabijajc
w inny straszny sposb". Mogy to by ofiary dla Wotana/Odyna , ale rwnie
80

7 9

Opisujca j pie nie zachowaa si, tradycj o bitwie znamy z relacji Saksona Gramatyka
(VIII, 1-5) i z Sgubrot (7); por. J. de Vries 1941, 285-288.
80 E.O.G. Turville-Petre 1964, 46: J. de Vries 1956, 408^*14.

126
dobrze dla Tyra. Wodenowi skadali te ofiary przed bitw Anglosasi. Typow
form ofiary dla Odyna byo powieszenie i przebicie wczni. Ofiarami stawali
si czsto krlowie lub ich synowie, jak Vikar (Vikarsbalkr; Halfs saga 1; Gautreks saga 7) i najwybitniejsi wojownicy. W rdach nordyckich opisano po
czone z wrbami ofiary dla Odyna skadane przed bitw przez Hakona Jarla .
Rwnie Adam z Bremy (IV 27) podaje, i w wypadku wojny skadano ofiary
Odynowi. Z innych mitycznych ofiar zoonych Odynowi wymieni trzeba sy
nw krla Auna starego (Ynglinga saga 25) i - by moe - krla Olafa treteglia
(Ynglinga saga 43). Ze rde pisanych wynika wic jasno, i w pnym poga
stwie skandynawskim Odyn by gwnym adresatem ofiar ludzkich. Ale nie by
jedynym. Skadano je take dla Thora, a ofiara z krla Domaldiego, zoona
przez Szwedw w latach godu, bya najprawdopodobniej adresowana do Freji.
81

Podczas uczty kultowej pierwszy toast speniano na cze Odyna i pito go za

zwycistwa i pomylne panowanie krla (Hakonar saga goda 14). Imi Jlnir
sugeruje jego zwizek ze witem Jul. W Hyndluljod (2-3) Freja rozpoczyna bu
dzenie Hyndli od modlitwy do Odyna:
Promy ojca wojsk, aby byt askawy!
On nagradza i daje zoto wojownikom,
Da on Hermodowi hem i kolczug,
I da Sigmundowi miecz w podarunku.
Tym daje zwycistwo, a tym daje zoto.
Wielu dar wymowy i mdro niektrym,
Wiatr daje eglarzom, dar poezji skaldom,
I daje odwag wielu wojownikom.

Modlitwa w Hyndluljod dobrze odpowiada naszkicowanym tu sferom dzia

alnoci Odyna. Ale kult Odyna w sferze realnej, a nie mitycznej, powiadczony
jest duo sabiej ni kult Thora czy Freja. W teoforycznych nazwach miejsco
wych jego imi pojawia si stosunkowo czsto w Danii, w Skanii, norweskim
Vestfoldzie, w szwedzkim Vestergtland (co zgadzaoby si z jego przydom
kiem Gaut) i w Svealandzie. Na Islandii jego ladw brak nieomal zupenie.
Rzadkie jest wrd imion osobowych, cho jeden z pierwszych biskupw skan
dynawskich mia na imi Odinkar . Odyn/Wotan by jednak postaci najcz
ciej przedstawian na zotych brakteatach, jeli przyj ich interpretacj propo82

8 1

Einarr skalaglamm, Velekkla 30; Fagrskinna 17; Snorri Sturluson, Heimskringla, Olafs saga
TryggvasonarTl; por. L.P. Supecki 1998, 117.
8 2

J. Kousgard-Sorensen (1974, 108-116) imi Odinkar wywodzi jednak wprost od pospolitego

sowa odr i rozumie jako czowiek skonny do wariactwa", co nie przekonuje, wywd od Odyna
jest, moim zdaniem, lepszy.

127
nowan przez Karla Haucka. Na plakietce z Torslundy posta bez jednego oka
jest zapewne wyobraeniem Odyna. Take jego omionogi Sleipnir znajduje
wczesne powiadczenia ikonograficzne. wiadczy to, jak wiele zwizanych
z nim wtkw siga swymi korzeniami co najmniej do pocztkw wczesnego
redniowiecza.
Kilka sw powici tu jeszcze trzeba braciom Odyna. Posta Wiliego jako
brata Odyna pojawia si ju u pierwszych skaldw . We jest powiadczony du
o gorzej. O Wilim i We razem wiadomo tyle, e wedug Ynglinga sagi (3) pod
czas wygnania Odyna podzielili midzy siebie jego dobra i wsplnie cieszyli si
jego on Frigg, co potwierdza Lokasenna (26). Wedug Eddy Snorriego Sturlusona (Gylf. 9) Wili i We byli te wraz z Odynem stwrcami pierwszej pary lu
dzi, Aska i Embli. Wysnuwanie z tego wniosku, i s oni wobec tego identyczni
z Hoenirem i Lodurem, wraz z Odynem wsptwrcami ludzi w Voluspa
(17-18) jest jednak do ryzykowne. Ale przyzna trzeba, e w ten sposb le
piej zrozumielibymy rol, jak w mitologii nordyckiej peni Hoenir.
83

Na koniec wspomnijmy tu jeszcze o Widarze (G. Dumzil 2000, 243-247).

Etymologi jego imienia wywodzi si od *vida-harja, daleko wojujcy (J. de
Vries 1962, 659), albo od vidr, las, co jest propozycj interesujc (B.M. Nsstrm 2001, 107), jako e wedug wyliczenia siedzib bogw w Grimnis
mal (17) mieszka ma w Vidi, czyli w lesie. Snorri stwierdza w Skaldskaparmal
(18), e by on zrodzony z Gridy. W Gylfaginning (29) opisuje go nastpujco:
Widar to ten, ktry zwany jest milczcym Asem. Ma on potny but. Jest nie
omal rwnie silny jak Thor i to jego bogowie darz najwikszym zaufaniem we
wszystkich niebezpieczestwach". I faktycznie, gdy podczas uczty u Aegira ja
ko nieproszony go pojawia si Loki, Widar gotw jest zastpi nieobecnego
wrd bogw Thora i wyrzuci natrta, dlatego Odyn prosi go, by zostawi przy
bysza w spokoju (Ls. 10). Ze Skaldskaparmal (11) dowiadujemy si jeszcze, e
ciki but Widara zrobiony by z elaza (iarsko). Widar by wrogiem i zabjc
Fenrisulfa, mcicielem bogw, witym mieszkacem siedziby swego ojca, sy
nem Odyna, bratem Asw". Jak wiemy, podczas ragnarok w bitwie na polu Vigridr pomci mier ojca. Zabije wtedy wilka Fenrira, rozdzierajc mu paszcz,
i stanie na nim swoim butem (Vsp. 55, Vfm. 53, Grm. 15). Jest to jego gwna
funkcja w mitologii nordyckiej. Naley on zarazem do tych nielicznych bogw,
ktrzy przeyj ragnarok (Gylf. 38). Synami Odyna: Baldrem, Hdem, Hermo
dem i Walim zajmiemy si oddzielnie.
8 3

Thjodolf or Hvinni, Ynglingatal 3; Egil Skallagrimson, Sonatorrek 23.

128
Szczeglne zwizki czyy Odyna z dwoma jeszcze
postaciami, Mimirem i Lokim. Odyn okrelany by mia
nem "przyjaciela Mimira" (Mimis vinr), Olbrzyma, ktry
mg by jego wujem, ktremu zawdzicza spor cz
swej wiedzy i mocy, i w ktrego rdle zostawi swoje
oko.

Lokim

wizao

Odyna

braterstwo

krwi

(fostbrdalag) i podobiestwo charakteru. Podobiestwo

tak mocne, e najciekawsza z interpretacji ich wzajemne
go zwizku zakada, e pierwotnie stanowili jedn i t sa
m osob (F. Strm 1956).

Rye. 14. Kamie z Altana w Upplandzie

6. THOR

Rye. 15. Srebrny motek Thora

Thor jest skandynawskim odpowiednikiem germaskiego Donara i anglosa

skiego Thunora. Na kontynencie Donar by w staroytnoci utosamiany przez
autorw rzymskich najpierw z Herkulesem, a dopiero potem z Jowiszem.
W Germanu (9) Tacyt mwi o skadaniu przez Germanw zwierzt w ofierze
Marsowi i Herkulesowi . Cho w zdaniu tym dostrzeono interpolacj, utosa
mienie Thora z Herkulesem potwierdza wzmianka tego Tacyta w Annales (II,
12), gdzie wspomina on o zbieraniu si Germanw w gaju powiconym Herku
lesowi . Niektre inskrypcje z okolic bliskich rzymskiego limesu, gwnie
z Nadrenii, nadaj Herkulesowi przydomki, ktre mimo jego rzymskiej postaci
i atrybutw przedstawianych na rzebach i monetach, pozwalaj dostrzec w nim
zromanizowanego boga Germanw. Na inskrypcjach wspomniane s takie po
stacie, jak Herkules Magusanus, w ktrym ju Teodor Mommsen chcia widzie
boga Bataww, czy Herkules Maliator, w ktrego przydomku doszukiwano si
kiedy ladu nazwy mota Thora - Mjollnira . To ostatnie utosamienie zostao
odrzucone (R. Simek 1995, 178). Natomiast przydomek magusanus bezsprzecz
nie pochodzi z jzyka Germanw (por. gockie maga) i oznacza moc, mo
no". W rdach nordyckich wyrazist cech Thora jest wanie moc (megin),
a jego syn Magni jest jej personifikacj .
1

Natomiast dla Merkurego, zapewne Wotana, zdaniem Tacyta zabijano ludzi, patrz wyej,
s. 125.
2

J. de Vries 1957, 107, podkrelajc wtpliwoci co do autentycznoci tekstu Germanii o ska

daniu ofiar ze zwierzt dla Marsa i Herkulesa (fakt interpolacji i tak potwierdza utosamienie Herkules-Donar) odnosi si te sceptycznie do kultu Herkulesa-Donara w gaju. Wskazujc na istnienie
u staroytnych Germanw kultu ziemskich herosw (Germania 3) sugerowa, e to ktry z nich
mg odbiera cze w gaju. Bg pasuje jednak lepiej do roli roli pana witego gaju, por. L.P. Su
pecki, 2000,39-46.
3 J. de Vries 1957, 108-109; R. Simek 1995, 178.
4 R. Simek 1995, 177-178; J. de Vries 1957, 109, przyp. 2; K. Heim 1953, 244-245; S. Gutenbrunner 1936, 60.

130
Podkrelane czsto podobiestwo najwaniejszych atrybutw Thora i Her
kulesa jest nieco mylce: maczuga Herkulesa pozostaje zawsze tylko maczu
g, podczas gdy mot Thora rzuca pioruny lub po prostu jest piorunem
(B.-M. Nsstrm 2001, 69). Podobiestwo obu tych postaci, a do nich naley je
szcze doda wedyjskiego Indr (RR. Schrder 1957, 1-41), tkwi przede wszy
stkim w ich charakterze, miejscu, jakie zajmuj w wiecie bogw i w naturze
przypisywanych im czynw, czyli w podobiestwie funkcji, jak speniaj
w swoich mitologiach. A za tym dopiero id niewtpliwe podobiestwa w opi
sach ich wygldu i zachowa.
Donar jako piorunowadca jest te postaci blisk rzymskiemu Jowiszowi.
Pierwsze potwierdzenie takiego utosamienia jest jednak stosunkowo pne.
Przynosi je dopiero stworzona u schyku staroytnoci od imienia Donara ger
maska nazwa czwartku, ktra jest kalk pnorzymskiego dies iovi (starogrnoniemieckie Donarestag, dzi Donnerstag; por. staroangielskie Thunresday,
dzi Thursday) - podobnie od Thora pochodzi skandynawskie Torsdag . Koci
we wczesnym redniowieczu walczy z obyczajem witowania w tym dniu na
wzr niedzieli, co dziao si nie tylko na dawnych terenach Imperium Rzym
skiego (o czym wspomina ju Cezariusz z Arles), ale take u Germanw . Auto
rzy redniowieczni utosamiali Donara ju gwnie z Jowiszem . Papie Grze
gorz III w licie do witego Bonifacego wspomina o skadaniu ofiar Jowiszowi
i zjadaniu ich misa . Powicony Donarowi db w Geismar okrelony zosta
mianem robur iovi (Willibaldus 6, FHRG 1928, 45).
5

Na runicznej inkrypcji z fibuli znalezionej w 1843 roku w Nordendorf koo

bawarskiego Augsburga (VII w.) Donar pojawia si jako wigithonar,
co odczy
ta naley jako uwicajcy Donar" (cho lekcja Donar walki", wyranie gor
sza, rwnie jest moliwa). Towarzysz mu woa,
i tajemniczy logathore,
za5 K. Heim 1953, 245-246; J. de Vries 1957, 110; R. Simek 1995,74-75.
6

Tak ju Poenitentiale Egberti (VIII, 4; za K. Heim 1953, 248). W identycznych sowach, ale
w formie zapytania do penitentw, czy quintam feriom in honorem Jovis honorasti? Potwierdza
witowanie czwartku Burchard z Wormacji, Corrector cap. 20 (za: W. Lange 1962, 194).
7 Pierwszy lad znajdujemy w opisie nawracania Chlodwiga przez Klotyld u Grzegorza z To
urs (Historia Francorum II, 29: FHRG 1928, 27), gdzie jednak brak pewnoci, czy za wspomniany
mi tam czterema bogami rzymskimi: Saturnem, Jowiszem (ktremu zarzuca si incest i obcowanie
z wasn siostr), Marsem i Merkurym stoj jakie ich germaskie odpowiedniki, czy te tylko kla
syczna erudycja.
8 FHRG 1928, 41. Por. te Indiculus superstitionum (par. 8 i 20; FHRG 1928, 43) gdzie mwi
si o ofiarach i witach dla Jowisza i Merkurego, rwnie w kazaniu Pseudo-Bonifacego wspo
mniane jest wrd innych grzechw pogastwa skadanie ofiar dla tych samych dwch bogw
(FHRG 1928,51).

131
pewne Lodurr. W i n n y m j u cigu z n a k w zapisanych n a teje fibuli j a k o awaleubwini,

n a p o t y k a m y d w a i m i o n a miertelnikw, kobiety A w y i m c z y z n y

Leubwiniego, ktrzy d e d y k o w a l i ten napis c z y to w darze b o g o m , c z y t o sobie

9

na szczcie, c z y te w i n n y m , n i e z n a n y m n a m c e l u . D o n a r powiadczony z o
sta nastpnie w VIII wieku w przeznaczonej dla S a s w formule wyrzeczenia
10

si diaba i pogaskich bogw, g d z i e wystpuje wraz z W o t a n e m i S a x n o t e m .

M i m o podobiestw d o Herkulesa skandynawski T h o r by p r z e d e wszystkim
bogiem-piorunowadc". Jego najblisze odpowiedniki to indyjski Indra (J. G o n da 1960, 5 3 - 6 2 ) , sowiaski Perun ( S . Roniecki 1901, 4 6 2 - 5 2 0 ) , batyjski Perkunas (H. Biezais 1975, 3 3 9 - 3 4 3 ) i celtycki Taranis (J. d e Vries 1977, 7 1 - 7 2 ) .
Imi Donara czy si etymologicznie z niemieckim Donner, piorun", a Thora z e
sowem *thunra, oznaczajcym to s a m o zjawisko. Podobnie zreszt imiona Taranisa i Peruna/Perkuna wi si z piorunem - po celtycku taranem (J. de Vries
1957, 111-112). Mjollnir, n a z w a mota Thora, oznacza byskawic, a j e g o m i a n o
2

zachowao si w rosyjskim sowie monia} . Natomiast szwedzkie sowo ska,

burza, pochodzi od as-ikia, jazda A s w " i oznacza grzmoty, burz z piorunami,
co rozumie m o n a j a k o haaliwy przejazd b o g w na wozach przez powietrze
13

lub po n i e b i o s a c h , m o e nawet zwizany z ich walk z O l b r z y m a m i . G w n

postaci p o d c z a s takiego przejazdu A s w musia b y Thor, j a k o e strzaka pioru
nowa (najczciej, podobnie j a k u Sowian, jest to belemnit) n a z y w a n a bya
w skandynawskiej

kulturze ludowej

torrestein

(L. M o t z 1 9 9 6 , 4 8 , 5 5 - 5 6 ;

B.-M. N s s t r m 1986, 7 8 ) . A d a m z B r e m y (IV, 26) napisa zreszt j a s n o : T h o r

panuje w powietrzu, rzdzi g r z m o t a m i i byskawicami, wiatrem i deszczem, p o
god i o w o c o w a n i e m " . A l e j e d y n i e scena walki Thora z H r u n g n i r e m (Skaldskap.
17; Husdrapa 14-15) jest przedstawiona na podobiestwo burzy (L. M o t z 1996,
56). N a posku znalezionym w islandzkim Eyrarlunda T h o r przedstawiony j e s t
9 K. DUwel 1983, 39^0; R. Simek 1995, 297-298.
10 K. Heim 1953, 255; R. Schmidt-Wiegand 1992, s. 581. Saxnot pojawia si ponadto w anglo
saskich listach przodkw dynastii jako Seaxnet, co wskazuje e byl szczeglnym patronem i eponimem Sasw. Z ktrym z oglnogermaskich bogw mona by go zidentyfikowa, trudno rozstrzy
ga, fakt, i wystpuje w towarzystwie Wotana i Thora wskazywaby na Freja (tak E.O.G. Turville-Petre 1964, 100; R. Simek 1995, 351). By moe, zwizany jest etymologicznie z nordyckim Njotr,
jednym z heiti Odyna (H. Falk 1924, 23).
U H. Ljunberg 1947; F.R. Schrder 1957, 1-41; J. de Vries 1957, 107-152; G. Dumzil 1959,
106-117; E.O.G. Turville-Petre 1964, 75-105; L. Motz 1996, 33-68; R. Simek 1995, 403413, tam
dalsza literatura.
1 2

1 3

J. de Vries 1962, 390, podobnie nazywa si te po otewsku or Perkunasa.

Tak, jak w ludowej mitologii sowiaskiej jedzi po niebie w. Eliasz gromownik, chrzeci
jaski odpowiednik Peruna, A. Gieysztor 1982, 62-64.

132
jako bg zajty dmuchaniem w tworzce wiatr miechy. Richard Perkins przypo
mnia tu niedawno opowie z Rognvalds than przedstawiajc Thora dmuchaj
cego we wasn brod, co powodowao powstawanie wiatru, i fragmenty szeregu
innych rde, przypisujcych Thorowi wpyw na pogod i dajcego eglarzom
sprzyjajcy wiatr. Rozpoczyna je ju wzmianka Dudona z St. Quentin (2), ktry
wyranie wspomina o mazaniu agli statkw krwi ofiary ludzkiej zoonej dla
Thora, sdzi wic mona, e w ten sposb proszono go o odpowiedni wiatr
(R. Perkins 2001, 20-21, 2 7 ^ 3 i passim).
Thora uznawano za najsilniejszego z Asw (Gylf. 21), by wic obdarzony
odpowiedni do siy postur. Mia rude wosy i brod. Wedug sagi o Olafie
Tryggvasonie krl chrystianizator spotka si kiedy osobicie z Thorem, ktry
opisany zosta jako czowiek wielkiego wzrostu i miego wygldu, z rudym za
rostem" . Thor mia te ponce ogniem oczy (Thrm. 27). Lubi duo je i pi.
Podczas wizyty u olbrzyma Hymira zjad od razu dwa woy (Hym. 24), a gdy
przebrany za Frej przyby do Thryma, poar wou, osiem ososi i wypi trzy ka
dzie miodu (Thrk. 24) . Znany by z ochoty do walki i z porywczoci. Voluspa
(26) podkrela, e na danie budowniczego Asgardu, by odda mu Frej, Soce
i Ksiyc wpad w gniew, bo rzadko usiedzi spokojnie, syszc o takich spra
wach". Strata mota (77irm 1) i okulawienie jego kozw (Gylf. 44) doprowadzaj
go do furii . Te same cechy maj w mitologii Indii bg Indra, a w mitologii Gre
cji heros Herakles, obaj, podobnie jak Thor, czsto i atwo wpadajcy w sza. Jed
n z jego oznak byo to, e rozwcieczonemu Thorowi (a take Indrze) rude wo
sy na gowie i brodzie staway na sztorc (FR. Schroder 1957,40).
Charakterystyczn cech Thora bya prostoduszno. By on ubstwionym
obrazem zwykego czowieka" i jako taki sta si ulubionym bogiem prostych
wikingw, wywodzcych si ze skandynawskich boendir, gospodarzy-wojownikw, ktry czcili go bardziej ni Odyna. By podobny do nich, nie unika pracy
i nosi na plecach podrny worek. Nalece do niego atrybuty zrobione byy
z elaza (mot, rkawice), a jego posta nigdy nie jest czona w mitologii z luk
susowymi przedmiotami ze szlachetnych metali (L. Motz 1996, 67).
14

15

16

Thor, ludowy bohater walczcy w baniowo zabarwionych pojedynkach

z potworami i dokonujcy wypraw po rne dziwne przedmioty wykazuje
14

Olafs saga Tryggvasonar en mesta 213: t. 2, 1961, 135. W Prologu (3) Eddy Snoriego wosy
Thora okrelone s jako zote; por. J. de Vries 1957, 122. Ruda broda bya te cech Indry,
F.R. Schroder 1957, 40.
1 5

Take i pod tym wzgldem nie rni si wic od Herkulesa i Indry; patrz F.R. Schrder
1957,24-32.
1 6

L. Motz 1996, 37, tam dalsze przykady.

133
ogromne podobiestwo do Heraklesa. Podobnie jak grecki heros przedstawiany
jest w pnej mitologii skandynawskiej jako syn najwaniejszego z bogw
(L. Motz 1996, 33, 67-68). By bstwem, do ktrego najczciej odwoywali si
w epoce Wikingw zwyczajni mieszkacy Skandynawii w swoich codziennych
sprawach (przynajmniej na Islandii i w Norwegii, o ktrych wiemy najwicej).
Jego wanie proszono o pomoc na morzu, jemu najczciej powicano miejsca
kultu, od jego imienia tworzono imiona dzieci. Gdy jaka grupa ludzi przesie
dlaa si do nowego kraju, robiono wszystko, by i tam korzysta z jego opieki.
Thorolf Mostrarskeggi zabra z Norwegii na Islandi ziemi spod wityni Thora
i jego wizerunek na supie z ondvegi, honorowego miejsca w hofie, sup ten wy
rzucony po zobaczeniu ldu w morze, przybijajc do brzegu wskaza Thorolfowi miejsce osiedlenia . Thor by wic uznawany za szczeglnego opiekuna kra
ju i jego mieszkacw (R. Kroesen 2001, 99-109).
17

Thor w znanej nam pnej mitologii nordyckiej jest synem Odyna. Pomimo
to w rdach nieustannie przewija si motyw rywalizacji tych bogw
(G. Dumzil 1959, 115-116). W Harbardsljod wida wyranie, e Odyn jest
w porwnaniu z Thorem postaci amoraln, ale jest te od wasnego syna duo
mdrzejszy. Nie oznacza to, e Thor by gupi. Wygra przecie w pojedynku na
wiedz z karem Alvisem (wszystkowiedzcym"), ktremu bogowie, nie wia
domo czemu, obiecali bez wiedzy Thora rk jego crki. W odrnieniu od
Odyna, skonnego do sigania po magi i nie obawiajcego si zwizanej z seidr
haby zniewiecienia, Thor wyranie unika czarw i zwizanego z nimi dys
kwalifikujcego mczyzn wstydu - ergi. Nawet w Thrymskvidzie, gdzie Thor
wystpuje przebrany za Frej, dostrzec mona potpienie zachowa zniewieciaych" i zinterpretowa ten mit w kategoriach wyzwalania si Thora ze wiata
kobiecego" i zdobywania (cilej odzyskiwania) niezbdnej mu i innym bogom
mskoci. Tak interpretuje t pie Ursula Dronke, dodajc jeszcze wyrane po
tpienie incestu w zwizanych z Thorem mitach .
18

Thor ma t bardzo ludzk, moe wrcz msk cech, e jego magia" (mimo
ogromnej siy fizycznej) nie tkwi w nim samym, ale w posiadanych przez niego
narzdziach (L. Motz 1996, 39, 45, 48). Jego najwaniejszym atrybutem jest
zrobiony przez Kary elazny mot Mjollnir, ktry Hrimfhursy i grskie Ol
brzymy znaj" (Gylf. 21); mot rzucony w kierunku wroga sam wraca do swego
waciciela i nigdy nie chybia celu (Skaldskap. 35). Podobne waciwoci mia
piorun Indry, vajra, i elazna maczuga irlandzkiego boga Dagdy (J. de Vries
17 L.P. Supecki, 1996; 89-95; M. Clunies Ross 1998, 139-157.
18 U. Dronke, 1992, s. 679; por. te B.-M. Nsstrm 1986, 77-81.

134
1957, 125; tene 1977, 46). Thor posiada ponadto pas mocy" (megingjord)
i dopiero gdy go woy, rosa w nim jego asmegin, moc Asa". Posiada wresz
cie elazne rkawice, bez ktrych nie by w stanie uywa Mjollnira. Bez tych
narzdzi, jak pokazuje Thrymskvida i mit o wyprawie Thora do Geirroda, Thor
stawa si nieomal bezsilny. Ale przy okazji wyprawy do Geirrodsgardu okazuje
si, e w potrzebie Thor potrafi posuy si take czarodziejsk rdk i wyka
za si znajomoci zakl.
19

Thor, jak ju wspomnielimy, by synem Odyna . Jego matk bya olbrzym

ka Jrd (ziemia"), zwana take Hlodyn i Fjorgyn. Za on mia bogini Sif.
W Lokasennie (54) Loki zarzuca jej, e to z nim wanie zdradzia swego ma,
ale podobne zarzuty czyni wikszoci bogi. Trzeba tu wszake wspomnie, e
Ullr, syn jego ony Sif, nie by synem Thora, a tylko jego pasierbem . W Harbardsljod (48) Odyn na pogrki syna wymiewa si z niego mwic:
20

Sif ma w domu kochanka,

Powiniene go schwyta!

Niestety, nie wiemy, kto by ojcem Ulla. Mgby nim by Loki, ale majc ta
kiego ojca nie staby si jednym z waniejszych bogw. Syna Magniego Thor
spodzi z Olbrzymki Jarnsaxy {Skaldskap. 17), ktrej dzieckiem by te zapew
ne (brak potwierdzenia wprost) wystpujcy najczciej w parze z Magnim Mo
di, drugi z synw Thora. Crk Thrudr Thor spodzi dla odmiany z wasn on
{Skaldskap. 21). Postacie dzieci Thora interpretuje si jako personifikacje naj
bardziej charakterystycznych cech tego boga. wiadcz o tym ich mwice
imiona: Magni to mocny", Modi gniewny", a Thrudr to sia". Ale do uoso
bienia cech Thora doszo jeszcze w czasach pogastwa, a nie pod pirem chrze
cijaskich mitografw. Wspomniany tu ju przydomek Herkulesa magusanus
pozwala przypuszcza, e przynajmniej Magni moe mie dawn metryk.
W Skandynawii Magni wspomniany jest w X wieku w kenningu Thora fadir
Magna (ojciec Magniego") w Thorsdrapie (21) Eilifa Gudrunarsona i w eddaicznym Harbardsljod (9 i 53). Ma on te swoje miejsce w mitologii. W micie
o Hrungnirze trzyletni (lub majcy trzy noce") Magni jest jedynym z Asw na
tyle silnym, by zdj z lecego ojca zwoki zabitego przeze Olbrzyma, za co
otrzymuje od Thora zdobytego na Hrungnirze konia Gullfaxi. Uwaano, e
1 9

Zbir okrelajcych Thora kenningw podaje Snorri w Skaldskaparmal 4; por. te Gylf. 21;
ich stosowanie przez skaldw omawia M. Kristjansen 1931-1931, 75-79.
2 0

stjupsonr, Gylf. 31, Skaldskap. 14. I konsekwentnie w Skaldskaparmal 4 Thor nazwany jest
stjupfadir Ullar. Motyw potwierdza ju skald Thodolf w Haustlong (15) okrelajc Thora jako magr
Ullar (opiekuna Ulla), por. M. Kristiansen 1930-1931, 76.

135
Magni i jego brat Modi przeyj ragnarok i odziedzicz po ojcu jego mot (Vfm.
51). O Modim nic ponadto nie wiadomo (Hym. 34; Gylf. 53, Skaldskap. 4). Nato
miast Thrudr, crka Thora (Gylf. 4), bya dobrze znana ju pierwszym skaldom,
a kenningi Bragiego Bodasona i Eilifa Gudrunarsona wskazuj, e w jakiej
wersji mitu o Thorze i Hrungnirze Olbrzym ten dokona jej porwania. Wedug
Alvismal (1-8) bogowie bez wiedzy Thora w zamian za jak prac obiecali jej
rk Karowi Alvisowi, Thor jednak do maestwa nie dopuci. Snorri
(Skaldskap. 4) nazywa ponadto Thora wychowawc Vingnira i Hlra, ktrych
imiona utworzy jednak zapewne sam od jego przydomkw Vingthorr i Hlorridi
(R. Simek 1995,404).
Thor jedzi na wozie zaprzonym w dwa kozy (Haustlong 15), zwane
Tanngnjstri i Tanngrisni (Gylf. 21) i dlatego wedug Hymiskvidy (20 i 31) zwa
ny jest panem kozw" (hafra drotti), bogiem wonic" (reidar Tyr) i uyt
kownikiem kozw" (hafra njotr, Husdrapa 3). Gdy wyjecha na niebiosa za
przonym w kozy wozem do boju z Hrungnirem, sycha byo grzmoty i dud
nienie, a powietrze pono (Haustlong 14-15). Podczas teje wyprawy sugami
Thora stali si Thjalfi i Roskva (Gylf. 44, Skaldskap. 4) towarzyszcy mu dla
zadouczynienia za okulawienie jednego z kozw. Thjalfi przedstawiany
w zachodnionordyckich mitach w podrzdnej roli sugi i pomocnika Thora na
wschodzie Skandynawii gra duo waniejsz rol. Thjalfi jest bowiem postaci
tosam z Thjalvarem ze szwedzkiej Gota sagi (1), gdzie ten przedstawiony jest
jako praprzodek plemienia, ojciec Havdiego, dziad Graipa, Guta i Gunnfjauna .
Jako towarzysz Thora Thjalfi wystpuje ju w Thorsdrapie (10) Eilifa Gudru
narsona i w eddaicznym Harbardsljod (39) .
Thor mieszka we woci, ktra nazywa si Thrudheim (siedziba siy") w ha
li Bilskirnir. Jej nazwa oznacza budowl wiecc w promieniach", ma ona 540
komnat, podobnie jak Walhalla Odyna ma 540 drzwi (Grm. 24). Jako siedzib
Thora opisuje j Snorri (Skaldskap. 4), lokujc hal Bilskirnir w Thrudvangr
(Gylf. 20, Skaldskap. 17, Ynglinga saga 5), odpowiadajcym Thrudheim z Grim
nismal 4. Wszystkie te nazwy uznawane s za pne ozdobniki mitograficzne
(R. Simek 1995, 51, 421), niekoniecznie susznie, jako e Bilskirnir pojawia si
ju w X wieku u skalda Gamlego (Skj. BI, 132). Jak ju wiemy, do siedziby
21

22

2 1

Jako taki Thjalvar jest odpowiednikiem Tuistona, por. J. de Vries 1957, 129; patrz wyej,

s. 31.
2 2

U boku Thora walczy w jego pojedynku z Hrungnirem, zabijajc glinianego olbrzyma Mokkurkalfiego. W opowieci o wyprawie Thora do Utgardalokiego ciga si w biegu z myl i przegry
wa, patrz niej, s. 143, 152-153.

136
Thora trafiaj polegli, proci wojownicy, ktrych w Harbardsljod (24) Odyn
zoliwie nazywa niewolnikami lub sugami .
Kult Thora cieszy si w Skandynawii wielk popularnoci. Szczegln
czci otaczano go na Islandii, gdzie jedna czwarta spord ok. 4000 imion oso
bowych zapisanych w Landnamabk nawizuje do imienia Thora (B.-M. Nsstrm
2001, 71). O jego kulcie wiadcz wyjtkowo liczne teoforyczne nazwy miej
scowe rozsiane po caej Skandynawii. Na Islandii dominuj one w bardzo
wyrany sposb w sakralnej toponomastyce wyspy zasiedlonej dopiero w epoce
Wikingw . wiadczy to, jakie znaczenie mia w tych czasach kult Thora,
przynajmniej dla ludzi, ktrzy zasiedlali Islandi.
23

24

Formy sprawowania kultu Thora opisuj obszernie rda rodzime i obce.

Czczono go w wielu miejscach. Wedug Adama z Bremy (IV, 26) w wityni
w Uppsali posg Thora zajmowa mia gwne, rodkowe miejsce wrd trjki
przedstawionych tam bogw i trzyma w rku, jak Jowisz, krlewskie bero
{Thor... cum sceptro lovem simulare videtur). Dziery on jednak raczej mot,
ktry - jak sdzimy - jaki ogldajcy wityni obcy misjonarz uzna za bero,
co mogo si sta powodem przypisania Thorowi naczelnego miejsca w panteo
nie z Uppsali.
Eyrbyggja saga (3-4, 10) wspomina wityni (hof) Thora i jego wizerunek
wyryty na jednym ze stojcych w niej ondvegissulur. Wyobraeniem Thora oz
dobione te byo magiczne krzeso jednej z islandzkich wieszczek {Fostbroedra
saga 23). W wityni w Maere w norweskim Trondelag Thor mia siedzie na
swym wozie (Flat 1, 1860, 320). Rwnie wedug Sagi o Njalu (88) w wityni
w Gudbrandsdalen przedstawiony by na wozie, cignitym przez kozy. Nieza
lenie od autentycznoci tradycji mwicej o tych wityniach, wzmianki te po
twierdzaj czenie przez mity Thora z jego wozem i kozami. Stawiano mu te
posgi lub supy kultowe umieszczane pod otwartym niebem, czego ladem mog
by w Anglii nazwy miejscowe Thorsstable, sup Thora" (E.O.G. Turville-Pe
tre 1972, 20-29).
Gdy okoo 1032 roku anglosaski misjonarz Wulfrad prbujc odcign
Szwedw od pogastwa, porba toporem posg Thora stojcy na placu wieco23 Odinn a iarla, tha er i vala falla,
en Thorr a thraela kyn.
Sowo thraela kyn moe tu oznacza rd niewolnikw", ale take sugi, w tym rwnie najemnych
wojownikw, o czym wiadczy nazwa dwch duskich grodw typu ringborgar, brzmica Trelle
borg, grd thraelw" (por. L.P. Supecki 2000a, 51-53). Proponowana przez J. de Vriesa emendacja thraela kyn na karla kyn (rd niewolnikw - rd wolnych chopw) nie jest wic konieczna, cho
jest moliwa i poetycko elegancka.
24 J. de Vries 1957, 112-121; Svavar Sigmundsson 1992, 242.

137
wym (idolum gentis nomine Thor stans in concilio paganorum), zosta przebity
wczniami. Jego ciao, po wielu dokonanych nad nim bezecestwach (post
multa lubridia), barbarzycy" wrzucili do bagna . Ta wzmianka Adama wska
zuje przy okazji na zwizki Thora z miejscami odbywania wiecw.
25

Skadanie dla Thora ofiar, w tym take ludzkich, powiadczone jest duo
wczeniej (J. de Vries 1956, 411). Na przeomie X/XI wieku Dudo z St. Quentin
(De Gestis Normanniae Ducum, I, 2) pisa, e Normanowie swojemu bogu
0 imieniu Tur nie oddaj ani byda, ani wina, ani podw rolnych, lecz ska
daj ofiar z krwi zabijanego czowieka, sdzc, e jest to najcenniejsza z wszel
kich ofiar", i opisuje szczegowo sposb jej dokonywania. Ofiary z ludzi ska
dane na kamieniu Thora (Thorsstein) na miejscu wiecu w Thorsness na Islandii
wspomina Landnamabk (135, S 85, H 73: 1925, 59). To samo miejsce i istnie
jce tam jeszcze lady po ofiarach opisuje Eyrbyggja saga (10),
26

Ogromna popularno masowo znajdowanych w caej Skandynawii srebr

nych zawieszek-amuletw w ksztacie mota Thora uznawana jest za pogask
odpowied na stosowane w tej funkcji przez chrzecijan krzyyki .1 tak zapew
ne byo, ale tylko jeli chodzi o rozpowszechnienie si srebrnych, stosunkowo
pnych moteczkw Thora. Pojawiajce si wczeniej elazne motki Thora
1 wyobraenia mota (cilej typowego dla sfery kultu mota/siekiery o dwch
identycznych kocach) na kamieniach runicznych wskazuj, e wiara w uwica
jc si Mjollnira bya wczeniejsza (A. Huldgrd 1998,726-729). Uwaano bo
wiem, e Thor mia si uwicania rnych przedmiotw. Kilka inskrypcji ru
nicznych na kamieniach upamitniajcych zmarych oraz na amuletach pocho
dzcych z Danii i Szwecji zawiera tekst brzmicy na kamieniu z Glavendrup
(DaRun 209) thorr vigi thasi runaR Thor uwica te runy", take inne inskryp
cje zawieraj podobne teksty. W jednym przypadku jest to formua majca zapo
biec profanacji kamienia runicznego, w innym zwizana jest z zaklciem, o resz
cie mona powiedzie oglnie, e odnosz si do faktu uwicenia czego przez
moc Thora. Najciekawsza jest tu formua na miedzianej blaszce z Kvinneby, opa27

2 5

Adam z Bremy II, 62. Wzmianka moe by uznana za jedno ze wiadectw wskazujcych na
skadanie przez Skandynaww ofiar ludzkich w bagnach jeszcze w XI wieku. Wedug Tacyta (Ger
mania 12) taki sposb egzekucji (od czasw bada Karla von Amiry, 1922, interpretowanych jako
rodzaj ofiar) przewidziany by dla ignavos et imbelles et corpore infames", czyli zniewieciaych
tchrzy i pasywnych homoseksualistw. Warto tu zauway, e jako argr, obcieni hab pasyw
nego homoseksualizmu, wymiewani byli na Islandii pierwsi misjonarze, biskup Fryderyk i Thor
vald vidforli; patrz B. Almqvist 1974, 26 i passim.
2 6

Jest to fonetyczny zapis jego imienia, zgodny ze skandynawsk wymow, co potwierdza wia
rygodno wzmianki.
27 E. Marold 1974, 195-222; E. Wammers 1997, 83-108.

138
trzonej 143 znakami runicznymi i wyobraeniem ryby. Jest to bezsprzecznie
amulet. Wrd nie do koca jasnej treci napisu wyrnia si fragment brzmicy
Thorr gaeti hans me R them hamri - Thor ochrania go swym motem"
(A. Huldgrd 1998, 728-729). Oznacza to, e pojawiajcy si w pniejszych
rdach literackich wtek Thora uwicajcego pewne przedmioty czy czynnoci
swoim motem ma oparcie w autentycznym kulcie. Jest to motyw, ktry przeja
wia si najprawdopodobniej ju w okreleniu Donara mianem vigidonar i trwa
w jego przydomkach veorr (Hym. 11), vingthorr (Thrk. 1; Alv. 6) i vethormr (Egil
Skallagrimsson, Arinbjarnarkveda 19) . Do tego wtku nawizuje pniej litera
cka anegdota Snorriego Sturlusona w Hakonar saga goda (17), gdzie uczyniony
przez krla Hakona Dobrego nad potrawami znak krzya pogaski jarl Sygurd
interpretuje jako uwicenie potraw znakiem mota Thora . Wedug Saksona
Gramatyka (XIII, 5, 5) duski krl Magnus Nilsson w 1125 roku mia zdoby
gdzie na wschodnim wybrzeu Szwecji i zabra do Danii jako trofeum mot
Thora, ciki mot, ktry nazywaj Jowiszowym", otaczany przez mieszkacw
pewnej wyspy" (zapewne Gotlandii) dawnym kultem religijnym" .
28

29

30

Wracajc do rytuaw pogaskich uzna naley wiarygodno odnotowane

go w Thrymskvidzie (30) epizodu, opisujcego ukadanie podczas ceremonii za
lubin mota Thora na onie panny modej. Ale Thor uwici mia Mjollnirem
rwnie stos pogrzebowy Baldra (zapewne go te wtedy zapali ogniem pioru
na). Mjollnir mg wic by wizany nie tylko z podnoci, ale po prostu z ry
tami przejcia . Zwizki Thora z podnoci zasuguj jednak na uwag, jako
piorunowadca powinien zreszt gra i w tej sferze wan rol. Do tej samej sfe
ry podnoci nawizuje mit mwicy o codziennym zjadaniu nalecych do
Thora kozw, ktre ich waciciel oywia swym motem nazajutrz rano.
31

Thor by bogiem siy i walki, ale nie by najwaniejszym z kilku bogw woj
ny. Niedawno cakowicie zanegowano (R. Kroesen 2001), po czci susznie, te
z o Thorze jako bogu wojny. Wspomniana tu ju 24. strofa Harbardsljod poka
zuje jednak wyranie, e Thor by bogiem zwyczajnych wojownikw, a opisane
przez Dudona z St. Quentin skadanie ofiar ludzkich dla Thora podczas wielkiej
wyprawy Wikingw na Francj nie pozostawia cienia wtpliwoci, e Thor
32

28 J. de Vries 1957, 123; P. Meulengracht Srensen 1977, 759768.

29 J. de Vries (1957, 126) broni jednak dawnoci motywu uwicania potraw znakiem mota
Thora, wskazujc na podobne obyczaje u Lapoczykw.
30 Por. J. de Vries 1957, 126.
31 Tak susznie B.-M. Nsstrm 2001,73. O rytach przejcia wci najlepsza pozostaje klasycz
na praca Arnolda van Gennepa 1960 [1909].
3 2

Patrz wyej, s. 132.

139
by bogiem wojny, w tej samej roli pojawia si zreszt rwnie w kulcie Wikin
gw zdobywajcych Irlandi. Roman de Rou wspomina wznoszony przez po
chodzcych od Wikingw Normandczykw okrzyk wojenny Tur aie" (Thorze
pom!) . Niestety, wedug Rudolfa Mucha (1937, 48) istniej powane wtpli
woci, czy takie odczytanie tekstu Romansu o ry jest w tym miejscu popraw
ne. Ale przywoany przez J. de Vriesa (1957, 114) z pieni o bitwie pod Flodden
(1513 rok!) northumbryjski okrzyk bojowy Teer yebus, ye Teer, ye Odin" (Po
m Tyrze, Tyrze i Odynie) przemawia za moliwoci doszukiwania si w Ro
man de Rou imienia Thora! Cho w okrzyku bojowym Notrhumbrian widzie
naley (obok nie budzcego wtpliwoci imienia Odyna) raczej odwoanie do
Tyra (Teer) ni Thora , to jego stosowanie przynosi dowd, e przed bitw
wzywano bogw, od ktrych oczekiwano wsparcia.
33

34

Trzeba jednak przyzna, e waciw dla Thora sfer bojowej aktywnoci

byy pojedynki, dokonywane samotnie lub samowtr (z Thjalfim, Lokim lub Tyrem) wyprawy przeciw Olbrzymom lub Olbrzymkom, majce na celu obron
bogw i ludzi, albo zdobycie lub odzyskanie niezbdnych im przedmiotw.
Swych heroicznych czynw dokonywa on nieomal wycznie w sferze zewntrz
nej wobec wiata bogw. Przebywa wic prawie zawsze w Utgardzie, na
wschodzie lub pnocy, czyli w wiecie Olbrzymw, udawa si tam lub wanie
stamtd wraca (L. Motz 1996, 35). Tylko raz walczy musi w rodzinnym As
gardzie. Bez Thora bogowie okazuj si bezsilni, i gdy wpadaj w kopoty, mu
sz go wezwa, by pokona jakiego zagraajcego im Olbrzyma. Podczas kt
ni bogw z Lokim opisanej w Lokasennie dopiero pojawienie si Thora zmusza
Lokiego do ucieczki. Walki Thora maj jednak zawsze wyrany charakter poje
dynku lub awanturniczej, indywidualnej wyprawy, nigdy za wojny (L. Motz
1996, 47^18; R. Kroesen 2001).
35

Walczcy z Olbrzymami bg sam ma wyrane rysy Olbrzyma . Nie zapo

minajmy tu, e matk Thora bya Olbrzymka Jrd (ale rwnie Odyn by synem
Olbrzymki!). Charakterystyczn cech Thora jest typowa dla Olbrzymw sia fi33J.de Vries 1957, 114.
34 Chyba e dwukrotne powtrzenie imienia Tyra (Teer) jest bdem rda, wynikajcym z po
dobiestwa fonetycznego i postpujcego zapomnienia dawnego kultu, a pocztkowo wzywano
wszystkich trzech bogw wizanych z walk: Thora, Tyra i Odyna.
35 W mitologiach obserwuje si czsto zaobserwowane przez Ryszarda Tomickiego (1974,490)
zjawisko wymiany cech pomidzy przeciwnikami mitycznych bojw, w ten sposb zwycizca smo
ka sam upodabnia si do niego, take i dlatego, e bez cech swego wroga nie byby w stanie go
zwyciy, taka przemiana zmienia jednak poniekd zwycizc w obraz i now posta zwycione
go przeze wroga. O Thorze jako polbrzymie najdobitniej pisaa L. Motz 1996, 60; take R. Kroe
sen 2001, 103 (przypominajc, e podobiestwo Thora do Olbrzymw zauway ju G. Dumzil).

140
zyczna. Take jego prostoduszno jest typow cech Olbrzyma, diametralnie
rn od waciwej dla Asw skonnoci do oszustw i krtactwa, typowej dla
Odyna i Lokiego. Skonno do wpadania w amok, rwnie typowa dla Olbrzy
mw, jest ju jednak wspln waciwoci Thora i Odyna. Podobnie jak Ol
brzymi, Thor wywouje wok siebie straszny haas, w jego przypadku s to od
gosy burzy i grzmotw, i te konotacje zawarte s ju w jego imieniu (L. Motz
1996, 60). Na zaklciach z Sigtuny i z Canterburry Thor okrelony jest wrcz ja
ko krl Thursw" . Dlatego wic moe, jako w zasadzie Polbrzym, nie mo
e przechodzi przez prowadzcy do Asgardu most Bifrost .
Gwn rol Thora w mitologii skandynawskiej bya obrona wiata bogw
i ludzi przed Olbrzymami i istotami demonicznymi. Dlatego w Voluspa (56) ob
darzony zosta przydomkiem midgards veur, obroca sanktuariw Midgardu"
(U. Dronke 1992, 679), a u Egila Skallagrimssona (Arinbjarnarkvaeda 19) wy
stpuje jako vethorm, opiekun sanktuariw". Thor by pogromc Olbrzymw,
przed ktrymi broni bogw i ludzi. Wag jego zwycistw nad Olbrzymami pod
krelaj kenningi. Thor to jotna dolgr (wrg jotunw"), fjallgauts fellir (za
bjca grskich Gotw" = Olbrzymw) i bergdana brjotir (niszczyciel grskich
Duczykw = Olbrzymw) . Do znanych nam mitw o Thorze i Olbrzymach
odwouje si dobrze zachowana Thorsdrapa Eilifa Gudrunarsona (I. Lindquist
1929, 94-103). Skaldowie Bragi Bodason, Vetrlidi Sumarlidson i Thorbjorn disarskald podawali, jak mona sdzi z zachowanych fragmentw ich hymnw,
listy pokonanych przez niego Olbrzymw (I. Lindquist 1929, 92-93). Z mitw,
ktre utracilimy, zachowa si w nich lad opowieci o walce Thora z dziewiciogowym Olbrzymem Trivaldim (Skaldskap. 4). Thor wojowa take z 01brzymkami. Gronymi przeciwniczkami boga okazay si crki Geirroda Gjalpa
i Greipa (Skaldskap. 18; Vertlidi Sumarlidason: I. Lindquist 1929, 92). Podczas
36

37

38

3 6

Na amulecie z Sigtuny czytamy thur sarrithu thursa trutin niech skaleczy ci Thor krl
Thursw" (L. Motz 1996, 61-62), na inskrypcji z Canterburry thur vigi thik thorsa drottin niech
uwica ci Thor, krl Thursw" (A. Huldgrd 1998, 729).
3 7

Chyba e przyczyn byty tylko towarzyszce mu pomienia, grzmoty i pioruny, groce po

arem mostu, patrz wyej, s. 47. Wart uwagi jest wskazany przez L. Motz (1996, 39) czsty wtek
Thora jako boga ustawicznie przechodzcego gdzie przez wod, wedug Grm. 29 brodzi przez
Kormt, Ormt i Kerlaugi dwie" nie mogc korzysta z Bifrostu, idc do Geirroda przechodzi przez
rzek Vimur, Elivagr przekracza z Aurvandilem w koszyku, z Midgardsormem walczy w wodach
Oceanu. Ale L. Motz nie wytumaczya, dlaczego Thor, umiejcy brodzi przez wody, nie potrafi
w Harbardsljod przeby fiordu, przez ktry nie chce go przeprawi w swej odzi Harbard-Odyn.
38 Eyvind skaldaspillir, Lv 9, Skj. IB, 64; Thjodolf Haustlong 18, Skj. IB, 18, Ulfr Uggason
Husdrapa 6, Skj. IB, 129; M. Kristiansen 1930-1931, 76.

141
pogrzebu Baldra o mao nie zabi Olbrzymki Hyrrokin. W Harbardsljod (37)
sam przyznaje, e walczy z kobietami berserkw.
Wspomnielimy tu ju o zabiciu przez Thora budowniczego Asgardu. Jest to
jedyna walka Thora, do ktrej doszo w wiecie bogw. Najwaniejszy ze zwi
zanych z Thorem mitw mwi o jego owach na Midgardsorma; zosta on w
czony do opowieci o wyprawie po kocio Hymira. Ogromn wag dla Asw
i Olbrzymw mia te pojedynek, w ktrym Thor pokona Hrungnira rozbijajc
Mjollnirem jego bro - kamienn osek i miadc mu gow motem. Na wy
praw do Geirrodsgardu Thor musia natomiast wyruszy bez Mjollnira i reszty
swej broni, zdoa jednak zabi Geirroda rzucajc w niego rozpalonym do czer
wonoci elazem. W pnym ju najprawdopodobniej micie, opisanym
w Thrymskvidzie, Thor ponownie pojawia si bez mota, ktry ukrad mu Ol
brzym Thrym, dajc za jego zwrot rki Freji. W micie o wyprawie do Utgardalokiego Thor poddany zosta niezwykym prbom, ktre przegra.
Zacznijmy od mitu o walce Thora z Hrungnirem. Mwice imi Hrungnira
oznacza wrzeszczcego" (J. de Vries 1962, 262) i jest do typowe dla Olbrzy
mw, ktrzy nie byli na og cisi i spokojni. Ale to samo powiedzie mona
o wywoujcym burze i grzmoty Thorze. Nie bez racji wskazuje si wic na
wzajemne podobiestwo antagonistw tego mitu . Mit jest dawny i nawizuj
do niego liczne kenningi - mot Mjollnir to Hrungnis bani, zabjca Hrungnira"
(Ls. 61, 63), a Olbrzym to Hrungnis spjalli, przyjaciel Hrungnira" (Hym. 16) .
wiadcz one o wadze i duej popularnoci mitu. Odwouj si do niego w Eddzie poetyckiej dwie pieni. W Harbardsljod (14-15) przebrany za Harbarda
Odyn przedstawia si Thorowi: nie spotkae twardszego ma, odkd Hrungnir pad", a Thor szczyci si tym, e pokona Olbrzyma, co mia gow z ka
mienia". W Grottasong (9) Olbrzymki Fenja i Menja mwi: Twardy by
Hrungnir i ojciec jego, a Thjazi by jeszcze mocniejszy".
39

40

Tre mitu znamy z lakonicznych strof Haustlong (14-20) Thjodolfa or

hvinni i z szerszej opowieci Snorriego w Skaldskaparmal (17). Gdy Thor poje
cha prowadzcymi na wschd drogami by walczy z trollami", Odyn przyby
do Jotunheimu i spotka Olbrzyma Hrungnira. Ten z podziwem zapyta, kim jest
m w zotym hemie, jadcy przez powietrze i morze na znakomitym koniu.
Odyn odpar, e gotw jest si zaoy o wasn gow, e rwnie dobrego konia
nie ma w caym Jotunheimie. Hrungnir za odrzek, e i owszem, jest taki, a jest
3 9

Tak L. Motz (1996, 51), ktra dostrzega w Hrungnirze wczeniejsz posta Thora.
40 J. de Vries 1957, 134; M. Kristensen 1930-1931, 77; o zwizanych z Hrungnirem dwch
kenningach tarczy patrz niej.

142
to jego ko Gullfaxi (zotogrzywy"), wsiad na niego i ruszy galopem za Odynem, ktry popdzi na Sleipnirze do Asgardu. Hrungnir pody za nim rwnie
szybko na Gullfaxim i w zalepieniu Olbrzyma (iotunmod) nie zauway, e
wjecha w ogrodzenia grodu Asw (asgrindr). Pojedynek pozosta wic w zasa
dzie nierozstrzygnity! Odyn by nieco wczeniej, ale Gullfaxi okaza si by
rwnie dobrym wierzchowcem jak Sleipnir. W opowieci zwraca uwag, e
Odyn do Jotunheimu wybra si konno, a w ten sposb podrowa na og tyl
ko w zawiaty, natomiast w naszych" wiatach ludzi i bogw prawie zawsze
pojawia si pieszo (J. Lindow 1996, 9).
Hrungnir wszed do hali Asw, a ci, cho jako Olbrzym by ich wrogiem, nie
uchybili obowizkowi gocinnoci i zaprosili go do wsplnego picia. Hrungnir
zada olbrzymiego naczynia, z ktrego na og pi znany z nieumiarkowania
Thor, i oprnia je byskawicznie. I wnet pijany Olbrzym zacz si przechwa
la, e ca Walhall przeniesie sam a do Jotunheimu, zatopi Asgard, zabije bo
gw, a boginie Frej i Sif zabierze ze sob i uwiedzie. Jedynie Freja miaa od
wag dolewa mu dalej trunki, a Olbrzym przechwala si, e wypije Asom cae
ich piwo. I dopiero ta groba zaniepokoia ostatecznie bogw. Wezwali wic
Thora, by rozprawi si z uciliwym gociem. Thor jak deus ex machina stawi
si natychmiast i ju wznis mot do gry zarzucajc Olbrzymowi nieokrzesa
nie, gdy Hrungnir stwierdzi, e Odyn zaprosi go w gocin i jest pod jego opie
k. Thor zaproponowa wic, by wyszli z hali bi si na zewntrz. Hrungnir od
par na to, e nie przyniesie Thorowi chway, jeli go zabije, gdy jest nieuzbrojo
ny, ale mog walczy ze sob na granicy zwanej Griotungagardr (miejsce, do
sownie gospodarstwo, gdzie jest mnstwo kamieni"), i tam stawi si na bj,
okrelony u Snorriego jako formalny pojedynek (holmgang i einvigr), uzbrojo
ny w swj or: tarcz i osek. Inaczej, podkreli ponownie Hrungnir, Thora
czeka niesawa, jeli zabije bezbronnego.
Olbrzymi bali si o rezultat tego pojedynku. Wiedzieli, e Hrungnir by
wrd nich najsilniejszy, i nie chcieli go straci. Stworzyli wic w Griotungagordzie ma z gliny, wysokiego na 9 mil i mierzcego 3 mile w torsie. Ponie
wa nie znaleziono dla adnego serca odpowiedniej wielkoci, w jego ciao
woono serce klaczy. Olbrzym nazwany zosta Mokkurkalfi . Jego posta nie
jest pnym dodatkiem do mitu, gdy ju skald Kormak zarzuca swojemu prze
ciwnikowi, e ma serce z gliny (Skj. IB, 80), czynic wyran aluzj do Mokkurkalfiego. Natomiast Hrungnir mia wedug opisu Snorriego sawne serce
z twardego kamienia z trzema przeplecionymi rogami, tak potem ryto znak ma41

4 1

Znaczenie imienia niejasne, moe mglista noga lub ydka", tak R. Simek 1995, 280-281.

143
giczny, ktry nazywany jest sercem Hrungnira". Olbrzym mia te kamienn
gow i kamienn tarcz.
Haustlong (14-16) opisuje Thora jadcego do walki jak burza, z grzmotami
piorunw rozlegajcym si pod jego zaprzonym w kozy wozem i z blaskiem
byskawic sprawiajcym, e powietrze pono i trzsa si ziemia. Ale wedug
Snorriego pojedynek stoczono pieszo. Hrungnir stan przeciw Thorowi i jego
sudze Thjalfiemu wraz ze swym sztucznie stworzonym z gliny Olbrzymem.
Uzbrojony by w osek i kamienn tarcz. Ostrzeony (podstpnie?) przez
Thjalfiego, i Thor uderza bdzie od dou, czyli od strony ziemi, Hrungnir sta
n na wasnej tarczy i w obie rce chwyci swoj bro. Pamita tu trzeba, e
Thor jako syn Jrd (ziemi), mg spodziewa si z jej strony pomocy . Kenning
tarczy Hrungnis fota stallr, podstawa dla stp Hrungnira pokazuje, e jest to
dawny motyw . Wedug Haustlong (17-18) stanowica podstaw dla ng
Hrungnira tarcza zamaa si podczas boju.
Wedug Snorriego pojedynek przebiega nastpujco. Thor nadcign wrd
grzmotw i byskawic i z oddali rzuci swym elaznym motem Mjollnirem, na
tomiast Hrungnir cisn we oburcz kamienn osek. Oba pociski spotkay si
w powietrzu, oseka Hrungnira pka, a jeden z odamkw utkwi w czaszce
Thora (z innych powstay skay, z ktrych robi si oseki). Thor upad, lecz jego
mot nie chybi celu i zmiady czaszk Hrungnira - std wanie w Lokasennie
(61 i 63) Mjollnir nazywany jest zabjc Hrungnira" {Hrungnis bani). Thjalfi
w tym czasie zabi Mokkurkalfiego ktry pad bez chway". Hrungnir upad na
lecego Thora tak, e noga Olbrzyma uwizia jego szyj. Thor nie mg si
podnie, nie zdoa go te uwolni Thjalfi.
42

43

44

Dopiero majcy tylko trzy lata lub trzy noce syn Thora Magni zdoa j
zdj i uwolni ojca, ktry w nagrod da mu zdobytego Gullfaxiego. Wywoa
to miao niezadowolenie Odyna, ktry oczekiwa, e to jego, jako swego boskie
go ojca uczci Thor obdarowujc go cennym upem - koniem, o ktrego rozpta
a si walka, do tego nie gorszym od jego Sleipnira.
4 2

Dlatego prba J. Lindowa (1996, 15), by wykaza, e domen Thora byy wycznie sfery
powietrzne, a Hrungnir, wierzc w (ewentualne) garstwo Thjalfiego wykaza si ignorancj, jest bdna
i pokazuje raczej, e autor tej tezy zapomnia w chwili jej formuowania o pochodzeniu Thora!
4 3

Kormak, Lv 14, Skj. IB, 73; Kormaks saga 5. Prba interpretacji tego kenningu jako kennin
gu miecza (B. Einarsson 1971, 28) nie przekonuje.
4 4

W rkopisie Irivaelr, poprawiane na trinaelr, trzy noce. Jaka lekcja jest poprawna, niesposb
rozstrzygn. Warto natomiast zauway ogromn rol liczby trzy, czsto powtarzajcej si w tym
micie, tak J. Lindow 1996, 17.

144
Wedug Haustlong (20) skalda Thjdolfa r Hvinni odamek oseki wyja
z gowy Thora Groa (uzdrawiajca"). Snorri Sturluson podaje tu odmienn
wersj - wedug niego wieszczka (volva) Groa nie zdoaa go usun. Thor pod
czas swej magicznej kuracji opowiedzia jej z wdzicznoci o tym, jak uratowa
jej ma Aurvandila, przenoszc go na plecach w koszu przez skut lodem rzek
Elivag. Odpad mu wtedy jeden z przemarznitych palcw u nogi i Thor rzuci
go na niebiosa jako gwiazd zwan Aurvandilsta, ale, dodawa, jej m powi
nien wnet wrci. Wwczas wieszczka z radoci zapomniaa potrzebnych za
kl i odamek na zawsze pozosta w czole Thora. Dlatego nie wolno rzuca na
ziemi oseki, powoduje to bowiem, e odamek w gowie Thora dry i sprawia
mu bl. Posta Aurvandila bya znana w rnych zaktkach wiata Germanw.
W Anglii wystpuje on jako Earendel, w Niemczech jako Orendel, a jego imi
oznacza jutrzenk . Wtek ten najprawdopodobniej wtrnie doczono do mitu
o walce Thora z Hrungnirem.
45

Kenning tarczy, stallr Hrungnis fota - podstawa dla stp Hrungnira" ma

u Bragiego (Ragnarsdrapa 1) posta kenningu podwjnego, Thrudar thjfs iljablad, podstawa dla stp porywacza Thrudr", co wskazuje, i w jakiej zatra
conej wersji mitu Hrungnir by porywaczem Thrudr, crki Thora. Co wicej,
w Thorsdrapie (17) Eilifa Gudrunarsona Thor okrelony jest jako Thrudar thramodnir, tsknicy za Thrudr", co mona uzna za potwierdzenie tego motywu
(J. de Vries 1957, 134).
Znaczenie mitu Hrungnira dugo nie znajdowao zadowalajcej interpretacji.
G. Dumzil doszukiwa si w nim kiedy mitu inicjacji, ale sam wycofa si z tej
tezy . Pewne jest to, e mit mwi o przeprowadzonym z zachowaniem wszel
kich regu pojedynku, do ich przestrzegania zmusza jednak bogw szantaem
moralnym Olbrzym! Walcz w nim najsilniejsi, bardzo podobni do siebie przed
stawiciele obu wrogich sobie plemion.
46

Dopiero John Lindow (1996, 19) zauway, e stawk tego formalnego poje
dynku byo ustalenie, kto jest silniejszy: najmocniejszy z bogw, czy te najmoc
niejszy z Olbrzymw i w konsekwencji okrelenie, ktry z rodw gruje nad dru
gim. Rezultat by oczywicie pomylny dla Asw, ale warto zwrci uwag, e
zwycistwo nie przyszo Thorowi atwo. Po raz pierwszy i jedyny Thor podczas
walki z Olbrzymem zosta zraniony, a zwycistwo okupi habicym upadkiem.
45 J. de Vries 1957, 137; patrz te wyej, s. 35.
G. Dumzil 1959, 110-113. Wypominanie mu odrzuconej przeze interpretacji (tak
R. Kroesnen 2001, 105) jest wic nie fair. Doszukiwanie si w postaci Mokkurkalfiego kuky wroga,
ktr wprowadzany do grona wojownikw modzieniec powinien symbolicznie pokona, nie byto
zreszt zym pomysem.
4 6

145

Spoczywajca na lecym Thorze noga Olbrzyma jest bowiem oczywist aluzj

do homoseksualnego gwatu (J. Lindow 1996, 16). Mimo wszystko jednak - to
Thor zwyciy. Ciko wywalczone, okupione krwi i pitnem na gowie zwy
cistwo Thora czsto powraca w nordyckiej mitologii jako jeden z jego najwa
niejszych czynw i szczeglny powd do chway tego boga.
Wiele szczegw tej opowieci wymaga gbszej interpretacji. Nietrudno
zauway, e w micie o Hrungnirze jego kamienna oseka jest odpowiednikiem
elaznego mota Thora. W Viga-Glums sadze (21: IF 9, 70) jej tytuowy bohater
ma sen, w ktrym walczy ze swym przeciwnikiem na oseki, ktre rzucone pod
czas boju spotykaj si jako pociski w powietrzu. Widzie w tym mona nawi
zanie do mitu Hrungnira. Narol w ksztacie oseki bdc pamitk po pier
wszym boju mia te na czole irlandzki heros Cuchulainn (G. Dumzil 1959,
113). Ale oseka jako symbol ostroci, take ostroci umysu, pojawia si rw
nie w roli krlewskiego insygnium. Swoj osek posiada Odyn . W Gautreks
sadze (9) krl w zamian za podan mu osek nagradza jednego z bohaterw
opowieci zot bransolet. Co wicej, luksusow osek interpretowan jako ro
dzaj bera znaleziono w bogatym pochwku odziowym z Sutton Hoo, interpre
towanym z odrobin przesady jako grb krlewski .
47

48

Rwnie ciekawa jest posta Mokkurkalfiego. Motyw oywienia martwej po

staci z gliny lub drewna pojawia si w mitologii Skandynawii kilkakrotnie. Bogo
wie oywili drewniane wyobraenia pierwszych ludzi, Aska i Embl, Mdsognir
i Durin ulepili z gliny rzesz Karw . Najblisz paralel do opowieci o Mokkurkalfim stanowi jednak wtek oywienia przez Thorgerdr Holgabrudr ludzkie
go manekina, w ktrego pier bogini woya serce zoonego jej w ofierze czo
wieka . Natomiast Olbrzymi zastosowali w podobnej sytuacji serce zwierzcia.
I tu moga tkwi przyczyna ich klski. Uycie serca klaczy oznacza, e musieli j
zabi, a taka ofiara, w odrnieniu od ofiary z ogiera, przynosi nieszczcie.
Mona te zauway, e pojawiajcy si w micie Hrungnira gliniany Golem sta
nowi alter ego Olbrzyma. Odpowiednikiem glinianej gowy Mokkurkalfiego jest
kamienna czaszka Hrungnira, obaj te maj dziwne, niesamowite serca. Co wi
cej, przygniatajca Thora noga Olbrzyma, cho Snorri uznaje j za cz ciaa
Hrungnira, nalee powinna raczej do wielkiego na 9 mil Mokkurkalfiego.
49

50

Trjktne serce Hrungnira porwna mona z symbolem valknuta, przedsta

wiajcym trzy przeplecione trjkty. Jest to symbol wystpujcy na gotlandz47 Patrz wyej, s. 87-88.
48 S. Mitchell 1985, 1-31; patrz te: J. Campbell 1991, 32; R. Bruce-Mitford 1975, 690-693.
49 Patrz wyej, s. 36-39.
50 Patrz niej, s. 282.

146
kich kamieniach obrazkowych (bildstenar), wyryty by te
na niektrych elementach wyposaenia pochwka z Oseberg. Pod nazw valknuta (wza polegych) przetrwa
w ludowej kulturze Norwegii. Jest to jednak znak wy
ranie zwizany z Odynem. Natomiast Serce Hrungnira",
jak pisze Snorri, wyobraa trzy rogi, tak jak to widzimy na
kamieniu z Snoldelev na duskiej Zelandii. Jest to wic in
ny jeszcze symbol, podobny do valknuta, lecz duo bardziej
przypominajcy wyjte z ciaa serce . Drastyczne szczegy opisu przecinania
y skadanego na ofiar czowieka, zanotowane przez Dudona z St. Quentin (2)
wiadcz, e anatomia ludzkiego ciaa bya Wikingom bardzo dobrze znana.
Motyw rnie przedstawianej potrjnoci przeciwnikw indoeuropejskich
bogw-herosw pojawia si w osobach trjgowego przeciwnika Indry w mi
tach Indii, trjgowego Geryona, ktrego pokona Herakles w mitach klasycz
nych, wreszcie w postaci irlandzkiego Meche o trzech sercach pokonanego
przez Mac Cechta (G. Dumzil 1959, 113; J. de Vries 1957 136). W tym kon
tekcie warto moe powrci do wymienianego wrd pokonanych przez Tho
ra Olbrzymw Trivaldiego (potrjnie silnego) o dziewiciu (potrjnie trzech)
gowach, ktry mg by inn postaci Hrungnira, przedstawianego wprawdzie
z jedn gow, ale z potrjnym sercem. Trjgowa posta wyobraona na jed
nym z rogw z Galehus wyobraa zapewne rwnie jakiego Olbrzyma. Wielogowo bya bowiem w mitologii Skandynawii cech Olbrzymw, gwnie
Thursw, a nie bogw.
51

Opowie o konflikcie Thora z Thrymem (jego imi oznacza haas) uchodzi

za pn legend, nie do koca susznie . Opisujca go Thrymskvida, bezsprze
cznie jedna z najpniejszych pieni Eddy poetyckiej, moga bowiem wykorzy
stywa niekiedy dawne wtki. Przyzna jednak trzeba, e opisane w niej moty
wy nie znajduj potwierdzenia w najdawniejszych rdach (z jednym wszake
wyjtkiem). Tre pieni jest nastpujca: Thor (zwany w pieni najpierw
52

51 Nad scen przedstawiajc na kamieniu obrazkowym Larbro skadanie czowieka na otarzu

wida jednak symbol valknuta. Zagadnienie Hrungnishjarta i valknuta najszerzej przedstawia J. de
Vries 1957, 43-44, 127-128. Wanym uzupenieniem jego rozwaa jest przedstawienie fiskiego
i laposkiego znaku magicznego zwanego sercem Tursasa, z pewnoci zapoyczonego od Skandy
naww, by moe nawet bardzo wczenie. Thursas, podobnie jak Thor i Odyn, by bogiem wojowni
kw, wedug Agricoli dawa zwycistwo na wojnie". Znak serca Tursasa" jest jednak w odrnie
niu od valknuta i serca Hrungnira" znakiem poczwrnym, patrz: M. Haavio 1979, 132-134.
52 Za pn uwaa j J. de Vries, 1941-1942: 2, 133-136; za nim R. Simek 1995, 421-423.
G. Dumzil (1959a, 15-16) nie negujc pnego charakteru Thrymskvidy podkrela, e moe ona
zawiera dawniejsze motywy.

147
Ving-Thor, potem najczciej Hlorridi) zbudzi si rano i zauway, e skradzio
no mu jego mot Mjollnir. Poprosi wic Lokiego, by wywiedzia si w tajemni
cy, co si z nim stao. Loki poyczy od Freji jej szat z pir" (fjadrhamr), czyli
strj (a cilej posta, hamr) sokoa, pozwalajcy fruwa w powietrzu. Ta oddaa
mu szat bez ocigania, dodajc, e poyczyaby mu j nawet, gdyby bya ze
srebra lub zota, najwyraniej dobrze rozumiejc, jak wane dla wszystkich bo
gw jest odpowiednie uzbrojenie Thora. Loki w szacie Freji przyby do kraju
Olbrzymw (iotna heimi). Tam dostrzeg siedzcego na kopcu ich krla (thursa
drottin) Thryma. Ten rzek do Lokiego:
Co tam u Asw, co tam u Elfw,
Czemu tu przyby do Jotunheimu?

Loki odpar, e le si w ich stronach dzieje, i zapyta, czy to aby nie on

schowa mot Hlorrida (czyli Thora). Olbrzym przyzna:
To ja schowaem Hlorrida mot,
Osiem mil w ziemi gbinie;
I nikt go stamtd nie wydobdzie,
Dopki Freji nie wezm za on.

Loki wic wrci, powiedzia Thorowi o daniu Thryma, a pozbawiony Mjollnira piorunowadca zaproponowa Freji, by ta w zamian za zwrot mota zgodzia si
zosta on Olbrzyma. Freja, cho znana z wielu afer miosnych, zawrzaa takim
gniewem, e naszyjnik Brisingamen spad jej z szyi. Zawoaa z oburzeniem:
Musiaabym chyba oszale z dzy
By z tob jecha do Jotunheimu!

Asowie zebrali si wic na wiecu by uradzi, jak odzyska mot. Wtedy

Heimdall, najjaniejszy z Asw, widzcy przyszo jak inni Wanowie" (Thrk.
15), zaproponowa, aby Thora ubra w weselny welon i zaoy mu na szyj na
lecy do Freji naszyjnik Brisingamen bdcy jej charakterystycznym atrybu
tem. Do tego, powiada:
Dajmy mu take pk brzczcych kluczy,
Sukni niewieci zakryjmy kolana,
Na pier pomy okrge kamienie,
Na gow dajmy mu czepiec spiczasty.

Wywoao to oburzenia Thora:

Powiedz Asowie, e jestem wszeteczny,
Gdy welon pozwol na siebie naoy!

Ale Loki uwiadomi mu powag sytuacji:

148
Milcz teraz Thorze i cofnij te sowa!
Wnet Jotunowie Asgard zamieszkaj
Jak swego miota im nie odbierzesz!

I sam zaproponowa, e udajc suebnic rzekomej narzeczonej Olbrzyma,

pojedzie wraz z Thorem w kobiecym przebraniu do Jotunheimu. Maskarada
oszczdzia tylko kozy zaprzone do wozu Thora. Autor pieni, chyba przez
zapomnienie, nie zastpi ich kocim zaprzgiem Freji. Thor i Loki pojechali
w kolim zaprzgu wrd typowego dla przejazdw piorunowadcy drenia gr
ponad gorejc od byskawic ziemi. Zauway to Thrym, ale nie domylajc si
podstpu uzna, e przybywa jego narzeczona. Gdy jednak podczas wieczerzy
udajcy Frej Thor zjad wou, osiem ososi, wszystkie sodycze przeznaczone
dla kobiet i wypi trzy kadzie miodu (Thrm. 24), wzbudzio to zdziwienie Ol
brzyma, ktry rzek:
Nie widziaem panny, co tak zaksza szeroko.
Ni te dziewicy, co miodu moc tak pi moe.

Loki znalaz jednak od razu wytumaczenie tego dziwu w tsknocie rzeko

mej Freji, ktra osiem dni i nocy je jakoby nie moga z tsknoty do Olbrzyma.
Ten sprbowa wtedy podnie welon i pocaowa narzeczon, trafi jednak na
ponce ogniem spojrzenie Thora, ktre go odrzucio. I znw Loki wytumaczy
je trwajc osiem dni tsknot Freji. Wreszcie siostra Olbrzyma zadaa odda
nia posagu, ale Thrym bardzo spieszy si do dopenienia aktu maestwa:
Rzek wtedy Thrym, krl Thursw, tak:
Mot tu przyniecie, uwici pann.
Kadcie dziewicy mot na kolana.
Uwicie zwizek nasz w imi Vor!

Thor nabra ducha, gdy ujrza swj mot, wzi go w rce i najpierw zabi
Thryma, krla Thursw", potem rd cay Jotunw zmiady", a na kocu za
bi siostr Thryma, ktra miaa czelno zada posagu. I tak syn Odyna odzy
ska swj mot".
Poniewa mit o Thrymie nie znajduje jakiegokolwiek dawnego potwierdzenia
poza Thrymskvida , uwaa si go w caoci za dzieo autora tej pieni, cieszcej
si potem spor popularnoci i znajdujc odbicie w pnoredniowiecznych
naladownictwach i literackich nawizaniach. Pie ma satyryczny wrcz po
smak i od pocztku do koca stworzona jest po to, aby bawi, co jednak nie prze
sdza jeszcze o jej wieku. To, e jako cao jest pna, nie podlega dyskusji. Na
uwag zasuguje wszake nazwa Thrymsheimu, miejsca, gdzie mieli mieszka
Olbrzym Thjazi i jego crka Skadi. Nawizuje ona wyranie do imienia Thryma.
53

5 3

Cakowicie brak nawizujcych do niego kenningw, por. M. Kristensen 1930-1931, 79.

149
Pie dobrze pokazuje niech Thora do wszelkich form seksualnej perwersji. Na propozycj zatrcajcej o transwestytyzm przebieranki Thor odpowiada
sowami, ktre przetumaczylimy: Powiedz Asowie, e jestem wszeteczny"
(B.-M. Nsstrm 1986). W oryginale wszeteczny" (argan, od ergi) ma oczywi
ste odniesienia do homoseksualizmu. Takie konotacje nie przeszkadzay jednak
Odynowi, ktremu jest tu Thor w oczywisty sposb przeciwstawiony. Postawie
nie brzydzcego si perwersj Thora pozbawionego swego najwaniejszego or
a i atrybutu w sytuacji, w ktrej w imi wyszego dobra musi wej w rol ko
biety, jest fundamentem, na ktrym zbudowany zosta komizm pieni. Rozwaa
jc czas powstania tego motywu warto tu pamita, e wtek przebrania pozor
nie arcymskiego boga-bohatera za kobiet pojawia si te w mitach o Achille
sie i Heraklesie. Ten ostatni w jednym z epizodw pojawia si u krlowej Omfale, gdzie w niewiecich szatach przdzie len, siedzc u stp zakochanej w nim
krlowej, dziercej jego maczug i ubranej w nalec do niego lwi skr.
Mit o Thrymie zawiera niewtpliwe odniesienia do rzeczywicie prakty
kowanego rytuau weselnego, w ktrym mot Thora peni wan rol. I moe
nawet to ten wanie fakt da powd do jej napisania. Wzywana w ceremonii
enigmatyczna bogini Vor interpretowana jest jako patronka maestwa.
Sednem kolejnych dwch mitw o potyczkach Thora z Olbrzymami s jego
wyprawy w zawiaty. W pierwszym z nich przeciwnikiem boga jest Geirrod, do
ktrego krainy, Geirrodsgardu, Thor odby musi - nie z wasnej woli - niebez
pieczn wypraw, pozbawiony swego mota, pasa mocy i elaznych rkawic.
Mit jest treci dziesitowiecznej Thorsdrapy skalda Eilifa Gudrunarsona, na
wizuj te do niego kenningi, potwierdzajce jego dawn metryk. Szczeglnie
czsto pojawiaj si w nich postacie dwch crek Geirroda Gjalpy i Greipy
(M. Kristensen 1930-1931, 78-79). Najobszerniej tre mitu podaje Snorri
{Skaldskap. 18), ktry cytuje Thorsdrap, ale jego opowie rni si znacznie
od poematu w kilku istotnych punktach. U Snorriego akcja mitu zaczyna si od
tego, e Loki zabra Frigg jej valshamr - szat sokoa (cilej ksztat, posta
hamr) i z czystej ciekawoci uda si do kraju Olbrzymw, gdzie w Geirrodsgardzie ujrza pikn hal, jako sok usiad na jej szczycie i usiowa zobaczy
przez okno, co si w rodku dzieje. Geirrod to zauway i nakaza podejrzanego
ptaszka zapa. Mimo e dach hali by stromy, sudzy Geirroda zdoali Lokiego
dopa i schwytanego oddali Geirrodowi. Ten, patrzc w oczy sokoa nabra po
dejrze, e moe to by przemieniony w ptaka czowiek i usiowa wywiedzie
si, kim on jest. Ale Loki z pocztku milcza. Geirrod zamkn go wic na trzy
miesice o godzie w skrzyni. Gdy po tym czasie Lokiego wypuci i zada
wyjanie, ten opowiedzia mu, kim jest i przysig (mona rozumie, na da-

150
nie Geirroda), e w zamian za uwolnienie sprowadzi do Geirrodsgardu Thora
bez jego mota i pasa mocy.
Eilif Gudrunarson nie podaje przyczyn wyprawy Thora. Mona si tylko do
myla, e tak jak u Snorriego jest ni uwizienie Lokiego, ktry kamstwem
skoni Thora, by uda si zielonymi drogami, ktre prowadz do domu Geirro
da". Ale sam pozosta najprawdopodobniej w mocy Olbrzyma, bowiem w Thorsdrapie towarzyszem wyprawy Thora jest Thjalfi. W relacji Snorriego Loki zosta
wic przedstawiony jako gupawa ofiara Geirroda, ktry chwytajc go wykorzy
sta okazj, by dosta w swe rce najgroniejszego wroga Olbrzymw pozbawio
nego swej broni. Natomiast w poemacie Eilifa Loki wystpuje jako podstpny
prowokator (M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 66), co nota bene lepiej pasuje
do jego typowej roli w mitach. Thor w wizji skalda ma wic dwch przeciwni
kw: realnego, Geirroda, i moralnego, Lokiego. Nie przypadkiem Eilif okrela
Thora mianem bolkveitir briota Loka, niszczycielem wiaroomstwa Lokiego" .
Thor ruszy wic na niebezpieczn wypraw, u Snorriego towarzyszy mu
Loki, u Eilifa Thjalfi. Przysiga Lokiego zmuszaa Thora, by uda si do Geir
rodsgardu bez swojej broni. Ale w konfliktach Asw z Olbrzymami czsty jest
motyw pozornego, literalnego jedynie dotrzymywania przysig . I tak wanie
si dzieje w tym przypadku. Wracajmy do relacji Snorriego. Thor wybierajc si
do Geirroda zatrzyma si u Olbrzymki Gridy, matki boga Widara, okrelanego
przydomkiem milczcy", syna i przyszego mciciela Odyna. Gridr ostrzega
Thora, e Geirrod jest mdrym jak pies Olbrzymem" (iotun hundviss) i trudno
z nim sobie da rad. Poyczya wic Thorowi swj pas mocy (megingjord), e
lazn rkawic i rdk (staf), zwan Gridavolr (czyli po prostu rdk Gri
dy"). W ten sposb Thor, dotrzymujc sowa, wbrew oczekiwaniom Olbrzyma
przyby do niego ostrzeony i uzbrojony.
Geirrod przedstawiony zosta jako Olbrzym mieszkajcy w zawiatach (J. de
Vries 1957, 140-141). Granic jego woci stanowia rzeka Vimur (tryskajca ),
w ktrej usiowaa utopi Thora crka Geirroda imieniem Gjalpa. Gdy Thor
z uczepionym u jego pasa Lokim wszed do wody a po ramiona, rzeka zacza
szybko przybiera. Thor wyrzek wtedy w typowym dla pieni Eddy metrum :
54

55

56

57

58

54 Skald stwierdza: diugr vas Loptr at ljuga - wielki byl Loptr (= Loki) we garstwie"; Thorsdrapa 1; por. G. Dumzil 1959a, 15.
55 Thorsdrapa 4: I. Lindquist 1929, 94-95; G. Dumzil 1959a, 15.
56 Tak M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 66.
57 Tak R. Simek, 1995, 458, uznajcy j jednak za granic midzy wiatami bogw i Olbrzymw.
58 M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986, 71, zauwaaj przy tej okazji, e w zasadzie jest to jedy
na w poezji nordyckiej strofa, przypisana jakiemu bogu. Ci sami autorzy twierdz, i wynika z tego,

151
Nie wzbieraj, Vimur, bo musz ci min,
W drodze do domu Olbrzyma,
Wiedz, e gdy wzbierasz, Asa moc wzbiera
We mnie a pod niebiosa!

Wtedy Thor ujrza crk Geirroda Gjalp, stojc na obu nogach w pozycji
uatwiajcej zaatwianie potrzeb fizjologicznych i powodujc wzbieranie rzeki.
Thor rzuci w ni wydobytym z dna gazem, mwic, trafiaj tam, gdzie rdo"
i nie chybi celu. W tym samym momencie stan u brzegu, schwyci si gazi
jarzbiny, i - powiada Snorri - std powstao przysowie, e jarzbina jest
brzegiem Thora". W Thorsdrapie (9) epizod ten przedstawiony jest nieco ina
czej. Thor wchodzi w wody Vimur, crki Geirroda powoduj wezbranie rzeki
(Eilif pomija obsceniczny szczeg, w jaki sposb), ale Thor przekracza jej fale
jak Mojesz, posugujc si rdk Gridy. W wersji Eilifa podczas przeprawy
u jego pasa zwisa mu zamiast Lokiego Thjalfi.
Gdy Thor przyby wreszcie do Geirroda, otrzyma najpierw do zamieszkania
obor dla kz (geitahus, co niesusznie prbuje si poprawia na gestahus, dom
dla goci). Gdy siad tam na stoku zauway, e ten podnosi si a pod dach.
Opar si wtedy mocno o powa rdk Gridy i stoek wrci na d, a przy
tym rozleg si trzask i wrzask, gdy w ten sposb Thor zama karki crkom
Geirroda Gjalpie i Greipie, ktre podnoszc stoek usioway zmiady go
59

0 dach. Epizod ten opisuje te Eilif . Wreszcie Geirrod zaprosi Thora do swej
hali na zabaw" (til leika). Wzdu caej hali pono dugie palenisko. Gdy
Thor pojawi si przed Geirrodem, ten obcgami wycign z ognia rozpalony
kawa elaza i rzuci nim w Thora. Ale ten zapa go w locie elazn rkawic
1 rzuci nim przez elazny sup hali, za ktrym schowa si Olbrzym. Rozpalone
elazo przeleciao przez sup, przebio Geirroda, potem cian hali i upado na
zewntrz na ziemi. Opowiedziawszy swoj histori Snorri cytuje nastpnie
w caoci Thorsdrape. . U Saksona Gramatyka (Gsta Danorum VIII, 14, 1-20)
Geirrod wystpuje jako Geruthus, a Thor jako Thorkilus. W Thorsteins thattr
baejarmagni rol Thora spenia tytuowy bohater sagi. W rdach tych mit
60

e za metrum waciwe dla jzyka bogw uznawano eddaiczny Ijodahattr, a metra skaldyczne (drottkvaett i inne) uznawano za typowe dla ludzi. Snorri {Ynglinga saga 6) byl jednak innego zdania!
5 9

Patrz zaproponowane przez I. Lindquista (1929, 98-99) uszeregowanie i tumaczenie strof

20, 13, 14 Thorsdrapy. Czy podnoszenie siedzcego na awie Thora do gry ma co wsplnego z do
mniemywanym przez F.R. Schrdera (1957, 6), skdind chyba susznie, zwizkiem Thora z ondvegissulur - mona ju wtpi.
6 0

Od ktrej treci we wasnej prozaicznej narracji niejednokrotnie daleko odbiega.

152
przybiera czyteln posta opowieci o wyprawie w zawiaty, jej pierwiastki wi
doczne s jednak ju w najwczeniejszej wersji mitu. Przekraczanie przez Thora
wd Vimur ma bowiem ju w tych wersjach wyrany charakter przeprawy przez
rzek dzielc wiaty ywych i zmarych.
Mit, niedoceniony przez Jana de Vriesa (1957,140), ktry okreli go jako opo
wie ganz im Still der Mrchenromane", zintepretowano niedawno w katego
riach mitu inicjacji (M. Clunies Ross 1981). Zarazem uznano, e jego struktura
zgodna jest z modelem czarodziejskich opowieci ludowych opisanym przez Vladimira Proppa (M. Clunies Ross, B.K. Martin 1986). Jego gboka archaiczno
potwierdzona jest przez nie do koca zrozumia Thorsdrap, napisan wyjtkowo
ciemnym jzykiem, ktrej wikszo badaczy z tego wanie powodu unika jak
ognia. Margaret Clunies Ross i B.-K. Martin zdoali odkry w micie Geirroda kil
ka wanych szczegw: rnice w sposobie przedstawienia roli Lokiego w za
wizaniu akcji, jej zorganizowanie wok czsto podkrelanej w narracji osi wer
tykalnej (z epizodem unoszenia Thora na stoku przez crki Geirroda na czele),
wreszcie wtek nieoczekiwanej gupoty Lokiego, przeciwstawionej mdroci Ol
brzymki Gridy i Thora, potraficego skorzysta z jej rad i darw. My pragniemy
podkreli pojawiajce si w tym micie dowartociowanie roli Thora, ktry po
zbawiony najwaniejszych elementw swego uzbrojenia wykazuje si przebiego
ci, mdroci, a nawet znajomoci magii, o czy wiadczy wygoszona przez
niego strofa, stanowica zaklcie, i biego w posugiwaniu si rdk, ktrej
uywa z braku typowego dla siebie mota. Zamiast Thora-osika widzimy w tym
micie Thora-czarodzieja.
Drugi mit przedstawia podr Thora w zawiaty jako wypraw do Utgardalokiego. Udali si do niego Thor i Loki, bohaterowie mitu wyprawy do Geir
roda w wersji Snorriego. Przyczyna wyprawy pozostaje nieznana. Podczas kt
rego z postojw syn goszczcego ich gospodarza, niejakiego Egila, imieniem
Thjalfi, przez swoje akomstwo okulawi jednego z kozw Thora. Przez to za
kar sta si jego sug i towarzyszy mu w tej wyprawie (Gylf. 44). Jako pomoc
nik Thora Thjalfi pojawia si zreszt i przy innych okazjach, tu mit prbuje ob
jani skd si przy nim wzi.
Thor i Loki, ju w towarzystwie Thjalfiego, przybyli nastpnie do ogromnej
jaskini, gdzie przenocowali, rano jednak okazao si, e noc spdzili we wntrzu
rkawicy picego olbrzyma, ktry przedstawi si im jako Skrymir. By nim jednak
sam Utgardaloki. Tajemniczy Olbrzym nis ich przez cay dzie idc w stron kra
ju Utgardalokiego. Gdy wieczorem zasn, Thor prbowa bezskutecznie otworzy
jego gigantyczn torb. Potem chcia zabi picego trzema uderzeniami Mjollnira.
Wtedy Olbrzym si zbudzi sdzc, e spady na niego licie. Po przybyciu do
Utgardalokiego Thor, Loki i Thjalfi poddani zostali szczeglnym prbom: Loki

153
przegra zawody w jedzeniu z Olbrzymem Logim, Thjalfi przegra z Hugim
w biegu, a Thor nie potrafi trzema ykami oprni rogu Utgardalokiego, nie zdoa
podnie z ziemi jego kota i zosta pokonany w zapasach przez jego star niak
Elli. Okazao si jednak, e Loki przegra z poerajcym wszystko ogniem (logi),
Thjalfi nie nady w biegu za myl (hugr), rg Utgardalokiego by poczony
z oceanem, jego kotem by Midgardsorm, a pasujc si z Elli Thor zmaga si ze sta
roci. Wczeniej za jego ciosy motem nie trafiy w gow Skrymira/Utgardalokiego, ale w trzy wzgrza, w ktrych wyryy ogromne doliny, za sznurki, ktrymi
zwizana bya torba olbrzyma wykonano z elaza (Gylf. 46-47).
Do tego wanie mitu nawizuje u Saksona Gramatyka (Gsta Danorum,
VIII, 15,1-15,20) opis wyprawy Thorkillusa do Utgardi locus, a w Thorsteins
thattr baejarmagni wyprawa Thorsteina do Geirroda. W obu tych tekstach ich
bohaterowie graj rol Thora i nosz pochodzce od jego miana imiona. Mit wy
prawy do Utgardalokiego wspomniany jest te dwukrotnie w Eddzie poetyckiej.
W Lokasennie (60-62) Loki kpi z Thora, e zgodniay nie zdoa rozwiza po
wrozw u torby Olbrzyma, ktry wystpuje tu wycznie pod imieniem Skrymira. W Harbardsljod (26) Odyn namiewa si z Thora:
Thor ma wielk sil, ale brak mu serca.
Tchrzye, gdy do rkawicy si skrye,
I nie powiedziae, e Thorem jeste;
Brako ci odwagi, ze straszliwej trwogi,
Ni pukn, ni kichn, by Fjalar nie sysza.

Utgardaloki wystpuje tu wic pod imieniem Fjalara. Mit, w obecnej postaci

do pny, wykorzystuje jakie dawniejsze wtki i znajduje paralele w mitach
Irlandii i w osetyskim eposie o Nartach . Jego powiadcze w poezji skaldw
brak jednak zupenie (M. Kristensen 1930-1931, 79). Imi Utgardalokiego jest
pn konstrukcj mitograficzn. Prbuje si dostrzec w nim nawizania do po
staci Lokiego (Loki z Utgardu", zawiatw). Bardziej prawdopodobne jest jed
nak jego powstanie z acisko-nordyckiego Utgardi locus (miejsce Utgard", za
wiaty). Baniowo i filozoficzne zacicie opowieci pozwalaj sdzi, e jego
obecny ksztat jest ju dzieem redniowiecznych mitografw.
Mit o wyprawie Thora i Tyra po kocio Hymira , a przede wszystkim po
wizany z nim w Eddzie poetyckiej wtek oww na wa wiata nale nato61

62

61 Dostrzeono te podobiestwa do ruskich bylin o Sviatogorze. Wtek rkawicy znajduje pa

ralele w opowieci braci Grimm o Tomciu Paluchu, patrz: J. de Vries 1957, 143; L. Motz 1996, 66;
R. Simek 1995, 375-376,441.
62 Znaczenie imienia Olbrzyma pozostaje niejasne. J. de Vries (1962, 275) optowa za znacze
niem przykrywajcy, zaciemniajcy".

154
63

miast do najdawniejszych motyww nordyckich wierze . Mit oww na Midgardsorma, powiadczony ju na kamieniach obrazkowych i znany pierwszym
skaldom, swoje ostatnie redakcje rdowe znalaz w prozie Snorriego i w epic
kiej Hymiskyidzie, najmodszym z opisujcych go rde. Olbrzym Hymir,
przedstawiony jako rolnik i rybak mieszkajcy na brzegu oceanu (czyli na kra
cach wiata), by ojcem boga Tyra. Wedug Hymiskvidy (4-6) posiada olbrzymi
kocio, jedyny, w ktrym Aegir mg uwarzy piwo na uczt dla Asw . Po ko
cio wyprawili si Thor i Tyr, ktrzy odwiedzili Olbrzyma. Tyr spotka wtedy
swoj matk, pikn kochank Hymira (Hym. 11 i 30) i wasn babk - wielo
gow Olbrzymk. Pie wyranie przy tym podkrela, e obaj bogowie byli
krewniakami Olbrzymw (Hym. 8-9). Ale Hymir zwleka z oddaniem kota wysta
wiajc Thora na rozmaite prby, bdce warunkiem oddania kota. Warto zauwa
y, e w tym micie Thor przedstawiony jest jako modzieniec (ER. Schrder 1955,
2-5). W ramy opowieci o prbach poprzedzajcych oddanie kota wpleciony zo
sta wtek poowu Midgardsorma, jeden z najwaniejszych mitw w wierzeniach
nordyckich. Pie nawizuje te do motywu okulawienia jednego z kozw Thora.
64

Zacznijmy od ram opowieci. Hymir nie by uradowany przybyciem bogw.

Nie uchybi jednak obowizkom gocinnoci i podj ich wieczerz, na ktr za
bito trzy woy - Thor zjad dwa z nich. Hymir zada wic, by gocie pomogli
mu nazajutrz w poowie. Thor (okrelony jako Veur) zayczy wic sobie od Ol
brzyma przynty, a ten kaza mu szuka jej wrd pascych si na ce stad wo
w. Thor znalaz wrd nich czarnego byka i goymi rkami skrci mu kark, co
mona rozumie jako pierwsz z prb. Nazajutrz Thor i Olbrzym Hymir (Tyr
znika tu chwilowo z opowieci) wybrali si w morze na pow i zapali na wd
k Midgardsorma. Tym wtkiem zajmiemy si osobno. Po powrocie z wdkar
skiej wyprawy Hymir zada od Thora, by ich d sam na wasnych barkach
zanis z przystani do zagrody Olbrzyma (wraz z wod, ktr bya, nie przypad
kiem, napeniona). Ostatni prb byo danie, aby Thor rozbi krysztaowy
puchar Hymira. Thor cisn nim o granitowy sup w hali Olbrzyma, ale cho fi
lar si rozpad, puchar pozosta cay. Dopiero dziki radzie piknej metresy
(fridla) Hymira, matki Tyra, Thor dowiedzia si, jak ma to zrobi (Hym. 30):
To przecie pikna kochanka wiedziaa,
Jak serdeczn rad mu poda:
6 3

Bragi Bodason, Ragnarsdrapa 14-19 i fragment innego poematu; Ulfr Uggason, Husdrapa,
3-6, Eysteinn Valdason (Skj. IB, 131), Olvir hnufa (Skj. IB, 6), Gamli gnaevadarskald (Skj. IB,
132); por. M. Kristensen 1930-1931, 76-77.
6 4

Std mit porwnywany jest z mitem mwicym o rabunku somy, patrz RR. Schrder 1955, 15.

155
W gow Hymira rzu! Powiedziaa.
Jest ona twardsza od wszelkich pucharw.

I gdy Thor rozbi ulubiony puchar Hymira, Olbrzym pozwoli wreszcie kocio
zabra, stwierdzajc z alem, e nigdy ju nie bdzie mg powiedzie (Hym. 32):
O moje piwo, jeste uwarzone!

Postawi jednak kolejny warunek, ten mianowicie, e jego gocie zdoaj go

sami podnie. Tyr nie mia do siy, by go choby ruszy (Hym. 33). Thor na
tomiast bez trudu zarzuci go sobie na gow, a olbrzymi garniec przykry go a
po pity. I dwaj bogowie wyruszyli z nim do domu. Hymir nie chcia si z tym
pogodzi i wraz z innym Olbrzymami zacz ciga bogw powracajcych ze
zdobycz. Wszyscy cigajcy ich Olbrzymi zginli wwczas z rki Thora (Hym.
36-37). mier Hymira nie jest jednak wprost wspomniana. Wyprawa koczy
si zatem szczliwie. Thor z triumfem przynosi na wiec bogw kocio do wa
rzenia trunkw i odtd bogowie mog kadej zimy pi piwo u Aegira (Hym. 39).
Wtek wyprawy powiadcza Pierwszy traktat gramatyczny, gdzie wspomina si
jak Thor nis kocio" .
65

W zakoczeniu pie w powikanej formie sygnalizuje wtek okulawienia

jednego z kozw Thora, ktry swj wz i kozy przed wizyt u Hymira zosta
wi mia w zagrodzie Egila (Hym. 7). W niezbyt jasny sposb podaje, e jeden
z kozw, najwyraniej od ciaru zoonego na wz kota, pooy si na wp
martwy. By to ten z nich, ktry zosta kiedy okulawiony, co Hymiskvida przy
pisuje Lokiemu (Hym. 38). Ale ta sama Hymiskvida (7) kae Thorowi zostawi
kozy z zagrodzie Egila, gdzie miao si dokona okulawienie koza, i zna wtek od
dania Thorowi na sub w zamian za t szkod dwojga dzieci mieszkaca krainy
lawy" (hraunbua), ktrym moe by tylko Egil, co wskazuje na win Thjalfiego.
U Snorriego (Gylf. 48) wyprawa Thora do Hymira przedstawiona jest jako
jego prba rewanu za niepowodzenia u Utgardalokiego, gdzie - jak pamitamy
- nie udao mu si podnie jego rzekomego kota, ktrym by Midgardsorm.
W opowieci Snorriego, podobnie zreszt jak w pieniach skaldw, pojawia si
wtek pozwalajcy ten epizod umieszcza blisko chwili pocztkw wiata.
U Snorriego Thor udaje si na wypraw , jako mody chopak", a Bragi w Ragnarsdrapie umieszcza j w dawnych czasach" . Wedug Snorriego Thor uda
si na wypraw bez swego wozu, kozw i jakiegokolwiek pomocnika. Gdy
66

65 Cytuj za: R. Simek 1995, 207.

Ragnarsdrapa 14. Thor pojawia si u Snorriego Sem ung drengr, Gylf. 48; w Hymiskvidzie 19
wystpuje jako sveinn (modzieniec). W Ragnarsdrapie 14 walka Thora z Midgardsormem lokowa
na jest w dawnych czasach". Por. P. Meulengracht Srensen 1986, 273.
6 6

156
przyby do Hymira ten udzieli mu gociny, a rano zamierza ruszy w morze na
pow. Thor chcia mu towarzyszy i wiosowa razem z nim, ale Olbrzym nie
chcia wzi na pokad modzieca, sdzc, e nie podoa trudom dalekiej morskiej
wyprawy i moe zgin z zimna, jeli si ona przeduy. Thor wpad we wcie
ko, i gdy Olbrzym kaza mu samemu poszuka sobie przynty, na dowd
swej siy goymi rkami zabi nalecego do Hymira byka Himinhrjota, pustoszyciela niebios" (J. de Vries 1962, 227), najlepszego z jego stada. Gdy wsiedli
ju obaj na d, Thor wiosowa szparko i szybko dotarli na zwyke miejsce po
oww. Bg jednak wiosowa dalej, cho Hymir ostrzeg go, e mog zapuci
si w strony, gdzie grozi im spotkanie z Midgardsormem. Thor nie przestraszy
si tym, nadzia na hak eb Himinhrjota i rzuci go na mocnej linie za burt.
Midgardsorm zapa przynt i zacz cign d w gbiny. Wtedy Thor uy
swej siy Asa (asmegi) i pocign w gr tak mocno, e oboma nogami przebi
poszycie odzi, opar si nimi o dno morza i zdoa wycign wa nad burt.
Bg patrzy swymi poncymi oczyma na potwora, a ten zion na niego jadem.
Hymir zblad wwczas z przeraenia i przeci link wdki. W pogry si
w morzu, ale Thor rzuci za nim swoim motem i - jak stwierdza u Snorriego
Har - niektrzy uwaaj, e odci wowi gow, ale bardziej prawdopodobne
jest to, e nadal yje i wci ley w otaczajcym wiat Oceanie. A Thor, wcieky na
Hymira, jednym ciosem pici wyrzuci go za burt i powiosowa z powrotem.
W Hymiskvidzie (20-25) owy przebiegaj nieco odmiennie. Ale i tu Thor
wiosuje dalej, ni yczy sobie tego Hymir. Olbrzym owi najpierw na wdk
dwa wieloryby, za Thor (Veur) owi na eb byka wa wiata - Midgardsorma,
ktry poyka przynt. Wtedy wycign Thor:
Wa jadowitego, w gr na burt.
Mtotem tba wali! czubek wierzchoka.
Wynurzonego, wilczego brata wstrtnego.

Batalia miaa wymiar kosmiczny, ziemia si zatrzsa, ale Hymiskvida (24)

walk pozostawia nierozstrzygnit: Pogrya si potem ta ryba w morzu".
Strofa, do ktrej doczony zosta wtrnie powyszy wers, jest wyranie ze
psuta, a w pieni jest w tym miejscu luka. Nieomal na pewno w zatraconym
fragmencie pieni Olbrzym, tak jak u Snorriego, przeci link umoliwiajc
Wowi ucieczk.
Podobnie opisa spotkanie Thora z Midgardsormem Bragi w Ragnarsdrapie
(16), nazywajc Wa jego wczeniejszym mianem Iormungandra. Skald wspo
mina o chci Thora, by zmierzy si z nim, opisuje hak wiszcy na mocnej linie,
na ktrym w zawis, ukazuje Thora z motem w prawej rce naprzeciwko w
a i patrzcych na siebie z nienawici przeciwnikw. I ju w tej wersji Hrun-

157
gnir przecina link. W ten sposb, komentuje Bragi: Ty, co odcie' dziewi
gow Trivaldiego, pozwolie mu wrci z powrotem w morze".
Zupenie inaczej przedstawia to Ulf Uggason w Husdrapie (4-6; Skj. IB,
128-129). Wprawdzie Ulf, podobnie jak Bragi, przedstawia najpierw Thora, pa
trzcego na potwora poncymi oczami i wa ziejcego trucizn, ale inny jest
wynik spotkania. Thor jednym ciosem swego mota zabija potwora. Jest i inna
jeszcze rnica. Podobnie jak na kamieniu z Altuny, Thor walczy tu z Midgard
sormen! zupenie sam.
Kluczow scen mim wyobraono take w ikonografii. Najstarszego nawi
zania do mitu doszukiwa si mona na pochodzcym z VIII wieku gotlandzkim
kamieniu obrazkowym Ardre VIII, krzyu z Gosforth, i na duskim kamieniu
z Hordum. Najciekawsze przedstawienie przynosi jednak kamie z Altuny (po
cztek XI wieku), gdzie pod panujcym w niebiosach na Hlidskjalfie Odynem
(pozwala go rozpozna siedzcy mu na ramieniu kruk), pod jedcem na koniu,
ktrego przypisa mona do sfery ziemskiej (mgby nim by Frej), widzimy
siedzcego samotnie w odzi Thora, dziercego w lewej rce mot, a w prawej
link, na ktrej wisi wynurzony z gbin morza Midgardsorm, poykajcy gow
byka. Z poszycia odzi wystaje stopa boga.
Opowie o owach na Midgardsorma jest skandynawsk wersj mitu o wal
ce boga-piorunowadcy (by nim bezsprzecznie Thor) ze smokiem, ogromnym
wem, zwizanym z wod i oceanem . Ale w swojej typowej formie pojedyn
ku reprezentujcego boski porzdek piorunowadcy, z personifikujcym siy
chaosu smokiem, zakoczonego zwycistwem boga, mit ten w Skandynawii po
jawia si jedynie w Husdrapie Ulfa Uggasona. Wszystkie inne rda, nie tylko
pniejsze, ale take wczeniejszy od Husdrapy tekst Bragiego, maj odmienn
wizj tego zdarzenia . Przedstawienie Thora jako modego chopca pozwala
umieci akcj mitu w pocztkach wiata. Jego pojedynek z Midgardsormem
pozostaje nierozstrzygnity, co powoduje, e wiat pozostaje w stanie rwnowa
gi. Thor nie potrafi zniszczy zagroenia, jakie niesie dla bogw istnienie Mid
gardsorma, ale i W nie jest w stanie pokona Thora. Hymir, przecinajc link,
na ktrej zawis Midgardsorm, nie jest wic tchrzem, ale stranikiem rwno
wagi si i porednikim pomidzy siami chaosu i porzdku. W odpowiednim
czasie podczas ragnarok Thor ponownie spotka si z Midgardsormem i zabije
go, ale sam padnie od zatrutego jadem oddechu potwora (Vsp. 56; Gylf. 51).
67

68

6 7

J. de Vries 1957, 143. Mniej przekonujce jest doszukiwanie si w tym micie nawiza do
chrzecijaskiej wizji Lewiatana.
68 Ponisza interpretacja mitu oparta jest na analizie P. Meulengrachta Srensena, 1986.

158
I tak wanie musz potoczy si losy wiata. W mitologii Snorriego i Eddy po
etyckiej W wiata, brat Fenrira i Hel, przedstawiany jest jako jeden z gwnych
wrogw bogw. Neutralnie brzmice kenningi okrelajce go u skaldw nie s
dostatecznym dowodem dla tezy, e negatywna wizja postaci wa wiata jest
pna.
Mit walki Thora z Midgardsormem po
kazuje jednak, e to wanie on jest gw
nym stranikiem adu i porzdku wiata.
Z drugiej jednak strony jego pojawienie si
zawsze burzy ad wymuszony spoecznym
konwenansem, gdy Thor nigdy nie cofa
si przed zamaniem miru i pogwaceniem
pokoju w najwitszym nawet miejscu
i czasie (P. Meulengracht Srensen 1988,
245).
Thor w roli obrocy adu bezwzgldnie
walczy z Olbrzymami. Mitologia nordycka
nie zna wtku Gigantomachii, a w podo
bnej pozornie batalii ragnarok bogowie nie
bd stron zwycisk. Zamiast decyduj
cej bitwy bogw z Gigantami w wierze
niach pogaskiej Skandynawii pojawiaj
si cige potyczki, podejmowane samowtr lub samopit wyprawy Thora na Ol
brzymw. Ich celem jest odzyskanie bran
ki, jeca lub zrabowanego upu, albo te
zdobycie upu. Podobne s wyprawy Ol
brzymw przeciw bogom. Ale w staym
w sumie scenariuszu typowej wyprawy
Thora odzywaj si, aczkolwiek w specyfi
cznej formie, wtki bardziej uniwersalne,
majce oczywisty wymiar kosmiczny: wal
ki boga piorunowadcy ze smokiem oraz
wyprawy boga-herosa na tamten wiat.

Ryc. 17. Midgardsorm

7. W A N O W I E

Rye. 18. Frej z Rllinge

Nad sprawami dobrobytu, bogactwa i podnoci opiek sprawowali Wano

wie. Z imienia znamy jednak zaledwie kilka bstw, ktre mona zaliczy do ich
rodu. Wszystkie one, wyjwszy postacie, ktrych przyporzdkowanie budzi
wtpliwoci, daj si sprowadzi do dwch par: Njorda i jego siostry, bdcej
skandynawsk odpowiedniczk staroytnej bogini Nerthus, oraz ich dzieci Freja
i Freji. Warto tu zauway, e Njord, Frej i Freja pojawiaj si w mitycznej hi
storii skandynawskich bogw jedynie dlatego, e po pojednaniu Wanw z Asa
mi trafiaj do ich grona. O Wanach pozostaych w ich wasnym wiecie nie wie
my nic. Znane nam z imienia dwie pary bstw wanicznych poza najbliszym
pokrewiestwem czyy wizy maeskie - a przynajmniej seksualne - ale te
zwizki takie miay by dla Wanw ich cech charakterystyczn . Incest jest
w wikszoci spoeczestw ludzkich zakazany i oceniany jako zachowanie nie
waciwe, ale amanie ludzkich tabu byo typow cech bogw. Pod tym wzgl
dem Asowie, jak zawsze, s bardziej ludzcy, Wanowie - bardziej demoniczni,
powizani z mocami, obcymi dla ludzi i Asw . Zatem, cho oddaleni i nieomal
nieobecni (wyjwszy postacie doczone do Asw), Wanowie pozostaj wani
jako inna, bardziej zawiatowa strona boskich mocy. Sprowadzanie struktury
1

1 Ynglinga saga 4. Zaznaczy' tu jednak trzeba, e Snorri (Gylf. 9) twierdzi, i Jord byta zarazem
crk i on (cisej biorc jedynie kobiet", kona) Odyna, co przeczy rzekomemu przestrzeganiu
incestu przez Asw!
2 Poza zwizkiem maeskim Nerthus z Njordem i domniemanym maestwem Freji z Frejem - rda mwi wprost jedynie o ich wspyciu, maestwo nie jest potwierdzone - incestu
dopatrywa si mona w zwizku Odyna z Jrd. W wiecie ludzkim w skandynawskiej mitologii heroi
cznej motyw incestu pojawia si jedynie w Volsunga sadze (7), gdzie Signy podzi z wasnym bra
tem Sigmundem syna Sifjotlego i w Hrolfs saga kraka (7), gdzie krl Helgi polubia wasn crk Irf,
nie wiedzc o wicym ich pokrewiestwie, w obu przypadkach pojawia si jednak motyw czarw.

160
nordyckiej mitologii do opozycji pomidzy Asami a Olbrzymami jest wic dale
ko idcym uproszczeniem . Uproszczeniem jest take sprowadzanie funkcji
bstw wanicznych" jedynie do spraw dobrobytu, podnoci i opieki nad wolny
mi rolnikami - klas producentw w Dumezilowskiej wizji sakralnego porzd
ku spoecznego.
Wspominalimy tu ju o chtonicznych cechach Wanw, ich niemiertelnoci,
pozwalajcej im przetrwa ragnarok, oraz ulokowaniu ich siedziby, Wanaheimu,
gdzie poza naszymi" wiatami Midgardu i Asgardu. Wan cech Wanw bya
ich zawiatowa mdro, dajca moce magiczne, takie jak na przykad znajo
mo sztuki seidr, oraz zdolno jasnowidzenia - zaliczany do Asw Heimdall
zna przyszo jak Wanowie" (Thrk. 15). Mwic o wojnie, jak Wanowie sto
czyli z Asami, wskazalimy na ich zastanawiajce podobiestwo do Elfw, kt
re pozwala myle o tosamoci obu tych grup istot, pojawiajcych si czasem
w tych samych rdach zamiennie to pod mianem Wanw, to znowu pod mia
nem Elfw. Przypomnijmy tu te, e nalecy bezsprzecznie do Wanw Frej jest
panem Alfheimu, sadyby Elfw" . Powiadczenia zbiorowej nazwy rodu Wa
nw i miana ich siedziby, Wanaheimu, jak wspomnielimy, s nieliczne, ale po
jawiaj si ju w poezji pierwszych skaldw .
3

Pora wic, by przedstawi znanych nam bliej Wanw.

7. /. Njord i

Nerthus

Pierwszym bstwem, ktre moemy zaliczy do grupy Wanw jest opisana

jeszcze w staroytnoci bogini Nerthus . Jako matk-ziemi, Nerthum id est terram matrem, czci j miao 7 nadmorskich plemion germaskich: Reudyngw,
Awionw, Anglw, Warynw, Eudozw i Nuitonw, zamieszkujcych od Fryzji
przez Szlezwik i Jutlandi a po ziemie Warnw . Wedug Tacyta wymienione
6

Tak czyni J. Lindow 1997, 13-18 (idc za znakomitymi zreszt studiami M. Clunies Ross),
wyranie nie doceniajc roli Wanw, ktrym przypisuje podrzdn rol u boku Asw. Jak postaram
si wykaza, jest w bdzie.
4

Patrz wyej, s. 78.

5 Patrz wyej, s. 77.

6

Tacyt, Germania 40; 1937, 247-251. patrz tame komentarze wydawcy R. Mucha.

7 B. Gnnewig, H. Castratius, Nerthusstmme, 2002, 89-91 RGA 21.

161
tu nadmorskie plemiona wierzyy w przychylno Nerthus dla ludzi, objawiaj
c si w tym, e raz do roku bogini pozwalaa si obwozi wrd oddajcych jej
cze ludw (populi), jadc na wozie zaprzonym w krowy (Tacyt uywa tu
rzymskiej formuy sakralnej bubus feminis - dosownie byk rodzaju eskie
go ). Jej wz by pojazdem szczeglnym i uwiconym, a jego zawarto okry
way zasony. Siedziaa w nim bowiem sama bogini i jedynie kapan mia prawo
dotyka wozu i zajmowa si jego pasaerk . Zapewne wyobraa j posg,
prawdopodobnie bardzo prymitywny, na co moe wskazywa podobny przekaz
Sozomena, nie mona te jednak wykluczy, e bogini zastpowaa jej kapan
ka (A. Huldgrd 2001, 438). Czas objazdu by okresem radoci, zaprzestawano
wtedy wojen, nie noszono broni i nie uywano elaza - a do czasu, gdy kapan
nasycon obcowaniem z ludmi bogini" odwozi do jej sanktuarium. Tworzy
je pooony na wyspie gaj (castum nemus). Jego przybliona lokalizacja zaley
od tego, czy za wspomniany przez Tacyta Ocean, na ktrym wyspa miaa by
pooona, uznamy Morze Pnocne, czy te Batyk. Bya to jednak raczej ktra
z wysp duskich ni Helgoland jak czsto, zapewne ze wzgldu na jego nazw,
sdzono w dawniejszej nauce (A. Huldgrd 2002, 88).
Objazd zaczyna si w gaju i tam si te koczy obmyciem wozu, kobierca
i samej bogini (posgu lub kapanki) w witym jeziorze. Usugiwali przy tym
niewolnicy, ktrych natychmiast to samo jezioro pochania". Cho nie jest to
powiedziane wprost, rozumie naley, e topiono ich w ofierze dla bogini. Wn
trze gaju Nerthus, wraz z jego wyposaeniem, otacza miaa tajemnicza trwoga
i wita nieznajomo istoty tego misterium, ktre tylko idcy na mier ogl
da". Bstwo ukazywao wic na zakoczenie radosnego objazdu swoj drug,
bardziej demoniczn stron (L.P. Supecki 2000, 41^42). Ale taka wanie bya
natura mocy eskich, dajcych ycie i pomylno, a potem je zabierajcych.
Obwoenie Nerthus znajduje ciekawe i liczne paralele. Tacyt {Germania 9)
opisujc wite gaje Germanw wyranie mwi o objazdach zaprzonymi w ko
nie witymi wozami, ktrym pieszo towarzyszyli wodzowie i kapani, dokonuj
cy przy tej okazji wrb (L.P. Supecki 1998, 130-133). Obwoenie bogi typu
Magna Mater znane byo zreszt ju w gbokiej staroytnoci. Pauzaniasz
w Opisaniu Grecji (LX, 3) wspomina o obwoeniu po Beocji prymitywnego posgu
bogini, opisanego jako ksoanon, czyli kloc drewna z grubsza obrobiony na ksztat
ludzkiej postaci. Kilka wiekw pniej Sozomen (VI, 37, 13: FHRG 1928, 17)
8

Germania 40; 1937, 356 (komentarz wydawcy Rudolfa Mucha).

Posg i kapan jako jedyna osoba uprawniona do zajmowania si bstwem oraz zakrywajce
posg zasony znajduj bliskie analogie w opisie kultu Rugian u Saksona Gramatyka, patrz A. Giey
sztor 1984, 249-265.
9

162
opisa, jak Atanaryk prbowa zmusi nawrcone ju na chrzecijastwo gockie
rody do powrotu do wiary przodkw. Postawi wtedy na wozie drewniany posg,
okrelony przez Sozomena wanie jako ksoanon, i nakaza, aby Goci oddawali
mu cze (proskinei) i skadali ofiary (A. Huldgrd 2001,439).
Rytualny objazd wozem zaprzonym w krowy (podobnie jak w kulcie
Nerthus) odgrywa wan rol u Frankw. Einhard (Vita Caroli 1) wspomina po
dre merowiskich krlw, jedcych takim wanie dziwnym zaprzgiem,
ktrym wadcy przybywali na wiece plemienne. R. Wenskus stwierdzi na tej
podstawie, e take wrd Frankw Salickich musiao istnie bstwo odpowia
dajce nordyckiemu Frejowi .
10

Dalsze analogie pochodz ju ze Szwecji. Rytualny objazd bogini Nerthus

znajduje tu znakomite paralele w uppsalskim kulcie Freja. Za jego hipostaz uz
nawany jest wspomniany w Hauks thattr habrokar (Flat 1, 1860, 579-580) bg
Lytir". Gdy legendarny krl Eryk chcia posa dwch swoich wodzw przeciw
Haraldowi Piknowosemu, ci zapragnli zasign rady boga. Eryk wic, jak
byo w zwyczaju, zaprosi wodzw na uczt, a potem kaza zaprzc dwa wozy
i jecha do miejsca, gdzie skadano ofiary dla boga, ktry zwie si Lytir". Sp
dzono tam noc skadajc ofiary, ale rano bg si nie pojawi, cho go oczekiwa
no. Powtrzono zatem ofiary, ponownie bezskutecznie. Dopiero trzeciego dnia,
gdy noc dokonano ofiar wyjtkowo obficie i solennie, bg objawi si rankiem,
a wtedy cikim od darw wozem wjechano do hali, i tam wz postawiono po
rodku jej podogi, i wyszed krl z rogiem, i pozdrowi Lytira mwic, e prag
nie wypi za niego toast". Potem dopiero zasignito wrby. Picie toastw na
cze bogw znajduje, jak zobaczymy, liczne i dobre powiadczenia. Kult Lyti
ra, ktrego naley utosami z Frejem, mona sprbowa ulokowa w Uppsali.
Odkryto tam zreszt niedawno ogromn hal uczt (G. Hedlund 1993, 121).
Ewentualne powizanie tych znalezisk z relacjami rde pisanych pozosta
musi - jak w przypadku wikszoci rde archeologicznych - pod znakiem za
pytania. Jakim ladem podobnych obrzdw by te moe rytualny objazd kraju
dokonywany przez kadego, nowoobranego krla Szwecji, nazywany Eriksgata,
droga Eryka . Rozpoczynano go na boniach Mora pod Uppsala, gdzie dokony
wano wyboru wadcy i jego intronizacji.
12

1 0

R. Wenskus (1994, 179-248) stwierdzi, e nordyckim Frejowi, Frodiemu i Yngwiemu, u po

udniowych Germanw odpowiadali bogowie Ingwaz, Frig i Chlodio.
11

Jego imi wskazuje na zwizki z wrebnym losowaniem L.P. Supecki 1998, 125-128, tam
dalsza literatura.
12 G. Hasselberg 1959, 22-27; A. Huldgrd 2001, 440.

163
Najlepsze powiadczenie rytualnego objazdu Szwecji przynosi barwna opo
wie z Thattr Ogmundi dytt ok Gunnari helmning, zapisana we Flateyjarbk
(1, 1860, 337). Wedug tej relacji posgowi boga towarzyszya na wozie jego
ona-kapanka. W czasach Olafa Tryggvasona norweski banita Gunnar helmingr
uwid jednak on" Freja i podajc si za boga dokona wraz z ni objazdu
kraju, odgrywajc w rytualnej procesji rol boga i przyjmujc bogate dary
(L.P. Supecki 1998, 133-135).
Gunnar, niesusznie oskarony o zabjstwo faworyta krla Olafa Tryggvaso
na, musia ucieka z Norwegii. Pomg mu w tym jego brat Sygurd. Uda si do
Szwecji, gdzie przyby akurat w czasie, gdy odbywa si tam wielki blt,
a ofiary skadano gwnie dla Freja. Byo tam wyobraenie Freja, z ktrego nie
przyjaciel [diabe] mwi do ludzi z posgu. Frej mia pikn, mod on".
Wierzono bowiem wrd ludzi, e Frej yje jak czowiek i potrzebuje ony. Ta
przebywaa w wityni (godahus) Freja. Gunnar helmingr przyby tam pnym
wieczorem i prosi on Freja, by mu pomoga i by mg tam zosta. Ta spojrza
a na niego i spytaa, kim jest". Gunnar przedstawi si jako wyzwoleniec i cu
dzoziemiec. Kapanka stwierdzia, e mia duo szczcia, i Frej go nie zauwa
y i pozwolia mu zosta na trzy noce, dodajc: zobaczymy, co Frej z tob zro
bi". Na to Gunnar odpar: Wol ciebie prosi i dozna aski od ciebie, jak od
Freja". Gunnar by czowiekiem wesoym i radosnym, i przez trzy dni zabawia
on Freja. Skoczyo si to tym, e kapanka poprosia go, by zosta z ni przez
zim, a wiosn jedzi z ni na uczty, gdy Frej daje ludziom urodzaj (gerir
monnum arbot)". Gunnar chtnie si zgodzi. Wiosn Frej i jego ona siedzc na
wozie ruszyli w drog, poprzedzani przez asystujcy im poczet. Droga wioda
przez gry, gdzie na procesj spada wielka burza. Poczet boga si rozpierzch
i Gunnar zosta sam z on Freja i z Frejem. Bg zaatakowa go wwczas
i Gunnar znajdujc si w obliczu mierci lubowa powrci do [prawdziwej]
wiary i pogodzi si z krlem Olafem. I od razu Frej osab; diabe opuci po
sg, a Gunnar zrzuci go z wozu i porba. Wwczas ona Freja zaproponowaa
mu, e ogosi, gdy przybd do osad, i to on jest Frejem". Gunnar zgodzi si
i wdzia na siebie szaty z posgu (ferr Gunnarr tha j umbuning skurdgodsins).
Gdy przybyli do wsi, ludzie dziwili si, e Frej, opuszczony przez wit, jedynie
w towarzystwie ony, uszed cao z burzy. Zdziwili si jeszcze bardziej, gdy zo
baczyli, e Frej chodzi i pije jak inni ludzie. ywy Frej ze sw on jedzi jak
zawsze od osady do osady, z uczty na uczt i jedyn rnic z dawnym obycza
jem byo to, e nie chcia krwawych ofiar, komentujc si darami ze zota, sre
bra, piknych szat i innych kosztownoci. Po jakim czasie ludzie zauwayli, e
ona Freja jest brzemienna, co uznali za dobry znak, tym bardziej, e i plony by-

164
ly tego roku bardzo udane. Szwedzi byli wic bardzo zadowoleni. Tymczasem
pogoski o tym, co stao si w Szwecji, dotary do krla Olafa, ktry domyli
si, e Frejem, ktry oy, musi by Gunnar helmingr. A e krl przekona si
wanie, i nie by on winien zbrodni, o ktr go posdzono, posa do jego bra
ta Sygurda, by namwi go do powrotu. I obaj potajemnie wrcili do kraju,
przywoc ze sob i skarby Freja, i on Gunnara, wczeniej kapank Freja,
ktra w Norwegii przyja chrzest.
Przydomek Gunnara, helmingr, czyli poowa", moe w tym przypadku ozna
cza dwoisto charakteru czowieka bdcego jeszcze na wp poganinem, na
wp chrzecijaninem, a moe nawet po ucieczce z dwom Olafa - czasowego
apostat (J. Harris 1975, 169-171).
Opis przygody Gunnara z kapank Freja, cho we Flateyjarbk ma ju
charakter chrzecijaskiej, literackiej anegdoty o naiwnoci szwedzkich pogan,
nosi wyrane lady bardzo dawnych obrzdw . Alexander H. Krappe
(1928-1929, 226-233), przywoujc analogie rzymskie i hellenistyczne stwier
dzi, i legenda odzwierciedlaa autentyczny rytua, w ktrym mczyzna od
grywa rol Freja. Jest ona jednym z waniejszych argumentw skaniajcych
do przypuszcze, e sednem kultu bogini Nerthus by obrzd witego mae
stwa (hieros gamos). Mona bowiem domniemywa, e kult Nerthus nie zosta
przez Tacyta opisany dokadnie, i w rzeczywistoci skierowany by do pary
bstw podnoci, Nerthus i Njorda (A. Huldgrd 2002, 85). Pozostaje to
wszake jedynie hipotez. Wyranie natomiast podkrelany jest u Tacyta cha
rakter Nerthus jako Matki Ziemi (B.-M. Nsstrm 1995, 48-51). Motyw bogini-matki znajduje u staroytnych Germanw dobre powiadczenie w licznych
postaciach tzw. Matron z germasko-rzymskiego pogranicza w Nadrenii, opa
trzonych dedykacjami w rodzaju matribus meis germanis" . Take fiscy Aestowie mieli by wedug Tacyta (Germania 45) czcicielami matki bogw".
Bstwa tego rodzaju zapewniay swym podopiecznym dobrobyt, opiek na mo
rzu i w wojnach, a przede wszystkim podno i urodzaj - wtki bardzo mocno
13

14

13 W pogaskich religiach istniay wozy na ktrych zasiada mogli jedynie bogowie. Herodot
(VII, 40) opisa wz Zeusa" (czyli Ormuzda/Ahura Mazdy), ktry cigno osiem biaych koni,
a za komi szed pieszo wonica, trzymajc w rku cugle, bo aden czowiek nie wsiada do tego
wozu". Za nim dopiero poda wz Kserksesa. Warto przywoa tu rwnie przekaz Liwiusza (V,
23) o tym, jak Camillus po zdobyciu Vejw zasiad jako dyktator na cignitym przez cztery siwki
wozie triumfalnym, przez co - zdaniem Liwiusza w bezbony sposb - przekracza kondycj ludz
k, prbujc zrwna si z Jowiszem. L.P. Supecki, 1998, s. 133, tam rda i literatura.
14 Patrz niej, s. 253-254.

165
podkrelone w opisie objazdu Szwecji dokonanego przez Gunnara, penicego
rol Freja i jego brzemienn kochank.
Wracajc do macierzyskich" aspektw Nerthus nie wolno zapomnie
o zrodzonym z ziemi" Tuistonie, boskim praprzodku germaskich bogw i ich
plemion. Poniewa Nerthus bya matk-ziemi, to Tuisto mg by uznawany za
jej syna, tym bardziej, e w skad pochodzcych pono od niego Ingweonw za
liczy mona plemiona oddajce cze bogini Nerthus (J. de Vries 1957, 164).
Nerthus, podobnie jak pniej Njord, bya wyranie zwizana z wod. Jej
gaj pooony by na wyspie, na ktrej znajdowao si tajemnicze jezioro, w kt
rym myto posg (lub kapank) bogini, dokonujc rytualnego oczyszczenia, czy
to po zetkniciu si witoci z brudnym wiatem miertelnikw, czy to po doko
naniu si seksualnego aktu hierogamii. Dla topienia sug bogini w wodach wi
tego jeziora doszukano si analogii w ludowym motywie skandynawskiej bogin
ki morskiej (havfrue), chtnie wcigajcej ludzi w wodne odmty (G. Dumzil
2000, 123-138; A. Huldgrd 2002, 87), podobnie jak to lubiy czyni sowia
skie rusaki. Do tego kompleksu wierze naley te zaliczy wyroczne rdo
w Uppsali, w ktrym topiono ywcem czowieka, zasigajc w ten okrutny spo
sb wyroczni .
Jaki jest jednak zwizek bogini Nerthus otoczonej kultem w staroytnoci
z czczonymi we wczesnym redniowieczu Wanami? Mski partner Nerthus nie
zosta przecie w adnym rdle staroytnym potwierdzony! Ale odpowiedni
kiem imienia Nerthus jest miano nordyckiego boga Njorda, ktre jest niczym in
nym jak jego msk form . Etymologi imienia Nerthus/Njord wywodzi mo
na od *nertu, sia stwrcza" . Zatem domniemany, staroytny poprzednik Njor
da mg by partnerem Nerthus. Imi Njorda pojawia si te w liczbie mnogiej.
Skald Thorarin svarti (Mahlidingavisur 5: Skj. Bl, 106) mwi mianowicie o Nirdir (cilej thjr-Nirdir), co potwierdza istnienie Njordw w wikszej iloci (J. de
Vries 1957, 174). I nie wydaje si, aby by to lad ich obecnoci jako dioskurycznej pary bogw. Mona wic przyj, i w staroytnoci Njord by bratem i part
nerem Nerthus, a we wczesnym redniowieczu Nerthus (w staroszwedzkim Niaerth) partnerk Njorda, wymienian bez imienia jego siostr i zarazem on, pki
15

16

17

18

15 Adam z Bremy, IV, 26, Schol 138; por. L.P. Supecki, 1998, s. 189.
1 6

Doszukiwanie si jego emanacji w kapanie Nerthus byoby hipotez nacigan. Podobnie

w kapance-onie Freja z Thattr Gunnari helmingr nie naley od razu doszukiwa si uosobienia
Freji.
17F.R. Schroder 1960, 221-264; E.O.G. Turville Petre 1964, 162-165; . Strm 1975, 140
141; L. Motz 1992, 1-19; B.-M. Nsstrm 1995, 48-51.
18 J. de Vries 1962, 410-411; W. Meid 1992, 492; S. Zimmer, A. Huldgrd 2002, 83.

166
Njord mieszka jeszcze w Wanaheimie, matk Freja i Freji (Ynglinga saga 4; Ls.
36). W toponomastyce Szwecji spotykamy zreszt nazwy urobione od eskiej
postaci imienia Njorda, brzmicej Niaerth . Njord i Nerthus stanowiliby wic
wczeniejsz posta pary Frej i Freja, a ci ostatni, patrzc w kategoriach religio
znawstwa, byliby odnowieniem ich postaci (W. Meid 1992,492). Zdawano sobie
spraw z dawnoci posta Njorda. W listach dynastycznych wystpuje on wrd
najstarszych bogw, jak w podanej przez Ariego inn frodi genealogii Ynglingw,
gdzie pojawia si zaraz po Yngvim . Take z opisw jego postaci wynika
wyranie, e - podobnie jak Odyn - nie by ju modziecem i nalea raczej do
grona krzepkich starcw rzdzcych wiatem bogw.
Njord by w mitologii skandynawskiej ojcem Freja i Freji, tak wedug Eddy
poetyckiej (Grm. 43, Skm. 41, Thrk. 22) jak i wedug skaldw (Skaldskap. 5).
Solarijod (79) wspomina jeszcze o jakich tajemniczych runach, rytych przez
dziewi crek Njorda, wspominajc z imienia najstarsz z nich Baudveigr
i najmodsz Kreppvor, obie skdind nieznane; kim bya ich matka - rwnie
nie wiemy . Skaldowie podkrelali wyranie, e jako vana gud\ lub vana
nid eda Van" (potomek Wanw lub Wan) Njord by typowym przedstawicielem
swego rodu. Podana przez Snorriego (Skaldskap. 5) peryfraza imienia tego boga
okrelajca go jako boga dawc bogactwa" (fegiafa gud), pokazuje jego rol
bstwa dobrobytu. Podaje go wprawdzie jedynie Snorri, ale w napisanej przez
Egila Skallagrimssona Arinbjarnarkvaedzie (17) skald podziwia swego przyja
ciela, Arinbjorna, podkrelajc, e aska Freja i Njorda daa mu ogromne bogac
two. Vatnsdoela saga (47) opisujc jednego z bohaterw opowieci stwierdza,
e by bogaty jak Njordr" (audigr sem Njordr), co brzmi jak przysowie. Skal
dowie niekiedy odwoywali si te do postaci Njorda w kenningach okrelaj
cych mczyzn (M. Kristensen 1930-1931, 80).
19

20

21

Wedug eddaicznego Grimnismal (16) Njord mieszka na morzu na wyspie

Noatun (miejsce statkw, port"). Snorri (Gylf. 23-24) tak oto przedstawia jego
posta: Trzecim z Asw jest ten, ktry nazywa si Njord, ten mieszka w niebio
sach (ahimni) w miejscu zwanym Noatun i to on rzdzi kierunkiem wiatrw,
ucisza morze i ogie; to jego wanie naley wzywa przy podrach morskich
i rybowstwie. Jest tak bogaty i zasobny, e moe dawa ludziom pomylno
19 Tak T. Andersson 1992, 513 i 526; ostroniej interpretuje je A. Huldgrd (2002, 239).
B.-M. Nsstrm (2001, 95) dodaje jeszcze toponimy typu Nlsta, Nrtuna.
20 Ari inn frodi, Islandingabok, Anhang II, 1: ASB 1, 1923, 25; A. Huldgrd 2002, 237;
O. Sundqvist 2002, 41-53 i passim.
21 Solarijod 79: wyd. Njordur P. Njardvik, 1991, 105-106, tam komentarz i literatura; por. te:
B.-M. Nsstrm 2001,98.

167
i urodzaj ziemi i w tych sprawach naley go wzywa". Njord by wic bogiem
zwizanym z bogactwem, dobrobytem i z morzem. W zgodzie z tak wizj jego
postaci Snorri w Ynglinga sadze (9) opisa czasy panowania Njorda (przedsta
wionego w roli ziemskiego krla z dynastii Ynglingw) jako lata pokoju i do
brobytu, cho mia on oboy Szwedw podatkami (tok hann tha skattgjafar af
theim). Pomimo to w jego czasach panowa powszechny pokj (fridr allgodr)
i plony byy co roku tak wielkie, e Szwedzi wierzyli, i panuje nad urodzajem
i dobrobytem ludzi". Podobnie Snorri opisa potem panowanie jego syna Freja.
Pierwsz on Njorda bya, jak ju wiemy, jego wasna siostra, z ktr
w wiecie Asw musia si rozsta. Jego drug on zostaa Olbrzymka Skadi.
Gdy dla zadouczynienia za mier jej ojca Thjaziego pozwolono jej wybra
ma spord Asw, zosta nim przypadkowo Njord (Skaldskap. 1: 1931, 81).
Skadi decydujc si, ktrego z bogw chce za ma, musiaa dokona wyboru
widzc tylko ich nogi. I wtedy patrzc na pikne nogi Njorda uznaa, e mog
nalee jedynie do Baldra, ktry by jej wymarzonym kandydatem. Tymczasem
byy to nogi starego Njorda. Maestwo skojarzone w tak dziwny sposb
szybko si rozpado, gdy Skadi nie chciaa mieszka nad morzem u ma,
a Njord w grach u ony.
22

Snorri (Gylf. 23) tak opisuje jego maestwo: Njord mia on, ktra nazy
wa si Skadi, crk Olbrzyma Thjaziego. Skadi chciaa mieszka w siedzibie
swego ojca w grach, ktra nazywa si Thrymsheim, Njord za w pobliu mo
rza. Umwili si wic, e bd razem 9 nocy w Thrymsheimie, a potem 9 nocy
w Noatun. Ale gdy Njord wrci z gr do Noatun, rzek:
Straszne byy gry dla mnie,
Cho niedugo tam byem,
dziewi nocy spdziem.
Wilkw wycie
W chorob mnie wpdzi,
Po pieniach abdzi.

Za Skadi rzeka:
le si wyspaam.
Na posaniu z fal.
Ptakw syszc krzyki.
Budziy mnie,
Przylatujcych z oddali
Wrzaski mew o poranku.
2 2

Por. J. de Vries 1957, 176. Dla tego wtku warto poszuka analogii, dalekim, ale nie pozba
wionym podobiestw motywem jest tu sd Parysa, oceniajcego pikno greckich bogi.

168
Snorri dodaje tu jeszcze, e Skadi zostaa ju na zawsze w Thrymsheimie
i na nartach, z ukiem i koczanem na plecach, poluje w swych grach na zwie
rzyn. Swoj opowie o zwizku Njorda ze Skadi Snorri (Gylf. 24) zamyka
stwierdzeniem: Njord mia potem w Noatun dwoje dzieci, jedno zwao si Frej,
a crka Freja, oboje byli piknego oblicza i silni". Kim bya ich matka, w tym
miejscu Snorri milczy. W Skaldskaparmal (6) wtek nieudanego zwizku Njor
da uzupenia jeszcze strof jedenastowiecznego skalda Thorda Saerkessona, kt
ry stwierdza, e mdrej Skadi nie spodobao si midzy Wanami". Refleksem
tego wtku mitu jest opowie Saksona Gramatyka (I, 8, 18-19) o podobnym
sporze Hadingusa z Ragnhild.
Po wojnie Asw z Wanami Njord znale si mia wrd Asw jako zakad
nik. Jak powiada Snorri (Gylf. 23) Njord nie pochodzi z rodu Asw, wychowa
si w Wanaheimie, a Wanowie posali go jako zakadnika do Asw, a w zamian
otrzymali od nich tego, ktry nazywa si Hoenir. Taki by pocztek zgody mi
dzy bogami i Wanami (med godum ok vonum)".
Powstaje wic pytanie, czy dzieci Njorda: Frej i Freja, urodziy si przed je
go pojawieniem si wrd Asw, czy te dopiero potem (K.A. Eckhardt 1940,
4-5). Snorri daje tu dwie sprzeczne odpowiedzi. W Ynglinga sadze (4) twierdzi,
e Freja i Frej Njord spodzi ze swoj siostr jeszcze w wiecie Wanw. Jeli
tak, to Frej mg wraz ze swym ojcem sta si zakadnikiem oddanym w rce
Asw. Ale w Gylfaginning (23-24) tene Snorri stwierdza, e Frej i Freja uro
dzili si ju po tym, jak Njord przyby do Asgardu . Argumentem za tak wer
sj mitu jest motyw ofiarowania maemu Frejowi jego siedziby, Alfheimu, ktr
otrzyma mia od Asw, gdy wyrn mu si jego pierwszy zbek (Grm. 5). Jeli
trzyma si tej wersji mitu, to Njord by jedynym zakadnikiem posanym przez
Wanw do Asw, podczas gdy Asowie do Wanw posaliby im w zamian jedy
nie Hoenira. Wspomniana tu ju niejasna strofa 39. z Vafthrudnismal potwier
dza, naszym zdaniem, istnienie takiej postaci mitu .
23

24

Rzecz jest jednak bardziej jeszcze skomplikowana. Z 34. strofy Lokasenny

wynika bowiem, e Njord by zakadnikiem nie u Asw, ale na wschodzie (austr
hedan), czyli u Olbrzymw, a konkretnie u Hymira. Rzucajc Njordowi zoli
w i obsceniczn obelg Loki stwierdza bowiem:
23 Siostra Njorda nie jest w tym miejscu wspomniana jako ich matka, ale nic te nie wskazuje
na to, by urodzia ich Skadi. W Skirnismal (1) Frej okrelony jest jako chopiec (mogr) Skadi, ale nie
jako syn (sunr), co wskazuje wyranie, e bya jego macoch.
24 mierci zwizanego z Wanami ale nie nalecego do ich rodu Olbrzyma Kwasira odpowiada
aby w tym pramicie" mier nie nalecego do rodu Asw, ale zwizanego z nimi Olbrzyma Mi
mira. Patrz wyej, s. 85-86.

169
Zamilknij Njordzie! Gdy bye na wschodzie [= u Olbrzymw]
Posany jako zakadnik bogom.
Crom Hymira suye za ustp,
I siusiay ci w usta.

Strofa, skrupulatnie omijana przez pruderi wikszoci badaczy (wytyka im

to susznie John Lindow, 1997, 103), wymaga objanienia i odpowiedzi, u kogo
waciwie by Njord zakadnikiem. Strofa wspomina mimo wszystko jasno, e
Njord by zakadnikiem u bogw. Hymir by wprawdzie Olbrzymem i w ich
wiecie pooona jest jego siedziba, ale by te zarazem ojcem boga Tyra. Co
wicej, daje si dostrzec wyrane wizi czce Hymira, Njorda i Tyra
(K.A. Eckhardt 1940, 3-4). Dlaczego jednak Njord znalaz si w jakim mo
mencie u Hymira i co czyo go z jego crkami (sowa Lokiego naley tu uzna
za obelywy refleks jakiej nieznanej nam opowieci) - po prostu nie wiemy.
Ale u schyku tego wiata, gdy nadcignie zagada ragnarok, Njord zostanie
uwolniony z obowizkw zakadnika i wrci wtedy do domu (Vfth 39). Nato
miast Frej pozostanie z Asami i wraz z nimi zginie, co jest zreszt kolejnym ar
gumentem wskazujcym na to, e cho pochodzi z rodu Wanw, to urodzi si
ju wrd Asw i zachowujc cechy swoich przodkw by jednym z nich i mu
sia wraz z nimi podzieli ich losy (K.A. Eckhardt 1940, 23).
Njord zwizany by, jak inni Wanowie, z kultem religijnym, ktry by
wyranie ich specjalnoci. Jak pamitamy, po pojednaniu z Asami zosta przez
nich zaliczony wraz z Frejem do bltgodar, a Freja zostaa bltgydj (Ynglinga
saga 4). Moe to wrcz wiadczy o szczeglnym powizaniu instytucjonalnego
kapastwa z kultem Wanw, podczas gdy kult Asw byby spraw rnej rangi
przywdcw od ksicia po gow rodziny. Cho w kenningach skaldw Njord
powiadczony zosta raczej skpo, to o intensywnym kulcie tego boga wiadcz
formuy rytualne o nieposzlakowanej autentycznoci (A. Huldgrd 2002, 239-240).
Zachowane w kilku wariantach resztki Ulfljotslog, pogaskiego prawa Islandii,
zwieraj formu przysigi skadanej na piercie godiego w imi Freja, Njorda
i wszechpotnego Asa" . Snorri w Hakonar saga goda (14) opisuje spenia
nie dla Njorda i Freja toastu (fuli) za pomylno i urodzaj (til ars ok fridr).
W tym przypadku, co warto zauway jako rys potwierdzajcy dawno formu
y, Njord wymieniany jest na pierwszym miejscu. Wypijano go po toacie na
cze Odyna . Imiona Njorda i Freja pojawiaj si te razem w kltwie, jak na
Eryka blodxa i jego on Gunnhild rzuci skald Egil Skallagrimsson (Lv 19-20).
25

26

25 Hjalpi mer sva Freyr ok Njordr ok hinn atmattki ass: Landnamabk, H 268: IF 1, 1968, 313
i 315. O wiarygodnoci Ulfljotslog krytycznie lecz niesusznie O. Olsen 1966, 34-49; jego wtpli
woci obala Jon Hnefill Adalsteinsson, 1998, 49-50.
26 Toast Odyna en sidan Njardar fuli ok Freys full til ars ok fridr, Hakonar saga goda 14.

170
27

Wspominalimy ju tu pierwsz pstrof (helmingr) tego zaklcia , gdzie Egil

prosi o pomoc w zemcie za grabie swego dobra najpierw bogw jako zbioro
wo okrelan nazwami god, bond i reginn, konkretniej odnoszc si jedynie
do Odyna. W drugiej plstrofie powiada:
Niech Frej i Njord sprawi, aby
Lud ich wypdzi z ich woci .

Potem wzywa jeszcze Land-Asa i Elfy. W Sadze o Egilu (56-57) strofy te

woone s w usta wygaszajcemu je Egilowi, najprawdopodobniej jednak byy
wyryte runami na palu zemsty postawionym przez niego w opowiedzianych
w sadze okolicznociach .
29

Gdy skald Hallfredr (Lausavisur 9-10: Skj. BI, 159) rozwaa swoje nawr
cenie, stwierdzi, e jeli przyjmie wiar Chrystusa, to:
li bd na mnie Frej i Freja,
Odwrc si od dziedzictwa Njorda (odul Njardar),
Grozi mi gniew Grimnira [Odyna]
I potnego Thora.

Stwierdzajc, e pozostanie mu wtedy jedynie opieka Chrystusa, dodawa

z alem:
Wszyscy ludzie opuszczaj rd Odyna [Odins aett]
I ja te musz zostawi potomkw Njorda [Njardar nidjum]
I modli si do Chrystusa.

Z rodem Odyna, Asami, skald zestawia tu potomkw Njorda, Wanw.

Njord mia swoje sanktuaria. W Vafthrudnismal (38) wspomina si, e rz
dzi wielu hofami i hrgami" (hofom ok hrgom hann raedr hunnmorgom), a we
dug Grimnismal (16) wysoko zbudowanymi z drewna hrgami" (hatimbrodom horgi).
O kulcie Njorda wiadcz te nazwy miejscowe, znane gwnie ze rod
kowej Szwecji i wybrzey zachodniej Norwegii, gdzie na szczegln uwag
zasuguje nazwa wyspy Njardarlog z wystpujcymi na niej toponimami Tys
nes, Vevaten i Hovland, mogcymi by ladem wanego orodka kultu (J. de
Vries 1957, 198). lady kultu Njorda pojawiaj si te w toponomastyce du
skich wysp Fionii i Zelandii (A. Huldgrd 2002, 235). Njord zwizany by
mocno z morzem, ale kierowany do niego (i do Freja) toast za urodzaj i wyst
powanie nazw urobionych od jego imienia take w odlegych od wybrzea
2 7

Patrz wyej, s. 74.

28 Egil Skallagrimsson, Lv 19 (Skj. BI, 46-47); por. M. Olsen 1944, 181.

29 M. Olsen 1916, 235-239; tene 1944, 180-200.

171
agrarnych rejonach Szwecji wiadczy jednak, i by te patronem podnoci,
urodzaju ziemi i dobrobytu. Te same cechy.charakteryzuj posta Nerthus i par
Frej-Freja.

7.2. Frej
Frej i Freja pojawiaj si pod tymi imionami dopiero we wczesnored
niowiecznej Skandynawii. Imi Freja (starogrnoniemieckie fro) oznacza pa
na" (J. de Vries 1962, 142). Takie jego okrelenie powsta mogo drog tabuizacji . Pierwotne imi Freja brzmiao zapewne Ing (staroskandynawskie Yngvi),
czego reliktem jest okrelanie go mianem Yngvi-Freja {Ynglinga saga 11). So
wa frejr, podobnie jak frodi, byy wic pocztkowo jego przydomkami.
30

Ing (starogermaski *Ingwaz) by w staroytnoci eponimem plemienia Ingweonw, synem Mannusa i wnukiem zrodzonego z ziemi Tuistona . Autenty
czno i gboka archaiczno postaci Inga nie budz wtpliwoci. Tacyt (Ger
mania 2) przy okazji opisu pochodzenia Ingweonw przedstawi jego genealo
gi powoujc si na starodawne pieni (carmina antiua) Germanw. Powiad
czenie nazwy Inguaeonw u Pliniusza (Naturalis historia IV, 96, 99) rwnie
potwierdza porednio posta ich eponima. Do imienia Inga nawizuje te imi
Ingviomerusa, wuja Arminiusza powiadczone przez Tacyta (Annales I, 60).
Etymologia imienia Inga nie jest jednak jasna .
31

32

33

W staroangielskim poemacie o runach runa ing, oznaczajca typowo ger

mask gosk ng, powizana jest z zawierajcym j imieniem boga Inga. Odpo
wiednia strofa brzmi nastpujco:
Ing byt pierwszy wrd Wschodnich Danw widziany,
Lecz potem na wschd poszed przez fale za morze;
Tam powid swj wz.
Tak Heardingowie nazywaj swojego herosa.
3 0

E.C. Polome 1995, 587. Jest to zreszt czstym zjawiskiem w dziejach religii, znakomitym
przykadem jest tu sowiaski trjgowy" Trzygow, najprawdopodobniej tabuizowane miano Welesa.
31 Czy Mannusa da si wobec tego utosami z Njordem, mona ju jednak wtpi.
32 Tak B. Maier 2000a, 417^118; podobnie ju J. de Vries 1962, 286, 678-679.
33 Pochodzcym najpniej z IX wieku, zachowanym w dziesitowiecznym rkopisie:
K. Duwel 1983, 105; por. te E. Moltke 1976, 31.

172
Heardingowie s uznawani za tosamych z Hasdingami czyli z Wandala
mi, ktrych kolebk umieszcza si w Vendsyssel na Jutlandii, a Wschodnich
Danw (Eastdenum) lokuje si w poudniowej Szwecji . Jan de Vries (1957,
167) usiowa doszuka si zwizku motywu podry Inga wozem za morze
z obyczajem wyposaania bogatych pochwkw skandynawskich (jak na
przykad ten z Oseberg) w paradne wozy. Ale lepsz paralel stanowi tu w
tek objazdu wozem w kulcie Nerthus, z ktr Inga mogy czy cakiem bli
skie zwizki.
34

W Beowulfie (v. 1044 i 1319) Ing wystpuje jako eodor Ingwina (opiekun
Ingweonw) ifrean Ingwina (pan Ingweonw) - tym zaszczytnym przydo
mkiem okrelony jest krl Hrodgar. Dawni Duczycy przedstawiani s wic
w rdach staroangielskich jako czciciele Inga. Uyty w Lokasennie (43) przy
domek Freja Ingunar-Frej i jego miano Yngvi-Freyr w Ynglinga sadze (11) po
twierdzaj daleko idc tosamo Freja z Ingiem i s odpowiednikiem zawiad
czonego w Beowulfie okrelenia freon Ingwina (E.C. Polme 1995, 587). Ale Ing
jako Yngvi powiadczony jest w redniowiecznej Skandynawii nie tylko jako
przydomek Freja. Czasem pojawia si te jako samodzielne bstwo. U Ariego
jest praprzodkiem dynastii Ynglingw, Njord jest jego synem, Frej wnukiem,
a Fjolnir prawnukiem. Odyn nie jest w tej wersji genealogii rodu Ynglingw
w ogle wspomniany. W aciskim streszczeniu zaginionej Skjoldunga sagi
Skjold i Ing s synami Odyna, z ktrych pierwszy otrzymuje wadz nad Dani,
dmgi za nad Szwecj .
35

36

Frej w pogastwie skandynawskim epoki Wikingw by ju najwaniejszym

z Wanw, ale nie zapominajmy tu, jak mocne byy jego zwizki z Asami. Zoba
czymy te, e nie da si go sprowadzi jedynie do postaci czysto trjfunkcyjnego" bstwa, odpowiedzialnego tylko za dobrobyt i podno.
Jak ju wiemy, Frej by synem Njorda i jego wasnej siostry, a Skadi bya je
go macoch. By bratem Freji, ale czyy ich nie tylko braterskie uczucia.
W Lokasennie (32) Loki zarzuca Freji, e bogowie zastali j w ramionach was
nego brata, co wyranie naruszao obowizek wystrzegania si incestu, jakiemu
wedug Ynglinga sagi musieli si podporzdkowa Wanowie przyczeni do
34 J. de Vries 1957, 166-167; B. Maier 2000a, 417-418, tu nowsza literatura.
35 Ari in frodi, Islendingabok, Anhang II, 1: ASB 1, 1923, 25; podobnie Historia Norwegie 9.
36 A.M. Bruce 2002, 66. Zatracona Skjoldunga saga, opisujca dzieje duskiego rodu krle
wskiego Skjoldungw, naleaa do najstarszych sag krlewskich, std znaczenie ekscerptw Arngrima; por. R. Simek, H. Palsson 1987, 322-323; O genealogii Ynglingw patrz O. Sundqvist 2002,
41-53.

173
37

Asw . Frej by z urodzenia Wanem i wedug kanonicznej" wizji mitologii

nordyckiej, jak zawdziczamy Snorriemu, wrd Asw znalaz si po ich woj
nie z Wanami jako zakadnik. Dawniejsze rda wskazuj jednak, e urodzi si
ju w Asgardzie, i jako mae dziecko otrzyma od Asw swoj siedzib, Alfheim, jako tannfe, dar z okazji wyrnicia si pierwszego zbka (Grm. 5). Na
zwa Alfheimu, oznaczajca sadyb Elfw", stanowi tu zagadk i niezbyt pasuje
do tej opowieci. Dlaczego waciwie Asowie mieliby dawa maemu Wanowi
dom przypisany Elfom?
Frej, podobnie jak Njord, pomimo wyranego pocigu do wasnej siostry
musia wyrzec si incestu i poszuka sobie ony nie zczonej z nim wizami
bliskiego pokrewiestwa. Co ciekawe, i ojciec, i syn znaleli swoje partnerki nie
pord Asynii, ale wrd Olbrzymek, z ktrymi waciwi Asowie chtnie
wprawdzie wdawali si w romanse, ale unikali ich legitymizacji przez mae
stwa. Tymczasem Njord oeni si z Olbrzymka Skadi, a Frej wzi za on 01brzymk Gerd, i mia z ni syna Fjolnira (Ynglinga saga 10-11) , ktry zgin
mia niepozbawion sakralnego posmaku mierci, topic si w kadzi z miodem
(J. de Vries 1957, 196). Fjolnir, ktrego imi oznacza bogatego", dobrze wpisu
je si w krg krlw z dynastii Ynglingw, obdarzonych wyranie wanicznymi
cechami (R. Simek 1995, 97-98). Podobnie podczas uczty zakoczy mia y
wot Hadingus utopiony w kadzi z piwem, posta u Saksona Gramatyka (I, 35)
odpowiadajca wanicznym" Ynglingom.
38

Freja cakiem susznie uznaje si za boga podnoci, pomylnoci i dobroby

tu. Ale podkreli tu te trzeba jego cechy wadcy i wojownika. W Ynglinga sa
dze (10) okrelany jest jako veraldar god, bg wszechwiata". Podobnie mwi
si o nim we Flateyjarbk (1, 1860, 403). Wedug Ulfa Uggasona (Husdrapa 7)
na pogrzebie Baldra jedzie jako pierwszy w procesji bogw i kieruje ich ludem
(folkum strir). Okrelany jest wielokrotnie i jednoznacznie jako jeden z Wanw.
Snorri (Skaldskap. 7) stwierdza, e mona go nazywa synem Njorda, bratem
37 Czy oznacza to, e Freja i Freja byli pierwotnie matestwem, tak jak ich rodzice, podobnie
jak oni bdcy rodzestwem, trudno rozstrzyga, gdy brak powiadcze rdowych, a najlepsza
wersja mitu wojny Asw z Wanami narodziny Freja i Freji pozwala umieci ju w wiecie Asw.
Ale rnych wersji tego samego mitu musiao by wiele i wtek maestwa Freji z Frejem nie jest
wykluczony. Przemawia za nim peryfraza Freji okrelanej jako Vana brudr, oblubienica Wana",
ktrym mg by wanie Frej, patrz niej, s. 268.
38 Snorri wspomina o nim te w Skaldskaparmal (43). Fjolnir wystpuje na kilku listach przod
kw dynastii Ynglingw, w tym ju w dwunastowiecznym Langfegdatal (5), gdzie jest synem Yngvi-Freja. Patrz te w: A.M. Bruce 2002, 115; por R. Simek 1995, 97-98.

174
Freji, bogiem Wanw (Vana god) i krewnym Wanw (Vana nid), Wanem, bo
giem obfitych plonw (argod) i dawc bogactwa (fegiafa)". W Gylfaginning
(24) opisuje go jednak jako najsawniejszego z Asw (hinn agaetasti afasum).
W Lokasennie (35) nazywa si go mianem pana Asw (asa iadarr). W Haustlong (10) wszyscy bogowie nazywani s jego rodem jako attir Ingvifreys i zde
cydowanie nie odnosi si ono li tylko do Wanw (jak okrelenie potomkowie
Njorda" w przytoczonej tu wyej strofie Halfroda). Gbsze wczytanie si
w Skirnismal pozwolio Gro Steinsland (1991; 1992) postawi tez, e podczas
swoich zalotw do Gerdy Frej pojawia si w peni chway wadcy, obdarzony
wszystkimi insygniami niezbdnymi krlowi.
Frej przedstawiany jest take jako wdz i wojownik. W Skirnismal (3) nazy
wa si go obroc bogw" (folkvaldi goda). W Lokasennie (37) Tyr podkrela,
e jest najlepszy z wszystkich konnych wojownikw" (bestr alla ballrida). Je
go imi pojawia si czsto nie tylko w kenningach okrelajcych mczyzn
(M. Kristensen 1930-1931, 81), ale take w metaforach zwizanych z wojn.
W Husdrapie (7) Frej cieszy si z boju (jest bodfrodr). Walka to wedug Hrafnsmal (6) Thorbjorna Hornklofiego zabawa Freja" (Freys leikr) albo wedug Egi
la Skallagrimssona (Lv 41: Skj. B I , 51) - wiec Yngviego (Yngva thing). Frej po
trafi wic dzielnie walczy. Zabi Olbrzyma o imieniu Beli, std nazywany jest
kenningiem zabjca Beliego" . Poniewa jednak podczas zalotw do Gerdy
odda Skimirowi swj cudowny miecz, ktry sam potrafi walczy, zosta po
zbawiony ora. Dlatego wedug Snorriego (Gylf. 37) Olbrzyma Beliego zabi
rogiem jelenia. Snorri twierdzi zreszt, e by w stanie zabi go goymi rko
m a . Cudownego miecza tak naprawd zabraknie mu dopiero podczas
ragnarok, gdy, jak nie bez racji zarzuca mu Loki (Ls. 42), nie bdzie mia czym
walczy. Voluspa (52) mier Freja w pojedynku z Surtem zestawia w jednej
strofie ze mierci Odyna poartego przez Wilka. Pokazuje to, jak wielk rol
w ostatniej bitwie bogw odegra mia Frej, wiksz moe nawet ni Odyn, je
go przeciwnik jest bowiem waniejszy ni wilk Fenrir, jako e to wanie Surtr
pozostanie zwyciski na placu boju i roznieci poar zagady.
Pora, by przedstawi wreszcie Freja jako boga podnoci i dobrobytu. We
dug Snorriego (Gylf. 24) rzdzi deszczem i wieceniem soca a przez to pod39

40

39 Bani Belja, Vsp. 53; podobnie jako Belja dolgr okrelany w Halygjatal 5.
40 U Saksona Gramatyka (V, 16, 1) odpowiadajcy Frejowi krl Frodi III ginie przebity rogami
krowy morskiej (bos maritima) a cilej znajcej si na czarach kobiety, ktra przybraa tak posta,
ale wedug wypisw Arngrimura Jonssona ze Skjoldunga sagi - przebity rogami jelenia, por. J. de
Vries 1957, 186; E.C. Polome 1995, 590.

175
noci ziemi, dlatego dobrze jest go prosi o urodzaj i pokj (til ars ok fridar),
on take rzdzi dobrobytem ludzi". Czsto wspominana w rdach nordyckich
ofiara til ars ok fridr bya wic kierowana do Freja.
Jak si wydaje, kult Freja by szczeglnie rozpowszechniony w rdzennej
Szwecji - Svealandzie. Gdy skald Hallfredr (Hallfrodar saga 5) nie mg si
zdecydowa, czy zosta przy pogastwie, czy te przyj chrzecijastwo - zda
si na wyrok losu i uzna, e wiatr kierujcy jego statek w stron Szwecji ozna
cza bdzie, e powinien skada ofiary Frejowi, natomiast Thorowi i Odynowi,
jeli wiatr skieruje go na Islandi. Ostatecznie wiatr ucich i Hallfredr stwierdzi,
e jest to znak nakazujcy mu przyj chrzest w Norwegii, gdzie panowa na
wrcony ju Olaf Tryggvason.
W Ynglinga sadze (10) Snorri przedstawia Freja jako ziemskiego krla
z uppsalskiej dynastii Ynglingw. Jego panowanie, podobnie jak wadanie
Njorda, przynioso ludowi dobrobyt, cho podobnie jak ojciec ciga mia ze
Szwedw podatki. Ale w odrnieniu od wspczesnych wadcw dawa ludowi
co wanego w zamian: Przynosi dobre plony i urodzaj. Zbudowa pod Uppsa
l a wielki hof i mia tam swoj siedzib", do ktrej ciga wszelkie dochody, co
dao pocztek majtkowi korony szwedzkiej, zwanemu Uppsalaaudr. W jego
czasach panowa pokj Frodiego (frodafridr), i zawsze byy dobre plony w ca
ym kraju. Szwedzi przypisali to Frejowi. Czczono go wic bardziej ni innych
bogw, gdy w jego czasach lud by bogatszy, panowa bowiem pokj i uro
dzaj". Snorri jako on Freja wymienia Gerd, a jako ich syna Fjolnira. Lecz,
jak powiada Snorri, Frej zwany te by drugim imieniem Yngvi. Byo on uy
wane ju wczeniej w jego rodzie jako zaszczytne miano, i std Ynglingowie
nazywani byli jego potomkami". Gdy Frej zmar, wedug Snorriego pochowano
go potajemnie w kopcu, zbudowano w nim dla niego pomieszczenie, do ktrego
prowadziy jedne drzwi i trzy okna. A Szwedom wmwiono, e bg nadal yje,
i ci przez trzy lata wci pacili mu podatki, do jednego z okien wrzucajc mo
nety zote, do drugiego srebrne, a do trzeciego miedziane. I czas dobrego uro
dzaju trwa nadal, co ciekawe take potem, gdy po trzech latach Szwedzi za
uwayli wreszcie, e Frej zmar. Pragnli jednak, by pozosta dalej z nimi. Dla
tego wbrew obyczajowi nie spalono jego ciaa i - jak mona si domyla - po
zostawiono je w kurhanie. Co wicej, wtedy to nazwano go bogiem caego
wiata (veraldar god) i od tego czasu skadano mu ofiary przede wszystkim za
urodzaj i pokj (til ars ok fridr)".
Snorri w Ynglinga sadze wspomina o frodaridr, pokoju Frodiego". W Danii
Frej jako ziemski krl identyczny jest z Frodim trzecim. W pitej ksidze Gsta

176
Danorum Saksona Gramatyka Frodi jest mitycznym krlem duskim zaliczo
nym do przodkw dynastii Skjoldungw. Za jego czasw panowa miay uro
dzaj, dobrobyt i pokj. Era pokoju Frodiego {frodafridr), znana wic bya take
Duczykom i by to najwyraniej zoty wiek mitologii skandynawskiej. Szuka
jc powiza wasnych dziejw mitycznych z histori wiata redniowieczni
kronikarze ustalili, e era frodarridr przypada miaa na czasy pax Augusta
w Rzymie, gdy na wiecie urodzi si wrd ludzi Jezus Chrystus i obejmowa
wszystkie kraje, gdzie mwiono po dusku" {alla danska tungu) - czyli ca
Skandynawi (Snorri, Skaldskap. 43). Wedug Snorriego panowa wtedy w Da
nii Frodi, syn Fridleifa, wnuk Skjolda. Warto zauway, e zdaniem Snorriego
frodafridr cechoway nie tylko dobrobyt i bogactwo. Byy to take, a moe prze
de wszystkim, czasy, gdy nikt nie rani nikogo innego, nawet jeli ujrza przed
sob zabjc swego ojca lub brata, czy to w wizach, czy wolnego. Nie byo
zodziejstwa i rabunkw, a zota bransoleta leaa dugo na wzgrzach Ialangr".
W tym malowniczym motywie doszukiwa si mona wtku zotego piercienia
kapana i wadcy, wystawionego na widok publiczny w krlewskim sanktu
arium, ktrego nazw lalangrs heide mona rozumie jako Jelling (E.C. Polome
1995, 590)! Z tej opowieci Snorriego wynika jednak jeszcze wicej. Pojcie
fridr, nieodczne od ar okrelajcego urodzaj, podno i coroczne dobre plony,
oznaczao ad i pokj. Dopiero jedno i drugie, ar ok fridr, pozwalao si cieszy
dobrobytem i godnym yciem. Motyw frodafridr znany by ju pierwszym, po
gaskim skaldom (Vellekla 18) i poezji Eddy (HHund. I, 13).
Ale nawet dobrzy pocztkowo wadcy stawali si z czasem gorsi. Eddaiczny
Grotasongr opisuje, jak dwie olbrzymki, Fenja i Menja, jako niewolnice mieliy
w magicznym mynie Groti zoto, szczcie i powodzenie dla krla Frodiego.
Ten ziemski odpowiednik boga przedstawiony jest jako okrutny pan Olbrzymek,
nie pozwalajcy im nawet na chwil oddechu. Fenja i Menja zmey mu wic na
koniec w magicznym mynie klsk i mier. Std jednym z kenningw zota
jest mka Frodiego", Froda mjt .
x

Imi Frodi oznacza moe czowieka mdrego", ale take, co duo lepiej
pasuje do kontekstu opowieci o Frodim, mczyzn bujnego, rzekiego,
krzepkiego i jurnego", i to w sensie wyranie odwoujcym si do jego mskich
moliwoci seksualnych . Tosamo Freja z Frodim potwierdza Skirnismal (1),
42

4 1

Snorri (Skaldskap 7) cytuje obszernie Grotasongr, ale powouje si take na wystpowanie

tego kenningu u Egila Skallagrimssona (Hofudlausn 17) i u Einara Skulasona.
42 j . de Vries 1962,143; E.C. Polome 1995,588. W Hvaml 141 frodr jednoznacznie oznacza:
podny.

177
gdzie Frej obdarzony zostaje przydomkiem inn frodi", i nie chodzi chyba
w tym miejscu o jego mdro, szczeglnie jeli zway, e zawierajca ten epi
tet strofa opisuje Freja pogronego w mioci do Gerdy.
O zwizku Freja z Gerd opowiada obszernie eddaiczny Skirnismal, opisuje
go take Snorri (Gylf. 37). Jest to, przynajmniej w swej zewntrznej, pnej
warstwie , opowie o mioci boga do piknej Olbrzymki. Snorri (Gylf. 39)
opowiada o niej nastpujco:
43

44

Gymir nazywa si pewien m, a jego ona Aurboda , bya ona z rodu Grskich Olbrzymw (bergrisa aettar), ich crk bya Gerdr, najpikniejsza ze wszystkich kobiet. Zdarzyo si pewnego dnia,
e Frej wszed na Hlidskjalf i patrzy na wszystkie wiaty, a gdy spojrza w pnocne strony, zoba
czy w pewnej osadzie dom wielki i pikny. Do tego domu sza kobieta wyjtkowej urody, a gdy
podniosa rce, by otworzy drzwi przed sob, jasno rozbysa z jej doni na niebiosa i morza, i ca
y wiat zapon blaskiem od niej .
45

Snorri sparafrazowa tu 6. strof Skirnismal, gdzie Frej opowiada Skirnirowi

o Gerdzie:
W zagrodzie Gymira
Widziaem jak idzie
Moja ukochana;
Jej ramiona zalniy
A od nich rozbysy
Wszystkie ldy i morza.

Frej zakocha si wic w Gerdzie od pierwszego wejrzenia i popad w typo

we dla tego stanu otpienie, nie mg spa, je, pi i zaprzesta rozmawia
z kimkolwiek, nie widzc sensu, by dalej y, jeli nie zdobdzie wybranki.
P. Bibrie (1986, 36) podejrzewa, zapewne niesusznie, e Snorri w tym fragmen
cie swej opowieci wykpiwa konwencje dworskiej mioci, typowe dla jego cza
sw. Njord, ojciec Freja widzc to dziwne zachowanie posa do syna jego sug
Skirnira, by ten wywiedzia si o przyczyny. A ten opowiedzia mu o swej trosce.
Mioci Freja stay bowiem na drodze powane przeszkody. Mwi o nich z gorycz
(Skm. 7):
Kocham to dziewcz,
Jak nikt jeszcze dotd
Nigdy nie kocha.
Lecz wrd Asw i Elfw
4 3

Powstanie Skirnismal w formie znanej nam pieni datowane jest niekiedy nawet dopiero na
XIII wiek; por. P. Bibrie 1986, 21.
4 4

4 5

Aurboda jako ona Gymira pojawia si te w Hdl. 30.

Wstp proz do Skirnismal opowiada t sam histori krcej i w mniej poetyckiej formie,
umieszczajc rodzinny dom Gerdy w Jotunheimie.

178
M nie pragnie aden
Bymy si pobrali.

Asowie, i zwizani z nimi Wanowie (tu jak i w wielu innych miejscach poja
wiajcy si tu pod mianem Elfw) unikali bowiem wchodzenia w parentele z Ol
brzymami. Snorri (Gylf. 37) podkrela zreszt, e podobne obiekcje mg mie
i Gymir, ojciec Gerdy. Frej poprosi wic Skirnira, by wybra si w jego imieniu
prosi o rk jego ukochanej i przywid j do niego, nie baczc na to, czy spodo
ba si to ojcu wybranki, czy te nie. Skirnir zgodzi si ruszy na niebezpieczn
wypraw, ale pod warunkiem, e otrzyma od Freja jego magiczny miecz co sam
si wznosi, by bi Olbrzymw" i konia, zdolnego dowie go do ich wiata .
Wyprawa Skirnira do zagrody Gymira ma wszelkie cechy wyprawy do zawiato
wej krainy (Skm. 10-15, 17-18) po ukryt tam w zamkniciu kobiet, podobnie
jak wyprawa Svipdaga po Menglad w Fjolsvinssmal, czy odnalezienie Sigdryfy
przez Sigurda w Sigdrifumal . Odpowiedni ko by wic Skirnirowi niezbdnie
potrzebny, nie kady wierzchowiec nadawa si bowiem do wyprawy w zawiaty
i na zwyczajnym koniu Skirnir nie zdoaby dotrze do zagrody Gymira. Wtek
oddania Skimirowi miecza mie moe jeszcze gbsze przyczyny. Pomimo e
Skirnir jest w duym stopniu alter ego Freja (P. Bibrie 1986, 29), podkrela si
czsto, e oddanego sudze miecza zabraknie mu w dniu ragnarok.
46

41

W zamian za zgod Gerdy na jej zwizek z Frejem {Skm. 19-22) Skirnir ofe
ruje piknej Olbrzymce szczerozote, oddalajce staro jabka (epli ellifu... algulliri) i zot bransolet, t sam, ktra spona z Baldrem na jego stosie (baugr... thott brendur se med ungum Odins syni) - czyli jabka Idunn i Draupnir
Odyna! Jako dar chce jej te odda otrzymany od Freja magiczny miecz. Ale
Gerda pozostaa nieugita, nawet wtedy, gdy Skirnir zacz dla odmiany grozi
jej i jej ojcu tym samym cudownym mieczem (Skm. 23-25). Poskutkoway do
piero czary (Skm. 26-36). Skirnir uda si do gaju i biorc do rki rdk (gambateinn) zerwan ze wieego, ywego drzewa zagrozi Gerdzie obdem, sza
em, trosk, rozpacz, niespenionym podaniem, maestwem z trjgowym
Thursem (lub, co gorsza, staropaniestwem), gniewem Odyna, a wreszcie sig
n do magii run, ryjc trzykrotnie przynoszc nieszczcie run thurs, a potem
runy haby (ergi), dzy (aedi) i niedoli (othola) . Czaryskirnira znalazy zna
komite potwierdzenie w runicznym zaklciu miosnym odkrytym w Bergen,
48

4 6

Skm. 8-10 oraz Gylf. 37, gdzie jednak Snorri nie wspomina o koniu.
47 L. Motz 1981; E.C. Polome 1995, 590.
4 8

Interpretuje si je jako popsute", perwersyjne runy odwracajce ich normalne znaczenie:

oaedi (niedola) odwraca znaczenie runy odal (oznaczajcej dziedzictwo), ergi odwraca znaczenie
runy ar, oznaczajcej dobrobyt, podno i pomylno, itd. Tak P. Bibrie 1986, 33.

179

IW

mmmmmm
Y

Ryc. 19. Fragmenty zaklcia runicznego z Bergen

gdzie kto, uywajc identycznych nieomal sformuowa, grozi swej wybrance

wstydem, hab i niespenion dz, jeli nie odwzajemni jego mioci .
49

49 Napis pochodzcy z 1380-1390 roku (Liestl 1963, 41; tene 1965, 33; E. Marold 1998,
683), niestety czciowo uszkodzony, zawiera dugie i skomplikowane w treci zaklcie:
Rist ek botrunar,
rist ek bjargrunar,
eintalt vid alfum,
tvifalt vid trollum,
firifalt vid kursum.
Vid inni skaedu
Skag-valkyriu
Svat ei megi
Laevis kona
Lift pinu g(randa).

Ryj runy uzdrawiajce,

Ryj runy rozwizujce,
Raz wrd Elfw
Dwa wrd Trolli
Trzy wrd Thursw....
Ze szkodzc
Len walkiria,
Aby nie moga
Choby chciaa.
Podstpna kobieto

Ek sendi per,
W yciu twoim
ek sida ber
Posyam ci
ylgjar ergi ok u[)ola.
Czaruj ci
A [jer renni uboli
Na wilczy wstyd
Ok ioluns md.
I na niedol,
Sittu aldri,
I na cierpienie iolun (szalestwa?).
Sof bu aldri.
Aby nigdy nie spocza,
Ant mer sem sjalfri ber. Berist rubus [etc/ Aby nigdy nie zasna.
Kochaj mnie jak kochasz sama siebie. Rzucam rubus rabus et arantabus (...).
Ostatnia pseudoaciska fraza znaczy to samo co hokus, pokus, marokus, jako e jestemy z nasz
inskrypcj w czternastowiecznym europejskim miecie. W powyszym tumaczeniu nie przyjmuj
sporej czci interpretacji przyjtej przez E. Marold, ktra (podobnie jak A. Liestl) wbrew Sigdrifumal tumaczy bjargrunar jako runy grskie (tymczasem s to raczej runy poonicze lub rozwizujce),
a w wyliczonych runach Elfw, Trolli i Thursw widzi runy skierowane przeciw tym istotom, co

180

Poniewa magia pozwala zdoby to, czego innymi sposobami osign nie mo
na, Gerdr zgodzia si na miosne spotkanie z Frejem, wyznaczajc je za dzie
wi nocy w gaju Barri, co Frej komentuje czsto cytowan strof, opisujc je
go tsknot podczas samotnej nocy przed zalubinami (zwanej hynott, Skm. 42):
Duga jest noc, dugie s dwie.
Jak ja wytrzymam trzy?
Czsto miesic wydaje si duszy
Ni jedna noc tsknoty!

Mio Freja zostaa speniona. Hundluljod (29) potwierdza, e Gerdr zostaa

jego on. Sowa Lokiego (Ls. 42), ktry twierdzi, e Frej de facto Gerd kupi,
otrzymujc j do Gymira za zoto, jest wprawdzie zoliwoci, ale pokazuje
wyranie przewijajcy si w caej tej opowieci element przymusu. Frej pragnie
Gerdy i gotw jest j zdoby, nie tylko jednak za cen zotych prezentw, ale
i za cen oddania miecza, za co przyjdzie mu zapaci yciem! Ostatecznie zdo
bywa j dziki magii. W tej sztuce biegy by nie tylko Skirnir, suga Freja, ale
i jego pan, ktry wedug Lokasenny (37) czarodziejskim sposobem potrafi
winiom rozwizywa ich pta.
W micie o mioci Freja do Gerdy badacze od dawna doszukuj si ladw
motywu hierogamii (M. Olsen 1909, 17-39), prbowano te jednak dojrze
w Skirnismal li tylko przykad poezji miosnej. Anne Holtsmark (1970, 570-572)
zauwaya tu trzewo, e jest mao prawdopodobne, by miosna pie, ktrej bo
haterem jest bg podnoci, nie miaa nic wsplnego z kultem podnoci. I fa
ktycznie, mamy tu do czynienia z opisem witego maestwa boga z Ol
brzymka, legitymizujcego suwerenn wadz i dajcego dobrobyt. Do tego

jest pozbawione sensu. Nikt nie broni si przed Elfami, stanowicymi dobre duchy danego
terytorium, a listy istot, ktre dysponuj swoimi runami w Hvaml i Sigdrifumal pozwalaj
widzie tu zastosowanie run waciwych dla wymienionych w zaklciu istot. Moim zadaniem
piszcy inskrypcj ry j (w swoim przekonaniu) wraz z tymi wanie istotami, szukajc pomocy u
nich i w ich magii. Sowo vid znaczy moe nie tylko przeciw (tak E. tak Marold), ale w tym
kontekcie raczej wrd, wraz". E. Marold nie zrozumiaa te sensu sowa saeb (sejd. sida).
..czaruj", bardzo wanego w magii. Tekst, cho pny, zawiera bardzo archaiczne elementy: List
istot z ktrymi autor pisze swoje zaklcie tworz Elfy, istoty panujce nad pomylnoci danego
terytorium, jego Trolle i Thursy istoty zoliwe i skonne do szkodzenia (w magii szkodzcej
stosuje si run />, zwan thursem). Skog-walkiria to znana z Eddy Walkiria Skogul, wymieniana
zawsze na listach tych istot Sowo senda oznacza w terminologii rytualnej postanie, oddanie,
zoenie w ofierze; seida - zaczarowanie najmocniejszym z czarw, co wicej, ma ono przynie
nieodczny od seidr wstyd (ergi) i spowodowa szalestwo i niedol. Mianem taevisi (zoliwy)
ktrym okrela si tu kobiet bdc celem zaklcia, okrela si w Eddzie i w poezji skaldw
Lokiego (taevisi Loki uci wosy Sif).

181
wtku nawizuj genealogie krlewskich rodw Ynglingw z Uppsali w szwe
dzkim Svealandzie, Ynglingw z norweskiego Vestfoldu i norweskich jarlw
z Hladir. G. Steinsland (1991; 1992, 736-751) podkrela jego zwizek z ideolo
gi krlewsk: Frej pojawia si w Skirnismal na tronie (tak mona tu interpreto
wa Hlidskjalf), z jabkami, bransolet-piercieniem i z mieczem, a jego suga
posuguje si rdk, w ktrej, z mniejszym ju powodzeniem, doszukiwa si
mona obrazu bera. Taka interpretacja ma jednak swoje sabe strony. Warto za
uway, e Frej uywa atrybutw w ogromnej wikszoci nie nalecych do
niego: Hlidskjalf i Draupnir nale bowiem do Odyna, zote jabka wiecznej
modoci do Idunn, a rdk (gamabteinn) Skimir sam sobie robi, gdy zacho
dzi po temu potrzeba. Jedynie miecz jest bezsprzecznie wasnoci Freja, ale ten
wanie atrybut Frej w zajmujcym nas micie traci. Mimo wszystko interpreta
cja mitu Freja i Gerdy jako opowieci o krlu, ktry zdobywajc kobiet, skd
ind niezbyt mu przychyln, manifestuje sw wadz nad krajem i swoje do nie
go prawa, jest do przekonujca . Imi Gerdy najlepiej tumaczy etymologia
zaproponowana przez M. Olsena (1909, 22; por. J. de Vries 1962, 164), wedug
ktrej oznacza ono wytyczony granicami szmat ziemi. Ale moe te oznacza
przepasan" (od gjord, pas), gotow do dziaania kobiet, moe chtn do boju
Walkirie (P. Bibrie 1986, 26).
50

W micie maestwie Freja z Gerd oczywisty jest motyw egzogamii. Jego

fabua nawizuje do czstego motywu boga starajcego si o wzgldy Olbrzym
ki, co koczy si na og jej uwiedzeniem, a jedynie w przypadku zwizkw 01brzymek z Wanami (Skadi z Njordem i Freja z Gerd) - maestwem (P. Bibrie
1986, 26). Zwizek partnerw tak rnego pochodzenia mona traktowa jako
prb pogodzenia elementw porzdku, waciwego dla bogw (cho Frej jako
Wan z pochodzenia nie jest tu jego typowym reprezentantem) z waciwymi dla
rodu Olbrzymw elementami si chaosu i natury i waciwych dla nich mocy.
Owocem takiego zwizku s potomkowie obdarzeni siami waciwymi dla
obojga rodzicw (G. Steinsland 1992, 744-745). Ale nie jest to zwizek poda
ny i niesie za sob zowrogie konsekwencje, i tak jak mier Baldra przyblia
nadejcie ragnarok, tak utrata miecza przez Freja oznacza, e Surtr, najgroniej
szy wrg bogw, nie zostanie wtedy pokonany. I gdy Skimir oferuje Gerdzie
piercie, spalony na stosie z modym synem Odyna", brzmi to jak memento
i za wrba dla zwizku, ktry przecie, zgodnie z nieuchronnym przeznacze
niem wiata, musi doj do skutku.
50 Pytanie, czy jest to pierwotny sens mitu, czy jego reinterpretacja, postawione przez P. Bibrie
(1986, 23-25), to ju inny problem.

182
Do wtku hierogamii i kultu Freja wydaj si odnosi zote blaszki (gullgub
ber), znajdowane w wielu wanych miejscach kultowych pogaskiej Skandyna
wii, najczstszym motywem jest na nich przedstawienie pary poczonej w mi
osnym ucisku . Vatnsodela saga (10) wspomina, jak podczas wrebnego se
ansu seidr dokonujca czarw Finka przepowiedziaa Ingialdowi, e ten osiedli
si na Islandii, gdzie stanie si jednym z monych, a na dowd prawdziwoci
swych sw podaa, e srebrny amulet przedstwiajcy Frej" (hlutnum markadr
Frey r af silfri), ktry Ingiald otrzyma od krla Haralda Pikno wosego po bi
twie w Hrafnsfjordzie, ju znalaz si na Islandii, i odnajdzie si dopiero wtedy,
gdy Ingiald si tam osiedli (L.P. Supecki 1998, 82). Ten ze zdziwieniem zauwa
y, e amulet faktycznie znik. A gdy wreszcie, zgodnie z wol losu, znalaz si
na Islandii i rozpocz budow swego hofu, kopic doy, w ktrych stan miay
supy jego ondvegi, honorowego miejsca gospodarza w hali, zdobione czasem
wyobraeniami bogw, znalaz w ziemi swj zaginiony amulet z Frejem (Vatnsdoela saga 15). Podobnie podczas wykopalisk w Maere (E. Liden 1969), a po
tem w Borgu na Lofotach, we wntrzach pozostaoci monowadczych hal
znaleziono liczne zote blaszki (gullgubber), w Maere wyranie zwizane z ja
mami po supach! Ich najwiksze znaleziska, pochodzce z Sorte Muld i Gudme
nie day si niestety powiza z czytelnymi ladami podobnych budowli, naj
prawdopodobniej jednak i one byy zwizane z hofami, cho ich lady zostay
kompletnie zniszczone . Moliwe wic, e wspomniane w Vatnsdoela sadze
srebrne wyobraenie Freja, jest jedynym ladem, jaki w rdach pisanych
pozostawiy po sobie uywane w VIII wieku zote blaszki - gullgubber
(P. Meulengracht Srensen 1992, 522). Przeciw takiej interpretacji wiadczy
fakt, e amulet z Frejem mia by zrobiony ze srebra, a nie ze zota, argumentem za
tak tez jest jednak uycie do okrelenia wyobraenia Freja sowa hlutr (amulet,
los), bardziej pasujcego do przedmiotu w rodzaju gullgubbar, ni do poska.
51

52

Na zwizek mitu zwizku Freja z'Gerda z hierogami wskazuje te nazwa

gaju Barri. Baero w rdach staroangielskich pojawia si jako okrelenie wi
tego gaju (R. Simek 1995, 169). Jego miano oznacza prawdopodobnie gaj
drzew szpilkowych" (P. Bibrie 1986, 22), sowiaskim odpowiednikiem tego
sowa jest br. Wedug innej etymologii, naszym zdaniem mniej prawdopodob
nej, sowo barri ma oznacza zboowe pole" . W tym kontekcie warto przy53

51 P. Meulengracht Srensen 1992, 725; H. Drescher, K. Hauck 1982, 269-270.

52 M. Watt, 1999, 132-142, tam przegld znalezisk i literatura.
53 E.C. Polome 1995, 590; J. de Vries 1957, 178; J. de Vries 1962,27; R. Simek 1995, 42: ist
nieje te inna moliwo jego odczytania.

183
pomnie postacie wspomnianych w Lokasennie (Wstp proz, 43-46, 55-56)
sug Freja, Byggvira i Beyli, imi mczyzny oznacza jczmie lub oglnie zbo
e, a kobiety - by moe - pszczo . Jeli tak, to w ich osobach dostrzec mo
na personifikacje zboa i miodu . Przypomnie tu te mona maego Scaefa,
inaczej Scylda Scaefinga, protoplast Skjoldungw, pojawiajcego si jako pi
ce dziecko w odzi wyadowanej zboem.
Niezalenie od tego, czy gaj Barri czy si z zboem, czy te nie, zwizek
Freja z urodzajnymi polami wychodzi na jaw w opisach jego kultu. W VigaGlums saga (7) wspomniane jest pole Vitazgjafi znane z tego, e zawsze dawao
dobre plony , najlepsze w caej posiadoci Thvera i wyranie zwizane z tam
tejsz wityni (hofem) Freja . Spr o jego posiadanie sta si przyczyn kon
fliktu pomidzy Viga-Glumem (podeganym przez sw on Astrid) i Sigmundem, ktry pole zawaszczy; jego on bya Vigdis, krewna Gluma. Glum zabi
Sigmunda na Vitazgjafi, kalajc uwicone pole krwi (Viga-Glums saga 8). Za
bjstwo stao si pocztkiem jego potgi, ale i przyczyn koca, gdy Frej od
wrci si od niego. Ojciec Sigmunda, Thorkel, zanim opuci Thvere, zoy
w ofierze dla Freja byka, proszc boga, by Viga-Glum zosta wygnany z tej wo
ci (Viga-Glums saga 9 ) . 1 tak si w kocu stao. Przed posiedzeniem althingu,
na ktrym Viga-Gluma skazano na wygnanie, pojawi mu si we nie Frej sie
dzcy w peni chway na tronie (a stoli). Zmarli krewni Gluma przychodzili do
niego, proszc o zmiowanie dla niego, bg jednak owiadczy, e nie moe za
pomnie daru z byka (uxagjof), otrzymanego kiedy od Thorkela. Gdy Glum si
zbudzi, wiedzia, e Frej jest jego wrogiem.
54

55

56

57

58

Frej posiada statek Skidbladnir, w poezji skaldw nigdzie jednak nie po

wiadczony . W Ynglinga sadze (7) Snorri przypisuje posiadanie Skidbladnira
59

54 G. Dumzil 2000, 45-80; P. Bibrie (1986, 24) w Byggvirze widzi po prostu mieszkaca"
(od byggja).
55 Beowulf76-52; William z Malmesbury, Gsta regum Anglorum II, 176; A.-M. Bruce 2002,
51-52 i passim; J. de Vries 1957, 204; por. niej, s. 211.
56 akr, er kailadr var Vitazgjafi, thvi at hann vard aldregi oraedr, Viga-Glums saga 7; por. P.
Meulengracht Srensen 1992, 729-732; E.C. Polome 1995, 593.
5 7

Stojc wedug Viga-Glums sagi (5) w Hripkelsstadir; wedug Landnamabk Ingjald zbudo
wa ten hof w Thvera, Landnamabk, H 184: IF 1, 1968, 253.
58 W Brandkrossa thattr (1) opisana jest dla odmiany uczta (veida), ktr Odd dedykuje Frejo
wi z yczeniem, by jego nastpca na opuszczanej przeze posiadoci wyjeda z niej z nie mniej
szym alem, jak on. W nastpnym rozdziale thatr opisane jest natomiast, jak ulubiony byk jego na
stpcy, ogarnity witym najwyraniej szaem, rzuca si w morze i ginie.
59 R. Simek 1995, 370-371; E. Polome 1995, 588; J. de Vries 1957, 177; M. Kristensen 19301931,81.

184
Odynowi, najprawdopodobniej jednak przez pomyk. Wedug Grimnismal
(43_44) jest to najlepszy ze wszystkich istniejcych statkw, zbudowany dla
Freja przez Kary, synw Ivaldiego . Ale nie jest najwikszy. Snorri (Gylf. 43)
opisuje go tak:
60

Skidlbladnir jest najlepszy ze wszystkich statkw i zosta! najlepiej zbudowany, ale Naglfar jest wi
kszy, ma go Muspell. Pewne Karty, synowie Ivaldiego, zbudoway Skidbladnir i daty statek Frejowi.
Jest on tak wielki, e mog si na nim pomieci wszyscy Asowie ze swoj broni i wyposaeniem.
Ma on zawsze sprzyjajcy wiatr, gdy tylko postawi si na nim agiel, kiedy trzeba pyn. Ale gdy
nie ma potrzeby wychodzi nim w morze, to zrobiony jest z tak wielu czci w tak przemylny spo
sb, e mona go zwin jak tkanin i schowa sobie do matego worka.

Etymologia nazwy statku mwi, e jest to od zbudowana z wielu maych,

drewnianych czci (R. Simek 1995, 359). Nietrudno tu zauway tsknot Wi
kingw do posiadania odzi wielkiej i dzielnej na morzu, ale dajcej si zarazem
bez trudu przenosi na przewokach.
Dzieem Karw by te nalecy do Freja dzik Gullinborsti, o zotej sier
ci", inaczej zwany Slidrugtanni o gronych kach" (Skaldskap. 7). Jako golIbyrsta valgaltr (dzik bojowy o zotej sierci) wspomniany jest w Hrafiismal (1)
jedenastowiecznego skalda Thormoda Trefilssona (Skj. BI, 196). Wedug Husdrapy (7) Frej pojawi si na nim na pogrzebie Baldra - ale wedug Snorriego
(Gylf. 48) dzik cign wtedy jego wz. Motyw stworzenia dzika przez Kary
wskazywaby, e jest on raczej magicznym przedmiotem o cechach dzika ni
ywym zwierzciem! Ale zwizki Freja z ywymi dzikami (winiami) nie ulega
j wtpliwoci i wyranie dochodz do gosu w jego kulcie.
Wedug Adama z Bremy (Gsta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, IV,
26-27) Frej, okrelony imieniem Fricco, czczony by w wityni w Uppsali
wraz z Thorem i Odynem. Adam wymienia go jako ostatniego z bogw. Jak pi
sa, Trzecim jest Frikko, ktry daje ludziom pokj i rozkosz. Dlatego na posgu
wyobraono go z ogromnym czonkiem (cum ingenti priapo)", i jak podaje da
lej, skadano mu ofiary przy okazji zawierania zwizkw maeskich (si nuptiae celebrande sunt). Pomimo e Fricco i Frej to dwa zupenie inne imiona,
identyczno Friccona z Frejem pozostaje bezsporna, a uyte przez Adama
6 0

Mit mwicy o jego powstaniu wraz z innymi atrybutami bogw (Skaldskap. 35) omawiamy
niej, s. 323-324. Pamita te tu trzeba, e Hringhorni, statek Baldra, w ktrym go spalono, rwnie
przedstawiany by jako najlepszy (patrz niej, s. 197). Odpowied na pytanie, czy w przedstawie
niach Skidbladnira i Hringhorniego mona dostrzec kontynuacj motywu odzi, jaki pojawia si na
prehistorycznych rytach naskalnych w Skandynawii, ktre stawia wielu badaczy (K. Schier 1992,
202; R. Simek 1995, 358-359), wolimy pozostawi w tej pracy bez odpowiedzi.

185
miano, cho niezbyt jasne, pochodzi zapewne od jakiego przydomka Freja, naj
prawdopodobniej od *fridkan, ukochany" .
W trjcy uppsalskich bogw opisanych przez Adama Frej pojawia si dopiero
na ostatnim miejscu (co wicej, pod dziwnym imieniem), ale to on wanie wrd
bstw mskich odgrywa w Uppsali najwaniejsz rol. Wskazuj na to wyranie
rodzime rda nordyckie, w ktrych Frej jest ewidentnie najwaniejszym bo
giem Szwedw, ktrych gwnym miejscem kultu bya przecie Uppsala. Wspo
minalimy ju o obwoeniu posgu Freja i podry wozem krla Eryka do hali
Lytira, by zasign tam wrby. Ten ostatni motyw znajduje potwierdzenie
w Ynglinga sadze (38), gdzie Snorri powiadcza istnienie w Uppsali wyroczni,
w ktrej rytuale stosowano rzucanie losu (L.P. Supecki 1998, s. 117, 126).
61

Zwizki Freja z Uppsala potwierdza Sakso Gramatyk. Opisuje on najpierw

(Gsta Danorum, I, 8, 12) jak Hadingus, by przebaga gniew bogw, zdecydowa
si zoy dla Freja (okrelonego imieniem Fro) ofiar ze wszystkich stworze
ofiarnych ciemnego kolom (furvis hostiis). Potomkowie Haddingusa mieli kon
tynuowa ten obyczaj, ktry - jak powiada Sakso - Szwedzi nazywaj Froblot
(Froblot Sueones). W innej ksidze Dziejw Duczykw Sakso (III, 2, 13) uzu
penia ten opis, stwierdzajc na marginesie opowieci o konflikcie Balderusa
z Hotherusem, i w tych czasach: Pewien Fro, satrapa bogw, usadowi si
w pobliu Uppsali i zmieni dawny obyczaj skadania ofiar, praktykowany przez
ten lud na nieszczsny i aosny rytua. Zada mianowicie zabijania dla mocy
wyszych ofiar z ludzi". Sakso potwierdza tu opis Adama z Bremy, z t rnic,
e Adam wspomina o wicie dokonywanym co dziewi lat, Sakso za corocznie.
Sakso (VI, 5, 10) wspomina te o wyranie orgiastycznych elementach kultu
Freja w Uppsali, Starkad po siedmiu latach spdzonych tam u synw Fro (filiis
Fro)", mia jakoby dosy znieprawiajcych mchw kobiet, plsw i przedstawie
scenicznych" (ejfeminatos corporum motus scaenicosue mimorum clausus") we
dug Saksona stanowicych cz sprawowanych tam obrzdw. Dalej za znajdu
jemy u Saksona (LX, 4, 1-2) kolejn opowie o szwedzkim krlu imieniem Fro,
ktry po zabiciu Sigvarda, krla Norwegii, zamkn ony krewnych krla w domu
publicznym jako prostytutki. Gdy pojawi si heros Ragnar, nieszczsne kobiety
pragnc si uwolni i ratowa sw cnot, przebray si za mczyzn i pomogy mu
w walce, a przy tej okazji Ragnar pozna sw przysz on, dzieln Lathgerd .
62

6 1

E.C. Polome 1995, 587. Oznacza to jednak, e imi Friccona pochodzi od tego samego rdze
nia, co imi Frigg, ony Odyna, co moe mie gbszy sens mitologiczny!
62 Powstaje tu pytanie o wiarygodno tych przekazu, a jeli j przyjmiemy, to o okrelenie cha
rakteru tego kultu: skrajnym rozwizaniem jest tu powracajca co jaki czas teza o istnieniu w daw
nej Skandynawii sakralnej prostytucji; J. de Vries 1957, 192; V. Kiil 1962, 159-174.

186
O kulcie Freja wiadczy wspomniana tu ju archaiczna formua przysigi
hjalpi mer sva Freyr ok Njordr ok hinn almattki ass - niech dopomoe mi Frej,
Njord i najpotniejszy z Asw" i picie na rytualnej uczcie witecznej toastu
(fuli) Njorda i Freja za urodzaj i pokj (til ars ok fridr), spenianego zaraz po to
acie Odyna (Hakonar saga goda 14). Czczono go te, jak zauwaylimy, na Is
landii (Viga-Glums saga 5, 9, 26), gdzie kilku wielmow okrelanych byo
mianem freysgodi, wdz-kapan Freja, jak choby tytuowy bohater Hrafnkels
saga Freysgoda .1 miay to by zwizki bardzo szczeglne. Hrafnkel nie czci
adnego boga bardziej ni Freja i da mu ze wszystkich czci swego dobytku
po poowie" . Innym czcicielem Freja by wspomniany tu ju Ingiald, ktrego
Frej posa na Islandi, i ktremu zbudowa on tam hof. Kolejny wyznawca Fre
ja, Throgrim, skada mu ofiary at vetrnottum (Gisla saga 15). Wiara Thorgrima
w opiek Freja musiaa faktycznie by wyjtkowa, gdy bowiem zmar, jego ko
piec nigdy nie by zim pokryty od poudnia niegiem, co przypisano Frejowi,
ktry w ten sposb odwdzicza mu si za ofiary i cze (Gisla saga 18). Szcze
glna koncentracja toponimw urobionych od imienia Freja wystpuje wok
jeziora Melar. Teoforyczne nazwy miejscowe pochodzce od imion Freja i Freji
wystpuj jednak obficie w caej Skandynawii.
63

64

Zwierztami Freja byy dzik i ko. Jak ju wiemy, Frej jedzi na swoim dzi
ku Gullinborstim, inaczej zwanym Slidrugtannim. Na wito jul (czas przesile
nia zimowego okoo chrzecijaskiego Boego Narodzenia) Frejowi skadano
ofiar z dzika, sonarblot, przynajmniej wedug Eddy poetyckiej
(HHjorvards,
proza przed str. 31). Hervarar saga (8) jej dokonywanie umieszcza w lutym,
czc ceremonia ze skadaniem przysig . Natomiast Thorgrim wedug Gisla
sagi (15) skada Frejowi ofiary w padzierniku, wtedy bowiem witowano at
vetrnottum. Snorri (Ynglingajaga
18) wie sonarblot z dokonywanie wrb
(L.P. Supecki 1998, 160), nie okrelajc jednak dokadniej terminu skadania
ofiar. Nie by to rytua nowy. Skadanie przez Germanw ofiar z dzika wspo
mniane jest ju w Lex Salica .
65

66

Snorri (Skaldskap. 44) opisuje te szczeglne prezenty, jakie od panujcego

w Uppsali krla Adilsa mia otrzyma Hrolf kraki. Byy to: hem Hildigoltr,
6 3

Jeden z rodw, do ktrego zaliczono Hrafnkela, nosit nawet nazw Freysgydlingw, tandnamabk, S 335 i H 354: Landnamabk, IF 1, 1968, 336, 397.
64 Hrafnkels saga 2; por. L.P. Supecki 1998, 138.
6 5

Opis kultu Freja, ktremu w lutym krl Heidrek dokonuje ofiary z wielkiego dzika o zotej
sierci, skadajc przy tej okazji przysig, szerzej opisany jest w manuskrypcie pominitym w uy
tej tu edycji Ch. Tolkiena, 1960, 29-31.
<*>Lex Salica, III, 12: FHRG 1928, 18; por. R. Schmidt-Wiegand 1992, 580.

187
kolczuga Finnzleif, ktrej nie byo w stanie przebi adne elazo, i zoty pier
cie (gullhring), ktry zwany by Sviagris, bdcy w dziedzicznym wadaniu
Adilsa". Byy to wic insygnia zwizanego z Frejem krlewskiego rodu Ynglin
gw. Nazwa Hildigoltr oznacza dzika bitwy", a piercienia szwedzkie prosi".
Hemy ozdobione wyobraeniami dzikw znane s ze znalezisk archeologicz
nych. Hem z Benty Grange zwieczony jest wyobraeniem dzika, podobne no
sz postacie na plakietce z Valsgrde (H. Beck, 1986, 332) i na patrycy z Torslunda (Duczko 2002, 178). W Beowulfie (v. 1286) wspomina si wrcz o wini
na hemie" (swin ofer helme). Nie od rzeczy przypomnie tu bdzie o zdobio
nym dziczymi kami hemie Odyseusza. Blisze objanienie symboliki piercie
nia Sviagriss poza wskazaniem na jego ewentualn funkcj insygnium, podkre
lajcego zwizek Ynglingw z Frejem, z braku rde nie wydaje si moliwe.
Warto tu jeszcze wspomnie przewijajcy si w sagach motyw wi pozostawio
nych gdzie luzem przez islandzkich osadnikw, a potem odnalezionych w po
staci ogromnego stada, co przypisywano asce Freja (E.C. Polome 1995, 589).
67

Bliskie wizy czyy Freja z komi. Jego wierzchowiec w cytowanym

przez Snorriego (Skaldskap. 58) wyliczeniu wanych dla mitologii nordyckiej
koni nosi imi Blodughofi (o krwawych kopytach). Skania ono badaczy do
(niekoniecznych) prb jego czenia z koniem Baldra z Drugiego zaklcia merseburskiego, rwnie dobrze mg on sobie skaleczy kopyta podczas wyprawy
po Gerd. Ale najciekawszy z przekazw wie konie Freja ze wityni
w Trondheim. Wedug Flateyjarbk (1, 1860, 400-402) znajdowa si tam hof
Freja. Stay w nim posgi, odbyway si wita i skadano ofiary. Krl Olaf
Tryggvason prbujc ochrzci Norwegw przypyn by go zniszczy.
I gdy zeszed na ld, jego ludzie ujrzeli na swej drodze stado koni, i kto im powiedzia, e nale
one do Freja. Konung siad na grzbiet ogiera i nakaza pochwyci inne konie i tak pojechali do hofu.
Konung zsiad z ogiera i wszed do hofu i zrzuci posgi bogw z piedestau.

Posg Freja wzi jednak ze sob. Gdy mieszkacy Trondheim zauwayli, e

krl zabra im posg, zebrali si na wiec. Krl postawi wwczas posg przed
nimi i zapyta, czy znaj tego czowieka. Ci odpowiedzieli, e jest to Frej, ich
bg. Krl spyta wic, jak bg ten dowid im swej mocy. Odpowied wiecownikw przynosi wiadomo dla nas najwaniejsz. Mieszkacy Trondheim m
wili: Czsto mwi on do nas, przepowiada przyszo, dawa pomylno
i pokj". Zdaniem krla jednak to nie Frej mwi do Trondheimczykw, lecz
diabe. Olaf zakoczy dyskusj biorc do rki siekier i pomiatajc posgiem
odrba mu rce nie doczekawszy si pomsty boga. Potem opowiada poganom,
67 Na nim to chyba Skirnir zdoa dotrze do wyobraonego na wzr zawiatw Jotunheimu,
patrz wyej, s. 178.

188
e istniay dwa posgi Freja wyrzebione w Uppsali, jeden pozosta w Szwecji
i tam wanie by czczony, drugi za zawdrowa do Norwegii.
Jest to jedyny przekaz skandynawski, ktry pozwala domniemywa, e
w wityni Freja za pomoc konia wrono, podobnie jak to si dziao w wyro
czniach sowiaskich (L.P. Supecki 1998, 135-140). Pewne jest jednak tylko,
e hodowane tam wite konie naleay do Freja: najwaniejszy by ogier, ktre
go dosiad Olaf Tryggvason, wrd pozostaych zwierzt mogy by - moe na
wet wycznie - klacze. Trzymano je w okrgu witynnym. Koni nie wolno by
o dosiada. Saga nie mwi tego wprost, jednak czyn krla Olafa, dosiadajcego
ogiera Freja stanowi logiczn cz jego witokradczych dziaa, ktrych ce
lem byo nie tylko zniszczenie orodka kultu, lecz przede wszystkim ostentacyj
ne zamanie zwizanych z nim tabu dla ukazania niemocy czczonego tam boga.
Konie powicone Frejowi zwano na Islandii mianem Frejfaxi, dosownie
Grzywacz Freja". Wierzono zatem, e jedzi na nich bg. Ludziom miertel
nym nie wolno ich byo dosiada, cho od tej reguy istniay wyjtki. Frejfaxi
pojawia si w Vatnsdoela saga (34). Niejacy Jokul i Thorstein pragnli czarami
sprowadzi niepogod, by nie dopuci do pojedynku (holmgangu). Udali si do
przyjaciela Jokula, Faxa-Branda. Ju jego przydomek wskazuje, i by to
Brandr od Grzywacza". Spdzili u niego noc. Brandr mia ogiera o grzywie
innego koloru ni tuw (foxottan), ktry by zwany Freysfaxi; bardzo ceni tego
konia i uwaa za bardzo dobrego; by on doskonay we wszystkim, zarwno
w walce jak w innych sprawach. Wikszo ludzi uwaaa, e Brandr wierzy
(atrunad) w Faxi". Gdy udawal>si dla dokonania czarw, Brandr zaprzg jed
nak konia Faxi do sa. By dokona czarw,,Jokul i Faxa-Brandr poszli do ow
czarni Finnbogiego, pooonej przy ogrodzeniu, wzili pal i wrzucili do rodka.
Byy tam konie, ktre szukay osony przed niepogod". Jokul wyrzebi gow
ludzk na kocu pala i wyry na nim runy. Nastpnie Jokul zabi jedn z klaczy,
uczynili jej otwr w piersi i wsadzili j na pal zwrcon gow w kierunku Borgu". Jest to typowy opis sporzdzenia pala zemsty (nidstong), podobnego rytu
au dokona Egil .
Otoczony czci ko, zwizany z orodkiem kultu Freja i umiercony w spo
sb zakrawajcy na zoenie ofiary pojawia si w Hrafnkels saga Freysgoda (2).
Hrafnkel, syn Hallfreda, gdy dors, i na stae osiad we wasnej posiadoci
urzdzi wielki blt i wznis wityni (hof). Powicona bya ona Frejowi, kt
rego kult by waciwoci jego rodu (M. Scovazzi 1960, 13). Przybra on jed
nak u Hrafnkela szczegln form: Hrafnkel nie czci adnego innego boga
68

68 Saga o Egilu, 57; por. P. Meulengracht Srensen, 1983, 17 i 29; B. Almqvist 1965.

189
wicej ni Freja i da mu z wszystkich najlepszych czci swego dobytku po po
owie". Jako pierwszy osadnik w swej dolinie Hrafnkel dawa ludziom ziemi
i rycho sta si godim. Mona sdzi, e czci zabiegw, prowadzcych do
uzyskania godostwa bya budowa hofu. Z powodu swej czci dla Freja otrzyma
przydomek i zwany by Frejsgodim". Co wicej, Hrafnkel mia wrd swojego
dobytku zwierz, ktre byo dla wicej warte ni inne. By to ogier z karym pa
sem wzdu grzbietu, nazywa go Frejfaxi. Da go Frejowi, swemu przyjacielo
wi, rwnie w poowie. Ogiera tego darzy tak wielk mioci, e przysig, i
zabije kadego czowieka, kto wbrew jego woli go dosidzie" (Hrafnkels saga
3). Konsekwencje tej przysigi stanowi gwny wtek sagi. Zabijajc pracuj
cego u niego Einara, ktry zama zakaz, spowodowa zemst jego rodu, zosta
wyjty spod prawa i wypdzony ze swoich woci. Gdy nowi waciciele obej
mowali gospodarstwo, pozostawili chodzce dotd za ogierem klacze przy y
ciu, natomiast Frejfaxi zdecydowali si zabi, nie chcc by nowe zabjstwa
powstay za jego przyczyn, poza tymi, ktre ju spowodowa. Bdzie suszne,
gdy wemie go ten, do kogo naley" (Hrafnkels saga 6). Jak pamitamy, Hrafn
kel da go w poowie Frejowi! Na gow konia naoyli worek, dugimi drgami
popchnli do rzeki, przywizali kamie do szyi i utopili w miejscu pod pewn
ska (nazwan potem Ska Frejfaxi - Freyfaxahammar), gdzie bya gbia.
Miejsce, gdzie zgin Frejfaxi, byo pooone w pobliu wityni Freja, wznie
sionej przez Hrafnkela. witynia, nazwana tu pierwszy i jedyny raz w sadze
mianem godahus (nie za hof), zostaa natychmiast po zabiciu Frejfaxi spalona,
a stojce w niej posgi bogw na polecenie Thorkela obrabowano.
Sposb umiercenia Frejfaxi, nalecego po poowie do Hrafnkela i Freja,
wskazuje - zdaniem Marco Scovazziego (1960, 32-33)- e bya to ofiara z ko
nia, przeznaczona dla Freja. Poniewa obrzd ofiary z konia, opisany w strofach
o Volsi (Flat 2, 1862, 331-336), wykazuje ogromne podobiestwo do podobnych
rytuaw w religii wedyjskiej (asvamedha) i rzymskiej (equus October), teza Sco
vazziego jest w peni przekonujca. Niezalenie od kwestii historycznoci epizo
du z Sagi o Hrafnkelu uzna trzeba, e ofiary z konia byy w religii skandyna
wskiej znane. Rwnie Orvarr-Odds saga (2-3) opisuje zabijanie konia Faxi,
majcego wedug wrby spowodowa mier swego waciciela (motyw ten po
jawia si te w rdach ruskich), zastosowany rytua wydaje si jednak nawizy
wa do sposobu skadania ofiary (L.P. Supecki 1998, 139-142). Poza ofiarami
z koni Frej nie odmawia te jednak, jak zauwaylimy, przyjmowania ofiar z by
kw (Viga-Glums saga 9; Brandkrossa thatr 2) i oczywicie wi.
Wraz z Frejem omwi by tu naleao i jego siostr Frej, uczynimy to
jednak dopiero w rozdziale powiconym boginiom. Symbolika jej mitologii

190
i kultu czy si bowiem nie tylko z Wanami i Asami ale take, a moe nawet
przede wszystkim, z Disami i podobnymi do nich innymi rodzajami nadnatural
nych istot eskich.

7.3. Dios ku rowie

czy

pary?

W germaskiej mitologii obok par Nerthus-Njord i Frej-Freja pojawiaj si

jeszcze dwie podobne (przynajmniej z punktu widzenia lingwistyki) pary bo
skich postaci: Phol i Fulla oraz Fjorgyn i Fjorgynn.
Phol to bg germaski wymieniony na pocztku Drugiego zaklcia merseburskiego wraz z Wotanem (Phol i Wotan jechali przez las...." ). Nigdzie in
dziej ju si nie pojawia. Zestawienie z Wotanem wiadczy wszake o jego spo
rym znaczeniu. Imi Phola, a raczej Fula, oznacza obfito" i odpowiada imie
niu Volli (odpowiedniczki skandynawskiej Fulli), z tego samego zaklcia (J. de
Vries 1957, 171). Imi Fulli (penia, obfito") pojawia si w Skandynawii ju
w dziesitowiecznych kenningach oznaczajcych zoto (Eyvindr skaldaspillir,
Lv 9: Skj. B I , 64, por. Skaldskap. 36; Gisli Sursson 37: Skj. B I , 104). Wedug
Snorriego {Skaldskap. 32) zoto nazwa mona byo opask na gow Fulli"
{hofubdband Fullu). Nannapochowana wraz z Baldrem miaa przesa jej z He
lu zoty piercionek {Gylf. 49). Snorri zaliczy Full do Asynii {Skaldskap. 55)
i opisa j w Gylfaginning (35) jako dziewic z rozpuszczonymi wosami i zot
opask na gowie. Bya zaufan suebnic Frigg. W tej roli Fulla pojawia si
te we wstpie proz do eddaicznego Grimnismal. Pierwotne znaczenie tej bogi
ni byo duo wiksze, gdy w Drugim zaklciu merseburskim (gdzie jej imi za
pisano jako Volla), okrelona zostaa jako siostra Friji czyli Frigg. Jej rzymskim
odpowiednikiem wydaje si by Abundantia (B.-M. Nsstrm 1992, 198-199).
Par Ful-Fulla mona wic sprbowa zinterpretowa jako bstwa dobrobytu
i obfitoci, odpowiadajce w Niemczech skandynawskiej parze Frej-Freja (J. de
Vries 1957, 171; M. Lundgreen 2003).
Kolejn par stanowi Fjorgyn i Fjorgynn. Fjorgyn wystpuje jako imi mat
ki boga Thora, ktry w Voluspa (56) pojawia si jako syn Fjorgyn" {Fjorgynjar
burr). W Harbardsljod (56) Odyn mwi, e na wskazanych przez niego drogach
powinna Fjorgyn Thora, swego syna znale". Poniewa jednak czciej
69

6 9

Patrz wyej, s. 114; przegld literatury patrz M. Lundgreen 2003.

191
i wczeniej jako matka Thora pojawia si bogini Jord (ziemia"), uwaa si, i
Fjorgyn jest jej przydomkiem (J. de Vries 1957, 334-335). Fjorgyn pojawia si
zreszt wrd heiti (synonimw) sowa ziemia (jord) podanych przez Snorriego
w Skaldskaparmal (57) i w jednej z list synonimw (Edda Snorra Sturlusonar
1931,209).
Bg Fjorgynn pojawia si natomiast jako ojciec bogini Frigg, ktrym jest
bez cienia wtpliwoci dla Snorriego (Gylf. 9; Skaldskap. 19). Sowa Lokiego
w Lokasennie (26) mwice o Frigg i Fjorgynie nie s ju tak jednoznaczne .
Imi Fjorgynna mogo zosta utworzone na wzr eskiego imienia Fjorgyn, za
czym przemawia pne powiadczenie i zupeny jego brak w poezji skaldw.
Poniewa jednak adne wczeniejsze rdo nie mwi, kto by ojcem Frigg,
wanej przecie postaci w panteonie, a imi Fjorgyna ma wszelkie cechy dawnoci, warto uwierzy w autentyczno tej tradycji. Imiona Fjorgyn-Fjorgynn,
utworzone s na zasadzie dubletu, podobnie jak imiona par Njord-Nerthus,
Frej-Freja i Ful-Fulla. Par Fjorgyn-Fjorgynn mona wic za Janem de Vriesem
(1957, 274-275) interpretowa jako kolejny odpowiednik Freji i Freja, i widzie
w ich postaciach rodzicw Frigg. rdowa baza tej tezy jest jednak do wta.
Fjorgyn i Fjorgynn maj wszake bardzo dawn metryk. Ich imiona wiza bo
wiem mona z mianem indyjskiego bstwa deszczu znanym jako Pardanija
i z imionami dwch bstw piorunowych: sowiaskiego Peruna i batyjskiego
Perkunasa. Wi si one z szerokim polem semantycznym obejmujcym poj
cia gry, dbu, ale take pioruna i uderzania (A. Gieysztor 1982, 47-50), a pa
mitajmy tu, e synem Fjorgyn mia by Thor, skandynawski piorunowadca.
Z interesujcej etymologii i ciekawych analogii niewiele jednak, wobec ub
stwa rde, dla okrelenia miejsca Fjorgyny i Fjorgynn w staronordyckim pan
teonie wynika (F.-X. Dillmann 1995, 151-155).
70

W mitologii skandynawskiej brakuje dobrego opisu pary bstw o cechach

dioskurycznych. Nie znaczy to, by motyw Dioskurw by obcy dawnym Germa
nom. Jan de Vries (1957, 247) prbowa doszuka si ich ladu ju w wypisie
z Timajosa u Diodora Sycylijskiego (Bibliotheka IV, 56, 4), ktry twierdzi, e
mieszkajcy nad Oceanem Celtowie szczegln czci otaczaj Dioskurw.
7 0

Tu Frigg okrelona jest jako Fjorgyns maer, co oznacza ukochana", mona to rozumie za
rwno jako kochanka" (szczeglnie jeli zway, e w zajmujcej nas strofie Loki zarzuca Frigg, e
spala z brami wasnego ma, Wilim i We!), ale take jako crka - sowa Snorriego (Skaldskap 19)
okrelajcego Frigg jako Fjorgynns dottur przemawiaj za t drug moliwoci (F.-X. Dillmann
1995, 152). K.A. Eckhard (1940, 50-51) idc za E. Mogkiem i R. Muchem obstawa jednak za pier
wsz.

192
W mieszkajcych nad Oceanem" Celtach Jan de Vries chcia dostrzec Germa
nw, moe nawet susznie.
Wiemy natomiast na pewno, e u staroytnych Germanw par dioskurycznych bogw stanowili Alkowie, dwaj bracia, zapewne blinita. Gaj, w ktrym
oddawao im cze plemi Nahanarwalw, znajdowa si najprawdopodobniej
na ziemiach dzisiejszej Polski, zapewne na lsku, niewykluczone, e na ly
(H. Rosenfeldt 1984, 482^484). Wedug Tacyta (Germania, 43) Nahanarwalowie mieli gaj, ktry jest siedzib dawnego kultu. Przewodniczy mu kapan
w kobiecym stroju, lecz jako bogw wspomina si, stosownie do rzymskich
poj, Kastora i Polluksa, gdy taka jest istota tych bstw, a [rodzime] imi
Alkowie. adnych nie maj posgw (...). Czci si ich jako braci, jako mo
dziecw".
Etymologia imienia Alkw jest sporna. Moe by ono zwizane z mianem
witego gaju (porwnaj gockie alhs - witynia" i litewskie alkas - wity
gaj") lub oznacza bstwa opiekucze (pomocnikw", opiekunw"), do cze
go paralel byoby miano indyjskich Nasatijw. Wreszcie, co najbardziej pra
wdopodobne, miano Alkw moe pochodzi od nazwy osia (aciskie alces,
niemieckie Elch). Za tak etymologi przemawia te nazwa runy eolch, ozna
czajca osia (J. de Vries 1957, 251; K. Dwel 1983, 109).
Zwizek Alkw z osiami znajdowaby wtedy paralel w etymologii wi
cej pboskie blinittfAnglosasw, Hengista i Hors z komi. Hengist i Horsa
byli brami, mitycznymi wodzami Anglw w czasach, gdy zajmowali oni Bryta
ni . Ich imiona nawizuj do nazw konia (Hengist, por. niemieckie Hengst,
ogier; Horsa, por. angielskie horse, ko) i jest to zreszt wtek typowy dla indoeuropejskich bstw dioskurycznych, co wskazuje na pochodzenie ich postaci ze
sfery mitologii.
71

Par braci tworz jeszcze w mitologii nordyckiej synowie Thora Modi

i Magni, ktrzy wraz ze swoj siostr Thrudr wydaj si by grup typow dla
mitw dioskurycznych, gdzie czsto obok braci pojawia si zwizana z nimi ko
bieta, siostra lub matka.
Kult boskich blinit znajduje dalsze redniowieczne potwierdzenia w posta
ciach kolejnych par braci-herosw: wandalskich Hasdingw, skandynawskich
Haddingw i longobardzkich wodzw Ybora i Aggiona. Ybor i Aggio, braciabliniacy, byli synami Gambary i mitycznymi wodzami Winulw, dziki pomo
cy Friji, ony Wotana, odpowiadajcej nordyckiej Frigg, mieli zwyciy nad
7 1

Beda Venerabiiis, Historia ecclesiastica gentis Anglorum, I, 15; Geoffrey of Monmouth, Hi

storia Regum Brittaniae VI, 10; por. A.H. Krappe, 1931-1932, 22-23; szerzej o rdach i najno
wszym stanie bada w: T. Honneger, 1999, 386-391.

193
72

Wandalami . Przy tej okazji Winulowie mieli otrzyma od Wotana swoje nowe
miano Longobardw. Dwaj Haddingowie (Haddingjar tveir) s w eddaicznym
Hyndluljod (23) brami, najprawdopodobniej bliniakami, w Orvar-Odds sadze
(29) i w Hervarar sadze (3) ju tylko najmodsz dwjk spord 12 braci. Sakso
Gramatyk (Gsta Danorum, I, 6,1-8,27) skupi sw opowie na postaci jedne
go z nich, opisanego jako duski krl Haddingus. Imi Haddingw odpowiada
nazwie wandalskiego rodu krlewskiego Hasdingw i anglosaskiego Haerdingw. Motyw dwjki wodzw-herosw wydaje si tu nawizywa do indoeuropejskiego zwyczaju wsplnego sprawowania wadzy przez dwch krlw (dwaj
krlowie Sparty, dwaj konsulowie w Rzymie, krl/ksi i wojewoda u Sowian,
wreszcie konung i jarl w Skandynawii).
ladw motyww dioskurycznych prbowano szuka take w ikonografii.
Karl Hauck (1984, 486) dostrzeg je w podwojonych wyobraeniach wojowni
kw z Sutton Hoo i Valsagrde, w naladujcym rzymskie wzory podwojonym
wyobraeniu mskiego profilu na zotym medalionie z Broholm, a nawet w pa
rzystych przedstawieniach koni.
O wszystkich wymienionych tu dioskurycznych postaciach z dawnej mitolo
gii skandynawskiej wiemy, niestety, bardzo niewiele. Duo wyraniej rysuj si
natomiast innego rodzaju pary, zoone z brata i siostry (bdcych niekiedy ma
estwem), ktre tworz bstwa bezsprzecznie nalece do najwaniejszych:
Njord i Nerthus oraz Frej i Freja, do ktrych doda mona Fula i Full oraz moe - Fjorgyn i Fjorgynn. Dioskuryczna grupa bstw indoeuropejskich, do
ktrej - o czym nie wolno zapomina - obok pary braci naley czsto dodatko
wo jaka posta eska, cho pierwotnie Germanom znana (Alkowie), rozwin
a si wic chyba w mitologii nordyckiej w sposb szczeglny - par tak two
rz brat i siostra, ktrych imiona w sposb podobny jak w przypadku dioskury
cznych braci bliniakw zbudowane s na zasadzie powtrzenia. I podobnie jak
w przypadku Dioskurw, do szczeglnych kompetencji takiej pary bogw nale
sprawy podnoci i urodzaju.

7 2

Origo gentis Langobardorum 1; Pawe Diakon, Historia Longobardw, I, 8. Opowie

o Yborze, Aggionie i ich matce Gambarze podaje te Sakso Gramatyk, VIII, 13, 1-2.

8. BALDR I LOKI

Rye. 20. mier Baldra

O p i s s k a n d y n a w s k i e g o panteonu rozpoczlimy od nawizania d o schematu

trzech

funkcji

spoecznych.

Mitologia

pogaskiej

Skandynawii

wykracza

w s z a k e d a l e k o p o z a granice teorii Georgesa D u m z i l a i - j a k z o b a c z y m y znajduje si w niej wiele istot, ktrych nie warto wtacza w r a m y tego modelu.
Take w r d najwaniejszych b o g w s p o t y k a m y d w i e postacie, Baldra i Lokie
go, ktre lepiej dadz si opisa w zupenie innych kategoriach, w t y m tak pod
s t a w o w y c h j a k w a l k a dobra i za - c h o pojcia te w przypadku jej b o h a t e r w
1

trudno t r a k t o w a w sposb a b s o l u t n y .
T r u d n o te j e d n a k przeceni rol, j a k w wierzeniach S k a n d y n a w i i odgry
wa mit o mierci Baldra, nalecy d o jej dawniejszych pokadw (G. D u m z i l
2 0 0 0 , 205). Nawizuje on d o jednej z najgbszych tajemnic w i e r z e religijnych
- z a g a d k i nieuchronnoci mierci i pytania o moliwo jej p r z e z w y c i e n i a .
Baldr b y b o g i e m o g l n o g e r m a s k i m . Teza taka bya j e d n a k z du m o c i nie
b e z w a n y c h p o w o d w k w e s t i o n o w a n a . Wiele wtpliwoci budzi m o l i w o
odczytania na inskrypcji odkrytej w 1929 roku w Utrechcie i d e d y k o w a n e j Her
kulesowi (Erkuleo

Macusao,

Baldruo,

Lobbono)

sowa Baldruo

jak przydomka

H e r k u l e s a o d n o s z c e g o si porednio do postaci B a l d r a . N a w i z a n i a d o Baldra

1 Nawet w chrzecijastwie Lucyfer jest w pewien sposb niezbdny dla istnienia wiata.
2 Sceptycznie K. Heim 1953, 274; K. Schier 1976, 3. Za S. Gutenbrunnerem (1936, 63-69) uz
naj poprawno odczytania inskrypcji, jej zwizek z Baldrem jako samodzieln postaci mitologii
jest jednak poredni. Inskrypcja dedykowana jest Herkulesowi (= Donarowi), a przydomki odnosz
si do przypisanych mu cech: mocy (Macusao, co oddaje zapewne to samo co Magusanus na innych
inskrypcjach, patrz wyej, s. 129), Lobbono nawizuje do jego miosiernoci lub zwizkw z mio
ci (starogermaskie *luobo, niemieckie Liebe, sowiaskie lubi), lub te chway (niemieckie Lob,
por. S. Guttenbrunner 1936, 65-66), Baldruo jest wic rwnie tylko jego cech - w zalenoci od
wybranej etymologii jest on tu panem, dzielnym wojownikiem lub biaym, czystym ideaem bstwa
(patrz niej, s. 196-197). Tego typu przydomki, jak pokazuje zwizek epitetu Magusanus z postaci
syna Thora, Magniego, miay oczywicie zdolno do przeksztacania si w odrbne postacie. Mo
liwy jest i proces odwrotny, czsty choby w religii greckiej, gdy samodzielny dotd bg staje si

195
wystpuj jednak w Anglii, gdzie Baeldaeg pojawia si jako syn Vuothena
w kronice Aethelwarda pord mitycznych przodkw krlewskiej dynastii
z Wessex (K. Schier 1976, 2). Ju zreszt w opisanej w Beowulfie (v. 2435-2437)
scenie przypadkowego zastrzelenia z uku przez Haedcyna jego wasnego brata
Haerebalda Jan de Vries (1957, 220-221) doszuka si pogosw zajmujcego
nas tu mitu.
Posta Baldra znajduje potwierdzenie w Drugim zaklciu
merseburskim.
Rwnie i tu pojawiay si wtpliwoci, czy uyte w nim w dopeniaczu sowo
baldra" (zaklcie mwi o jego koniu) odnosi si do Baldra jako samodzielnej
postaci, czy te jest tylko przydomkiem jednego z dwch wczeniej wymienio
nych bogw - Wotana lub Phola . Opisan w zaklciu scen uzdrawiania odnaj
dujemy jednak na zotych brakteatach. Karl Hauck w postaci uzdrawiacza widzi
Wotana, ale konia, odwoujc si wanie do wspomnianego tu zaklcia, przypi
suje zdecydowanie Baldrowi .
3

Na brakteatach wykorzystujcych inny ju motyw ikonograficzny i wyobra

ajcych trzy postacie bogw (okrelanych jako typ C) Karl Hauck (1972, 54)
dostrzeg scen mierci Baldra. Brakteat wydobyty z rzeki Berezyny (dzi prze
chowywany w Stuttgarcie) przedstawia, jego zdaniem, stojcego porodku kom
pozycji Baldra. Ukad ng boga sugeruje wojenny taniec . Domniemany Baldr
w prawej doni trzyma bransolet. Za nim stoi druga posta przedstawiona
z wczni w prawej i z toporem w lewej rce - mona zaoy, e jest to Wotan/Odyn. Naprzeciwko nich widzimy kobieco odzian posta z gazk w do5

postaci innego bstwa, ktre absorbuje jego kult, ale posta wchonitego boga trwa w przydomku
przypisanym mocniejszemu bstwu i w jakich wtkach poczonych z jego postaci mitw. Co kry
o si za lakonicznym i nie cakiem jasno odczytanym tekstem inskrypcji z Utrechtu - nie wiemy.
3 Wtedy mona uzna sowo balder za apellalivum, rozszyfrowanym przez K. Heima (1953,
274-275) jako pan" i przypisanym jako przydomek Wotanowi. Ale jeli odczytamy go jako wspa
niay, biay, wieccy" to mona go uzna za przydomek Phola, ktrego chciaoby si w takiej sytu
acji uzna za tosamego z Frejem, tym bardziej, e to jego ko ma mie wedug mitologii nordyckiej
zranione kopyto (J. de Vries 1957, 171). Wymienione w zaklciu cztery postacie eskie okrelone
jako siostry stanowi kolejny problem w interpretacji zaklcia. Wspomniana wrd nich Frija/Frigg,
to ona Wotana/Odyna, jej siostr okazuje si by Volla, odpowiadajca jej w mitologii nordyckiej
Fulla jest tam zaufan suc Frigg. Analiz zaklcia patrz w: J. de Vries 1957, 170-173. Patrz te
wyej, s. 114.
4 K. Hauck 1992, 265, gdzie wyliczone przedstawiajce scen uzdrawiania nogi konia Baldra
brakteaty. Po wczeniu do dyskusji powiadcze Baldra ikonografii zotych brakteatw obiekcje
Kurta Schira (1976, 3) czy w Drugim zaklciu merseburskim sowo balderes (Baldr w genetivus sin
gularis) odnosi si do Baldra, czy nie, nosz ju wyrane znamiona hiperkrytycyzmu.
5 Problem taczcych wojownikw bada ostatnio W. Duczko (2002).

196
6

ni , ktr mona uzna za przedstawienie Lokiego, trzymajcego gazk jemio

y . Inny brakteat (Faxe), pozornie bliniaczo podobny, przedstawia t zdawao
by si niewinn gazk tkwic ju w ciele centralnie umieszczonej postaci
(K. Hauck 1978, 365). Trudno nie zgodzi si z Karlem Hauckiem i nie dostrzec
w tych przedstawieniach odniesie do sceny mierci Baldra . wiadczy to o ist
nieniu tego mitu ju w czasach wdrwek ludw.
7

8.1. Baldr
Baldr by synem Odyna i Frigg. Snorri {Gylf. 22) przedstawia go nastpuj
co: Drugim z synwOdyna [jako pierwszego Snorri opisuje Thora] jest Baldr,
o nim mona powiedzie tylko samo dobro, jest najlepszy i wszyscy go wy
chwalaj. Ma wygld tak pikny i janiejcy, e a lni od niego; istnieje pewien
kwiat tak biay, e porwnywany jest do rzs Baldra - jest on najbielszy ze
wszystkich kwiatw; wedle tego moesz wyobrazi sobie - powiada Snorri - je
go pikno, podobnie jak pikno jego wosw i ciaa". Wspomniany przez Snor
riego kwiat to najprawdopodobniej polny rumianek, zwany po szwedzku bal9

dersbr . Zalety Baldra nie ograniczay si do jego wygldu. Jest on najm

drzejszy z Asw, potrafi najpikniej mwi i jest najbardziej wspaniaomylny;
lecz taka tkwi w nim natura, e nic z jego wyrokw nie zostaje wypenione.
Mieszka we woci, ktra nazywa si Breidablik (daleko janiejca"), ktra po
oona jest w niebiosach, w miejscu tym nie ma nic nieczystego". Snorri cytuje
tu za Grimnismal (12) opis jego siedziby:

Naladuje ona rzymskie wyobraenia Victorii wrczajcej zwycizcy laurowy wieniec, poja
wiajce si na przedstawieniach, stanowicych ikonograficzny wzorzec dla tego typu brakteatw,
por. K. Hauck 1978, 394; K. Hauck 1974, 92-159. Jak zawsze w przypadku zotych brakteatw, ich
wzorw naley szuka w ikonografii rzymskiej, gwnie na monetach i medalionach.
7

Tak K. Hauck 1972, 54. Wedug innej interpretacji jest to jednak bogini Hel, tak R. Simek
1995,58.
8

Inaczej A. Huldgrd 2001, 590, wskazujcy na moliwo ich powizania z mitem o Wolun-

dzie.
9 Wedug B.-M. Nsstrm (2001, 100) Matricinia perforata, wedug J. de Vriesa (1957, 231)
chrysantemum leucanthemum.

197
Breidablik si zowie. Baldr ni wada.
Tam wznis swoje sale,
A w tym kraju, rozpostartym szeroko
Nie znajdziesz ni znaku za (faesta feiknstafi).
10

Baldr by wic najlepszym i najpikniejszym z Asw . Natrtne wrcz pod

krelanie jasnoci i wietlistoci tak jego osoby, jak i siedziby skaniaj, by za
prawdziw uzna etymologi jego imienia wywodzon od i.e. *bhel (por. pol
skie biel, biay). Problem w tym, e moliwe s i inne, wedug ktrych sowo
baldr oznaczaoby wadc, pana", albo dla odmiany butnego, dzielnego" lub
silnego" wojownika (J. de Vries 1962, 24). Dla kadej z tych moliwoci
znale mona oparcie w jakiej wersji lub fragmencie mitu. on Baldra w je
go islandzkiej wersji jest Nanna Nepsdottir ', z ktr mia syna Forsetiego (Gylf.
32, Skaldskap. 5 i 19). Posta Forsetiego, powiadczona ju w VIII wieku, jest
zreszt kolejnym wiadectwem dawnoci mitu Baldra i jego bohaterw. Co wi
cej, Forseti, przedstawiany jako idealny sdzia, spenia skutecznie t sam funk
cj, ktr mit przypisuje jego ojcu (Gylf. 32). Potrafi bowiem najlepiej wydawa
mdre i sprawiedliwe wyroki, lecz w odrnieniu od wyrokw Baldra s one
wprowadzane w czyn (G. Dumzil 1959, 94).
Baldr posiada statek Hringhorni (statek z krgiem na stewie"), w ktrym
zosta pochowany. By to najwikszy z okrtw istniejcych w wiecie bogw
(Gylf. 49, Skaldskap. 5). Powiadczony w etymologii jego nazwy tajemniczy
krg interpretowany jest jako symbol soca . Baldr by te wacicielem bran
solety Draupnir. Cho mit o otrzymaniu przez bogw ich najwaniejszych atry
butw z rk Karw przypisuje jej posiadanie od samego pocztku Odynowi, to
warto tu zauway, e klejnot ten nalea raczej do Baldra, nazywanego kenningiem posiadacz Draupnira", (eigandi Draupna, Skaldskap. 5). Ju zreszt na
zotych brakteatach posta interpretowana jako Baldr trzyma w doni bransolet.
A wany epizod z jego pogrzebu wiadczy wyranie, e to on by pierwotnym
posiadaczem Draupnira, a dopiero potem otrzyma go Odyn.
Bratem i sprawc mierci Baldra, w islandzkiej wersji mimowolnym, by
Hdr. Jego imi oznacza wojownika (J. de Vries 1962, 378-379). Hdr by sy
nem Odyna (Skaldskap. 13), nie wiemy jednak, czy jego matk bya Frigg. Jeli
1

12

1 0

Cho, jak zobaczymy, pewne jego cechy skaniay badaczy, by go zaliczy do Wanw.

"Etymologia imienia Nanny pozostaje niejasna (od dziecinnego nanna, mama? od germ.
*nanth, miaa?), patrz: J. de Vries 1957, 222, R. Simek 1995, 287; B-M. Nsstrm 2001, 174.
12 Jest to motyw ikonograficzny posiadajcy dug tradycj sigajc epoki brzu, jest to jednak
tradycja zwizana z bstwami podnoci (jak Frej i jego statek Skidbladnir), do ktrych wszake
Baldr w pewnym stopniu nawizuje, por. R. Simek 1995, 197, tam literatura.

198
13

tak, to mona by przypuci, e Baldr i Hdr byli bliniakami . Gwna wersja

mitu przedstawia Hda w roli lepego narzdzia przeznaczenia. Ale w swej le
pocie przypomina on na wp lepego Odyna. Snorri (Gylf. 28) pisze o nim tak:
Hdr nazywa si jeden z Asw, by on niewidomy, ale bardzo silny. Bogowie
nie ycz sobie, by wspominano jego imi, gdy to, co stao si za spraw jego
rk pozostao na dugo w pamici bogw i ludzi". Warto tu zauway, e spo
wodowanie mierci Baldra jest (abstrahujc od opowieci Saksona Gramatyka)
jedynym zdarzeniem, w ktrym Hdr pojawia si w nordyckiej mitologii.
Zona Baldra, Nanna, jest postaci do tajemnicz. Zastanawia podobie
stwo jej imienia do imienlKSumeryjskiej Inanny, a take Nany, matki frygijskiego Attisa. W jzykach germaskich imi Nanna moe oznacza matk, ale te
dzieln" kobiet, mona wic w jej postaci prbowa dostrzec podobiestwo
doWalkirii .
Postacie Baldra, Hda i Nanny wystpuj w poezji skaldw. Poza opisem
pogrzebu Baldra w Husdrapie jego posta powiadczona jest w Haustlong (16),
gdzie Thor okrelony jest jako jego brat (Badrs barmi). We wspomnianym ju
w tej pracy niejednokrotnie Eriksmal (3) Bragi porwnuje harmider, jaki w Wal
halli wywoao przybycie krla Eryka do oczekiwanego powrotu Baldra. Nato
miast w Bjarkamal in forna (6; Skj. B l , 171) Baldr pojawia sijako posta w ja
ki sposb zwizana z legendarnym krlem Hrolfem krakim, cho w danym mo
mencie Baldr ju go nie osania wicej" (yardi hann Baldr theygi). Zarwno
Baldr jak i Hdr pojawiaj si niekiedy w kenningach okrelajcych mczyzn,
a Nanna kobiet, nie przynosz one jednak adnych bliszych danych dla mito
logii (M. Kristensen 1930-1931, 82).
14

Mit Baldra znamy w dwch wersjach. W pierwszej, podawanej w rodzimym

jzyku, zapewne islandzko-norweskiej, racj istnienia Baldra w wiecie bogw
jest jego mier. Jest on wic w tej tradycji bohaterem jednej tylko opowieci,
mwicej dlaczego i jak zgin (J. Lindow 1997, 20). Na jego mit skadaj si tu
1 3

Argumentem za tak interpretacja jest wsplny powrt obu z Helu w zaraniu nowego wiata
(Vsp. 62). Nie musieli by jednak bliniakami, mogli by nawet tylko brami przyrodnimi. Wrd
kochanek Odyna, ktrych potomkw uznano za bogw wymieniana jest Gunnloda, wiemy o niej, e
spdzia trzy noce z Odynem, nie znamy jednak owocw tego zwizku, jej synem mg by Hdr,
mg by jednak te Bragi, a mogo by i tak, e mit o jej zwizku z Odynem nie wspomina o dzie
ciach, patrz niej, s. 230-231.
I" J. de Vries 1957, 222; R. Simek 1995, 287. Ojej ojcu Nepie (wedug Hyndluljod 20 bya cr
k jakiego Nokkviego) wiemy tyle, e w thulur pojawia si jako jeden z synw Odyna. J. Lindow
(1997, 91-93) podkrelajc podobiestwo Nanny do Walkirii (wysnute z jednej z moliwych etymo
logii imienia) wskazuje e peni ona w micie rol podobn do roli Baldra, pojawiajc si w nim po
to, aby umrze.

199
wtki: zowrbnych snw, przysigi gwarantujcej Baldrowi nietykalno,
mierci spowodowanej przez podstp Lokiego (majcej jednak wyranie posta
ofiary), pogrzebu i pojawienia si Baldra w Helu, daremnej prby odzyskania
go dla wiata ywych i wreszcie jego powrotu, ktry nastpi jednak dopiero po
kocu tego wiata, a w zaraniu nastpnego, w ktrym Baldr spenia bdzie
funkcj najwyszego z bogw. W tej wersji mitu dostrzec mona wtek prze
ciwstawienia dobra (Baldr) i za (Loki) oraz mierci i odrodzenia. Baldr jest
w tej wersji ideaem boga: jest najpikniejszy, najmdrzejszy i najszlachetniej
szy, najpikniej przemawia i wydaje najlepsze wyroki. Brak mu jednak mocy
(G. Dumzil 2000, 211-212). Co wicej, od pocztku przedstawiany jest jako
posta zawiatowa (wiadczy o tym jego nieziemska wietlisto) - martwa, albo
przez los z gry przeznaczona na mier. Baldr jest tak gboko moralny, e
wielu badaczom nasuway si podejrzenia o zaleno obrazu jego postaci od
chrzecijaskich przedstawie Chrystusa (S. Bugge 1881, 32-79). Funkcj
Baldra jest wszake w tej wersji mitu jego rola w spenieniu si przeznaczenia
bogw i ludzi. mier Baldra jest wprawdzie punktem zwrotnym dziejw i pro
wadzi do koca wiata, ale te gwarantuje jego odnowienie z popiow zagady.
Nawet w tej wersji pojawiaj si echa jego roli jako wojownika. W Lokasennie
(27) Frigg stwierdza, e gdyby Baldr by wrd ywych, to Loki za swoje obelgi
zapaciby natychmiastow mierci.
W drugiej, duskiej wersji mitu, opowiedzianej po acinie przez Saksona
Gramatyka (B.-M. Nsstrm 2001, 105), nastpuje zamiana rl pomidzy Baldrem, tu okrelanym jako Baldems i Hdem, nazwanym mianem Hotherusa.
Wikszo pozytywnych cech Baldra Sakso przenosi na Hda , a cao opo
wieci przybiera ksztat awanturniczej sagi o rywalizacji dwch Wikingw
(z ktrych jeden, Baldems, jest pboskim herosem, synem Odyna) o wzgldy
atrakcyjnej kobiety, Nanny, ktra w tej wersji zostaje on Hotherusa . Niestety
Balderus, po tym jak ujrza Nann w kpieli, te zapragn j zdoby. W literac
kiej wersji Saksona Gramatyka (Gsta Danorwn III, 1,1-3,7) Balder nie jest
wic ju tak czysty i niewinny. Natomiast Hotherus miertelnie rani swego ry
wala zaczarowanym mieczem - Sakso nic nie wspomina ani o jego lepocie, ani
15

16

15 G. Dumzil 2000, 207-225. By moe jednak Snorri tylko podzieli! cechy Baldra pomidzy
antagonistw mitu, obdarzajc nimi dwie postacie, z ktrych jedna (Hdr) jest ju w jego czasach
mocno wyblaka? Pewnego poparcia dla takiej tezy mona by szuka w studium M.L. Kjolbye
(1989).
16 Zewntrzna i pna warstwa opowieci, w ktrej wedug ciekawej interpretacji M.-L. Kjol
bye (1989, 47-68, gwnie 63) Hotherus i Balderus reprezentuj prudentia ifortitudo nie zajmuje
nas w tym studium.

200
o tym, by by bratem Baiderusa (F. Strm 1956, 118). W opowieci Saksona
Gramatyka widzi si na og pny, romantyczny wariant mitu. Gdy chodzi
o jego posta zewntrzn, jest to cakiem suszne. Niemniej jednak w swej gb
szej warstwie odwouje si on do tego samego obrazu Baldra, jaki pojawia si na
brakteatach przedstawiajcych go w roli taczcego wojownika. Zarwno
Balderus jak i Ffotherus s u Saksona przede wszystkim wodzami-wojownikami. I warto tu zauway, e Baldr tylko jako dzielny wojownik, abstrahujc od
innych swych wyjtkowych zalet, mia warto pozwalajc mu sta si najcen
niejsz ofiar, jak w wi&cie bogw mogo sobie znale nieubagane przezna
czenie.
Mit Baldra trudno jednoznacznie zinterpretowa. Objaniano go na kilka
sposobw. J.G. Frazer (1913) uzna, e jest to mit corocznego, wegetacyjnego
cyklu mierci i odrodzenia, co trudno zaakceptowa, jako e Baldr nie zmartwych
wstaje z nadejciem kadej kolejnej wiosny, a jego odejcie z tego wiata jest
ostateczne. Doszukiwano si w nim te pogaskiej imitacji ewangelicznej opo
wieci o mierci i zmartwychwstaniu Jezusa (S. Bugge 1881, 32-79). Tendencja
taka jest wyrana w Voluspa i u Snorriego, ale przy takich interpretacjach cht
nie zapomina si o wariancie mitu zapisanym u Saksona Gramatyka. Soteriologiczne wtki mogy zreszt dotrze do Germanw ju w staroytnoci z in
nych ni chrzecijastwo religii z rejonu Morza rdziemnego, gdzie inspiracji
do jego powstania doszukiwa siG. Neckel (1920). Jan de Vries (1955, 41-60)
uzna mit Baldra za uzasadnienie rytu inicjacji wojownikw i prb objanienia
tajemnicy mierci - prawdziwej i rytualnej. Przy takiej interpretacji mit Baldra
postrzegany jest w kategoriach odynicznych". Odwoujc si do jego domnie
manej roli boga wegetacji lub odrodzenia nawizuje si z kolei do jego domnie
manej roli boga wanicznego" albo czcego w sobie cechy Asa i Wana, jako
e Baldr jest pod wieloma wzgldami podobny do Freja (G. Dumzil 2000,
220). Inne jeszcze elementy pozwalaj interpretowa opowie o Baldrze jako
mit bohaterski, a w jego postaciach dostrzec herosw, pludzi-pbogw .
Tym, co w miar pewnie trzyma si jakiej rzeczywistoci zajmujcego nas
wiata mitw, pozostaj dostpne nam rda.
17

Akcja mitu rozpoczyna si w chwili, gdy Baldra zaczynaj mczy zo

wrbne sny (Bdr. 1; por. Gylf. 33). Wtek ten odnajdujemy nawet u Saksona
Gramatyka (Gsta Danorum, III, 3, 7), ktry twierdzi, i miertelnie rannemu
17 Literatura jest tu nie do wyczerpania. Patrz podstawowe prace: S. Bugge 1881; J.G. Frazer
1913; G. Neckel 1920; J. de Vries 1955, 41-60. F. Strm 1956; G. Dumzil 1959; G. Dumzil,
2000, 207-225; E.O.G. Turville-Petre 1964, 106-125; J.P. Schjdt, 1981,48-86; F. Stjernfeld 1990;
J. Lindow 1997; R. Simek 1995, s. 35-43, tam dalsza literatura.

201
Baldrowi przynia si Prozerpina (czyli bogini Hel), i zapowiedziaa, i za trzy
noce znajdzie si w jej objciach. W eddaicznych Baldrs draumar Asowie
i Asynie zebrali si wtedy na thing i:
0 tym radzili potni bogowie (rikir tivar),
Czemu ma Baldr sny koszmarne.

Wreszcie Odyn (stary Gaut") wsta, osioda Sleipnira i ruszy na nim na

d a do Nifhelu". Tam ojciec zakl" (galdrs fdur) oszczekiwany przez za
wiatowego psa pojecha dalej naprzd, a na polnej drodze zadudnio, i dotar
w kocu do Helu.
Pojecha Odyn przed wschodni bram,
Tam gdzie jest, wiedzia, wieszczka pochowana.
1 zacz wiedmie piewa valgaldr,
A niechtnie wstaa, trupim gosem powiedziaa:
C to za czowiek, mi nie znajomy.
Co mnie przymusi do cikiej podry?
niegiem zasypan, deszczem sieczon,
I ros zmoczon. Dugo martwa byam.

Odyn przedstawi sijako Wegtam, syn Waltama, i z miejsca zapyta:

Dla kogo tu awy piercieniami usane.
Podoga piknie zotem polana?

Odpowied brzmiaa jak wyrok przeznaczenia:

Tu stoi mid dla Baldra uwarzony,
Napj klarowny, tarcz przykryty;
Potni Asowie w rozpaczy.
Zmuszona mwiam, teraz milcze musz.

Odyn jednak zmusza wieszczk, by wyjawia prawd a do koca:

Jaki m Baldra zabjc bdzie,
Syna Odyna ycie zrabuje?

Odyn dowiaduje si, e bdzie nim Hdr. Dalej wieszczka zapowiada naro
dziny jego mciciela Waliego, spodzonego przez Odyna z Rindy . Gdy jednak
bg pyta, kim s dziewice, ktre zdjte alem opakiwa bd Baldra (Bdr. 12),
wieszczka rozpoznaje w rzekomym Wegatmie Odyna, a Odyn w rzekomej wie
szczce matk trzech thursw". Mona w niej dostrzec Angrbod, ktra zrodzia
z Lokiego trzy potwory, godne nazwania ich thursami: Fenrira, Midgardsorma
18

Bdr. 8-11. Jak pamitamy (patrz wyej, s. 123) Odyn spodzi mciciela uciekajc si do cza
rw seidr, co powiadcza ju stef u Kormaka, a przebieg uwodzenia Rindy, z wanymi dla historii
magii i obrazu postaci Odyna szczegami, podaje Sakso Gramatyk (Gsta Danorum, III, 4, 1-7).

202
19

i Hel . Kim by jednak nie bya, egna Odyna kac mu si cieszy jego saw
i zapowiada, e a do chwili gdy Loki uwolni si z wizw i nadejdzie niszcz
cy ragnarok" nikt inny ju do niej nie dotrze. Warto zauway, e dopiero w tej
ostatniej strofie pojawia si Loki, a pie nie przypisuje mu jakiegokolwiek
udziau w mierci Baldra .
Inaczej rzecz przedstawia Snorri (Gylf. 49). Pisze on:
20

Taki jest pocztek tej opowieci, e Baldr dobry mial cikie sny zapowiadajce zagroenie dla jego
ycia. Gdy opowiedzia je Asom, ci wsplnie uradzili, e trzeba odebra od wszelkich istot zapew
nienia bezpieczestwa dla Baldra. Friggvwiec przyjmowaa przysigi, e Baldrowi nie uczyni nic
zego ogie i woda, elazo i wszelkie rodzaje metali, kamienie, ziemia, drzewa, choroby, zwierzta,
ptaki, jadowite we. A gdy zostao to dokonane i oznajmione, Baldr i Asowie zabawiali si tak, e
w stan wysoko na thingu, a wszyscy pozostali niektrzy strzelali w niego, niektrzy uderzali, nie
ktrzy jeszcze rzucali kamieniami. I czego by nie robili, nie czynio mu to szkody, co wszyscy uznali
za wielk korzy. A gdy to zobaczy Loki Laufeyiarson, zdao mu si ze, e nic Baldrowi nie szko
dzi. Poszed wic do Fensalir do Frigg przybierajc posta kobiety. Frigg spytaa, czy owa kobieta
wie, co Asowie robi na thingu. Ta odpara, e wszyscy strzelaj do Baldra, i dodaa, e nie czyni mu
to szkody. Frigg wtedy rzeka: Ani bro ani drzewo nie s w stanie zaszkodzi Baldrowi, przyjam
przysig od nich wszystkich!" Spytaa wtedy kobieta: Czy wszystkie istoty zoyy ci przysig, e
nie zaszkodz Baldrowi?" Odrzeka Frigg: Ronie drzewko kiekujce na zachd od Walhalli, ktre
zwie si jemioa, ta zdaa mi si zbyt moda, bym moga od niej odebra przysig. Kobieta wnet
posza, a Loki wzi jemio, wyrwa i poszed na thing. Tam za Hdr sta poza krgiem mw ota
czajcym Baldra, poniewa byl lepy. I rzek Loki do niego: czemu nie rzucasz w Baldra?" Ten od
rzek: Poniewa nie widz, gdzie Baldr jest, a poza tym jestem bez broni". Wtedy rzek Loki: Zrb
wic to samo, co inni ludzie, i oddaj Baldrowi cze jak inni mowie, a ja ci wska, gdzie stoi.
Cinij w niego tym kijem!" Hdr wzi ga jemioy i wycelowa w Baldra wedug wskazwek Lo
kiego. Pocisk przebi Baldra i ten pad na ziemi martwy. Byo to czyn najbardziej nieszczliwy dla
bogw i ludzi. Gdy Baldr leg, wszystkim bogom odebrao mow i opady im rce, wszyscy patrzeli
na siebie, i wszyscy byli tej samej myli, co zrobi z tym, kto to uczyni, ale aden nie mg dokona
pomsty, byo to bowiem wielkie miejsce pokoju (gridastadr). A gdy Asowie mogli ju mwi, po
gryli si najpierw w paczu, gdy aden nie by w stanie powiedzie drugiemu o swoim alu. Odyn
najbardziej cierpia z powodu tej szkody, gdy najlepiej wiedzia, jak wielk strat i nieszczciem
dla Asw by upadek Baldra.

mier Baldra przedstawiona jest tu jako przeomowy punkt dziejw tego

wiata. Mimo pozorw gry lub zabawy, ktrej posta przyjmuj czsto zdarzenia
najwaniejsze dla losw wiata Asw, i mimo moliwoci doszukiwania si
19 B.-M. Nsstrm 2001, 99. John Lindow (1997, 46) prbujc za H.R. Ellis Davidson dostrzec
w matce trzech thursw" Lokiego, dokonuje idcej nazbyt ju daleko nadinterpretacji.
20 Wielu badaczy skonnych jest do wyczania postaci Lokiego z postulowanej przez nich
pierwotnej" wersji mitu i uznania jego roli za wtrn. Nie podzielam tej opinii. Wersja mitu
w Baldrs draumar nie jest zreszt w niczym lepsza ani starsza od wersji Snorriego, opartej nie tylko
na Husdrapie, ale take na zaginionych pieniach typu eddaicznego niezalenie od podzielonych
opinii badaczy, ile tych pieni byo. J. de Vries (1955, 42-44) uwaa, e dwie, jedna mwia
o mierci Baldra, druga o wyprawie Hermoda do Helu.

203
w niej nawiza do obrzdw inicjacji modych wojownikw (adept pewny od
pornoci na rany, taczcy porodku krgu swych starszych towarzyszy ) naj
gbszym sensem mitu Baldra jest idea jego mierci jako ofiary. Pozostaje jed
nak okreli jej sens i cel.
21

Co do tego, e mier Baldra bya ofiar, Voluspa (31-32) nie pozostawia

cienia wtpliwoci. Wieszczka w swej wizji przyszoci wiata powiada:
Widz Baldra - krwaw ofiar,
Z dziecka Odyna - skryte przeznaczenie.
Stoi i ronie, wysoko nad k,
Wiotka, przepikna ga jemioy.
Z gazi si staa, co sab si zdaa,
Grona wcznia mierci, Hdr ni rzuci.

Baldr jest wic wyznaczon przez los krwaw ofiar. Uyte tu na okrelenie
ofiary sowo tivor nie pojawia si poza t strof Voluspa nigdzie indziej w litera
turze staronordyckiej, jest jednak dokadnym odpowiednikiem staroangielskiego
tifer i starogrnoniemieckiego zebar - wszystkie te sowa oznaczaj rytualn
ofiar" (U. Dronke 1988, 231; J. de Vries 1955, 46). Podobnie Ulf Uggason
w Husdrapie (9) nazywa zwoki Baldra heilagt tafn, witym (lub uwiconym)
ciaem, co mona zinterpretowa jako potwierdzenie tezy, e jego ciao byo
przedmiotem ofiary . Fakt, e Baldr by najlepszy z bogw (cilej moe z modszej generacji bogw) w naturalny sposb predestynowa go do spenie
nia tej roli. Gdy wedug Hervarar sagi (6) w Reidgotalandii zapanowa gd,
wrba nakazaa zoy w ofierze najwybitniejszego z modziecw (L.P. Su
pecki 1998, 116). Opisany jako pozornie przypadkowe zdarzenie rytua mierci
Baldra odpowiada dokadnie scenariuszowi typowej ofiary dla Odyna. Jej klasy
cznym przykadem jest mier krla Vikara. Gdy wrba nakazaa odda go
Odynowi, rytua zaaranowano jako ofiar pozorn. Obarczony obowizkiem jej
dokonania jego przybrany brat Starkad zaoy na szyj krla cienk ni, zawie
szajc j na kruchej gazce i rzuci w niego trzcin (reysproti) mwic: Oddaj
ci Odynowi!". I w tej samej chwili ni zmienia si w powrz, krucha gazka
w tgi konar, a trzcinka we wczni i krl Vikar, od pocztku swego ycia
przeznaczony Odynowi, zosta mu zoony w ofierze naprawd . Nietrudno
22

23

2 1

Ceremonie inicjacji modych wojownikw, zawierajce niebezpieczne dla ycia deprywacje

i w swej ideologii odwoujce si do idei odpornoci na rany patrz w: L.P. Supecki 1994, 202-240
i passim.
J. Lindow (1997, 74) jest tu sceptyczny, jak sdz niesusznie.
2 2

3 Gautreks saga 1 i cytowany tam Vikarsbalkr. Por. J. de Vries 1955, 44-45; P. Meulengracht
Srensen 1977, 760762; L.P. Supecki 1998, 18, 116; R. Simek 1995, 457^458.

204
zauway, e trzcinka rzucona w Vikara odpowiada gazce jemioy rzuconej
w Baldra.
Podobiestwa sigaj tu bardzo gboko. Starkadr (Stark-hdr, silny wojow
nik) nosi to samo de facto imi, co wojownik" Hdr (J. de Vries 1955, 44). Co
wicej, od Snorriego dowiadujemy si, e Hdr by wprawdzie lepy, ale bardzo
silny. Kolejne podobiestwo czy lepego Hda i jednookiego, na wp lepego
Odyna (J. de Vries 1955, 48-49, tene 1957, 237), okrelanego zreszt take
Tviblindi (lepy na oba oczy), Gestumblindi, Svipdagr blindi i Blindr en bolvisi
- czyli lepiec czynicy zo" (H. Kalk 1924, 5, 13, 28,29). Trudno wic nie uz
na Hda za hipostaz Odyna . Ukrytym sprawc mierci Baldra by wic jego
wasny ojciec. Wtek ojca walczcego z synem w epice germaskiej pojawia si
zreszt ju w Hildebrandslied (J. de Vries 1955, 49), a w mitach skadanie sy
nw w ofierze Odynowi powiadczone jest znakomicie w opowieci Ynglinga
sagi (25) o krlu Aunie starym. Dalej jeszcze sigajce i bardziej ju dyskusyjne
podobiestwa cz Hda i Odyn z Lokim.
24

Funkcja tego ostatniego jest w micie kluczowa. Wedug Snorriego Lokiemu

nie spodobaa si nietykalno Baldra, zdawaoby si niemiertelno. To, co
czyni dalej, wydaje si by jedynie czyst zoliwoci. Hdr przedstawiony jest
jako jego narzdzie, handbani, czyli niewiadomy zabjca rk", ktr pokie
rowa kto inny. W Voluspa in skamma (Hdl. 29) powiada si, e Wali mszczc
mier Baldra zabi zabjc rk (handbana) swojego brata". Oznacza to, e
Loki by sprawc moralnym, tym, kto sw rad lub namow doprowadzi do
mordu. Taki zakulisowy sprawca zabjstwa zwany by w jzyku prawa radbani
(zabjca poprzez rad, intryg), ale w dostpnych nam tekstach skaldycznych
sowo to ani razu nie jest uyte w stosunku do Lokiego, z wyjtkiem jego ken
ningu radbani Baldrs w Skaldskaparmal (16), ktry jednak stworzy ju najpra
wdopodobniej sam Snorri . Badacze uywaj go w stosunku do Lokiego nie
bez oparcia w dobrym tekcie rdowym. W Lokasennie (28) Loki mwi o so
bie do Frigg: To ja sprawiem (dosownie: ja tak poradziem - ek tvi red), e
nigdy ju wicej nie ujrzysz Baldra, wchodzcego do swej sali".
25

Jeli przyczyn mierci Baldra byaby jedynie zoliwo Lokiego, to mit

traci sens. Skoro jednak Loki jest postaci do pewnego stopnia tosam z Ody2 4

Konkurencyjn tez mogaby tu by tylko interpretacja dioskuryczna", w rodzaju mierci

Remusa z rk Romulusa, ale na jej rzecz w micie kompletnie nieomal brak argumentw (patrz jed
nak wyej, przyp. 13).
25 Wystpuje w poezji skaldw w strofie odnoszcej si do krla Haralda hardrde opisujcej
go jako moralnego sprawc mierci 13 ludzi (Skj. BI, 330), oraz w prawach norweskich, por. J. de
Vries 1957, 218.

205
nem, atwiej przyjdzie nam zrozumie, dlaczego jego syn musia zgin. Za Ur
sula Dronke (1988, 232) sens ofiary z Baldra dostrzec mona bowiem w tym, e
jest ona czynnikiem niezbdnym dla przyszego odrodzenia si wiata z zagady
ragnarok. Do symboliki odrodzenia nawizuje te narzdzie mierci Baldra, je
mioa, krzew o ambiwalentnej naturze roliny przynoszcej i ycie, i mier,
rosncej, jak dowiadujemy si od Snorriego, gdzie na zachd od Walhalli, by
moe po prostu w zawiatach, i pozwalajcej wej i wyj z tamtego wiata
(J. de Vries 1957, 223-225). A po powstaniu nowego wiata powrc do niego
z Helu wsplnie Baldr i Hdr. By moe to wanie byo tajemnic, ktr Odyn
wyszepta do ucha swego martwego syna, zanim pooono go na stosie pogrze
bowym, mwic mu sowa, ktrych sens pozosta na tym wiecie nieznany. Jak
musia przyzna Odynowi Vafthrudnir (Vfm. 55):
Nikt z ludzi nie wie, co w zacztku dni,
Powiedzia do ucha synowi.

Sowa te pokazuj zarazem wyranie, e mier Baldra, tu umieszczona

w czasach pocztkw, naley do zdarze okrelajcych bieg losw tego wiata.
Wrmy tu jeszcze na moment do Drugiego zaklcia me rse burskie go. Warto
zauway, e w jego drugiej czci, opisujcej lecznicze dziaania Wotana, ich
istot jest ponowne poczenie rozdzielonych czci ciaa, jego czonkw, mi
ni, koci i krwi. W fiskich legendach o mierci herosa Lemminkainena powo
duje j stary dziad z bielmem na oku", rzucajc w bohatera trzcin (M. Haavio
1979, 274-285). Zaleno tych fiskich legend od jakiej wczesnej wersji mitu
Baldra jest oczywista (J. de Vries 1957,225-226). Zakoczenie mitu jest jednak
inne ni w znanej nam wersji staronordyckiej. Pocite na kawaki ciao Lem
minkainena zbiera jego matka i wskrzesza syna do ycia. Podobnie przy uyciu
odpowiednich zakl Wotan potrafi uzdrowi konia Baldra - a moe i samego
Baldra ?
26

27

mier Baldra wymagaa zemsty i obaj jej sprawcy zostali ukarani . Hdr
ponis zaszczytn mier, Lokiego natomiast poddano trwajcym do koca
wiata torturom. Jako radbani z formalnego punktu widzenia prawa by wpraw
dzie mniej winny, ale w micie potraktowano go odpowiednio do jego nikczemnoci. Zacznijmy od mierci Hda, ktry cho moralnie niewinny, zgin
musia. Wizja mierci Baldra w Voluspa (32-33) koczy si nastpujco:
2 6

Jest to oczywicie jedynie daleko idca prba reinterpretacji skpej podstawy rdowej, std
moe ona budzi sceptycyzm, tak J. Lindow 1997, 30.
2 7

Motyw zemsty w micie Baldra bada ostatnio J. Lindow 1997, 131-163.

206
Brat Baldra wkrtce si urodzi,
Zabi Hoda syn Odyna, gdy mia jedn noc.
Nie umy rk, ni gowy nie czesa,
A na stos przywid przeciwnika Baldra;
Ale Frigg pakaa w Fensalir,
Nad klsk Walhalli.

Voluspa mwi tu (w Codex regius bez imienia) o Walim, synu Odyna spo
dzonym przeze z Rindy.
W zachowanym jedynie w Hauksbk fragmencie strofy 34. Voluspa o Walim

W Baldrs draumar (11) powtrzone s sowa z Voluspa, z jasnym odniesie

niem do Waliego i jego narodzin z Rindy, znanej te z refrenu (stefu) Sigurdardrapy (3) skalda Kormaka i opowieci o uwiedzeniu Rindy u Saksona Gramaty
ka, gdzie jednak mciciel Baldra nazywa si Bous - po skandynawsku B o .
Etymologi imienia Waliego prbowano wywodzi od Vanilo (may Wan) co
byo jednym z argumentw za wanicznym" charakterem mitu. Lepiej jednak
pasuje do jego postaci wywd od *weihalaR (por. gockie waihjo, wojownik)
i odczytanie sensu imienia jako may wojownik". Jeli w chwili dokonywania
zemsty na jednym bracie za mier drugiego mia on mie za sob tylko jeden
dzie ycia (cilej noc, bo tak liczono wtedy czas), to ta etymologia dobrze pa
suje do mitu. W postaci Waliego na uwag zasuguje jeszcze fakt, e mia si on
zachowywa jak wojownik poddany inicjacyjnej prbie lub zwizany przysig
zemsty, nie my si i nie czesa, podobnie jak to czynili wedug Tacyta (Germa
nia 31) modzi wojownicy Chattw. O dawnoci postaci Waliego wiadczy
wspomniana w Grimnismal (6) nazwa jego siedziby, Valaskjalf . Wedug Vaft
hrudnismal (51) Wali ma przey ragnarok.
29

30

Zabitego Baldra naleao pogrzeba albo sprbowa odzyska dla wiata y

wych. Pogrzeb Baldra znamy z Eddy Snorriego i z relacji jednego (ale nie jedy
nego) spord jego rde, a mianowicie z opisu zdobionych paskorzebami
drewnianych paneli w hali islandzkiego wielmoy Olafa pai (pawia). Opisa je
2 8

W zachowanym jedynie w Hauksbk fragmencie strofy 34 mciciel Baldra wspomniany jest

z imienia: Tha kna Vala vigbond snua / Heidr voro hardgor, hopt, or thormom. Patrz w: Voluspa,
wyd. Sigurdur Nordal, tum. B.S. Benediktz, J. McKinnel, Durham 1978, 70.
29 Szerzej o tym epizodzie w: L.P. Supecki 1998, 77. Doszukano si nawet ladw czci Rindy,
por. B.-M. Nsstrm 2001, 164.
30 R. Simek 1995, 445. Patrz te wyej, s. 36, 55.

207
31

w Husdrapie skald Ulf Uggason . Zacznijmy od relacji Snorriego. Przedstawia

on zgromadzenie bogw na polu wiecowym, miejscu thingu, gdzie zabroniony
by przelew krwi, a cilej dokonywanie zemsty i krwawych porachunkw. Dla
tego zamordowanie Baldra nie mogo by pomszczone natychmiast . Pamita
my, e paralelnie z przygotowaniami do pogrzebu bogowie podjli prb wydo
stania Baldra z Helu.
32

Gdy bogowie doszli ju nieco do siebie, zabraa gos Frigg i spytaa, czy
wrd Asw znajdzie si kto, kto odway si pojecha przez Helveg i sprbuje
odnale Baldra i zaoferuje Hel okup, jeli ta si zgodzi puci Baldra z powro
tem do Asgardu. Hermod chwacki , syn Odyna, zwa si ten, co podj si tej
wyprawy". Wsiad na Sleipnira, konia Odyna, i mszy w drog. Z przygotowa
niami Hermoda do drogi w zawiaty naley poczy sowa ze skierowanej do
Odyna modlitwy Freji w Hyndluljod (2), gdzie wspomina ona, i Odyn da
Hermodowi hem i kolczug" .
33

34

Tymczasem Asowie wzili ciao Baldra i zanieli nad morze. Hringhorni nazywa si statek Baldra,
ktry by najwikszy ze wszystkich statkw, ten chcieli bogowie spuci na wod i zrobi ze poncy
stos pogrzebowy Baldra. Ale statek nie chcia si ruszy. Posano wic do Jotunheimu po Olbrzymk
(gygr), ktra nazywa si Hyrrokin. Ta przybya jadc na wilku, a lejce miaa z jadowitych wy. Gdy
zsiada ze swego wierzchowca, Odyn zawoa czterech berserkw, by go pilnowali, ale ci nie mogli go
utrzyma, dopki go nie powalili. A Hyrrokin chwycia za przedni stew odzi i jednym pchniciem
ruszya j z miejsca tak, e a ogie bysn spod rolek, a caa ziemia zadraa. Thor si zezoci,
podnis mot i chcia rozbi jej gow, ale wszyscy bogowie poprosili, by zostawi j w spokoju.

Epizod z Hyrrokin wymaga krtkiego komentarza. Imi Olbrzymki oznacza

istot pomarszczon przez ogie" (J. de Vries 1962, 276), co moe wskazywa,
e w jakiej wersji mitu Thor jednak uy przeciwko niej swego mota, ciskaj
cego byskawic. Dlaczego jednak? Ot Hyrrokin wystpuje tu w roli eskie
go odpowiednika Thora, jej dziaania podobnie jak przejazdy Thora krzesz
31 Hala Olafa paia wspomniana jest w Laxdoela saga (29). O tym, jak mogy wyglda takie
panele pewne pojcie daj zachowane resztki podobnych nieco, zdobionych paskorzeb desek
z Flatatunga, cf. K. Eldjarn 1953, 81-101.
32 gridastadr w tekcie Snorriego odpowiada fridastadr w relacjach sag, opisujcych miejsca
kultu.
33 Hermodr enn hvati, hval w staroislandzkim znaczy dzielny, dziarski modzieniec" (J. de
Vries 1962, 270), jest to zapewne to samo sowo, co polskie chwat wzite z ruszczyzny, gdzie trafio
chyba ze staroskandynawskiego.
3 4

Hyndluljod dodaje jednak zaraz, e Sigmund dla odmiany otrzyma od Odyna miecz, mona
wic te dary rozumie jako prezenty boga dla jego ziemskich podopiecznych. Hermod, jak zauway
limy, pojawia si te w Hakonarmal (14) skalda Eyvinda skaldaspillir, gdzie jest przedstawiony
wanie jako ziemski heros. W Beowulfie (v. 901, 1709) imi Hermoda nosi wygnany krl duski,
zapewne przodek Scylda. Co ciekawe, ju w tej wersji Hermod pojawia si obok Sigmunda, tak jak
w Hyndluljod 2; por. J. Lindow 1997, 107-109.

208

ogie i powoduj trzsienie ziemi, a co gorsza, Olbrzymka, pochodzca z wro

giego dla Thora wiata Olbrzymw, okazuje si by od niego silniejsza
(G. Dumzil 2000, 231-234).
Nastpnie ciao Baldra zostao zaniesione na statek. Gdy jego ona, Nanna Nepsdottir, to zobaczya,
zaamaa si z alu i umara. Zostaa zoona na stosie i te spona na nim. Thor stan obok
i uwici stos Mjolnirem. Pod jego nogi wbieg pewien Karze, ktry zwa si Litr, tego Thor kopn
swoj nog w ogie i ten te spon . Przy owym ciaopaleniu uczestniczy wielki tum ludu, naj
pierw rzec trzeba o Odynie, razem z nim przybya Frigg i Walkirie, i jego kruki. Frej siedzia w wo
zie zaprzonym w dzika, ktry zwie si Gullinborsti lub Slidrugtanni. Heimdall jecha na koniu,
ktry zwie si Gulltopr. Freja jechaa w swym kocim zaprzgu. Przyby te wielki tum Hrimthursw
i grskich Olbrzymw. Odyn pooy na stosie zot bransolet, ktra zwie si Draupnir, a ma tak
natur, e co dziewit noc kapie z niej osiem rwnie piknych bransolet. Rwnie ko Baldra z ca
ym jego rzdem zosta zaprowadzony na stos.
35

Do relacji Snorriego doda mona jeszcze, e z opisu podry Hermoda do

Helu wynika, e wraz z Baldrem w zawiaty podya jego druyna, co nie
mogo si odby bez pozbawienia jej czonkw ycia.
Snorri skorzysta w relacji o pogrze
bie Baldra z Husdrapy (7-11) Ulfa Uggasona. Skald opisa w niej rne sceny
mitologiczne wyobraone na cianach
hali Olafa paia wzniesionej w Hjardarholti okoo 985 roku , w tym procesj
bogw uczestniczcych w pogrzebie
Baldra. Co ciekawe, na pocztku procesji
wymienia on na pierwszym miejscu Fre
ja, a dopiero na drugim Odyna:
36

Frej znajcy walk pierwszy.

Na ciaopaleniu syna Odyna,
Na swym Gullinborstim,
Jecha przewodzc ludem.
Stawny szeroko Hroptatyr
Jecha pod wielki

Ryc. 21. Olbrzymka Hyrrokin

35 Jest to jeden z bardziej zagadkowych epizodw mitu. Najprostsza etymologia imienia kara
(litr, kolor, barwa) niewiele tu wnosi. Sprbowano wywodzi wic jego imi od litlll (maty). Niewy
kluczone, e w Thorsdrapie (2) Litr pojawia si jako Lutr na licie olbrzymw pokonanych przez
Thora (Skj. BI. 135). Wspomina go te Bragi w Ragnarsdrapie (18). Moe wic by pierwotnie Ol
brzymem (J. Lindow 1997, 94-95)? Prba dostrzeenia w nim przypadkowej figury z ornamentu
paskorzeb w hali Olafa paia jest jedynie szukaniem sposobu ominicia problemu (tak J. de Vries
1957, 227-228). Bardziej ju przekonywaoby doszukiwanie si w nim postaci potrzebnej z jakich
wzgldw Baldrowi na tamtym wiecie.
36 Laxdoela saga 29; por. J. Lindow 1997, 69.

209
Swojego syna stos.
Pie pynie z moich ust.
Widz walkirie towarzyszce
Mdremu wojowi zwycistwa,
Kruki o uwiconego ciaa.
Krwi ofiarnej mylce.

Odynowi czyli mdremu wojowi zwycistwa" towarzyszyy wic jego kru

ki i Walkirie (J. Lindow 1997, 72). Te ostatnie pojawiaj si w Baldrs draumar
(12) jako opakujce go dziewice. Dalej wedug Ulfa poda Heimdall:
Godny Heimdall jecha konno
Do stosu; bogowie wznieli
Go dla polegego syna
Mdrego boga krukw.
Potna olbrzymka statek
Spucia krzepka na wod.
Gdy wojownicy Hropta
Jej ogiera obalili.

Nic wicej w poezji skaldw o Baldrze nie znajdujemy. Nietrudno zauwa

y, e Husdrapa nie moga by dla Snorriego jedynym rdem opisu pogrzebu
Baldra. Brakuje w niej wielu istotnych epizodw, pojawiaj si take drobne
sprzecznoci z relacj Snorriego: oprcz kolejno najwaniejszych bogw
(Frej przed Odynem) warto zwrci uwag, e w Husdrapie Frej jedzie na dziku
na oklep, a u Snorriego Gullinborsti cignie jego wz. Szczeg o berserkach
zmuszonych przewrci wilka, na ktrym przyjechaa Olbrzymka wskazuje
z kolei wyranie, e oba rda odwouj si do dobrze znanej opowieci. War
to opisu procesji bogw w Husdrapie polega wic gwnie na tym, e dowo
dzi ona, i mit znamy w postaci podobnej do tej, w jakiej opowiadano go ju
w X wieku.
Wiele szczegw wymaga jednak wyjanienia. Snorri twierdzi, e Nanna
zmara z rozpaczy patrzc na rozpoczynajce si uroczystoci pogrzebowe
(w jednym z manuskryptw Eddy Snorriego umiera na wie o mierci Baldra).
U Skandynaww istnia jednak zwyczaj palenia wraz ze zmarym mem jego
ony lub zastpujcej j niewolnicy, dobrze opisany przez podrnikw arab
skich. Warto zauway, e opis przebiegu pogrzebu Baldra ze zdumiewajc do
kadnoci odpowiada napisanej przez Ahmada ibn Fadlana relacji o pogrzebie
wareskiego naczelnika, ceremonii, w ktrej arabski podrnik uczestniczy oso
bicie w 922 roku . Ibn Fadlan opisuje wycignicie na brzeg Wogi odzi,
37

37 Ahmad ibn Fadlan, Kitab 211a-212b: 1985, 111-113. Tekst ten bdnie prbowaem kiedy
odnie do Sowian (L.P. Supecki 1984, 83-100); ostatnio o relacji ibn Fadlana pisa M. Warmind
1995,131-138.

210
w ktrej zamierzano spali zmarego, umieszczenie go na niej wraz z zapasem
trunkw i jedzenia, zabicie i uoenie w odzi dwch koni (pdzonych przedtem
tak dugo, by si spociy), psa, krw, koguta i kury, a przede wszystkim przy
prowadzenie na d niewolnicy, ktra zgodzia si peni rol ony naczelnika
w zawiatach i ktr z wszelkimi niezbdnymi obrzdami najpierw zalubiono
zmaremu, a potem zabito i uoono obok niego w odzi (L.P. Supecki 1984).
rda pisane, podobnie zreszt jak i znaleziska archeologiczne potwierdzaj
stosowanie tego obyczaju. Olafs saga Tryggvasonar (63) wspomina, e zwy
czajem Szwedw byo grzebanie w kopcu wraz ze zmarym krlem take i krlowej , ktra zapewne nie zawsze umieraa z rozpaczy jak Nanna, stanowica
w micie wzr do naladowania. Take opisana przez ibn Fadlana posta kieru
jcej ceremoni pogrzebow i zarzynajcej ofiary starej wiedmy, nazwanej
przez Araba Anioem mierci" mona porwna do Olbrzymki Hyrrokin, kt
rej obecno na pogrzebie Baldra moe mie gbsze uzasadnienie ni to, ktre
poda Snorri . Opisany na kocu relacji ibn Fadlana rozebrany do naga naj
bliszy krewny zmarego, podchodzcy tyem (by przypadkiem nie uda si
wraz ze zmarym na tamten wiat) do stosu drewna pod odzi pogrzebow
i zapalajcy go, odpowiada Thorowi, ktry swym motem nie tylko uwica
iyigi) stos Baldra, ale zapewne po prostu podpala go, jako e jego Mjollnir
rzuca byskawice . Thor jako brat Baldra by zreszt jednym z jego najbli
szych krewnych. Wystpuje jednak i wana rnica: Baldr zosta spalony na
statku spuszczonym na wod, na ktrym uda si do Helu. Natomiast ruski na
czelnik spon na statku wycignitym na brzeg, a na miejscu stosu usypany
zosta kurhan. Rzecz w tym, i opowie o pogrzebie Baldra mwi o wiecie
mitycznym, a relacja ibn Fadlana o faktycznie stosowanym rytuale. W niekt
rych wersjach staronordyckiego mitu pojawia si zreszt kopiec Baldra, wspo
mniany w Hyndluljod (29).
40

41

38 M. Muller-Wille 1995, 101-110; por. te inne artykuy w tym samym tomie.

39 Flateyjarbk 1, 1860, 88. Wzmianka tyczy mierci krla Eryka i Sigrid Storrady, ktra odm
wia podporzdkowania si temu obyczajowi.
4 0

Pamitajc o hipotetycznoci wszelkich moliwych w tej dziedzinie ustale, mona zaryzy

kowa stwierdzenie, e bogom podczas pogrzebu Baldra nie by potrzebny eski odpowiednik Tho
ra, natomiast odesanie zmarego do symbolicznie kobiecego wiata mierci mogo wymaga obe
cnoci kobiety-celebransa, reprezentujcej na tym jeszcze wiecie bogini Hel.
4 1

Mona to rozumie jako prb wskrzeszenia zmarego, Thor swym motem potrafi przecie
codziennie wskrzesi swe kozy, ale taka interpretacja (Jana de Vriesa) nie wydaje si przekonujca;
Baldr od pocztku jest nieodwoalnie przeznaczony mierci.

211
Na nasz uwag zasuguje te pozostawienie przez Odyna na stosie pogrze
bowym Baldra bransolety Draupnir . Za jej waciciela, jak ju wspomniano,
uwaa si Odyna. Snorri (Skaldskap. 5) twierdzi jednak, e to Baldr by jej wa
cicielem, i ma racj. W Ynglinga sadze (8) znajdujemy bowiem stwierdzenie,
e Odyn wprowadzi w swoim kraju takie prawo, jakie byo w zwyczaju
u Asw. Ustanowi, e wszyscy zmarli ludzie powinni by paleni na stosie wraz
z caym swym majtkiem". Ibn Fadlan przedstawi to samo prawo w dziaaniu,
cho stosowane w zagodzonej postaci. Majtek zmarego Rusa podzielono na
trzy czci, jedn zatrzymaa rodzina, drug zuyto na odzianie i wyposaenie
zmarego, a trzeci przeznaczono na pijatyk na jego stypie. Nie ulega kwestii,
e pogrzeb Baldra jest wydarzeniem wzorcowym, modelem dla pogrzebw kr
lewskich (B.-M. Nsstrm 2001, 103), o ile nie wrcz pierwszym pogrzebem
w wiecie Asw, stawiajcym ich (i zwizanych z nimi ludzi) wobec tajemnicy
mierci.
Baldr uda si do Helu. Gdyby by herosem, trafiby do Walhalli, tam gdzie
przybywali polegli bohaterowie i najwybitniejsi wojownicy. Ale wtedy trafiby
do domu swego ojca i tragedia zamieniaby si w fars. Warto tu jeszcze wrci
do motywu pochowania Baldra w poncej odzi, puszczonej na wod. Trudno
wyobrazi sobie stosowanie takiego rytuau w rzeczywistoci, oddaje on jednak
sens dokonywania pochwkw w odziach. S one rodkiem transportu pomi
dzy tym a tamtym wiatem. Nie jest to wszake komunikacja w jedn tylko stro
n. Beowulf (1-52) zaczyna si od epizodu przedstawiajcego pogrzeb Scylda
Scaefinaga, ktry po dugim panowaniu zmar i zosta zgodnie ze swoj prob
zoony w odzi obok masztu wraz z licznymi skarbami, broni i zotym sztan
darem, i tak wyposaony odpyn. Jego d, jak powiada poeta, zawieraa nie
mniej darw, ni dali mu ci, ktrzy Scylda jako dziecko pucili w podobnej o
dzi w morze. Opowie t objaniaj (odnoszc j jednak nie do Scylda, ale do
jego ojca Scaefa) Aethelweard (Chronicon, 3, 3) i William z Malmesbury (Gsta
regum Anglorum, 2, 116). Opisuj oni odnalezienie Scaefa u brzegw Skanii ja
ko dziecka picego w lodzi pozbawionej wiose, ale za to penej broni i zboa
(A.M. Bruce 2002). Scaef sta si potem krlem Skanii, ojcem Scylda i przod
kiem krlewskiego rodu duskich Skjoldungw, skdind powizanego z Wota42

4 2

Ofiarowanie zmaremu piercienia moe te oznacza, e prbowano w ten sposb mie dalej
z nim kontakt, przywoany przez G. Dumzila (2000, 229-231) mit osetyski pokazuje bowiem, e
piercie dany zmaremu pozwala mu wej do krainy zmarych, symboliczna rola otworu analizo
wana przez R. Tomickiego (2000, 459-482) pokazuje z kolei, e otwr, take w piercieniu, pozwa
la na wgld w tamten wiat. Nasuwa si tu ponownie analogia z relacj ibn Fadlana, gdzie zalubia
na zmaremu niewolnica spoglda przez bram" w zawiaty.

212

nem (R. Simek 1995, 352, 356). Wotan, w Skandynawii Odyn, w eddaicznym
strzpie opowieci o Volsungach (Fra

dauda

Sinfjoda)

pojawia

przewonik zmarych. Gdy Sigmund nis ciao otrutego syna

si jako
Sinfjotlego

i przyby nad dugi, wski fjord, znalaz tam na brzegu niewielk d i jakiego
czowieka, ktry zaofiarowa si Sigmundowi, e przewiezie go na drug stron.
Ale gdy ciao Sinfjotliego znalazo si w odzi, ta bya ju przeadowana. Czo
wiek poprosi wic Sigmunda, by ten poszed pieszo wok fiordu, a sam odbi
od brzegu z ciaem jego syna i znik.
Wracajmy do Baldra. Bogowie pragnli wydoby go z Helu i - jak pamita
my - wyprawi si tam po niego Hermod, jadc na poyczonym od Odyna Slei43

pnirze, ktry jako jedyny ko nie ba si podry w zawiaty .

I to opowiedzie naley o Hermodzie, e przez dziewi nocy jecha przez ciemne, gbokie doliny,
gdzie nic nie widzia, a dotar do rzeki Gjll i wjecha na most nad Gjll, ktry pokryty jest wiec
cym zotem. Mdgudr nazywa si dziewica, ktra pilnuje mostu. Ta spytaa go o imi i pochodzenie,
i opowiedziaa, e poprzedniego dnia przez most przejechao pi gromad zabitych mw - ale
pod tob most dry tak bardzo, e nie wydaje mi si, aby by martwy, jak udao ci si dotrze tu
przez Helvegr?" - Ten odpar: Musz jecha do Helu, by poszuka Baldra, widziaa go moe na
Helvegr?" A ta powiedziaa, e Baldr przejecha przez Gjallarbru, a Helvegr prowadzi [dalej] w d
na pnoc". Pojecha wic Hermod dalej, a dotar do ogrodzenia Helu. Tam zsiad z konia, osioda
go mocno, wsiad znowu i spi ostrogami, a ko skoczy tak wysoko ponad ogrodzenie, e go nie
zaczepi. Potem pojecha Hermod a do hali i zsiad z konia i wszed do hali. Zobaczy tam Baldra,
swojego brata, siedzcego na ondvegC. [Jest to honorowe miejsce w hali uczt, przeznaczone dla go
spodarza lub najczcigodniejszego z goci (L.P. Supecki 1996, 89-94)]. Hermod spdzi tam noc.
Rankiem poprosi Hel, aby Baldr mg pojecha z nim z powrotem, i opowiedzia, jak wielki la
ment zapanowa wrd Asw. A Hel odrzeka, e zaley to od tego, czy - jeli Baldr faktycznie za
znaje takiej mioci, jak si opowiada i wszystkie istoty na ziemi, ywe i martwe, bd go opakiwa
- wtedy bdzie mg powrci do Asw, ale pozostanie w Helu, jeli ktokolwiek odmwi lub nie
zechce zapaka. Wtedy Hermod wsta, a Baldr odprowadzi go do wyjcia z hali i przekaza mu
Draupnir dla Odyna na pamitk, Nanna za posaa Frigg tkanin i inne jeszcze dary, a dla Fulli zo
ty piercionek.
Hermod powrci do Asw i opowiedzia im, czego dokona. Asowie roze
sali wieci po caym wiecie, by opakiwano Baldra i pakay po nim wszystkie
szczegowo wymienione przez Snorriego istoty i przedmioty.
Ale w jakiej jaskini (ihelli nokkurum), siedziaa Olbrzymka, nazywaa si Thokk, gdy proszono j,
by zapakaa, ta rzeka:
Suchymi zami Thokk opakuje,
Baldra drog na stos.
43 Imi Hermoda pojawia si te w Hakonarmal (14) skalda Eyvinda skaldaspillir i w eddaicz
nym Hyndluljod (2), gdzie jest przedstawiony jak ziemski heros. W Beowulfie (v. 901. 1709) imi
Hermoda nosi wygnany krl duski, zapewne przodek Scylda. Najnowsza analiz jego wyprawy do
Helu przedstawia J. Lindow 1997, 115-125.

213
Ni ywy, ni martwy, syn starego [Odyna]
Nie uczyni mi nic.
Niech Hel zatrzyma, co ma!
Ludzie sdzili, e by to Loki Laufeyarson, gdy to on najczciej czyni! zto wrd Asw.
44

Tak te czsto interpretuje si jego rol w tym epizodzie . Ale tym razem
byl on chyba niewinny, jako e mieszkajc w jaskini Thokk lepiej daje si zin
terpretowa jako hipostaz Hel, ktra wiadomie postawia bogom warunek nie
do spenienia (J. de Vries 1957, 237). Opakiwanie Baldra, warto zauway,
znajduje analogie w kulcie rdziemnomorskich bstw wegetacji .
45

Baldr ma zmartwychwsta po ragnarok i bdzie wraz z Hdem, swym bra

tem i przypadkowym (jeli trzyma si kanonicznej wersji mitu) morderc, pa
nowa wraz z nim w zgodzie nad nowym, odrodzonym i lepszym wiatem
(Vsp. 62; Gylf. 52), w ktrym starych bogw zastpi ich synowie (J. Lindow
1997, 164-175).
O kulcie Baldra wiadcz utworzone od jego imienia nazwy miejscowe
w Skandynawii i Anglii (J. de Vries 1957, 230-231). Powicon Baldrowi wi
tyni wspomina jednak dopiero pna Fridthjofs saga ins froekna (9). Ciekawi
pojawienie si nazwy Breidablik w kronice Johannesa Messeniusa Scondia Ilustrata z 1624 roku jako miejsca pooonego w pobliu Lejry, siedziby wizanej
w Bjarkamal z Baldrem dynastii Skjoldungw. Panowa tam mia wedug Messe
niusa krl Zelandii Balder, ktry in loco Bredebliche sub Lethra prope Roschildam" mia sw siedzib (K. Schier 1976, 5). Dane te pozwalaj sdzi, i jakie
szczeglne zwizki czyy dusk dynasti panujc w Lejre z kultem Baldra.
Wystpujce w micie Baldra postacie Hda, Hermoda, Waliego i Nanny nie
odgrywaj poza nim adnej istotnej roli. Inaczej dzieje si w przypadku Forsetiego, syna Baldra i Nanny (Gylf. 32, Skaldskap 5). Jak wiadczy etymologia jego
imienia, mia on przewodniczy obradom thingu (wiecu). Jako taki peni wic
rol boskiego odpowiednika ziemskiego wodza-sdziego (godiego). Wedug Gri
mnismal (15) Forseti rozstrzyga i umierza spory. Jego siedzib bya zdobiona
zotem i srebrem hala Glitnir (janiejca"). Poza Grimnismal w nordyckiej po
ezji nie zosta wszake nigdzie powiadczony. Znajduje jednak bardzo wczesne
(VIII wiek) potwierdzenie u Alkuina w ywocie w. Willibrorda. Willibrord mia
44 K. Schier 1976, 4; J. Lindow 1997, 127-129.
45 J. de Vries 1957, 229. Najgbsz argumentacj za t tez przedstawi w swej klasycznej pra
cy G. Neckel (1920) wywodzcy kult Baldra z tej wanie sfery kulturowej. T sam drog poszed
nastpnie F.R. Schrder (1924 i seria artykuw). J. Lindow (1997, 30) widzi tu wszake jedynie po
dobiestwa strukturalne. Tymczasem moliwoci przejmowania przez Germanw wtkw ze wiata
klasycznego wykluczy si nie da.

214
natrafi na pograniczu fryzyjsko-duskim na wysp, gdzie w wityni (fanum)
czczono boga Fositae, a kraj nazywano Fositesland. Wilibrord ochrzci tam
w witym rdle trzech neofitw, czego o mao nie przypaci mierci (Alkuin,
Vita Willibrordi 10). Adam z Bremy (Gsta hammaburgensis ecclesiae pontificum
TV, 3) uzna, i wysp nazwan w ywocie Wilibrorda Fosetisland by Helgoland.
Nazwa topograficzna Forsetlund (wity gaj Forseti") w Oslofjordzie pozwala
postawi hipotez, i w ywocie Wilibrorda nie chodzi o kraj (land) Forseti, ale
o jego wity gaj (lundr). Postawiono te tez, i zawarty w Lex Frisonum opis
kary (zoenie na ofiar bogom poprzedzone kastracj), jaka spotyka miaa ka
dego, kto sprofanuje wityni, dotyczy sanktuarium Forsetiego .
46

\
8.2. Loki
Spjrzmy teraz na przeciwnika Baldra. Loki to najbardziej zoona posta
w mitologii staroskandynawskiej, istota demoniczna, podstpna, amoralna i za,
ale zarazem ambiwalentna i w dziwny sposb dla odpowiedniego funkcjonowa
nia wiata niezbdna. Snorri uzna Lokiego za jednego z Asw, zaznaczajc jed
nak ich dystans do niego. Problem w tym e, jak zobaczymy, Loki zarazem by
Asem i nie by (P. Meulengracht Srensen 1988, 247), a jego natura zawiera po
mieszane cechy boga, demona i olbrzyma. Olbrzymem by jego ojciec, Farabau
ti, ale nie wystarcza to, by zaliczy go do Olbrzymw, jak to czsto badacze
czynili (J.P. Schjdt 1981, 5556). Snorri (Gylf. 33) pisa:
Do Asw zalicza si take tego, ktrego niektrzy nazywaj oszczerczym Asem" {rogbera Asanna),
sprawc oszustw" (fruumkvedaflaerdanna)i hab wszystkich bogw i ludzi" (vamm ailra goda
ok manna), nazywano go Loki albo Loptr.

Pomimo e Snorri nie podaje rda, skd zaczerpn kenningi tak bezlito
nie przedstawiajce posta Lokiego, nie wygldaj one na twr jego wasnej inwen-cji. Doda do nich mona okrelenie Lokiego mianem wszetecznego Asa"
(ass ragr), jakim w Lokasennie (33) nazywa go Njord. Ale ju skald Eilif Gudrunarson (Thorsdrapa 1) podkrela podstp i fasz jako gwne cechy jego
osoby.
Loki by synem Farabautiego i Laufey, zwanej te Nal. Oboje pojawiaj si
u Snorriego, ktry podaje jasno, e Farabauti by Olbrzymem, cilej jotunem
46 Lex Frisonum XI: FHRG 1928, 59; por. R. Schmidt-Wiegand 1992, 581.

215
{Gylf. 33; Skaldskap 16), ale w Eddzie poetyckiej wystpuje jedynie Laufey (Ls.
52, Thkv 17, 20), a w kenningach skaldw powiadczony jest jedynie Farabauti
(np. Haustlong 5). W Husdrapie (2) Loki wystpuje jako firna sloegr mogr Farabauta (bardzo przebiegy syn Farabautiego. Jeli uznamy, e matka Lokiego
bya bogini (Asyni), a na to wanie wskazuje fakt, e Lokiego okrelano na
og synem Laufey, podkrelajc w ten sposb zaszczytniejsze pochodzenie po
matce, to trzeba uzna, e by on dzieckiem zrodzonym ze zwizku w najwy
szym stopniu zakazanego w wiecie Asw, ktrzy bezwzgldnie odmawiali zgo
dy na jakiekolwiek mezalianse bogi z Olbrzymami (P. Meulengracht Srensen
1977, 759-768; M. Clunies Ross 1994, 263).
Brami Lokiego byli Bleyst i Helblindi, skdind bliej nieznani. Jako brat
Bleysta Loki wystpuje w Ynglingatal (7) i w Eddzie poetyckiej (Vsp. 51, Hdl.
40). Helblindi - skdind jest to przydomek Odyna (Grm. 16, por. H. Falk 1924,
16) - jako brat Lokiego pojawia si jedynie u Snorriego (Gylf. 33, Skaldskap
16) . on Lokiego bya Sigyn. Dlatego okrelano go farm Sigynjar arma brzemieniem ramion Sigyn", czyli jej mem (Haustlong 7). Z Sigyn Loki mia
syna Nariego lub Narfiego" (Gylf. 33). Drugim jego synem by Wali lub Ali
(Vsp. 34, Ls. proza po str. 65, Gylf. 50), nie wiemy jednak, czy i on by synem
Sigyn. W Lokasennie (30) Loki przedstawia siebie jako zawoanego uwodzicie
la, ktremu nie opara si adna z bogi, konkretniej jako swoje kochanki wy
mienia nieznan z imienia on Tyra, Skadi i Sif (Ls. 40, 52, 54). Jak podkrela
Snorri, Loki mia sporo dzieci, niestety poza Narim i Walim (ktrego imi jest
identyczne z imieniem jednego z synw Odyna) typowym potomstwem Lokie
go s potwory. Z Angrbod spodzi on najwikszych wrogw bogw, Fenrira,
Midgardsorma i Hel. Wraz z nimi walczy bdzie przeciw Asom w ragnarok.
Hel jako crka Lokiego pojawia si ju w Ynglingatal (7, 31-32). Fenrisulf jako
syn Lokiego wystpuje w Voluspa 55, a Loki jako ulfsfadir (ojciec wilka") po
jawia si w Haustlong (8). Kenningi te podkrelaj, e by on ojcem wilka Fen
rira, najgroniejszego wroga bogw. Jako ojciec wa wiata Loki wspomniany
zosta w Thorsdrapie (1) Eilifa Gudrunasrsona . Demoniczne potomstwo Lo
kiego wskazuje na jego zwizki z zawiatami (F. Strm 1956, 67). Co wicej, s
to istoty czone z kocem wiata, jak Fenrir i Midgardsorm (J.P. Schjdt 1981,
76), lub z kocem ycia poszczeglnych istot, jak bogini zawiatw Hel. Loki
sta si te, jak wnet zobaczymy, matk (sic!) konia Sleipnira.
47

48

A. Huldgrd 2001, 584; M. Kristensen 1930-1931, 85.

4 8

Logsemis fadir, Ojciec wa wiata", gdzie logsemi oznacza sznurek morza", czyli opasu
jcego ziemi Midgardsorma. Inne odnoszce si do Lokiego kenningi podaje Snorri Sturluson, Gylf.
33, Skaldskap. 16; por. M. Kristensen 1930-1931, 85.

216
Loki by twrc magicznego miecza Laevatainn (podstpna, ew. za rd
ka"), jedynego, ktrym mona zabi koguta Vidofnira siedzcego w gaziach
Mimameid (Fjm. 26-30), odpowiednika Yggdrasilla. Loki najczciej by na
zywany imieniem Loptr, wdrujcy przez powietrze" (Haustlong 8; Veleklla
12, Thorsdrapa 1), co jest skdind cech praktykujcych seidr czarownic
(F. Strm 1956, 69; J.P. Schjdt 1981, 57). Nazywano go take typowym dla
Olbrzymw imieniem Hvedrungr,,.ryczcy" (Ynglingatal 32) i niejasnym kenningiem Gammleid (Thorsdrapa 2). Kenningi nie tylko okrelaj jego powi
zania rodzinne, ale powiadczaj te pewien wany szczeg z jego mitycznej
biografii. Okrelenie Brisings girdithjofr - zodziej naszyjnika Brisinga"
(Haustlong 9) wskazuje na jego rol w micie o jego kradziey. Dalsze kenningi
Lokiego nawizujce do zwizanych z nim mitw, podane w Skaldskaparmal
(16) nie znajduj niezalenego potwierdzenia, co pozwala podejrzewa, e mo
g by wasnym dzieem Snorriego.
Zarazem jednak Loki przedstawiany jest jako uyteczny pomocnik bogw,
tyle e jego pomoc bya albo wymuszona, albo zasadzaa si na podstpach bli
skich ajdactwa. Z Odynem czy go miao braterstwo krwi, na ktre Loki po
wouje si w Lokasennie (9). Powstaje pytanie, dlaczego Odyn, najpotniejszy
z bogw, zdecydowa si brata z synem Olbrzyma, zrodzonym z wyjtkowo
podejrzanego zwizku. Jeli przyczyn t nie bya pocztkowa tosamo ich
postaci, to moga ni by tylko waciwa dla Odyna skonno do szukania
wszdzie, u wszystkich i za wszelk cen magicznej wiedzy, mocy i inteligencji,
czyli cech, jakimi Loki z pewnoci dysponowa i ktrymi niekiedy bogom su
y (J.P. Schjdt 1981, 55). Jakby nie byo Odyn i Loki nigdy nie wystpuj
przeciwko sobie. Niektre kenningi okrelaj Lokiego wrcz jako przyjaciela
Odyna, ktry w Vellekli (12) wystpuje jako Lopts vinr (przyjaciel Lopta = Lo
kiego). Podobne wizy czyy Lokiego z Hoenirem (Haustlong 12). Odyn,
Hoenir i Loki wystpuj w niektrych mitach razem tworzc specyficzn triad.
Rodzi to pytanie, czy w triadzie bogw tworzcych par pierwszych ludzi, zo
onej z Odyna, Hoenira i Lodura, ten ostatni nie jest postaci identyczn z Lo
kim. Odyn, w Velekkli (12) przyjaciel Lopta (Lopts vinr) czyli Lokiego, w Haleygjatal (10) wystpuje paralelnie jako przyjaciel Lodura - Lodurrs vinr
(J.P. Schjdt 1981, 58-60). Ale kenningi podkrelaj take podobne zwizki Lo
kiego z Thorem (Haustlong 8). Obaj w mitach pojawiaj si czsto razem, cho
ich wzajemne relacje s ambiwalentne. Loki wystpuje niekiedy przeciw Thorowi zdradzajc go lub wcigajc w niebezpieczestwo, czasem znowu jest jego
uytecznym towarzyszem. Zarazem jednak ucieka przed Thorem z hali Aegira
(Ls. 64), a ten amie mu koci, gdy dowiaduje si, e Loki obci wosy jego

217
onie. Kiedy ucieka przed Karami, nie chcc odda im obiecanego zastawu
(ktrym bya jego gowa), Thor chwyta go i wydaje w ich rce.
Loki pojawia si w micie o budowie Asgardu, w mitach o wyprawach Thora,
w ktrych mu towarzyszy, w mitach o jego wsplnych wyprawach z Odynem
i Hoenirem (do ktrych nale mity o Idunn i jej jabkach i o zdobyciu zota Andvariego), w mitach mwicych o klejnotach i atrybutach bogw i bogi (do
ktrych naley zaliczy mit o kradziey naszyjnika Freji i mit obcicia wosw
Sif prowadzcego do zdobycia najwaniejszych atrybutw bogw), wreszcie
w micie mwicym o mierci Baldra oraz pojmaniu i uwizieniu Lokiego.
W ragnarok Loki bdzie jednym z najwaniejszych przeciwnikw bogw
(J.P. Schjdt 1981, 4855; A. Huldgrd 2001, 585).
Loki odegra wan rol w micie mwicym o budowie Asgardu. Asowie
odda mieli Olbrzymowi-budowniczemu jako zapat Frej, Soce i Ksiyc.
Loki, jak pamitamy, by uniemoliwi budowniczemu wykonanie pracy w ter
minie, zmieni si w klacz i w tej postaci uwid Svadilfariego, ogiera Olbrzyma
i jako kobya urodzi Sleipnira, omionogiego konia Odyna, najlepszego z koni
bogw (Vsp, 25-26; Hdl. 40; Gylf. 52). Epizod ten wiadczy o pasywnym
homoseksualizmie Lokiego, ktry - cho uznawany by za czyn szczeglnie ha
niebny - stanowi niezbdn cech czarownikw praktykujcych seidr, w tym
take Odyna. Lokiego oskarano zreszt, i kiedy w praczasach osiem zim sp
dzi w w wiecie podziemnym przebywajc tam w postaci kobiety, rodzi dzieci
i wykonywa kobiece zajcia (Ls. 23-24; Hdl. 41). By te wtedy przez czas ja
ki przemieniony w krow (Ls. 23). Lokasenna wstyd, jaki przyniosy mu te
przemiany, zestawia z hab, jak Odynowi przynioso praktykowanie seidr na
wyspie Sams (J.P. Schjdt 1981, 57). Zauway tu trzeba, e rwnie i pniej
Loki pojawia si czsto w kobiecym przebraniu (Gylf. 49; Thrk. 20). Podobnie
jak Odyn Loki potrafi zmienia si w zwierzta, take, co warto podkreli,
w zwierzta pci eskiej, krow i klacz (Ls. 23; Gylf. 42).
Loki czsto towarzyszy Thorowi w jego wyprawach na Olbrzymw. Jak
wiemy, pomg mu odzyska jego mot Mjollnir, skradziony przez olbrzyma
Thyrma (Thyrmskvida). Zoona Geirrodowi przez Lokiego przysiga, i spro
wadzi do niego na prb si Thora bya powodem ryzykownej wyprawy Thora
do Geirodsgardu, podobnej (lub nawet tosamej) z wypraw Thora, Tjalfiego
i Lokiego do Utgardalokiego (Gylf. 45). Laevisi Loki (podstpny Loki") winien
by wedug Hymiskvidy (37) okulawienia jednego z kozw Thora, co jednak in
ne rda zgodnie zarzucaj Thjalfiemu (F. Strm 1956, 30-32).
Loki kilkakrotnie pojawia si w triadzie wraz Odynem i Hoenirem (Haust
long, Reginsmal, Loka-thattur ), i w takim towarzystwie odgrywa gwn rol
49

49 O Loka-tahttur patrz RR. Schrder, 1918, 222, take G. Dumzil 1959, 45-52.

218
w zabraniu przez nich skarbu Andvariego. Gdy bowiem zabi kamieniem Otra,
bogowie zmuszeni byli zapaci jego ojcu Hreidmarowi okup. Potrzebne zoto
Loki zdoby owic w sie pywajcego w Andvarafors w postaci ryby Kara
Andvariego . W micie o uprowadzeniu Idunn Loki pojawia si pocztkowo
w towarzystwie Odyna i Hoenira. Gdy jednak porwa go Thjazi, w zamian za
uwolnienie podstpnie wyda Idunn (wraz z jej dajcymi wieczn modo jab
kami) w rce Olbrzyma. Potem jednak - zmuszony do tego przez bogw - zdo
a j odzyska , a po mierci Thjaziego musia pocieszy jego crk Skadi, in
scenizujc obsceniczne przedstawienie.
Loki, zwany kenningiem zodzieja Brisingamenn" (Haustlong 9) winien
by kradziey naszyjnika Freji, ktry odzyska Heimdall. O ten cenny klejnot
obaj mieli walczy ze sob przemienieni w foki. Niestety, pierwotna wersja tego
mim jest dla nas bezpowrotnie stracona i znamy j tylko z aluzji w kenningach
i krtkiej wzmianki Snorriego w Skaldskaparmal (8), nawizujcej najpra
wdopodobniej do utraconych strof Husdrapy. W pnym Sorla thattr
opo
wie, gruntownie ju obrobiona literacko, mwi o tym, jak Loki donis Ody
nowi, e Freja, okrelona jako metresa (fridla) Odyna, w zamian za wspaniay
naszyjnik (nie pojawia si jednak jego nazwa) spdzia jedn noc z kadym
z czterech Karw, ktre go stworzyy (byli to: Alfrigg, Dwalinn, Berling
i Grerr). Odyn zmusi wic Lokiego, by ukrad naszyjnik i odda mu go. W za
mian za jego zwrot Odyn zada od Freji, by doprowadzia do niekoczcej si
nigdy wojny pomidzy dwoma krlami, znanej jako Hjadningavig.
50

51

52

Lokiego oskarano o zoliwe ucicie wosw Sif (Skaldskap. 35). Za kar

musia zdoby dla niej nowe, zote, ale rosnce jak ywe; wykonay je kary, sy
nowie Ivaldiego - najwaniejszym z nich by Brokkur. Przy tej okazji Loki dosta
od nich wczni Gungnir i statek Skidbladnir. Wwczas Loki postawi w zastaw
swoj gow, e Eitri (ktry pojawia si te pod imieniem Sindri), brat Brokkura,
nie zdoa ju zrobi trzech rwnie cennych przedmiotw. Ale ten, z pomoc brata
i pozostaych Karw, wykona dzika Gullinborstiego, bransolet Draupnir oraz
mot Mjollnir dla Thora. Bogowie orzekli, e najcenniejszym ze wszystkich tych
przedmiotw jest Mjollnir. Loki przegra wic zakad i powinien straci gow,
ale wtedy prbowa uciec, wykorzystujc swoje czarodziejskie buty, pozwalajce
mu lata w powietrzu i chodzi po wodzie. Gdy za Thor go schwyta, owiad
czy, e odda w zakad gow, a nie szyj. Kary w zemcie uciy mu wic tylko
jzyk i zeszyy usta. Niewykluczone, e mit powstania najwaniejszych atrybu50 Patrz niej, s. 325.
51 Haustlong 2-13; Skaldskap. 55-56. Patrz niej, s. 260-261.
52 Sorla thattr 1-2; por. R. Simek, Hermann Palsson 1987, 59-61.

219
tw bogw, przedstawiajcy Lokiego w roli postaci, ktra, jak gdyby z dobrej
woli w rewanu za swoj pocztkow zoliwo, skonia Kary do wykonania
dla bogw cennych prezentw, ryzykujc wasn gow, jest motywem dowiza
nym wtrnie do mitu zotych wosw Sif (J.P. Schjdt 1981, 61). Ale anegdota
o zeszytych ustach Lokiego znajduje analogi we wzmiance Horusa (II, 30, 29)
0 mczarniach, jakim Cheruskowie poddawali pojmanych legionistw Warusa,
ktrym ucinano jzyki i zszywano usta (J. de Vries 1957, 258). Gowa ze zszyty
mi ustami, wyobraona na duskim kamieniu ze Snaptun, uznawana jest za
przedstawienie Lokiego.
Loki by jednak przede wszystkim sprawc mierci Baldra i jego pozostania
w zawiatach . Wedug Lokasenny pojawi si niezaproszony na uczcie, ktr
Aegir wyprawi dla Asw, zabi Fimfenga, jednego z jego sucych (Ls., wstp
proz), i wywoa karczemn awantur, zarzucajc bogom i boginiom rozmaite
haniebne czyny, obraajc ich wiadomie w najnikczemniejszy sposb. Mg si
czu bezkarny, gdy w hali Aegira chroni go mir uwiconego miejsca rytual
nych spotka (P. Meulengracht Srensen 1988, 241259). Gdy jednak przyby
Thor, nie przejmujcy si przesadnie takimi ograniczeniami, Loki uciek.
53

Bogowie ukarali Lokiego. Wedug Lokasenny stao si to po uczcie u Aegira

(Ls., proza kocowa), najwyraniej jako nastpstwo ktni. Inny, chyba lepszy,
powd ukarania Lokiego podaje Snorri w Gylfaginning (50), czc jego ka
bezporednio ze mierci Baldra. Loki ukrywa si w grach w wodospadzie
w postaci ososia. Ale jako czowiek owi ryby sieci. Zauwayli to bogowie
1 za rad Kwasira sami zrobili sie i zowili w ni Lokiego. Zaprowadzili go po
tem do jaskini i przyprowadzili jego synw Waliego i Narfiego (w Lokasennie:
Nariego i Narfiego). Waliego zmienili w wilka, ktry zagryz Narfiego. Jelitami
Narfiego zwizali Lokiego i przykuli do trzech gazw, a Skadi (Loki winien by
mierci jej ojca Thjaziego) umiecia nad nim jadowitego wa, kapicego ja
dem. Sigyn, ona skazaca, zbiera jad w naczynie, gdy jednak musi je wyla,
jad kapie na Lokiego, ktry tak wtedy dry, e powoduje to trzsienia ziemi.
Przed ragnarok Loki uwolni si z okowo w (Bdr. 14) i pojawi si jako sternik
statku Naglfar, ktrym przypyn z zawiatw ogniste potwory (Muspelssonar)
gotowe do walki z bogami (Vsp. 50-51). Loki bi si bdzie wtedy ze swym
dawnym wrogiem Heimdallem i obaj w tej walce zgin.
Posta Lokiego trudno poddaje si interpretacji, pewne jej cechy rysuj si
jednak wyranie. Jan de Vries (1955,41-60) uzna go za typowego dla kultur ar
chaicznych trickstera", oszusta i herosa kulturowego zarazem. Na tak jego ro53 Powracajca co jaki czas teza E. Mogka mwica, i Loki nie mia pierwotnie ze mierci
Baldra nic wsplnego jest absurdalna, por. F. Strm 1956, s. 37.

220
l wskazuje nie tylko rodzaj kani, jak ukarali go bogowie (podobnej do kary
Prometeusza w mitologii greckiej, kani pokrewnych postaci z folkloru Kauka
zu i - apokryficznie - chrzecijaskiego motywu sptania Antychrysta) ale te
wzmianka o tym, i wynalaz sie i fakt, e za jego przyczyn bogowie weszli
w posiadanie swych najcenniejszych narzdzi-atrybutw. Podkrela si rol Lo
kiego jako inteligentnego, ale wprowadzajcego zamt, obrazoburczego inno
watora. Georges Dumzil (1959) odkry dla Lokiego dobr analogi w osetyskim Syrdonie. Prby dawnych badaczy (J. Grimm, R. Much, R.H. Meyer,
A. Olrik i inni), ktrzy widzieli w nim demona ognia, wody lub ducha wegetacji
mona ju dzi bez wahania odrzuci (J.P. Schjdt 1981, 48). Cho niewystar
czajce do caociowej interpretacji, cenne s natomiast zestawienia postaci Lo
kiego z chrzecijaskim Lucyferem i Antychrystem oraz z greckim Herme
sem . Najciekawsza jest jednak teza Folke Stroma (1956), ktry uzna, e Loki
by personifikacj ciemnej strony natury Odyna, jeli nie wrcz pierwotnie sa
mym Odynem. Obaj maj te same cechy: inteligencj poczon z dz wiedzy,
skonno do czynienia za, mocne powizania z zawiatami i pocig do zacho
wa homoseksualnych. Gboko ukryte, ale niewtpliwe podobiestwo ich po
staci szczeglnie dobitnie ukazuje si, gdy podda gbszej analizie problem
mierci Baldra, ktrej sprawc w jakiej pierwotnej wersji mg by sam Odyn.
Teza o tosamoci Lokiego z Odynem musi jednak pozosta dyskusyjn inter
pretacj wieloznacznych rde, ukazujcych wyjtkowo skomplikowan po
sta. Nie ulega natomiast wtpliwoci, e diaboliczn zaiste funkcj Lokiego,
szczeglnie dobrze widoczn w micie o mierci Baldra, jest dokonywanie
w dziejach wiata wszystkiego, co moe przybliy nadejcie ragnarok
(J.P. Schjdt 1981,48-86).
54

54 S. Bugge 1887; A.G. van Hammel, 1929, 204-214; W. Kroghmann 1938, 59-70; F. Strm,
1956; J. de Vries, 1933; J. de Vries 1955, s. 41-60; G. Dumzil 1959a; G. Dumzil 1959, 93-105;
A. Holtsmark 1962, 81-89; A.B. Rooth 1961; E.O.G. Turville-Petre 1964, s. 126-146; U. Drobin
1968, 19-39; P. Meulengracht Srensen 1977, 759-768; J.P. Schjdt 1981, 48-86.

9. INNI B O G O W I E :
HEIMDALL, H O E N I R ,
ULLR I B R A G I

Ryc. 22. Zoty rg z Gallehus

Mwilimy dotd o najwaniejszych, a moe tylko najlepiej znanych posta

ciach nordyckiego panteonu. O innych bogach wiemy znacznie mniej. Ich po
stacie albo ju wyblaky i ich kult zanika (sdzimy, e tak byo w przypadku
Ulla), albo te dopiero zaczynay swoj karier w wiecie bogw, lecz proces ten
zosta przerwany, a przynajmniej zahamowany po przyjciu chrztu (jak zapew
ne si stao w przypadku Bragiego). Spojrzenie na osoby bogw zarwno tych
ju zanikajcych, jak i tych dopiero dochodzcych do swej boskoci pozwala
dostrzec rzecz bardzo wan - to mianowicie, e mitologia skandynawska bya
tworem ywym i zmieniajcym si nieustannie. A to nakazuje w podobny spo
sb spojrze rwnie na lepiej znanych bogw, ktrzy, jak choby Frej, rwnie
w jakim momencie wyonili si z niebytu, przejmujc funkcje a zapewne te
niema cz mitw i symboliki swoich poprzednikw.

9.1.

Heimdall

Jedn z najbardziej enigmatycznych postaci nordyckiego panteonu jest

Heimdall. Kilkakrotnie zosta wspominany w Eddzie poetyckiej (Vsp. 46, Hdl.
35-39, 43, Thrk. 15, Grm. 13, Skm. 28, Ls. 48). Snorri (Gylf. 27) zaliczy go do
Asw i opisa nastpujco:

222
Heimdall nazywa si ten, ktry jest okrelany jako biay As (hviti as), jest on wielki i wity, urodzio
go jako syna dziewi dziewic (meyiar niu), wszystkie siostry. Nazywa si on te Hallinskidi i Gullintani, jego zby s bowiem ze zota, jego ko nazywa si Gulltoppr (o zotym grzbiecie"). Miesz
ka w miejscu, ktre nazywa si Himinbjorg (niebiaska gra"), pooonym przy mocie Bifrost.
Heimdall jest stranikiem bogw (vardar goda) i dlatego osiad przy kracu niebios gdzie pilnuje
mostu przed Grskimi Olbrzymami (begrisum). Potrzebuje mniej snu ni ptak, potrafi rwnie dobrze
w dzie jak w nocy widzie na odlego stu staja, potrafi sysze nawet to, jak trawa ronie na zie
mi, a wena na owcach, i wszystko, co jest od tego goniejsze. Ma trb (ludr), ktra nazywa si
Gallhorn, a jej dwik syszalny jest we wszystkich wiatach.

Snorri cytuje potem znany ju nam opis Himinbjorgu z Grimnismal (13),

gdzie Heimdall przedstawiony jest jako bg, ktry w swej siedzibie wesoo po
pija mid. Nastpnie przywouje Heimdallargaldr, a raczej dwa jego zachowane
wersy (innych oczywicie nie znamy), gdzie bg ten mwi o sobie:
Jestem dzieckiem dziewiciu matek.
Dziewiciu sistr jestem synem.

Wedug B.-M. Nsstrm (2001, 128) motyw ten moe pochodzi z Irlandii.
Matki Heimdalla wymienia Hyndluljod (37). Niekiedy (raczej niesusznie)
utosamia si je z dziewicioma crkami Aegira. Hyndluljod (35-38) opisuje
jego narodziny nastpujco:
Zrodzi si kto w pocztku wiekw,
wielce mocny w czarach, z rodu bogw (rogna kindir);
dziewi rodzio czowieka z gwodziem,
dziewic Olbrzymek, na kracu wiata.

Tu nastpuje standardowa strofa z zapytaniem, czy chcemy o Heimdallu do

wiedzie si wicej i wyliczenie Olbrzymek, ktrymi byy Gjalpa, Greipa {nota be
ne s to imiona crek Geirroda), Eistla, Eyrgiafa, Ulfruna, Angeya, Imdur, Atla i Jarnsaxa (skdind jest to imi matki Thora). Potem dowiadujemy si rzeczy ciekawych:
I wzmocniony zosta si ziemi,
zimn morsk wod i dzika ofiarn krwi.

Badacze, ktrzy - jak Ursula Dronke - skonni s sprowadza posta Heim

dalla do personifikacji drzewa wiata, dostrzegaj w dziewiciu matkach Heim
dalla dziewi korzeni lub konarw. Trudno powiedzie, czy w interpretacji ta
kiej wicej jest poezji, czy nauki.
W Thrymskvidzie (15) Heimdalla uznano za najmdrzejszego z Asw {hvitastr asa), ktry zna przyszo jak inni Wanowie". Nie oznacza to, e tylko co
uznany za Asa Heimdall by Wanem. Pie podkrela tylko, e mia wan ce
ch Wana - waciw dla nich zdolno patrzenia w przyszo. W tym przypad
ku jego mdro przejawiaa si w dobrej radzie dla bogw mwicej, e prze
bierajc Thora za Frej zdoaj odzyska jego skradziony mot.

223
Hyndluljod (43) opisujc narodziny Heimdalla podkrela, e byl on spo
winowacony ze wszystkimi rodami, ale chyba jedynie z rodami ludzi:
Zrodzony zosta w wiekw zaraniu,
Wzmocniony moc ziemi,
Mieni go krlem najbogatszym,
Krewniakiem wszystkich rodw ludzi.

Wedug Voluspa bowiem (1) Heimdall uznawany by za ojca wszystkich lu

dzi, wikszych i mniejszych". Wyjania to Rigsthula, gdzie opisano, jak pod
imieniem Riga Heimdall odwiedzi po kolei trzy zagrody: niewolnika, kmieciawojownika i monowadcy. Spdziwszy w kadej z nich po trzy noce z gospo
dyni spodzi przodkw wszystkich stanw: niewolnikw, gospodarzy-wojownikw i wielmow (z ktrych pochodz krlowie). Nie by wic stwrc ludzi
(t rol speni bowiem Odyn ze swymi towarzyszami) ale nada ludzkoci po
rzdek spoeczny nieodcznie zwizany z ustanowieniem hierarchii
(G. Dumzil 2000, 151-168). W jakie wersji mitologii nordyckiej mg jednak
rwnie penie rol wsptwrcy wiata, bowiem jego walk z Lokim pod (lub
na) Singastein sprbowano zinterpretowa jako walk dwch przeciwnych sobie
bogw-wspstwrcw, prowadzc do wydobycia ziemi z morza i jej poszerze
nia (K. Schier 1965, 586).
Heimdall rzadko pojawia si w poezji skaldw, powiadczony zosta jednak
ju w dziesitowiecznej Husdrapie (10) Ulfa Uggasona, ktry przedstawi go ra
zem z najwaniejszymi bogami, uczestniczcymi w pogrzebie Baldra. Bez imie
nia - okrelony mianem stranika bogw" - w teje samej Husdrapie (2) wal
czy z Lokim. Motyw jego zbw uyty zosta w kenningu zota okrelanego ja
ko zby Hallinskidiego", tanna Hallinskida (Glum Geirason Grafeldardrapa
13; Skj. BI, 68). W Skaldskaparmal (8) Snorri do podanych ju w Gylfaginning
przydomkw Heimdalla dodaje jeszcze kenningi wrg Lokiego" (Loka dolgr),
nawizujcy do ich walki o Brisingamen i miertelnego boju w ragnarok, i po
szukiwacz naszyjnika Freji" (mansaekir Freyiu), zwizany z jego walk z Lo
kim o jej naszyjnik. Najciekawszy jest jednak kenning miecza Heimdallar hofud
(Skaldskap 8 ) - gowa na Heimdalla". Jak dowiadujemy si od Snorriego m
wi si, e Heimdall zosta przebity uderzeniem ludzk gow". Mwicego
o tym mitu nie znamy. Ale gow konsekwentnie nazywano kenningiem mjotudr
Heimdallar (przeznaczenie Heimdalla") . Snorri (Skaldskap. 8) podaje dalej,
e Heimdall by okrelany jako odwiedzajcy Vagasker i Singastein, gdzie wal1

Do tego nawizuj nie cakiem j asne kenningi Heimdallar hjor = gowa (Gretti r, Lv 7, Skj. B1,
289) i Vindhles hjalms fylli = miecz (Snorri, Hattatal 7, 1931, 218); por. M. Kristensen 19301931, 82.

224
2

czy z Lokim o Brisingamen, nazywa si go te Vindler . Ulf Uggason opisa

w Husdrapie obszernie t opowie, i jest tam stwierdzone, e obaj byli wtedy
w postaciach fok". Dalej, nie wiadomo na jakiej podstawie, Snorri stwierdza, e
Heimdall jest synem Odyna".
Heimdall naley do najwaniejszych i zarazem najmniej znanych bogw
skandynawskich. Sens jego imienia pozostaje niejasny. W odrnieniu od wik
szoci skandynawskich bogw nosi on imi dwuczonowe. Stosunkowo pewny
jest zwizek jego pierwszego czonu ze sowem heimr, wiat", drugi mona od
czytywa bardzo ju rozmaicie. Jedn z moliwoci jest jego interpretacja jako
okrelenia wietlistego blasku" (podobnie jak w imieniu Mardoll), inn dopa
trzenie si w dallr pojcia pie drzewa" . Z takiej etymologii wzia si zapro
ponowana przez H. Pippinga (1925) teza przypisujca Heimdallowi rol per
sonifikacji drzewa wiata. Znajduje ona pewne oparcie w Eddzie poetyckiej.
W Lokasennie (48) Loki w obraliwy sposb ubolewa nad cikim losem Heim
dalla, ktry sta musi prosto (doda mona - jak drzewo) i czuwa jako stranik
bogw. Wskazywaoby to na jego rol boskiego supa wiata, co nie jest w po
gaskich mitologiach niemoliwe, i tumaczyoby niektre dziwne cechy jego
charakteru, jak choby to, e prawie nie potrzebuje snu. W Hyndluljod (34)
okrelony jest mianem nadgofgan man, co interpretowane jest jako okrelenie
osoby, ktra ma w swej gowie gwd, wok ktrego obraca si sklepienie
niebios - gwd ten bowiem mona utosami z gwiazd polarn . Pasowaby
tu przydomek Hallinskidi, ktry moe oznacza istot skonn do wiecenia
(J. de Vries 1962, 205). Taka interpretacja znajduje pewne oparcie porwnawcze
w szamanizmie laposkim i syberyjskim, a nawet w mitologii greckiej i indyj
skiej. Nie s z ni te sprzeczne oczywiste zwizki Heimdalla z niebiosami (na
ktre wskazuj nazwa i ulokowanie jego siedziby) oraz z praoceanem, miej
scem, gdzie po narodzinach zosta wzmocniony wod (ale take moc ziemi).
I wanie w wodzie w postaci foki Heimdall stoczy swj pojedynek z Lokim.
Ale nie jest to jedyny klucz do zrozumienia tej postaci.
3

Heimdall, jak susznie zauway Georges Dumzil (2000, 171-188), jest bo

giem zwizanym z pocztkiem i kocem wiata, a jego los splata si z losem Lo
kiego. Jeli przyjmiemy interpretacj Kurta Schiera, to ich walka miaa miejsce
w pocztkach wiata, a przy kocu wiata obaj spotkaj si znowu i wzajemnie
2 Dwie moliwe etymologie to: chronicy od wiatru" lub wietrzne morze", sens tego przydo
mku i jego zwizek z postaci Heimdalla pozostaje niejasny, tak R. Simek 1995, 445.
3 J. de Vries 1962, 219; B. Maier 1999, 236.
4 U. Dronke 1992, 667-668 (za H. Pippingiem); por. J. de Vries 1957, 240.

225
zabij. Wczeniej jednak Heimdall jako stranik bogw musi jeszcze, dmc
w Gjallhorn, wezwa ich do ostatniej walki.
Mit mwicy o pierwszym boju Heimdalla z Lokim znamy w szcztkowej
formie. Wedug Snorriego obszernie opowiada o nim w Husdrapie Ulf Uggason. Ale my z jego strof znamy ju tylko krtki, nie do koca jasny fragment.
Brzmi on nastpujco (Skj. BI, 128):
Mdry w radach walczy
stawny stranik bogw,
z Farabautiego najprzebieglejszym
synem na [lub przy] Singastein.
Dzielny i bardzo silny,
Syn dziewiciu matek
Zapanowa nad hafnyra.
Opiewam to w mej pieni.

Z jej zachowanego u Snorriego fragmentu wynika, e walka toczya si o wy

sp, wedug interpretacji Kurta Schiera doprowadzia ona do powstania wiata.
Snorri jednak zdecydowanie twierdzi, e w mwicym o boju Heimdalla z Lo
kim fragmencie Husdrapy Ulf Uggason opisa ich walk o Brisingamen, naszyj
nik Freji ukradziony przez Lokiego i odzyskany przez Heimdalla. Czy mamy tu
do czynienia z dwoma pomieszanymi mitami, czy z rozwojem lub reinterpretacj
jednej i tej samej opowieci - rozstrzygn nie sposb. Pytania, co w strofie Ulfa
Uggasona oznaczaj sowa singastein i hafnyra doczekay si ju wielu odpowie
dzi. Na og widzi si w nich albo wysp (wybrzee), o ktr lub na ktrej toczy
si walka Heimdalla z Lokim, albo klejnot, o ktry toczy si walka. W hafnyra
prbowano ponadto dostrzec orientalny orzech, niesiony przez prdy morskie,
wyrzucany na brzegi Skandynawii i stosowany jakoby w magii podnoci. Nie
stety, adna z tych interpretacji nie jest do koca przekonujca.
Heimdall posiada rg Gjallhorn, w ktry zadmie ostrzegajc bogw przed
nadcigajcym ragnarok (Voluspa 46; por. Gylfaginning 50).
Ciesz si synowie Mimira,
Poznajc przeznaczenie,
Glos Gjallhornu
Rozbrzmiewa, Heimdall
Dmie we mocno,
Wznoszc rg [horn] do gry,
A Odyn rozmawia
Z gtow Mimira.

Znamienne jest tu zestawienie wagi dziaa Heimdalla i Odyna. Cho obaj

nie potrafi zapobiec nieuchronnemu biegowi przeznaczenia, wida, e znacze
nie ich usiowa jest podobne. Snorri (Gylf. 27) rg Heimdalla okrela mianem

226
trby (ludr). Voluspa w strofie 46 mwi o rogu. Zwraca tu uwag podobiestwo
postaci Heimdalla, ktry wznoszc do gry swj rg obwieszcza koniec wiata,
do chrzecijaskich aniow, ktrzy dmc w trby, wzywa bd wszystkich na
Sd Ostateczny .
W Voluspa (27) mwi si o wieszczce, e:
5

Wie ona, gdzie hljod Heimdalla jest skryty.

Heimdall oprcz rogu lub trby posiada wic jeszcze hljod, co dosownie
oznacza such. I dowiadujemy si, e podobnie jak oko Odyna, znajduje si on
w rdle Mimira, ukrytym pod witym pniem Yggdrasilla. Pojawia si tu po
nownie paralela Heimdall-Odyn, ktra przekonuje, e nie chodzi tu o rg Heim
dalla, jak sdzio wielu badaczy, ale wanie o jego such, a konkretnie ucho ,
schowane podobnie do oka Odyna w Mimisbrunnr jako zastaw, co tumaczyo
by motyw jego nadzwyczajnego suchu, podobnego do magicznego wzroku
Odyna. Obaj za swe umiejtnoci zapaciliby wic podobnie, jeden swym
okiem, a drugi uchem. Przyjmujc tak tez wzmiank Voluspa (27) naley wic
czy ze zdolnoci Heimdalla do syszenia i widzenia na niewyobraalne odle
goci oraz z jego si jasnowidzenia, a nie z odrbnym od tego wtku motywem
jego rogu zwanego Gjallhorn.
6

Posta Heimdalla interpretowano bardzo rnie . Jan de Vries (1955, 257268; 1957, 238-244) przypisa go do funkcji wojennej jako stranika Asgardu,
natomiast Georges Dumzil (2000, 171-188) usiowa dostrzec w nim boga po
cztkw, odpowiednika rzymskiego Janusa, a take dugiego ycia, co sugeruj
jego dziewiciokrotne narodziny pozwalajce na dziewi ywotw (tumaczy
to, dlaczego mg ju raz zgin, a yje nadal). Jego zwizki z jasnoci i zo
tem daway powd, by widzie w nim bstwo solarne i ogniowe (B. Maier
1999, 237).
Heimdall znany jest tylko ze rde skandynawskich. Zwraca uwag brak je
go kultu, cho zauway trzeba, e mit jego walki z Lokim pojawi si na cia
nach hali Olafa Paia opisanej w Husdrapie.
5

Mt 24,31: angelos suos cum tuba et voce magna; por. te Listy w. Pawia: ITess 4, 16; IKor
15, 52. B. Pering 1941, 233.
6 B. Pering 1941, 241-242 (za F. Detterem).
7 Zajmowali si nim: H. Pipping 1925; A. Ohlmarks 1937; B. Pering 1941; J. de Vries 1955,
157-268; E.O.G. Turville-Petre 1964, 147-155; i F.R. Schrder 1967, 1-41.

227

9.2.

Hoenir

Rwnie Hoenir jest jednym z mniej znanych bogw skandynawskich. Zna

czenie jego imienia nie jest cakiem jasne. Prbowano czy je z kogutem (ka
ni) oraz z pojciem piewu (ewentualnie piania), wskazujc na moliwe pokre
wiestwo jego imienia z aciskim cano . Hoenir naley do Asw (Skaldskap.
1). W Hausdong (4) okrelony jest jako fet-Meili, kroczcy Meili". Meili poja
wia si na jednej z list (hulur) Asw jako syn Odyna (Skj. BI, 660), ale kim by
poza tym - nie wiemy. W tyme Haustiong (14) Thor okrelony jest jako krew
niak Meilego (Meilda blodi). Do okrelenia kroczcy Meili" wydaj si nawi
zywa peryfrazy Hoenira hinn skjota as, szybki As", i hinn lanag fot, dugo
nogi", obie zapisane przez Snorriego (Skaldskap. 15). Lecz ich sensu ju nie ro
zumiemy, nie znamy bowiem mitw, do ktrych nawizuj. U tego Snorriego
(Skaldskap. 15) Hoenir okrelony jest ciekawym przydomkiem aurkonungr.
Pewne jest w nim to, e wskazuje na jego pozycj krla i wadcy. Natomiast aur
moe oznacza blask i wiato (por. imi Aurvandila), ale te ziemi, jako e we
dug Alvismal (10) awrjestjej mianem w jzyku bogw. E. Elgqvist (1957, 158
159) prbowa wic uzna Hoenira za krla ziemi". Ale aur oznacza te jasn,
mokr glin lub szlam, ktry znajduje si w rdle pod Yggdrasillem (Gylf. 16)
i jasn ros lub szron (hvitaur) na jego pniu (Vsp. 19). Moe to wskazywa na
zwizki jego przydomka aurkonungr z kultem (B.-M. Nsstrm 2001, 112) lub
z mitem pocztkw wiata, w ktrym odgrywa niema rol.
s

Wedug Voluspa (17) Hoenir wraz z Odynem i Lodurem stworzy bowiem

pierwsz par ludzi, Aska i Embl. Pojawiajc si na scenie wydarze po Odynie, a przed Lodurem, da im inteligencj (odr). Kusi wic jego utosamienie
z ktrym z braci Odyna, Wilim lub We, ktrzy wedug Snorriego towarzyszyli
Odynowi przy tworzeniu pierwszych ludzi . Wedug Voluspa (63) Hoenir jako
jedyny z bogw starszej generacji przeyje zagad i w odnowionym wiecie
wemie w swe rce wrbiarsk gazk" (hlautvidr), rdk suc do wr9

U. Dronke (1992, 681) zdecydowanie opowiada si za tak wanie interpretacj. Por. J. de

Vries 1962, 278; F.R. Schrder 1918, 238. Z dawnych, raczej rozpaczliwych, prb ptasiej" inter
pretacji jego postaci warto jeszcze wspomnie prb utosamienia go z abdziem lub bocianem. In
terpretowany by te bez dostatecznych po temu podstaw jako bg niebios, soca i wody, patrz
W. Krogman 1931-1932, 311-312; A. Holtsmark 1949, 1-73; E. Elgqvist 1957, 163-165; H. Beck
2000,55.
9 Patrz wyej, s. 37-38.

228
ebnego losowania. Jako jej posiadacz spenia ma w nim najwyraniej funkcje
kapaskie.
To, dlaczego uda mu si przey ragnarok, tumaczy mit o jego pobycie
u Wanw. Po wojnie Asw z Wanami Hoenir trafi do nich przy pojednaniu obu
plemion jako zakadnik. By on potnym i bardzo przystojnym mczyzn (mikil madr ok inn vaensti), Wanowie wic, kierujc si jego dostojnym i piknym
wygldem uczynili ze swego wodza. Hoenir jednak zdawa si we wszystkim
na Mimira, a gdy go nie byo unika podejmowania decyzji, mwic nich radz
inni" (radiradri). Wanowie uznali zatem, e przy wymianie zakadnikw zostali
oszukani, co przyczynio si do opisanego ju tu zamordowania przez nich Mi
mira (Ynglinga saga 4). Jedn z funkcji tego mitu mogo by wytumaczenie,
skd Odyn ma gow Mimira (F.R. Schroder 1918, 246).
Dawno postaci Hoenira potwierdza Hausdong (3-4) skalda Thjodolfa or
Hvini, ktry opowiadajc mit o Thjazim, wymienia go pod znanym nam przy
domkiem fet-Meili w triadzie wraz z Odynem i Lokim. Nie gra on jednak
w opowieci adnej istotnej roli, chyba e przypiszemy mu win za to, i ogie,
jaki rozniecili bogowie, by upiec w nim wou, nie mia w sobie mocy (Skald
skap. 1). W Reginsmal (wstp proz; take Skaldskap. 39) wymieniony jest po
nownie wraz z Odynem i Lokim w opowieci o zrabowaniu przez nich skarbu
Andvariego. Jego posta przewija si te w pnych rdach. W Huladar sadze
pojawia si wraz z Lokim jako dworzanin krla Odyna. W ludowych pieniach
z Wysp Owczych, zwanych Loka-thattur (by moe opartych na dawnych norroskich podaniach), Hoenir pojawia si ponownie wraz z Odynem i Lokim,
i we trjk pomagaj pewnemu gospodarzowi przechytrzy Olbrzyma . Hoenir
jest wic sta postaci triady Odyn-Hoenir-Loki (lub Lodurr), nie gra w niej
jednak adnej znaczcej roli. Szczeglne zwizki wydaj si go czy z Ody
nem. Snorri (Skaldskap. 15) nazywa go bowiem jego nieodcznym towarzy
szem, razem z nim zasiadajcym na awie, czsto z nim rozmawiajcym i towa
rzyszcym mu w wyprawach (sessi, sinni, mali Odins). W Hausdong (3 i 7)
kenning Hoenis vinr (Hausdong 3, 7) odnosi si ju jednak raczej do Lokiego,
drugiej postaci zajmujcej nas triady.
Posta Hoenira nie rysuje si cakiem jednoznacznie. Jego cechy pozytywne
jako czowieka potnego, przystojnego i szybkiego w biegu tycz walorw fi
zycznych. W micie o wymianie zakadnikw wyranie wida natomiast zarzut,
e Hoenirowi brak byo rozumu lub odwagi. W Sogubrot af fornkonugum (3)
okrelony zosta wrcz jako najbardziej lkliwy z Asw, i nie jest to chyba (jak
10

10 H. Beck 2000, 54; F.R. Schrder 1918, 221, 223.

229
chcia E. Elgqvist 1957, 171) chrzecijaska reinterpretacja jego postaci.
Bardziej ju przekonuje teza Jana de Vriesa, ktry sugerowa, i by to bg
rozwanego i uroczystego milczenia oraz ceremonii kultowych. Argumentem za
tak tez moe by jego rola w wiecie odrodzonym po ragnarok. De Vries
ciekawie te zinterpretowa rol pary Mimir-Hoenir, w ktrej cichy namys
Hoenira czyby si z jego interpretacj przez usta Mimira - razem tworzyli
cenn cao, osobno byli bezuyteczni, czego nie zrozumieli Wanowie". Mo
na te jednak brak inteligencji i ducha u Hoenira rozumie w ten sposb, e od
da on je ludziom w chwili ich stworzenia. Prbowano wreszcie w postaci Hoe
nira dostrzec hipostaz Odyna i uosobienie lepszej strony tego boga (.V. Strm
1975, 128; H. Beck 2000, 55). Hoenir byby wic dobrym Odynem, a gorsze je
go cechy otrzymaby Loki, ktry wraz z Hoenirem wchodzi w skad triady
Odyn-Hoenir-Loki.

9.3. Ullr
Wedug Snorriego Sturlusona (Gylf. 31; Skaldskap 4 i 14) Ullr by synem Sif
i pasierbem Thora, nie wiemy jednak kto by jego ojcem, cho mona o to po
dejrzewa Lokiego . Imi Ulla pochodzi od germaskiego rdzenia zachowane
go w gockim wulthuz (por. ac. vultus, oblicze, staroangielskie wuldor, chwaa)
i oznacza blask, wspaniao (J. de Vries 1962, 633). Jego imi pojawia si ju
w III wieku n.e. w runicznym napisie wulpupewaR na skuwce od miecza
z Thorsbjerg, inskrypcja moe oznacza sug Ulla" i by nazw tego wanie
miecza (J. de Vries 1957, 158). Zdaniem Snorriego (Gylf. 31) Ullr by dzielnym
wojownikiem i dobrze go byo prosi o pomoc przed pojedynkiem. Mia adny
wygld, by wietnym ucznikiem i nikt nie mg si z nim rwna w jedeniu
na nartach. Siedzib Ulla byo Ydalir (Grimnismal 5), czyli cisowa dolina".
Zwizanych z nim mitw nie znamy. Kenningi podane przez Snorriego (Skald
skap 14) charakteryzuj go jako doskonaego ucznika (boga ass, a warto tu
pamita, i uki wykonywano z drzewa cisu), narciarza (ondurass), owc zwierzyny
12

l' J. de Vries 1957, 268-271. J.P. Schjdt (1991, 308) zakwestionowa jednak ostatnio, chyba
niesusznie, ewentualn przydatno intelektualnego" Mimira dla cielesnych" Wanw, patrz wy
ej, s. 85.
12 Patrz niej, s. 279.

230
(yeidi as) i boga zwizanego w jaki sposb z tarcz (skjaldar as). Kenningi tar
czy Ullar kjoll, kil statku Ulla", Ullaraskr, may statek Ulla" i Ullarskip, statek
Ulla" dowodz, e tarcz uwaano za d tego boga . Nawizuj one wyranie do
jakiego zatraconego mitu, dla nas jednak pozostaj kompletnie niejasne.
13

Zdaniem Saksona Gramatyka (III, 4, 10-12) podczas drugiego wygnania

Odyna Ollerus (czyli Ullr) obj po nim wadz nad Asami. Rzecz dzieje si
w wiecie ludzi, a miejscem akcji jest Bizancjum. Potem wszake Ollerus zosta
wypdzony i uciek do Szwecji, gdzie zabili go w kocu Duczycy. Poniewa
w innej wersji mitu o wygnaniu Odyna wadz nad Asami przywaszczy mia
sobie niejaki Mithotyn, prbowano utosami Ulla z t jeszcze bardziej ni on
enigmatyczn postaci. Mit stawiajcy Ulla na miejscu Odyna mia jednak jakie
dawne podstawy. Grimnismal (42) w ciekawy sposb czy Ulla z ogniem. Torturo
wany pomidzy dwoma ogniskami Odyn stwierdza tam, e pierwszy, kto opanuje
pomienie zyska ask Ulla i wszystkich bogw, a ich domy stan przed nim otwo
rem. Czy chodzi tu oglnie o wadz nad ogniem, czy te raczej Odyn bogosawi
temu, kto zdecyduje si przerwa jego katusze, nie jest do koca jasne. W strofie tej
wida za to wyranie, e w chwili, gdy Odyn jest uwiziony, na czele bogw poja
wia si Ullr.
Ullr jest bogiem o dawnej metryce. wiadczy o tym wspomniana ju in
skrypcja na mieczu z Thorsbjerg. Brak wprawdzie wiadectw jego kultu poza
Skandynawi, ale za to na jej terenie wystpuj one bardzo obficie, a pochodz
ce od jego imienia toponimy pojawiaj si czsto w zwizku z nazwami urobio
nymi od imion innych bstw: Freji i bdcej jej hipostaz Horn, Dis, Njorda
i Odyna (J. de Vries 1957, 157). W eddaicznej Atlakvida in groenlenzca (30)
wspomniane jest te skadanie przysig na piercie Ulla (at hringi Ullar).

9.4.

Bragi

Bragi ju w pieniach Eddy poetyckiej (Grm. 45) uznawany by za najlepsze

go ze skaldowi. U Snorriego (Skaldskap 10) jest synem Odyna i mem bogini
14

13 M. Kristensen 1930-1931, 83; J. de Vries 1957, 153.

1 Nie wiemy jednak, kim bya jego matka, przypuszczenie Apolonii Zauskiej-Stromberg
(1986, 379), e bya ni Gunnloda, ktr Odyn uwid kradnc jej mid poezji jest efektowne, ale
nie potwierdzone rdowo. Rwnie Hdr mg by owocem tego zwizku, patrz wyej, s. 198.
4

231
Idunn. Okrelony te zosta jako najlepszy z twrcw poezji. Podobnie jak Ho
mer nosi dug brod, dlatego nazywany mia by brodatym Asem, std od jego
imienia kogo, kto nosi dug brod nazywa si bragobrodatym (skeggbragi)".
Wedug Sigdfumal (16) na jego jzyku znajdoway si magiczne runy, ktre
najwyraniej uatwiay mu goszenie poezji. W Gylfaginning (26) Snorri stwier
dza, e znany by z mdroci i daru wymowy, ale przede wszystkim by najle
pszy w poezji i od niego sztuka poetycka zwana jest bragr, a od jego imienia
kto, kobieta czy mczyzna, kto posiada zdolno jej tworzenia lepsz ni inni,
zwany jest bragakarl lub bragakvina". Take w Gylfaginning Snorri potwierdza,
i Idunn bya on Bragiego. Wraz z ni Bragi pojawi si na uczcie u Aegira (Ls.
11-18), gdzie Loki zarzuci mu ubstwo i tchrzliwo. Zarzuty te nie odpowia
day jednak prawdzie, bowiem to on wanie miao odpowiada na jego zaczepki
i gotw by uci Lokiemu gow. Idunn jednak powstrzymaa podchmielonego
ju nieco ma od natychmiastowej zemsty za obelgi. Bragi pojawia si wic
w panteonie Asw jako bg poezji. Jego miano spotykamy te wrd heiti Odyna
(H. Falk 1924, 5), rwnie znakomitego poety, i boga mwicego jedynie
wierszem.
W poezji skaldw Bragi jako bg i m Idunn pojawia si jedynie w jednej
ze strof w Grettis sadze (R. Simek 1995, 56). W dziesitowiecznych poematach
skaldw (Eyvind skaldaspillir, Hakonarmal 14; anonimowy Eiriksmal 3) jest
postaci witajc w Walhalli polegych krlw i wystpuje w tej roli razem
z Hermodem i ludmi, polegymi wczeniej herosami Sigmundem i Sinfjotlim.
Nic przy tym nie wskazuje na jego boski charakter. Co wicej, zachowanie Lo
kiego w Lokasennie (11), ktry jego jednego nie chce uczci toastem, moe
wskazywa, e uwaa go za niegodnego towarzystwa bogw (B.-M. Nsstrm
2001, 107). Poniewa pierwszy skald Bragi Stary Bodason (LX wiek) nosi to sa
mo imi, wysunito hipotez, e posta Bragiego jako boga poezji powstaa
przez ubstwienie osoby wpmitycznego skalda . Snorri Sturluson (Gylfagin
ning 26) tumaczy imi Bragiego jako pochodzce od sowa bragr poezja", co
przemawia za tosamoci obu tych postaci. Nazwa bragafull (Hakonar saga
goda 14), toastu wypijanego podczas uczty na cze monych (R. Simek 1995,
55) jedynie porednio wie si z postaci Bragiego. Sowo bragr oznacza nie
tylko poezj, kunszt poetycki", ale take czowieka najlepszego" - a w ten
sposb rwnie wadc" . Poniewa zestawia sieje z rzymskim flamen i in
dyjskim bramin, sowami oznaczajcymi kapana (R. Boyer 1981, 146-147)
15

16

15 J. de Vries 1957, 272-273; E.O.G. Turville-Petre 1964, 185-186; R. Simek 1995, 55-57.
16 J. de Vries 1962, 52-53; dalsze moliwe etymologie wywodz jego imi od szwedzkiego bra
(dobrze) i bragd (czyn bohaterski), tak B.M. Nsstrm 2001, 107.

232
17

moe to wskazywa, e podobnie jak w innych kulturach , take i w Skandyna

wii z kunsztem poetyckim czyy si jakie funkcje kultowe.

Ryc. 23. Fontanna Gejfon w Kopenhadze

1 7

Dobrym przykadem s tu celtyccy druidzi i filidzi, patrz S. Czarnowski 1956, t. 4, 194-209

i passim.

10. B O G I N I E

Rye. 24. Kobieca posta na brakteacie Grossfahner-B

W mitologii pogaskiej Skandynawii eskie istoty nadnaturalne pojawiaj

si pod rozmaitymi nazwami i w rnych rolach. Podkreli tu trzeba od razu, e
boginie nie byy li tylko kobietami bogw, ktrych miejsce zostao okrelone
przez zwizki z ich partnerami lub krewnymi . Czsto pojawiay si jako
wyranie odrbne od mskiej czci panteonu Disy, stojce ponad jego porzd
kiem Norny i mieszajce si bezporednio w sprawy tego wiata Walkirie. Podo
bne do nich cechy miay te duchy opiekucze - Fylgie. Wydaje si zreszt, e
granice pomidzy tymi grupami istot, jeli w ogle istniay, byy bardzo pynne,
a rne ich nazwy czsto wskazuj tylko na spenian przez nie w danym mo
mencie rol. Ich znaczenie byo ogromne, gdy w mitologii pogaskich Skandy
naww moce eskie waday nad przeznaczeniem wiata, losem bogw, oraz
dol i niedol tak ludzkoci, jak i poszczeglnych ludzi od chwili ich narodzin,
przez przeomowe momenty ycia, a po wyznaczany przez nie jego kres
i mier.
1

10.1.

Disy

Ju germasko-rzymskie Matrony z ziem pogranicza Cesarstwa i wolnej

Germanii miay cechy podobne do pniejszych Dis, Norn i Walkirii. Disy
byy skandynawskimi boginiami zwizanymi ze sfer podnoci i mierci.
Na kontynencie pojawiaj si jako Idisy w Pierwszym zaklciu mersebur1 Zauway! to ju .V. Strm (1975, 149-156), ktry trzymajc si Dumzilowskiego schematu
opisu nordyckiego panteonu, wyrni! w nim jednak funkcj kobiec.

234
2

skim . Taka forma ich imienia znana bya Germanom zapewne ju w staroytno
ci, o czym wiadczy nazwa rwniny Idisaviso, zapisana przez Tacyta w Roczni
kach (II, 16) . Idisy spotykamy rwnie w Beowulfie, gdzie wystpuj jako ides
Scyldinga", kobiety" lub disy" Skjoldungw. Nazwa dis pojawia si take
w najstarszych imionach germaskich, takich jak frankijskie Agedisus i Disibod,
alemaskie Disi i longobardzkie Tiso. W Skandynawii spotykamy pniej imiona
takie jak Aldis, Asdis, Herdis i wiele im podobnych. Przydomek skalda
Thorbjorna disarskalda wskazuje, e napisa on (niezachowany) poemat powi
cony Disom. Sowo disa byo poetyckim synonimem kobiety i w strofach skal
dw takie miano byo zaszczytnym okreleniem kadej szlachetnie urodzonej
damy i bogini.
Jan de Vries (1962, 77) wywid etymologi sowa disa od *dha, dawa. Di
sy porwna wic mona z indyjskimi dhisana, eskimi istotami boskimi, kt
rych imi pochodzi od staroindyjskiego dhayati, ssa, dawa piersi" i oznacza
istot darzc matczynym mlekiem i macierzysk opiek .
Rola Dis w mitologii i kulcie bya duo wiksza ni wynika to z przekazw
z doby schykowego pogastwa i chrystianizacji . Kult Dis potwierdza topono
mastyka caej Skandynawii, gdzie pojawiaj si Disaroy (wyspa Dis), Disavid
{*Disavi, witynia Dis), Disberg (gra Dis) czy Dissen (wzgrze Dis). Kilkakrotnie w bezporednim pobliu nazw zwizanych z Disami pojawiaj si toponimy zawierajce imiona Thora i Ulla (H.-P. Naumann 1984, 496). Disy pojawiaj
si ju w najstarszych rdach nordyckich. Wedug Ynglingatal (21: Skj. BI, 11)
skalda Thjodolfa i Ynglinga sagi (29) Snorriego Sturlusona szwedzki krl Adils
zgin, gdy wjeda na koniu do uppsalskiej wityni dis (disarsalr), by uczestni
czy w ich wicie. Spad wtedy z konia i rozbi gow o kamie. Trudno nie do
patrywa si w tej wzmiance kultowego podtekstu i nie doszukiwa si jej zwiz
ku z ofiarami z ludzi, a zwaszcza z przypisanym kilkakrotnie Szwedom skada
niem w ofierze krla. Opowie o mierci Adilsa potwierdza Historia Norwegie
(IX, 26), ale zamiast o wityni Dis mwi si w niej o wityni Diany , w ktrej
widzie naley Frej, zwan vanadisa" lub po prostu dis". Ale w tyme Yn
glingatal (7: Skj. BI, 8) sowo jodis, koska Disa", oznacza bogini Hel.
3

2 J. de Vries 1956, 321-322; K. Heim 1953, 148, 218-229; R. Simek 1995, 89.
3

Taka interpretacja opiera si na dokonanej przez J. Grimma emendacji ldistaviso na Idisaviso,

o czym krytycznie H.-P. Naumann 1984, 494.
4

Tak H.-P. Naumann 1984, 494 (za K.F. Johanessonem).

5 Podstawow literatur patrz w: F. Strm 1954; R. Simek 1995, 70-72; L.P. Supecki 1998,
41-12.
6 Historia Norwegie IX, 2003, 76-78; por. H.-P. Naumann 1984, 497.

235
O wicie Dis i skadaniu im ofiar (disarblot) wspomina Hervarar saga (1).
Odbywao si ono jesieni w chwili uznawanej za pocztek zimy {at vetrnottwn), w poowie padziernika (Saga o EgUu 44; Viga-Glums saga 6). W 77dranda thattr (Flat 1, 1860, 419-421) opisano, jak podczas chrystianizacji Is
landii Tidrandi, syn Sidu-Halla, jednego z przywdcw partii dcej do przyj
cia chrztu, sta si ofiar Dis. Mia on wwczas 18 lat i by dobrze zapowiadaj
cym si modziecem. Przyjacielem Sidu-Halla by obdarzony zdolnoci jasno
widzenia Thorhall, ktry przeczuwa nieszczcie (L.P. Supecki 1998, 25-26).
Zwizana z disarblot uczta odbywaa si w pierwsz niedziel pory zimowej.
Pogoda bya surowa, przybyo wic mao goci. Gdy wieczorem ludzie zasiedli
do stow, Thorhall - mimo swej niewiary w moliwo odwrcenia biegu zda
rze - poprosi, aby nikt tej nocy nie wychodzi z domu, cokolwiek by si nie
dziao, bo cignie na siebie nieszczcie. Sidu-Hall przykaza zastosowa si
do jego rady. Gdy uczta si skoczya i ludzie zasnli, rozlego si stukanie do
drzwi; nikt ze picych na nie nie odpowiada. Pukanie powtrzyo si trzykrot
nie. Wwczas zerwa si Tidrandi i powiedzia: To wielki wstyd, e tu wszyscy
ludzie udaj, e pi, gdy gocie nadchodz". Wzi miecz do rki i wyszed.
Przed domem nie ujrza nikogo, ruszy wic dalej na dwr, by si rozejrze.
Wtedy usysza ttent dobiegajcy z pnocy i zobaczy dziewi kobiet w czer
ni z mieczami w doniach. Usysza te ttent z poudnia; z tej strony dziewi
kobiet w jasnych szatach jechao na siwkach. Wwczas zawrci do domu, lecz
kobiety w czerni dopady go i miertelnie raniy, cho broni si dzielnie. W czas
jaki potem obudzi si Thorhall i gdy spostrzeg, e brakuje Tidrandiego, zbu
dzi innych. Zaczto go poszukiwa i wreszcie znaleziono. By tak ciko ranny,
e rankiem zmar, przedtem jednak zdoa jeszcze opowiedzie, co mu si przy
darzyo. Pochowany zosta w kurhanie wedug pogaskiego obyczaju.
Sidu-Hall spyta Thorhalla, co te dziwne wypadki znacz. Ten odpowiedzia:
Tego nie wiem, lecz wydaje mi si, e nie byy to kobiety, lecz Fylgie waszych
krewnych (fylgiur ydrar fraenda), i e teraz nastpi zmiana wiary (sidaskipti)
i ta nowa wiara bdzie dla kraju lepsza. Sdz, e te z waszych Dis, ktre wy
znaj dawn wiar przeczuy zmian wiary". Dlatego, przypuszcza, gdy nie
znalazy oczekiwanych darw (skatt), zabray Tidrandiego jako naleny sobie
udzia. Lepsze Disy (grupa kobiet w jasnych szatach) chciay pomc Tidrandiemu, lecz nie zdoay tego dokona. Dag Strmbck (1970, 166-167) przypusz
cza, e jako poganin pozostawa on we wadzy czarnych Dis. lad opowieci
o mierci Tidrandiego odnajdujemy w Sadze o Njalu (100), ktra przedstawiajc
rd Sidu-Halla wspomina o jego synu Tidrandim, o ktrym mwi, e Disy go
zamordoway". W tradycji sag Sidu-Hall naley do pierwszych stronnikw

236
chrzecijastwa na wyspie. Dlatego wanie Gabriel Turville-Petre (1966, 346)
przypuszcza, i jesienne wito Sidu-Hall urzdzi mia ju bez skadania ofiar,
co tak rozwcieczyo Disy, e zabray Tidrandiego.
Wzmianka Snorriego w Heimskringli {Olafs saga helga 77: IF 27, 109) m
wi o odbywanym w Uppsali gwnym wicie pogaskim (hofudblot). Skadano
wtedy ofiary tilfridr ok sigr konungi" (za pokj i zwycistwa krla), a czci
uroczystoci by wielki wiec i targ, znany potem jako distingsmarknaden (targ
wiecu Dis"), ten jednak odbywa si w miesicu goi, trwajcym od poowy lute
go do poowy marca.
Pomocy Dis wzywano przy porodzie (Sdf 9). W dalszym yciu ludzi Disy
pojawiaj si jako ich opiekunki, zwizane jednak nie tylko z poszczeglnymi
osobami, ale take z ich rodami. W Asmundar saga kappabana (8) pojawiaj si
we nie bohatera sagi jako spadisir (prorocze Disy) i obiecuj pomc mu w wal
ce. W Volsunga sadze (11) prbuj ratowa krla Sigmunda w jego ostatniej bi
twie, i pomimo e lecia na niego grad strza i wczni tak go osaniay jego spa
disir, e nie zosta ranny" - dopki do walki nie wmiesza si osobicie Odyn,
ktry spowodowa mier herosa, amic jego cudowny miecz. W Halfs sadze
(15) Utstein twierdzi, e jego odziane w hemy Disy pomog mu w boju. Czsto
jednak pojawienie si we nie Dis przepowiadao czowiekowi jego mier .
7

W pochodzcym z XII wieku Krakumal (29: Skj. BI, 659) Disy zapraszaj
legendarnego krla Ragnara lodbroka do krainy mierci. Umierajcy Ragnar
mwi:
Disy mnie zapraszaj do domu,
Ktre z hali Herjana [Odyna = Walhalli],
Odyn po mnie posia;
Rad bd siedzia na awie
I pi piwo z Asami;
Me ycie jest ju spenione,
Ze miechem mog umiera.

W tej strofie Disy, wysane przez Odyna po Ragnara, s wyranie tosame

z Walkiriami.
W Grimnismal (53) Odyn, poddany przez Geirroda mczarniom, stwierdza,
e takim postpowaniem sprawi, e wrogie mu s Disy", co zapowiada jego
natychmiastow mier. Disy, podobnie jak Walkirie, zwizane wic byy z wal
k i wojn. W Hausdong (l7:Skj. BI, 17) pojawiaj si jako imun-disir, Disy
walki", w Gudrunarkvida I (19) s Disami Odyna (Herjans disir), a z Hamdismal (28) dowiadujemy si, e szczuy ludzi do boju.
7

Tak w Am. 28; podobnie w Bjarnar saga hitdoelakappa 32; por. L.P. Supecki 1998, 41-42.

237

10.2.

Fylgie

Podobnymi, a najprawdopodobniej identycznymi istotami byy Fylgie.

W sagach opisane s jako nadnaturalne postacie eskie, opiekucze duchy to
warzyszce czowiekowi, przyjmujce bd to ksztaty kobiet, bd zwierzt.
Cho fylgie byy opiekunkami mczyzn, nigdy nie pojawiay si w postaci m
skiej. Ta sama posta nadnaturalnej opiekunki tego samego czowieka bywaa
nazywana w poezji Dis, a w towarzyszcej jej prozie Fylgi; rnice w termi
nologii s wic tu gwnie natury stylistycznej (a moe te chronologicznej, ob
janiajca strofy proza jest na og pniejsza), a o znaczeniu postaci rozstrzyga
kontekst, w jakim si pojawia. Podobne istoty nazywane byy mianem hamingja
lub po prostu kona, kobieta .
Disy, Fylgie i hamingie, a take Walkirie i Norny, byy istotami nalecymi
do tej samej kategorii nadnaturalnych postaci kobiecych, dajcych pomoc czo
wiekowi przy jego narodzinach, opiekujcych si nim za ycia, a potem sprowa
dzajcych go w odpowiednim czasie w zawiaty i witajcych go tam po mierci.
Jedn z ich waniejszych funkcji byo udzielanie bohaterom rad, przestrzeganie
przed niebezpieczestwem i zwiastowanie nadchodzcej mierci. Znalazo to
wyraz w niektrych nazwach stosowanych dla takich istot, jak na przykad
wspomniane tu ju spadisir, prorocze disy" - tak okrelano Disy, ktre poja
wiajc si w snach udzielay bohaterom rad i obiecyway im pomoc w bitwach,
ale te przepowiaday im mier. Poniewa czyni to miay we nie, czsto
okrelano je mianem draumkonur.
Fylgia miaa, szczeglnie w postaci zwierzcej, wyrane cechy alter ego.
Sowo fylgia oznacza w islandzkim take czepek, bon porodow" i oy
sko". Niemniej Fylgia nie bya istot zwizan z jedn tylko osob. W wielu
rdach znajdujemy przekonanie, e w danym rodzie ta sama Fylgia towarzy
szya ludziom rnych pokole, a takie dziedziczone duchy opiekucze zwane
byy aettarfylgjur. Niekoniecznie jednak musiay one towarzyszy przedstawi
cielom nowego pokolenia od samych narodzin. Fylgie nie zawsze te wyst
poway pojedynczo, w postaci kobiecej czsto pojawiay si w grupach. Ludzie
na og widywali wasn Fylgie we nie i tylko wyjtkowo mona byo j zoba
czy w stanie penej przytomnoci. Zdarzy si to mogo jedynie czowiekowi
umierajcemu lub przeznaczonemu mierci i oznaczao, e duch opiekuczy
8

8 L.P. Supecki 1998, 21-26, tam rda i literatura.

238
rozstaje si z nim. Wida tu wyranie zwizek nadnaturalnych istot eskich
z zawiatami .
9

70.3.

Norny

Szczeglne miejsce wrd eskich bstw opiekuczych zajmuj Norny.

Nie da si ich zaliczy w peni do tej kategorii, nie dlatego zreszt, e uznawa
no je zapewne za istoty przynalene do rodzaju Olbrzymw. Rzecz w tym, i
ich miejsce jako szafarek przeznaczenia" jest ponad wiatami ludzi, bogw
i innych istot. Los ludzi i bogw zaley od nich, one natomiast suchaj jedynie
wyrokw przeznaczenia. Ich podobiestwo do innych nadnaturalnych istot
eskich skandynawskiej mitologii jest wszake niewtpliwe.
Norny: Urdr, Werdandi i Skuld zajmoway si ksztatowaniem przeznacze
nia, ktre okrelaj u stp jesionu Yggdrasill, przy lecym w rodku wiata
rdle przeznaczenia (Urdarbrunnr). Najwaniejsza, pierwotna" Norna, zwa
na Urd, wydaje si by personifikacj urdr (staroanglosaksoskiego wyrd),
bezosobowej siy przeznaczenia. Znaczenie imienia Urdr i pojcia wyrd zacho
wuje niemieckie sowo das Werden (to co si stao"). Imi drugiej z Norn,
Werdandi, pochodzi z tego samego pnia i oznacza to, co wanie si staje. Trze
cia z Norn, Skuld, wzia imi od islandzkiego skulu, pokrewnego niemieckie
mu sollen i angielskiemu shall; wszystkie te sowa odnosz si do idei koniecz
noci, ktre jest kluczowym pojciem w germaskiej wierze w przeznaczenie.
Norny przd nici przeznaczenia poszczeglnych ludzi. Ju samo sowo norna
pochodzi najprawdopodobniej od pojcia przdzenia (J. de Vries 1962, 412).
W Eddzie poetyckiej (HHund. I, 3) Norny przd nici przeznaczenia nowo na
rodzonego herosa Helgiego i zawieszaj ich koce w znaczcych, kardynal
nych punktach sklepienia niebieskiego. Zarazem Norny okrelay przeznacze
nie ryjc na kijach karby (skaro a skidi), w ten sposb okrelajc zapewne lata
ycia ludzi. Norny miay swj udzia w powstaniu pierwszej pary ludzi, Aska
i Embli. Gdy ci stworzeni przez bogw nie mogli rozpocz ycia bez swego
przeznaczenia, day im go Norny. Oprcz Norn zajmujcych si ludmi istnie
miay i inne, pochodzce z rodw Asw, Elfw i Karw, lub moe raczej zaj
mujce si ich przeznaczeniem (Fm. 13; por. Gylf. 15):
9 F. Strm 1954; E.O.G. Turville-Petre 1972, 53-58; E. Mundal 1974; L.P. Supecki 1998, 21-26.

239
Bardzo rnego rodu.
Rzec mog, s Norny,
A nie z jednego rodu:
Niektre s kobietami z Asw,
Niektre s kobietami z Elfw,
Niektre crami Dwalina.

W ich moc wierzono jeszcze dugo po przyjciu chrzecijastwa. Na runi

cznej inskrypcji wyrytej na cianie kocioa w Borgund z Sogn w Norwegii
czytamy: zarwno dobro jak zo daj Nomy, mnie przyniosy wielk bole"
(W. Gehl 1939, 86). Trzy Nomy ksztatujce los konkretnego czowieka poja
wiaj si w roli wieszczek jeszcze w pitnastowiecznym Norna-Gesti
thattr .
[0

10.4.

Walkirie

Sprowadzaniem ludzi, przynajmniej wojownikw, na tamten wiat zajmo

way si Walkirie. Ich miano, staroislandzkie valkyrjor, anglosaksoskie waelcyrge (J. de Vries 1962, 641) pochodzi od rzeczownika val - polegli", i cza
sownika kjosa - wybiera". Oznacza to, e zabieray one polegych z pola
walki lub wybieray, ktrzy z ywych wojownikw maj na nim zgin. Naj
pierw jednak Walkiria odnajdywaa swojego bohatera w zaciszu jego domu
i odkrywaa przed nim, do jak wielkich czynw jest przeznaczony. Uwiada
miajc mu stojcy przed nim wybr pomidzy yciem dugim, spokojnym i po
zbawionym znaczenia, a krtkim, lecz penym chway i zakoczonym mierci
godn pieni - zagrzewaa go do czynu. Wtedy te czsto stawaa si jego
ziemsk towarzyszk ycia. Pojawienie si pobudzonego do heroicznych dzie
herosa wprowadzao w spokojny do tej pory wiat ruch wojennych wypraw,
dynastycznych i maeskich intryg, mordw mszczcych dawne i aktualne
zniewagi i nieodcznych od nich aktw zemsty. Wreszcie mier bohatera,
najczciej niezwyka lub niesamowita, koczya czas zamtu i wiat powraca
do stanu spokoju i rwnowagi. W bohaterskich pieniach Eddy Walkirie poja
wiaj si wic najpierw w roli nadnaturalnych opiekunek bohaterw. Potem jako ich partnerki - wystpuj w postaci obdarzonych tragicznym losem ziem
io P. Bauschatz 1982; L.P. Supecki 1998. 168-185, tam rda i literatura.

240
skich kobiet. Nie tylko wpltuj si w walki herosw, ale czsto same, jak
Brunhilda, knuj intrygi, prowadzce do klski ich ukochanego partnera. Jego
mier w blu opakuj i z alu umieraj, maj jednak nadziej na ponowne
z nim spotkanie na tamtym wiecie (M.I. Steblin-Kamienski 1982, 81-93).
Tu zajmiemy si jedynie rol Walkirii jako zawiatowych opiekunek wojowni
kw .
11

Tak jak Norny zwizane byy przede wszystkim z narodzinami czowieka,

tak Walkirie zajmoway si najpierw jego inicjacj jako bohatera i mczyzny,
a potem, gdy ju zmusiy go do odegrania przeznaczonej mu roli, zabieray go
z tego wiata. W kadej wic z najwaniejszych chwil ycia jakie nieziemskie,
eskie istoty czuwaj nad czowiekiem w decydujcych o jego dalszych losach
momentach przejcia do kolejnych, symbolicznie, prawnie, ale te i realnie in
nych stanw bytowania .
12

W Pieni o Helgim, synu Hjorvarda (6-7 i poprzedzajca proza) jej bohater

opisany jest na pocztku pieni jako modzieniec rosy, ale pozbawiony zdolno
ci mowy i wasnego imienia. Oznacza to, e albo nie mia daru wymowy, albo
po prostu by niemow, co wiadczyo - pozornie - o jego gupocie. Dlatego nie
nadano mu nawet wasnego imienia. Helgi by jednak przeznaczony do wielkich
czynw. Kiedy siedzia na kopcu i zobaczy, jak dziewi Walkirii pdzio na
koniach, a jedna z nich bya najpikniejsza". Bya to Svava. I to ona wanie za
czepia Helgiego, zarzucajc mu gnuno:
Orze wczenie pia zaczyna, a ty milczysz.
Cho mocny duch w tobie, herosie!

I milczcy dotd Helgi przemwi, okrelajc Walkirie mianem wietlanej

oblubienicy" (brudr biartlitud), i istoty majcej zdolno obdarzania. Odmwi
jednak przyjcia jej darw, jeli wraz z nimi nie odda mu rwnie siebie. A Svava
powiadomia go, gdzie ma odnale przeznaczony mu cudowny miecz (HHjorv.
8-9). Svava przedstawiona jest w tej pieni jako crka krla Eylimiego. Zarazem
jednak powiada si o niej, e bya ona Walkiri i na swoim koniu jedzia w po
wietrzu i nad morzem. Ona to daa Helgiemu jego imi i osaniaa go potem w bi
twach". Helgi wzi j za on, podkrela si jednak, e Svava pozostaa nadal
Walkiri, co moe oznacza, e byo to biae maestwo.
Gdy Helgi zgin, pie o nim koczy si stwierdzeniem: Lud mwi, e
Helgi i Svava urodzili si na nowo". Jako Helgi Hundingsbani odrodzony Helgi
II Ziemskie aspekty zwizkw bohaterw z walkiriami omwimy w kolejnej pracy.
1 2

Ich rol podkrelaj zwizane z nimi w wiecie mitycznym waciwe dla nich wtki,
a w wiecie realnym odpowiednie obrzdy, A. van Gennep, 1909, passim.

241
ponownie trafia w objcia swej zawiatowej partnerki. Tym razem nosi ona imi
Sigrun, ktra bya Walkiria i na swoim koniu cwaowaa w powietrzu i nad wo
d, bya to Svava na nowo narodzona" (HHund. II, proza przed str. 5). Niestety,
ojciec obieca jej rk niejakiemu Hodbrodowi, ktrego niezadowolona z wybo
ru ojca Walkiria nazwaa obraliwie synem kocura" {HHund. I, 18) i rzucajc
si w ramiona Helgiemu {HHund. II, 13-15) skonia go do tego, by zalotnika
zabi, ujawniajc przy okazji, e jako Walkiria osaniaa go w bitwie z Hundingiem {HHund. 11-12). Take w bitwie morskiej z Hodbrodem i jego brami
wspomagaa Helgiego. Gdy jego flota pyna do boju, zerwa si niesamowity
sztorm: Zobaczyli wtedy w powietrzu dziewi nadlatujcych Walkirii i pozna
li Sigrun, wtedy uciszya si burza". Albo wic Walkirie umierzyy zagraaj
cy ich podopiecznym sztorm, albo raczej jego powstanie oznaczao, e nadci
gaj wanie do boju, by wspomc Helgiego. W bitwie z Helgim zgin Hodbrod i jego bracia, ale take walczcy po ich stronie Hogni, ojciec Sigrun.
Wspierajcemu go Dagowi, bratu Sigrun, darowano ycie, gdy zoy przysig,
e zaniecha zemsty. Wtedy Sigrun spotkaa Helgiego i poczua si bardzo
szczliwa", a ten poj j za on i mia z ni wielu synw. Nie doczeka jednak
staroci, gdy Dag, zoywszy Odynowi ofiary, zosta przez niego zwolniony
z przysigi i otrzyman od boga wczni zabi Helgiego w gaju Fjoturlundr .
Sigrun przekla brata i spdzia z martwym ju Helgim ostatni noc w jego ko
pcu, ten jednak o wicie wraz z wojskiem swoim pocwaowa w dal", a Sigrun
umara z alu i tsknoty. Rwnie i ta pie koczy si stwierdzeniem, e Helgi
i Sigrun urodzili si po raz drugi, on zwa si Helgi Haddingiaskadi, ona za Ka
ra crka Halfdana, jak mwi pie Karuljod bya ona Walkiria". Niestety, tekst
Karuljod nie zachowa si do naszych czasw i nie znamy jego treci.
13

W cyklu pieni powiconych postaci Sigurda jego walkiria jest Sigdryfa,

tosama z kochajc go, lecz polubion innemu Brunhild . Motyw odnalezie
nia herosa przez Walkirie jest w tej pieni odwrcony. To Sigurd odnajduje Sigdryf. wiadom ju swego przeznaczenia objawionego mu przez jego wuja Gripira , bogaty ale i obciony przekltym skarbem Andvariego zdobytym na
Fafnirze i Reginie, Sigurd wstpi na drog prowadzc go do mierci. Na g
rze, ktrej szczyt lni wiatoci, w zrobionym z tarcz grodzie {scialdborg),
otoczonym przez magiczne ognie zauway picego czowieka w penym uz
brojeniu, odzianego w hem i kolczug. Podszed wic do niego, przekraczajc
14

15

13 Patrz wyej, s. 73, 125.

1 4

Tosamo tych postaci pokazuje Helreid Brynhildar (7-10), w niektrych jednak rdach
s to wyranie dwie rne osoby, patrz M.I. Steblin-Kamienski 1982, 84.
15 Grp., passim, por. L.P. Supecki 1998, 17-18.

242
bez trwogi magiczn granic pomidzy wiatem ywych i umarych. Gdy Sigurd
zdj picemu hem z gowy zauway, e bya to kobieta". Rozci jej swym
czarodziejskim mieczem kolczug od szyi do pasa i na ramionach. Potem zdj
z niej kolczug, a ona si zbudzia, usiada, spojrzaa na Sigurda" i spytaa, kim
jest. Jej sen mia wszelkie cechy snu wiecznego. Jak sama stwierdzia (Sdf. 2):
Odyn to sprawi, e nie miaam mocy
Nad runami snu.

Bya to Walkiri, jej imi Sigdryfa oznacza przynoszca zwycistwo". Sen,

w ktrym bya pogrona, by kar za nieposuszestwo wobec Odyna. Ten
obieca zwycistwo i wygran bitw staremu krlowi Hialm-Gunnarowi, znako
mitemu wodzowi. Jego przeciwnik by mody
zwa si Agnar, brat Audy
nikt go nie chcia wspiera.

Sigdryfa zabia Hialm-Gunnara w bitwie. A Odyn uku j za to cierniem

snu (svefhporni) i orzek, e nigdy ju nie odniesie zwycistwa w bitwie i rzek,
e bdzie musiaa wyj za m". Oznaczao to utrat statusu Walkirii. Ale Sig
dryfa pozostaa harda i odpara Odynowi, e zoya luby, i nigdy nie wyjdzie
za m za czowieka, ktry odczuwaby lk. To samo mwi w ziemskim wiecie
odpowiadajca jej tam Brunhilda.
Ale oto pojawi si Sigurd i zbudzi swoj Walkirie, przekraczajc magiczne
ogrodzenie zawiatw. Da w ten sposb dowd, e to on wanie jest czowie
kiem pozbawionym lku, herosem na ktrego czekaa. Na pocztek zosta na
grodzony wtajemniczeniem w sztuk run, a na koniec tym, co Walkirie przyno
sz zawsze swym podopiecznym, a mianowicie mierci. W tym przypadku jest
to mie wyjtkowo tragiczna, powoduje j bowiem tosama z S i g d r y f a Brun
hilda. Gdy odkrywa, e to Sigurd zdoby jej rk pod postaci Gunnara, co ozna
czao, e to nie jej m jest wymarzonym przez ni, nie znajcym lku bohate
rem, ktrego przyrzeka polubi, uknua intryg, ktra zakoczya si zamordo
waniem Sigurda lecego bez broni w ou maeskim i samobjstwem Brun
hildy (M.I. Steblin-Kamienski 1982, 88-89).
Walkirie wizay si jednak nie tylko z bohaterami. We wstpie proz do
Pieni o Wolundzie jej bohater i jego bracia, Slagfinn i Egil, napotykaj wczes
nym rankiem na zaronitym trzcin brzegu wody trzy dziewice, zajte przdze
niem lnu . Z pieni (Vkv. 1) dowiadujemy si, e:
16

1 6

Ulokowanie epizodu na brzegu wody moe mie mitologiczny wymiar momentu pocztko
wego, w micie antropogonii lokowanego wanie na brzegu (patrz wyej, s. 39), moe te jednak
wskazywa po prostu, e dziewice lnu nie przdy, ale go dopiero w wodzie midliy.

243
Dziewice z poudnia ciemnym borem leciay,
Mode, wszystkowiedzce, losem kierujce,
Te na jeziora brzegu, odpocz usiady,
Dziewczyny z poudnia, i drogi len przdy.

Wedug poprzedzajcej t strof prozy leay koo nich abdzie szaty; byy
to Walkirie. Dwie z nich byy crkami krla Hlodwera, Hladgunn Svanvita
i Hervor Alvita (wszystkowiedzca"), trzecia za, Olruna (wiedza witych
run"), bya crk Kiara z Wallandii (por. L. Motz, 1980, 168-182). Bogowie
wzili je ze sob do domu. Egil dosta OTrun, Slagfinn - Svanvite, a Wolund Alvite. yli ze sob przez siedem zim, potem poleciay, by by obecne podczas
bitew, i nie wrciy". Z jednej z kolejnych strof (Sdf. 3) wynika jednak, e odle
ciay dopiero po dziewiciu latach:
Siedem potem zim tam siedziay,
Omej bardzo si nudziy,
Dziewitej odej musiay,
Dziewice tskniy do ciemnego boru,
Mode wszystkowiedzce, losem kierujce.

Gdy ich mowie nie zastali Walkirii, Egil pobieg na nartach szuka Olruny, Slagfinn poszed szuka Svanvity, Wolund natomiast pozosta w domu.
Walkirie, ktre wczeniej widzielimy jak konno przebiegaj przez powietrze
i wody dysponuj tutaj waciw skdind dla Frigg i Freji zdolnoci przybie
rania ptasiej postaci, w przypadku bogi s to szaty sokoa, Walkirie natomiast
przybieraj abdzi posta wyobraon w postaci szaty z pir, do ktrej na
wizuje imi abdziobiaej" Svanvity i opis Olruny, piknego dziewczcia
o biaej piersi" (Vkv. 2).
Motyw przdzenia lnu pokazuje, e Walkirie, podobnie jak Nomy, byy
przdkami przeznaczenia, nietrudno zreszt zauway, e kompetencje Dis,
Nom i Walkirii w duym stopniu si pokrywaj. W zachowanej w Sadze o Njalu
Pieni Dorruda" (Darradarljod) Walkirie, tkajc magiczn tkanin wpywaj
na przebieg bitwy pod Clontarf stoczonej w Irlandii w Wielki Pitek 1014 ro
ku . Pochodzca z XI wieku pie powstaa pod jej wieym wraeniem. Irowie
zadali wwczas Normanom wielk klsk, cho zgin ich krl Brian. Zginli
tam rwnie wodzowie Wikingw: krl Dublina Sigtrygg i jarl Orkadw Sygurd. W Sadze o Njalu czytamy: W Wielki Pitek zdarzyo si w Katanes [p
nocna Szkocja], e pewien czowiek, imieniem Dorrudr wyszed na zewntrz
(z domu). Zobaczy, jak dwunastu jedcw przybyo do domu prac niewiecich
17

1 Wtek ten badaem w mojej pracy o wyroczniach skandynawskich: L.P. Supecki, 1998,
181-185; tam rda i literatura.
7

244

(dyngja); tam zniknli wszyscy. On za podszed, zajrza przez znajdujce si

w nim okno i zobaczy, e w izbie byy kobiety, ktre tkay na krosnach. Gowy
ludzkie suyy im za ciary, zamiast osnowy i wtku splatay jelita ludzkie
miecz by za bido, a strzaa za poch. pieway przy tym tak pie:
1

Szeroka tkanina
zostaa napita [na krosnach],
zwiastujca pogrom spadnie deszcz krwi;
kobierzec przygotowany,
od oszczepw szary,
bd go wypeniay
przyjaciki wojw [Walkirie]
wtkiem czerwonym
zabjcy Rand vera [krwi].

Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
a potem krlowi
potowarzyszymy!
Tam zobacz krwawe
bohaterw tarcze,
Gudr i Gondul, ktre
ochraniaj krla.

Bdzie ta tkanina
z jelit utkana,
a za ciarki
s ludzkie gowy;
skrwawione wcznie
za pnicielnice,
elazo uderza o wen,
strzay s za poch;
miecze ubij
boju tkanin.

Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
pr naprzd proporce
walecznych mw!
Temu nie pozwlmy
by zabrano ycie;
bo to my, walkirie
wybieramy polegych.

Hild tka idzie

i Hjorthrimul,
Sanngridr i Svipul,
z nagimi mieczami;
wcznie bd hucze,
tarcze bd pka,
i bd miecze
spotyka puklerze.

Ci bd mowie
rzdzili krajami,
co nad dalekimi
yli przyldkami;
ja mwi: mier wielkiemu
krlowi przypadnie [Brianowi];
a teraz jarl zginie [Sigurd]
pod oszczepami.

Tkamy, tkamy
tkanin Dorruda,
ktr mia kiedy
mody ksi!
Idmy naprzd
w boju cib,
przyjaciele nasi
dobyli tam broni.

I takiego dowiadcz
Irowie oporu,
ktry nie zostanie
nigdy zapomniany.
Ju gotowa tkanina,
pole krwi czerwone moe biec przez ldy
wie o wojw nieszczciu.

245

Rye. 25. Sceny z mitu Sygurda na pycie runicznej z Ramsunda

Kolejna, 9. strofa przedstawia dalsze szczegy obrazu pola bitwy: krwawe

chmury i powietrze czerwone od krwi wojownikw. Nastpnie Walkirie kocz
pie:
10 Dobrze piewaymy
0 modym krlu
wiele strof wojennych,
piewaymy na szczcie!
Ten za co sucha,
niech je zapamita
i piew walkirii
ludziom powtrzy!
Jedmy std szybko
z mieczami w rku
konno na oklep
daleko std.

Potem zerway tkanin, porozryway w kawaki i kada zabraa t cz, kt

r trzymaa. Dorrud odszed teraz od okna i poszed do domu; one tymczasem
dosiady swych koni i sze z nich pojechao na poudnie, a drugie sze na p
noc. Podobne widzenie przydarzyo si Brandowi Gneistasonowi na Wyspach
Owczych" (Brennu-Njals saga 157).
Pomidzy pieni a otaczajc j proz Sagi o Njalu (podawaa j zapewne
rwnie zaginiona Brjans saga) wida pewne rnice. Nie ulega wtpliwoci, e
posta Dorruda, wprowadzona przez sag, powstaa z nieporozumienia. W stro
fie pojawia si mianowicie kenning vefr darradar, oznaczajcy "tkanin Dorru-

246
da", wprowadzony wczeniej przez Egila Skallagrimsona w 5. strofie jego Hofudlausn. Kenning oznacza bj, walk, ale kim jest Dorrud? Wedug jednej z in
terpretacji sowo darradr pochodzi bezporednio od darr, wcznia i oznacza
dosownie tkanin wczni". Lepiej jednak pasuje tu teza, wedug ktrej Do
rrud to jeden z przydomkw (heiti) Odyna (etymologicznie odwoujcy si do
wczni, bdcej zreszt jednym z jego najwaniejszych atrybutw). Odyn, jako
bg walki i pl bitewnych byby w tej pieni cakiem na miejscu.
Druga rnica pomidzy pieni a proz, podkrelona mocno przez Rudolfa
Simka (1995, 66-67), polega na tym, e pie przedstawia Walkirie jako istoty
tkajce los uczestnikw bitwy raczej poprzez bezporednie uczestnictwo w bo
ju, ni przez siedzenie przy krosnach w domu prac niewiecich. Owszem, pie
bezsprzecznie umieszcza Walkirie na polu bitwy (idmy naprzd, w boju ci
b...") ale odwouje si te (szczeglnie w strofie 2) do czynnoci tkania. Jest tu
faktycznie sprzeczno, ale sprzeczno pozorna. Pie opisuje akt magiczny i jak zauway J. de Vries (1941, 236)- podstaw pieni jest zestawienie bitwy
i mitycznej czynnoci tkania".
W pnej mitologii nordyckiej Walkirie zwizane byy z Odynem, cho
trudno o pewno, czy jest to zwizek dawny. Ju jednak w Hrafnsmal, Eriksmal i w Hakonarmal widzimy, jak pilnuj na placu boju, by walka potoczya si
zgodnie z jego wol . Polegych zabieray do Walhalli, by tam zasilili szeregi
einherjar, polegych w chwale wodzw i wojownikw, czekajcych na
ragnarok, by wesprze bogw w ich ostatniej walce z potworami i demonami.
Walkirie troszczyy si te o przybyych ju do Walhalli wojownikw. Snorri
(Gylf. 36) po przedstawieniu bogi opisuje je nastpujco: S te i inne, ktre
suy maj w Walhalli, przynosi napitki i nakrywa do stou. Tak oto s wy
mienione w Grimnismal". I cytuje tu z pieni (Grm. 36) odpowiedni strof:
18

Hrist i Mist, chc by mi rg poday,

Skeggjold i Skogul,
Hildi i Thrudi, Hlokk i Herfjotur,
Goli i Geirrodul
Randgridr, Radgrid i Reginleif,
Te dla einherjar przynosz piwo.
Nazywa si je Walkiriami. Odyn posya je do kadej bitwy, a one tam zabieraj ludzi przeznaczo
nych mierci i daj zwycistwo. Gudr i Rota, i najmodsza z Norn, ktra nazywa si Skuld, zawsze
jad by zabra polegych i zdecydowa o losach bitwy.

Skaldowie znali sporo imion Walkirii i uywali ich w kenningach okrelaj

cych kobiety i sucych do opisu walki (M. Kristensen 1930-1931, 84). Do
18

Patrz w y e j , s. 111-112.

247
wspomnianych przez Grimnismal Walkirii doda mona wic jeszcze Gunnr,
Hrundr, lim i Thogn. Wikszo imion Walkirii ma wyrany zwizek z wojn
i walk (R. Simek 1995, 457).
W opowieci o Hajdningavigr u Snorriego (Skaldskap 49), crka krla Hogniego noszca typowe dla Walkirii imi Hild, zostaje porwana podczas najazdu
Hedinna na pastwo jej ojca. Hogni, ktry w tym czasie by na wiecu krlw
powraca, i na wyspie Hoy na Orkadach dogania Hedina. Ten za porednictwem
jego crki, ktr zdy ju najwyraniej pokocha, dwukrotnie oferuje pojed
nanie, ale Hogni odmawia. Ich bitwa pozostaje wszake wci nierozstrzygni
ta, i co wieczr krlowie i ich armie wracaj do swych okrtw, za Hild idzie
noc na pole walki i za pomoc czarw budzi tych, ktrzy byli zabici". I w ten
sposb bitwa trwa bezustannie i trwa bdzie a do ragnarok. W Sorla thattr do
prowadzenie do Hjadningavigr przypisane jest Freji, dziaajcej za porednic
twem lub pod postaci Walkirii Gondul. W micie zwraca uwag przypisana
Walkirii Hild zdolno wskrzeszania polegych. Dysponujce wadz umierca
nia Walkirie miay wic take moc uzdrawiania (G. Mller 1976, 350-361).
19

Uwaa si, e Walkirie byy pierwotnie demonami mierci (R. Simek 1995,
456-458). W swej istocie jednak nie bardzo si rni od Norn (Skuld pojawia
si zreszt wrd Walkirii) i Dis, i widzie w nich naley jedn z form przeja
wiania si uosobionych eskich mocy .
20

W ten sposb przedstawilimy boginie pogaskich Skandynaww jako zbio

rowo, grupy nadnaturalnych istot o cechach opiekunek, zajmujcych si
ludmi od narodzin po chwil ich mierci, a nawet i duej. W Gisla saga Surssonar (21-33) tytuowego bohatera opowieci, skdind znakomitego skalda,
nawiedza miay w snach dwie postacie draumkonur (kobiet ze snu") - dobra
i za. Pojawiaj si one w opowieci w momencie bardzo dramatycznym, wkrt
ce po wyjciu Gislego spod prawa, gdy akcja zmierza ju do tragicznego epilo
gu. Gisli z mioci do ony postanowi, e nie uda si na wygnanie.
Powiadaj, e jesieni Gisli spal pewnej nocy niespokojnie (let illa i svefni), gdy by w zagrodzie
u Aud; a kiedy si zbudzi, ona spytaa go. co mu si nio. Odpowiedzia: Mam dwie draumkony,
rzek, jedna jest dla mnie dobra i zawsze daje dobre rady, ale druga mwi za kadym razem coraz
gorsze rzeczy i przepowiada mi tylko zo. Tym razem nio mi si, e udaem si do jakiego domu
czy izby, i gdy tam wszedem, poznaem wielu moich przyjaci i krewnych; siedzieli przy ogniu
i pili. A byo siedem ognisk, niektre gasnce, niektre pony jeszcze jasno. Wwczas przysza
moja lepsza draumkona i powiedziaa, e oznaczaj one ilo moich lat, ile mi ich do przeycia po
zostao. I radzia mi, bym pki yj, znienawidzi dawne obyczaje i nie czyni wicej adnych zakl
(galdra) ani czarw i by dobry dla kalek i lepcw i tych, co s ode mnie poledniejsi.
19 Inne analizuje G. Muller 1976, 350-361.
20 F. Strm, 1954; M.I. Steblin-Kamienski 1982, 81-93; R. Simek 1995, 471^172.

248
Tre tego snu saga powtarza nastpnie w czterech przypisanych Gislemu
strofach.
Przez zim Gisli ukrywa si poza domem, lecz powrci tam latem i nie mo
gc rozsta si ze sw on Aud pozostawa u niej potajemnie a do jesieni.
Lecz gdy noce zaczy si stawa dusze, znw coraz czciej nawiedzay go
sny. Teraz przychodzia do niego za draumkona i mia cikie sny. Raz opo
wiedzia Aud, co mu si nio, gdy go o to spytaa". Wierszem powiedzia jej, e
sny nie daj mu nadziei na dugie ycie.
Potem rzeki Gisli, e owa gorsza kobieta czsto przychodzi do niego i zawsze chce go skpa w posoce i w krwi ofiarnej i jest dla niego zla. Potem wyrzek strof:
Nic mi sen aden
dobrego nie przynosi.
Ona zabija m rado.
To rzec o tym mog:
caa we krwi ludzkiej
przychodzi, gdy tylko zasn
i kpie mnie w krwi.

Gisli ukrywa si jeszcze kilka zim. Wreszcie nie pozostao mu wicej, jak
dwa lata ycia z tych, ktre przepowiedziaa draumkona". Tego lata coraz cz
ciej mczyy go sny, na og przychodzia do niego za draumkona, tylko cza
sem dobra. Pewnej nocy zdarzyo si, i Gisli ni, e przybya do dobra
draumkona. Zdawao mu si, e jechaa na siwku, i zapraszaa go ze sob, by
pojecha do jej mieszkania, a on si zgodzi". Draumkona zawioda go do domu
olbrzymiego jak hala i wspaniale urzdzonego. Pooya skalda na delikatnym
ou i powiedziaa, e gdy umrze, moe tam przyby, by cieszy si dostatkiem
i szczciem. Gisli opisa swj sen w trzech strofach, w ktrych mwi, i
draumkona zaprosia go, by z ni na siwku pojecha do domu obiecujc, i ule
czy go ze wszystkich ran. W ostatniej strofie poeta podaje jej sowa:
Przybdziesz tu, woju
gdy twa mier,
nadejdzie, tak rzeka
do skalda kobieta,
tu bdziesz, bogaczu,
majtkiem tym rzdzi
- i mn. Tak bdzie
nam na szczcie - obojgu.

Gdy upyny przeznaczone Gislemu lata, pojawia si w jego nie za

draumkona i powiedziaa, e Gisli i jego dobra draumkona nie bd mogli nigdy
y razem i unurzaa go we krwi. Teraz tak ju byo le ze snami Gislego, e
w ciemnociach nie mg sam wytrzyma; gdy tylko przymkn oczy, zdawao

249
mu si, e widzi t kobiet". Zowrbnych snw mia coraz wicej, w jego
przedostatnim nie pojawia si dobra draumkona, stojca nad nim we zach
i przewizujca jego rany. W ostatnim Gisli widzi ju tylko walczce ze sob
ptaki, unurzane we krwi, s to Fylgie zapowiadajce nadchodzcych wrogw
i mierteln walk poety .
W opisie snw Gislego autor sagi wyranie podkrela, e jej bohater w za
wiatowym mieszkaniu cieszy si bdzie nie tylko bogactwem ale take wdzi
kami swej nadprzyrodzonej opiekunki. Podobnie u Saksona Gramatyka (III, 3, 7)
Prozerpina (czyli bogini Hel) pojawiajc si we nie Baldrowi i zapowiadajc
mu, e za trzy dni umrze, zaznacza, i znajdzie si on wtedy w jej objciach.
I nie naley w tych sowach doszukiwa si przenoni.
Zauwaylimy zwizki bstw eskich z zawiatami i z przeznaczeniem,
wyraniej przeto zarysowaa si ich natura istot, ktre zabieraj ludzi z tego
wiata. Podkrelmy jednak, e byy to przede wszystkim istoty dajce. Dajce
ludziom ycie w chwili narodzin jako opiekunki porodu i szafarki przeznacze
nia. Zagrzewajce lub wrcz zmuszajce bohaterw do ich heroicznych czynw,
pomagajce im a nawet ratujce ich ycie jako nadnaturalne opiekunki. Wresz
cie czuwajce, by nie zeszli z tego wiata wczeniej, ni im to jest przeznaczone
i - do czasu - zapewniajce powodzenie w yciu i w walce. Niekiedy wystpuj
one nawet jako cakiem realnie przedstawiane partnerki bohaterw darzce ich
radoci ycia (w tym uciechami ycia erotycznego), podnoci, urodzajem
i pomylnoci materialn. Na koniec jednak dajce mier i zabierajce w za
wiaty, ktre w mitologii nordyckiej nie wygldaj wszake a tak smtnie, jak
grecki wiat umarych przedstawiony w 11. ksidze Odysei.
21

10.5.

Asynie

Snorri (Gylf. 20) opisujc Asw zaznaczy, e Asynie s nie mniej od nich
wite, i nie mniejsz s obdarzone moc". Pomimo to powici im w Gylfagin
ning tylko jeden paragraf, a bogom kilkanacie. Oto, co mia do powiedzenia
o boginiach. Na pytanie Gangleriego, Har odpowiada:
21 Wtek snw Gislego opracowaem w mojej monografii skandynawskiego wrbiarstwa:
L.P. Supecki 1998, 38^10, tam rda i literatura.

250
Najwaniejsza jest Frigg, ma ona siedzib, ktra nazywa si Fensalir, i jest najwspanialsza. Drug
jest Saga, ta mieszka w Skkvabekkr. i jest to wielka siedziba. Trzeci jest Eir, ktra jest najlepsz
lekark. Czwart jest Gefjun, jest ona dziewic, i su jej te, ktre zmary jako panny. Pita jest Ful
la, i ona te jest dziewic, chodzi z rozpuszczonymi wosami i nosi zot opask wok gowy, nosi
kufer Frigg, zajmuje sijej obuwiem, i zna jej najtajniejsze zamysy. Szsta, Freja, jest rwnie godna
jak Frigg, polubia ma, ktry nazywa si Odr, ich crk jest Hnoss, ktra jest tak pikna, e rzeczy
ktre s pikne i cenne nazywa si hnossir (klejnoty). Odr wybra si kiedy w dalek podr i Freja
pakaa za nim, a jej zy byy z czerwonego zota. Freja nosi wiele imion, a to z tego powodu, e gdy
wybraa si na poszukiwanie Oda do nieznanych ludw, przybraa sobie wiele przydomkw (heiti),
nazywa si wic te Mardoll i Horn, Gefn, Syr. Freja posiada Brisingamen. Jest te zwana Vanadis.
Sidm jest Sjofn, ta jest najbieglejsza w zwracaniu uczu ludzi ku mioci, tak kobiet jak mczyzn,
i od jej imienia gorca mio nazywa si siafni. sm jest Lofn, ta jest tak askawa i dobra dla tych,
co jej wzywaj, e potrafi uzyska od Allfdra [Odyna] i Frigg zgod na maestwa mczyzn i ko
biet, nawet jeli byo im to zabronione wczeniej. Std od jej imienia takie przyzwolenie jest nazy
wane lof, i dlatego jest bardzo lubiana (lofat) wrd ludzi. Dziewit jest Var, ta sucha przysig
i osobistych obietnic, jakie skadaj sobie mczyni i kobiety, std ich solenne przysigi nazywa si
varar, i mci si na tych, ktrzy je ami. Dziesit jest Vor, jest ona mdra i ostrona, i nikt nie jest
w stanie jej oszuka, istnieje przysowie mwice, e kobieta bdzie ostrona (vor) w sprawach,
0 ktrych bdzie wiedziaa. Jedenast jest Syn, ta opiekuje si drzwiami hali i zamyka je przed tymi,
ktrzy nie powinni do niej wej, wystpuje te w procesach przeciw wnioskom, ktre chce by zo
stay odrzucone. Std jest powiedzenie, e wystpuje si z syn, gdy chce si czemu zapobiec. Dwu
nast jest Hlin, ta stoi na stray tych ludzi, ktrych Frigg chce uchroni od niebezpieczestw, std
pochodzi powiedzenie, e ten, kto uszed niebezpieczestwa, by pod jej opiek (hlaeinir). Trzynast
jest Snotra, ta jest godna i szlachetna, od niej wywaon kobiet lub mczyzn okrela si mianem
snotr. Czternast jest Gna. t Frigg posya do rnych wiatw w swoich sprawach. Ma ona konia,
ktry potrafi biega po niebie i morzu, a nazywa si Hofvarpnir (ten, co szybko zmienia podko
wy"). Kiedy zdarzyo si, e gdy jechaa na nim, ktry z Wanw zobaczy j w powietrzu i rzek:
Kto to tam leci.
Kto to tam jedzie
W powietrzu si porusza?
A ona odpowiedziaa:
Ja nie lec, chocia jad
W powietrzu si poruszam
Na Hofvarpnim,
Ktrego Hemskerpir
Spodzi z Gardrofy.
Od imienia Gny si wzio, e co, co porusza si w powietrzu, nazywa si gnaefar. Sol [Sonce]
1 Bil [suka Ksiyca] rwnie s zaliczane do Asynii, ale o ich naturze mowa bya wczeniej.

Po przedstawieniu 16 Asynii Snorri (Gylf. 36) wyliczy imiona 16 Walkirii.

Wzmianka Voluspa (53) w ktrej Frigg wystpuje pod imieniem Hlin poka
zuje, e Snorri tworzc swoj list bogi wcign na ni rwnie postacie utwo
rzone z przydomkw (heiti) niektrych Asynii, oraz personifikacje ich cech
(B.-M. Nsstrm 1992, 200) - wymieni tu mona Sjofn (mio), Lofn (obiet
nica), Vor (troskliwo), Syn (odmowa, zaprzeczenie) i Snotr (mdro, rozwa-

251
ga, roztropno). Powoujc w ten sposb do ycia samodzielne postacie mity
czne opiera si jednak niekiedy na wczeniejszych rdach - Lofn, Sjofn i Syn
wspomniane s bowiem ju w poezji skaldw (M. Kristensen 1930-1931, 84).
O Sadze, zapewne tosamej z Frigg, jeszcze tu wspomnimy.
Imi Var, oznaczajce najprawdopodobniej ukochan" (var) Snorri powi
za z pojciem przysig, varar (R. Simek 1995, 434). Nie tylko u Snorriego Var
opiekowa si miaa zwizkami mczyzn i kobiet. Wedug Thrymskvidy (32)
uwicaa akt zawarcia maestwa. Thrym pragnc polubi Frej (za ktr
przebrany by Thor) wygasza sowa dopeniajce, wraz z pooeniem mota
Thora na onie oblubienicy, aktu maestwa:
Uwi nas razem
Przez rce Var.

Jej posta pojawia si te w kenningach skaldw Kormaka, Gislego i VigaGluma (M. Kristensen 1930-1931, 84).
Eir, ktrej imi oznacza pomagajc", przedstawiona jest przez Snorriego
jako bogini biega w leczeniu ludzi, w takiej samej roli pojawia si wrd pomocniczek Menglady (hipostazy Freji) w Fjolsvinnsmal (38). Jej posta znana
bya skaldom Kormakowi i Gislemu (M. Kristensen 1930-1931, 83-84). Poja
wia si jednak rwnie wrd Walkirii (R. Simek 1995, 81).
Snorri (Gylf. 35) wymieni 16 Asynii: Frigg, Sag, Eir, Gefjon, Full, Frej,
Sjofn, Lofn, Var, Vor, Syn, Hlin, Snotr i Gn, oraz Sol i Bil. Wrd Asynii poja
wia si wic naleca do Wanw Freja, skdind jest ona jedyn (oprcz Gulveig) powiadczon z imienia przedstawicielk tego rodu. Snorri nie wspomnia
natomiast nic o Sif, onie Thora, Idunn, onie Bragiego, Nannie onie Baldra,
Sigyn, onie Lokiego, Skadi, onie Njorda i Gerdzie, onie Freja. Po wyliczeniu
Walkirii doda jeszcze, e Jrd, matk Thora i Rind, matk Waliego, zalicza
si do Asynii". Wspomnielimy ju, e Olbrzymki Skadi i Gerd, polubione
przyczonym do Asw Wanom, stay si przez to Asyniami. W Voluspa en
skamma (Hdl. 30) Gerd jako ona Freja wyranie jest przedstawiona jako posta
naleca do panteonu Asw, i nie przypadkiem w tej samej strofie pojawia si
te Skadi. Snorri w swoim wyliczeniu Asynii pomin wic Olbrzymki (w tym
take Skadi i Gerd), ktrych znamy cakiem sporo, a wiele z nich to nie tylko
kochanki Asw, ale take ich matki. Nie wspomnia te o Ran, ani - co mniej
ju dziwi - o Hel, wychowanej w Asgardzie bogini zawiatw.
Przyczyna jest prosta. Snorri przedstawi panteon Asw jako patriarchalny
rd z Odynem na jego czele. Boginie nie najlepiej si daway w ramy tego mo
delu wtoczy i mia z nimi spory kopot. Omin go, opisujc zamne boginie
wraz z ich maonkami nieomal jak ich insygnia i atrybuty, a w swoim wylicz-

252
22

niu Asynii przedstawi boginie niezamne, dziaajce na wasn rk . Z dwo

ma wszake wyjtkami. Frigg i Freja pojawiaj si mimo wszystko w tym wyli
czeniu, cho wczeniej zostay ju przez Snorriego przedstawione, pierwsza
wraz ze swym mem (Gylf. 20), a druga natomiast razem z bratem (Gylf. 24),
co jest o tyle ciekawe, e Snorri przedstawia j rwnie jako maonk Oda
(ktry jest postaci raczej blad). Oznacza to, e rola Frigg i Freji bya szczegl
na, podobnie zreszt jak i Gefjon. W innym zreszt miejscu (Skaldskap 1) po
wyliczeniu 12 Asw Snorri wymienia 8 w wikszoci ju zamnych bogi:
Frigg, Frej, Gefjun (ostatecznie polubion Skjoldowi), Idunn, Gerd, Sigyn,
i Nann, ale take Full (o jej mu nic jednak nie wiemy i jako dziewica jest
ona chyba na tej licie postaci przypadkow). Wszystkie osiem bogi Snorri
nazywa, nie baczc na ich pochodzenie, Asyniami.
Zdawaoby si wic, e do przedstawienia staronordyckich bogi wystarczy
opisa znane nam Asynie (w szerokim sensie tego sowa) jako partnerki Asw,
ich matki, ony i kochanki. Tak zreszt w zasadzie uczyni Snorri. Tymczasem
bstwa eskie, abstrahujc od ich zwizkw z bogami, maj w mitologii skan
dynawskiej osobne, szczeglne i bardzo wane miejsce. Co wicej, ma ono swe
dobrze widoczne korzenie w wierzeniach Germanw w staroytnoci. Ju zreszt
w postaciach bogi, wyliczonych przez Snorriego z czstym w redniowieczu za
miowaniem do etymologizowania, pojawiaj si typowe cechy mocy eskich.
Uderza czste podkrelanie ich zwizkw z mioci i prokreacj, zdolnoci uz
drawiania, i wtek ochrony, jakiej udzielaj wybranym przez siebie osobom. Ale
te opiekucze cechy rwnoway wyliczenie 16 Walkirii, ktrych rola bya zgoa
przeciwna, miay one bowiem wywoywa wojny i powodowa mier.

10.6.

Matrony

W Skandynawii kult bstw eskich pojawia si w najwczeniejszych

rdach, i w nich wanie odgrywaj one wiksz rol, ni w przekazach
pniejszych. Teksty z XII-XIV wieku skupiaj ju wyranie uwag na bogach.
Nie wynika to jednak z istoty skandynawskiego pogastwa, ale z nastawienia
ich chrzecijaskich autorw.
W staroytnoci byo inaczej. Zauwamy, e cho Tacyt wspomina o czci
germaskich bogw (utosamiaj ich z bstwami rzymskimi), to szerzej opisa
22 B.-M. Nsstrm 1992, 193-203; E. Mundal 1990. 294-315.

253
tylko kult bogini Nerthus. Nie jest ona zreszt jedyn bogini germask, ktrej
imi zachowao si w rdach antycznych. Tacyt (Annales I, 51) podaje, e
podczas wojny z Marsami w 4 roku n.e. Germanicus zaskoczy Germanw
w czasie ich wita i zniszczy wspania ich wityni (lub sanktuarium - templum), powicon Tamfanie (quod Tamfanae vocabant). Termin wita, ktre
odbywao si najprawdopodobniej 27 padziernika, odpowiadaby skandynaw
skiemu terminowi wita rozpoczynajcego zim, celebrowanego at vetrnottum" (tak J. de Vries 1957, 323-324). Oddawano wtedy cze Disom. Tene Ta
cyt (Annales IV, 73) wspomina klsk rzymskiego oddziau pod gajem, ktry
nazywaj Baduhennae", gdzie czczono zapewne fryzyjsk bogini tego imie
nia, ktrego rdze wywodzi si od *badwa, walka, a drugi czon -henae, ozna
cza ch do walki (J. de Vries 1957, 318). Baduhenna byaby wic dn wal
ki" postaci, z imienia i charakteru podobn do Walkirii. Dalsze boginie staro
ytnych Germanw znamy z inskrypcji z Nadrenii, gdzie pojawiaj si wraz
z Matronami (J. de Vries 1957, 314-325).
Najciekawsze lady szczeglnego miejsca bstw eskich w wierzeniach
Germanw w staroytnoci odnajdujemy wanie w postaciach tzw. Matron (a
ciskie Matronae, Matres). Byy to boginie przedstawiane w I-V wieku n.e. na
wotywnych stelach i otarzach stawianych na ziemiach galijskich i germaskich
zdobytych przez Rzymian. Ich kult mia wic charakter synkretyczny: galijsko-germasko-rzymski. Wikszo steli grupuje si w centrach kultu poszczegl
nych Matron, znajdujcych si gwnie w pobliu limesu nad Renem. Znanych
jest okoo 100 imion Matron; prawie na poowie z 1100 znanych zabytkw s to
imiona germaskie. Matrony przedstawiano najczciej w grupach po trzy, ich
uczesania wiadcz, e byy do nich zaliczane zarwno kobiety zamne jak
i dziewice .
Tre inskrypcji i atrybuty wiadcz, e Matrony byy opiekunkami rodziny,
podnoci i narodzin, patronkami poszczeglnych plemion germaskich (Swebw, Fryzw), a nawet Germanw jako caoci o czym wiadcz dwie inskryp
cje. Jedna dedykowana jest matribus
meis
germanis
suebis,
na drugiej obok
Matron germaskich pojawiaj si jeszcze italskie, galijskie i brytoskie (S. Gutenbrunner 1936, 215). Zarazem jednak Matrony peniy rol opiekunek wojny
23

23 S. Guttenbruner 1936; J. de Vries 1957,288-297; K. Heim 1953, 219-224; R. Simek 1995,

260-264. Zastanawiajce s tu dwie inskrypcje z Nadrenii, na ktrych powiadczone zostao (CIL
XIII 12014; CIL XIII 12013) imi Berguihennae, pochodzi ono najprawdopodobniej od nazwy dbu.
starogrnoniemieckiego fereheih. Odnajdujemy je w redniowieczu w zupenie nieoczekiwanym
miejscu. U Sowian (szczeglnie jednak na Rusi) istniay demony, zwane bereginiami lub brzeginiami, ktrych miano czy mona ze sowem peregynia, oznaczajcym dbrow.

254
i wojownikw, a take - jak zobaczymy - istot zagrzewajcych do walk lub
wrcz j e prowokujcych. Przypomnie si tu godzi relacj Tacyta (Germania
7-8) opisujcego germaskie kobiety, zagrzewajce wojownikw do bitew.
Matronom oddawano cze zapewne w okresie przesilenia zimowego, gdy
wtedy wanie wedug Bedy Czcigodnego pogascy Anglosasi witowali
modraniht. I by to dzie w ich kalendarzu szczeglny. Jak napisa Beda za
czynaj bowiem rok (...) od smego dnia kalend stycznia (...) a ow noc (...)
w rodzimym jzyku zw Modraniht to jest noc Matek, a to z tego powodu,
jak podejrzewamy, e wtedy odbywaj si ceremonie na ich cze ". Ikono
graficznemu kanonowi przedstawie Matron w staroytnoci zdaje si odpo
wiada pniejszy o stulecia opis Saksona Gramatyka (Gsta Danorum VI,
4, 12), wedug ktrego niejaki Fridlevus zasiga wrby o przyszych losach
swego syna w wityni Parek", gdzie znajdowa si miay podobizny trzech
siedzcych N i m f .
24

70.7.

Gefjon

Kilka imion Matron powtarza si w redniowieczu. Najlepszym przykadem

s Gabie, powiadczone na co najmniej dziesiciu inskrypcjach. Ich miano
oznacza istoty dajce" . Nazwa Gabii pojawia si take w zoeniach. Wrd
powiadczonych na inskrypcjach Gabii zwraca uwag napis spod Durham w An
glii, gdzie stela powicona zostaa Deae Garmangabi i powstaje pytanie, czy
chodzi tu o wielkie (od *ermin) Gabie, czy te germaskie Gabie . Wymieni
tu dalej mona Alagabiae i Friagabiae .
25

26

27

Gabie znajduj znakomit analogi w imieniu Gefjon. Gefjon (inaczej Gefjun), to skandynawska bogini dajca", co rozumie naley take w kontekcie
seksu, podnoci i dobrobytu, ale - podkrelmy to od razu - ograniczenie roli
Gabii, Gefjon i innych podobnych postaci do tej tylko sfery byoby naiwnoci.
Gefjon, zaliczana do Asynii, bya opiekucz bogini dobrobytu i podnoci.
24 Beda Venerabiiis, De temporum ratione 13; por. J. de Vries 1957, 296.
25 R. Simek 1995, 115-116; inne moliwe etymologie omawia J. de Vries 1957, 319.
26 S. Gutenbrunner 1936, 214 (nr 55); J. de Vries 1957, 319.
27 S. Gutenbrunner 1936, 202 (nr 7), 213 (nr 50), take Idbanagabiae (218, nr 70) i kilka in
nych.

255
Warto tu zauway jej podobiestwo do Freji, ktrej jeden z przydomkw brzmi
zreszt Gefn. Gefjon, podobnie jak Freja, miaa zamiowanie do kosztownej bi
uterii i ochot do miostek. Wedug Lokasenny (21) Gefjon zna przeznaczenie
rwnie dobrze jak Odyn oraz - dodajmy - Frigg (Ls. 29).
Wedug Snorriego podczas wdrwki ziemskiego plemienia Asw z Azji do
Skandynawii Odyn dotar wraz z nim do Danii (Edda, Prologus 11). Szwedzki
krl Gylfi, ten sam, ktry jest ofiar omamienia w Gylfaginning, znajc potg
Asw i wiedzc, e wszdzie tam, gdzie przebywaj panuje pokj i dobrobyt"
(ar okfridr), sam jakoby odda im w posiadanie tyle swej ziemi, ile tylko zech
c. Snorri wspomina te jednak, e widzc potg Asw wiedzia, e nie potrafi
im si przeciwstawi.
W Gylfaginning (1) i w Ynglinga sadze (5) ta sama opowie przyjmuje pod
pirem tego samego autora zupenie inn posta. W Ynglinga sadze (5) Snorri
podaje, e Odyn osiedli si na Fionii i wysa stamtd Gefjon na poszukiwanie
ziem do osiedlenia. Ta dotara do Gylfiego, ktry da jej ziemi, nadajc si do
uprawy. Gefjon udaa si wtedy do domu pewnego Olbrzyma (nie wymienione
go z imienia) i ze zwizku z nim urodzia czterech synw, wszystkich zmienia
w woy, zaprzga do puga i odcigna od Szwecji otrzymany od Gylfiego
szmat ziemi, zakotwiczajc go naprzeciw pooonego na Fionii Odense. W ten
sposb powstaa wyspa Zelandia. Skjold, syn Odyna, wzi j za on i razem
yli w Lejre, stajc si, o czym ju w tym miejscu Snorri nie wspomina, boskimi
przodkami Skjoldungw. A tam, gdzie znajdoway si otrzymane przez Gefjon
do Gylfiego ome ziemie, powstao jezioro, nazwane przez Snorriego Logrinn,
w ktrym naley widzie jezioro Melar; jego zatoki, dodaje Snorri, pasuj
ksztatem do pwyspw Zelandii. Dla potwierdzenia wiarygodnoci swej opo
wieci Snorri powouje si na strof skalda Bragiego Bodasona, o ktrej bdzie
jeszcze mowa.
W Gylfaginning (1) ta sama opowie podana jest szerzej, ciekawiej i nieco
inaczej. Brzmi ona tak: Krl Gylfi panowa nad krajem, ktry teraz nazywa si
Szwecja. Opowiada si o nim, e wdrujcej kobiecie (farandi konu), w zamian
za to, e go zabawiaa (at launum skemtunar sinar), da tyle ziemi uprawnej ze
swego krlestwa, ile zdoa obora w cztery woy w jeden dzie i jedn noc. Ale
ta kobieta pochodzia z rodu Asw, nazywaa si Gefjun". Wida z tego, e w tej
wersji opowieci przybywa ona do Gylfiego incognito. A Gylfi sta si ofiar jej
podstpu, tak jak w Gylfaginning sta si ofiar oszustwa ze strony Asw - nie
przypadkiem Snorri zaczyna wasn opowie o omamieniu Gylfiego" od mitu
mwicego o tym, jak go oszukaa Gefjon.
Wracajmy do Eddy Snorriego. Gefjun, po wizycie u Gylfiego wzia z p
nocy z Jotunheimu cztery woy, swoich synw, ktrzy byli synami pewnego Ol-

256
brzyma i jej, i zaprzga ich do puga. A pug ora tak szeroko i gboko, e zdo
aa oderwa ld, i woy przecigny go w morze na zachd a stany w pew
nej cieninie. Tam Gefjun zatrzymaa ld i daa mu nazw Zelandia. I od tego
czasu miejsce, gdzie by w ld zmienio si w wod, jest ono teraz zwane Logrinn w Szwecji, a jego zatoki s jak pwyspy Zelandii". W tym miejscu Snorri
rwnie powouje si na t sam co w Ynglinga sadze strof Bragiego. Dodajmy
tu jeszcze, e w nastpnym rozdziale Gylfi w przebraniu udaje si do Asw, by
wywiedzie si o ich potdze i czarodziejskiej mocy i cho pada ofiar ich oma
mienia, dowiaduje si od nich o sprawach Asw, a my przy tej okazji otrzymuje
my od Snorriego wikszo naszej wiedzy o skandynawskiej mitologii.
Gefjon, pojawiajc si u Gylfiego w przebraniu, daa dowd znajomoci ma
gii, kunsztu w ktrym boginie byy zreszt zazwyczaj wyjtkowo biege. Ken
ning Thjdolfa or Hvinni, ktry w Hausdong (20) nazywa prbujc uleczy
Thora wieszczk Gro mianem ol-Geon sara, Gefjon uzdrawiajcej rany", po
kazuje, e czarodziejskie umiejtnoci od pocztku nale do najwaniejszych
cech jej postaci. Take motyw Gefjon jako wdrujcej, wasajcej si po wie
cie kobiety wskazuje raczej na jej charakter wdrownej wieszczki, ktre w sa
gach tak wanie s przedstawiane , ni kobiety lekkich obyczajw. W dziej
cej si w wiecie antycznym Breta sadze (7: Hauksbk 1892-1896, 241) Gefjon
przedstawiona jest jako antyczna bogini Diana, czczona wraz z Odynem i Tho
rem. Oznacza to, e w tej opowieci zajmuje ona miejsce Freji. Brutus zoy jej
w ofierze wou, a w zamian otrzyma proroczy sen, e zdobdzie Wielk Bryta
ni, gdzie zaoy drug Troj .
28

29

Zarzuty Lokiego w Lokasennie (20), pozwalaj sdzi, i Gylfi dajc Gefjon

ziemi odwdziczy si jej w ten sposb za spdzon z ni noc. Snorri wspomina
wprawdzie tylko o rozrywkach lub zabawianiu, jakim uraczya krla wdrujca
kobieta, ale kontekst opowieci jest tu mimo wszystko do jednoznaczny. Mo
tyw taki nie jest te pozbawiony analogii. Freja (podobna jeli nie tosama
z Gefjun) w Sorla thattr w zamian za Brisingamen oddaje si kademu z czte
rech karw, ktre go dla niej zrobiy. W Hrolfs saga kraka (11) z pozoru biedna
i niezbyt interesujca alfkona (czyli bogini z rodu Elfw) staje si w ou krla
Helgiego atrakcyjn, wspania kobiet, ktra rodzi mu crk o typowym dla
Walkirii imieniu Skuld (M. Clunies Ross 1978, 159).
28 L.P. Supecki 1998, s. 80-90; nawet Voluspa przedstawiajc Gullveigr-Heidr podkrela jej
wdrowanie od domu do domu!
29 Wskazujc na pojawiajce si w tym przekazie utosamienie Gefjon z Dian M. Clunies
Ross (1978, 155) z jednej strony dostrzega w niej patronk dziewiczej seksualnoci, z drugiej jednak
poszukuje literackich rde opowieci, wskazujc szczeglnie na Geoffreya of Monmouth.

257
Loki zarzucajc Gefjon rozwizo nie wspomina wszake o Gylfim. Po
wiada tylko:
Milcz Gefjun, potrafi ci przypomnie
Jak ci uwid mionie
Biay modzieniec
Ktry da ci naszyjnik
A ty swe nogi pooya na nim.

Klejnot (sigi, zapewne naszyjnik, jak tumaczymy) to jednak nie to samo co

Zelandia. Gefjon i Gylfi wspomniani s wszake w znanej Snorriemu strofie
Bragiego, ktra uznawana jest za cz jego Ragnarsdrapy (13: Skj. BI, 3), na
pisanej na cze legendarnego wadcy Ragnara Lodbroka przez wpmitycznego skalda Bragiego Bodasona . Czytamy tam:
30

Gefjon przycigna, z Gylfiego

Posiadoci, cieszc si zotem,
Pugiem odcite, powikszenie Danii;
Spociy si w jarzmo wprzgnite bestie.
Woy, cztery gowy miay,
Z omioma oczami na czoach,
Orzc zdobyy obfit w ki,
Ogromn, bogat wysp.

Wspomnianym w Ragnarsdrapie zotem moe by wspomniany przez Lo

kiego naszyjnik .
W jaki wic sposb Gefjon pozostaa, jak chce Snorri, dziewic i staa si
nawet pani dziewic, moe nieco dziwi. A nie zapominajmy, e do mitu Gefjon
naley te wtek jej maestwa ze Skjoldem, by nie wspomnie o amicym
najgbsze spoeczne i erotyczne tabu jej zwizku z Olbrzymem, z ktrego zro
dzia swych potwornych synw o postaciach czterogowych wow. Tymczasem
w Trojumanna sadze (7: Hauksbk 1892, 199) wystpuje w roli Ateny, a w Agnesar sadze (2: Heilagra Manna Sogur 1, 1877,16) w roli Westy (B.-M. Nsstrm
31

30 Inaczej sdzi M. Clunies Ross (1978, 149-165) uznajc, e nie ma ona adnego zwizku
z fragmentarycznie tylko zachowan Ragnarsdrap.
31 Tak wikszo badaczy, inaczej M. Clunies Ross (1978, 159), ta nie odrzucajc stanowczo
takiej interpretacji uznaa, e sowa glod djuprodull odia nie oznaczaj cieszya si klejnotem"
(wtedy sowo odia wypada z tej frazy). Tak wic Gefjon nie cieszya si klejnotem, ale zdobyt wanie
na Gylfim posiadoci, przycignit przez woy Zelandi. Pie moga mie pierwotnie posta za
gadki (M. Clunies Ross 1978, 157). Jeli jednak Gefjon utosamimy z Frej, to w biaym mlodziecu" mona dostrzec Heimdalla (okrelanego mianem najbielszego z Asw"). Wtedy Loki zarzuca
by Freji-Gefjon, e w ten sposb odwdziczya mu si za odzyskanie Brisingamen, tak E.C. Polme
1995, 585, patrz niej, s. 274.

258

1992, 197). C o wicej, d o Gefjon, j a k j u wiemy, trafia maj p o mierci wszy

stkie panny. W Volsa thattr Gefjon pojawia si j a k o opiekunka panien, g d y mo
d a i n i e w y d a n a j e s z c z e z a m c r k a g o s p o d a r z a zaklina si jej imieniem, e
nie w e m i e d o rki

vols? .

D z i e w i c t w o Gefjon i innych p o d o b n y c h d o niej n i e z a m n y c h lub, j a k Freja,

o p u s z c z o n y c h p r z e z m a bogi naley r o z u m i e w swoisty sposb. N i e m a o n o
nic w s p l n e g o z ich cnot. W r c z p r z e c i w n i e ! Tak j a k w p r z y p a d k u antycznych
parthenoi

ich dziewictwo o z n a c z a j e d y n i e , e boginie takie miay status spoe

czny kobiet n i e z a m n y c h , dziaajcych wedug wasnego uznania i n a wasn

o d p o w i e d z i a l n o (B.-M. N s s t r m 1992, 197).
T r u d n o n i e z a u w a y p o d o b i e s t w a mitu Gefjon do historii kartagiskiej
3 3

D y d o n y , ktra uciekajc z T y m otrzymaa w Afryce od tamtejszych mieszka

c w tyle ziemi, ile zdoa pokry skr wou, i zdobya w ten s p o s b spory jej
szmat, g d y skr pocia na cienkie p a s e m k a i tak z r o b i o n y m s z n u r k i e m wy
z n a c z y a swoje terytorium, na k t r y m zaoya Kartagin. O p o d o b n y m podst
pie H e n g i s t a w s p o m i n a Geoffrey of M o n m o u t h w Historia Regum

Britonum '.

10.8. Hlody na
H l o d y n a / H l u d a n a to kolejna bogini, ktrej imi z a n o t o w a n e w staroytnoci
wrd M a t r o n odnajdujemy pniej w Skandynawii. H l u d a n a wystpuje na
trzech r z y m s k i c h inskrypcjach z Nadrenii (CIL XIII 8 6 1 1 , 8 6 6 1 , 8 7 2 3 ) , jednej
3 5

z Fryzji ( C I L XIII 8930) i jednej z Munstereifer (CIL XIII 7 9 4 4 ) . J a k o Hlodyn a p o j a w i a si w S k a n d y n a w i i w Voluspa (56) gdzie Thor, okrelony j e s t zara
z e m m i a n e m syna H l o d y n y " (mogur Hlodynjar)
36

gynjar bur) .

i dziecka F j o r g y n y " (Fjor-

T h o r by j e d n a k u w a a n y przede wszystkim z a syna J r d (zie

m i " ) . I tu t k w i te z a p e w n e rozwizanie zagadki. M i a n o H l u d a n y / H l o d y n y ze32 Byt to ucity fallus ogiera, bdcy gwnym obiektem opisanego w Volsa thattr {Flat 1,
1860, 334) rytuau ofiary z konia, w tym konkretnym przypadku zwizanego zapewne z obrzdem
weselnym.
33 Wergiliusz Eneida I, 365-368; por. P. Grimal 1987, 77.
34 M. Clunies Ross 1978, 163. Opowie o Gefjon jest te podobna do analogicznej legendy
z Mabinogion (B.M. Nsstrm 2001, 157-158).
35 S. Gutenbrunner 1936, 217 (nr 68); J. de Vries 1957, 321.
36 Jako syn Fjorgyn Thor pojawia si te w Harbardsljod 56.

259
stawi bowiem mona z kilkoma innymi, mianowicie z Hel, Huld/Hold, a na
wet z pn ju niemieck Frau Holle, ktrych etymologi wywie mona od
tego samego rdzenia, zachowanego w starogrnoniemieckim helan (ukrywa,
chowa") i zinterpretowa jako imiona chtonicznych bstw ziemi .
Musimy tu ponownie odnie si do postaci Nerthus. Tym razem jednak nie
bd nas interesowa domniemane wizi Nerthus z jej mskim partnerem i od
powiednikiem, ale fakt, e wedug Tacyta {Germania
40) czczono j jako matk-ziemi {terra mater). O oglnogermaskim charakterze kultu ziemi wiadczy
anglosaska wzmianka o bogini Erce (ziemia), ktr w staroangielskim zaklciu
wzywano wanie jako matk ziemi - eorthan modor *.
Inna wzmianka Tacyta
{Germania
2) mwi o zrodzonym z ziemi" pierwszym bogu Tuistonie.
W panteonie skandynawskim Jrd (dosownie ziemia") jest bogini zaliczo
n, przez Snorriego {Gylf. 36) do Asynii, uznan przez niego zarazem za cr
k Odyna i jego on, matk jego pierworodnego syna Thora (Gylf. 9), co nota
bene wyranie zaprzecza przypisywanemu Asom zakazowi zwizkw kazi
rodczych. Wzmianka o zwizku Odyna z Jrd podkreli mia zapewne jego
charakter najwaniejszego bstwa niebieskiego. Ale do czego w niej potrzebny
by Snorriemu motyw incestu, trudno ju zrozumie. W pnym pogastwie
skandynawskim Jrd bya matk Thora i znano j przede wszystkim w tej wa
nie roli . O tym, e bya bogini ziemi, wiadczy jej miano. Wzmianka o niej
w Hakonardrapie
wskazuje jednak, e pamitano o niej jako o bogini ziemi
zdobytej przez Odyna. Z samego imienia Jrd trudno wysnuwa wniosek o jej
pierwotnej tosamoci z Nerthus, ktrej partnerem by raczej Njord ni Odyn,
take i Thor nie wyglda na odpowiednika staroytnego Tuistona. Wtek bo
skiej matki-ziemi, cho w rnych wariantach, powtarza si jednak i w mito
logii staroytnych Germanw, i w mitologii skandynawskiej. I nic w tym
dziwnego, by on bowiem jednym ze staych, najstarszych motyww poga
skich mitologii.
37

39

37 R, Simek 1995, 185; inaczej H. Beck 1999, 644-645; J. de Vries 1962, 239.
38 K. Heim 1953, 234-236; J. de Vries 1957, 321-322, 326; R. Simek 1995, 190-191; H. Beck,
1999, 644-645.
39 Thjodolf or Hvinni, Haustlong 14; Edda poetycka, Thrk 1, Ls 58; Snorri, Gylf. 36.

260

70.9.

Idunn

Innym wanym, archaicznym wtkiem jest motyw rodkw pozwalajcych

bogom zachowywa wieczn modo. W mitologii skandynawskiej dyspono
waa nimi Idunn. Nie znamy pochodzenia tej bogini, a jej matka i ojciec nigdzie
nie s wspomniani. Jej imi oznacza dosownie: odnawiajc, odmadzajc" .
W Lokasennie (proza wstpna i str. 16-17) i u Snorriego Sturlusona (Gylf. 26)
Idunn jest on Bragiego, w Haustlong (9) wystpuje jednak jako dziewica,
ktra zna lekarstwo na staro Asw" (mey tha 's kunni ellilyf asa) . Idunn prze
chowuje bowiem w swej skrzyni magiczne jabka, dajce bogom wieczn mo
do. W Gylfaginning (26) Snorri powiada o Bragim: Jego on jest Idunn;
przechowuje ona w swej jesionowej skrzyni te jabka, ktre bogowie (godin)
powinni je, jeli nie chc si starze, a tak s wszyscy modzi, i tak ju by po
winno a do ragnarok". Przebrany za Gangleriego Gylfi zauwaa zoliwie, e
bogowie musz mie do niej wiele zaufania. Jego komentarz nawizuje do mitu
mwicego o tym, jak bogowie stracili, a potem odzyskali Idunn i jej jabka.
40

4i

Snorri opowiada go w Skaldskaparmal

(1) nastpujco:

Trzej Asowie, Odyn, Loki i Hoenir wyruszyli z domu i wdrowali przez gry i pustkowia, gdzie
ciko byo zdoby jedzenie. Ale gdy dotarli do pewnej doliny, zobaczyli stado wow. Wzili wic
jednego i zaczli go piec, a gdy zdawao im si, e jest ju upieczony, zgasili ogie, ale ten wci nie
by gotowy.

Rozniecili wic ogie ponownie i ponownie wou nie zdoali upiec, zaczli
wic radzi, co to moe znaczy.
Wtedy usyszeli gos mwicy w dbie ponad nimi i goszcy, e ten, co roznieci ogie sprawi, e
nie byo w nim mocy. Spojrzeli wic w gr i ujrzeli ora, a nie by on may. I rzek orze: Jeli zech
cecie da mi moj porcj wou, wtedy ten upiecze si w ogniu. A oni si zgodzili. Wtedy orze sfru
n z drzewa na d owietlony przez ogie i wzi na raz dwa udce i obie opatki. Loki si wwczas
zezoci, wzi wielki kij i z caej siy uderzy nim w ora. Orze za chwyci mocno za kij i odlecia,
tak, e kij zwisa u jego boku, a Loki wisia z drugiej strony kija.

Orze lecia na takiej wysokoci, e Loki, ktry ledwo by w stanie trzyma

si koca drga, zacz gono krzycze, proszc o pojednanie.
Ale orze stwierdzi, e nie uwolni Lokiego, dopki ten nie zoy mu przysigi, i wyprowadzi z As
gardu Idunn wraz z jej jabkami. Loki przysig, zosta natychmiast uwolniony i wrci do swych to
warzyszy [i wraz z nimi poszed do domu]. Ale w umwionym czasie Loki wyprowadzi Idunn z As4 0

Od id, porwnywanego z aciskim iterum, J. de Vries 1957, 333-335; J. de Vries 1962, 283;
E.O.G. Turville-Petre 1964, 186-187; B. Maier 2000, 332-333.
41 A. Holtsmark 1949, 1-71.

261
gardu do pewnego lasu, mwic, e s tam jabka, ktre wydaj si by takie same jak jej i o tych
samych waciwociach, proszc, by miaa swoje ze sob, by je porwna z nimi. Wtedy przyby ol
brzym Thjazi w postaci ora i zabra Idunn, i odlecia z ni het, a do swej siedziby w Thrymsheimie.
A Asowie zaczli cierpie z powodu braku Idunn i szybko poczli si starze i siwie. Wtedy zebrali
si na narad, pytajc si nawzajem co wiadomo o Idunn, a ostatni rzecz, jak o niej wiedziano by
o, e widziano j, jak wychodzia z Asgardu z Lokim. Dlatego zapano Lokiego i przyprowadzono
na wiec, i zaczto mu grozi mierci i torturowa, a gdy ten si przelk powiedzia, e pjdzie po
szuka jej w Jotunheimie, jeli Freja poyczy mu sw szat sokoa, ktr posiada. A gdy otrzyma
szat sokoa, polecia na pnoc do Jotunheimu i pewnego dnia przyby do domu olbrzyma Thjazie
go. Thjazi wiosowa na morzu i Idunn bya w domu sama. Loki zmieni j w orzech, wzi go
w swoje szpony i odlecia. A gdy Thjazi wrci do domu i nie zasta Idunn zamieni si w posta ora
i polecia za Lokim, robic wielki haas swymi skrzydami, gdy lecia. Kiedy Asowie zobaczyli, e
leci sok z orzechem w szponach, a za nim leci orze -

- wyszli przed grd Asgardu i zebrali stos drewna. I gdy sok wlecia ju do
twierdzy, podpalili drewno, a orze nie potrafi si na czas zatrzyma i spon
w ogniu. Za mier Thjaziego musieli jednak zadouczyni jego crce Skadi,
o czym mwi dalsza cz mitu, nie zwizana ju z Idunn.
Opowie Snorriego potwierdza Haustlong skalda Thjdolfa or Hvinni, kt
ry opisuje, jak krewniak Hymira" czyli Thjazi zmusi Lokiego, by ten przy
wid mu dziewic, co zna lekarstwo na staro Asw". W ten sposb Idunn
znalaza si wrd Olbrzymw, a potomkowie Yngvi-Freja, czyli bogowie, ze
brali si radzi na wiecu, siwi i starzy. Za pomoc czarw zmusili Lokiego, by
ten przyprowadzi Idunn z powrotem do nich. Loki w postaci sokoa przywid
wic rado Asw" (czyli Idunn i jej jabka) z powrotem, natomiast Thjazi
spon w roznieconym przez bogw ogniu. Wszystko to miao by wyobraone
na tarczy Ragnara lodbroka (Haustlong 9-13). Haustlong jest bowiem poema
tem opisujcym mity przedstawionej jakoby na jego sawnej tarczy. W X wieku
mit Idunn znano wic w podobnej postaci jak ta, przedstawiona przez Snorriego,
w niemaej czci zreszt za strofami Haustlong, w ktrych brak jedynie poczt
ku opowieci. U Thjdolfa Idunn jest jednak jeszcze dziewic, co wskazuje, e
wtek jej maestwa z Bragim jest pny, a Loki do jej odzyskania nie zostaje
zmuszony grobami i torturami, ale poprzez czary. Natomiast w opowieci
Snorriego zwraca uwag pomijany przez badaczy wtek braku mocy w ogniu,
roznieconym przez jednego z piekcych wou Asw. Wydaje si, e rozpalenie
tak dziwnego ogniska mona przypisa Hoenirowi.
Poza mitem mwicym o zotych jabkach wiecznej modoci Idunn pojawia
si jedynie w dwch strofach Lokasenny (16-17), gdzie powstrzymuje swego
ma Bragiego, by w odpowiedzi na zaczepki Lokiego nie ubliy mu, bagajc
aby uszanowa wizy pokrewiestwa przyrodzonego i przybranego" co nawi-

262
uje do braterstwa krwi (fostbroedalag) Odyna z Lokim. Lecz w odpowiedzi na
to Loki oczerniaj, stwierdzajc:
Milcz Idunn, mwi
Ze z kobiet wszystkich
Jeste najrozpustniejsza.
Ty w ramiona swoje
Biaoci janiejce wzia
Morderc swego brata.

Nie wiemy, niestety, kto by bratem Idunn, i kto by jego morderc. Zarzuty,
jakie Loki czyni w Lokasennie boginiom, cho maj oczywisty charakter obelg
prowokujcych i obraajcych przede wszystkim ich mskich partnerw i krew
nych, nie s na og pozbawione podstaw w znanych nam skdind mitach.
Dajce wieczn modo zote jabka (ale bez odniesienia do Idunn jako ich
wacicielki!) oferuje Skimir Gerdzie (wraz z bransolet Draupnir) w zamian za
jej zgod na miosne spotkanie z Frejem (Skm. 19-20).
Oprcz nazwy miejscowej Eno (z dawnego Ithaeno) na Zelandii brak ladw
kultu Idunn (B. Maier 2000, 332).
Jabka Idunn znajduj znakomite analogi w wiecie antycznym. W Trojumanna sadze (7, Hauksbk 1892, 199) w opowieci o sdzie Parysa dokona on
musi wyboru pomidzy Frej (ktr kocha), Sif i Gefjon, dajc wybrance gullepli - zote jabka. Kultura staroislandzka znaa wic ich motyw z rnych
rde, a list wielu moliwych analogii trzeba oczywicie zacz od biblijnych
jabek rosncych na drzewie w raju. Najwaniejsz paralel stanowi tu jednak
zote jabka rosnce w cudownym ogrodzie bogw, ktre Gaja daa Zeusowi
i Herze w prezencie lubnym, gdzie w grach Atlasu strzegy ich Hesperydy,
od ktrych otrzyma je Herakles (P. Grimal 1987, 144). W mitologii irlandzkiej
trzy gojce rany jabka zdoby musz synowie Tuireana Brian, Inchair i Jucharba, i odda je ugowi jako rekompensat za zamordowanie jego ojca Ciana. Do
konuj tego w postaci jastrzbi (B. Maier 2000, 333).
Czy motyw dajcych wieczn modo jabek znany by Germanom ju
w staroytnoci, pozostaje spraw otwart. Stefan Czarnowski analizowa ongi
ikonograficzne przedstawienia bogini Nehalennii, podobnej do tzw. Matron, po
wiadczonej jednak jako posta pojedyncza na licznych stelach wotywnych i o
tarzach, gwnie z jej sanktuarium w Domburgu (28 inskrypcji) na wyspie Wal
chern w Holandii . Przedstawiano j z koszem owocw, tak jak wiele innych
Matron, ale w towarzystwie psa; bogini czsto wspiera si o stew statku lub
42

42 S. Gutenbrunner 1936, 222-223 (nr 83); A. Hondius-Crane 1955; E. Cramer-Petersen 1972,

1-24; G. Neumann, P. Stuart, 2002, 61-65.

263
wioso. Nehalennia bya opiekunk eglugi (o czym inskrypcje mwi wprost),
podnoci i dobrobytu (na co wskazuje kosz owocw), ale bya zarazem bogini
mierci. Wskazuje na to towarzyszcy jej pies . Jej atrybuty s podobne jak
u bogini Izis, wedug Tacyta (Germania 9) czczonej przez Swebw. Porwny
wano j take do Nerthus, podobnie powizan z podnoci, morzem i mier
ci. Kosz z owocami jest te jednak atrybutem typowym dla celtyckich bogi-matek (J. de Vries 1977, 129). S. Czarnowski zestawi Nehalenni z Idunn,
widzc w owocach z kosza trzymanego przez ni jabka. Trudno rozstrzyga,
czy mia racj, trudno te jednak dla postaci Idunn nie szuka antycznych
korzeni.
43

10.10. Frigg
W postaciach przedstawionych tu dotd germaskich bogi dostrzec mona
wiele podobiestw do bstw czczonych w staroytnoci w wiecie antycznym.
lady takie wida take w mitologii dwch najwaniejszych bogi skandy
nawskiego panteonu, Frigg i Freji, w ktrych nie bez podstaw sprbowano
ostatnio dostrzec dwa aspekty jednej i tej samej postaci skandynawskiej
Wielkiej Bogini", podobnej pod wielu wzgldami do jej rdziemnomor
skich odpowiedniczek . Frigg zaliczana jest do rodu Asw, Freja do Wanw.
Pomimo to mogy one stanowi pierwotnie jedn posta. Zdylimy ju jed
nak zauway, e w przypadku bogi podzia na Asw i Wanw nie odgrywa
istotniejszej roli.
44

45

Zacznijmy od Frigg. Jej imi oznacza ukochan" . Germaska nazwa pit

ku, starogrnoniemieckie friatac, staroangielskie friedeag, staroislandzkie/nadagr, jest kalk aciskiego dies Veneris, co wiadczy o oddawaniu czci Frigg
ju u schyku staroytnoci, kiedy pnorzymskie nazwy dni tygodnia otrzyma
y swe germaskie odpowiedniki . wiadczy te o jej podobiestwie do Wenus.
A przecie w tej roli spodziewalibymy si Freji, wczesne rda nie znaj jed
nak tej postaci! Imi Frigg nie pojawia si wszake rwnie w adnym anty46

43 S. Czarnowski 1956, t. 3,161-172; R. Simek 1995, 289-290.

44 L. Motz 1998, 30-57; B.-M. Nsstrm 1992, 196; ta 1995, passim.
45 Por. staroislandzkie fria, gockie frijon, kocha", J. de Vries 1962, 143.
46 j . de Vries 1957, 302; K. Heim 1953, 231-233.

264
cznym rdle pisanym, i nie tylko brak jej w tekstach narracyjnych, ale nawet
wrd imion Matron nie znajdujemy adnego po niej ladu. Bardzo skromne s
te wiadectwa jej czci w toponomastyce (J. de Vries 1957, 302-303), podczas
gdy lady kultu Freji s w nazewnictwie Skandynawii bardzo liczne.
Frigg po raz pierwszy powiadczona zostaa u Longobardw, gdzie wyst
puje jako Frea {Origo Genus Langobardorum
1; Pawe Diakon, Historia
Lon
gobardw,
I, 7-8) i ju w ich tradycji jest on Godana, czyli Wotana. W Dru
gim zaklciu
merseburskim
wystpuje jako Frija, jej siostr jest tam Volla,
a gwnymi postaciami stojcej za treci zaklcia fabuy s Wotan (jak skd
ind ju wiemy, m Frigg) i jej syn Baldr . Z postaci Frigg trwale zwizany
jest motyw podstpnej rywalizacji z maonkiem. Ju w tradycji longobardzkiej Frea wspiera Longobardw, a Wotan Wandalw. Gambara, matka legen
darnych wodzw Ybora i Agiona, miaa uprosi u Friji zwycistwo Winilw
nad Wandalami - wbrew woli Wotana, ktrego o to samo prosili Wandalowie.
Ten obieca im, e zwyci ci, ktrych pierwszych ujrzy wczenie rano. Za ra
d Friji Winulowie, wraz ze swymi kobietami, ktre swe dugie wosy uoyy
na twarzach jak brody, pojawili si o wicie w takim miejscu by mg je zoba
czy Godan, ktry ma zwyczaj patrze przez okno w kierunku wschodnim".
Ten zauway je i zdziwiony spyta kim s ci dugobrodzi". A Frija stwierdzi
a, e skoro da im now nazw (Longobardowie to dugobrodzi"), to powi
nien da te i zwycistwo . W Eddzie poetyckiej
(Grimnismal,
wstp proz)
pupilem Frigg jest Agnar, a podopiecznym Odyna przeciwstawiony mu Geir
rod, ktry idc za niegodn rad Odyna pozbywa si brata i sam obejmuje tron.
Frigg mci si jednak za jego mier, i posyajc podstpnie Odyna do kraju
Geirroda sprawia, e ten bierze boga na mki i za jego obraz ginie, a krlem
zostaje jego syn Agnar, noszcy imi stryja i penicy rol alter ego zamor
dowanego wychowanka Frigg. Skuteczniejsza okazuje si wic ostatecznie
opieka bogini.
47

48

Najlepsze powiadczenia posta Frigg znalaza oczywicie w mitologii nor

dyckiej. Jej imi znane byo skaldom i pojawia si w kenningach Kormaka (Lv
43, 60: Skj. B I , 80, 84) oznaczajcych kobiety. Bya crk Fjorgynna (Ls. 26;
Skaldskap
19), on Odyna (Gylf. 9; Skaldskap.
19), matk Baldra i teciow
Nanny. Interesujco brzmi jej okrelenie jako wspony Odyna. Uyte w tym
4 7

Patrz wyej, s. 114.

48 Pawe Diakon, Historia Longobardw 7-8. U Saksona Gramatyka (Gsta Danorum, VIII,
13, 1) Gambara wystpuje pod imieniem Gambaruc. Jej imi (od gandr-bera, dzierca rdk")
wskazuje na znajomo czarw i rol wieszczki (L.P. Supecki 1998, 73-74).

265
kontekcie przez Snorriego w Skaldskaparmal (19) sowo elja, oznaczajce na
og kochank, wskazuje w tym miejscu na Frigg jako rywalk wymienionych
z imienia Jrd, Rindy, Gunnlody i Gridy, najwaniejszych kochanek Odyna .
Natomiast podczas wygnania Odyna z Asgardu jego bracia Wili i We mieli nie
tylko podzielili pomidzy siebie jego majtek, ale te dzielili si wdzikami
Frigg jako swojej wsplnej ony (Ls. 26; Ynglinga saga 3).
Pomimo e w pnej mitologii skandynawskiej wyranie podkrelano cechy
Frigg jako wzorowej matki i ony, to w Anglii Aelfric okreli j jako bez
wstydn bogini, zwan Wenus lub po dusku Frigg" i kontynuowa: Wenus
(= Frigg), ktra bya crk Jupitera ( - Odyna), bya kobiet tak bezwstydn
w swej rozpucie, e spaa ze swym ojcem i bratem" (B.-M. Nsstrm 2001,
144). Niewykluczone, e Aelfric pomiesza tu Frigg z Frej, ale pitek, dies Ve
neris, nie przypadkiem przecie powicono Frigg.
Snorri nazywa Frigg krlow (drotning) Asw i Asynji" (Skaldskap. 19).
Rwnej jak ona czci doznawa miaa wrd bogi jedynie Freja (Gylf. 35). I po
dobnie jak Freja, Frigg posiada szat sokoa, pozwalajc jej zmienia posta
i lata w powietrzu (Skaldskap. 19); kiedy zabra szat potajemnie Loki i jako
sok wpad w rce Hrungnira (Skaldskap. 18). Frigg wraz z Frej proszono
o pomoc przy poogu (Oddr. 9). Frigg, podobnie jak Freja i Gefjon, obdarzona
bya zdolnoci jasnowidzenia i wedug Lokasenny (29; Gylf. 20) znaa przysze
losy ludzi i bogw, ale nie gosia proroctw. W micie o mierci Baldra nie daje
wszake dowodu swych zdolnoci w tej dziedzinie. Wraz z Odynem Frigg za
siadaa na jego magicznym tronie Hlidskjalf (Grimnismal, wstp proz), na kt
rym tronuje wraz z nim w pocztkowych strofach Vafthrudnismal (1-4). Wtek
ten da si dostrzec ju w tradycji longobardzkiej, gdzie - jak zauwaylimy Godan-Wotan ma zwyczaj wyglda przez okno, i z ca pewnoci byo to ok
no magiczne.
49

Frigg mieszka w Fensalir, i cho nazwa jej siedziby jest raczej dziwna i oznacza
bagienne domostwo" (J. de Vries 1962, 117), miaa to by najwspanialsza z sa
dyb bogi (Gylf. 35; Skaldskap 19). Co ciekawe, nie wspomina si o niej w wy4 9

Jrd bya matk Thora, Rinda Waliego, a Gridr Widara, wszystkie s przedstawiane jako ko
chanki Odyna. Tyczy to jednak przede wszystkim Gunnlody, z ktr Odyn zdobywajc mid poezji
spdzi mia jedynie trzy noce, zaliczenie jej przez Snorriego do grupy najwaniejszych partnerek
Odyna i matek jego synw nakazuje postawi pytanie, czy i z tego zwizku Odyn nie mial potomka
-jako e nie wszystko o mitologii nordyckiej wiemy, nie jest to pytanie bezpodstawne. Z pozostaj
cych do zagospodarowania synw Odyna mona by jej przypisa jako dziecko Hda, nie wiemy bo
wiem, kto by jego matk, mona te i Bragiego, ktry jako bg poezji pasowaby do tego mitu zna
komicie, patrz wyej, s. 198 i 231.

266
liczeniu posiadoci bogw w Grimnismal, cho siedziby Sagi i Freji s tam wy
mienione. Prbuje si wic utosami Frigg z Sag (B.-M. Nsstrm 1992, 196),
podkrelajc, e nazwa siedziby Sagi, brzmica Skkvabekk (zagbiony
strumie") nawizuje do tej samej sfery co nazwa domu Frigg, a imi Sagi
oznaczajce goszc", mona kojarzy z waciw dla Frigg zdolnoci jasno
widzenia. Niestety, Snorri (Gylf. 20) wyranie podkrela, e Frigg proroctw nie
gosia! Jako argument za tosamoci obu tych bogi mona tu jeszcze doda
wtek wsplnego zamieszkiwania w Skkvabekk Sagi i Odyna (Grm. 7). Czy to
jednak wystarcza do utosamienia tych postaci - trudno rozstrzyga, atwo
bowiem w tym przypadku pomyli on z kochank! W kenningach okrela
jcych kobiety u skalda Kormaka (Lausavisur 7, 56, 63: Skj. B I , 71-84) Saga
wydaje si by jednak tylko poetyckim przydomkiem Frigg (M. Kristensen
1930-31, 75).
Jako matka Baldra Frigg odgrywa wan rol w jego micie, zmuszajc
wszystkie istoty do zoenia przysigi, e nie uczyni mu krzywdy. Moe to
oznacza, e dysponowaa znakomit znajomoci magii, pozwalajc jej
wszystkie istoty podporzdkowa swej woli (tak B.-M. Nsstrm 2001, 140).
Po mierci syna wysaa do Helu Hermoda, by ten sprbowa wydoby Baldra
z zawiatw (Gylf. 49).
Przeciwiestwem wtku Frigg jako rozpustnej, zdradzajcej ma kochanki
i podstpnej, ktliwej ony, jest motyw przedstawiajcy j w roli matki, trosz
czcej si o swego syna i cierpicej po jego mierci. Jej cierpienia zwizane s
w Voluspa z siedzib Frigg, Fensalir. Tam pacze po mierci Baldra (Vsp. 33),
tam te, nazwana znanym ju skaldom przydomkiem Hlin , opakiwa bdzie
mier Odyna po ostatniej bitwie bogw (Vsp. 53). Mona z tego zreszt wy
snu wniosek, e ragnarok oznacza mier jedynie dla mskich reprezentantw
rodu Asw, a bogi (Dis), podobnie jak Wanw, po prostu nie dotyczy i prze
yj one koniec wiata, tak samo zreszt jak kilku bogw z modszej generacji
Asw .
50

51

Jako suce Frigg pojawiaj si u Snorriego Fulla i Gna (Gylf. 35). Pier
wsza, jako jej zaufana osoba przedstawiona jest nie tylko u Snorriego, ale take
w prozaicznym wstpie do Grimnismal, gdzie z polecenia Frigg ostrzega faszy
wie Geirroda przed przybyciem Odyna, opisujc go jako zego czarodzieja, co
50 Kormak, Lv. 3, 5, 19, 33 40, 60: Skj. BI, 70-83. Hlin, jak zauwaylimy, na licie Asynii
pojawia si u Snorriego jako samodzielna bogini.
5 1

Przyzna tu jednak trzeba, e znikd si nie dowiadujemy, co stanie si z boginiami po kocu

wiata i teza taka musi pozosta w sferze bardzo lunych przypuszcze.

267
powoduje uwizienie boga, a w konsekwencji - zgodnie z zamysem Frigg mier Geirroda. Fulla znaa wic faktycznie najskrytsze zamysy Frigg i poma
gaa swej pani w ich spenianiu. Ale jak ju wiemy, pierwotne znaczenie Fulli
(Volli) byo duo wiksze i w Drugim zaklciu merseburskim pojawia si jako
siostra Frigg. Jej posta znali te skaldowie Gisli (Skj. BI, 104) i Eyvind (Lausavisur 9: Skj. BI, 64), ktry potwierdza motyw jej zotej opaski na wosach,
wykorzystywany te przez Snorriego (Skaldskap. 32). Nanna miaa wedug
Snorriego przesa Fulli z Helu zoty piercionek (Gylf. 49). Ponownie wkracza
my tu w sfer typowych poj wizanych z germaskimi bstwami eskimi,
dobrze widoczny ju w imionach Matron. Mskim odpowiednikiem Fulli by
Ful (Phol) znany z Drugiego zaklcia merseburskiego, w typowy dla germa
skich par bstw sposb obdarzony identycznym imieniem .
Miano Fulli, oznaczajce obfito, znajduje swj odpowiednik w etymologii
imienia Gny, ktrej imi, wywodzone od *ganaha, oznacza ma dokadnie to
samo (J. de Vries 1962, 177). Niewykluczona jest wic tosamo obu tych po
staci. Zdaniem B.-M. Nsstrm (1992, 199) przedstawienie Gny w roli posan
niczki Frigg nawizuje u Snorriego do roli Iris jako posanniczki Hery. Dostrzec
w niej jednak mona raczej istot podobn do Walkirii. O tym, e posta Gny
nie jest zmyleniem Snorriego, wiadczy pojawianie si jej imienia u skaldw ,
a jej okrelenie w Ynglingatal (7: Skj. BI, 8) mianem gliinis gna, konna Gna",
wskazuje, e Snorri nie bez powodu opisa, jak zgodnie z obyczajem Walkirii
galopuje po niebie.
52

53

70. 7 7. Freja
Jak ju wspomnielimy, moliwa jest pierwotna tosamo postaci Frigg
i Freji. Imi Freji znaczy pani" i mg to by najpierw przydomek Frigg.
Przemawia za tym rwnie fakt, i obie boginie miay tego samego maonka.
Ale take miano Frigg (ukochana) ma posta typowego przydomka, a powiad54

52 Prbowalimy dostrzec w Fulli, wraz z odpowiadajcym jej Pholem, kontynentalny wariant

skandynawskiej pary Frej-Freja. Oznaczaoby to zarazem, e Frigg byta siostr Freja, co moe by
kolejnym argumentem na rzecz tezy o pierwotnej tosamoci Frigg i Freji.
53 Kormak, Lv 17, 34: Skj. BI, 73, 78; Gisli 5, 33: Skj. BI, 97, 103.
54 Tak jak imi jej brata oznacza pana, por. J. de Vries 1962, 142, 144.

268
czenia jej imienia, cho obejmujce cay obszar germaski i starsze ni w przy
padku Freji nie sigaj daleko w gb czasw staroytnych. Postacie Frigg
i Freji s wic zapewne nowymi wariantami postaci dawniejszej, ktrej imi
lub imiona pozostaj dla nas nieznane, do wyranie jednak rysuje si jej na
tura.
Frej zaliczano do Wanw, co podkrelaj podane przez Snorriego (Skald
skap. 20 i 37) jej kenningi Vana god (bogini z rodu Wanw), Vana dis (Disa
z rodu Wanw) oraz Vana brudr. Ciekawy jest ten ostatni, oznaczajcy dosow
nie oblubienic Wana". A mianem Wana okrelano jej brata Freja i ojca Njorda
(Skaldskap. 6-7). Przydomek ten moe jednak oznacza jedynie, e bya kobiet
z rodu Wanw. Jej przydomek Mardol, zorza nad morzem", wyranie nawizu
je do zwizkw jej ojca Njorda z wod i narodzin Freji w Noatun (L. Motz
1998, 37). Inne podane przez Snorriego przydomki Freji to: crka Njorda, sio
stra Freja, ona Oda, matka Hnoss, posiadajca polegych (eigandi valfalls),
i Sessrumnir, i koty (fressa), i Brisingamen", a take bogini pikna we zach
(gratfagra god), bogini mioci" (Skaldskap. 20). Jej imienia skald Kormak
(Lausavisur 7, 10, 23, 40, 4 1 : Skj. B I , 71-79) uywa w kenningach okrelaj
cych pikn kobiet. W poezji skaldw pojawiaj si take poetyckie synonimy
jej imienia (heiti): Gefn, Hom i Syr (M. Kristensen 1930-31, 81). Rwnie
Snorri w swoim wyliczeniu bogi (Gylf. 35) wymieni, jak pamitamy, jej przy
domki Mardol, Hom, Gefn i Syr, i uzna Frej z boginie rwnie dostojn jak
Frigg. Wczeniej, opisujc w Gylfaginning (24) Freja i Frej jako dzieci Njorda
Snorri podkrela jednak, e to wanie Freja jest najczcigodniejsz (agaetuz)
z bogi, ma w niebiosach siedzib, ktra nazywa si Folkvang, i za kadym ra
zem, gdy msza do walki, do niej naley poowa polegych, a dmga do Odyna".
Snorri powouje si tu na odpowiedni strof z Grimnismal (14). Jej siedziba:
Folkvang si nazywa
Tam Freja rzdzi,
W sali miejsca wskazuje.
Poow polegych
Wybiera codziennie,
A poow ma Odyn.

Freja jest wic tu eskim odpowiednikiem Odyna i na jej miejscu nalea

oby spodziewa si raczej jego ony Frigg. Ale to Freja bya najwaniejsz bo
gini skandynawskiego panteonu.
W Grimnismal nie ma podanej przez Snorriego wzmianki o pojawianiu si
Freji na polach bitewnych w jej wasnej osobie, co jest typow cech Walkirii.

269
Nie przypadkiem jednak jej dzik nazywa si Hlidsvini (Hdl. 7) - dzik bojowy",
a miano jej siedziby, Folkvang, oznacza pole bitwy . To ona wreszcie, czy to
w postaci Walkirii Gondul, czy to posyajc w tej misji Gondul, za pomoc cza
rw powoduje nigdy nie koczc si bitw pomidzy Hedinem i Hognim (Sor
la thattr 5). Co wicej, ich walka, zwana Hjadningavig, codziennie koczca si
mierci wikszoci uczestniczcych w boju wojownikw, oywianych wieczo
rem przez Walkirie, i wznawiana nazajutrz od nowa, trwa ma a po kres cza
sw. Jedynie Sorla thattr czy Frej z wybuchem Hjadningavig, inne rda jej
spowodowanie przypisuj crce Hogniego, noszcej typowe dla Walkirii imi
Hild (pojawiajcej si zreszt take w Sorla thattr) .
Jeli jednak Folkvang
Freji jest odpowiednikiem Walhalli Odyna, to przypisanie jej zwizku z Hjad
ningavig nie jest przypadkowe i w tej nigdy nie koczcej si bitwie widzie
naley odpowiednik pojedynkw mieszkajcych w Walhalli einherjar Odyna
(G. Muller 1976, 350-352).
55

56

Wane s wic zwizki Freji ze wiatem mierci. Poza wojownikami do jej

Folkvangu trafiay te kobiety. Thorgerda, crka Egila Skalla-Grimssona, pra
gnc po mierci brata umrze wraz z ojcem owiadcza, e chce razem z nim
uda si do Freji (Egils saga Skall-Grimssonar 78). Jest to wszake jedyne wia
dectwo wskazujce, e Folkvang Freji stanowi zawiaty dla kobiet. Zwizki
z wojn i zawiatami to wszake tylko dwa z kilku wanych aspektw natury
Freji, rzadko podkrelane przez badaczy, natomiast przez Snorriego chyba nie
przypadkiem wymienione na pierwszym miejscu. Warto te zauway, e jedn
z najwaniejszych cech przypisanych Freji jest odwaga. Jako jedyna spord
bogi i bogw nie boi si goci w Asgardzie pijanego olbrzyma, nalewajc mu
bez cienia lku piwo (Skaldskap. 17).
Przejdmy do cech Freji uznawanych za bardziej dla niej typowe. Snorri
(Gylf. 24) kontynuuje: Jej hala nazywa si Sessrumnir , jest wielka i pikna.
Gdy gdzie jedzie, zaprzga dwa swoje koty, siada na wz i powozi. Jest najbar57

55 Tak L. Motz 1998, 32; ostroniej E. Polome 1995, 586, podajc etymologi pole ludu". Folk
wedlug Jana de Vriesa (1962, 137) oznacza tum, lud, armi" ale te walk" a nawet miecz", std
zaproponowana przez L. Motz etymologia jest poprawna i dobrze pasuje do rzeczy, dziejcych si
w siedzibie Freji.
56 Skaldskap. 50; por. L. Motz 1998, 39.
57 Nazwa jej domu oznacza statek o wielu awkach dla wiolarzy", co wskazuje, e albo cze
go w tym wtku mitu nie rozumiemy, albo czego nie rozumiano ju w czasach schykowego po
gastwa, z bied nazw t mona przetumaczy jako Sala o wielu miejscach", por. R. Simek 1995,
360. W swej siedzibie, jak wynika z Sorla thattr (2), miaa wasn, zamknit sypialni (por. po
dobn komnat Gunnlody w Havamal\) gdzie niesposob si byo dosta, Loki zdoa tam wtargn
dopiero wtedy, gdy zmieni si w owada.

270
dziej [ze wszystkich bstw] skonna sucha ludzkich prb, i od jej imienia po
chodzi zaszczytne miano frovor, ktrym okrela si dostojne kobiety. Bardzo lu
bi pieni miosne (mansongr ), i naley wzywa jej pomocy w mioci". Nie
przypadkiem w Skaldskaparmal (20) Snorri okrela j mianem bogini mioci astagud. Freja bya wic patronk mioci ale - zauwamy - to imi Frigg ozna
cza ukochan"!
58

Freja bya skonna do rozwizoci i afer erotycznych, przy ktrych drobne

skandale wizane z Frigg i innymi skandynawskimi boginiami nie s nawet
godne wzmianki. Podczas wprowadzania chrzecijastwa na Islandii skald Hjalti Skeggjason uoy kuplet brzmicy: obrazy bogw nie szukam, ale Freja to
suka" (Ari inn Frodi, Islendingabk 7). Jak pamitamy, w Martinus saga byskups (36) okrelono j mianem prostytutki. Cakiem podobnie w Lokasennie
(30) przedstawia j Loki stwierdzajc, e spaa z kadym z Asw i Elfw.
W Hyndluljod (47) tytuowa Olbrzymka porwnuje j do niepohamowanej
w swych dzach kozy Heidrunn, biegajcej za kozami. W zamian za Brisinga
men oddaa si kademu z Karw, ktrzy go dla niej wykonali (Soria thattr 1).
Bya najbardziej podan ze wszystkich bogi, std czsto prbowali zdoby j
Olbrzymi, jak anonimowy budowniczy Asgardu (Gylf. 42), Thrym (Thrk. 7)
i Hrungnir (Skaldskap. 17). Lecz cho jej frymaczenie wasnym ciaem, ktrym
paci Karom za Brisingamen, zrwnuje j moralnie z prostytutk, nie bya goto
wa odda si kademu. W Thrymskvidzie (12) do furii doprowadza j pomys
oddania jej Olbrzymowi Thrymowi, ktry zada jej w zamian za zwrot bogom
mota Thora. Na jego propozycj przekazan przez Lokiego:
Gniewem Freja zawrzaa,
Wciekoci gorzaa,
Wszystkie sale Asw,
W posadach zadray.
Spad z niej wielki
Naszyjnik Brisingw:
Musiaabym oszale
Z dzy za mczyzn
Bym zechciaa jecha,
Z tob do Jotunheimu.

Ziemskim kochankiem Freji by krl Ottar (Hdl. 6), a opowie o nim znaj
duje ciekaw paralel w pnym Svipdagsmal. Zwizek Freji z wasnym bratem
(Ls. 32), przez Lokiego ukazany jako dowd jej szczeglnej rozwizoci, pod5 8

Tworzenie takich pieni by na Islandii prawnie zakazane, i zagroone najsurowsz kar pe

nego wygnania {skoggangr), tak sam jak przewidywano za nid (mierteln obraz) lub zabjstwo.
Vigslodi 115: Gragas 1992, 274; por. E. Marold 2001, 378.

271
krel jednak raczej jej natur Wanki, cho jej przydomek Verna brudr",
do
sownie oblubienica Wana" pozwala myle o moliwym wtku jej maestwa
z wasnym bratem.
Z jej zwizkw z mioci i ostentacyjn, kobiec seksualnoci nie wynika
jednak przypisy wana jej czsto rola patronki podnoci . Nie da si zaprzeczy,
e wraz z Frigg wzywano j przy poogu (Oddr. 9). Take przydomek Gefn
wskazuje na jej podobiestwo do Gefjon i Gabii, bogi nie tylko dajcych ra
do ycia erotycznego, ale take darzcych podnoci. W wyranie rysujcym
si w rdach charakterze Freji brak jednak rysw bogini podnoci , wida
natomiast jej mocne zwizki z wojn, woln mioci i z klejnotami.
59

60

Freja, w odrnieniu od Frigg, nigdzie w zasadzie nie jest przedstawiana

w roli matki, cho przypisano jej zrodzone z Oda crki. Wedug Snorriego
{Gylf. 35; Skaldskap. 37) miaa jedn crk, o imieniu Hnoss. Natomiast wedug
Ynglinga sagi (10) pira tego samego Snorriego Freja miaa dwie crki: Hnoss
i Gersemi. Aluzja do nich obu, i do Freji jako ich matki, pojawia si w opisie
kosztownoci w strofie dwunastowiecznego skalda Einara Skulasona
{Oxarflokk
3: Skj. BI, 450). Z imienia, za to duo wczeniej, bo ju w strofach Kormaka
(Lv 41: Skj. BI, 79), powiadczona jest w poezji skaldw jedynie Hnoss. Imiona
obu crek Freji oznaczaj klejnoty (J. de Vries 1962, 164, 244). Mona je zatem
uzna za personifikacje biuterii tej bogini.
Freja przedstawiana jest jako ona Oda (Hdl. 47; Gylf. 35, Skaldskap.
37),
postaci bladej i enigmatycznej. Ich zwizek powiadczony jest ju w Voluspa
(25), gdzie jednak jej miano Ods mey (dziewka Oda) jest dwuznaczne, i nie
przesdza, czy bya jego on, sprawia bowiem wraenie okrelenia waciwego
dla kochanki (L. Motz 1992, 165). Skald Einar Skulason {Oxarflokk
2: Sig. B l ,
449) nazywaj mianem Ods bedvina (hapax legomen), ktre rwnie jest raczej
dwuznaczne. Cho sowo bedja oznacza na og on, to w zajmujcym nas zo
eniu sowo bedvina odczyta mona dosownie jako przyjacika z ka".
Wedug Snorriego {Gylf. 35), jak pamitamy, Odr by kiedy tak dugo poza
domem, i zrozpaczona Freja ruszya w wiat na jego poszukiwanie paczc za
mi, ktre zamieniay si w czerwone zoto. Std jej okrelanie mianem piknej
we zach" i kenning zota zy Freji", odnoszony take do jej przydomkw
w postaciach takich jak zy Mardol" . Z mitu wynika jasno: Odr opuci swoj
61

59 Zauwaya to susznie Lotte Motz 1998, 33.

60 Inaczej J. de Vries 1957, 311; E. Polome 1995, 587.
61 Skaldskap. 32, 37; w Bjarkamal 5 (Skj. BI, 171) okrelone jako zy Mardol (tar Mardallar);
w innych miejscach jako gratr Mardallar (Skj. B1, 212) i Freyju tar (Skj. BI, 284), patrz M. Kristen
sen 1930-1931,82.

272
on, a ta nie zdoaa go odnale (L. Motz 1998, 30). Ju dawno temu zauwa
ono podobiestwo motywu Freji jako bogini paczcej po swoim zaginionym
partnerze do podobnych wtkw w mitologiach wiata antycznego, szczeglnie
bliskowschodnich, gdzie boginie opakuj bogw takich jak Adonis czy Ozyrys
(J. de Vries 1957, 307). Skd, kiedy i w jaki sposb wtek ten wszed do zesta
wu zwizanych z Frej mitw, trudno powiedzie. Miano Oda jest natomiast bez
cienia wtpliwoci skrcon form imienia Odyna. Take wtek jego dugiej
nieobecnoci w domu (podobny do mitu o wygnaniu Odyna) wskazuje na pierwot
n tosamo tych postaci. Co wicej, w Soda thattr (1) Freja jest przedstawiona ja
ko oficjalna metresa (fridla) Odyna. Nie dochowaa mu jednak wiernoci. Odyn na
tomiast chwalc si w Hvaml swoimi podbojami miosnymi nie wspomina
o niej jako o swojej kochance. I nic dziwnego, jeli bowiem zaoy pierwotn
tosamo Oda i Odyna, oraz Frigg i Freji, to uzna j mona za jego on.
Kolejnym rdziemnomorskim" motywem jest wz Freji zaprzony w ko
ty (kattur), na ktrym wedug Snorriego pojawia si na pogrzebie Baldra (Gylf.
24 i 49). Dostrzeono w nim naladownictwo wozw bliskowschodnich bogi,
przede wszystkim Cybele jedcej wozem zaprzonym w dwa lwy (E. Polme
1995, 586; B.-M. Nsstrm 1995, 24-25). Zestawienie wozu cignitego przez
grone, ryczce lwy z wozem cignitym przez miauczce koty wydaje si do
zabawne. Zastanawia jednak liczba dwch tylko kotw cigncych jej wz
(Gylf. 24). W Skaldskaparmal miano Freji jako posiadaczki kotw" (eigandi
fressa) nie odnosi si do ich typowej nazwy (kottur), ale oznacza dosownie wa
cicielk zwierzt parskajcych, sapicych, fuczcych", takich jak koty, ale
take i niedwiedzie (J. de Vries 1962, 141). Mona wic uzna, e oznacza
w tym przypadku jakie stworzenia kotowate, i to by moe duych rozmiarw.
Poniewa za trudno podrujcym czsto do Europy i Bizancjum Islandczykom wmawia nieznajomo wiata i niezdolno do odrnienia kota od lwa
(zwierzcia rzadkiego, ale trzymanego i podziwianego w krlewskich zwierzy
cach), to w kotach Freji" dostrzec naley okrelenie lww.
Koci zaprzg nie jest jedynym rodkiem lokomocji waciwym dla Freji. Jej
brat Frej podruje na dziku Gullinborstim. Podbnie do niego Freja jedzi na
dziku Hlidsvini, na ktrym w Hyndluljod (5-7) pojawia si na drodze bogw
(godveg) obok Olbrzymki Hyndli, dosiadajcej wilka. Hlidsvini, czyli dzik bo
jowy" podobnie jak Gulinborsti nie jest jednak zwyczajnym zwierzciem . Za
rzucajc Hyndli, e myli si, widzc jej ukochanego Ottara na drodze mierci
powiada:
62

6 2

Patrz wyej, s. 184.

273
Tam, gdzie mj odyniec
Zalni zot sierci.
Ktrego mi zrobiy,
Dwa kary, Dainn i Nabi.
Tam z siode zejdziemy,
Sidziemy i opowiemy
O dawnych rodw dziejach
Ludzi, co z bogw pochodz.

Hlidsvini by wic podobnie jak Gullinborsti dzieem Karw. W nocy

wiecia na nim jego zota szczecina. Hlidsvini zosta bowiem w
Hyndluljod
okrelony wprost jako lnicy ,gulin borsti",
zot sierci. Warto tu jeszcze
przypomnie przydomek Freji brzmicy Syr i oznaczajcy wini" (J. de Vries
1957, 328; 1962, 574). Pojawia si on ju u pierwszych skaldw i cho kusi,
by odnie go do moralnoci Freji, naley go raczej czy ze skadaniem jej
tego zwierzcia w ofierze (E. Polome 1995, 585-186).
63

Freja posiada te (podobnie jak Frigg) strj sokoa, pozwalajcy jej porusza
si w powietrzu. Dwukrotnie poycza go Lokiemu, by ten mg w nim dotrze
do Thrymsheimu, siedziby Thjaziego i odzyska Idunn (Skaldskap.
1), a potem
by mg w nim dolecie do siedziby Thryma, i sprawdzi, czy to on ukrad mot
Thora (Thrk. 3-5). W Thrymskvidzie
poycza te Thorowi Brisingamen (Thrk.
14 i 18). Chtnie wic pomaga znajdujcym si w potrzebie bogom.
Charakterystyczn cech Freji s jej zwizki ze zotem i klejnotami. Wspo
mnielimy ju o jej zotych zach i imionach jej rzekomych crek Hnoss i Gersemi, oznaczajcych klejnoty. Doda tu jeszcze naley jej przydomek Menglady, pod jakim wystpuje w Svipdagsmal.
Oznacza on kobiet cieszc si [ko
sztownym] naszyjnikiem" (J. de Vries 1962, 384). Najwaniejszym atrybutem
Freji jest bowiem Brisingamen, klejnot, uznawany na og za jej naszyjnik, z ca
pewnoci ozdobiony jakim wieccym kamieniem szlachetnym, by moe
rubinem. Jedna z bardziej poetyckich prb interpretacji sensu jej przydomka
Mardol (zorza, wiecca nad morzem"), uznaje, e Freja jako stella maris wie
cia nad wodami wiatem swego klejnotu .
64

63 Egil Skalla-Grimsson, Lv 18; Kormakr Ogmundarson, Sigurdardrapa 1, Steinar Sjonason, Lv.

2: Skj. BI, 46, 69, 89; por. Snorri, Gylf. 35.
64 Tak E.C. Polome 1995, 585; por. J. de Vries 1962, 379. Nie jest to interpretacja zupenie do
wolna. Wedug Snorriego Odyn owietla gwn sal Walhalli zatykajc porodku wiecce mie
cze, natomiast Aegir swoj hal, w ktrej goci bogw, mia wedug Skaldskaparmal (33) owietli
blaskiem zota.

274
Nazwa Brisingamen, powiadczona u Snorriego (Gylf. 35, Skaldskap 20)
i w Thrymskvidzie (13, 19) oznacza naszyjnik Brisingw". Mona w niej jed
nak sprbowa odnale pojcie wiecenia (por. norweskie brisa, J. de Vries
1957, 311) i poncego ognia, brisingr (J. de Vries 1962, 57). Brisingamen poja
wia si ju w Beowulfie (v. 1191-1209) jako Brosinga mene, a klejnot w z hali
Eormenrika kradnie niejaki Hama. Prarda tej opowieci doszukiwa si wic
mona ju w cyklu mitw zwizanych z Hermanarykiem (A.B. Rooth 1961,
54). Niewykluczone, e Brisingamen jest tosamy z tajemniczym hafnyra
z Husdrapy (2), o ktry przy Singasteinn walczyli Loki i Heimdall, i ten ostatni
zwyciy. Pewne jest tu tylko, e ju wedug pierwszych skaldw Loki ukrad
Brisingamen, a Heimdall go odzyska. W Haustlong (9) Loki okrelony jest bo
wiem jako zodziej brisinga gjord (naszyjnika, pasa), a jako zodziej Brisinga
men pojawia si w Skaldskaparmal (16). Heimdall natomiast przedstawiony jest
tam (Skaldskap. 8) jako mansaekir Freju ten, kto szuka [lub odzyska] naszyj
nik Freji". Wedug Snorriego, ktry powouje si w tym miejscu na nieznane
nam strofy Husdrapy, Heimdall mia o naszyjnik Freji walczy z Lokim pod
Singasteinn, a obaj stoczyli swj bj przemienieni w foki.
Jeli za E.C. Polome (1995, 585) dokonamy miaej interpretacji 20. strofy
Lokasenny, utosamiajc Frej z Gefjon, i uznamy wspomnianego tam biaego
modzieca" za Heimdalla, to okae si, e za odzyskanie swego klejnotu Freja
nagrodzia go swymi sprzedajnymi wdzikami. Nie jest to interpretacja a tak
karkoomna, jak by si mogo na pozr wydawa. Opowie o zdobyciu przez
Frej jej klejnotu, cho zachowana jedynie w pnym Sorla thattr, nosi znamio
na legendy opartej na dawnym micie. W znanej nam wersji nie tumaczy ona
jednak, dlaczego naszyjnik Freji odzyska mia Heimdall. Najwyraniej wic
mit mia wiele wersji. W Sorla thattr suy on wyjanieniu, dlaczego Freja spo
wodowaa nie kocz si bitw dwch krlw, zwan Hjadningavig. W innych
rdach powoduje j Walkiria Hild, Sorla thattr jej wywoanie przypisuje Freji
- j a k zreszt sdzimy nieprzypadkowo.
Legenda brzmi nastpujco (Sorla thattr 1). Gdy Odyn by krlem w pooo
nym w Azji Asgardzie, powierzy tam Njordowi i Frejowi penienie funkcji ka
panw. Crk Njorda bya Freja. Ta stowarzyszya si z Odynem i zostaa jego
kochank. Ale byli te w Azji mowie, jeden zwa si Alfrigg, drugi Dwalinn,
trzeci Berling, czwarty Grerr", ktrych ludzie zwali Karami (dvergr). Ci mie
szkali w pewnej skale". Odyn bardzo kocha Frej, ktra bya najpikniejsz ko
biet swoich czasw. Ale pewnego dnia zdarzyo si, e Freja sza obok skay,
a ta bya otwarta. Kary zajte byy robieniem zotego naszyjnika, ktry by bar
dzo pikny. Freji podoba si naszyjnik, a Karom Freja". Dostaa go od nich za

275
spdzon z kadym z nich noc i wrcia z do Odyna, udajc, e nic si nie stao.
Loki dowiedzia si jednak o jej niewiernoci i donis na ni do Odyna, a ten
wiedzia, jak j dotkliwie ukara. Zmusi Lokiego, by ten ukrad naszyjnik, co
nie byo atwe, jako e Freja nosia swj klejnot na piersiach nawet podczas snu.
Loki musia si wic zmieni w much, by dosta si do jej komnaty, rozpi na
szyjnik, uksi j tak, by si przewrcia na drugi bok i dopiero wtedy zabra go
i zdoa uciec ze zdobycz. Freja rankiem zauwaya brak naszyjnika. O jego
kradzie podejrzewaa Odyna. Ten zgodzi si odda jej klejnot, ale pod warun
kiem, e spowoduje nigdy nie koczc si wojn dwch krlw (Sorla thattr
2). W tej wersji mitu wtek walki Heimdalla z Lokim o nalecy do Freji na
szyjnik w ogle si nie pojawia. Wan paralel do tego mitu stanowi wspo
mniana tu ju anegdota Saksona Gramatyka (I, 7, 1-3) o zotym posgu Odyna,
ktry jego ona Frigg potajemnie przetopia, zdradzajc przy tej okazji swego
ma ze zotnikiem.
Warto tu zauway, e Freja musiaa swj klejnot odzyska za wszelk cen,
by to bowiem jej najwaniejszy atrybut. Jak pokazuje Thrymskvida (26-28),
Freja kochaa biuteri, a co wicej, bez Brisingamen najwyraniej nie bya
w peni bogini. Tak jak Thor bez Mjollnira traci sw msko, tak brak Brisin
gamen pozbawia Frej jej kobiecoci. Dawne interpretacje, dostrzegajce
w Brisingamen zorz polarn, Soce, lub przynoszcy podno amulet nie wy
daj si dzi przekonujce . Gdy bogowie chc przebra Thora za Frej, musz
na jego wypchanych kamieniami sztucznych piersiach zawiesi Brisingamen
(Thrk. 14 i 18). Warto tu przy okazji zauway, e kenning Eilifa Gudrunarsona
(Thorsdrapa 17: Skj. B I , 148) okrela Thora mianem langvinr
Throngvar,
starego przyjaciela Freji". Nic wic dziwnego, e Freja bez wahania powierza
mu w Thrymskvidzie swj najcenniejszy atrybut. Odpowied na pytanie, czy oz
nacza to, e ich przyja miaa erotyczny podtekst zaley od tego, czy uwierzy
my w cytowane tu ju sowa Lokiego o jej intymnych zwizkach ze wszystkimi
bogami.
65

Freja bya mistrzyni waciwej dla Wanw magii seidr, dajcej take moc
wieszcz. W jej tajniki po pojednaniu Asw z Wanami wprowadzia Odyna (Yn
glinga saga 4). Jako pani seidr Freja bya zapewne tosama z Gullveig, o ktrej
mwilimy ju wyej. Znaa si te na nekromancji, o czym wiadczy zaklcie,
jakim zmusia Olbrzymk Hyndl do wygoszenia proroctwa, zawierajcego list
przodkw jej ziemskiego kochanka Ottara heimski (L.P. Supecki 1998, 59-60;
L. Motz 1998, 31). Po to, by Ottar, zmieniony w jej dzika, potrafi zapamita
65 Omawia je R. Simek 1995, 57-59, tam literatura.

276
otrzyman od Hyndli wiedz, zmusia j, by daa mu piwo pamici, minnisol
(44), a gdy Olbrzymka czarodziejski pyn zatma, zauwaya to i potrafia piwo
oczyci za pomoc czarw (Hdl. 48-49). Sama natomiast w postaci Walkirii
Gondul podaa Hedinowi napj zapomnienia (ominni) po to, by nie pamita
0 swym braterstwie krwi z przyjacielem, z ktrym z woli Freji ma toczy nigdy
nie koczc si walk . Nic wic dziwnego, e Loki (Ls. 32) okreli Frej
mianem czarownicy (fordoedd).
Freja, gdy znalaza si wrd Asw, zostaa przez nich wyznaczona do pe
nienia obowizkw kapanki (gydji), tak jak kapanami stali si jej ojciec i brat
(Ynglinga saga 4 i 10). W Hyndluljod (2-4) opisano, jak modli si do Odyna
1 skada ofiar dla Thora. W tej samej pieni wspomina si, i skadano jej krwa
we ofiary z byda na kamiennych otarzach, hrgach (Hdl. 10). Zapisana w Hi
storia Norwegie (9) wersja legendy o mierci krla Domaldiego mwi, e ten
zosta przez Szwedw powieszony dla obfitoci plonw w ofierze dla Ceres".
Wskazuje to, e adresatem tej ofiary moga by Freja. Kult Freji nie by li tylko
motywem literackim. wiadcz o nim istniejce do dzi w caej Skandynawii li
czne nazwy miejscowe utworzone od jej imienia (J. de Vries 1957, 309). Pomi
mo szczeglnego zwizku Freji i Freja ze Szwecj nie mona wic jej kultu
ogranicza do tego tylko kraju .
66

67

Ciekawi pojawianie si w toponomastyce Skandynawii nazw miejscowych

w rodzaju Harnevi, urobionych od przydomka Freji Hom, oznaczajcego naj
prawdopodobniej len (J. de Vries 1957, 331). Bya to rolina o duym znaczeniu
w rytuale. Z wielu potwierdzajcych to przykadw przywoajmy tu tylko dwa:
w lnian tkanin zawinity by volsi, a w opisujcej go strofie pobrzmiewa zna
na z wczesnych napisw runicznych sakralna fraza linalaukar (len i czosnek).
Take welon na gowie Thor przebranego za narzeczon Thryma zrobiony by
z lnu (Thrk. 14).
Szczeglnym wtkiem kultu Freji jest jej opieka nad poszczeglnymi
ludmi, a w szczeglnoci nad krlami. W Hyndluljod Freja pojawia si jako
opiekunka Ottara heimski, swego ziemskiego czciciela i kochanka, ktremu po
maga zdoby wiadomoci, potrzebne mu do wygrania pojedynku na wiedz,
ktrego stawk byo najprawdopodobniej objcie wadzy krla (A. Gurjewicz
1973, 72-84).
66 Sorla thattr 7. Napj ten jest identyczny z napojem zapomnienia, wspomnianym w Gudrunarkvida II, 22-23 (por. L. Motz 1998, 38). Doda tu jeszcze naley olrunar z Sigdfumal (7) stoso
wane w podobnym celu i by moe podawane ofierze wraz z napojem (Sdf 18).
67 Tak efektownie, ale bdnie L. Motz 1998, 30.

277
Podobnie mona interpretowa fabu Svipdagsmal.
Jest to pie, w ktrej
pojawia si modzieniec, wysany przez macoch z niewykonaln zdawaoby si
misj zdobycia Menglady. Broni jej zawiatowe ognie, piekielne ze psy, czaro
dziejskie umocnienia i Olbrzym Fjolsvinn. Ale to wanie Svipdag jest wybrankiem Menglady i gdy ujawnia swoj tosamo, drzwi jej siedziby, Lyfjabergu,
staj przed nim otworem. A jest to miejsce, gdzie leczy si rannych i chorych
mczyzn, oraz cierpice na swoje przypadoci kobiety (Fjm. 36). Suce
Menglady nosz odpowiednie do leczniczych i pomocnych ludziom funkcji
imiona (Fjm. 38). Pojawia si wrd nich take Eir, znana ju nam jako bogini
medycyny. Jak si powiada (Fjm. 40), mieszkanki Lyfjabergu zawsze su po
moc ludziom skadajcym im ofiary i
Nie przyjdzie nieszczcie
takie dla synw czowieczych,
od ktrego ich nie wybawi.

Zgadza si to z podkrelan przez Snoriego yczliwoci Freji dla ludzi. Ale

warto te zauway, e wybrany przez Menglad modzieniec jest postaci ra
czej biern, a jego wyprawa do jej siedziby ma charakter inicjacji. Svipdag zo
staje wprawdzie mem Menglady, ale nie zabiera jej ze sob, tylko zostaje
u niej w domu. Bdzie tam, jak si sdzi, wadc lub kapanem, a zapewne jed
nym i drugim, ale wyrane jest jego podporzdkowanie Mengladzie, odpowied
niczce Freji .
68

Freja miaa wic wiele cech czynicych z niej gwn bogini skandyna
wskiego panteonu. Bya pani wojny i mierci, rozwiz patronk mioci gu
stujc w kosztownych klejnotach, opiekunk wadcw i bieg w czarach ka
pank. W swojej osobie czya zatem wiele cech znanych nam germaskich
bogi. Ale w odrnieniu od Frigg nie bya matrona i wbrew opinii wikszoci
badaczy trudno j uzna za szczegln patronk podnoci i dobrobytu. Jej po
chodzenie z rodu Wanw nie jest tu argumentem wystarczajcym. Na rzecz tezy
0 zwizku Freji z podnoci i dobrobytem mogyby ju raczej wiadczy liczne
lady jej kultu pojawiajce si w onomastyce, tak w nazwach miejscowych, jak
1 w imionach osb, opieka nad krlami i yczliwo dla prb ludzi.
B.-M. Nsstrm (1995, 73 i passim) uznaa niedawno Frej za wielk bogi
ni mitologii skandynawskiej. Jest to teza w pewnym stopniu suszna. Jeli za
typowe cechy Wielkiej Bogini uzna swobod i niezaleno od mskiej czci
68 Badajca zapisany w Svipdagsmal mit Lotte Motz (1975, 133-150) doszukaa si w nim na
wet ladw jego wczeniejszej postaci, w ktrym Menglada jako Wielka Bogini witaaby Svipdaga
jako swojego wracajcego po dugiej nieobecnoci syna. Wtek ten pasuje jednak raczej do poszuku
jcej zaginionego maonka Frigg!

278
panteonu, wadz nad przeznaczeniem, zwizki z ziemi i wiatem natury oraz
ambiwalentny charakter istoty dajcej zo i dobro, ycie i mier - to Freja by
a takim bstwem. Byy to jednak cechy typowe rwnie dla innych bogi.
Take przypuszczenie o pierwotnej tosamo Frigg i Freji nie jest pozbawione
racji (L. Motz 1998). Jeli uzna jego prawdziwo, to wiele zdumiewajcych
podobiestw pomidzy Frigg i Frej znajduje wytumaczenie. Pozwala te zro
zumie, dlaczego Frigg i Freja, w swoich pocztkach stanowice by moe
jedn i t sam posta, przyjy ostatecznie inne nieco cechy. Freja ukazuje si
nam raczej jako wcielenie nieokieznanej, wolnej i frywolnej kobiecej seksual
noci. Bardzo mocne s przy tym jej zwizki ze wiatem wojny. Jeli jednak
uzna jej tosamo z Menglad, to zdoamy w niej te dostrzec bogini lecz
c chorych i rannych, chtnie pomagajc ludziom. Frigg natomiast ukazuje si
w roli czcigodnej matrony, ony i matki. Najwicej zwizkw z podnoci
i dobrobytem, pojciami nieodcznymi przecie od postaci bstw kobiecych
dostrzegamy jednak nie u Frigg, i nie u Freji, ale w postaci Gefjon. Inna ju
rzecz, e sfery dziaania wszystkich zajmujcych nas bogi w duym stopniu
zachodz na siebie, a kada z ich postaci jest tylko czasowym i czciowym
uosobieniem wci aktualnych i potrzebnych mocy, w rnej postaci przywo
ywanych w mitach za pomoc podobnych na og wtkw fabularnych, sym
boli, poj i skojarze.

10. 12. Sif

69

Kolejn bogini, o ktrej wiemy nieco wicej, jest Sif. Bya on Thora
i matk Ulla, lecz Thor nie by jego ojcem, std skaldowie (Thjodolf,
Haustlong
15: Skj. B I , 17; Eysteinn Valdason 3: Skj. BI, 131) nazywaj go tylko ojczymem
Ulla {magr Ullar). Miaa z nim wszake crk Thrudr i w Skaldskaparmal
(21)
nazwana zostaa jej matk. Nie bya jednak matk synw Thora Modiego i Magniego, ktrych mia on z Olbrzymka Jarnsaxa {Skaldskap.
17), std Sif nazwana
jest jego wspon i rywalk (elja) Jarnsaxy (Skaldskap.
21). To jednak w ro
dzinach bogw zdarzao si czsto. Bardziej zdumiewajcy jest motyw narodzin
jej syna Ulla z nieznanego ojca, ktry w adnym nordyckim rdle nie jest wy6 9

Jako ona Thora pojawia si w jego kenningu Sifjar runi (Eysteinn Valdason 1: Skj. B1, 131).
Jej imi pojawia si te w kenningu oznaczajcym kobiet u skalda Kormaka (Lv. 7: Skj. BI, 71).

279
mieniony i zdecydowane wykluczanie ojcostwa Thora. W Harbardsljod
Odyn wymiewa si z podrujcego jak zawsze Thora, stwierdzajc:

(48)

Sif ma w domu kochanka (a ho heima)

Powiniene go schwyta!

By nim zapewne Loki, ktry w Lokasennie (54) za podany mu przez Sif pu

char miodu, wrczony z prob, by cho jej nie oczernia w hali Aegira, od
wdzicza si jej sowami:
Ty byaby t jedyn
Gdyby bya zimna
I nieprzystpna dla mw.
Lecz wiem, e co najmniej jeden
Kochanek okpi Hlorrida (= Thora),
A by nim zoliwy Loki.

Sif zaliczano oczywicie do Asynii. W rdach pojawia si czsto {Hym. 3,

15, 34, Thrk. 24, Gylf. 31, Skaldskap. 4, 14), ale gwnie w roli ony Thora
i matki Ulla. Jej imi oznacza krewn" (J. de Vries 1962, 473).
Jedynym mitem zwizanym bliej z jej osob jest opowie Snorriego
(Skaldskap. 35) objaniajca sens kenningu zota haddrSifiar (wosy S i f ) . Jak
podaje Snorri Loki Laufeyjarson zrobi to w swej zoliwoci, e obci Sif
wszystkie wosy. Gdy Thor to zauway, zapa Lokiego i zacz mu ama po
kolei wszystkie koci, a wreszcie ten przysig mu, e to uzyska od Czarnych
Elfw [= Karw], e ci zrobi dla Sif ze zota takie wosy, co bd rosy jak
prawdziwe". Uda si do Karw, synw Ivaldiego, Brokkura i jego brata Eitri,
ktrzy nie tylko wykonali zote wosy dla Sif, ale take statek Skidbladnir, w
czni Gungnir, dzika Gullinborstii, bransolet Draupnir i mot Mjollnir. Prac
Karw zajmiemy si w innym miejscu . Tu za warto zauway, e Loki mg
mie moliwo obcicia Sif wosw jedynie w przypadku, gdy oboje znajdo
wali si w sytuacji intymnej bliskoci, co potwierdza motyw zdrady Sif i tuma
czy zo Thora. Zwizki Sif ze zotem potwierdza Bjarkamal (5: Skj. BI, 171),
gdzie zoto nazwane jest kenningiem Sifjar svardfesti, wosy Sif. Warto za
uway, e zote wosy Sif s oczywist paralel do mdych wosw Thora, naj
cenniejsze bowiem zoto, a tylko takie byo godne znale si na gowie bogini,
zwano zawsze czerwonym zotem. Wedug Prologu (9) do Eddy Snorriego zo
towos (czyli rud) Sif uznawano za najpikniejsz z bogi, w innych miej
scach zestawiana jest z Frej, i to j jedynie, obok seksownej Freji, pragn
uprowadzi z Asgardu pijany Olbrzym Hmngnir. Snorri (Prologus 9) utosamia
70

Patrz niej, s. 323.

280
Sif z Sybill, co opiera si moe jedynie na zewntrznym podobiestwie ich
imion.
Mit o zotych wosach Sif mwi przede wszystkim o pochodzeniu najwa
niejszych atrybutw bogw. Naley zatem do podstawowych mitw. Osoba je
go gwnej bohaterki, cho atrakcyjna, jest w nim jednak nieco papierowa.
Prby interpretacji postaci Sif jako bogini wegetacji oparte s na nadinterpreta
cji anegdoty Snorriego. W jej zotych wosach niektrzy badacze w poetyckim
uniesieniu prbowali dopatrze si obrazu anw zboa (R. Simek 1995,
349-350). U Saamw (Lapoczykw) on Horagalla, tamtejszego odpowied
nika nordyckiego Thora (i fiskiego Ukko) jest Raudna, ktrej imi pochodzi
od norweskiego raun, jarzbina" . Wskazywa to moe, e drzewem rudej
Sif bya czerwona jarzbina. Poparcia dla takiej interpretacji szuka mona
w przysowiu z mitu o Hrungnirze mwicym, e Jarzbina jest brzegiem
Thora",
71

10.13. Thorgerdr

Holgabrudr

Kult bstw eskich, pozornie przymiony u schyku pogastwa przez po

tne postacie bogw takich jak Odyn, Thor czy Frej, by duo bardziej ywot
ny, ni by to wynikao z wizji Snorriego. Dowodzi tego pojawienie si w cza
sach chrystianizacji nowej postaci bogini. Bya ni Thorgerdr Holgabrudr. Brak
jej wrd bogi przedstawionych w pieniach Eddy poetyckiej, a w dziele Snor
riego natrafiamy na jedn tylko tyczc jej wzmiank.
Tymczasem ju w Hakonardrapie (1: Skj. BI, 136) skalda Tinda Halkelssona pojawia si ona jako bogini Gerdr, ktra podczas bitwy z Jomsvikingami
ochraniaa Hakona Jarla tak skutecznie, e ten w ogniu bitwy mg si czu bez
pieczny jak w ou kochanki. Strofa jest wspczesnym wiadectwem jej kultu,
pochodzcym od osoby z najbliszego krgu przyjaci jarla (N.A. Chadwick
1950, 400). W pniejszej tradycji nadnaturalna opiekunka Hakona Jarla poja
wia si jako Thorgerdr Holgabrudr. Motyw jej pomocy dla Hakona w postaci
spowodowanego przez ni sztormu, ktry pomg mu w walce z Jomsvikingami
pojawia si ju w Buadrapaie . Zdaniem legendy pomoc ta miaa swoj cen.
12

71 Por islandzkie reynir, J. de Vries 1957, 115, 128.

72 Olafur Haldorsson 2000, 81;R. Schomerus 1936, 113.

281
Wedug Jomsvikinga sagi bogini przez wyroczni zadaa ofiary ludzkiej. Ha
kon poleci wic zabi dla niej w ofierze swego siedmioletniego syna Erlinga .
Jest to wyranie literacki motyw, nalecy do czarnej legendy tworzonej wok
postaci ostatniego obrocy pogastwa w Skandynawii. Wedug Fagrskinny (21:
IF 29, 1985, 129) zoony rzekomo w ofierze Erling walczy w bitwie z Jomsvikingami u boku swego ojca. Snorri w Heimskringli {Olafs saga Tryggvasonar
42) rwnie dystansuje si od tej tradycji uznajc j za niegodn wiary ludow
legend, i stwierdzajc sceptycznie, e wrd ludzi kry taka opowie, poda
o niej krtk tylko wzmiank.
Nas jednak interesuje wanie legenda, a nie historyczne fakty. Thorgerdr,
czy to w zamian za ofiar, czy to z sympatii dla jarla, pomagaa mu w bitwie nie
tylko zsyajc sztorm, lecz take biorc osobicie udzia w walce wraz ze sw
siostr Irp (lub nawet z kilkoma siostrami). W postaci Olbrzymki (flaga) ciska
a gazami w okrty Jomsvkingow i strzelaa z kadego swego palca strzaami
we wrogw Hakona (Buadrapa 10, Jomsvikinga saga 45,1879, 80). W tym ma
lowniczym obrazie bitwy widzi si jeden z dowodw wpywu wierze ludw
pnocy, Saamw i Finw, na kult Thorgerdy (N. Chadwick 1 9 5 0 , 4 0 1 ^ 0 3 ) .
Faroeyinga saga (23) opisuje pooon w lesie jej wityni , by moe
tosam ze wspomnian w Brennu-Njals sadze (79) wityni Thorgerdy, jej sio
stry Irpy i Thora, ktr w Gudbrandsdalen wadali wsplnie Hakon Jarl i Gudbrand; rwnie w tej opowieci witynia Thorgerdy pooona jest gdzie na
uboczu. Wedug Hardar sagi (19) witynia Thorgerdy istnie te miaa w islan
dzkim Olfusvatn. Poniewa i norwesk, i islandzk wityni w zdumiewaj
co podobnych okolicznociach rzekomo spalono, wydaje si, e w Hardar
sadze mamy do czynienia jedynie z literackim echem przybytku z Gudbrand
sdalen .
Wedug Thorleifs thattr Jarlaskald (7: Flat 1, 1860, 213) bogini Thorgerdr
na prob Hakona Jarla oywia wyrzebion z drewna dryftowego figur, wka
dajc w ni serce zoonego jej w ofierze czowieka. Tak stworzonej istocie na
daa imi Thorgarda. Daa mu te wczni i posaa na poszukiwanie skalda
Thorleifa, ktry swoj poezj obrazi Hakona Jarla. I tak sporzdzony magiczny
manekin odnalaz go rzekomo na Islandii i zabi na posiedzeniu Althingu.
73

74

75

73 Jomsvikinga saga 44: 1879, 78-80; Jomsvikinga drapa 30; Flat 1, 1860, 191.
74 Wspomniane tam oszklone okna wskazuj na koci jako jeden z jego wzorcw, co nakazuje
szczegy tego opisu traktowa ostronie.
75 Nie wyklucza to przeniesienia si w czasach konfrontacji chrzecijastwa z pogastwem
lansowanego przez Hakona Jarla kultu Thorgerdy take na Islandi, zagadnienie analizowaa
N. Chadwick (1950, 405-406) dajc, niepotrzebnie, wicej wiary w przekaz Hardar sagi.

282
W Ketils saga Hengst (5) Thorgerdr przedstwiona jest jako Olbrzymka, uda
jca si na wiec trolli, najwyraniej zwizany z postpujc chrystianizacj Nor
wegii. Ich zgromadzenie porwna mona do podobnego wiecu trolli (a cilej
trollek) opisanego we Flateyjarbk (1, 1860, 257), gdzie jego uczestniczki opo
wiadaj, jak prboway si pozby krla Olafa Tryggvasona (N. Chadwick
1950, 399).
Natura tego interesujcego bstwa nie jest do koca jasna. Ju samo imi
Thorgerdr stawia wicej pyta, ni daje odpowiedzi. Warto zauway, e imiona
zoone z dwch czonw s nietypowe dla postaci boskich (jedynym chyba
wyjtkiem jest Heimdall), pojawiaj si natomiast czsto wrd Walkirii i Ol
brzymek. Jej miano, brzmice Thor-Gerdr nawizuje do postaci Gerdy, ony
Freja i do Thora, nie bez powodu chyba czczonego wraz z Thorgerd w wityni
w Gudbrandsdalen. Przydomek Holgabudr
wskazuje na jej zwizek jako oblu
bienicy lub po prostu kobiety z jakim Helgim. Warto tu zwrci uwag na przy
domek Freji Vanabrudr, oznaczajcy oblubienic Wana", zapewne Freja.
Wedug Snorriego (Skaldskap. 44) Helgi by ojcem Thorgerdy i krlem Halogalandu, i to od ktrego pochodzi ma nazwa tego kraju. Helgi pochowany zosta
w kurhanie, ktrego wntrze zostao usypane z warstw zota i srebra, a z zew
ntrz jego kopiec zosta oboony paszczem z kamieni. Dla obojga, Helgiego
i Thorgerdy, skada tam miano ofiary. Podobne motywy pojawiaj si w opisie
kopca, w ktrym rzekomo pochowano Freja jako ziemskiego krla Szwedw.
16

Wedug Flateyjarbk (1, 1860, 407) Olaf po zniszczeniu wityni Freja we

Frosta zabra z niej posg boga, z ktrym przyby do pooonej w lesie wityni
Thorgerdy. Jej posg obrabowa z kosztownoci i przywiza koniowi do ogona.
Potem dopiero oba wyobraenia bstw, i Freja, i Thorgerdy, publicznie spali.
W Helgim dostrzec wic mona hipostaz Freja, a w Throgerdr jego ony
Gerdy. W szczeglnych relacjach czcych Hakona Jarla z Thorgerdr holga
brudr doszukiwano si natomiast manifestacji jego oddania dla Freja (Helgiego)
i Gerdy (Thorgerdy) jako mitycznych przodkw dynastii, skdind wywodzonej
przecie od Odyna i Skadi . Nie da si te zaprzeczy, e jako opiekunka jarla
Thorgerd penia rol Walkirii, a moe nawet jego opiekuczego ducha, fylgjukony. Nazywana bya zarazem wprost Olbrzymka (flagd), co zgadza si z jej
77

76 Jego wystpowanie w rdach analizowa ju G. Storm 1885, 124-125; por. L. Motz 1998,
41-43. Wariant jej imienia brzmicy Hrgabrudr, nawizujcy do pojcia hrgu, otarza, jest ewi
dentnie bdny.
77 L. Motz 1998,43; G. Steinsland 1991, 220-225. Pytanie, czy w kulcie Hakona dla Thorgerdy
mona doszuka si ladw hierogamii, jak chciaa ongi N. Chadwick (1950, 415) pozostawiamy tu
otwarte.

283
prawdopodobn tosamoci z Gerd, pochodzc przecie z rodu Olbrzymw.
Thorgerdr czya wic w sobie cechy wielu istot.
Przy wszystkich wtpliwociach jakie nasuwaj rda stwierdzi mona, e
Thorgerdr bya w wiecie bogw odnowieniem postaci Gerdy, ony Freja, i
czyy j jakie zwizki z Thorem. W wiecie ludzi jej miejsce naley widzie
w ostatnim wanym orodku norweskiego pogastwa, jakim by w czasach
chrystianizacji dwr majcych krlewskie ambicje Jarlw z Hladir . Podjto
tam najwyraniej prb wylansowania nowej bogini opiekuczej. wiadczy to,
jak potrzebne byy tego rodzaju kulty.
Wszystkich bogi skandynawskich nie da si sprowadzi do jednej postaci
"wielkiej bogini pnocy", jak to prbowaa niedawno uczyni B.-M. Nsstrm.
Przy niewtpliwej przewadze dwch bogi, Frigg i Freji, by moe stanowi
cych pierwotnie jedn posta, istniay te inne i odgryway niema rol - jak
choby Idunn. W pogastwie nie byo bowiem miejsca dla monoteizmu, tak
wrd bstw mskich, jak i eskich. wiat bogw, tak jak i ludzi, by bowiem
wiatem na wskro spoecznym - i w tym tkwia jedna z wielu niewtpliwych
zalet pogastwa.
78

7 8

B.-M. Nsstrm 2001, 171; F. Strm 1981, 440-458.

11. INNA MITOLOGIA:

O L B R Z Y M I , ELFY I KARY

Ryc. 26. Domniemany Thrs

Jednym z najwikszych brakw wszystkich prawie dotychczasowych syntez

mitologii nordyckiej byo niedocenianie wieloci i rnorodnoci skandyna
wskich istot nadprzyrodzonych. Asowie, cho najblisi ludziom i w pewien spo
sb z nimi tosami, nie byli w niej jedynymi bstwami. Obok Asw istnia inny
wiat nadprzyrodzony, obdarzony odmiennymi cechami ni oni, herosi i ludzie
(oczywicie mczyni). Nawet Wanw i Disy (boginie) niekiedy wicej czy
z tym innym wiatem, ni z naszym". Poza Wanami i boginiami (czciowo ju
zreszt oswojonymi" przez Asw) zaliczaj si do niego Olbrzymi, Elfy i Kar
y. Kady z tych trzech rodzajw istot by inny i spenia w skandynawskich
wierzeniach odmienn rol. Olbrzymi, starsi od bogw, ktrzy byli uwaani za
ich potomkw, wystpujjako wrogowie Asw, dysponuj jednak wyjtkowymi
bogactwami i zdolnociami. Te skarby bogowie prbuj na nich zdoby. Elfy
byy istotami wystpujcymi wsplnie z Asami, przedstawiane s jednak mao
konkretnie, bardzo czsto wydaj si by tosame z Wanami i tak jak oni maj
pewne cechy istot z innego wiata. Z drugiej strony uderza ich podobiestwo do
landvettir, rodzimych duchw poszczeglnych ziem, oraz do Karw, nie bez
przyczyny uznanych przez Snorriego za jeden z rodzajw Elfw. Kary rni od
Olbrzymw i Elfw to, e w odrnieniu od tych odwiecznych, zawiatowych
i ponadczasowych istot, zostay stworzone przez bogw, i podobnie jak ludzie
s istotami na swj sposb wtrnymi. Wspln cech Olbrzymw, Elfw i Kar
w jest natomiast to, e ich siedziby umieszcza si w podziemiu, poza granica
mi tego wiata, lub wrcz w zawiatach. Najmniej wiemy o siedzibach Elfw,
jednak i one bytuj najczciej we wntrzach wzgrz, lub jako zmarli ludzie
w mogilnych kopcach. Jeli za uznamy je za istoty w jakim stopniu tosame
z Wanami i podobne do landvaettir, to zauwaymy mocne zwizki Elfw z za
wiatami.

285
Najwaniejsz wspln cech Olbrzymw, Elfw i Karlw wydaje si by
jednak to, e w ich osobach dostrzec mona bohaterw innej mitologii, postacie
w duo mniejszym stopniu podobne do ludzi ni si to dzieje w przypadku
Asw, bstwa yjce w innym wiecie, podziemnym lub pozagrobowym. Czy
oznacza to, e istoty te uzna mona za lady postaci dawnej mitologii, poprze
dzajcej lepiej nam znany, bliszy naszych czasw i naszej mentalnoci antropomorficzny i wybitnie mski panteon Asw , czy te jest to tylko inna warstwa
wierze, wspistniejca od zawsze z antropocentrycznym panteonem waci
wych bogw? Jest to pytanie, ktre lepiej pozostawi bez odpowiedzi.
1

11.1.

Olbrzymi

Hermann Schneider (1938, 102) stwierdzi kiedy, e podobiestwo niekt

rych Olbrzymw do bogw wci przywouje myl, i 'iotnar' mogli by daw
nymi bogami, ale modszy, bliszy ludziom rd pozbawi ich panowania, i od te
go czasu yj oni ze sob w wiecznej wrogoci". Stwierdzajc, e lady takiej
wizji mitycznej historii bogw i Olbrzymw mona odnale u Snorriego i Sa
ksona zauwaa susznie, e nie wydaje si mimo wszystko prawdopodobne, by
pogaskie wierzenia Germanw zdominowane byy ongi przez kult Olbrzy
mw. Kilka zaliczanych do nich postaci wykazuje wszake oczywiste podobie
stwa do bogw i tacy Olbrzymi jak Mimir i Aegir w zasadzie speniaj ich rol.
W sprzecznoci z przypisanym bogom i Olbrzymom wtkiem odwiecznej wro
goci, a w zgodzie z motywem ich pokrewiestwa, kady z nich pozostaje z bo
gami w przyjaznych, a przynajmniej poprawnych stosunkach.
Najpierw sprbujmy naszkicowa najistotniejsze cechy Olbrzymw. Dzielili
si oni na kilka rodzajw. Obok jotunw (staroislandzcy iotnar, staroanglosascy
eotans) istnieli thursowie (thursar), wrd nich uznawani za pierwszych Olbrzy
mw Hrimthursowie (thursowie szroniaci"), trolle (trollr) i risir (por. niemiec1

Tak L. Motz 1973-1974, 110, odwoujc si do koncepcji G. Dumzila, ktry w dawnych

monstrualnych bogach takich jak Uranos czy Warana, dostrzeg poprzednikw kolejnej generacji
bogw, zdetronizowanych przez ich bardziej ju ludzkich przedstawicieli w rodzaju Zeusa czy Indry. Jak susznie zauwaono, ci ostatni s nadludzcy, podczas gdy ich poprzednicy - nieludzcy.

286
2

kie Riese). Olbrzymki okrelano jako flagdur i gygjar . Jotun jest okreleniem
wystpujcym najrzadziej i zarazem najmniej pejoratywnym. Nazwa ta
najwyraniej bya wypierana przez dwie inne, thurs i troll (R. Simek 1995, 327328). Nie znaczy to jednak, e byy to nazwy nowe. Natomiast sowo risi jest
w literaturze staroislandzkiej pojciem uywanym przede wszystkim do okre
lania obcych Olbrzymw, pochodzcych ze wiata Biblii (jak na przykad Go
liat) i kultury antycznej. W rodzimych tekstach pojawiaj si jednak bergrisir,
Olbrzymi grscy (Grt 9, 10, 24; Gylf. 21). W Eddzie poetyckiej Olbrzymi s naj
czciej okrelani mianem jotunw (jedynie w pnej Thrymskvidzie Thrym jest
konsekwentnie nazywany krlem thursw). W fornaldarsgur dominuje ju so
wo troll (R. Kroesen 1996, 58).
Nie byo ono obce Eddzie poetyckiej, gdzie wystpuje w Voluspa (40) jako
okrelenie poercy Ksiyca" Managarma, przeladujcego to ciao niebieskie
w postaci trolla" (i trolls hami). W prozie przed strof 31. w Helgakvidha Hjorvardsonar, pojawia si jeszcze trollkona - by moe jest to niejaka Hrimgerda,
crka wspomnianego wczeniej w pieni Olbrzyma (jotuna) Hatiego-jej miano
wskazuje tu jednak przede wszystkim, e znaa si na czarach. Wedug Eddy
Snorriego (Skaldskap. 33) na uczcie u Aegira nie byo na pocztku Thora, gdy
pojecha na wschd zabija trolle.
Wedug Lotte Motz (1987, 298-302) cech jotunw byo panowanie nad
wiatem natury, cech thursw ociao umysowa lub wrcz gupota, a przy
rodzon waciwoci trolli znajomo magii. W islandzkiej kulturze ludowej ze
sowem risi wizano pojcia ogromu, z jotunn - siy, a z thurs - gupot
(R. Kroesen 1996, 57). Z wyrazem troll czono czary, o czym wiadczy sowo
trollkona oznaczajce przede wszystkim czarownic i wrk, a nie Olbrzymk.
W poezji skaldw czsto wspominani s jotunowie (Haustlong 10; Eyvind
skaldaspillir, Lv 8: Skj. BI, 64; Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 3: Skj. BI,
34). W Haustlong (7) pojawia si nawet nazwa Jotunheimu, kraju Olbrzymw.
Z opisw jotunw w kenningach wynika, e mieszkali oni czsto w grach.
Skaldowie znali wiele ich imion, lecz wspominali gwnie, cho nie wycznie,
Olbrzymw pokonanych i zabitych przez Thora (M. Kristensen 1930-1931, 87).
Etymologia sowa jotun jest niejasna, prbuje siej wywodzi od eta - je
(J. de Vries 1962, 295-296) - jeliby j przyj, to jotunowie okazaliby si by
2 Nie nale one jedynie do wiata folkloru, jak stwierdzi Jon Hnefill Adalsteinsson (1998,
133). Okrelenie Thorgerdr Holgabrudr mianem flagd (patrz wyej, s. 283) wskazuje, e jest to poj
cie stosowane przynajmniej od czasw spisywania sag. Sowa flagd i gygr nie wystpuj u skaldw,
ktrzy postacie Olbrzymek opisuj w inny sposb (M. Kristensen 1930-1931, 87), w Eddzie (np.
Hdl. 41; Hm. 15) pojawiaj si jednak flagd, por. R. Kroesen 1996, 58.

287
arokami". Pochodzenie sw thurs i troll pozostaje niewyjanione (J. de Vries
1962, 599 i 627). Thurs jest mianem Olbrzyma o cechach demonicznych, ktry
jest brzydki i potworny, a w jego naturze ley zo i perwersja. Gupota nie bya
jednak pierwotn cech tych istot. Runie zwanej thurs przypisano znaczenie
znaku przynoszcego nieszczcie, w szczeglnoci hab, wstyd i niedol (er
gi, oedi i othold), std pragnc zaszkodzi innym stosowano j w magii (Sdf.
36). To za pokazuje, e thursy, tak jak i trolle, zwizane byy z czarami. Niewy
kluczone, e szczeglnie grone byy dla kobiet i ich ycia erotycznego, na co
zdaj si wskazywa znane kltwy i zaklcia miosne, w ktrych uywano runy
thurs . Jej nazwa dowodzi, e thursy nale do dawnych postaci mitologii.
3

Trolle wystpuj jako typowi wrogowie bogw i ludzi. Thor czsto wyprawia
si na wschd do Jotunheimu by zabija trolle" (Skaldskap. 33). Trolle, podob
nie jak thursy, przedstawiane s jako istoty zoliwe i brzydkie, wydaje si jed
nak, e ogromny wzrost nie by ich cech pierwotn - w zasadzie wic nie byli
Olbrzymami (R. Kroesen 1996,58). Sownictwo jzykw skandynawskich wiadczy
0 ich mocnych zwizkach z czarami, a to porednio wskazuje na ich dawno.
Olbrzymi byli najstarszymi istotami na wiecie. Byli nawet starsi ni wiat
1 dlatego pamitali jego pocztki. Jan de Vries (1956, 243) stwierdza susznie,
e Olbrzymi s pramieszkacami wiata" i dodawa, e w religii Germanw
tak jak w innych religiach, u pocztku wiata stoi Praolbrzym, na Pnocy na
zywa si on Ymir". Jak pamitamy, Ymir zrodzi si z topniejcych w Ginnun
gagap lodw i by przodkiem Hrimthursw, najstarszego plemienia na wiecie.
Olbrzymi byli wic istotami odwiecznymi i pamitajcymi pocztki wiata, kt
ry zbudowany zosta z ciaa praolbrzyma Ymira (Grm. 40-41) . Pewnym wa
riantem tego mitu wydaj si by legendy przedstawiajce Olbrzymw jako
istoty dwigajce wiat lub jakie jego istotne elementy; dobrym przykadem
jest tu grecki Atlas (P. Grimal 1987, 48-49). W mitologii Skandynawii
dwiganie sklepienia niebios powierzono jednak Karom. Take Norny, w kt
rych widzimy trzy thursw dziewice" (Vsp. 8), podobnie jak pierwsze Olbrzy
my istniej od prawiekw, i gdy bogowie tej ery wiata dopiero zabieraj si do
jego tworzenia, pamitaj powstanie i upadek wiatw istniejcych wczeniej.
4

Wszyscy opisywani w mitologii skandynawskiej Olbrzymi pochodzi mieli

od Bergelmira (syna Thrudgelmira i wnuka Ymira), ktry jako jedyny Olbrzym
wraz ze sw on przetrwa zwizany z powstaniem wiata potop i nie utopi si
3 R. Simek 1995, 327-328,412; A. Liestol 1963,49.
Ymir zwany by te Aurgelmirem. Wtek powstania wiata z ciaa Praolbrzyma jest typowy
dla wielu mitologii, patrz wyej, s. 27-32.
4

288
5

w krwi Ymira, gdy jego dziada zabili bogowie . Dlatego w Hyndluljod (33)
stwierdza si, e wszyscy Jotunowie pochodz od Ymira.
Nordyccy bogowie byli potomkami Olbrzymw (J. de Vries 1956, 244). Po
dobnie rzecz si ma zreszt w innych mitologiach, jak choby w greckiej. Tyr,
uznawany za boga waniejszego pierwotnie od Odyna, mia by synem Olbrzy
ma Hymira i jego bezimiennej kochanki, oczywicie Olbrzymki (Hym. 5, 8-9,
31) . W kanonicznej" wersji Snorriego bogowie s jednak potomkami Olbrzy
mw ju tylko po kdzieli: Odyn, Wili i We, zrodzeni z Olbrzymki Bestii, byli
bowiem synami Bura, pochodzcego od powstaego niezalenie od Ymira praoj
ca bogw Buriego. Przypisanie potomstwu Odyna niezalenego od Olbrzymw
pochodzenia w linii mskiej wzio si z przekonania o kulturowej niszoci
Olbrzymw . Moe to by wtek stosunkowo nowy. Panujce rody Skandyna
wii wywodziy swoje pochodzenie od pary praprzodkw, ktr stanowili bg
i Olbrzymka (L. Motz 1996, 49; por. G. Steinsland 1991). Najwyraniej wic
pochodzenie od Olbrzymw w linii eskiej nie przynosio ujmy, co wicej,
mogo dawa podane zwizki z uosabianymi przez nie wartociami. Inne jed
nak walory przekazywano w linii mskiej, a inne w eskiej.
6

W badaniach mitologii skandynawskiej zawsze podkrelano rol Olbrzymw

jako typowych przeciwnikw nordyckich bogw, szczeglnie Thora. Nie za
uwaono jednak, jak istotn rol w konfliktach Asw z Olbrzymami odgrywa
motyw walki o kobiety. Bogw i Olbrzymw czyy oprcz wsplnego pocho
dzenia take zwizki maeskie: Njord wzi za on Skadi, a Frej Gerd,
w obu jednak przypadkach partnerami Olbrzymek stali si przyczeni do Asw
Wanowie. Typowych Asw czyy z Olbrzymkami jedynie stosunki pozamaeskie - wymieni tu mona zwizki Odyna z Jrd, Rind, Grid i Gunnlod,
oraz Thora z Jarnsaxa. Jednake tylko bogowie wystpuj w nich w roli peno
prawnych partnerw Olbrzymek - prby Olbrzymw, by zdoby rk lub
wzgldy bogini przedstawiane s zawsze jako niewaciwe i prawie zawsze ko
cz si klsk nieszczsnego zalotnika, najczciej jego mierci. A prb byo
wiele: Thjazi pragn zdoby Idunn, Thrym i anonimowy budowniczy Asgardu
Frej, Hrungnir Frej i Sif na raz. Przyczyn odrzucenia nie by niewaciwy
sposb zalotw, cho by to najczciej gwat, porwanie, podstp lub szanta,
ale raczej przekonanie, e Olbrzymi nie s dla lepszych od nich bogw waci5 Patrz wyej, s. 29.
6 Ojcem Frigg byf Fjorgyn, zwaywszy na jego podobiestwa do Fjorgynn, bogini ziemi, mona
go sprbowa uzna za Olbrzyma.
7

Patrz wyej, s. 31.

289
w parantel. Warto tu zauway, e nawet pochodzca z rodu Wanw bogini
Freja jako partnerka Odyna jest jedynie jego metres (fridla). Z zakazanego
zwizku Olbrzyma Farabautiego z Asyni Laufey narodzi si Loki, i zarwno
jego charakter jak i monstrualne potomstwo wiadcz, e byy to zwizki nie
waciwe .
8

Z tych motyww dugo nie umiano wycign wnioskw i dopiero badania

Margaret Clunies Ross (1994, 103-143) pokazay, e w pnej mitologii nor
dyckiej Asowie wystpuj w roli grupy kulturowo wyszej, przeciwstawionej
nioscym chaos Olbrzymom, przedstawianym jako istoty nisze i obce, ktre
cechuj m.in. niepohamowany apetyt seksualny i nieograniczona rozrodczo.
Dobre stosunki, ktre utrzymuj niektrzy z nich z bogami, pojawiaj si tylko
w przypadku postaci szczeglnych, takich jak Aegir i Mimir.
W stosunku bogw do Olbrzymw zauway mona ciekawe rnice.
Wrd rnych ich rodzajw jotnar wydaj si sta najbliej bogw i przyjazne
stosunki pomidzy jednymi i drugimi s niekiedy moliwe. Pomidzy bogami
i thursami natomiast ju raczej nie, co wicej, ci ostatni s nawet czasem prze
ciwstawiani jotunom (K.A. Eckhardt 1940, 35). Skirnir (Skm. 31) straszy 01brzymk Gerd, e jeli nie zgodzi si wyj za Freja za m, to jej partnerem
stanie si trjgowy thurs. Skdind jednak w tej samej pieni mianem thursa
okrelony zosta jej wasny ojciec Gymir.
Olbrzymi to na og przeciwnicy bogw. Nie da si zaprzeczy, e uosabiaj
oni chaos, w ktrego wntrzu przeciwstawionym im bogom udao si utworzy
enklaw porzdku, kosmos. Ogrodzenie Midgardu oddziela go od pozostawio
nej na zewntrz sfery Utgardu, zewntrznego wiata Olbrzymw. Zwizane
z Olbrzymami moce chaosu wci jednak zagraaj wiatu bogw i ludzi
(R. Kroesen 1996, 59). Gdyby nie zabijajcy Olbrzymw Thor, potomstwo
Olbrzymw opanowaoby cay wiat. Jak powiedziano w Harbardsljod (23):
Wielki byby rd jotunw, gdyby wszyscy yli
I sczeliby ludzie pord Midgardu.

Nie kci si to, wbrew pozorom, z obrazem Olbrzymw jako posiadaczy

szczeglnie cennych cech i dbr. A dysponowali oni, po pierwsze, olbrzymi
wiedz (take profetyczn), po drugie, szczeglnymi umiejtnociami magiczny
mi, budowlanymi i rzemielniczymi, po trzecie wreszcie byli wacicielami
ogromnych bogactw, w tym kilku cennych akcesoriw bardzo potrzebnych
bogom.
8

Patrz wyej, s. 215.

290
Aby ukaza intelektualne moliwoci Olbrzymw, przywoajmy tu opowie
o pojedynku na wiedz pomidzy Odynem a Olbrzymem Vafthrudnirem. W eddaicznym Vafthrudnismal zosta on przedstawiony jako rwnorzdny przeciw
nik Odyna i okrelony przydomkiem alsvidr iotun (wszystkowiedzcy jotun").
W Hvaml (143) Alsvidr jest imieniem Olbrzyma, ktry uczy swych wspple
miecw sztuki ran. Odyn i Vafthrudnir zapytuj si na przemian o rne kwe
stie mitologiczne, ostatecznie bg potrafi odnie zwycistwo dopiero uciekajc
si do podstpu (Vftn. 54-55). Nie jest tu istotne, e Vafthrudnir jest prawdopo
dobnie postaci literack stworzon na uytek tego dialogu jako partner rozmo
wy dla Odyna (chyba e by identyczny z Alsvidrem). Wane, e przypisano mu
waciwoci, ktre miay by typowe dla przedstawiciela plemienia Olbrzymw.
Olbrzymi okrelani te byli epitetem mdry jak pies" (hundviss), co miao by
cech Hymira (Hym. 5) i Lodina, ktrym Helgi straszy Hrimgerd (HHjrv.
25). Takie okrelenie z jednej strony podkrelao wiedz Olbrzymw, z drugiej
jednak wskazywao, e jest ona specyficzn mdroci istot, ktre jak zwierzta
nale do wiata natury.
Odyn zosta wprowadzony w tajniki wiedzy run i magicznych pieni przez
wuja Olbrzyma, syna wasnego macierzystego dziada Bolthrona, brata swej
matki Bestii. By nim najprawdopodobniej Mimir. Warto tu zauway (L. Motz
1987, 300), e do dzi w jzykach skandynawskich czary i magi okrela si
sowem trolldom (od rzeczownika troll), szwedzkie trollstav to rdka, a nor
weski trolldrik to napj czarodziejski. A Olbrzymki uznawano za istoty obda
rzone szczeglnymi zdolnociami wrbiarskimi. Z rodu Olbrzymw pocho
dz wszystkie wieszczki, ktrych rady zasigali Odyn i Freja (L.P. Supecki
1998, 55-61). Olbrzymka bya take Harthgreipa, ktra uciekajc si do nekromancji potrafia przewidzie przyszo swego pupila Haddinga. Do Olbrzy
mw zaliczano te Norny.
Motyw gupiego Olbrzyma, ktry pojawia si czsto w nowoytnym folklo
rze, a dzi jest intensywnie wykorzystywany w kreskwkach, pochodzi zapewne
od cech przypisywanych w pniejszych czasach niektrym tylko rodzajom Ol
brzymw, a mianowicie thursom i trollom. Thurs, jak wspomnielimy, we
wspczesnych jzykach skandynawskich wie si semantycznie z pojciem
umysowej ociaoci (L. Motz 1987, 301). W dawnej mitologii thursy i trolle
byy wprawdzie wyjtkowo nieprzychylne ludziom i bogom, ale bynajmniej nie
gupie. By moe Olbrzymy uznawano za istoty na swj sposb szalone, co nie
wyklucza wysokiej sprawnoci intelektualnej. Pami o niej utracono, cho
zostaa w nazwie magii zwizanej z trollami, natomiast ich boskie szalestwo
uznano za gupot.

291
W kulturze ludowej Islandii trollom przypisywano jednak szczegln prostoduszno, wierno danemu sowu i niezomne dotrzymywanie umw (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 135). Sowem trollatryggd okreli mona w nowoislandzkim czowieka szczeglnie godnego zaufania. Musi to by motyw daw
ny, gdy w Eddzie poetyckiej i w Eddzie Snorriego bogowie nagminnie ami
przysigi i oszukuj, a przycinici do muru szukaj wykrtw, Olbrzymi natomiast
dotrzymuj sowa nawet za cen ycia (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 130).
O zdolnociach budowlanych przypisywanych Olbrzymom wiadczy mit
o zbudowaniu umocnie Asgardu. Wa twierdzy bogw - jak pamitamy wzniesiony zosta przez Olbrzyma, za bogowie - jak zawsze przez podstp wykrcili si od wypenienia swych zobowiza, a budowniczy twierdzy zgin
z rki Thora. Mit nawizuje do powszechnego w wiecie motywu cyklopich bu
dowli, trwajcego dugo w kulturze ludowej rnych ludw, jak wida, take na
Islandii. Co ciekawe, Snorri (Gylf. 42) okrela pocztkowo Olbrzyma-Budowniczego mianem kowala (smidr) i dopiero w finale opowieci identyfikuje go jako
jotuna i grskiego olbrzyma (iotunn i bergrisif.
O tym, e Olbrzymw uwaano za posiadaczy cennych dbr i akcesoriw,
wiadczy opowie o ogromnym kotle do warzenia piwa, ktry Thor i Tyr zra
bowali Hymirowi, i mit o miodzie poezji, ktry nalea do Olbrzyma Suttunga,
ale zosta wykradziony przez Odyna. Zauwamy jednak, e Olbrzymi nie stwo
rzyli miodu, uwarzonego przez Kary. Zapewne te i kocio Hymira nie by
wasnym dzieem Olbrzyma, a tylko jego wasnoci. Przepyw dbr odbywa
si gwnie w jednym kierunku: od Olbrzymw do Asw . Od tej reguy s
wszake znamienne wyjtki. Olbrzymowi Thrymowi udao si ukra Thorowi
mot, a Thjaziemu uprowadzi Idunn i jej zote jabka wiecznej modoci. Oba
te incydenty przedstawiane s jako zdarzenia rwnie niewaciwe i niebezpiecz
ne, jak prby Olbrzymw, by zdoby rk bogini. Kocz si zreszt identycz
nie. Cenny przedmiot zostaje odzyskany, a zuchway Olbrzym, ktry prbowa
go zdoby, ginie. I w ten sposb waciwy porzdek wiata zostaje zachowany.
Rnic pomidzy Bogami i Olbrzymami mona wic prbowa zdefinio
wa odwoujc si do koncepcji wyzysku klas niszych, zdominowanych przez
panujc klas prniacz. Cho Olbrzymi nale do wiata natury, to jednak
podobnie jak Kary i Wolund przedstawiani s niekiedy jako istoty, ktre ciko
pracuj, podczas gdy bogowie na og prnuj w sposb waciwy dla klasy
10

9 Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 129-132; patrz te wyej, s. 45.

Ten kierunek przepywu dbr nie dotyczy jedynie relacji Bogowie-Olbrzymi. W podobny
sposb jak Olbrzymi straci swj skarb Andvari, obrabowany przez bogw, patrz niej, s. 325.
1 0

292
dominujcej: panuj sprawujc rzdy we wasnym interesie, sdz wydajc nie
zawsze sprawiedliwe wyroki, sprawuj kult, ktry jest kultem ich wasnych
osb, wojuj i rabuj, owi zwierzyn, ucztuj (czsto na koszt innych), wresz
cie pij i cudzoo.
Najlepszym przykadem tego typu relacji pomidzy bogami a Olbrzymami
jest opowie o dwch Olbrzymkach-czarodziejkach, Fenji i Menji. Wedug eddaicznego Grotasong jako niewolnice mey one w gigantycznym, magicznym
mynie Grotim zoto, pokj i szczcie dla panujcego w Lejre krla Frodiego,
ktrego mona uzna za ziemsk hipostaz Freja. Poniewa ten nie dawa im
odpocz i kaza pracowa ponad siy, zmey we mynie ogie, bro i najazd
morskiego krla Mysinga, ktry pokona Frodiego, ale Olbrzymkom kaza pra
cowa nadal i mle sl. Olbrzymki zmey wic ogromny wir, w ktry wpada
flota Mysinga. Od tego czasu morze jest sone. Poza Edd poetyck Fenja
i Menja powiadczone s w Eddzie Snorriego, ktry objaniajc kenning zota,
okrelanego jako mka Frodiego" (Froda mjol) opowiada mwicy o nich mit
(Skaldskap. 43). Fenja pojawia si take sama u skalda Thromoda Bersasona
Kolbrunarskalda (Lv 24: Skj. BI, 266). Mit mwicy o czarodziejskim mynie
Grotim znany by w X wieku skaldom i ju Egil Skallagrimsson okrela zoto
mianem mki Frodiego" (Hofudlausn 17).
Obraz stosunkw pomidzy nordyckimi bogami i Olbrzymami nie jest jednak
a tak prosty i jasny jak marksowska teoria walki klas. Olbrzymi przedstawiani s
bowiem w skandynawskiej mitologii jako istoty, ktre ze swoich umiejtnoci
i skarbw nie potrafi zrobi waciwego uytku. Dlatego ich zasoby, niezmie
rzone i duo wiksze ni pierwotne zasoby Asw, musz zosta przez bogw
zdobyte i odpowiednio wykorzystane (M. Clunies Ross 1994, 128). Sposoby ich
zdobycia s nastpujce: wiedz bogowie uzyskuj przez nauk i wtajemniczenie,
usugi Olbrzymw przez oszustwa i podstpy, a dobra i cenne akcesoria odbieraj
im drog kradziey lub rabunku. Trzeba tu od razu podkreli, e gdy chodzi
0 wiedz i magi, to cakiem podobnie wygldaj stosunki pomidzy Asami
z jednej, a Wanami z drugiej strony - wtajemniczanymi zawsze s Asowie. Jako
biegli rzemielnicy na usugach bogw pojawiaj si przede wszystkim Kary,
a jako ofiary obrabowane przez bogw tak Olbrzymi, jak i Kary.
Olbrzymi ze swymi dobrami podobni s do wiata natury i jej zasobw. Jako
istoty pierwsze i pierwotne, zwizani s ze wiatem chaosu, z podziemiem
1 z zawiatami. yj poza wiatem ludzi i bogw, zamieszkujc w Utgardzie
(dosownie: wiecie poza"), lokowanym daleko na wschodzie (K.A. Eckhardt
1940, 29), dokd wyprawia si na nich Thor, lub na gbokiej pnocy - do dzi
Ocean Lodowaty nazywa si w jzykach skandynawskich Trolleboten. czeni

293
byli ze zjawiskami typowymi dla sfery polarnej, z lodem, niegiem, mrozem
i szronem, od ktrego pochodzi zreszt nazwa ich najstarszej gazi - Hrimthursw, czyli dosownie Olbrzymw szroniastych"". Te same motywy odnajduje
my w niektrych z ich imion wasnych: imi Hrimir wie jego posta ze szro
nem, Jokul to lodowiec lub mieszkaniec lodowca, Snor to nieg (B.-M. Ns
strm 2001, 34-35). Utgard jest zarazem czsto identyczny z zawiatami, mo
tyw ten jest oczywisty w mitach o wyprawach Thora do Geirrodsgardu i do Ut
gardalokiego oraz w zalenych od nich, pniejszych opracowaniach literac
kich. Jeli spojrze na postacie poszczeglnych Olbrzymw, przedstawionych
w poezji skaldw, w Eddzie poetyckiej
i u Snorriego Sturlusona, a take na to,
jak charakteryzuj ich postacie imiona, ktre nosz - to nietrudno zauway, e
Olbrzymi wizani byli z pooonym poza ludzkimi siedzibami wiatem anekumeny (L. Motz 1984, 175-187). Na miejsce zamieszkania wybierali gry, jaski
nie, lodowce, puszcze, moczary i wody. Dlatego Lotte Motz prbowaa dostrzec
w nich istoty w rodzaju Nadprzyrodzonych Panw wiata Natury", postaci, ja
kie pojawiaj si w wierzeniach od czasw staroytnoci po nowoytny fol
klor . Jest to ciekawa drog interpretacji, sdzimy jednak, e lepsz paralel dla
nordyckich Olbrzymw tworz Giganci z innych mitologii, w tym take tych
najlepiej znanych klasycznych mitologii Grecji i Rzymu. Tak jak na Pnocy Ol
brzymi nosz tam wiele nazw zbiorowych (w Grecji s znani jako Gigantes, Titanes, Kiklopes, Hekatonkheiros). Tak jak i na Pnocy s tam przodkami bo
gw, ale pozostaj ze swym potomstwem w trwaym konflikcie. Take czcio
wo monstrualny wygld: wielo gw, nadmiar par rk i oczu, pewna potwor
no i oczywicie nadludzkie rozmiary ciaa, s wspln cech Olbrzymw
znad brzegw Oceanu Lodowatego i z wybrzey Morza rdziemnego.
12

Jako istoty pierwsze i pierwotne, zwizane ze wiatem natury, a take z pod

ziemiem i z zawiatami, Olbrzymi byli umieszczani poza wiatem ludzi i antropomorficznych bogw. Antropomorficznych oznacza tu identycznych z ludmi
w wygldzie i umysowoci, tyle e obdarzonych nieskoczenie wiksz moc
i wzgldn niemiertelnoci. Olbrzymi nie byli wszake potworami, jak Mid
gardsorm czy Fenrisulf. Mona by ich wic umieci gdzie pomidzy naszy
mi" wiatami Midgardu i Asgardu, a wiatem potworw i demonw. Nie byli
U L. Motz, 1987, s. 296; L. Motz, 1984, s. 175-187.
12 L. Motz, 1984, p.175-176. Wyniki bada nad Nadprzyrodzonymi Panami wiata Natury"
przedstawiono w powiconym ich zagadnieniu tomie z konferencji: The Supernatural Owners of
Nature. Nordic symposion on the religious conceptions of rulling spirits (genii loci, genii speciei)
and allied concepts, A. Hultkrantz ed., Stockholm, Gteborg, Uppsala 1960 (Stockholm Studies in
Comparative Religion, vol. 1).

294
13

wic tylko uosobieniem destruktywnych mocy chaosu . Potrafili by mdrzy

i konstruktywni, byo w nich jednak co z nieobliczalnego wiata przyrody. Na
leeli do wiata natury, ale pojawiaj si wizy czce ich ze wiatem kultury.
Wydaj si wic by bstwami pierwotnymi, bogami nieoswojonymi jeszcze
przez czowieka, postaciami wywodzcymi si z dzikiej anekumeny, ktra sta
nowia przecie wikszo przestrzeni przedindustrialnego wiata.
W odrnieniu od bogw Olbrzymi nie byli mieszkacami po ludzku zbudo
wanych wity - domw bogw. Owszem, ich siedziby przedstawiane s jak
domy ludzkich wielmow (L. Motz 1996, 84), tak jednak w micie o Baldrze
przedstawiona jest nawet siedziba Hel. Rzecz w tym jednak, e s one zawsze
ulokowane w szczeglnym miejscu: na kocu wiata u kraca niebios, za woda
mi zawiatowej rzeki, za magicznym ogrodzeniem czarodziejskiej twierdzy lub
we wntrzu ziemi lub skay.
Jako istoty tego rodzaju wygldali na og po ludzku, abstrahujc oczywi
cie od ich rozmiarw. Niektre Olbrzymki miay wrcz przykuwa uwag pik
noci. Niemniej jednak odmienna natura Olbrzymw miaa wpyw rwnie na
ich wygld. Jak ju wspomnielimy, Olbrzymi nie tylko byli olbrzymi, ale mogli
te by potworni. Jeden z thursw, Hrimgrimir mia trzy gowy, inny, Thrudgelmir sze, a babka boga Tyra (oczywicie Olbrzymka) miaa ich ju dziewi
setek, i to zapewne setek wikszych, liczonych po 120 jednostek (Hym. 8).
W Skirnismal (31) Skirnir straszy Gerd, e bdzie ya z trjgowym (trihofdudum) thursem, jeli odrzuci mio Freja. Wedug Vafthrudnismal (33) syn Ymi
ra spodzony bez udziau si eskich przez jego wasne nogi mia sze gw.
Heros Starkad, ktry jako syn zwyczajnej kobiety i Olbrzyma by na wp Ol
brzymem (R. Kroesen 1996, 69) wedug Saksona Gramatyka (VI, 5, 2) mia po
cztkowo sze rk, dopki Thor nie odci mu czterech niepotrzebnych czon
kw. Motyw wielogowoci wydaje si by w mitologii nordyckiej zarezerwo
wany dla Olbrzymw, skandynawscy bogowie (zupenie inaczej ni sowiascy)
nigdy nie byli bowiem opisywani jako istoty wielogowe czy wielotwarzowe.
Dlatego posta z trzema gowami na rogu z Galehus jest zapewne wyobrae
niem Olbrzyma. Moe by to pokonany przez Thora Trivaldi? Warto zwrci
uwag, e w kadym wspomnianym tu przekazie Olbrzymi maj albo po trzy
gowy, albo ich wielokrotno.
Olbrzymi byli wic w mitologii nordyckiej postaciami podobnymi do bo
gw, nie w peni jednak antropomorficznymi. Wizano ich z anekumen, wia1 3

Tak w znakomitym skdind studium interpretuje ich ostatnio, moim zdaniem przesadnie,
R. Kroesen 1996, 59.

295
tem zewntrznym w stosunku do siedzib bogw i ludzi. Wizano ich te z za
wiatami, zarwno w ich aspekcie podziemnym, jak i zewntrznym (wschd,
daleka pnoc). Olbrzymi byli odwieczni, najstarsi ze wszystkich istot, ale
miertelni. Posiadali ogromn mdro i bogactwa, ale nie potrafili z nich po lu
dzku skorzysta. Byli wreszcie podni i ogromnie chutliwi (co tyczy i Olbrzy
mek). Gdy jednak Olbrzymki przedstawiane s jako pikne, to Olbrzymi jako
brzydcy, a niekiedy nawet oszpeceni potwornoci. Moe to jednak mie swe
prardo w przekonaniu, i kobiety obcych, na ktre mamy ochot, s bardzo
atrakcyjne, natomiast obcy czyhajcy na nasze kobiety s po prostu odraajcy.
Zachowanie Olbrzymw jest wprawdzie czsto rwnie poprawne jak bogw, ale
niektre z ich imion wskazuj na brak ogady, a miano jotunw, jeli poprawnie
rekonstruuje si jego etymologi, wiadczy o ich arocznoci. Inne, jak imiona
Thryma i Hrungnira (J. de Vries 1962, 262 i 624), podkrelaj tworzony przez
nich haas, paralel do nich jest wszake imi grzmicego" Thora, ktry ma
wiele cech Olbrzyma.
Relacje pomidzy bogami i ludmi z jednej, a Olbrzymami z drugiej strony
opiera si wic na przeciwiestwie pomidzy pierwiastkami naturalnymi", kt
re reprezentuj Olbrzymi, a kulturowymi", waciwymi dla bogw, moe na
wet pomidzy chaosem a kosmosem . Kulturowe" oznacza tu co stworzone
go, logicznego i obliczalnego, i jest cech ludzi i antropomorficznych bogw.
Naturalne" jest przyrodzone, alogiczne i nieobliczalne. Jest waciwe dla ko
biet i istot nadprzyrodzonych innych ni antropomorficzni bogowie. W prze
strzeni pierwiastki kulturowe" cz si z terenami zaludnionymi i kultywowa
nymi, naturalne" natomiast przynaley do wiata bezludzi, pusty, puszcz i pu
stkowi, czy si te jednak ze sfer zawiatw . Zewntrzni w stosunku do lu
dzi Olbrzymi, mogli by jednak czasem otaczani przez nich kultem (G. Steins
land 1986, 121-222).
14

15

Najwicej wiadomo o Olbrzymach jako przeciwnikach boga Thora. Znamy

wspomniane tu ju mity jego o pojedynku z Hrungnirem, wyprawie po kocio
do Hymira, ekspedycji po skradziony przez Thryma mot i opisy dwch podr
y do Olbrzymw przedstawionych w roli panw zawiatw. Inne mity mwi
ce o walkach Thora z Olbrzymami zaginy, i wiemy o nich tylko z lakonicz1 4

L.P. Supecki 2000, 65-72; w odniesieniu do Wanw identyczn opozycj zastosowa

J.P. Schjdt 1991, 303-319. R. Kroesen (1996, 59) dostrzega tu dalej idce przeciwiestwo pomi
dzy chaosem a kosmosem. Opozycj kulturowe - naturalne, ekumena - anekumena rozwinem ju
kiedy w mojej pracy o wilkoactwie (L.P. Supecki 1987, 121-146). Pocztki tego modelu badaw
czego sigaj do pomysw C. Levi-Straussa.
15 L.P. Supecki, 1998, p.196-197; por. M. Clunies Ross, 1994, passim.

296
16

nych wzmianek w wyliczeniach Olbrzymw pokonanych przez Thora .

W jednym przypadku wypraw do wiata Olbrzymw podejmuje Loki, gdy bo
gowie zmuszaj go, by odzyska! Idunn, ktr wczeniej zdradliwie odda
w moc Olbrzyma Thjaziego .
Olbrzymi penic rol przeciwnikw Asw pozwalaj pokaza w mitologii
walory bogw. Ale jako tacy staj si postaciami z drugiego planu mitw. Dla
tego zmuszeni bylimy przedstawi ich razem z bogami, przede wszystkim
wraz z Thorem. Olbrzymki jako partnerki bogw pojawiaj si gwnie w ich
cieniu. Niektre peniy wszake bardziej samodzieln rol. Take nieliczni Ol
brzymi pojawiaj si jako postacie zwizane z bogami. Teraz wic dla odmiany
naley przedstawi dwch Olbrzymw, Aegira i Mimira, ktrych stosunki
z bogami byy co najmniej poprawne. Problem w tym, e w przypadku obu ist
niej wtpliwoci, czy nie naleaoby zaliczy ich do grona bogw. Mwice
o nich przekazy zdecydowanie uznaj ich jednak za Olbrzymw, a rde nie
naley poprawia. Mona te zauway, e pomimo poprawnych stosunkw
Mimira z Asami, Olbrzymi idcy do walki z bogami w ragnarok nazwani s
w Voluspa (46) mianem synw Mimira".
17

11.1.1.

Aegir

Aegir by Olbrzymem (jotunem) o cechach bstwa akwatycznego. Jego imi

oznacza morze, wod" i wywodzi sieje od germaskiego *aquiaz, ktre mona
zestawi z aciskim aqua (R. Simek 1995, 3). Dawno postaci Aegira po
wiadcza skald Egil Skalla-Grimsson {Sonatorrek 8). Tak w Eddzie poetyckiej
jak i w poezji skaldw nazywany by te imionami Hier i Gymir . Ojcem Aegi
ra by Fornjotr. Snorri (Skaldskap. 27) podajc peryfrazy wiatru stwierdza, e
mona go nazwa synem Fornjotra, bratem Aegira lub ognia". Aegir wystpuje
tu wic w roli uosobienia wody, postawionej na rwni z innymi elementarnymi
siami natury: wiatrem i ogniem. W pnoredniowiecznych tekstach tosamy
z Aegirem Hier okrelany jest jako syn Fornjotra (R. Simek 1995, 100-101).
18

1 6

Patrz wyej, s. 140.

1 Patrz wyej, s. 261.

7

18

Ls., wstp proz; Skaldskap. 1 i 25; u skaldw moe take jako Valthognir, patrz M. Kristen
sen 1930-1931,70-71.

297
Aegira kojarzono z warzeniem piwa, Egil nazywa go mianem olsmidr, wa
rzcy p i w o " (Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 8; por. Hym. 3, Ls. 65). Jego
posta czono z obfitoci ywnoci (Hymiskvida 1), gocinnoci i ucztami.
Scen akcji eddaicznej Lokasenny jest uczta w jego hali, gdzie Aegir podejmo
wa bogw. Wspomina o niej te Grimnismal (45). Trzeba tu zreszt powie
dzie, e to oni wprosili si do niego w gocin, a Olbrzym usiowa unikn wi
zyty bogw (Hymiskida, 1-3). Alici wedug Snorriego Sturlusona rwnie Ae
gir odwiedza bogw w Asgardzie i by tam podejmowany uczt (Skaldskap. 1).
Snorri (Skaldskap. 33; por. Ls. proza wstpna) objaniajc pochodzenie kenningu zota okrelanego jako ogie Aegira" podaje, e gdy Asowie przybyli do
niego na uczt i zasiedli na swych miejscach Aegir kaza przynie i pooy na
pododze hali lnice zoto, i w ten sposb mieli podczas uczty dosy wiata,
gdy wiecio jak ogie, podobnie jak w Walhalli miecze, suce tam za ogie".
Wedug Snorriego na uczcie u Aegira bya take Ran. Ale bogowie obawiali si,
e Ran ma ze sob sie, w ktr owi wszystkich ludzi, ktrzy utopi si w mo
rzu". W Fridthjofs sadze (3: FN 3, 256-257) jej bohater, kochajcy krlewn
Ingibjorg, podczas sztormu wspomina o swoim moliwym zatoniciu w morzu:
19

Teraz bd musia
Pj do oa Ran
A kto inny bdzie
Mia moj Ingibjorg.

Potem mwi te jednak o mierci w sztormie jako o pochoniciu przez Ae

gira, ojca bogactwa" (audigrfadir) i zrabowanych przez siebie skarbach, ktre
bd jego ozdob porodku sal Ran".
20

Aegir by bowiem mem (Skaldskap. 25, 33, 61) bogini morza Ran , po
dobnie jak on znanej ju pierwszym skaldom. Egil (Sonatorrek 7) oskara j
o to, e zabraa mu syna (ktry zgin na morzu), potwierdzajc przy okazji, e
ju w jego czasach uwaano j za on Aegira . Imi Ran oznacza istot ra
bujc" (od ran), zabierajc ycie (J. de Vries 1962, 433). Jej posta jest wic
przeciwiestwem podobnego do Njorda, na og przyjaznego i gocinnego bo
ga morza, a moe tylko uosobieniem drugiej, gorszej strony tego ywiou
(R. Simek 1995, 323).
21

1 9

Egil Skalla-Grimsson, Sonatorrek 8; por. Hym. 3, Ls. 65.

Podana przez R. Simka (1995, 3) informacja, e Snorri w Skaldskap. 31 uzna Ran za crk
Aegira, nie znajduje oparcia w tekcie.
2 0

1 M. Kristensen 1930-1931, 71, gdzie dalsze przykady wystpowania Ran w poezji skaldw.

298
Dziewi crek Aegira i Ran uosabia fale morskie. Ich postacie znane byy
skaldom (M. Kristensen 1930-1931, 71). Wedug Snorriego {Skaldskap. 25 i 61),
przywoujcego odpowiednie fragmenty ich pieni, byy nimi: Himinglefa
(byszczca jak niebiosa), Blodughadda (o krwawych wosach), Hefring (wzno
szca si), Dufa, Udr, Hronn, Bylgja, Bara (wszytkie te imiona s synonimami
fali) oraz Kolga (zimna). W innym miejscu zamiast Bary pojawia si u niego
Drofn, a w cytowanych fragmentach poezji inne jeszcze imiona.
Nigdzie nie syszymy, by kiedykolwiek lub w jakichkolwiek okoliczno
ciach Aegir znalaz si z bogami w konflikcie. Naley do grupy Olbrzymw
i Olbrzymek, o ktrych sdzi si, e uznawano ich pierwotnie za bogw i do
piero w trakcie przemian skandynawskiej religii zaliczony zosta do Olbrzy
mw. Uderza jego podobiestwo do Njorda, tak jak Aegir wizanego z mo
rzem, obfitoci i bogactwem.

11.1.2. Mi mi r
Podobn istot by Mimir, albo bg, albo Olbrzym, a na pewno jedyna
w nordyckim panteonie posta pci mskiej wyranie powizana z wiedz
0 przeznaczeniu i z jego ksztatowaniem. Mimir to osoba do zagadkowa.
U Germanw na kontynencie istnia mit o kowalu tego imienia. W Thidreks sa
dze kowal Mimi jest bratem Reginna (L.P. Supecki 2002, 193), Na og jednak
Mimi wyczany jest z rozwaa nad postaci Mimira, niekoniecznie susznie
(J. de Vries 1956, 245-248). Snorri Struluson {Ynglinga saga 4) zaliczy Mimira
do Asw , ale wszystkie thulur wymieniaj go wrd Olbrzymw. Wedug Ed
dy Snorriego {Gylf. 15) rdo przeznaczenia w wiecie Olbrzymw nazywa si
Mimisbrunnr. Imi Mimira pojawia si a w trzech formach jako Mimi, Mimr
1 Mimir, i dlatego Jan de Vries pomijajc cakowicie kontynentalny wtek Mimiego jako kowala chcia wydzieli dwa mity: jeden o Mimisbrunn, zwizany
z postaci Mimira, i drugi mwicy o gowie Olbrzyma imieniem Mimr. Ale
Jacqueline Simpson (1962-1965, 41-53) odwoujc si do zachowanego w mi
tologii celtyckiej wtku gowy goszcej wyrocznie, przechowywanej w studni
lub rdle, dowioda, e jest to jeden mit. Nie da si jednak zaprzeczy, e w do
stpnej nam postaci otrzymujemy go w dwch rozbienych wersjach. Jedna m
wi o zdobyciu przez Odyna zdolnoci jasnowidzenia, ktr da mu yk miodu
22

22 Tak te ostatnio interpretuje jego posta J.P. Schjdt 1991, 316, przyp. 7.

299
z Mimisbrunnr, otrzymany w zamian z oko zostawione jako zastaw w rdle.
Tene Mimir pije codziennie ze swego rda mid, czerpic go rogiem Gjall
horn (Vsp. 28; Gylf. 15). W tej wersji Odyn na pocztku ragnarok zasiga rady
u rda Mimira (Gylf. 51). Dmga wersja mitu mwi o pozbawieniu Mimira
gowy (Ynglinga saga 4), ktr Odyn przechowuje i nosi ze sob, a ta udziela
mu wiedzy o wszystkim, co dzieje si we wszystkich wiatach (Ynglinga saga
7). W tej wersji Odyn na pocztku ragnarok rozmawia z gow Mimira" (Vsp.
46). Tym, co w obu wersjach pozostaje niezmienne, jest mocny zwizek czcy
Mimira i Odyna (F.-X. Dillmann 2002, 42). Motyw ten znali ju skaldowie z X
wieku, Egil Skalla-Grimsson (Sonatorrek 23) i Volu-Steinn (Skj. BI, 93) uywa
jcy kenningu Minis vinr (przyjaciel Mimira") oznaczajcego Odyna. Za Egilem przytacza go Snorri (Skaldskap. 2).
Mimir by wic panem Mimisbrunn, rda z miodem z ktrego czerpa sw
mdro, pijc ze w trunek rogiem Gjallhorn, tym samym, w ktry zadmie
Heimdall, by ostrzec bogw przed nadcigajcym ragnarok. Odyn za prawo
czerpania ze rda wiedzy odda Mimirowi w zastaw swoje oko, a Heimdall,
jak sdzimy, ucho . Jeli uwzgldnimy przywoane przez J. Simpson analogie
celtyckie, to naley uzna, e spocza w nim take i gowa samego Mimira.
W Voluspa (46) wspomina si te, e w chwili przeraenia przed ragnarok, gdy
Heimdall ju zad w rg, Odyn bdzie szuka porady u gowy Mimira. Snorri
Sturluson (Gylf. 51) nie wspominajc o gowie, lokuje ten sam epizod u rda
Mimira, piszc: Wtedy Odyn pojedzie do Mimisbrunn zasign rady u Mimi
ra co do siebie i swoich". S to wiadomoci sprzeczne. By rozwiza zagadk
tej rozbienoci uzna mona, e w jakiej wersji mitu ucita gowa Mimira zna
laza si w rdle z miodem razem z okiem Odyna i uchem Heimdalla. Dlatego
Odyn, by zasign rady gowy Mimira, musia uda si do jego rda. Sprze
czny z tak interpretacj motyw zachowania przy yciu ucitej gowy Mimira
dziki magii i zioom jest waciwy jedynie dla Ynglinga sagi Snorriego, co mo
e wskazywa, e by on jego wasn reinterpretacj zajmujcego nas motywu.
Zauway tu jednak trzeba, e w Volsa thattr gospodyni w podobny sposb za
chowuje przy yciu volsi.
W Sigrdrifumal (14) wspomina si o udziale gowy Mimira w przekazaniu
Odynowi tajnikw wiedzy run:
23

Na grze sta [Odyn]

Z ostrzami Brimira

24

2 3

2 4

Patrz wyej, s. 226.

Brimir jest innym okreleniem praolbrzyma Ymira (R. Simek 1995, 59).

300
Hefm miat na gowie.
Wtedy mruczaa gowa Mimira,
Pierwsze sowa mdroci
Wyrzeka prawe znaki.

Z tych dwch nie do koca zrozumiaych strof wynika, e runy waciwe dla
plemienia Asw pierwszy barwi, ry i zrozumia Hropt - czyli Odyn (J. de Vries
1957, 73-76). Pyn, z ktrego je wydoby, pyn z czaszki Heiddraupnira
i z rogu Hoddrofnira", postaci skdind cakowicie zagadkowych. Czaszk Hoddraupnira mona sprbowa uzna za gow Mimira (J. de Vries 1956, 244),
a ciecz, z ktrej Hropt wydoby runy - za wody Mimisbrunn . Bowiem, za
uwamy, to wanie gowa Mimira wedug Sigdrifumal wyrzeka pierwsze so
wa mdroci, i powiedziaa prawe znaki". Poniewa Sigdrifumal (15-19) wy
mienia dalej, gdzie i jakie magiczne runy zostay wyryte i kto z nich korzysta,
nie ma wtpliwoci, e ogoszone przez gow Mimira znaki to wanie runy.
Wedug Hvaml (137145) Odyn pozna szuk run podczas swej samoofiary,
gdy wisia na drzewie Yggdrasill, rosncym nad pooonym u jego korzeni
rdle przeznaczenia. Jedyn postaci pojawiajc si w tym epizodzie obok
niego jest anonimowy wuj Odyna, brat jego matki Bestii i syn Olbrzyma Bolt
horna, jego dziada macierzystego.
B.-M. Nsstrm (2001, 63-64) zwrcia uwag na wielk rol, jak w yciu
spoecznym Germanw odgrywa wuj, znaczenie awunkulatu zauway zreszt
ju Tacyt {Germania 20), wspominajc o oddawaniu przez siostry swych dzieci
na wychowanie wujowi. Take na Islandii wuj by czsto wychowawc swoich
siostrzecw. Przekaz Sigdrifumal przypisujcy Mimirowi wynalezienie run
wiadczy za wspomnian tu ju tez o tosamoci wuja Odyna z Mimirem .
Mimir dysponowa spor czci zawiatowej wiedzy, ktra bya Odynowi po
trzebna i wprowadzi go w tajniki magii run, czarodziejskich zakl i form spra
wowania kultu. Poniewa za runy Odyn wzi skd z dou, jak sdzimy z Mi
misbrunn, to wynikaoby z tego, e w tajniki magii Odyn zosta wprowadzony
przez spoczywajc w rdle gow swego wuja. Wynika z tego rwnie, e
rdo Mimira stao si swoist skadnic symbolicznie wanych dla nordyckiej
mitologii organw. Poza gow Mimira spoczy w nim bowiem oko Odyna
i ucho Heimdalla. Kady z nich, jak sdzimy, by cen za zdobycie czarodziej25

26

27

2 5

Imi ma znaczenie kapicy jasn ciecz" (J. de Vries 1962, 216), czyli sdzi mona, znaj
dujcym si w Mimisbrunnr miodem.
2 6

Wtedy mona by sprbowa uzna rg Hoddrofnira (nazwa zawiera rdze hodd - ukryty
skarb", por. J. de Vries 1962, 216) za przechowywany w Mimisbrunnr rg Heimdalla.
2 7

Tak G. Dumzil (1988, 140) i S. Piekarczyk (1979, 69-71); do podobnych wnioskw doszed
en passant i.V. Schjdt, 1988, 35, przyp. 22.

301
skich zdolnoci jasnowidzenia. Przy takiej interpretacji nawet wzmianka o co
dziennym spoywaniu przez Mimira miodu z Mimisbrunn jest atwa do wytu
maczenia. Pywajca w rdle gowa nie miaa do tego trunku daleko. Taka wi
zja znaczenia Mimisbrunn jest ju jednak w caoci nasz wasn interpretacj
niejednoznacznych przecie rde.
Interpretacja Snorriego bya inna. Gdy wedug Ynglinga sagi (4) Asowie
i Wanowie zawarli pokj, Wanowie posali im jako zakadnikw Njorda, Freja
i najmdrzejszego z nich Kwasira, za Asowie posali do Vanaheimu Hoenira
i Mimira. Hoenir szybko sta si wodzem Wanw, lecz Mimir doradza mu we
wszystkim, gdy za nie byo go w pobliu, Hoenir unika rozstrzygania spraw,
mwic: niech radz inni. Wanowie to zauwayli, i uznajc, e zostali przy wy
mianie zakadnikw oszukani, pochwycili Mimira, ucili mu gow i posali
Odynowi. Ten jednak owin j specjalnymi zioami, by nie ulega rozkadowi,
wypowiedzia nad ni zaklcia i da jej przez to si wystarczajc, by gowa
Mimira moga z nim mwi, dziki czemu - jak pisze Snorri - przepowiada mu
wiele zakrytych rzeczy. Zakrawa to na nekromancj, na co wskazuje rwnie
uycie przez Odyna zakl (galdrar). A noszona przez Odyna ze sob udzielaj
ca mu wiadomoci zabalsamowana gowa Mimira przybiera w Ynglinga sadze
(7) posta jednego z magicznych akcesoriw tego boga.
Odpowied na pytanie, czy Mimir by jednym z Asow czy Olbrzymem,
przesdza ulokowania przypisanego mu rda w wiecie Olbrzymw-Hrimthursw. U Saksona Gramatyka (III, 2, 5-6) odpowiadajcy Mimirowi Mimingus okrelony jest zreszt jako satyrus silvarum". O przynalenoci Mimira do
Olbrzymw wiadczy te jego wiedza. Mimir wie o wszystkim, co si zdarzyo
i co si zdarzy musi. Jego specyficzna, zawiatowa mdro jest wic cech lo
kujc go bliej Olbrzymw i Nom ni Asw. Zgadza si z tym najprawdopodobniejsza etymologia jego imienia, zestawianego z aciskim memor (pa
mi"), awestyjskim mimara (zastanawianie si, mylenie") i greckim mermairo (troska, myl") . Ze zwizanych z Mimirem okrele przypomnijmy tu je
szcze wspomniane wyej drzewo lub konar Hodmimir, w ktrym podczas
ragnarok znajd schronienie Lif i Lifthrasir, drzewo Mimameidr, synonim
Yggdrasilla i kenning Sokmimir (zoty Mimir", Mimir od skarbw") oznacza
jcy w Ynglingatal (2) jakiego Karla (F.-X. Dillmann 2002, 46). Wtek Mimiego
jako kowala wydaje si czy ten aspekt jego postaci z osob Wolunda - miecz
zwany Mimingr by wedug Thidreks sagi (105-107) dzieem Velenta, znanego
potem jako Wolund.
28

28 J. de Vries 1962, s. 387; .V. Strm 1975, 253254; L.P. Supecki 1998, 187.

302

11.1.3.

Skadi

Jak ju wspomnielimy, bogowie chtnie wizali si z Olbrzymkami. Bardzo

ciekawy jest przypadek Skadi. Jej imi ma form typow dla imion mskich,
niestety jego etymologia pozostaje niejasna, i wywodzona jest od pojcia za
wiatw (gockie skadus, wiat cienia), istoty czynicej zo i szkody (skadi, por.
niemieckie Schade) - zestawiano je nawet z nazw Ska(n)dynawii, ale te rw
nie ze ledziami (J. de Vries 1962, 480). Skadi bya crk olbrzyma Thjaziego,
ktry cigajc Lokiego odbierajcego mu Idunn zgin u bram Asgardu. Po jego
mierci bogowie, pragnc pojednania z jego crk zgodzili si, by ta wybraa
sobie jednego z nich za ma. W ten sposb Skadi zostaa na krtko on Njor
da i jako taka zaliczona zostaa do Asynii. Njord by wprawdzie Wanem, ale ja
ko zakadnik wszed do grona Asw. Skadi mieszkaa w odziedziczonym po oj
cu Thrymsheimie, co wskazywaoby na jakie zwizki jej rodu z olbrzymem
Thrymem , skdind uznawanym (pytanie, czy susznie) za posta do pn.
29

Los Skadi splata si z dziejami Lokiego, ktry by co najmniej wspwinny

mierci jej ojca (Ls. 51). Nic wic dziwnego, e to wanie ona umocowaa nad
gow sptanego Lokiego jadowitego wa (Ls., proza koczca). Zarazem ten
e Loki zarzuca jej w Lokasennie (52), e spaa z nim wiedzc, i jest morderc
jej ojca. Co wicej, to wanie Loki mia doprowadzi Skadi do miechu, insce
nizujc komiczn scenk.
Wedug Snorriego (Skaldskap. 1) po mierci ojca Skadi w hemie i w kolczu
dze ruszya pomci go na Asach. Bogowie zaproponowali jej zadouczynienie
i zgodzili si speni dwa warunki. Pozwolili, aby jednego z ich grona wybraa
sobie na ma, zastrzegli jednak, e wybierajc bdzie moga widzie jedynie
nogi kandydatw. Skadi wybraa tego, ktry mia nogi najpikniejsze, sdzc, e
nale do Baldra, tymczasem wybracem okaza si stary Njord (F.R. Schroder
1927, 31-32). Poniewa mona zaoy, e Skadi od pocztku pragna wanie
Baldra, postawiony przez bogw warunek by niczym innym jak sposobem jej
oszukania i Skadi moga si poczu zawiedziona.
Drugim z warunkw pojednania byo doprowadzenie smutnej po mierci oj
ca Skadi do miechu. Warunek ten ma jednak kilka podtekstw (M. Clunies
Ross 1989, 7-9). Doprowadzenie do miechu smutnej ksiniczki jest w kultu
rze ludowej jednym z typowych testw dla frajera, jak kiedy nazywano mo
dzieca starajcego si o rk dziewczyny. W przypadku Skadi jej miech mo
na uzna za form zaakceptowania przez ni jej dziwnego maestwa. Zarazem
29 Grm. 11, Hdl. 30, Ls. 49-51 i koczca pie proza.

303
zadanie rozmieszenia Skadi powierzono Lokiemu, ktry najbardziej przyczyni
si do mierci Thjaziego. Sposb, w jaki Loki tego dokona, nawizuje do typo
wych cech jego postaci, z ktr trwale zwizane jest pitno pasywnego
homoseksualizmu (ergi) i przybiera form seksualnego samoponienia podczas
zainscenizowanej przeze obscenicznej scenki.
Loki przywiza sznurek do brody samicy kozy, a drugi jego koniec zawiza
wok wasnych genitaliw i oboje, Loki i koza, zaczli si siowa jczc a
onie. Wreszcie Loki upad na kolana Skadi, a ta si rozemiaa. I w ten sposb
pojednanie Skadi z bogami zostao ostatecznie dopenione (Skaldskap. 1, 1931,
78-81). Loki dokonuje tu zamiany rl seksualnych, bdca jego przeciwnikiem
w dziwnych zapasach samica kozy ma brod, a Loki nieomal traci (lub traci)
swoje genitalia. Dla zadouczynienia Skadi bogowie zmusili wic Lokiego do
(nieomal) samokastracji (M. Clunies Ross 1989, 12). Dopenieniem rekompen
saty byo umieszczenie przez Odyna oczu Thjaziego jako gwiazd na niebosko
nie. Wedug Harbardsljod (19) mia tego dokona Thor.
miech Skadi jest jednak po czci jej miechem z samej siebie. Otrzymany
dla zadouczynienia m nie by dla niej wymarzonym partnerem. Takie ma
estwo musiao by nieudane. Jak pamitamy, Skadi nie chciaa mieszka na
morzu w Noatun, a Njord w grach w Thrymsheimie, maonkowie mieli wic
przebywa razem po 9 dni w kadym z tych miejsc. Skadi szybko jednak opu
cia siedzib Njorda i wrcia w gry, a jej maestwo si rozpado (Gylf. 23).
Cho zaraz po opisie tego epizodu Snorri wspomina o dwojgu dzieci Njorda,
Freju i Freji, nic nie wskazuje na to, by Skadi uwaano za ich matk. Skadi mia
a potem dzieci z Odynem, nie zostaa jednak jego on. Od ich syna Saeminga
wywodzili swj rd jarlowie z Hladir i niewykluczone, e to wanie na ich
dworze powsta ten wtek mitu.
Skadi staa si wic dziewicz" na swj sposb bogini oww, przemierza
jc z ukiem i oszczepem lasy. U wczesnych skaldw wystpuje jako ondurdis,
disa narciarka" . Podobny przydomek (ondurass) nosi Ullr; sugemje to istnie
nie jakich powiza tych postaci.
W Lokasennie (51) wspomniane s powicone Skadi sanktuaria (ve), fakt
ich istnienia potwierdzaj utworzone od jej imienia teoforyczne nazwy miejsco
we ze Szwecji i Norwegii w rodzaju Skadevi, Skadelunda i im podobne (J. de
Vries 1957, 337-339). Posta Skadi przypomina wic raczej bogini (narzuca
si skojarzenie z Dian) ni typowe Olbrzymki. Skadi, podobnie jak Aegira
30

3 0

Eyvind skaldaspillir, Haleygialal 4; Bragi Bodason, Ragnarsdrapa 20; dalsze przykady po

daje M. Kristensen 1930-1931, 80.

304
i Mimira, naley zatem uzna za posta do specyficzn. Problem sprawia jej
imi, ktre ma posta typowo msk; niewykluczone wic, e pocztkw jej
osoby szuka naley w osobie jakiego boga .
31

11.1.4.

Gerdr

Do grupy Olbrzymek zwizanych raczej z bogami, ni z wasnym plemie

niem naley te zaliczy Gerd. Jej imi oznacza najprawdopodobniej ogro
dzony, wyznaczony szmat ziemi" . Wskazuje to na jej zwizek z ziemi
uprawn, zawaszczon ju przez czowieka. Gerdr bya crk olbrzyma Gymi
ra i Aurbody. Najlepsza etymologia imienia jej ojca (od gyma, ziemia") wskazuje
na jego charakter chtoniczny (R. Simek 1995, 158), zauway jednak trze
ba, e by on utosamiany z morskim Aegirem (Ls., wstp proz; Skaldskap.
23). Posta Gerdy i przepojony erotyzmem mit zalotw do niej boga Freja, ob
szernie opisany w eddaicznym Skirnismal, dobrze tumaczy teza, wedug ktrej
Gerdr jest uosobieniem rodzcej ziemi, a jej zwizek z Frejem to hieros gamos
(wite maestwo), rytua zwizku bogini ziemi z bogiem podnoci gwaran
tujcego urodzaj i dobrobyt. W kulcie ich ziemskimi reprezentantami zobowi
zanymi do dopenienia takiego witego zwizku stawali si krl i kapanka
(G. Steinsland 1991). Gerda, jak wiemy, zostaa on Freja, a ich synem by
Fjolnir . W Hakonardrapie (3-6) skalda Hallfreda Ottarsona zdobycie wadzy
nad Norwegi przez Hakona Jarla porwnane zostaje do zdobycia Jrd przez
Odyna i Gerdy przez Freja .
32

33

34

11.1.5.

Olbrzymki

Z Olbrzymek zwizanych z bogami wspomnijmy tu jeszcze Jarnsaxe, z kt

r Thor spodzi swego syna Magniego i Modiego. Najczciej jednak Ol
brzymki uwodzi Odyn, ktry z Jrd spodzi Thora, z Grid Widara, a z Rindy
31 J. de Vries 1957, 336-337; E.O.G. Turville-Petre 1964, 164-165.
32 J. de Vries 1962, 164 (za M. Olsenem), przytaczajc rwnie odmienne etymologie.
33 Hdl. 30; Gylfaginning 36; Ynglinga saga 11. Patrz wyej, s. 177-180.
34 G. Steinsland 1991, 121-125; B.-M. Nsstrm 2001, 163.

305
Waliego. Owocw zwizku Odyna z Gunnloda nie znamy, omielilimy si tu
jednak postawi tez, e ich synem mg by Hdr lub Bragi . Wszystkie
zwizane z bogami Olbrzymki, w tym take pochodzce z tego plemienia mat
ki Odyna (Bestia) i Tyra (anonimowa kochanka Hymira) sprawiaj wraenie
postaci oswojonych" ju przez bogw i na swj sposb wczonych w struk
tury ich wiata.
35

Typowych postaci Olbrzymek szuka naley poza Asgardem. Przypisywane

im cechy ciekawie opisuje Sakso Gramatyk (Gsta Danorum I, 6,2-6,6), m
wic o Harthgreipie, piastunce a nastpnie opiekunce Haddinga. Gdy jej pupil
dors, Harthgreipa zapragna zosta jego kochank. Hadding nie chcia si po
cztkowo zgodzi, uznajc, e jako Olbrzymka nie jest odpowiedni partnerk
dla czowieka. Ta jednak wytumaczya mu, i potrafi dowolnie zwiksza
i zmniejsza wielko swego ciaa (nawet do rozmiarw czowieka), by gruba
i chuda, ciemna i jasna. W kocu dopia swego i jako jego kochanka i towarzy
szka oddaa Haddingowi ogromne usugi podczas ich wsplnej wyprawy, bro
nic swego podopiecznego i suc mu sw znajomoci magii.
Natrafiamy tu na powtarzajcy si czciej motyw Olbrzymki jako obdarzo
nej szczeglnymi mocami piastunki i kochanki mczyzny pochodzcego ze
wiata ludzi . Ma on swj odpowiednik w wtku pochodzcych z rodu Olbrzy
mek matek i kochanek bogw, ktre potrafi im suy pomoc nie do przece
nienia. Dziki matce Bestii Odyn uzyska od swego wuja Mimira (jeli nasza in
terpretacja jest suszna) znajomo sporej czci swej wiedzy o czarach, a dziki
swej kochance Gunnlodzie zdoby mid poezji. Natomiast Gridr pomoga Thorowi pokona Geirroda, wyposaajc go w odpowiedni bro.
36

W wiecie ludzi dynastia Ynglingw uznawaa swego praprzodka Fjolnira za

syna Freja i Olbrzymki Gerdy (Ynglinga saga 10). Jadowie z Hladir rwnie nie
chcieli by gorsi i stwierdzili, e pochodz od Saeminga, syna Odyna i Ol
brzymki Skadi (Haleygjatal 3-4; Ynglinga saga 8). Krl Helgi z Halogalandu
(skdind znany ju nam jako m Thorgerdr Holgabrudr) w niektrych
rdach ma za on Thor, crk krla Lapoczykw Gusira, uwaanego za Ol
brzyma (Sakso Gramatyk III, 2, 8; Ketils saga haengs 3). Wolsung, praprzodek
i eponim Volsungow, mia natomiast za on Hljod, crk Olbrzyma Hrim-nira
(Volsunga saga 2). Harald harfagri (piknowosy) mia zosta wychowany przez
Olbrzyma Dorfiego, w Heimskringli Snorriego (Halfdanar saga svarta 8)
35 Patrz wyej, s. 198 i 23J.
36 R. Kroesen 1996, 57-71; L. Motz 1996, 73-87; por. G. Steinsland 1991.

306
pojawiajcego si jako Fin (Lapoczyk), ktry podczas uczty w wito Jul po
woduje zniknicie ze stou krla Halfdana miodu. Uwiziony przeze i torturo
wany zosta wypuszczony potajemnie przez modego Haralda, ktry uciek wraz
z nim w gry. Tam by przez niego wychowywany. Potem Olbrzym otworzy
mu drog do zdobycie tronu przyczyniajc si do mierci jego ojca i poradzi, by
nie cina wosw, dopki nie zdobdzie wadzy w caej Norwegii (L. Motz
1996, 80-81).
Na og jednak Olbrzymki nie byy przyjazne dla bogw i ludzi. Dobrym
przykadem jest tu Hyndla, wedug eddaicznego Hyndluljod Olbrzymka, ktr
Freja zmusia zaklciem, by nauczya jej ziemskiego kochanka, Ottara heimski,
jego genealogii i daa mu napj (piwo) pozwalajcy mu j zapamita. Tymcza
sem Hyndla prbowaa zamiast napoju pamici poda mu trucizn. Co ciekawe,
Freja okrelaj mianem swej siostry (Hdl. 1), a Olbrzymka nazywa Frej swoj
krewn (Hdl. 46-47). Jej imi, Hyndla, oznacza ma psin", i moe wskazy
wa na jej szczeglnej natury wiedz, podobn moe do wiedzy psio mdrych"
(hundviss) Olbrzymw .
37

Olbrzymki potrafiy by bardzo niebezpieczne. Takie byy choby dwie

crki Geirroda, Gjalpa i Greipa, ktre prboway zabi Thora . Tumaczy to,
dlaczego Thor chlubi si swymi bojami z Olbrzymkami nie mniej ni zwyci
stwami nad Olbrzymami (Hrbl. 23). Przykad demonicznej postaci matki Gren
dela, ktr po zabiciu samego Grendela pokona musia Beowulf pokazuje, e
niektre nadprzyrodzone postacie eskie potrafiy by naprawd bardzo
grone. W Gretis saga (IF 7, 1936, 212-217) pojawia si podobny wtek de
monicznej pary, z t jednak rnic, e tytuowy bohater sagi pokonuje naj
pierw zoliw Olbrzymk, a nastpnie dopiero zabija Olbrzyma (R. Kroesen
1996, 64-65).
38

71.2. Elfy
Wspomnijmy teraz o Elfach. Miano Elfw wywodzi si od starogermaskiego *albh - wietlisty" lub biay", prasowa zachowanego rwnie w aciskim
37 L. Motz (1998, 39) prbowaa dostrzec w psiej postaci Hyndli szamaski duch pomocniczy
Freji, co mnie nie przekonuje. O Hyndli patrz L.P. Supecki 1998, 59-61, tam literatura.
38 Patrz wyej, s. 151.

307
albus

i w polskim abd

(pierwotnie olbd,

39

biay" ptak) . Z ksiciem el

fw" Wolundem i jego dwoma brami miay by zwizane trzy noszce ab

dzie szaty Walkirie. Dwie z nich: Alvita i Svanvita nosz imiona majce to samo
znaczenie istoty abdziobiaej" (J. de Vries 1962, 8, 564). Imi trzeciej, Olruna, moe nawizywa od staroytnego imienia Albruny, wtajemniczonej
w wiedz Elfw" . W niemieckim, gdzie sowo elf brzmi alp, alptraum
ozna
cza mar senn (H. Kuhn 1973, 130). A to przenosi ju Elfy do sfery zawiatw.
W mitologii skandynawskiej Elfy naleay do najwaniejszych istot nadnatu
ralnych. Ich znaczenie stawiao je na rwni z bogami. W Eddzie poetyckiej
Elfy
wymienia si czsto wraz z Asami w aliteracyjnej formule aesir ok alfar.
Z czwartej strofy Grimnismal
wynika wrcz, e jedni i drudzy mieszkaj razem
lub obok siebie, bowiem wity kraj" Thora ma by pooony gdzie blisko
Asw i Elfw". W Skirnismal
(7) Frej cierpi, gdy wie, e Asowie i Elfy" (asa
ok alfa) nie pozwol mu polubi Gerdy. Tworzc imionach ludzi duo czciej
wprawdzie stosowano sowo ass ni elf (starogrnoniemieckie ans i alb), niekie
dy jednak oba pojawiaj si wymiennie w identycznym zoeniu (H. Kuhn
1973, 130), std paralel dla imienia Ansger (anglosaksoski Osgar) jest Albger
(Aelfgar). Skaldowie do stworzenia kenningu opisujcego mczyzn jako
rzeczownika stanowicego jego podstaw (Grundwort)
uywali zarwno sowa
40

41

alfr jak ass, i tak na przykad brynjalfr

(Ynglingatal

30: Skj. B I , 12), Elf w kol

czudze", jest peryfraz wojownika. Podobnie mona byo stosowa sowo ass.
Nigdy jednak w tego rodzaju metaforach nie uywano nazw innych istot mity
cznych (H. Kuhn 1973, 130). Kenningi takie jak wspomniany tu ju
brynjalfr
czy sverdalfr
czyli Elf z mieczem" dowodz, e Elfy wyobraano sobie jako
39 Staroislandzkie alfar, sing, alf; por. starogrnoniemieckie alb, staroangielskie aelf W formie
eskiej staroangielskie aelfen, rednioniemieckie elbinne, J. de Vries 1962, 5-6; H. Kuhn 1973,
130. Inn jego etymologi, mato prawdopodobn, wywodzi si zestawiajc *albh ze staroindyjskim
rhbu, artysta", ten, ktry co robi" - jak Ribhus, wielki twrca i mistrz licznych kunsztw w We
dach (L. Motz 1973-1974, 94-95). W staroislandzkim eskie elfy pojawiaj si jedynie jako alfkony. W Gongu-Hrolfs sadze (16) jej bohater spotyka na kopcu martwej alfkony jej rodzc crk i po
maga jej; w Hrolf saga kraka (15) do krla Helgiego zwraca si w burzow noc z prob o gocin
alfkona.
4n

T a k C. Lecouteaux 1997, 101-103. Moliwa jest jednak lepsza etymologia, wywodzca imi
Olruny od ol-runy, runy ol, powiadczonej w Sigdrifumal (7), ktr mona interpretowa jako run
napoju (piwa, ol), albo lepiej jeszcze jako run wit, widzc w stwie ol kontynuacj runicznego
alu, oznaczajcego pojcie witoci. Do Elfw pasowayby te dziki swemu imieniu biay"
Baldr.
4

' W jednym przypadku w identyczny sposb stworzono kenning Olbrzyma, ktry w StjornuOddi draumar okrelony jest jako bjargalf, Elf z gr.

308
42

wojownikw, podobnie jak bogw . Landalf wzywany przez Egila Skallagrimssona (Lv 20) w jego zaklciu skierowanym przeciw Gunhildzie, onie krla Ery
ka blodxa, ma wypdzi j z jej krlestwa (M. Olsen 1944, 181). Wskazuje to
na zwizki czce Elfy z konkretnymi ziemiami, co upodabnia je do landvaettir. Tym, co wyranie rni Elfy od wszystkich innych rodzajw istot mitycz
nych (z wyjtkiem landvaettir) jest to, e w zasadzie nie znamy ich imion.
Jak ju wspominalimy, zastanawiajce jest podobiestwo Elfw do Wanw
(J.P. Schjdt 1991, 306). Alfheim ma by siedzib boga Freja (Grm. 5 ) , cho
jego nazwa oznacza sadyb Elfw, a wedug Snorriego {Gylf. 17) mieszkaj
w nim Ijosalfar, Elfy wietliste. W prozaicznym wstpie do Lokasenny wspomi
na si, e na uczcie u Aegira wielu byo Asw i Elfw", a w nastpujcych po
tem strofach zamiast Elfw (ktrych imion nie znamy) pojawiaj si obok Asw
Wanowie - Njord, Frej i Freja. Zarazem jednak zAlvismal wynika, e Wanowie
i Elfy mwi rnymi jzykami, co wiadczyoby o ich odrbnoci.
Jeli wstrzyma si z utosamieniem Elfw z Wanami, to ich miejsce w sy
stemie mitologii skandynawskiej nie jest atwe do okrelenia. W Beowulfie
(v. 112) elfy wymieniane s take razem z Olbrzymami (eoatans ondylfe), a po
rwnywano je nawet z czarownicami. Elfy najbardziej s jednak podobne do
Karw. Wskazuje na to wyliczenie karw (dvergataV) w Voluspa (11-16),
gdzie trzy z nich nosz imiona okrelajce je jako Elfy. S to: Alf (Elf), Gandalf
(Elf z rdk" czyli Elf od czarw) i Vindalf. Dainn wystpujcy na tej samej
licie imion jako Karze, w Hvaml (143) pojawia si jako Elf, ktry nauczy
swych wspplemiecw sztuki mn. Karem noszcym imi wskazujce na
zwizki z Elfami jest te niemiecki Alberich.
Nie przypadkiem wic Snorri uzna Kary za rodzaj Elfw. W swej prbie
systematycznego przedstawienia Elfw podzieli ich na Ijosalfar, elfy wietli
ste" (czyli waciwe) oraz dokkalfar, elfy ciemne", o ktrych podaje, e s
czarne jak smoa. Pierwsze zamieszkiwa maj w Alfheimie, pooonym w trze
cim, najwyszym i najpikniejszym niebie (zwanym Gimle), gdzie po mierci
maj trafi ludzie sprawiedliwi, drugie za pod ziemi. Te ostatnie prbuje si
czasem utosamia ze zmarymi ludmi. Tymczasem uzna je naley za tosame
ze svartalfar (elfami czarnymi"), ktrych miano pojawia si w nazwie Svartalfaheimu. Wedug Snorriego {Gylf. 33, Skaldskap. 39) bya to siedziba Karw.
Dokkalfar i svartalfar byy wic dla Snorriego identyczne z Karami. Podzia El43

42 w poezji skaldw (M. Kristensen 1930-1931, 86-87) pojawiaj si te radalf (Bragi, Ragnarsdrapa 11, Skj. BI, 3), sokialfr (Glumr. 12, Skj. BI, 68), mordalfr (Vellekla 27).
4 3

Problem ewentualnych zwizkw Freja z Elfami bada K.A. Eckhardt 1940, 23.

309
fw na biae i czarne nawizuje wyranie do poj chrzecijaskich i przeciw
iestwa pomidzy jasnymi, niebiaskimi anioami i podziemnymi, czarnymi
diabami. Czarne elfy zwizane byy by wic ze mierci, jasne z yciem
(E.O.G. Turville-Petre 1964, 231). Taka wizja moga mie wszake swe rodzime
korzenie, na co wskazuje i etymologia nazwy Elfw waciwych, i wiara w by
towanie Karw w podziemiach.
Obie te grupy istot maj wiele ze sob wsplnego i s to podobiestwa na
wizujce do sfery chtonicznej, z waciwym dla niej czeniem w jedno ycia
i mierci jako dwch aspektw tego samego zjawiska. W Elfach prbuje si wi
dzie istoty zawiatowe i czy je z kultem zmarych oraz z kultem podnoci.
Ma to swoje uzasadnienie nie tylko w podobiestwie (o ile nie identycznoci)
z Wanami, ale i w ich roli dawcw pomylnoci i dobrobytu. Elfy pojawiaj si
czasem w postaci niewidzialnych istot przypominajcych duchy. W Noma-Gesti thattr (1) krl Olaf, gdy ju jego ludzie zasnli, usysza jak przez zamknite
drzwi elf lub kto w tym rodzaju wszed do domu" (L. Motz 1973-1974, 97).
Nie jest to jednak klucz w peni wystarczajcy do zrozumienia skomplikowanej
natury tych istot, dzielcych si zapewne dodatkowo na dwa rodzaje o niejasno
zakrelonych granicach.
Z Elfami waciwymi czy mona pojcia jasnoci, wiata i pikna, po
wiadczone nie tylko przez podejrzany o chrzecijaskie wpywy przekaz Snor
riego, ale te przez etymologi ich nazwy i jej leksykalne powizania z poj
ciem pikna. W poezji staroangielskiej kobieta okrelona jako aelfsciene, jest
pikna jak e l f (H. Kuhn 1973, 131). Alfrodull - blask elfw", jest kenningiem oznaczajcym soce (Vm 47; Skm. 4), znanym ju skaldowi Eyvindowi
(Lv 9), ktry zoto okreli mianem soca elfw - alfar alfrodul. A kenning
graeti alfa, zy elfw" (Hm. 1) opisuje najprawdopodobniej poranek (H. Kuhn
1973, 131).
Zwizki Elfw z piknoci potwierdza przekaz Sogubrot af fornkonungum
(10), gdzie charakterystyczn cech przodkw krla Haralda harfagri (piknowosego) miaa by ich szczeglna pikno. Jego rd wywodzono w linii ma
cierzystej od Elfw, na co wskazuj imiona: Alf, Alfgeir, Alfhilda, Gandalf,
nazwa rodu Alfa aett (rd elfw), i nazwa kraju, nad ktrym panowa - a by to
Alfheim ulokowany gdzie na pograniczu Szwecji i Norwegii. Motyw pikna ja
ko cechy rodu panujcego w ziemskim Alfheimie pojawia si te w Hervarar
44

4 4

W linii mskiej pochodzi mial od Odyna, por. L. Motz 1973, 95.

310
sadze (1). W Ynglinga sadze (21) dwaj bracia, panujcy nad Szwedami jako kr
lowie z dynastii Ynglingw nosz imiona Yngvi i Alf .
Elfy miay przynosi szczcie i dobrobyt. Wskazuje na to historia norwe
skiego krla Vestfoldu Olafa Gudrodarsona, syna pochodzcej z ziemskiego
Alfheimu krlowej Alfhildy, ktrego panowanie przynioso dobrobyt, a on sam,
pochowany w kurhanie w Geirstad, zosta po mierci nazwany Geirstadaalf.
Moliwa jest tu niestety kontaminacja imienia Olafa (z dawnego *Alafr) ze so
wem Elf, alfr (tak H. Kuhn 1973, 131). Ale wedug rde, jakie stoj do naszej
dyspozycji (Ynglinga saga 48-49; Fiat 2, 1862, s. 6-8) na jego kopcu skadano
ofiary za dobrobyt wsplnoty. Niewykluczone, e by to synny dzi kurhan
z pochwkiem odziowym z Gokstad (T. Gansum 2002, 271-286). Podobnie
krl Halfdan hvitbeinn mia by po mierci opakiwany jako wspomniany ju tu
brynjalf (Ynglinga saga AA; Ynglingatal 30). Motyw tosamego z Elfami zmar
ego, ktry jako jeden z nich dba ze swego kurhanu o dobrobyt wsplnoty, do
ktrej przed mierci nalea, wyranie wic wskazuje na powizania Elfw ze
wiatem zmarych i z zawiatami. Ale kurhan jako miejsce, skd promieniuje na
cay kraj urodzaj i dobrobyt, pojawia si te w mitach zwizanych z Wanami
przedstawionymi w roli miertelnych, ziemskich wadcw. Zarwno Frej w roli
krla Szwedw, jak i stanowicy jego posta Helgi, krl Halogalandu zostali po
chowani w obsypanych zotem kopcach. Przynajmniej w przypadku Freja jego
grb, przedstawiony jako jego zawiatowy dom, uznawano za rdo pomylno
ci kraju .
46

47

Elfy otaczano kultem. Imi wieszczki Albruny (wtajemniczonej w magicz

n wiedz Elfw") wskazuje na oddawanie im czci ju w staroytnoci . Skald
Sigvat Thordarson podczas swej podry do Szwecji pn jesieni 1018 roku
natrafi w Vastergtland na obrzd skadania noc w zagrodach ofiar dla Elfw
(alfabloi), o czym wspomnia w Austrfaravisur (5: Skj. BI, 221) . W obrzdach
jednak nie wzi udziau, gdy zabronia mu tego jaka kobieta, ktra stajc
w drzwiach nie wpucia go do domu, stwierdzajc, e jego mieszkacy s po
ganami i dokonuj tam wanie alfablot, a uczestnictwo w obrzdach cigno48

49

4 6

Yngvi opisany zosta jako wojowniczy wadca, Alf jako leniwy domator, ktry jednak z poduszczenia ony prbuje zabi brata, podczas prby mordu obaj zabijaj si wzajemnie.
4 7

Patrz wyej, s. 175 (Frej) i s. 282 (Helgi). W Halfdanar saga svarta (9) Snorri opisuje, jak
ciao krla przynoszcego szczcie krajowi podzielono na cztery czci i pochowano w rnych
miejscach kraju, by jego mieszkacw rwno obdzieli pyncym z niego szczciem. Paralela do
chrzecijaskiego kultu relikwii jest tu ju wrcz uderzajca.
48 L.P. Supecki 1998, 71; C. Lecouteaux 1997, 100-101.
49 Por. J. de Vries 1932-1933, 169-180; H. Ellekilde 1933-1934, 182-192.

311
by na Sigvata gniew Odyna. Nie musi to oznacza, e by to sekretny kult kobie
cy (prbowano go nawet utosami z kultem volsi). Pamita trzeba raczej, e
Sigvat jako chrzecijanin nie by miym gociem dla uczestnikw takich obrz
dw, tak realnych jak i nadprzyrodzonych, i zapewne dlatego wyproszono go po
kolei z czterech zagrd. Ze strof Sigvata wynika, e by to kult prywatny, spe
niany w poszczeglnych domach. Poniewa gospodarz kadego z nich nosi
mia imi Olvir, przypuszcza si, e nie byy to ich wasne imiona, ale miano
spenianej przez nich funkcji kapaskiej . Istnienie kultu Elfw potwierdza
Kormaks saga (22). Thorvard, brat ma kochanej przez niego Steingerdy zosta
przez skalda zraniony w pojedynku. Zgodnie ze zwyczajem Kormak po zwyci
stwie zabi byka. Tymczasem rana Thorvarda nie chciaa si goi, uda si on
wic po rad do wspierajcej go, wrogiej Kormakowi, synnej wieszczki Thordis
ze Spakonufelir. Ta powiedziaa mu, e w pobliu znajduje si wzgrze w kt
rym mieszkaj Elfy {er alfar bua). Masz wzi byka, ktrego zabi Kormak,
poczerwieni krwi byka wzgrze od zewntrz (rjoda blod graudungsins
a hol
lin utan), i zrobi dla Elfw uczt z jego misa, a wtedy ci si poprawi". Thor
vard zrobi jak mu poradzono, kupujc od Kormaka zabitego przeze byka za
cen piercienia Steingerdy, co byo upokorzeniem dla jego rodu. Ale Thorvard
wyzdrowia .
Inaczej ni w przypadku bogw, Olbrzymw i Karw, imiona Elfw pozo
staj w zasadzie nieznane i widzimy je na og jako anonimow rzesz zawia
towych istot. Za kadym razem, gdy ich imiona prbujemy uchwyci konkret
niej, natrafiamy na problem, czy noszce je osoby nie nale do innych grup
istot. Jeli uznamy Elfy za tosame z Wanami, to moemy do nich zaliczy
Njorda, Freja i Frej. Moliwy jest jednak i inny kierunek poszukiwa, ktry
prowadzi w stron Karw - w ich wyliczeniu w Voluspa pojawiaj si imiona
postaci, w ktrych widzie naley Elfy. Dainn w Hvaml
uczy Elfy sztuki run,
co pozwala widzie w nim ich wodza (podobnie Odyn uczy run Asw, Dwalinn
Kary, a Alsvidr Olbrzymy). Ale ten sam Dainn pojawia si w dvergatal
w Volu
spa jako Karze! Wolund, genialny kowal i zotnik, w powiconej mu Volundarkvidzie
(10, 13, 32) wspomniany jest jako ksi Elfw i ich dziedzic. We
dug Thidreks sagi (58, 69, 194) by on pocztkowo nazywany Welentem (co
jest jedynie oboczn form tego imienia), i nauczy si swego kunsztu od Kar
w, mieszkajcych w pewnym wzgrzu na Zelandii. Wolund jest jednak mi50

51

50 O alfablot patrz: J. de Vries 1932-1933, 173; H. Ellekilde, 1933-1934, 182-192. Jaki Olvir
pojawia si te podczas Disarblot w Egils saga Skalla-Grimssonar (44). Olvir jako miano kapana
patrz: O. Sundqvist 1998, 93-94.
51 C. Lecouteaux 1997, 95; L. Motz 1973-1974, 98.

312
strzem sztuki typowej raczej dla Karw, w wizji Snorriego Elfw czarnych, ni
dla Elfw waciwych. Czy Wolunda naley wobec tego zaliczy do Karw?
Problem jest bardziej skomplikowany. Voluspa (7) wspomina, i na pocztku tej
ery bogowie rozniecili kowalskie ognisko, obrabiali zoto i wytwarzali narz
dzia (por. Gylf. 14). Wolno przypuci, e prym wid w tym jeden z nich, spe
cjalista od sztuki kowalskiej, a tym musia by Wolund. Warto tu przypomnie,
e ju Cezar (De bello gallico, VI, 21, 2) stwierdza, i Germanie czcz Soce,
Wulkana i Ksiyc. Moe wic pod postaci Wulkana skry si w jego relacji
Wolund, a nie Donar, jak si czasem przypuszcza? Zauwaono zreszt pewne
podobiestwa Thora/Donara do Wolunda (C. Lecouteaux 1997, 100-101). Wo
lund podobny jest wszake przede wszystkim do kulawego Hefajstosa, ktry ja
ko rzemielnik wykonuje nieomal te same rzeczy, ktrych stworzenie mitologia
nordycka przypisze pniej Karom (L. Motz 1973-1974, 107-109). W Volundarkvidzie pojawia si motyw jego uwizienia przez krla Niduda, ktry za rad
swej ony nakaza go okulawi przez pocicie cigien u kolan i zmusi do pra
cy dla niego. Natomiast Wolund w zemcie za uwizienie i upokorzenie zabi
dwch synw Niduda, wykonujc z ich czaszek puchary, a z zbw klejnoty,
uwid jego crk Bodwild, po czym uciek, ulatujc w powietrze (Vkv. 14-40).
Kenning okrelajcy Thjaziego mianem grjot-Nidudr, skalny Nidud" (Haust
long 9) dowodzi, e mit ten znano ju w X wieku.
Do dzi w islandzkim folklorze (Jon Hnefill Adalsteinsson 1998, 136) prze
trwa motyw Elfw (i podobnego do nich huldafolk) jako istot przyjaznych lu
dziom, darzcych pomylnoci i chtnie udzielajcych pomocy - pod warun
kiem jednak, e si ich nie obrazi . A za obraz Elfy potrafiy si zemci.
W Bosa saga ok Herrauds (5) przytoczone jest przeklestwo, ktrym wzywa si
trolle i elfy, czarownice i olbrzymy grskie (troll ok alfar, ok tofranornir, buar,
bergrisir), proszc wszystkie te istoty, by spaliy wrogowi jego dom. Niemiecki
Albschuss (strza Elfw") jest synonimem Hexenschuss, mczcego blu
w miniach i kociach typowego dla lumbago, rwnie po polsku nazywanego
postrzaem. Motyw Elfw jako sprawcw tej choroby pojawia si zreszt ju
w staroangielskim zaklciu przeciw ylfa gescot, haegtessan gescot i esa gescot,
czyli chorobom spowodowanym strzaami Elfw, czarownic i Asw . Woono
w nim wic najwyraniej do jednego worka rne istoty z gincej mitologii,
zrwnujc Asw i Elfy z czarownicami.
52

53

52 Nie cakiem jasny jest tu zwrot at ganga alfrek (Eyrbyggja saga 4), oznaczajcy zaatwianie
potrzeb naturaych, co mona interpretowa jako zakaz zanieczyszczania zamieszkiwanej przez Elfy
ziemi (tak J. de Vries 1956, 259).
53 J. de Vries 1956, 297; E.O.G. Turville-Petre 1964, 232; H. Kuhn 1973, 131.

313

11.2.1.

Landvaettir

Elfy w swej roli opiekunw poszczeglnych ziem, jak wspomniany tu ju

Landalf wzywany przez Egila, podobne s do landvaettir. Byy to duchy opie
kucze poszczeglnych terytoriw, na og niewidzialne dla zwyczajnych ludzi,
zauwaalne jednak dla osb posiadajcych dar jasnowidzenia. Landvaettir uzna
wano za nadprzyrodzone istoty dajce pomylno swojemu krajowi, na swj
sposb rzdzce nim, a w szczeglnoci bronice go przed obcymi. Poniewa
ziemi przypisywano natur kobiec, jej opiekunowie wyobraani byli jako istoty
mskie. Ze swoim terytorium wydaj si by zwizane od zawsze", co w przy
padku Islandii rni ich od bogw. Tych pierwsi osadnicy najwyraniej starali
si zabra ze sob z Norwegii do nowego kraju, w ktrym wic - sdzi mona
- adnych bogw wczeniej nie byo. Byy tam ju jednak landvaettir (M. Clu
nies Ross 1998, 127-128). Dlatego Prawo Ulfljota nakazywao, by przy zblia
niu si statkw do wyspy zdejmowa po zobaczeniu ldu smocze gowy ze stewy, aby nie straszy landvaettir . Odczuwano wic potrzeb zjednania sobie
w nowym kraju ich opieki. A potrafiy skutecznie pomc. Pewien osadnik, Molda-Gnupr, y na Islandii w biedzie a do czasu, gdy jego synowi Hafr-Bjornowi
(Koziemu Bjornowi") ukaza si we nie jaki berg-bui (mieszkaniec gr", jak
zobaczymy, niekoniecznie Olbrzym) i zaproponowa mu przyja, a cilej part
nerstwo (felag vid hann), ten za si zgodzi. Wnet do stada kz biednej dotd
rodziny przyczy si jaki dziwny kozio i stado zaczo si mnoy w cudow
ny wrcz sposb, a wraz z nim pomnaao si bogactwo caej rodziny. A ludzie
obdarzeni darem jasnowidzenia widzieli landvaettir towarzyszce Hafr-Bjorno
wi, jego ojcu i bratu w drodze na thing i pomagajce im w codziennych pracach
(Lnb S 329, H 284).
54

W Gulathings-Christenret (NGL 2, 1848, 308) jednym z dodatkw do staronorweskiego prawa Gulathingu mwicym o yciu religijnym zabrania si wie
rzy, e landvaettir mieszkaj w gajach, wzgrzach i wodospadach. Landvaettir
wspomniane s te w jednym z islandzkich penitencjarzy z 1281 roku (Diplo
matarium Islandicum, t. 2, 1893, 224), gdzie ponownie lokuje sieje w wodospa
dach i wzgrzach. W homilii opartej na kazaniu De auguriis Aelfrica zapisanej
5 4

Landnamabk H 268, 1968, 313. Rozdziawione paszcze smokw lub podobnych stworze
wyobraane na dajcych si zdj ozdobach stewy w oczywisty sposb nie tylko oznaczay wrogie
zamiary, ale wrcz niosy ze sob moce wrogie dla tych, w ktrych kierunku zostay zwrcone, ich
symbolik analizuj M. Clunies Ross 1998, 132-136; B. Almqvist 1965, 89-118.

314
w Hauksbk
(1892-1896, 167) wspomina si, e islandzkie kobiety skaday dla
landvaettir ofiary z jedzenia.
W Sadze o Egilu (57) czytamy, e Egil opuszczajc Norwegi i stawiajc
swj pal zemsty przeciw Erykowi blodxowi i Gunhildzie prosi landvaettir, by
wygnay ich z kraju. Co ciekawe, krlewska para faktycznie musiaa opuci
Norwegi i Eryk wygnany z ojczyzny zosta krlem w Yorku. Z tym wanie
epizodem cz si zaklcia Egila przeciw krlewskiej parze (Lv 19-20), w sa
dze wygaszane przez niego (EgUs saga Skala-Grimssonar 56 i 57), zapewne
jednak wyryte na palu zemsty. Wymienieni w nich Land-ass i Land-alfr mog
by zinterpretowani jako peryfrazy landvaettir .
55

Pojawienie si na Islandii osadnikw na statkach o stewach ozdobionych

smoczymi gowami ziejcymi ogniem (to bowiem sugeroway ich rozdziawio
ne paszcze) i wiozcych ze sob swoich bogw nie wygnao landvaettir z wy
spy. Przybysze starali si, by nie urazi duchw swego nowego kraju i przybi
jajc do brzegw zdejmowali smocze gowy. Inaczej dziao si w czasach chry
stianizacji. Wedug Thidranda
thattr (Flat 1, 1860, 421-422) po przyjciu
przez Islandi chrzecijastwa landvaettir zaczy opuszcza wysp. Ale tylko
obdarzony zdolnoci jasnowidzenia Thorhall zdoa zobaczy otwarte wzg
rza i zbierajce si do odejcia duchy opiekucze wyspy (L.P. Supecki 1998,
26). Scena na synnych Drzwiach Gnienieskich przedstawiajca przybycie
w. Wojciecha do Prusw w odzi ozdobionej na obu stewach przedstawieniami
smoczych g w podkrela wic, e misjonarz nie przybywa do pogaskiego
kraju w przyjaznych zamiarach, i od pocztku deklarowa si jako wrg miesz
kajcych w nim pogaskich mocy.
56

11.3. Kary
Kary odgryway w mitologii skandynawskiej bardzo wan rol. Wymienia
no je wraz z Asami i Elfami, ale na ostatnim miejscu (Hav. 143 i 160). Snorri,
jak ju wspomnielimy, uzna je za Elfy czarne (svartalfar),
umieszczajc ich
5 5

Patrz wyej, s. 75.

56 Smocze gowy na stewach odzi w. Wojciecha zauway George Indruszewski w referacie

Schiffbau und Schiffahrt an der sdlichen Ostseekste" wygoszonym na sympozjum w Greifswaldzie w 2003 roku, w druku.

315
siedzib w Svartalfaheimie. Nazwa Karw, podobnie zreszt jak i Elfw, jest
oglnogermaska. Staroisladzki dvergr (starogrnoniemiecki zwerc, staroangielski dweorg) znajduje swj odpowiednik w nazwie staroindyjskich demonw
zwanych dhvaras. Sowo to oznaczao najprawdopodobniej istot maego wzro
stu, gdy uwaa si, e pierwotnie oznaczao may, krtki kij". Inna etymolo
gia, mniej prawdopodobna ale moliwa i majca ciekawe konsekwencje mitolo
giczne, czy dvergr z awestyjskim drva, pojciem oznaczajcym trwae uszko
dzenie ciaa. W europejskich mitologiach ludowych wygld Karw (krasnolu
dw i krasnoludkw) obok nieodcznej siwej brody i kaptura cechuj defekty
fizyczne, jak kalectwo, garb, nieproporcjonalna budowa ciaa, a nawet posiada
nie pewnych czci wzitych z postaci zwierzt, jak gsie apki zamiast stp .
Miano Karw prbowano te powiza z pojciami snu i sennego zudzenia,
wywodzc je od i.e. *dhreugh, zachowanego w niemieckim Traum, sen (R. Si
mek 1995, 447). Do takiej wizji pasuj imiona wasne niektrych Karw.
57

W odrnieniu od Elfw, o ktrych pocztkach nie wiemy nic, znamy mit

mwicy skd wziy si Kary. Ich powstanie, podobnie jak i ludzi, czy si
z tworzeniem porzdku tego wiata przez bogw. Dwa pierwsze kary, Mdsognir i Durin stworzone zostay z Brimira krwi i Blaina koci" (Vsp. 9). Obie te
tajemnicze postacie uznaje si za tosame z Ymirem, z ktrego ciaa powstaa
ziemia, a z krwi morze . Takie utosamienie potwierdza Snorri (Gylf. 14) twier
dzc, i Kary wylgy si w gbinach ziemi, jak larwy w misie. Kary uzy
skay wic najpierw swj ksztat w ciele Ymira i byy tam jak robaki, a ze zrz
dzenia bogw otrzymay ludzki wygld i rozum, yj jednak w ziemi i kamie
niach".
58

Rwnie wedug Snorriego pierwszym z Karw by Mdsognir, a drugim

Durin. Obaj zrobili z ziemi na podobiestwo ludzkie" rzesz swych pozosta
ych wspplemiecw . W odrnieniu od odwiecznych Olbrzymw i pocho
dzcych od nich bogw Kary s wic istotami stworzonymi, podobnie jak lu59

57 j . de Vries 1962, 89; K. Heim 1953, 101-102.

Moe to by jednak reinterpretacja wczeniejszego motywu, jego rekonstrukcja jest ju jed
nak dalece hipotetyczna, patrz S. Gutenbrunner 1955, 71-75.
5 8

5 9

Poza analogi do stworzenia z gliny Adama przez Boga Ojca mona tu przywoa jako para
lel stworzenie z gliny Pandory przez Hefajstosa (tak L. Motz 1973-1974, 109). W mitologii nor
dyckiej inn istot zrobion z gliny i oywion jest Olbrzym Mokkurkalfi (patrz wyej, s. 142). Ob
darzanie yciem postaci z drzewa widzimy w micie o Asku i Embli, wzmiance o dwch tremenn na
potkanych i oywionych przez Odyna (patrz wyej, s. 37-38), wreszcie w opowieci o drewnianym
golemie oywionym przez Thorgerdr Holgabrudr po to, by zabit Thorleifa jarlskalda, ktry zniewa
y! Hakona Jarla (patrz wyej, s. 282).

316
dzie. Tak jak bogowie i ludzie, Kary podlegaj wadzy przeznaczenia. Jego bie
gu pilnuj odpowiednie dla nich Norny (Fm. 13). Niekiedy Kary umieraj, po
dobnie jak ludzie, Olbrzymi i bogowie, a wtedy sala ze zota rodu Sindriego"
(Vsp. 37) jest ich miejscem w zawiatach.
Typowym elementem ich natury jest bytowanie w podziemiach, do ktrych
prowadz kamienne wrota. Wtek ten pojawia si ju w Voluspa (48). Pie m
wi, e w chwili ragnarok Kary stan jczc przed kamiennymi wrotami swej
siedziby. Voluspa przedstawia je wtedy w roli biernych obserwatorw ostatniej
bitwy tego wiata, w ktrej walczy bd bogowie, ludzie (einherjar) i Olbrzy
mi - ci ostatni jako ich wrogowie. Kary jednak w odrnieniu od wszystkich
tych istot z reguy nie walcz. Nawet dzielny karze Mondul w Gongu-hrolfs sa
dze (28) mwi z alem do jej tytuowego bohatera: Tak zostao zrzdzone, e
nigdy nie mog stawa do boju" .
60

Miano Karw wspominaj ju pierwsi skaldowie (Ynglingatal 2; Vellekla

2). Kenningi wskazuj na ich zamieszkiwanie w grach i skaach. Kary to,
przykadowo, Breg-Saxar - Sasi z gr". Dvergamali czyli gos Karw" to
echo - Kary mieszkaj bowiem w grach, gdzie zjawisko to czsto wystpuje.
Regins skali, sala Regina", to skaa, dvergrann, dom kara", to kamie, take
kamie szlachetny. Skaldowie wspominaj te imiona niektrych Karw jak na
przykad Durnira, Billinga i Dwalina .
61

Wyliczenie Karw w Voluspa (11-16) wydaje si dzieli ich rzesz na trzy

grupy. Snorri (Gylf. 14) uzna, e Kary wymienione w strofach 11-13 Voluspa
byy mieszkacami ziemi, a wspomniane w kolejnych (14-16) yy w skaach,
wrd nich jako odrbny rd wyrni Kary pochodzce od Lofara. Trudno za
przeczy, e na kocu wyliczenia Karw pojawia si odrbna lista tych istot,
ktra jest wyranym ladem wiary w istnienie innego rodu Karw, majcego
wasn, nieznan nam genez.
62

Lista Karw w Voluspa warta jest gbszej interpretacji . Zauwamy, e

waciwe wyliczenie Karw" (dvergatal) zaczyna si dopiero na kocu dwu
nastej strofy pieni, gdy po imionach Nara i Nyradra wieszczka stwierdza:
A teraz Karty,
radzce i w radach mdre,
wyliczy powinnam.
6 0

Podobnie jak Hefajstos i Wolund, patrz L. Motz 1973-1974, 110.

61 M. Kristensen 1930-1931. 88; L. Motz 1973-1974, 102-103.

62 Pokusi si o ni S. Gutenbrunner 1955, 61-75; tene 1952, 73-83.

317
Sowa Reginn i Radsvidr przetumaczylimy tu zgodnie z ich znaczeniem ja
ko epitety odnoszce si do cech Karw jako caej grupy istot, a nie jako imio
na wasne.
Kto wic zosta wyliczony wczeniej, skoro dopiero w tym miejscu wiesz
czka zaczyna wymienia Kary? Siegfried Gutenbrunner (1955, 61-71) w pier
wszej czci strofy 11. z Voluspa dostrzeg przedstawienie istot wanych dla
kosmogonii i ksztatu wiata, wtrnie dopiero zaliczonych do Karw, a w stro
fie 12. chcia widzie wyliczenie Elfw.
Zacznijmy od postaci ze strofy jedenastej. Wspomniani tam na pocztku Nyi
i Nidi s oczywistymi personifikacjami Ksiyca w peni i w nowiu. Austri
(Wschodni"), Westri (Zachodni"), Nordri (Pnocny") i Sudri (Poudnio
wy") wi si z kardynalnymi punktami przestrzeni. Te cztery Kary peni
szczegln rol. Wedug Snorriego podtrzymuj one sklepienie niebieskie utwo
rzone z czaszki Ymira, ich imiona wiadcz, e przyszo im sta w punktach kie
runkowych krgu ziemskiego. Za Voluspa wymienia je Snorriego (Gylf. 8 i 14),
mwi te o nich skaldowie (M. Kristensen 1930-1931, 88) wspominajcy
wszystkie za wyjtkiem Westriego. Ten jednak ju w IV wieku n.e. znajduje za
stanawiajc paralel w imieniu krla Alamanw Westralpusa, czyli Zachod
niego Elfa" (S. Gutenbrunner 1955, 61). Cho w roli istot podtrzymujcych nie
biosa naleaoby si spodziewa Olbrzymw, jej spenianie przez Kary potwier
dza kenning sklepienia niebieskiego nidbyrdrdi Nordra, brzemi krewnych
Nordriego", w Olafsdarpie (26 i 28) Halfreda vandraedaskalda (Skj. B I , 156).
Snorri (Skaldskap. 23) powtarza go w postaci brzemi karw" (byrdi dvergana), wspominajc te i inn metafor, opisujc niebiosa jako hem Westriego
lub Austriego, Sudriego, Nordiego". Do tej grupy Karw mona by jeszcze do
da wymienionego dalej Anara, ktry w innym miejscu pojawia si u Snorriego
jako m Nocy (Natty) i ojciec Jrd (Ziemi).
Dalsze Kary wymienione w dvergatal nie nale do grupy istot kosmologi
cznych". Ju pierwszy z nich, Althjofr (arcyzodziej") stanowi trudny przypa
dek do interpretacji. Natomiast kolejny, Dwalinn (Vsp. 11; por. Gylf. 14) by nie
byle jak postaci. Cho nie zosta wspomniany w micie o powstaniu Karw,
czsto jest przedstawiany jako najwaniejszy z nich. Wspomina si go czsto
w Eddzie poetyckiej. W Hvaml (143) wystpuje jako ten, kto nauczy Kary
sztuki rycia run, w Fafnismal (13) przedstawiony zosta jako ojciec tych Norn,
ktre pochodz z plemienia Karw lub moe raczej zajmuj si Karami, bo
wiem w tej strofie Dwalinn bezsprzecznie je uosabia. Etymologi jego imienia
mona wywie od dvelia, zwodzi, i jak zobaczymy, przywouje ono scen je
go mierci (Alv. 16).

318
Nastpne imiona trudno doprawdy uzna za cz wyliczenia Elfw, do kt
rego Siegfried Gutenbrunner zaliczy ten fragment strofy. Bifur to Karze trz
scy", imi Bofura oznacza groch, a Bombura - bbniarza, dobosza". Dalej po
jawiaj si Ai i Miodvitnir. By moe chodzi tu o jedn i t sam posta Aiego
(dziadka), ktry szuka pitnego miodu (vitar miadar). Nie jest to jednak cecha,
ktra zmuszaaby nas, ludzi, czsto rwnie mionikw tego trunku, by go uz
na za Elfa.
W wersji Voluspy w Hauksbk i u Snorriego zamiast Bifura, Bofura, Bom
bura, Noriego i Aina pojawiaj si Nar, Nain, Niping, Dain i Ori (lub Orin) .
Ich imiona w wikszoci nawizuj do wiata mierci. Nar jest trupem" (J. de
Vries 1962, 405). Imi Daina pochodzi od staroislandzkiego deyja, umiera" .
Ori jest zmczony" lub stary". Natomiast imi Nipinga wywie mona od j
czmienia, ktry wedug Alvismal (32) w Helu nazywa si hnipinn" (S. Guten
brunner 1955, 67). Podobne do wyliczonych tu zawiatowych" Karw imiona
nosz znani skdind ich pobratymcy: Blainn jest czarny" lub ciemny" (J. de
Vries 1962,42) jak noc, bdca czasem aktywnoci lkajcych si wiata sone
cznego Karw. Durin wedug jednej z moliwych etymologii swego imienia
jest ospay" , a Durnir drzemicy" (J. de Vries 1962, 88). Niewykluczone
wic, e stanowi jedn i t sam posta. Natomiast Mdsognir wysysa si"
(J. de Vries 1962, 391), co pozwala dostrzec w nim rodzaj wampira.
63

64

65

Pocztek strofy dwunastej ma jednak faktycznie posta wyliczenia Elfw,

a przynajmniej strzpu takiego wyliczenia. Pojawiaj si w nim Veig, Gandalf,
Vindalf, Thrain". Guttenbruner uznajc veig i thrain za sowa pospolite przetu
maczy ten wers jako: dumny Gandalf i przekorny Vindalf, by moe susznie.
Gandalf to Elf od rdki", jako e rdka to gandr. Vindalf by zdaniem
S. Gutenbrunnera (1955, 65) Elfem od wiatrw". Znaczenia dalszych imion
(Thekkr - przyjazny, Thorin - dzielny, Thror - pomylny, przynoszcy szcz
cie, Vitr - mdry) nie przesdzaj, do jakiej grupy istot nale osoby, ktre je
nosz. Litr moe by natomiast uznany za Olbrzyma .
66

63 W polskim przekadzie A. Zauskiej-Stromberg (1968, 6) tumaczka pomiecia jednych

i drugich, nie wydzielajc ich pochodzenia z rnych wariantw tekstu, nie jest te ju prawd po
studiach Siegfrieda Gutenbrunnera przywoany przez ni komentarz do dawnego wydania Eddy, uz
najcy, e z imion Karw w dvergatal tylko kilka jest zrozumiaych".
6 4

Poza dvergatal (Vsp. 13) powiadczony w Hyndluljod (7), gdzie razem z Nabbim jest twrc
Hlidsvinni. Pojawia si ju u jedenastowiecznego skalda Sighvata Thordarsona (R. Simek 1995, 64).
W Hvaml (143) wystpuje jako Elf.
65 Tak R. Simek 1995, 77; J. de Vries (1962, 88) widzi w nim natomiast stranika drzwi".
66 Litr jako karze pojawia si na pogrzebie Baldra, wymieniany jest te jednak wrd Olbrzy
mw pokonanych przez Thora, patrz wyej, s. 208.

319
Imiona Karw wymienionych w kolejnej strofie (Vsp. 13) przedstawiaj je
jako rzemielnikw, przede wszystkim kowali. Fili to twrca pilnikw, Kili robi
kliny, Nali gwodzie, Hepti trzonki, Viii jest biegy w sztuce (C. Lecouteaux
1997, 84-85, S. Gutenbrunner 1955, 70), Sviur specjalizuje si w toczeniu,
a Hornbori wierci dziury w rogu, jest wic rogownikiem . Take w innych
przekazach pojawiaj si Kary, ktrych imiona wiadcz o ich zwizkach ze
sztuk kowalsk, jak rzucajcy iskry" Sindri (Vsp. 37; por. J. de Vries 1962,
476) i kowal gwodzi Nain (R. Simek 1995, 278).
67

Dalej (Vsp. 14-16) przedstawiony zosta inny rd Karw. Wieszczka po

wiada:
Wylicz Kary z ludu Dwalina
Krewnych Lionara a po Lofara;
Tych, ktrzy wyszli z kamiennych sal,
Siedziby Aurvangr do Jorovalla.

Forma wyliczenia sugeruje, e s to przodkowie Dwalina, ktrych praojcem

by Lofar, co pozostaje w wyranej sprzecznoci z wizj pochodzenia wczeniej
przez nas poznanych Karw. Wrd wymienionych w tej czci dvergatal istot
napotykamy jednak na dziwne postacie. Najpierw po kolei przedstawieni zosta
j: Draupnir i Dolthasir, Har, Hugspori, Hlevangr, Gloi. Ju imi pierwszego,
identyczne z nazw bransolety Odyna wskazuje, e istoty z tej czci listy s
z nim w jaki sposb powizane. Har to jedno z heiti tego boga, a Haugsport
odwiedzajcy kopce", moe by rwnie potraktowane jako jego przydomek.
Odwiedzania kurhanw jest bowiem cech Odyna jako nekromanty. Par Hle
vangr Gloi S. Gutenbrunner (1952, 78-79) zinterpretowa jako jedn posta,
Hlevargra" - obronnego wilka" o janiejcej (gloa) sierci. Dolgthrasir za to
chtny do boju, zadawania ran", czyli wojownik z rodzaju zwizanych z Ody
nem berserkw-wilkoakw, zwanych ulfhednar.
Wrd kolejnych postaci imi Skirvira wydaje si odnosi do pasowania de
sek przy budowie statkw (skjerva), a Skafidra (od *skefia) od ich wygadzania
lub heblowania. Ai oznacza pradziadka", natomiast imi Virvila, podobnie jak
kilka innych nie wspomnianych wyej, pozostaje niejasne.
Kolejne dwie postacie nawizuj do rodu Ynglingw, w ktrym spotykamy
par krlw Alfa i Yngviego , tu jednak ten ostatni obdarzony zosta cieka
wym, waciwszym raczej dla Skjoldungw przydomkiem. Kolejne imi na li
cie, Eikinskjaldi, nie jest bowiem wasnym mianem Kara, lecz raczej przy68

67 S. Gutenbrunner 1955, 70,; por. C. Lecouteaux 1997, 84-85.

Ynglinga sagall.
6 8

320
domkiem wymienionego wczeniej Yngviego. Poznajemy wic w ten sposb
Yngviego o dbowej tarczy", bo tak mona przetumaczy *eikin-skjoldr
(S. Gutenbrunner 1952, 77). Z Ynglingami mona te czy wymienionego
dalej Frostiego. Kolejny z Karw, Fjalar (ukrywajcy, od fella), posta znana
z mitu Kwasira, wystpuje tu bez swego towarzysza Galara, wrzeszczcego",
czy moe raczej piewajcego zaklcia" (J. de Vries 1962, 169-170). Zamiast
niego pojawia si obdarzony imieniem o podobnym znaczeniu Ginnar, zwo
dzcy", czarujcy" (J. de Vries 1962, 167). Ta cz wyliczenia Karw okre
lona jest na kocu jako langnidja tal Lofars, czyli lista potomkw Lofara w li
nii mskiej", a on sam zosta jednoznacznie nazwany praprzodkiem rodu. Posta
Lofara i znaczenie jego imienia pozostaje zagadk, podobnie jak i osoba wymie
nionego en passant Lionara . Wdrwk tego rodu Karw mona prbowa
umieci w krajobrazie Skanii, gdy Jorovala znajduje swj realny odpowiednik
w Jarnavall, acuchu klifowych ska pod Ystad (S. Gutenbrunner 1952, 75).
Etymologia tej nazwy wywodzi si od okrelenia wa ziemny", moe by to
wic zwizek przypadkowy, bdcy jedynie ladem wiary, e Karom przypisy
wano wznoszenie takich cyklopich" budowli.
69

Wyliczenie przodkw Lofara ma form genealogii. Tymczasem znane nam

skdind Kary wystpuj wycznie jako istoty rodzaju mskiego. Dyrgie, karli
ce, pojawiaj si dopiero w bardzo pnych rdach; w nowoislandzkim sowo
to przybrao znaczenie grubej, niskiej baby" . Ale i Kary nie byy atrakcyjnymi
partnerami dla kobiet. Freja spdzajc po jednej nocy z czterema Karami nie
uczynia tego z mioci, lecz dlatego, e sprzedaa im si w zamian za Brisinga
men. Kulawy Wolund (jeli go uzna za Kara) zdoby Bodwild wykorzystujc
jej zainteresowanie klejnotami, co pozwolio mu oszoomi j odpowiednio przy
prawionym piwem (Vkv. 27). W Gongu-Hrolfs sadze (23) Karze Mondul jedynie
dziki czarom zdoa posi Ingibjorg, on krla Bjorna. Tak wic wielu mi
osnych podbojw Karom przypisa nie sposb (L. Motz 1973-1974, 105).
70

Motyw maego wzrostu Karw pojawia si w Skandynawii dopiero

w XIV-XV wieku w fornaldarsgur. Ale ju okoo 1191 roku w Itinerarium
Cambriae (I, 8) Giraldus Cambrensis przytacza opowie o dwch Karach
pigmejskiego wzrostu", ktrzy zaprzyjanili si z ksiciem Eliodorem, ale
gdy ten usiowa ukra im zoty klejnot, zatrzymali go na zawsze w swoich
6 9

S. Gutenbrunner (1952, 55 i 81) dla Lofara zdoa znale ciekaw paralel w nazwie wntrza
doni (lofa) w Sigdrifumal 9, miejsca, gdzie naley umieszcza bjargrunar. Lionara prbowa po
czy z plemieniem Leounoi u Ptolomeusza i poudniowoszwedzkiego kraju Liothida u Jordanesa.
70J.de Vries 1962,90.

321
podziemnych siedzibach (C. Lecouteaux 1997, 104). Ten schemat opowieci
odnajdujemy te na pnocy.
Przekonanie o podziemnych miejscach zamieszkania Karw, osiedlajcych
si najchtniej w skaach i gazach, wydaje si nieodczne od ich postaci. Ju
w Voluspa (48) widzimy Kary przed kamiennymi wrotami ich podziemnej sie
dziby. Wedug Ynglinga sagi (12) uppsalski krl Sweigdir wszed za Karem do
wntrza jego skay i znikn na zawsze. Jak pisze Snorri na wschodzie Szwecji
jest wielkie miasto zwane Stein . Jest tam gaz tak ogromny jak duy dom".
Sweigdir wracajc po zachodzie soca z pijatyki przechodzi koo niego i gdy
zbliy si, zobaczy Kara siedzcego przed nim. Sweigdir i jego ludzie byli
kompletnie pijani, podbiegli wic do gazu. Karze sta w drzwiach i zawoa do
Sweigdira, zapraszajc, by wszed do rodka, jeli chce si spotka z Odynem.
Sweigdir wtoczy si do wntrza gazu, a ten natychmiast sam si zamkn
i Sweigdir nigdy nie powrci". W cytowanej przez Snorriego strofie z Ynglingatal (2) Thjodolf przedstawia to samo zdarzenie nastpujco:
71

Potomek Durnira strzegcy sali

Gdy przygaso wiato dnia
Okpi Sweigdira, ten wszed w wielki
Gaz za Karem, potomek Duslana,
Do wietlistej sali Skmimira,
Olbrzymiej - ta go pochona.

Nie wszystko w tej strofie jest jasne: nie wiemy, dlaczego Sweigdir nazwany
zosta mianem potomka Duslana (Dusla konf) i jakie jest znaczenie tego kennin
gu. Waciciel siedziby Karw okrelony jest kenningiem Skmimir, czyli zo
ty Mimir" lub Mimir od skarbw", i to on zapewne jest potomkiem Durnira",
ktry podstpnie zaprosi pijanego krla do wntrza skay. W Historia Norwegie
(9) ta sama opowie, najwyraniej dobrze znana w Skandynawii, opowiedziana
jest krtko: Powiadaj, e Sweigdir idc za Karem mia wej w ska i nie
wrci", co autor kroniki uzna za bajk. Nie przypadkiem jednak wiele ska no
si w Skandynawii miano skay lub gazu Karw - Dvergasteinn i Dverghammar
(L. Motz 1973-1974, 103). W skale mieszka mia wraz z rodzin duch opie
kuczy (rmann) i wieszczy (spamadr), czczony przez Kodrana oraz niejaki
Jarngrim, ktry ukaza si mia Flosiemu wychodzc ze skay . W toponoma
styce pojawiaj si te doliny Karw, Dvergdalur. Ale rwnie i Olbrzymi lubili
takie miejsca.
72

73

7 1

W 32 rozdziale Ynglinga sagi Snorri umieszcza je w Estonii.

2 Kristni saga, 2: ASB, L 11, 1905, 6; Thattr Thorvalds ens vidforla, 2: ibidem, s. 65-69.

73 Brennu-Njals saga, 133; por. L.P. Supecki, 1998, 31-33.

322
Dawny jest te motyw nocnego trybu ycia Karw i wyjtkowej ich wrali
woci na wiato soneczne, ktre powoduje, e zmieniaj si w kamie, tak jak
to si stao z Alvisem (jego imi oznacza wszechwiedzcego"). Jest to bohater
eddaicznego dialogu dydaktycznego Alvissmal, podajcego synonimy nazw r
nych rzeczy w mowie rnych plemion (ludzi, Asw, Wanw, Olbrzymw, El
fw, Karw a nawet mieszkacw Helu). W Alvissmal Karze stara si o rk
crki Thora, przyrzeczonej mu przez Asw bez wiedzy jej ojca. Thor zmusi
wic Alvisa do sownego pojedynku pytajc o synonimy ronych nazw i prze
ciga go a do witu, gdy wschodzce soce zmienio Kara w kamie. Ponie
wa imi Alvisa nie wystpuje nigdzie poza Alvismal (XII wiek), uznaje si go
za pn posta literack, stworzon dla potrzeb dialogu. Inny z Karw, Solblindi (Fjm. 10) mg swe imi zawdzicza temu, e w podobnej sytuacji za
chowa ycie, ale utraci wzrok. Kenning soca Dvalins leica okpienie Dwalina" (Alvismal 16; por. Skaldskap. 56) potwierdza dawno motywu wraliwoci
Karw na wiato soneczne i wskazuje, e Dwalinn wedug etymologii jego
imienia ten, ktry da si oszuka" (por. staroangielskie dvala, bd, pomyka,
J. de Vries 1962, 88) zgin wystawiony podstpnie na promienie soca podobnie
jak Alvis (S. Gutenbrunner 1955, 62). W pnej mitologii ludowej Kary, przed
stawiane czsto z atrybutami grnikw, broni si przed wiatem sonecznym
zakadajc na gowy charakterystyczne dla nich kaptury (K. Heim 1953, 102-103).
Kary wystpuj w mitologii nordyckiej jako istoty szczeglnie mdre,
0 czym wiadcz ich imiona (Alvis, wszystkowiedzcy, Fjolsvidr, wiele wiedz
cy). Wtek ten posuy w Eddzie poetyckiej za ramy dydaktycznego Alvissmal,
gdzie Alvis przedstawiony jest jako istota znajca na wylot tajemne jzyki
wszystkich plemion. Posiadanie wiedzy oznaczao wszake przede wszystkim
znajomo czarw. W Hvaml (160) wrd znanych Odynowi pieni pojawia
si i taka:
Ktr Karze Thjodrorir
Pia u wrt Dellinga,
Si piewa Asom
Powodzenie Elfom,
Moc umysu Odynowi.

Wspomniany tu Delling jest ojcem Daga czyli Dnia, istoty dla Karw raczej
niebezpiecznej (cho dajcej si doczy do gupy istot kosmogonicznych"), co
stawia pytanie, dlaczego przed drzwiami siedziby jego ojca znalaz si Karze
1 co tam robi. Tego nie wiemy. Moemy natomiast powiedzie, e pie Thjodrorira naleaa do gatunku galdrar, czyli pieni majcych form czarodziej
skich zakl.

323
Kary byy te biege w pdzeniu magicznych trunkw. Dwa z nich, Fjalar
(imi odfela - ukrywajcy, zwodzcy") i Gjallar (krzykacz" lub piewak ma
gicznych pieni"), z krwi Kwasira uwarzyy przecie mid poezji. Fjalar wy
mieniony jest w katalogu karw w Voluspa (16), gdzie jednak brak Gallara. Snorri
(Skaldskap. 57) wspomina jednak obu jako braci, ktrzy zamordowali Kwasira.
Waciw domen Karw byo wszake kowalstwo i zotnictwo. Jako mi
strzowie tych sztuk s oni twrcami najwaniejszych atrybutw bogw. O po
chodzeniu wikszoci z nich mwi mit o konsekwencjach ostrzyenia Sif
(Skaldskap. 35). Loki, zmuszony przez Thora, by zamwi zote wosy dla jego
maonki pojecha do Karw, ktrych nazywa si synami Ivaldiego, a ci zrobi
li i wosy, i Skidbladnir, i wczni, ktr ma teraz Odyn, a nazywa si ona Gun
gnir. Potem Loki poszed o zakad o swoj gow z Karem Brokkurem, e jego
brat Eitri nie zdoa zrobi trzech rwnie cennych rzeczy, jak te. I gdy poszli do
kuni, Eitri pooy wisk skr i poprosi Brokkura, by w ni d i nie przery
wa pracy, a nie wyjmie z paleniska tego, co w nim bdzie leao" i wyszed
z kuni. Gdy Brokkur d mucha siada na jego rce i go ucia", ale udao mu
si nie przerwa pracy. Za pierwszym razem w ogniu paleniska powsta dzik
74

0 zotej sierci". Za drugim razem Eitri w palenisku umieci zoto i ponownie

poprosi Brokkura, by d w miech, dopki nie wrci, ale ta sama mucha ucia
go ponownie, tym razem w kark i duo mocniej, ten jednak d dalej, a Eitri
wyj z paleniska zot bransolet, ktra nazywa si Draupnir". Potem pooy
w palenisku elazo i poprosi brata, by znw d i rzek, e praca si nie uda, je
li przerwie dcie. A wtedy mucha pojawia si po raz trzeci, tym razem pomi
dzy oczyma Brokkura i uksia go w powiek tak, e krew zalaa mu oczy i nie
mg nic widzie, wtedy odgoni j rkoma tak szybko, jak potrafi. Mimo to
kowal po powrocie stwierdzi, e chwila przerwy w dciu o mao nie zniszczya
dziea. Po czym wyj z paleniska mot, i da wszystkie owe cenne przedmioty
w rce swego brata Brokkura i poprosi go, by wraz z nimi pojecha do Asgardu
1 zada swego zastawu". Loki i Brokkur wzili wic cenne dary i stanli z ni
mi przed Asami, siedzcymi na swoich sdziowskich stolcach (domstolar).
Loki dal Odynowi wczni Gungnir, Thorowi wosy, ktre Sif powinna nosi, i Skidbladnir dla Fre
ja, i opowiedzia o zaletach wszystkich tych przedmiotw. Wcznia nigdy nie zatrzyma si w swym
biegu, wosy wrosn w skr, gdy tylko znajd si na gowie Sif, a Skidbladnir zawsze bdzie mia
sprzyjajcy wiatr, gdy tylko zostanie na nim postawiony agiel, zgodny z wybranym kierunkiem,
lecz bdzie go mona zwin jak chust i trzyma w maym saku jeli Frej tak sobie zayczy. Potem
7 4

Wystpujcy w tekcie Eitri (zatruty") jest w interpretacjach poprawiany na Sindriego, te

go, ktry sypie iskrami" czyli kowala (J. de Vries 1962, 476; L. Motz 1973-1974, 104). W podsta
wowym manuskrypcie Eddy Snoriego imiona tworzcych wosy Sif synw Ivaldiego" dopisane zo
stay dopiero pniej, w wolne miejsce w tekcie, std problemy z ich zidentyfikowaniem.

324
Brokkur pokaza swoje dary. Da Odynowi bransolet mwic, e osiem bransolet takiej samej wagi
skapywa z niej bdzie co dziewit noc. Frejowi da dzika, mwic, e moe on biega po wodzie
i powietrzu, tak w dzie, jak i w nocy lepiej ni jakikolwiek ko, i nigdy nie bdzie tak ciemno
w nocy czy w mrocznych krajach, gdzie nie ma wystarczajco wiele wiata, by nie rozwietli mu
drogi blask z jego sierci, kiedy tam dotrze. Potem da mot Thorowi i powiedzia, e Thor moe nim
uderza tak mocno jak zechce w cokolwiek, co bdzie przed nim, a mot nigdy nie zawiedzie, a gdy
rzuci nim, nigdy nie chybi i nigdy nie poleci tak daleko by nie mg wrci do jego rki. Ale jeli
tego zapragnie, moe sta si tak may, e moe go trzyma za koszul. Faktycznie byt jednak feler
w tym mocie, gdy jego rczka bya nieco za krtka.

Ale bogowie i tak zgodnie uznali, e to wanie mot jest najcenniejszym

z darw, gdy stanowi znakomit obron przed Hrimthursami. A to oznaczao,
e Loki przegra zakad, lecz, jak wiemy, zdoa uratowa gow.
W Grimnismal (43; por. Gylf. 43) synowie Ivaldiego wspomniani s jedynie
jako twrcy Skidbladnira:
Synowie Ivaldiego,
Poszli w pocztku wiekw.
Stworzy Skidbladnir,
Najlepszy ze stakw,
Dla janiejcego Freja,
Wielkiego syna Njorda.

Niewykluczone wic. e w micie o wosach Sif zebrano w jednej opowieci

wikszo relacji o pochodzeniu najwaniejszych atrybutw bogw, by moe
pocztkowo istniejcych niezalenie od siebie. My otrzymalimy je jednak ra
zem i w tej postaci powinnimy je bada.
Jakby nie byo, dzieem Karw s wszystkie chyba klejnoty i wane przed
mioty nalece do bogw, stanowice ich insygnia, nieodczne od mitycznych
postaci symbole waciwych im mocy. Obok Draupnira Odyna (lub Baldra)
wspomnie tu trzeba koniecznie naszyjnik Freji zwany Brisingamenn, wykona
ny przez Kary Alfriga, Dwalina, Berlinga i Grera . Odpowiednikiem ofiarowa
nego Frejowi dzika Gullinborsti jest nalecy do Freji dzik Hlidsvini, zrobiony
przez Kary Daina i Nabiego (Hdl. 7). Kary byy te wytwrcami broni, nie tylko
Mjollnira - mota Thora, i Gungnira - wczni Odyna. Nie dowiadujemy si nieste
ty, kto wykona cudowny, samowalczcy miecz, ktry Frej odda Skirnirowi. Ale te
jego utrata wyczya go z liczby boskich insygniw. Karom przypisano wszake
wykonanie kilku innych magicznych mieczy: Tyrfinga zrobionego przez nie dla Sigrlamiego (Hervarar saga 1) i Dainsleifa nalecego do Hogniego (Skaldskap 50).
Oba miay t cech, e wycignite z pochwy wracay do niej nie wczeniej, a
spowodoway czyj mier. Gram, miecz Sygurda, wyku Reginn, brat smoka
75

7 5

Patrz wyej, s. 275.

325
Fafnira majcy wyrane cechy Kara (Rm., proza przed strof 15; por. C. Lecouteaux 1997, 85). Kary wykonyway te i inne przedmioty, jak choby magiczne
wizy Gleipnir, ktrymi sptano Fenrira. Take Thrymgjol, brama zamku Men
glady, ktrej cech byo to, e chwytaa w pta kadego, kto prbowa przez ni
przej, zrobiona zostaa przez trzech synw Kara Solblindiego (Fjm. 10).
Gdy si lub podstpem prbowano Karom zabra wytworzone przez nie
przedmioty lub zgromadzone skarby, wtedy skutecznie je przeklinay. Najbar
dziej znana kltwa Kara zwizana jest ze skarbem Nibelungw, skandynaw
skich Niflungw. Andvari (ostrony"), karze wspomniany w katalogu karw
w Voluspa (15; take w Volsunga sadze 16) y wedug Reginsmal (wstp proz
i strofy 1-5) w postaci szczupaka w wodospadzie Andvarafors i posiada ukryty
w skale ogromny skarb. Bogowie Odyn, Hoenir i Loki potrzebowali zota na za
pacenie gwszczyzny za mier Otra, zabitego przez nich w tyme wodospa
dzie, gdzie przebywa jako wydra (otr). W ludzkiej postaci by on synem Hreidmara, bratem Kara Regina i smoka Fafnira. Skr Otra bogowie mieli w caoci
wypcha i z wierzchu pokry zotem. Loki zowi wic Andvariego w poyczo
n od bogini Ran sie. By wykupi si z niewoli, Andvari musia odda bogom
cay swj skarb, z ktrego chcia zostawi sobie jedynie piercie Andvaranaut,
lecz i ten zabra mu Loki, by zakry nim ostatni ws wydry wystajcy spod sto
su zota. Wtedy Andvari rzuci na skarb kltw, powodujc mier kadego ko
lejnego posiadacza. Jest to punkt wyjcia opowieci o modoci Sygurda, ujtej
w Eddzie poetyckiej w trzech pieniach (Reginsmal, Fafnismal, Sigrdrifumal),
tworzcych do spjn cao (tzw. Sigurdarsaga). Podobny motyw skarbu
przynoszcego nieszczcie i spoczywajcego w jaskini nad brzegami Renu po
jawia si w eposie o Nibelungach (w Eddzie poetyckiej: Niflungach), gdzie
strzegcy go Karze nosi imi Alberyk. Sygurd za to skandynawski odpowied
nik Zygfryda z tego samego eposu .
Podobnie jak to byo w przypadku bogw, Elfw, a nawet Olbrzymw, rw
nie i Kary otaczano czasem kultem; wiadczy o tym przykad Kodrana. Znamy
okoo 100 imion Karw. Wiele z nich (szczeglnie wikszo tzw. imion m
wicych) moe by zdaniem wielu badaczy pnego pochodzenia (R. Simek
1995, 475). Niektre powiadczone s jednak ju przez pierwszych skaldw.
Najobszerniejsz list Karw zawieraj przywoane na pocztku tych rozwaa
strofy dvergatal w Voluspa. Najprawdopodobniej zostay one wtrnie wczone
do pieni (S. Gutenbrunner 1952, 72), nawizuj jednak logicznie do opowieci
76

7 6

C. Lecouteaux (1997, 105-107) uzna Alberyka za Elfa, zgodnie zreszt z etymologi jego
imienia, zawierajcego rdze Alb-, Elf. W pniejszej tradycji kontynentalnej wystpuje on jako
Oberon. Nie zwrci jednak uwagi na jego skandynawski odpowiednik w osobie Andvariego.

326
o stworzeniu Karw (Vsp. 9-10). Etymologie imion Karw wskazuj na po
twierdzone w tekstach wtki ich mdroci, zwizki ze sztuk kowalsk i na ich
kunszt rzemielniczy. Ale mona te dostrzec ich powizania z Elfami oraz ze
wiatem mierci, snu, i odrtwienia. Scena przedstawiajca polskie krasnoludki
budzce si wiosn w swej grocie z zimowego snu, przypominajcego hiberna
cj lub wieczny sen zawiatw, przedstawiona przez Mari Konopnick w uro
czej ksice dla dzieci O Krasnoludkach i sierotce Marysi" moe wic pod
wiadomie nawizywa do wielce archaicznych wtkw.
Skd w mitologii wziy si Kary, pozostaje przedmiotem dyskusji (C. Lecouteaux 1997, 72-75). Ani teza o ich pierwotnym charakterze demonw natu
ry, ani o ich pochodzeniu ze wiata zmarych, ani wznowiona niedawno niepo
trzebnie teoria czca ich jako znakomitych rzemielnikw z twrcami europej
skich kultur prahistorycznych nie tumaczy ich natury w sposb zadowalajcy .
Bardziej ju przekonuje wspomniana tu prba dostrzeenia w nich, podobnie
jak w Elfach i Olbrzymach, postaci z dawnej mitologii, w ktrej bogowie nie
mieli jeszcze tak wyranych cech ludzkich jak skandynawscy Asowie lub grec
cy bogowie olimpijscy. Czy jednak owa dawna" mitologia nie jest jedynie inn
mitologi, istniejc nie przed ale obok antropomorficznych panteonw wa
niejszych jakoby bstw - oto jest pytanie.
77

Ryc. 27. Loki z zaszytymi ustami

7 7

Podstawow literatur do problemu Karlw patrz: H. de Boor 1924, 536-557; S. Gutenbrun

ner 1952, 73-82; tene 1955, 61-75; E.O.G. Turville-Petre, 1964, 233-235; L. Motz, 1973-1974,
93-127; ta, 1973, 100-115; ta, 1993, 81-96; ta, 1993a, 622-623; C. Lecouteaux 1997.

ZAKOCZENIE

Rye. 28. Wojownicy w hemach zdobionych

wyobraeniem dzika

Mitologia stanowi specyficzn cz wierze. Nie wchodzilimy tu w mod

ne, ale jaowe dyskusje, co byo pierwsze, mit czy rytua. W wierzeniach poga
skich Skandynaww istniao i jedno, i drugie. Ta ksika tyczya jedynie mitolo
gii, a jej celem byo przedstawienie treci nordyckich mitw na tyle, na ile po
zwalaj na to rda. Najblisz naszych czasw epok, kiedy skandynawska
mitologia bya jeszcze czci wierze ywych, jest okres Wikingw. Std jego
waga w badaniach mitologii skandynawskiej. Prbowalimy przeledzi lady
mitw w taki sposb, by cofajc si w czasie doj jednak w miar moliwoci
do wiekw nieco dawniejszych. Wychodzc od Eddy Snorriego (XIII w.) si
galimy do strof skaldw i Eddy poetyckiej (IX-XJJI w.), wersw eposu o Beowulfie (VIII w.), do podejrzewanych o mitologiczne treci scen przedstawio
nych na gotlandzkich kamieniach obrazkowych i na zotych blaszkach - guldgubber (ok. VIII w.). Sigalimy wreszcie po motywy widniejce na zotych
brakteatach (V w.) i po wzmianki pisarzy staroytnych, gwnie Tacyta (I/II w.).
Tu dopiero wyznaczylimy sobie granic naszych poszukiwa. W Skandynawii
moliwe s prby cofania pocztkw pojawiania si pewnych motyww jeszcze
gbiej w czasie i poszukiwania ich ju w wyobraeniach widniejcych na ry
tach naskalnych (hallristningaf) z epoki brzu (K. Schier, 1992, 162-227). My
wolelimy pozosta ostroni, pamitajc, e im wiksza odlego w czasie lub
przestrzeni dzieli porwnywane przez nas zjawiska, tym wiksze jest ryzyko, e
to, co wydaje si nam pokrewiestwem, jest jedynie dzieem przypadku lub wol
nej gry skojarze .
1

Mamy nadziej, e udao si nam pokaza bogactwo i pikno mitologii skan

dynawskiej. Nie bya ona tak krwawa i ponura, jak to si niekiedy sdzi, a ko
biece" sprawy mioci i podnoci byy w niej nie mniej wane jak mskie"
kwestie wadzy i wojny. Pragnlimy te, by z naszych docieka wynikao, i
1

Wyjtek zrobilimy dla oczywistego chyba przypadku wzka sonecznego z Trundholm.

328
mitologia skandynawska bya tworem zoonym z wielu warstw i wtkw, dla
ktrych trudno o jeden klucz interpretacji, wyjaniajcy wszystko. Nie jest nim
trjfunkcyjny model Georgesa Dumzila, cho tumaczy on wiele. Nie jest nim
te i przewijajcy si czsto na kartach tej pracy schemat, eksponujcy wspist
nienie i wzajemne uzupenianie si pierwiastkw mskich" i eskich". Skan
dynawska mitologia bya bowiem bogatsza ni wszelkie, najlepsze nawet mode
le. My natomiast czsto nie wiemy nawet, co w przypadku konkretnego wtku
byo ywym mitem, a co jedynie legend, zgrabnie dopisan w czasach, gdy po
gaska wiara zmieniaa si w uczon mitologi skandynawskich intelektuali
stw.
Nie prbowalimy te za wszelk cen doszukiwa si w mitologii nordyc
kiej wtkw wolnych od wpyww obcych, motyww czysto germaskich
i czysto indoeuropejskich. Kiedy, szczeglnie w Niemczech, starano si ich
szuka wanie na Islandii, uznajc j za rezerwat pragermaskoci. Taka kon
cepcja bya naukowym naduyciem. Mitologia skandynawska, jak kada chyba
mitologia, bya od zawsze" otwarta na wpywy z zewntrz, std widzimy
w niej i wspomniane ju tu przejtki z mitologii uczonej, i wpywy chrzecija
stwa, i zapoyczenia z wierze ssiednich ludw (szczeglnie Celtw i Finw),
i wreszcie istotne impulsy pynce do wierze Germanw od ludw mieszkaj
cych w basenie Morza rdziemnego i na Bliskim Wschodzie.
Problemy kultu i rytuau sprbujemy przedstawi w kolejnej ksice. Zaczy
najc od stosunku czowieka do sacrum, pojcia witoci i bogatej, skandynaw
skiej terminologii rytualnej, ukaemy miejsce kapanw i wadcw w sprawo
waniu ceremonii religijnych. Omwimy kwesti sakralnoci wadzy krlew
skiej, oraz postacie herosw i opiekujcych si nimi Walkirii. Opiszemy skada
nie ofiar (w tym szczeglnie ofiar z ludzi i koni), wita i uczty witeczne, wre
szcie miejsca kultu, takie jak wite wody, gaje, otarze (hrgi), witynie i hale
kultowe (hofy). Omwimy te wrby i czary, w tym sztuk seidr i magi run.
Mwic o religii nie sposb pomin eschatologii i obrzdku pogrzebowego,
w tym szczeglnie jego monumentalnych form, takich jak wielkie kopce i po
chwki odziowe. Przedstawimy te przenikanie chrzecijastwa, zmierzch
dawnych wierze i jego przyczyny, narzucanie si i perswazj nowej wiary
okrelane mianem nawracania (konwersji), i wreszcie pocztki chrystianizacji.

BIBLIOGRAFIA

rda
Adam z Bremy, 1961: Adami Bremensis Gsta Hammaburgensis Ecclesiae Pontificum [w:] Quellen
des 9. und 11. Jahrhunderts zur Geschichte der Hamburgischen Kirche und des Reiches, wyd.
W. Trillmich, Darmstadt.
Alcuinus, Vita Willibrordi, 1851: B. Flacci Albini seu Alcuini... Opera Omnia, Patrologia Latina,
wyd. J.-P. Migne, t. 101, Parisii.
Agnesar saga, 1877: Heilagra Manna Sogur, t. 1.
Ari in frodi, Islendingabk, 1923: Ares Islanderbuch [Islendingabc], wyd. W. Golther, ASB, t. 1,
Halle.
Asmundar saga Kappabana, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
W. Baetke, 1937: Die Religion der Germanen in Quellenzeugnissen, Frankfurt/M.
Beda Venerabiiis, Historia Ecclesiastica Genlis Anglorum, 1962-1963: Bedae Opera Historica with
an English Translation by J.E. King, t. 1-2, London (Loeb).
Beda Venerabiiis, Paraenetica, 1850: Venerabiiis Bedae Opera Omnia 5, Plat. t. 94, wyd. J.-P. Mig
ne, Parisii.
Beda Venerabiiis, De Temporum Ratione, 1977: Bedae Venerabiiis Opera. Pars VI. Opera Didascalica 2, Turnholti 1977.
Beowulf, 1954: Beowulf and Judith, wyd. Elliott van Kirk Dobbie, London (The Anglo-Saxon Poetic
Records, t. 4).
Biblia - patrz Pismo wite.
Biblia Gocka, 1960: Die Gotische Bibel, wyd. W. Streitberg, t. 1-2, Darmstadt.
Bjarnar saga Hitdoelakappa, 1938: wyd. Sigurdur Nordal, Gudni Jnsson, IF, t. 3, Reykjavik.
Bosa saga ok Herrauds, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Brandkrossa thattr, 1950: IF, t. 11, Reykjavik.
Brennu-Njals saga, 1954: wyd. Einar l. Sveinsson, IF, t. 12, Reykjavik.
[Saga o Njalu, 1968: tum. A. Zauska-Stromberg, Pozna].
Breta saga, 1892-1896: Hauksbk, wyd. Finnur Jonsson, Kbenhavn.
Cezar, De bello Gallico, 1987: wyd. W. Hering, Leipzig (Teubner).
Cezar, Wojna Galijska, 1978: tum. E. Konik, Wrocaw.
Corpus Poeticum Boreale, 1883: wyd. Gudbrandur Vigfusson, F. York Powell, Oxford.
Danmarks Runeinnskrifter, 19411942: wyd. L. Jacobsen, E. Moltke, Kbenhavn.

330
Diplomatarium Islandicum, 1893: t. 2, Kaupmannahfn.
Diodor Sycylijski, 1961: Diodorus of Sicily with an English Translation by C.H. Oldfather, t. 3, Lon
don-Cambridge/Mass. (Loeb).
Dudo z St Quentin, 1853: Dudonis Decani S. Quintini Viromand De Gestis Normanniae Ducum Libri Tres, Plat., t. 141, wyd. J.-P. Migne, Parisii.
Edda, 1962: Edda. Die Lieder des Codex Regius nebst verwandten Denkmlern, wyd. G. Neckel.
H. Kuhn, Heidelberg.
Eddalieder, 1888-1890: t. 1-2, wyd. Finnur Jnsson, Halle.
Edda Poetycka, 1986: tum. A. Zaluska-Strmberg, Wroclaw.
Edda czyli Ksiga Religii dawnych Skandynawii Mieszkacw, 1807: tum. J. Lelewel, Wilno.
Edda Snorra Sturlussonar - patrz Snorri Sturluson
Eddica minora, 1903: Eddica Minora. Dichtungen eddischer Art aus den Fornaldarsgur und ande
ren Prosawerken, wyd. A. Hausler, W. Ranisch, Dortmund.
Egil Skallagrimsson, Sonatorrek - patrz Norrona lovkvden.
Egil Skallagrimsson, Hofudlausn - patrz Norrona lovkvden.
Egils Saga Skallagrimssonar, 1924: wyd. F. Jnsson, ASB, t. 3, Halle.
Egils saga Skalla-Grimssonar, 1933: wyd. Sigurdur Nordal, IF, t. 2, Reykjavik.
[Egils saga Skalla-Grimssonar], 1974: Saga o Egilu, tum. A. Zatuska-Strmberg, Pozna.
Einhard, Vita Caroli, 1935: ycie Karola Wielkiego, tum. J. Parandowski, Warszawa-Lww.
Einarr Helgason skalaglamm, Vellekla - patrz Norrona lovkvden.
Eneida - patrz Wergiliusz.
Eyrbyggja saga, 1935: wyd. Einar l. Sveinsson, Matthias Thordarson, IF, t. 4, Reykjavik.
Ibn Fadian, Kitab, 1985: rda arabskie do dziejw Sowiaszczyzny, t. 3, wyd. A. Kmietowicz,
F. Kmietowicz, T. Lewicki, Wrocaw.
Faereyinga saga, 1927: Faereyingasaga. Den islandske saga om Faeringerne, wyd. Finnur Jnsson,
Kbenhavn.
Fagrskinna, 1984: Fagrskinna. Nregs konunga tal, wyd. Bjarni Einarsson, IF, t. 29, Reykjavik.
Flateyjarbk, 1860-1862: Flateyjarbk. En samling af norske kongesagaer, t. 1-3, Christiania.
Fostbroedra saga, 1943: IF, t. 6, Reykjavik.
Fontes Historiae Religionis Germanicae, 1928: wyd. C. Clemen, Berolini.
Fornaldarsgur Nordurlanda, 1943-1944: wyd. Gudni Jonsson, Bjarni Vilhjalmsson, t. 1-3, Reykjavik.
Fridthjofs saga ins froekna, 1901: wyd. L. Larsson, ASB, t. 9, Halle.
Fridthjofs saga ins fraekna, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
[Fridthjofs saga ins fraekna], 1974: Saga o Fridthiofie miaym, tum. A. Zauska-Stromberg, Poe
zja, nr 10 (107), s. 28-46.
Gautreks saga, 1944: FN, t. 3, Reykjavik.
[Gautreks saga], 1968: Gautreks Saga and other medieval tales, tum. H. Palsson, P. Edwards, Lon
don, New York.
Gisla saga Surssonar, 1903: wyd. F. Jnsson, ASB, t. 10, Halle.
Gisla saga Surssonar, 1943: wyd. Bjrn K. Thrlfsson, Gudni Jnsson, IF, t. 6, Reykjavik.
Gongu-Hrlfs saga, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
[Gongu-Hrlfs saga], 1980: Gongu-Hrolfs Saga. A Viking Romance, tum. Hermann Palsson, Paul
Edwards, Edinburgh (The New Saga Library).

331
Gota log, 1852: GotlandsLagen, wyd. C.J. Schlyter, Lund.
Gota saga, 1852: GotlandsLagen, wyd. C.J. Schlyter, Lund.
Gragas, 1992: Gragas. Lagasafn islenska Thjdveldisins, wyd. Gunnar Karlsson, Kristjan Sveins
son, Mordur Amason, Reykjavik.
Gragas, 1852: Islaendernes Lovbog i Fristatens tid, wyd. Vilhjalmur Finsen, t. 1, Kjobenhavn.
Gretlis saga Asmundarsonar, 1936: IF, t. 7, Reykjavik.
Grzegorz z Tours, Historia Francorum, 1885: Gregorii Turonensis Opera, wyd. W. Arndt, B. Krusch,
MGH Scriptores Rerum M erovingicarum, t. 1, Hannoverae.
Grzegorz z Tours, 2002: Historie. Historia Frankw, tum. K. Liman, T. Richter, wyd. D.A. Sikor
ski, Krakw.
Gulathings-Lov patrz NGL
Hallfred Ottarsson vandraedaskald, La usa visur - patrz Skjaldedigtning.
Hallfredar saga, 1939: wyd. Einar Ol. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Halfs saga ok Halfsrekka, 1981: wyd. H. Seelow, Reykjavik.
Halfs saga ok Halfsrekka, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Hardr saga, 1991: Hardr saga Grimkelssonar eda Holmverja sa ga , wyd. Thrhallur Vilmundar
son, Bjarni Vilhjalmsson, IF, 1.13, Reykjavik.
Hauksbk, 18921896: wyd. Finnur Jonsson, Eirikur Jonsson, Kbenhavn.
Haustlong - patrz Thjodolf inn Hvini
Heilagra Manna sogur, 1877: wyd. CR. Unger, t. 12, Christiania.
Heimskringla - patrz Snorri Sturluson
Hervarar saga, 1943: Hervarar saga ok Heidreks, FN, t. 1, Reykjavik.
[Hervarar saga], 1960: Saga Heidreks konungs ins vitra. The sa ga of King Heidrek the Wise, wyd.
Ch. Tolkien, London.
Hezjod, 1952: Prace i dni, tum. W. Steffen, Wroclaw.
Historia Norwegie, 2003: wyd. J. Ekrem, L.B. Mortensen, tum. R Fischer, Copenhagen.
Homer, 1986: Iliada, tum. K. Jeewska, Wrocaw.
Hrafnkels Saga Freysgoda, 1950: wyd. J. Jhennesson, IF, t. 11, Reykjavik.
Hrafnsmal - patrz Skj. i CPB.
Hrlfs saga kraka, 1944: Hrlfs saga kraka og kappa hans, FN, t. 2, Reykjavik.
Jomsvikinga saga, 1962: The Saga of the Jomsvikings, wyd. N.F. Blake, London.
Jomsvikinga saga, 1879: Jomsvikinga saga efter Cod AM.510, 4to, wyd. C. af Petersens, Lund.
Jordanes, Getica, 1882: Romana et Getica, wyd. T. Mommsen, MGH Auctores Antiquissimi, t. 5,
cz. 1, Berolini.
Jordanes, O pochodzeniu i czynach Gotw, 1984: tum. E. Zwolski [w:] tego: Historia Gocka czyli
scytyjska Europa, Lublin.
Karlamagnus saga, 1860: wyd. CR. Unger, Reykjavik.
Ketils saga haengs, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Kjalnesinga saga, 1959: wyd. Johannes Haldrsson, IF, t. 14, Reykjavik.
Knyttinga saga, 1982: wyd. Bjarni Gudnason, IF, t. 35, 1982.
Kormakr Ogmundarson, patrz Skjaldedigtning.
Kormaks saga, 1939: wyd. Einar l. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Kristni saga, 1905: wyd. B. Kohle, ASB, t. 11, Halle.
Landnamabk, 1925: Landanamabk Islands, Kbenhavn.

332
Lange, 1962: Texte zu germanischen Bekehrungsgeschichte, wyd. W. Lange, Tbingen.
Laxdoela saga, 1896: wyd. K. Klund, ASB, t. 4, Halle.
Laxdoela saga, 1934: wyd. Einar Ol. Sveinsson, IF, t. 5, Reykjavik.
[Laxdoela saga], 1973: Saga rodu z Laxdalu, tum. A. ZaluskaStrmberg, Pozna.
Liwiusz, 1974: Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od zaoenia miasta, tum. M. Broek, Wrocaw.
Martinus saga byskups, 1877: Heillagra manna Sogur, t. 1.
Norges Gamle Love intid 1387, 1846-1848: t. 1-2, wyd. R. Keyser, P.A. Munch, Christiania.
Norges Indskrifter med de aeldre Runer, 1905-1924: wyd. S. Bugge, M. Olsen, t. 1-3, Christiania.
Norges Indskrifter med de yngre Runer, 1941-1960: wyd. M. Olsen, A. Liestol, Oslo.
Norna-Gests Thattr, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Norrona lovkvden, 1929: Norrona lovkvden fran 800- och 900-talen, wyd. I. Lindquist, t. 1, Lund
1929.
Olafs saga Tryggvasonar en mesta, 19581961: wyd. Olafur Halldorsson, Kbenhavn (Editiones
Arnamagnaeanae, Series A, t. 1-2).
Origo gentis Langobardorum, 1878: MGH Scriptores rerum Langobardicarum et Italicarum saec.
VI-IX, wyd. G. Waitz, Hannoverae.
Orkneyinga saga, 1965: wyd. Finnbogi Gudmundsson, IF, t. 34, Reykjavik.
Orvar-Odds saga, 1892: wyd. R.C. Boer, ASB, t. 2, Halle.
Orvar-Odds saga, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Owidiusz 1977: P. Ovidii Nasonis Metamorphoses, wyd. W.S. Anderson, Leipzig (Teubner).
Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, 1878: MGH SS Rerum Langobardicarum et Italicarum
saec. VI-IX, wyd. L. Bethmann, G. Weitz, Hannoverae.
Pauzaniasz, Opisanie Grecji, 1989: U stp boga Apollona. Z Pauzaniasza Wdrwki po Helladzie
Ksigi VII, IX, X, tum. J. Niemirska-Pliszczyska, H. Podbielski, Wrocaw.
Pawe Diakon, Historia Longobardw, 1995: Historia rzymska, Historia Longobardw, tum. I. Le
wandowski, Warszawa.
Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, 1980: Pismo wite Starego i Nowego Testamentu
w przekadzie z jzykw oryginalnych. Opracowa zesp biblistw polskich z inicjatywy Bene
dyktynw tynieckich, Pozna, Warszawa.
Pliniusz Starszy, 1958-1962: Natural history, wyd. H. Rackam, t. I-10, Cambridge/Mass. London
(Loeb).
Prokopiusz z Cezarei, 1961-1962: Procopius with an English translation by H.B. Dewing, History of
the Wars, t. 1-5, London-Cambridge/Mass. (Loeb).
Rimberti Vita Anskari.c. 19, 1961: Quellen des 9. und 11. Jahrhunderts zur Geschichte der Hambur
gischen Kirche und des Reiches, wyd. W. Trillmich, Darmstadt.
Saxo Grammaticus, 1931: Saxonis Gesta Danorum, wyd. J. Olrik, H. Raeder, t. 1, Hauniae 1931.
Skjaldedigtning, 1912-1915: Den norsk-islandske Skjaldediglning, B. Rettet text, wyd. Finnur Jns
son, t. 1-2, KbenhavnKristiania.
Snorri Sturluson, 1931: Edda Snorra Sturlusonar, wyd. F. Jnsson, Kbenhavn.
Snorri Sturluson, 1982: Edda. Prologue and Gylfaginning, wyd. A. Foulkes, Oxford.
Snorri Sturluson, 1998: Edda. Ska ldska pa rma l, t. 1 (Introduction, Text and Notes), t. 2 (Glossary and
Index of Names), wyd. A. Foulkes, London.
Snorri Sturluson, 1999: Edda. Ha tta ta l, wyd. A. Foulkes, London 1999.
Snorri Sturluson, 1916: The Prose Edda by Snorri Sturluson, tum. A.G. Brodeur, New York.

333
Snorri Sturluson, 1925: Die jngere Edda, ttum. G. Neckel, F. Niedner, Jena (Thule, t. 20).
Snorri Sturluson, 1991: L'Edda. Recit de mylhologie nordique, ttum. F.-X. Dillmann, Paris.
Snorri Sturluson 1828: Nowa Edda [w:] Edda to jest ksiga dawnych Skandynawii mieszkacw.
Star Saemundiask w wielkiej czci tumaczy. Now Snorrona skrci Joachim Lelewel, Wil
no.
Snorri Sturluson, 1911: Heimskringla. Nregs konunga sogur, wyd. F. Jnsson, Kbenhavn.
Snorri Sturlusson, 1941-1951: Heimskringla, IF, t. 26-28, Reykjavik.
Sogubrot af nokkurum fornkonugum i Dana- ok Sviaveldi, 1944: FN, t. 2, Reykjavik.
Solarijod, 1991: wyd. NjordurP. Njardvik, Reykjavik.
Sozomen Hermiasz, 1980: Historia Kocioa, ttum. S. Kazikowski.
Sturlunga saga, 1946: wyd. Jn Johanesson, Magnus Finnbogason, Kristjan Eldjarn, t. 1, Reykjavik.
Sturlunga Saga, 1970: tum. Julia H. Mac Grew, New York.
Styrbjarnar thattr, 1860: Flateyjarbk, t. 1, Christiania.
Tacitus Publius Cornelius, Germania, 1937: Die Germania des Tacitus erleutert von R. Much, Hei
delberg.
Tacitus Publius Cornelius, 1951-1956: The Histories. The Annals, tum. C.H. Moore, J. Jackson,
t. 1-5. Cambridge/Mass, London (Loeb).
Tacitus Publius Cornelius, Historiae, 1989: Comelii Taciti Libri qui supersunl, wyd. S. Borzsak,
K. Wellesley, t. 2, cz. 1: Historiarum Libri, Leipzig (Teubner).
Tacyt, 1957: Dziea, tum. S. Hammer, t. 1-2.
7af(r Tiranda ok Thorhalls - patrz Flateyjarbk, t. 1, 1860.
Thattr Thorvalds ens vidforla, 1905: wyd. B. Kahle, ASB, t. 11, Halle.
Thidreks saga, 1853: Saga Thidriks Konungs af Bern, wyd. CR. Unger, Christiania.
Thjodolfr inn Hvini, 1997: The Haustlong of Thodolfr of Hvinir, wyd. R. North, Hisarlik Press.
Thorsteins thattr baejarmagns, 1944: FN t. 3, Reykjavik.
Trojumanna saga, 1892-1896: Hauksbk, Kbenhavn.
Vatnsdoela saga, 1939: wyd. Einar 01. Sveinsson, IF, t. 8, Reykjavik.
Vatnsdoela saga, 1921: ASB, t. 16, Halle.
Vellekla - patrz Einar skalaglamm, Skj.
Viga-Glums saga, 1956: wyd. Jonas Kristjansson, IF, t. 9, Reykjavik.
Vita Anskari - patrz Rimberti Vita Anskari.
Vita Witleha di - pa trz. FHRG, 1928.
Volsistrophen - patrz Eddica minora.
Volsunga saga, 1943: FN, t. 1, Reykjavik.
Wergiliusz, Eneida , 1967: Virgil with an English translation by H.R. Fairclough, t. 1, Cambridge
MassLondon.
Wergiliusz, Eneida, 1987: tum. Z. Kubiak, Warszawa.
Widsith, 1961: rda skandynawskie i anglosaskie do dziejw Sowiaszczyzny, wyd. G. Labuda,
Warszawa.
Wilhelm z Malmesbury, 1887: Willemi Malmesbiriensis Monachi De Gestis Rerum Anglorum libri
uinue, t. 1, London (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, t. 90).
Ynglinga saga - patrz Snorri Sturluson, Heimskringla.
Ynglingatal - patrz Norrona lovkvden, 1929.

334

Literatura
Adamus M. , 1970: Tajemnice sag i run, Wrocaw, Warszawa, Krakw.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1978: Under the Cloak: The Acceptance of Christianity with Particular
Reference to the Religious Attitudes Prevailing at that Time, Stockholm.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1990: Opferbeschriebungen in christlichen Schriften [w:] Old Norse and
Finnish Religions and Cultic Place-Names, s. 206-222.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1990a: Old Norse Religion in the Sagas of Icelanders, Gripla, t. 7,
s. 303-321.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1997: Blot i norraenum sid. Rynt i forn truarbrogd med thjodfraedilegri
adferd, Reykjavik.
Adalsteinsson Jon Hnefill, 1998: A Piece of Horse Uver. Myth, Ritual and Folklore in Old Icelandic
Sources, Reykjavik.
Almqvist B. 1965-1974: Norron Niddiktning. Tradisionshistoriska studier i versmagi, t. 1 (Nid mot
furstar), t. 2 (Nid mot missionarer. Senmedeltida nidtradilion), Stockholm, Gteborg, Uppsala.
Andersen L.P., 2002: On Valkyries, shield-meidens and others armed women - in Old Norse sources
and Saxo Grammaticus [w:] Mythological Women, Bonn, s. 291-318.
Andersson T., 1992: Orts- und Personennamen als Aussagequelle fr die altgermanische Religion
[w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 1992, s. 508-540.
Andersson T.M., 1977: The Conversion of Norway according to Oddr Snorrason and Snorri Sturlu
son, Mediaeval Scandinavia, t. 10, s. 83-95.
Andersson T.M.A, 1985: Kings' Sagas [w:] Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, wyd.
C.J. Clower, J. Lindow, s. 197-238, Ithaca, London.
Amira K. von, 1922: Die Germanischen Todesstrafen. Untersuchungen zur Rechts- und Religionsge
schichte, Abhandlungen der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Philologi
sche und Historische Klasse, t. 31, cz.3, Mnchen.
Baetke W 1934: Art und Glaube der Germanen, Hamburg.
Baetke W., 1950: Die Gtterlehre der Snorra-Edda, Berlin (Berichte Uber die Verhandlungen der Sachsichen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig, Phil.-hist. Klasse, t. 97, z.3).
Baetke W., 1951: Christlisches Lehngut in der Sagareligion. Das Svoldr-Problem. Zwei Beitrge zur
Sagakritik, Berlin (Berichte Uber die Verhandlungen der Sachsichen Akademie der Wissenschaf
ten zu Leipzig, Phil.-hist. Klasse, t. 98, z.6.
Bauer A., 2003: Runengedichte. Texte, Untersuchungen und Kommentare zur gesamten
berlieferung, Wien.
Bauschatz P.C., 1975: Urth's Well, Journal of Indo-European Studies, t. 3, s. 53-89.
Bauschatz P.C., 1982: The Well and the Tree. World and Time in Early Germanic Culture, The Uni
versity of Massachusetts Press.
Beck H., 1970: Germanische Menschenopfer in der literarischen berlieferung [w:] Vorgeschichtli
che Heiligtumer und Opferpltze in Mittel- und Nordeuropa, Gottingen 1970, s. 240-258.
Beck H 1986: Eber [w:] RGA, t. 6, s. 330-336.
Beck H., 1994: Snorri Sturlusons Sicht der paganen Vorzeit, Gttingen (Nachrichten der Akademie
der Wiss. in Gttingen. I. Phil.-hist. Klasse, Jahrgang 1994, z. 1).
Beck H., 1999: Hludana - Hlodyn [w:] RGA, t. 14, s. 644-645.
Beck H., 2000: Hoenir, RGA t. 15, s. 53-55.

335
Bibrie P., 1986: Freyr and Gerdr: The Story and its Myths [w:] Sagnaskemtun. Studies in Honour of
Hermann Palsson, wyd. R. Simek, Jonas Kristjansson, H. Bekker-Nielsen, s. 19-40, Wien, Kln,
Graz.
Biezais H., 1975: Baltische Religion [w:] H. Biezais, .V. Strm, Germanische und baltische Religion, S. 311-374 (Die Religionen der Menschheit 19).
Birkeli E., 1932: Hogsaetet. Det gamle ondvege i religionshistorisk belysning, Stavanger.
Boor H. de, 1924: Der Zwerg in Skandinavien [w:] Festchrift Eugen Mogk, s. 536-557, Halle/S.
Boyer R., 1981: Yggdrasil. La religion des anciennes Scandinaves, Paris.
Boyer R., 1990: La poesie scaldique, Paris.
Boyer R., 1994: La mort chez les andens Scaninaves, Paris.
Brate E., 1919: Andra Merseburg-besvarjelsen, ANF, t. 35, 287-296.
Brndsted J., 1960-1963: Nordische Vorzeit, t. 1-3, Neumnster.
Brednich R.W., 1964: Volkserzhlungen und Volksglaube von den Schicksalfrauen, Helsinki (FF
Communications, t. 193).
Brednich R.W., 1967: Die osteuropische Volkssagen vom vorherbestimmten Schicksal [w:] Fatalistic Beliefs in Religion, Folklore and Literature, wyd. H. Ringgren, Stockhlom, s. 97-117.
Bruce A.M., 2002: Scyld and Scef. Expanding the Analogues, New York, London.
Bruce-Mitford R., 1975: The Sutton Hoo Ship Burial, t. 1: Excavations, Background, the Ship, Dating and Inventory, London.
Buchholz P., 1968: Schamanistische Zge in der altislndischen berlieferung, Bamberg (Nordische
Philologie, Diss. Mnster).
Buchholz P., 1993: Religion, Pagan Scandinavian [w:] Medieval Scandinavia, 1993, s. 521-525.
Bugge S., 1881-1889: Studier over de nordiske Gude- og Heltesagns Oprindelse, Christiania.
Burkert W., 1977: Griechische Religion der archaischen und klasischen Epoche, Stuttgart (Die Religionen der Menschheit, t. 15).
Campbell J., 1991: The Lost Centuries: 400-600 [w:] The Anglo-Saxons, wyd. J. Campbel, s. 20-44,
London.
Chadwick N.A., 1950: Thorgerdr Holgabrudr and the trolla thing: A note on sources [w:] The Early
Cultures of North-West Europe (H.M. Chadwick Memorial Studies), wyd. Sir C. Fox, B. Dickins,
s. 397^417, Cambridge.
Clover CJ., 1985: Icelandic Family Sagas [w:] C.J. Clover, J. Lindow (wyd.), 1985: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, s. 239-315, Ithaca, London.
Clover C.J., Lindow J. (wyd.), 1985: Old Norse-Icelandic Literature. A Critical Guide, Ithaca, London (Islandica, t. 45).
Clunies Ross M., 1978: The Myth of Gefjon and Gylfi and its Function in Snorra Edda and Heimskringla, ANF, t. 93, s. 149-165.
Clunies Ross M., 1981: An Interpretation of the Myth ofThorr's Encounter with Geirrodr and his
Daugthers [w:] Speculum Norroenum. Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, wyd.
U. Dronke et alii, 370-391, Odense.
Clunies Ross M., Skaldskaparmal. Snorri Sturluson's ars poetica and the medieval theories of language, Odense.
Clunies Ross M., 1989: Why Skadi laughed, MoM, s. 1-14.
Clunies-Ross M., 1994-1998: Prolonged Echoes. Old Norse myths in medieval Northern society, t. 1
(The Myths), t. 2 (The Reception of Norse Myths in Medieval Iceland), Odense.

336
Clunies Ross M., Martin B.K., 1986: Narrative structure and intertextuality in Snorra Edda: the
example ofThor's encounter with Geirrod [w:] Structure and Meaning in Old Norse Literature.
New Approches to Textual Analysis and Literary Criticism, wyd. J. Lindow, L. Lnnroth,
G.W. Weber, s. 56-72, Odense (The Viking Collection 3).
Cramer-Petersen B., 1972: Zur Deutung des Namens Nehalennia. Frija-Isis-Nehalennia, Amsterda
mer Beitrage zur lteren Germanistik 3, 1-24.
Czarnowski S., 1956: Dziea, t. 1-5, Warszawa.
Dillmann F.-X., 1995: Fjorgynn [w:] RGA, t. 9, 151-155.
Dillmann F.-X., 2002: Mimir [w:] RGA, t. 20, 38-43.
Drescher H., Hauck K., 1982: Gtterthrone des heidnischen Nordens, Frhmittelaterlische Studien,
t. 16, s. 237-300.
Droht R., 1974: Der Rauschtrank im germanischen Mythos, Wien (Wiener Arbeiten zur germani
schen Alterumskunde und Philologie 3).
Drobin U., 1968: Myth and epical motifs in the Loki-research, Temenos, t. 3, 19-39
Dronke U., 1979: Voluspa and satiric tradition, Studii per Mario Gabrieli, s. 57-86, Napoli.
Dronke U., 1988: The war of the Aesir and Vanir in Voluspa [w:] Idee, Gestalt, Geschichte. Fest
schrift Klaus von See, wyd. G.W. Weber, s. 223-238, Odense.
Dronke U., 1992: Eddie Poetry as a source for the History of Germanic Religion [w:] Germanische
Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 656-684, Berlin, New York.
Dronke U. 1996: Myth and Fiction in Early Norse Literature, Adelshort.
Duczko W., 2002: Taczcy wojownicy: ikonografia rytuaw kultowo-militamych w skandyna
wskiej sztuce wczesnego redniowiecza [w:] Imago nassat. Obraz jako komunikat w spoecze
stwach europejskich, s. 165-187, Wroclaw (Acta Universitatis Wratislaviensis 2478).
Dumzil G., 1947: Tarpeia. Essai de philologi comparative indo-europeenne (Les mythes Romains,
3), Paris.
Dumzil G., 1958: L'ideologie tripartite des Indo-Europeens, Bruxelles.
Dumzil G., 1959: Les dieux des Germains. Essai sur la formation de la religion scandinave, Paris.
Dumzil G., 1959a: Loki, Darmstadt.
Dumzil G., 1966: La religion Romaine Archaique, Paris.
Dumzil G 1970: Du mythe au Roman. La saga de Hadingus (Saxo Grammaticus, I, 5-5) et autres
essais, Paris.
Dumzil G., 1988: Mitra-Varuna. An Essay on Two Indo-European Representation of Sovereignty,
New York.
Dumzil G., 2000: Mythes et dieux de la Scandinavie ancienne. Edition etablie et prefacee par Francois-Xavier Dillmann, Paris.
DUwel K., 1983: Runenkunde, Stuttgart.
DUwel K., 1985: Das Opferfest von Lade. Quellenkritische Untersuchung zur germanischen Reli
gionsgeschichte, Wien (Wiener Arbeiten zur germanischen Altertumskunde und Philologie,
t. 27).
DUwel K., 1992: Runeninschriften als Quellen der germanischen Religionsgeschichte [w:] Germani
sche Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, 1992, 336-364.
DUwel K., 1997: Magische Runenzeichen und magische Runeninschriften [w:] Runor och ABC. Elva
forelsningarfrn ett symposium i Stockoholm varen 1995, red. S. Nystm, s. 23-42, Stockholm.
Eckhardt K.A., 1939: Ingvi und die Ingweonen in der berlieferung des Nordens, Weimar.
Eckhardt K.A., 1940: Der Wanenkrieg, Bonn.

337
Eggers H.J., 1932: Die magischen Gegenstnde der Altislndischen Prosaliteratur, Leipzig (Form
und Geist. Arbeiten zur Germanischen Philologie, t. 27).
Einarsson B., 1971: The Lovesick Skald, Medieval Scandinavia, t. 4, s. 21-41.
Eldjarn K., 1953: Carved Panels from Flatatunga, Iceland, Acta Archaeologica, t. 24, s. 81-101.
Elgqvist E., 1952: Studier torande Njordkultens spridning bland de nordiska Folken, Lund.
Elgqvist E., 1955: Ullvi och Ullinshov, Lund.
Elgqvist E., 1957: Guden Honer, ANF, t. 72, s. 155-172.
Ellekillde H., 1933-1934: Om Sigvats skjalds Alfeblotstrofer og Alfhildsagnet i Hervararsaga,
APhS, t. 8, 182-192.
Ellis [Davidson) H.R., 1943: The Road to Hell. A Study of the Conception of the Dead in the Old
Norse Literature, Cambridge.
Elmevik L., 1966: Fsv. *lytir ("Lytir). Ett etymologisk! och religionshistorisk! bidrag, Namn och
Bygd, t. 54, s. 47-61.
Elstad K., 1987: Om tremenn og solulvar i Edda. To sma marknader om poesi og mytologi, ANF,
t. 102, s. 13-17.
Enright M.J., 1990: The Godess who weaves, Frilhmittelterliche Studien, t. 24, s. 54-70.
Enright M.J., 1996: Lady with a Mead Cup. Ritual, Prophecy and Lordship in the European War
band from La Tene to the Vikin Age. Dublin.
Falk H., 1924: Odensheite, Kristiania.
Faulkes A., 1978: Descent from Gods, Medieval Scandinavia, t. 11, s. 92-125.
Jonsson Finnur, 1931: Austrfaravisur, Oslo (Avhandlinger utgitt av Det Norske Vidneskaps-Akademi i Oslo, II Hist.-Filos. Klasse, 1).
Fischer R.W., 1963: Gullveigs Wandlung. Versuch einer Luternden Deutung des Kultes in Hars
Halle, Antaios, t. 4, s. 581-596.
Fleck J., 1971: Odinn's selfsacrifice - a new interpretation, Scandinavian Studies, t. 43, 119-142,
385^113.
Foote P.G., Wilson D.M., 1975: Wikingowie, Warszawa.
Frank R., 1981: Snorri and the mead of poetry [w:] Speculum Norroenum. Norse studies in Memory
of Gabriel Turville-Petre, s. 155-170, Odense.
Frank R., 1985: Scaldic Poetry [w:] C.J. Clover, J. Lindow, Old Norse-Icelandic Literature. A Criti
cal Guide, s. 157-196, Ithaca, London.
Frazer J.G., 1913: Balder the Beautifull. Thefire-festivalsof Europe and the doctrine of external so
ul, London.
Gansum T., Risan T., 1998-1999: Oseberghaugen - en stratigrafisk historie [w:] Vestfold mine,
s. 60-72.
Gansum T., 2002: Fra jord til handling [w:] Plats och praxis. Studier av nordisk forkristne ritual,
red. K. Jennbert, A. Andren, C.Raudvere, 249-286.
Gansum X, 2003: Oseberg [w:] RGA, t. 22, s. 306-309.
Gehl W, 1939: Der Germanische Schicksalglaube, Berlin.
Gennep A. van, 1909: Les rites de passage, Paris [The Rites of Passage], London I960].
Germanische Religionsgeschichte, 1992: Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellen
probleme, wyd. H. Beck, D. Ellmers, K. Schier, Berlin, New York (Ergnzungsbnde zum Real
lexikon der Germanischen Altertumskunde, t. 5).
Gieysztor A., 1982: Mitologia Sowian, Warszawa.

338
Gieysztor A., 1984: Opfer und Kult in der slawischen berlieferung, Frhmittelalterliche Studien,
t. 18, s. 249265.
Gjessing G., 1943: Hesten i forhistorisk kunst og Kultus, Viking, s. 5143.
Gonda J., 1960: Die Religionen Indiens, t. 1, Veda und alterer Hinduismus, Stuttgart.
Gould C.N.. 1930: Blotnaut [w:] Studies in Honour ofH. Collitz, s. 141154, Baltimore.
Grimal P., 1987: Sownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wroclaw.
Grimm ]., 18751878: Deutsche Mythologie, t. 12, Berlin.
Gronvik O., 1989: Kormaks vers om Sigurd jarls blot [w:] Festskrift til F. Hednebo, s. 8290, Oslo.
Gronvik 0., 1990: Der Runenstein von Tanum - ein Religionsgeschichtliches Denkma l aus urnorischer Zeit [w:] Old Norse and Finnish Religions and Cullic Place-Names, wyd. T. Ahlbck,
s. 223255, boStockholm.
Grunbech V., 1939: Kultur und Religion der Germanen, t. 2, Hamburg.
Gnnewig B., Castratius H.. 2002: Nerthusstmme [w:] RGA, t. 21, s. 89 91.
Gunnlog Josefson, 2002: Var Embla en klangranka?, ANF, t. 116, 7196.
Guriewicz A.J., 1969: Wyprawy Wikingw, Warszawa.
Gurevich A.J., 1969a: Space and time in the Wellmodel of the Old Scandinavian peoples. M ediaeval
Scandinavia, t. 2, s. 4253.
Gurevich A.J., 1971: Saga and History. The Historical Conception of Snorri Sturluson, M ediaeval
Scandinavia, t. 4, s. 4253.
Guriewicz A.J., 1973: Tripa rtitio Christiana - tripa rtitio sca ndina vica . W sprawie interpretacji
Pieni o Rigu", Kwartalnik Historyczny, t. 80, s. 547-567.
Gurevich A.J., 1973a: Commentary upon Hyndluljod, ANF, t. 88, s. 72-84.
Gutenbrunner S., 1936: Die germanischen Gtternamen der antiken Inschriften, Halle/S.
Gutenbrunner S., 1952: Versteckte Eddagedichte. Langnidatal Lofars (Voluspa 12-16) [w:] Edda,
Skalden, Saga. Festschrift Felix Genzmer, wyd. H. Schneider, s. 72-83, Heidelberg.
Gutenbrunner S., 1955: Eddastudien I. ber die Zwerge in der Voluspa Str. 9-13, ANF, t. 70, s. 61-75.
Gutenbrunner S., 1956: Eddastudien II. Skuld helt skildij en Skogul onnor, ANF, t. 71, s. 14-24.
Haavio M., 1979: Mitologiafiska,Warszawa.
Hagberg U.E., 1976: Fundort und Fundgebiet der Modeln aus Torslunda, Frhmittelaterliche Stu
dien, t. 10, s. 323-337.
Hald K., 1963: The cult of Odia in Danish place-names [w:] Early English and Norse Studiem, pre
sented to H. Smith, s. 99-109, London.
Hammel A.G. van, 1929: The Prose-Frame of Lokasenna, Neophilologus, t. 14, s. 204-214.
Hammel A.G. van, 1932: Gambanteinn, Neophilologus, t. 17, s. 136-143, 234-239.
Hammel A.G. van, 1932-1933: Odinn hanging on the tree, APhS, t. 7, 260-288.
Hammel A.G. van, 1934: The Game of the Gods, ANF, t. 50, s. 218-242.
Hasselberg G., 1959: Eriksgata [w:] KHL4, s. 22-27.
Harris J., 1975: Ogmundar thattr dyts ok Gunnars helmings. Unity and literary relations, ANF, t. 90,
s. 156-182.
Harris J., 1985: Eddie Poetry [w:] Old Norse-lcelandic literature. A Critical Guide, wyd. C.J. Clo
ver, J. Lindow, s. 68-156. Ithaca, London.
Hauck K., 1970: Vlkerwanderungszeitliche Bilddarstellungen des Zweiten Merseburger Spruchs als
Zugang zu Heiligtum und Opfer [w:] Vorgeschitliche Heiligtmer und Opferpltze, wyd. H. Jahn
kuhn, s. 297-319, Gttingen.

339
Hauck K., 1972: Zur Ikonologie der Goldbrakteaten IV. Metamorphosen Odins nach dem Wissen von
Snorri und von Amulettmeistem der Volkerwanderungszeit [w:] Festschifi fr S. Gutenbrunner,
s. 47-70, Heidelberg.
Hauck K., 1974: Ein neues Drei-Gotter-Amulett von der Insel Funen. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten V [w:] Geschichte in der Gesellschaft. Festschrift fr K. Bosl, s. 92-159, Stuttgart.
Hauck K., 1976: Zur Ikonologie der Goldbrakteaten VIII. Ikonographie des Opfers [w:] Festgabe fr
Otto Hfler zum 75 Geburtstag, s. 269-296, Wien.
Hauck K., 1978: Brakteatenikonologie [w:] RGA, t. 3, s. 361-401.
Hauck K., 1980: Gemeinschatfsliflende Kulte der Seegermanen. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten
XIX, Frhmittelalterliche Studien 14, s. 463-617.
Hauck K., 1983: Tekst und Bild in einer oralen Kultur. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten XXV,
Frhmittelalterliche Studien, t. 17, s. 510-599.
Hauck K., 1984: Varianten des gottlischen Erscheinungsbildes im kultischen Vollzug erhellt mit einer
ikonographischen Formenkunde des heidnischen Altares (Zur Ikonologie der Goldbrakteaten,
XXX), Frhmittelalterlische Studien, t. 18, s. 266-313.
Hauck K., 1992: Die religions- und sozialgeschichtliche Quellenwert der vlkerwanderungszeitlichen Goldbrakteaten [w:J Altgermanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme,
s. 229-269.
Hauck K., 1998: Zur religionsgeschichtlichen Auswerung von Bildschiffren und Runen der vlkerwanderungszeitlichen Goldbrakteaten. Zur Ikonologie der Goldbrakteaten, LVI [w:] Runenischriften als Quellen interdisziplinaren Forschung, wyd. K. Dwel, s. 298-347, Belin, New York
(Ergnzungsbnde zur RGA, t. 15).
Hauck K., Rosenfeld H., 1984: Dioskuren [w:] RGA, t. 5, s. 482^494.
Hedeager L., 1997: Odins offer, Tor, t. 29, s. 265-278.
Hedlund G., 1993: Utgravningen 1992 [w:J Arkeologi och miljogeologi i Gamla Uppsala, red.
W. Duczko, Uppsala, t. 1, s. 64-69 (Occasional Papers in Archaeology, t. 7).
Heizmann W., 1992: Leinfen) und Lauch in der Inschrift von Floksand und im Volsa thattr [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, s. 365-395.
Heizmann W 2002: Gefjon. Metemorphosen einer Gottin [w:] Mythological Women, Bonn, s. 197
257.
Hellberg L., 1986: Hedendomens spr i upplandska ortnamn [w:] Ortsnamnssallskapets i Uppsala
rsskrift, s. 40-71.
Helm K., 1913: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 1, Heidelberg.
Helm K., 1937-1953: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 2, cz. 1-2, Heidelberg.
Herrmann P., 1903: Nordische Mythologie in gemeinverstndlicher Darstellung, Leipzig.
Hfler O., 1934: Kultische Geheimbnde der Germanen, Frankfurt/M.
Hfler O., 1972: Das Opfer im Semnonenhein und die Edda [w:] Edda, Skalden, Saga. Festchrift fr
F. Genzmer, s. 1-67, Heidelberg.
Holmberg B., 1986: Den hedenske gud Tyr i danske stednavne [w:] Mange baekke sma. Til J. Kousgard Srensen..., s. 109-127, Kbenhavn.
Holmberg B., 1991: Om sakrale sted- og personnavne [w:] Nordisk Hedendom. Et symposium, Odense, s. 149-159.
Holmberg [Haarva] U., 1922: Der Baum des Lebens, Helsingfors 1922 (Annales Academiae Scientiarum Fennicae, Ser. B, t. 16, No 3).
Holtsmark A., 1939: Vefr Darradar, MoM, s. 74-96.

340
Holtsmark A., 1949: Myten om Idun og Tjatse i Tjodolvs Haustlong, ANF, t. 64. s. 1-73
Holtsmark A.. 1952: Skara a skidi. Til tolkningen av Voluspa str. 20, MoM, s. 81-89.
Holtsmark A.. 1956: Studier i norwn diktning, Oslo.
Holtsmark A., 1962: Loki - en omstrid skikkelse i nordisk mytologi, MoM. s. 81-89.
Holtsmark A.. 1964: Studier i Snorres mytologi. Oslo.
Holtsmark A., 1970: Norron mytologi, Oslo.
Holtsmark A., 1970a: Skirnismal [w:] KHL, t. 15, s. 570-572.
Hondius-Crane A., 1955: The Temple of Nehalennia at Domburg, Amsterdam.
HonnegerT.. 1999: Henges und Fi in. Horsa [w:] RGA, t. 14, s. 386-391.
Huldgrd A., 1990: Old Scandinavian and Christian Eschatology [w:] Old Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck. s. 344-357, bo. Stockholm
Huldgrd A., 1993: Altskandinavische Opferrituale und das Problem der Quellen [w:] The Problem
of Ritual, wyd. T. Ahlback, s. 221-259, Stockholm.
Huldgrd A., 1998: Runeninschriften und Runendankmaller als Quelle der Religionsgeschichte [w:]
Runenischriften als Quellen interdiszipliiutren Forschung, wyd. K. Dwel, s. 715-737. Berlin.
New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 15).
Huldgrd A.. 2001: Kultische Umfahrt [w:] RGA, t. 17, s. 437-442.
Huldgrd A., 2001a: Menschenopfer [w:] RGA, t. 19, s. 533-546.
Huldgrd A., 2002: Nethus [w:] RGA, t. 21, s. 83-88.
Huldgrd A., 2002a: Njord [w:] RGA, t. 21, s. 234-240.
Huldgrd A., 2003: Ar- gutes Jahr und Erntegluck" - ein Motivkomplex in der altnordischen Literatur und sein religionsgeschichtlicher Hintergrund [w:] Runica - Germanica - Mediaevalia,
s. 282-308, Berlin-New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 37).
Jochens J., 1996: Old Norse Images of Women, Philadelphia.
Johannsson Alexander, 1956: Islandisches Etymologisches Wrterbuch, Bem.
Kabell A., 1975: Bugi und der Ringeid [w:] ANF, t. 90, s. 30-40.
Kabell A., 1980: Skalden und Schamanen, Helsinki 1980 (FF Communications, No.227).
Kauffmann F., 1926: ber den Schicksalglauben der Germanen, Zeitschrift fr Deutsche Philologie,
t. 50, s. 360-408.
Kiil V.. 1960: Hlidskjalf og seidhjallr, ANF, t. 75, s. 84-112.
Kiil V., 1962: The Norse Prophetess and the ritually induced Prostitution, Norveg, t. 9, s. 159-174.
Kjolbye M.-L., 1989: Nyt lys pa Baldersmyten, Danske Studier, s. 47-68.
Klare H.-J.. 1933-1934: Die Toten in der altnordischen Literatur. APhS, t. 8. s. 1-56.
Kousgard Srensen J., 1974: Odinkar og andre navne p -kar. Namn og Bygd, t. 62, s. 108-116.
Kragerund Alv, 1981: De mytologiske sporsmal i Favnesmal, ANF, t. 96, s. 9-48.
Krappe A.H.. 1928-1929: La legende de Gunnar Half (Olafs Saga Tryggvasonar. chapt. 173).
APhS. t. 3, s. 226-233.
Krappe A.H., 1931-1932: Les dieux jumeaux dans la religion germanique. APhS, t. 6, s. 1-25.
Krappe A.H., 1934, Odin enter lesfeux, APhS, t. 8, s. 136-145.
Kreutzer G., 1999: Valhall - Himmel - Holle. Das Bild des Knigs Hakon Adalsteinsfostri in der
nordischen Literatur des Mittelalters [w:] Die Aktualitt der Sage. Festschrift fr H. Schottmann.
s. 85-110, Berlin, New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 21).
Kroesen R 1996: Ambiguity in the relationship between heroes and giants, ANF, t. 111, s. 57-71.
Kroesen R., 2001: The great god Thorr - a war god?, ANF, t. 116, s. 97-109.

341
Krogmann W., 1931-1932: Hoenir, APhS, t. 6, s. 311-327.
Krogmann W., 1938: Loki, APhS, t. 12, s. 59-70.
Kristensen M., 1930-1931: Skjoldens Mytologi, APhS, t. 5, s. 67- 92.
Kuhn H., 1971: Der lteste Christentum Islands, Zeitschrift fr Deutsches Altertum und Deutsche
Literatur, t. 100, s. 4-40.
Kuhn H., 1973: Alben [w:] RGA, t. 1, s. 130-132.
Labuda G 1961: rda skandynawskie i anglosaskie do dziejw Sowiaszczyzny, Warszawa.
Labuda G., 1961a: rda, sagi i legendy do najdawniejszych dziejw Polski, Warszawa.
Landolt C , 1999: Hedeninge [w:] RGA, t. 14, s. 109-110.
Landolt C., 1999a: Hildedichtung und Hildesage [w:] RGA 14, 1999, s. 561-565.
Lelewel J., 1807 - patrz Edda poetycka
Lelewel J., 1828 - patrz Edda Snorriego Sturlusona
Leciejewicz L., 1979: Normanowie, Wrocaw.
Lecouteaux C , 1998: Trapaslici a Elfove ve stredoveku, Praha.
Liberman A., 1978: Germanie sendan, to make a sacrifice ", Journal of English and Germanic Phi
lology, t. 77, s. 473-488.
Liberman A., 2002: What happened to female Dwarfs? [w:] Mythological Women, Studies in Memo
ry of Lotte Motz, wyd. R. Simek, W. Heizmann, Wien, s. 257-264.
Lid N., 1950: Trolldom. Nordiske Studier, Oslo.
Liestol A., 1945: Freyfaxi, MoM, s. 59-66.
Liestol A., 1963: Runer fra Bryggen, Viking. Tidskrift for norron arkeologi, t. 27, s. 5-54.
Liestol A., 1965: Runavisur fra Bjorgvin, Skirnir, t. 139, s. 27-51.
Lincoln B., 1979: The Hellhound, Journal of Indo-European Studies, t. 7 (z. 3/4), s. 273-285.
Lincoln B., 1986: Myth, Cosmos, and Society. Indo-European Themes of Creation and Destruction,
Cambridge/Mass.
Lincoln B., 1991: Death, War, and Sacrifice. Studies in Ideology and Practice, Chicago, London.
Lindow J., 1988: Scandinavian Mythology. An annotated Bibliography, New York, London.
Lindow J., 1996: 77iori Duel with Hrungnir, Alvissmal 6, s. 3-20.
Lindow J., 1997: Murder and Vengeance among the Gods. Baldr in Scandinavian Mythology, Hel
sinki (FF Communications 262).
Lindquist I., 1923: Galdrar. De gamla germaska trollsagemas..., Gteborg.
Lindqvist S., 1941-1942: Gotlands Bildsteine, t. 1-2, Stockholm.
Lindroth H., 1915: Bodn, Son och Odroerir, MoM, s. 174-177.
Ljunberg H., 1947: Tor. Undersokningar i indoeuropeisk och nordisk religionshistoria. I. Den nordi
ske skaguden och beslaktade indoeuropeiska gudar. Den nordiske skaguden i bild och myt, Uppsala.
Lnnroth L., 1981: lord fannz aeva ne upphiminn. A Formula Analysis [w:] Speculum Norroenum.
Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, wyd. U. Dronke, Odense, s. 310-327.
Lnnroth L., 1986: Domaldi's Death and the Myth of Sacral Kingshgip [w:] Structure and Meaning
in Old-Norse Literature. New Approches to Textual Analysis and Literary Criticism, wyd. J. Lindow et alii, Odense, s. 73-93.
Lundgreen M., 2003: Phol [w:] RGA, t. 23, s. 140-141.
Maciszewski R., 1998: Mity skandynawskie. Warszawa.
Maier B., 1999: Heimdall [w:] RGA, t. 14, s. 236-237.

342
Maier B., 2000: Idunn [w:] RGA, t. 15, s. 332-333.
Maier B 20O0a: Ing-Ingvi [w:] RGA, t. 15, s. 417-418.
Marold E., 1972: Das Walhallabild in den Eiriksmal und den Hakonarmal, Medieval Scandinavia,
t. 5, s. 19-33.
Marold E., 1975: 77ior weihe diese Runen, Frhmittelalterliche Studien, t. 8, s. 195-222.
Marold E., 1992: Die Skaldendichtung als Quelle der Religionsgeschichte [v/:]Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 685-719.
Marold E., 1998: Runeninschriften als Quelle zur Geschichte der Skaldendichtung [w:] Runeninschriften als Quelle interdisziplinren Forchung, wyd. K. Dwel, Berlin, New York, s. 667-693
(Ergnzungsbnde zur RGA 15).
Marold E., 2001: Altislandische Liebesdichtung [w:] RGA, t. 18, s. 378-385.
Marstander S., 1976: Ynglingeaettens graver [w:J The Third International Saga-Conference, Oslo
[maszynopis powielony].
Maurer K., 1855-1856: Die Bekehrung des norwegischen Stammes zum Christenthume, t. 1-2,
Mnchen.
McKinnel J., 2002: Thorgerdr Holgabrudr and Hyndluljod [w.j Mythological Women, Bonn, s. 265291.
McKinnel J., Simek R., DUwel K., 2003: Runes, Magic and Religion, Wien (Studia Medievalia Septentrionalia 10).
Medieval Scandinavia, 1993: Medieval Scandinavia. An Encyclopedia, wyd. P. Pulsiano, New York,
London.
Meid W., 1992: Die germanische Religion im Zeugnis der Sprache [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 486-507.
Meissner R., 1921: Die Kenningar der Skalden, Bonn, Leipzig.
Meissner R., 1924: Die Sprche der Gtter, Riesen und Zwerge in den Alvismal, Zeitschrift fr deutches Altertum, t. 61, s. 128-140.
Meulengracht Srensen P., 1977: Starkad, Loki og Egill Skallagrimsson[w:] Sjotiu ritgerdir helgadir
Jakoby Benediktssyni, Reykjavik, s. 756-768.
Meulengracht Srensen P, 1983: The unmanly Man. Concepts of sexual defamation in early Northem society, Odense.
Meulengracht Srensen P., 1986: Thor's Fishing Expedition [w:J Words and Objects: towards a Dialogue between Archaeology and History of Religions, Oslo, wyd. G. Steinsland, s. 257-278.
Meulengracht Srensen P., 1988: Loki's senna in Aegir's Hall [w:] Idee, Gestalt, Geschichte. Festschrift Klaus von See, wyd. G.W. Weber, Odense, 239-259.
Meulengracht Srensen P., 1990: Der Runenstein von Rk und Snorri Sturluson - oder Wie
aussagekrftig sind unsere Quellen zur Religionsgeschichte der Wikingerzeit?" [w:] Old Norse
and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck, bo, Stockholm, s. 58-71.
Meulengracht Srensen P., 1991: Hakon den Gode og Guderne [w:] Fra stamme til stat i Danmark,
t. 2, wyd. P. Mortensen, B.M. Rasmussen, rhus, s. 235-244.
Meulengracht Srensen P, 1992: Freyr in den Islandersagas [w:] Germanische Religionsgeschichte.
Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 720-735.
Meulengracht Srensen P., 1996: Fortaelling og aere. Studier i islaendingesagaeme, Oslo.
Mitchell S.A., 1985: The Whetstone as Symbol of Authority In Old English and Old Norse, Scandinavian Studies, t. 57, s. 1-31.
Moltke E., Runerne i Danmark og deres oprindelse, Kbenhavn.

Motz L., 1973-1974: Of Elves and Dwarfs, Arv, t. 29/30, s. 93-127.

Motz L., 1975: The King and the Godess. An Interpretation of Svipdagsmal, ANF, t. 90, s. 133-150.
Motz L., 1980: Sister in the Cave. The Stature and the Function of the Female Figures in the Eddas
ANF, t. 95, s. 168-182.
Motz L., 1981: Gerr. A New interpretation of the Lay of Skimir, MoM, s. 121-136.
Motz L., 1981a: Giantesses and thier Names, Frhmittelaterlische Studien, t. 15, s. 495-511.
Motz L., 1982: Giants in Folklore and Mythology. A New Approach, Folklore, t. 93, s. 70-84.
Motz L., 1983: The Wise One of the Mountain: Form, Function and Significance of the Subterranean
Smith. A Study in Folklore, Gppingen.
Motz L., 1984: Gods and Demons of the Wilderness. A Study in Norse Tradition, ANF, t. 99, s. 175187.
Motz L., 1987: Old-Icelandic Giants and their Names, Friihmittelalterlische Studien, t. 21, s. 295300.
Motz L 1987a: The Families of Giants, ANF, t. 102, s. 216-236.
Motz L., 1992: The Godess Freya [w:] Snorrastefna, wyd. Ulfar Bragason, Reykjavik, s. 163-178.
Motz L., 1992a: The Godess Nerthus. A New Approach, Amsterdamer Beitrge zur lteren Germanistik, t. 36, s. 1-19.
Motz L., 1993: Gullveig's Ordeal. A New Interpretation, ANF, t. 108, s. 80-92.
Motz L., 1993a: The Host ofDvalinn. Thoughts on some Dwarfs-Names in Old-Icelandic [w:] Collegium Medievale, s. 81-96.
Motz L., 1996: 77ie King, the Champion, and the Sorcerer. A Study in Germanic Myth, Wien (Studia
Medievalia Septentrional ia 1).
Motz L., 1996a: Kingship and the Giants, ANF, t. I l l , s. 73-88.
Motz L 1998: The Great Godess of the North, ANF, t. 113, s. 29- 57.
Motz L., 1998a: Odinn's Vision, MoM, s. 11-19.
Much R., 1937 - patrz Tacitus, Germania.
Muller G., 1976: Zur Heilkraft der Walkre. Sondersprachliches der Magie in kontinentalen und
skandinavischen Zeugnissen, Frhmittelalterliche Studien, t. 10, s. 350-361.
Muller-Wille M., 1970: Bestattung im Boot, Offa, t. 15/16, s. 7- 203.
Muller-Wille M., 1993: Death and Burial in Medieval Europe, Stockholm, Lund.
Muller-Wille M 1995: Boat-Graves, Old and New Views [w:] Ship as a Symbol in Prehistoric and
Medieval Scandinavia, wyd. O. Crumlin-Pedersen, B. Munch Thye, Copenhagen, s. 101-110.
Muller-Wille M., 1999: Opferkulte der Germanen und Slawen, Stuttgart.
Munch P.A., 1970: Norse Mythology. Legends of Gods and Heroes, New York.
Mundal E., 1974: Fylgjemotiva i norron litteratur, Oslo-Bergen-Troms.
Mundal E., 1990: The Position of the Individual Gods and Godesses in Various Types of Sources with Special Reference to the Femal Divinities [w:] Old Norse and Finnish Religions and Cultic
Place-Names, wyd. T. Ahlbck, bo, Stockholm, s. 294-315.
Mundal E., 2002: Austr sat in aldna... Giantesses and female powers in Voluspa [w:] Mythological
Women, Bonn, s. 185-196.
Mythological Women, 2002: Mythological Women. Studies in Memory of Lotte Motz, 1922-1997,
wyd. R. Simek, W. Heizmann, Wien (Studia Medievalia Septentrionalia 7).
Nsstrm B.-M., 1986: Tor som transvestit - kvinnlig och manligl i Trymskvadet, Svensk Religionshistorisk rsskrift, t. 2, s. 77-81.

344
Nsstrm B.-M., 1992: The Goddesses in Gylfaginning [w:] Snorrastefna, wyd. Ulfar Bragason,
Reykjavik 1992, s. 193-203.
Nsstrm B.-M., 1995: Freyja - the Grat Goddess of the North, Lund.
Nsstrm B.-M., 1997: Stucken, hngd och drnkt. Rituella monster i norrn litteratur och i Adam
av Bremens notiser om Uppsalakulten [w:] Uppsala och Adam av Bremen, wyd. A. Huldgrd,
s. 75-100.
Nsstrm B.-M., 1999: Biota, soa och senda. Om offer i fomskandinavisk religion [w:] Religion och
samhalle i det forkristna Norden. Et symposium, wyd. U. Drobin, Odense, s. 157-170.
Nsstrm B.-M., 2001: Fornskandinavisk religion. En grundbok. Lund.
Nsstrm B.-M., 2002: Blot. Tro och offer i det forkristna Norden, Stockholm.
Naumann H., 1940: Altdeutsches Volksknigtum, Stuttgart.
Naumann H., 1938: Der Knig und die Seherin, Zeitschrift fr Deutsche Philologie, t. 63, s. 347-358.
Naumann H.-P., 1984: Disen [w:] RGA, t. 5, s. 494-497.
Neckel G., 1909: Zur Einfhrung in die Runenforschung, 2: Die Runen Kulturhistorisch betrachtet,
Germanisch-Romanische Monatsschrift, t. 1, s. 81-95.
Neckel G., 1920: Die berlieferungen vom Gotte Balder, Dortmund.
Nedoma R., Pietroassa. Deutung [w:] RGA, t. 23, 156-158.
Neumann E., 1955: Das Schicksal in der Edda, t. 1. Der Schicksalbegriff in der Edda, Giessen.
Neumann G., Stuart P, 2002: Nehalennia, [w:] RGA, t. 21, s. 61-65.
Nielsen N.A., 1969: Freyr, Ullr, and the Sparlsa stone. Medieval Scandinavia, t. 2, s. 102-128.
Nielsen N.A., 1976: Myten om krigen og fredsslutningen mellem asrene og vanerne [w:] Nordiska
studier i filologi og lingvistik. Festskrift G. Holm, Lund, s. 310-315.
Ninck M., 1967 [1935]: Wodan und Germanischer Schicksalglaube, Darmstadt.
Nitschke R.K., 1983: Literatura staroskandynawska [w:] Dzieje Literatur Europejskich, t. 2, red.
W. Floryan, Warszawa, s. 6-31.
Nordal Sigurdur, 1971: Three Essays on Voluspa, Saga-Book of the Viking Society, t. 18, s. 79-135.
Nordal Sigurdur, 1978-1979: The Author of Voluspa, Saga-Book of the Viking Society, t. 20, s. 114
130.
North R., 1997: Heathan Gods in Old English Literature, Cambridge.
Nylen E., Lamm J.P., 1991: Bildsteine auf Gotland, NeumUnster.
Ohlmarks A., 1936: Totenerweckung in Eddalieder, ANF, t. 52, s. 264-297.
Ohlmarks A., 1937: Heimdals Horn und Odins Auge, Lund-Kopenhagen.
Olafsson Olafur, 1969: Sigurdr duldi nafns sin, Andvari, nyr flokkur, t. 12, s. 182-189.
Olsen M., 1909: Fra gammelnorsk mythe og kultus, MoM, s. 17-36.
Olsen M., 1916: Om troldruner, Edda, t. 5, s. 225-245.
Olsen M., 1926: Aettegard og Helligdom, Kristiania.
Olsen M., 1931-1932: Valhall med de mange dorer, APhS, t. 6, s. 151-170.
Olsen M., 1944: Egils viser om Eirik blodoks og dronning Gunnhild (Lausavlsur 19, 20 og 24),
MoM, s. 180-200.
Olsen O., 1966: Horg, hov og kirke, Kbenhavn.
Palsson H., Simek R., 1987 - patrz Simek R., H. Palsson.
Palsson H., 1998: Snorri Sturluson and the Everlasting Battle [w:] Snorri Sturluson. Beitrage zu
Werk und Rezeption, wyd. H. Fix, s. 44-55, Berlin, New York (Ergnzungsbande zur RGA, t. 18).

345
Pering B., 1941: Heimdall. Religionsgeschichtliche Untersuchung zum Verstndnis der altnordi
schen Gtterwelt, Lund.
Perkins R., 2001: Thor the Wind-Raiser and the Eyrland Image, London.
Pesch A., 2002: Frauen und Brakteaten. Eine Skizze [w:] Mytholgical Women, Bonn, s. 33-80.
Philipson E.A., 1929: Germanisches Heidentum bei den Angelsachsen (Klner Anglistische Arbei
ten, t. 4).
Piekarczyk S., 1962: Krlowie, Herosi, Bogowie, Kwartalnik Historyczny, t. 69, s. 567-589.
Piekarczyk S., 1963: O spoeczestwie i religii w Skandynawii VIII-XIII wieku, Warszawa.
Piekarczyk S., 1968: Barbarzycy i chrzecijastwo. Konfrontacje spoecznych postaw i wzorcw
u Germanw, Warszawa.
Piekarczyk S., 1979: Mitologia germaska, Warszawa.
Piekarczyk S., 1986: Religia Germanw [w:] Zarys dziejw religii, red. J. Keller et alii, Warszawa,
s. 409-431.
Pipping H., 1926: Eddastudier II, Helsinki (Studier i nordisk filologi, t. 17).
Pipping R., 1928: Oden i galgen, Helsingfors (Studier i nordisk filologi 18/2).
Pipping R., 1928a: Om Gullveig-stroferna i Voluspa [w:] Festskrift til Finnur Jonsson, Kbenhavn,
s. 225-228.
Plats och praxis, 2002: Plats och praxis. Studier av nordisk forkristen ritual, red. K. Jennbert, A. Andren, C. Raudvere, Lund.
Pluskowski A., 2000: The Sacred Gallows: Sacrificial Hanging to Odinn [w:] Early Medieval Religion, s. 55-81 (Archaeological Review from Cambridge 17/2).
Polome E., 1969: Some Comments on Voluspa, Stanzas 17-18 [w:] Old Norse Literature and Mythology. A Symposium, ed. E. Polome, Austin 1969, s. 265-290.
Polome E., 1970: The Indo-European Component in Germanic Religion [w:] Myth and Law among
the lndo-Europeans. Studies in Indo-European Comparative Mythology, wyd. J. Puhvel, Berkeley, Los Angeles, London, s. 55-82.
Polome E., 1995: Freyr [w:] RGA, t. 9, s. 587-594.
Polkowski E., 1973: Dziedzictwo wierze pogaskich w redniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi,
Warszawa.
Price N., 2002: The Viking Way. Religion and War in Late Iron Age Scandinavia, Uppsala (Aun 31).
Reuschel H., 1934: Der Gltertrug im Gunnarsthattr helmings, ZfdA, t. 71, s. 155-157.
Roesdahl E.. 1992: The Vikings, Penguin.
Rooth A.B., 1961: Loki in Scandinavian Mythology, Lund.
Ros J., 1969: Heroje pnocy, Warszawa.
Ross A., 1962: Severed Heads in Wells: An Aspect of the Well Cult, Scottisch Studies, t. 6, s. 31^18.
Rozenfeldt H., 1984: Dioskuren [w:] RGA, t. 5, s. 482-184.
Rozniecki S., 1901: Perun und Thor, Archiv fr slavische Philologie, t. 23, s. 462-520.
Ryan J.S., 1963: Othin in England. Evidence from the Poetry for a Cult of Woden in Anglo-Saxon
England, Folklore, t. 74, s. 460-480.
Rydving H., 1996: Suttungamjodet, vishetens kalla [w:] Rus och Rit. Om droger och religioner, red.
H. Rydving, Malm, s. 155-162.
Scandinavia and Christian Europe, 2003: Scandinavia and Christian Europe in the Middle Ages. Pa
pers of the 12'h International Saga Conference Bonn/Germany..., wyd. R. Simek, J. Meurer,
Bonn.

346
Schier K., 1963: Die Erdschopfung aus dem Urmeer und die Kosmogonie der Voluspa [w:] Mrchen.
Festschrift fr Friderich von den Leyen, Mnchen, s. 303-334.
Schier K., 1965: Husdrapa 2. Heimdall, Loki und die Meerniere [w:] Festschrift fr Otto Hfler zum
75. Geburtstag, Wien, s. 577-588.
Schier K., 1968: Freys und Frodis Bestattungen [w:] Festschrift fr Otto Hfler, t. 2, Wien, s. 386409.
Schier K., 1976: Die Husdrapa von Ulf Uggason und die bildliche berlieferung altnordischen Mythen [w:] Minjarog Mentir, Reykjavik, s. 425-443.
Schier K., 1976: Baldr [w:] RGA, t. 2, s. 2-7.
Schier K., 1992: Skandinavische Felsbilder als Quelle fr die germanische Religionsgeschichte?
[w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 162-228.
Schjdt J.R, 1981: Voluspa - cyklisk tidsopfattelse i gammelnordisk religion. Danske Studier, s. 91-96.
Schjdt J.P., 1981a: Om Loke endnu engan, ANF, t. 96, s. 48-86.
Schjdt J.R, 1983: Livsdrik ok vidensdrik. Et problemkompleks i nordisk mytologi, Religionsvitenskabeligt Tidsskrif, t. 2, s. 85-102.
Schjdt J.R, 1988: The fire ordeal" in the Grimnismal - initiation or annihilation?, Medieval Scandinavia, t. 12, s. 29-41.
Schjdt J.P., 1988a: Hovedtendenser i den nye forskning inden for nordisk mytologi. Danske Studier,
s. 133-153.
Schjdt J.P., 1990: Horizontale und vertikale Achsen in der vorchristlichen skandinavischen Kosmologie [w:] Old-Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, red. T. Ahlback, bo,
s. 35-57.
Schjdt J.P, 1991: Relationen mellem aser og vaner og dens ideologiske implikation [w:] Nordisk
hedendom. Et symposium, s. 303-319.
Schjdt J.P., 1992: Nio man ec heima, nio ividi, miotvid maeran fyr mold nedan. Tid og rum i Voluspa 2, ANF, 1.107, s. 156-166.
Schjdt J.P., 1993: The Relation between the two Phenomenological Categories Initiation and Sacrifice as Exemplified by the Norse Myth on Odinn on the Tree [w:] The Problem of Ritual, wyd.
T. Ahlbck, Stockholm, s. 261-273.
Schlauch M., 1976: Stare sagi islandzkie, Warszawa.
Schmidt-Wiegand R., 1992: Spuren paganer Religiositt in frhmittelaterlichen Rechtsquellen [w:]
Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 575-587.
Schneider H., 1936: Muspili, Zeitschrift fr deutsches Altertum und deutche Literatur, t. 73, s. 1-32.
Schneider H., 1938: Die Gtter der Germanen, Tbingen.
Schneider K., 1956: Die Germanischen Runennamen. Versuch einer Gesamtdeutung, Meisenheim/Glan.
Schomerus R., 1936: Die Religion der Nordgermanen im Spiegel christlicher Darstellung, Leipzig.
Schrder F.R., 1918: Hoenir. Eine mythologische Untersuchung, Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 43, s. 219-252.
Schrder F.R., 1924: Germanentum und Hellenismus, Heidelberg.
Schrder F.R., 1927: Njords nackte Fusse, Beitrage zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 51, s. 31-32.
Schrder F.R., 1955: Das Hymirlied. Zur Frage verblasster Mythen in den Gterliedern der Edda,
ANF, t. 70, s. 1-40.
Schrder F.R., 1957: Indra, Thor und Herakles, Zeitschrift fr deutsche Philologie, t. 76, s. 1-41.

347
Schroeder F.R., 1960: Die Gttin des Urmeers und ihr mannlicher Partner, Beitrage zur Geschichte
der deutschen Sprache und Literatur, t. 82, s. 221-264.
Schroeder F.R., 1967: Heimdall, Beitrage zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur, t. 89,
s. 1-41.
Schroeter K.R., 1994: Entstehung einer Gesellschft. Fehde und Bndniss bei den Wikingern, Berlin.
Scovazzi M , 1960: La Saga di Hrafnkell e il problema delie saghe lslandesi, Brescia.
Scovazzi M., 1967: Paganesimo e Cristianesimo neue saghe nordiche [w:] La conversione al christianesimo nell'Europa dell'alto Medioevo, Settimane di Studio del Centro Italiano di Studii sull'alto Medioevo, t. 14, Spoletto, s. 760-783.
Scovazzi M., 1969: Nerthus e la volva [w:] Einarsbk, Reykjavik, s. 309-323.
Simek R., 1995: Lexikon der germanischen Mythologie, Stuttgart.
Simek R., 2002: Godesses, Mothers, Disir: Iconography and interpretation of the female deity in
Scandinavia in the first millenium [w:] Mythological Women, Wien, s. 93-124.
Simek R., 2003: Religion und Mythologie der Germanem, Darmstadt.
Simek R., H. Palsson, 1987: Lexikon der altnordischen Literatur, Stuttgart.
Simpson J., 1962-1965: Mimir: Two Myths or One? Saga-Book of the Viking Society, t. 16, s. 4 1 53.
Supecki L.P., 1984: Obrzdek pogrzebowy pogaskich Rusw w wietle relacji ibn Fadlana, Euhemer. Przegld Religioznawczy, t. 134, s. 83-100.
Supecki L.P., 1987: Wilkolactwo, Warszawa.
Supecki L.P., 1994: Wojownicy i Wilkoaki, Warszawa.
Supecki L.P., 1994a: Slavonic Pagan Sanctuaries, Warsaw.
Supecki L.P, 1995: Vanda mari, Vanda terrae, aeri Vanda imperet. The tripartite earth-heaven-sea
formula, wiatowit, t. 40, s. 158-167.
Supecki L.P., 1996: Kastadi fyrir bord ondvegissulum sinum. Obrzd zajmowania ziemi przez pier
wszych osadnikw islandzkich [w:] Sowiaszczyzna w Europie, t. 1, Wrocaw, s. 89-95.
Supecki L.P., 1998: Wyrocznie i wrby pogaskich Skandynaww, Warszawa.
Supecki L.P., 2000: Sanktuaria w wiecie natury u Sowian i Germanw [w:] Czowiek, Sacrum,
rodowisko. Miejsca kultu we wczesnym redniowieczu, Wrocaw, s. 3946 (Spotkania Bytom
skie IV).
Supecki L.P., 2000a: 'Cultural' and 'Natural' in Norse Pagan Religion [w:] Czowiek i Przyroda
w redniowieczu i wczesnym okresie nowoytnym, Warszawa, s. 65-72.
Supecki L.P., 2000b: Czy w pogaskiej mitologii Sowian istnieli Olbrzymi? [w:] Archeologia w teo
rii i praktyce, Warszawa, s. 447-458.
Supecki L.P., 2001: Pocztek i koniec wiata w mitologii nordyckiej [w:] Origines mundi, gentium et
civitatum, Wroclaw, s. 31-51 (Acta Universitatis Wratislaviensis No 2339).
Supecki L.P., 2001a: Hrg w pogaskiej religii Skandynaww epoki Wikingw [w:] Ludzie. Koci,
Wierzenia, Warszawa, s. 289-294.
Supecki L.P., 2002: Wiedza wyssana z palca. Zapomniany rytua mantyczny dawnych Germanw,
Celtw i Sowian [w:] Imago narrat. Obraz jako komunikat w spoeczestwach europejskich,
Wrocaw, s. 189-202 (Acta Universitatis Wratislaviensis 2478).
Soderberg B., 1987: Lokasenna - engenheter och alder, ANF, t. 102, s. 18-99.
Steblin-Kamienskij M., 1982: Valkyries and Heroes, ANF, t. 97, s. 81-93.
Steblin-Kamienskij M., 1982a: Ze wiata sag. Warszawa.

348
Steger H., 1961: David rexel propheta, Nrnberg.
Steinsland G., 1979: Treet i Voluspa, ANF, t. 94, s. 120-150.
Steinsland G., 1983: Antropogonimyten i Voluspa: En tekst og tradisjonskritisk analyse, ANF, t. 98,
s. 80-107.
Steinsland G., 1986: Giants as Recipients of Cult in the Viking Age? [w:] Words and Objects: Towards Dialogue between Archaeology and History of Religion, wyd. G. Steinsland, Oslo, s. 212
222.
Steinsland G., 1989: Religionsskiftet i Norden - et dramatisk ideologiskifte [w:] Medeltidens fdelse,
wyd. A. Andren. Lund, s. 203-212.
Steinsland G., 1990: Pagan Myth in Confrontation with Christianity: Skirnismal and Genesis [w:]
Old Norse and Finnish Religions and Cultic Place-Names, wyd. T. Ahlbck, bo, s. 316-328.
Steinsland G., 1991: Det helige bryllup og norron kongeideologi. En analyse av hierogami-myten
i Skirnismal, Ynglingatal, Haleygjatal og Hyndluljd, Oslo.
Steinsland G., 1991a: Religionsskiftet i Norden og Voluspa 65 [w:] Nordisk hedendom. Et symposium, Odense, s. 335-348.
Steinsland G., 1992: Die mythologische Grundlager nordischen Knigsideologie [w:] Germanische Religionsgeschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 736-751.
Steinsland G., 1992a: Myte og ideologi. Bryllupsmyten i eddadiktning og hos Snorri. Om det mytologiske grundlaget for norron kongeideologi [w:] Snorrastefna, red. Ulfar Bragason, Reykjavik,
s. 226-240.
Steinsland G., Vogt K., 1981: Aukinn ertu Uolse ok vpp vm tekinn. En religionshistorisk analyse av
Volsathattr i Flateyjarbk. ANF, t. 96, s. 87-106.
Steinsland G Meulengracht Sorensen P., 1994: Menneske og makter i vikingenes verden, Oslo.
Stjernfeld F., 1990: Baldr og verdensdramaet i den nordiske mytologi, Kbenhavn.
Storm G., 1885: Om Thorgerd Holgabrudr, ANF, t. 2, s. 124-135.
Storm G., 1890: Ginnungagap i Mythologien og i Geografien, ANF, t. 6, s. 340-350.
Strm .V., 1966: Die Hauptriten des wikingerzeitlichen nordischen Opfers [w:] Festschrift Walter
Baetke, Weimar, s. 330-342.
Strm . V., 1975: Germanische Religion [w:] Germanische und Baltische Religion, Stuttgart 1975.
Strm F., 1942: On the sacral Origin of the German Death Penalties, Stockholm.
Strm F., 1947: Den doendes makt och Odin i trdet. Acta Universitatis Gotoburgensis, t. 53, cz. 1,
Gteborg, s. 5-91.
Strm F., 1954: Diser, Nornor, Valkyrijor. Fruktbarhetskutt och sakralt kungdome i Norden, Stockholm.
Strm F., 1956: Loki. Ein mythologisches Problem, Gteborg.
Strm F., 1961 [1967]: Nordisk hedendom, Gteborg.
Strm F., 1972: Nid och ergi, Saga och sed, s. 27^17.
Strm F., 1974: Nid, ergi and Old Norse moral attitudes, London (The Dorothea Coke Memorial
Lecture).
Strm F., 1981: Poetry as an instrument of propaganda. Jarl Hakon and his poets [w:] Speculum
Norroenum. Norse Studies in Memory of Gabriel Turville-Petre, Odense, s. 440-458.
Strm F., 1983: Hieros-gamos motivet i Hallfredr Ottarsons Hakonardrapa och den nordnordiska
jarlavardigheten, ANF, t. 98, s. 67-79.
Strm F., 1986: Bog Corpses and Germania, ch. 12 [w:] Words and Objects. Towards a Dialogue between Archaeology and History of Religion, red. G. Steinsland, Oslo, s. 223-239.

349
Strmback D., 1928: Lytir, en fornsvensk gud? [w:] Festschrift til F. Jonsson, Koenhavn, s. 283293.
Strmbck D.. 1935: Sejd. Textstudier i nordisk religionshistoria. Lund (Nordiska texter och
underskningar, t. 5).
Strmbck D., 1949: Ttdrande och diserna. Lund 1949.
Strmbck D., 1963: Uppsala, Iceland and the Orient [w:] Early English and Norse Studies Presented to Hugh Smith, London, s. 178-190.
Strmbck D., 1968: Some remarks on learned and novelistic elements in the Icelandic sagas [w:]
Nordica et Anglica. Studies in honor of Stefan Einarsson, Hague-Paris, s. 140-142.
Strmbck D., 1970: Folklore och filologi, Uppsala.
Strmbck D., 1975: The Conversion of Iceland, Bristol.
Sundqvist O., 1996: Hrskaren i kulten under yngre jarnalder [w:] Religion frn stenalder till medeltid, Linkping, s. 68-88.
Sundqvist O., 1998: Kultledare och kultfunktionarer i det forntida Skandinavien, Svensk religionshistoorisk rsskrift, t. 7, s. 76-104.
Sundqvist 0., 2002: Freyr's offspring. Rulers and religion in ancient Svea society, Uppsala (Historia
Religionum 21).
Sundqvist O., 2003: Priester und Priesterinnen [w:] RGA, t. 23, s. 424-435.
Svavar Sigmundsson, 1992; Atrunadur og ornefhi [w:] Snorrastefna, Reykjavik, s. 241-254.
Sveinbjrn Egilsson, Lexicon Poeticum Antiquae Linguae Septentrionalis, Hafniae 1860 [wyd. 2:
Finnur Jonsson, Kbenhavn 1966].
Szrejter A.. 1997: Mitologia germaska, Warszawa.
Szyjewski A., 1991: Symbolika kruka, Midzy mitem a rzeczywistoci, Krakw.
Timpe D., 1992: Tacitus Germania als religionsgeschichtliche Quelle, [w:] Germanische Religions
geschichte. Quellen und Quellenprobleme, Berlin, New York, s. 434-485.
Tomicki R., 1974: mij, migrody, Waty mijowe. Z problematyki religii przedchrzecijaskich So
wian, Archeologia Polski, t. 19, s. 483-508.
Tomicki R., 1976: Sowiaski mit kosmogoniczny, Etnografia Polski, l. 20/1, s. 47-66.
Tomicki R., 2000: Czy Krzywe krzywa? Kilka uwag o poytkach z przeytkw [w:] Archeologia
w teorii i praktyce. Warszawa, s. 459-481.
Turville-Petre E.O.G., 1947: The Story of Raud and his Sons, Viking Society for Northern Research.
Payne Memorial Series, t. 2.
Turville-Petre E.O.G., 1953: Origins of Icelandic Literature, Oxford.
Turville-Petre E.O.G., 1963: A Note on the Landdisir [w.J Early English and Norse Studies Presen
ted to Hugh Smith, London, s. 196-201.
Turville-Petre E.O.G., 1964: Myths and Religion of the North. The Religion of Ancient Scandinavia.
London.
Turville-Petre E.O.G., 1972: Nine Norse Studies, London.
Turville-Petre E.O.G., 1976: Scaldic Poetry, Oxford.
Vogt W.H., 1927: Stilgeschichte der eddischen Wissendichtung, t. 1: Der Kultredner (thulr), Breslau.
Vogt W.H., 1936: Zwei Flche der gridamal, ANF, t. 52, s. 325-335.
Vries J. de, 1930-1931: Ginnungagap, APhS, t. 5, s. 41-66.
Vries J. de, 1931: Contribution to the Study of Oihin Especially in his Relations to Agricultural Pra
ctices in Modern Popular Lore, Helsinki (FF Communications 94).

350
Vries J. de, 1932-1933: ber Sigvats Alfablots-Strophen, APhS, t. 7, s. 169-180.
Vries J. de, 1933: The Problem of Loki, Helsinki (FF Communications 110).
Vries J. de, 1934: ber Sigvats Alfabits-Strophen, APhS, t. 7, s. 169-180.
Vries J. de, 1941/42: Altnordische Literaturgeschichte, t. 1-2, Berlin-Leipzig.
Vries J. de, 1951: Kimbren und Teutonen. Ein Kapitel aus den Beziehungen zwischen Kelten und
Germanen [w:] Erbe der Vergangenheit. Festgabe fr K. Helm, Tbingen, s. 12-24.
Vries J. de, 1954: ber das Verhltnis von Odr und Odinn, ZfdPh, t. 73, s. 337-353.
Vries J. de, 1955: Der Mythos von Balders Tod, ANF, t. 70, s. 41-60.
Vries J. de, 1955a: Heimdallr, dieu enigmatique, Etudes Germanique, t. 10, s. 257-268.
Vries J. de, 1956/57: Altgermanische Religionsgeschichte, t. 1-2, Berlin.
Vries J. de, 1959: Loki... und kein Ende [w:] Festschrift F.R. Schrder, Heidelberg, s. 1-10.
Vries J. de, 1961: Heldenlied und Heldensage, Bern, Mnchen.
Vries J. de, 1962: Altnordisches Etymologisches Wrterbuch, Leiden.
Vries J. de, 1962a: Voluspa Str. 21 und 22, ANF, t. 77, s. 42- 47.
Vries J. de, 1965: Kleine Schriften, Berlin.
Vries J. de, 1977: La religion des Celles, Paris.
Walter E., 1966: Quellenkritisches und Wortgeschichtliches zum Opferfest von Hladir in Snorris
Heimskringla [w:] Festschrift Walter Baetke, Weimar, s. 360-367.
Wammers E., 1997: Hammer und Kreuz. Typologiosche Aspekte einer nordeuropischen Amulettsitte
aus der Zeit des Glaubenwechsels [w:] Rom und Byzanz im Norden. Mission und Glaubenwechsel
im Ostseeraum whrend des 8.-14. Jahrhunderts, t. 1, red. M. Mller-Wille, s. 83-108.
Warmind M.L., 1995: Ibn Fadlan in the Context of his Age [w:] The Ship as a Symbol in Prehistoric
and Medieval Scandinavia, wyd. O. Crumlin-Pedersen, B. Munch Thye, Copenhagen, s. 131-138.
Watt M., 1999: Guldgubber [w:J RGA, t. 13, s. 133-142.
Watt M., 2002: Images of women on Guldgubber" from the Merovingian Age [w:] Mythological
Women, Bonn, s. 81-92.
Weber G.W., 1969: Wyrd. Studien zum Schicksalbegriff der altenglischen und altnordischen Litera
tur (Frankfurter Beitrage zur Germanistik, t. 8).
Wenskus R., 1994: Religion abatardie. Materialien zum Synkretismus in der vorchristlichen politi
schen Theologie der Franken [w:] Iconologia Sacra, Festschrift fr K. Hauck, Berlin-New York,
s. 179-249.
Wessen E., 1929-1930: Schwedische Ortsnamen und altnordische Mythologie, APhS, t. 4, s. 97-115.
Widengren G., 1965: Die Religionen Irans, Stuttgart.
Wilbur T.H., 1959: The Interpretation of Voluspa 22.4: vitti hon ganda, Scandinavian Studies, t. 31,
s. 129-136.
Wolfram H., 1996: Germanie, Krakw.
Wood FT., 1949: The Voluspa and its Name, Scandinavian Studies, t. 20, s. 209-216.
Zauska-Stromberg A., 1976: Gramatyka jzyka staroislandzkiego, Stockholm.
Zimmer S., Huldgrd A., 2002: Nerthus und Nerthuskult [w:] RGA, t. 21, s. 83-89.
Zoega G.T., 1910: y4. Concise Dictionary of Old-Icelandic, Oxford.

SPIS S K R T W

ASB - Altnordische Saga-Bibliothek

ANF - Arkiv fr Nordisk Filologi
APhS - Acta Philologica Scandinavica
CIL - Corpus Inscriptionum Latinarum
CPB - Corpus Poeticum Boreale
FHRG - Fontes Historiae Religionis Germanicae
FN - Fornaldarsgur Nordurlanda.
IF - Islenzk Frnrit
Lv - Lausavisur
MGH - Monumenta Germaniae Historica
MoM - Maal og Minne
NGL - Norges Gamle Love
Piat - Patrologia Latina
RGA - Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (seria druga)
Skj. - Skjaldediktning
SnE - Edda Snorra Sturlusonar
ZfdA - Zeitschrift fr deutsches Altertum und deutsche Literatur

Skrty nazw pieni Eddy

poetyckiej:

Fjm. - Fjolsvinnsmal

Grm. - Grimnismal
Grp. - Gripisspa
Grt. - Grottasong
Hav. - Hvaml
Hdl. - Hyndluljod

Fm. - Fafnismal

Hir. - Helreid Brynhildar

Gg. - Grogaldr

Hm. - Hamdismal

Gdr. - Gudrunarkvida

Hrbl. - Harbardsljod

Akv. -Atlakvida
Alv. - Alvissmal
Atm. - Atlamal
Bdr. - Baldrs draumar

352
Hunn. - Hunnenschlachtlied

Rth. - Rigsthula

Hym. - Hymiskvida

Sdf. - Sigdrifumal

HHund. I - Helgakvida Hundingsbanna in fyrri

Skir. - Skirnismal

HHund II - Helgakvida Hundingsbanna onnor

Svm. - Svipdagsmal

HHjorv. - Helgakvida Hjorvardssonar

Thrk. - Thrymskvida

Ls. - Lokasenna

Vkv. - Volundarkvida

Oddr. - Oddrunargratr

Vfm. - Vafthrudnismal

Rm. - Reginsmal

Vsp. - Voluspa

Skrty nazw czci Eddy Snorriego Sturlusona

Gylf. - Gylfaginning
Hat. - Hattatal
Skaldskap. - Skaldskaparmal

Rye. 29. Wz z pochwku odziowego w kurhanie w Oseberg

W Y K A Z ILUSTRACJI

Rye. 1. Zota blaszka z Lundeborga. Scena czona z motywem hierogamii w mitologii nor
dyckiej (za L.P. Supecki 1998)

Ryc. 2. Krl Gylfi przed bogami. Gylfi przebrany za Gangleriego stoi przed tronem, na kt
rym zasiadaj pouczajcy go o skandynawskiej mitologii bogowie Har, Jafnhar i Thridi
(przerys postaci z miniatury w Codex Upsaliensis. Oryginalna posta strony prze
drukowana w faksymile oryginau: Snorre Sturlusons Edda. Uppsala-handskriften
DG 11, t. 1, wyd. A. Grape, Uppsala 1962)

20

Ryc. 3. Scena skadania ofiary z czowieka. Kamie obrazkowy Hammars I. Gotlandia.

Szwecja (za S. Lindqvist 1941-1942, nr 429)

25

Ryc. 4. Wilk Fenrir w ptach. Fragment miniatury z papierowego manuskryptu Eddy po

etyckiej AM 738 z 1680 roku (ongi w Kopenhadze, Det Arnamagnaeanske Sammling, obecnie w Stofnum Arna Magnussonar w Reykjaviku)

68

Ryc. 5. Futhark. Pierwsze 6 znakw alfabetu runicznego (f u th r k) na napisie z Hedeby

z VIII wieku (przerys za: E. Moltke 1976, s. 24)

69

Ryc. 6. Walhalla. Fragment miniatury z papierowego manuskryptu Eddy poetyckiej AM 738

z 1680 roku (ongi w Kopenhadze, Det Arnamagnaeanske Sammling, obecnie
w Stofnun Arna Magnussonar w Reykjaviku)

79

Ryc. 7. Wotan/Odyn (?). ptak, ko i jele. Scena ze zotego brakteatu z Skrydstrup. Dania.
obecnie w Kopenhadze (za: K. Hauck 1972, 63)

80

Ryc. 8. Odyn w postaci orla zwraca mid poezji. Fragment kamienia obrazkowego Hammars
III, Gotlandia, Szwecja, ca VIII wiek (przerys za: E. Nylen, J P. Lamin 1991. 50)
Ryc. 9. Tyr trzymajcy dto w paszczy Fenrira. Scena ze zotego brakteatu z Trollhttan,
Szwecja (przerys za: K. Hauck 1978, 361). Na brakteacie z Trollhttan Tyr trzyma
w paszczy Fenrira lew rk, natomiast na brakteacie z Hamburga (K. Hauck 1978,
Tafel 33) zgodnie ze znan treci mitu - praw

92

Ryc. 10. Odyn na Sleipnirze. Posta wojownika na omionogim koniu, ktrego wita kobieta
(moe Walkiri) z rogiem w doni. Albo Odyn powracajcy do Walhalli, albo powi
tanie u jej bram polegego bohatera (wysuwane s te inne interpretacje). Kamie
obrazkowy Tjngvide 1. Gotlandia, Szwecja, VIII wiek (za: S. Lindqvist 19411942, nr 305)

Ryc. 11. Odyn i wilkoak. Taczca posta bez jednego oka, zapewne Odyn. obok niego wo
jownik w wilczej skrze. Patryca z Thorslundy (za: W. Duczko 2002, 178)

107

89

354

Rye. 12. Bg pochylajcy sie nad lecym koniem. Przedstawienie interpretowane jako zna
ny z Drugiego zaklcia merseburskiego epizod uzdrowienia nogi konia Baldra
przez Wotana/Odyna. Scena z brakteatu Schnen-B (za: K. Hauck 1992. 242). Po
dobnie interpretuje si przedstawienia samej gowy boga widniejcej nad koniem ze
zaman przedni nog (na ktrej czasem siedzi ptak), jak np. na brakteacie
Hlsinborg (K. Hauck 1978. Tafel 26)
Ryc. 13. Samoofiara Odyna? Przedstawienie na zotym brakteacie rs B. Posta wojownika
z wczni o zakrconym drzewcu i ostrzu skierowanym w stron trzymajcej j
postaci ludzkiej z koskim ogonem. Przedstawienie interpretowane jako nawizanie
do mitu samoofiary Odyna (przerys z: K. Hauck 1978, 397)
Ryc. 14. Kamie z Altuna w Upplandzie. Szwecja, X wiek. Na grze posta na podwysze
niu (Odyn?), w rodku posta na koniu (Frej?), u dou Thor walczcy z Midgardsor
mem. Wida, jak stopa Thora przebija poszycie odzi (przerys za: E.O.G. TurvillePetre 1964, Fig. 21)
Ryc. 15. Srebrny motek Thora. Skania, koniec X wieku (za: Viking og Hvidekiist. Norden
og Europa 800-1200, wyd. E. Roesdahl, Kbenhavn 1992, 190)
Ryc. 16. Symbol valknuta (przerys za: E. Nylen, J.P. Lamm 1991, 64)
Ryc. 17. Midgardsorm. Scena przedstawiajca Wa wiata poykajcego eb byka zatknity
na hak wdki Thora. Fragment miniatury z papierowego manuskryptu Eddy poetyc
kiej AM 738 z 1680 roku (ongi w Kopenhadze, Det Amamagnaeanske Sammling,
obecnie w Stofnun Arna Magnussonar w Reykjaviku)
Ryc. 18. Frej z Rllinge. Szwecja. Maleka figurka uznawana za wyobraenie boga Freja
(przerys za: Viking og Hvidekrist. Norden og Europa 800-1200, wyd. E. Roesdahl.
Kbenhavn 1992, 147)
Ryc. 19. Fragmenty zaklcia runicznego z Bergen (przerys za: A. Liestl 1965, fig. 3) . . .
Ryc. 20. mier Baldra. Brakteat Faxe (przerys z: K. Hauck 1978)
Ryc. 21. Olbrzymka Hyrrokin. Olbrzymka jedzie na wilku trzymajc we jako wodze. Ka
mie z Hunestad w Skanii, Szwecja. XI wiek
Ryc. 22. Zloty rg z Gallehus. Jeden z dwch zotych rogw z pocztkw epoki wdrwek
ludw, odnalezionych w Gallehus, ale w 1802 roku ukradzionych z Muzeum w Ko
penhadze i przetopionych, znanych jedynie z przerysu Ole Worma (za: L. Jacobsen.
E. Moltke, Danmurks Runeinnskrifter, t. 1, 1941, 12 i 16)
Ryc. 23. Fontanna Gefjon w Kopenhadze. XIX wiek (fot. L.P. Supecki)
Ryc. 24. Kobieca posta na brakteacie Grossfahner-B (za: Mythological Women 2002, Plate lc).
Ryc. 25. Sceny z mitu Sygurda na pycie runicznej z Ramsunda. Sdermanland, Szwecja,
XI wiek (za: L.P. Supecki 2002, 192)
Ryc. 26. Domniemany Thurs. Trjgowa posta na mniejszym rogu z Gallehus (za: G. Leczyk, wiatowi! zbruczaski, Materiay Archeologiczne" 5, 54)
Ryc. 27. Loki z zaszytymi ustami. Kamie z wyposaenia stanowiska hutniczego w Sanptun
(Dania) z ok. 1000 roku (za: Danefae. Til Hendes Majestaet Dronning Margarete II,
red. PV. Glob, Kbenhavn 1980, 32)
Ryc. 28. Wojownicy w hemach zdobionych wyobraeniem dzika. Scena na patrycy z Torslunda(zaW. Duczko 2002, 178)
Ryc. 29. Wz z pochwku odziowego w kurhanie w Oseberg, Norwegia, IX wiek. Obecnie
w Viking Ship Museum w Oslo (za: L.P. Supecki 1998, 135)
Ryc. 30. Tkanina z Oseberg. Procesja kultowa. Akwarela Mary Strom z rekonstrukcj przed
stawie (za: B. Hougen, Osebergfunnets Billedvev,,.Viking", 1940)

114

117

128
129
146

158

159
179
194
208

221
232
233
245
284

326
327
352
360

INDEKS BSTW
I POSTACI M I T Y C Z N Y C H

Aegir 56, 76, 127, 154, 155, 219, 222, 285,

289, 296, 297, 303, 308
Agnar 121, 122, 264
Alfrigg 218, 274, 324
Allfdr (=Odyn) 47, 49, 98, 108, 250
Alvis 18, 133, 135, 322
Alvita 243, 307
Andvari 218, 325
Angrboda 65, 94, 201,215
Ansowie (por. Asowie) 77
Ask 37, 38, 39, 40, 41, 67, 98, 127, 145, 227,
238
Asowie 11, 12, 31, 36, 37,41, 42, 45, 46,47,
48, 53, 55, 56, 57, 59, 62, 64, 65, 66,
68, 69, 70, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 79,
80, 81, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91,
93, 94, 96, 97, 98, 99, 117, 118, 119,
123, 124, 127, 131, 132, 134, 140, 141,
142, 144, 147, 149, 150, 154, 156, 159,
160, 166, 167, 168, 169, 170, 172, 173,
174, 177, 178, 184, 186, 190, 196, 197,
198, 200, 201, 202, 207, 212, 214, 215,
219, 221, 222, 227, 228, 230, 231, 236,
238, 239, 249, 255, 256, 263, 265, 270,
275, 276, 284, 285, 288, 291, 292, 293,
296, 300, 301, 302, 307, 311, 312, 314,
322, 323
Asynie 11, 76, 173, 190, 201, 215, 249, 250,
251, 252, 254, 259, 260, 261, 265, 266,
279, 289, 302
Aud 33, 247, 248
Audumla 28, 29
Aurboda 304
Aurvandil 35, 144, 227
Austri 30, 317

Baldr 11, 18, 45, 46, 49, 56, 64, 65, 67, 76,
100, 101, 103, 104, 110, 114, 115, 123,
127, 138, 141, 167, 173, 178, 178, 181,
184, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 200,
201, 202, 205, 206, 207, 208, 209, 210,
211, 212, 213, 217, 219, 220, 223, 249,
251, 264, 265, 266, 272, 294, 302, 318
Bara 298
Baugi 88
Beli 174
Bergelmir 29
Berling 218, 274, 324
Bestia 28, 29, 42, 118, 288, 290, 300, 305
Bifur318
Bil 34, 250, 251
Billing 316
Blain 36,318
Bofur 318
Bolthom29, 118,290,300
Bombur 318
Bous 123, 206
Bragi 11, 76, 101, 103, 110, 112, 116, 144,
156, 198. 221,230,251,265,305
Brimir 36, 50, 64, 118
Brokkur 323, 324
Buri 11,31, 100, 288
Burr 28, 29, 32, 37, 42, 288
Bylgia 288
Czarne Elfy (= kary) 279, 314
Dagr 33, 34, 106, 322
Dainn 54, 117, 118, 273, 308, 311, 318, 324
Disy 11, 68, 73, 76, 190, 230, 133, 234, 235,
236, 237, 247, 253, 266, 268, 284

356

Donar 38, 95, 97, 129, 130, 131, 194, 312

Drofn 298
Dufa 298
Durin 36,40, 145,315,318
Durnh-316, 318, 321
Dwalinn 54, 117, 118, 218, 239, 274, 311,
316, 317, 319, 322, 324
Dyrgie (= karlice) 320
Eggther 58, 59
Egil 9, 19,56, 155, 170, 188,243
Eir 76, 250, 251,277
Elfy 12, 24, 41, 43, 55, 57, 64, 69, 75, 76, 78,
117, 118, 147, 160, 170, 173, 177, 178,
179, 180, 238, 239, 270, 284, 285, 306,
307, 308, 309, 310, 311, 312, 314, 315,
317, 318, 325, 326
Elli 27, 153
Embla 37, 38, 39, 40, 41, 46, 67, 98, 127,
145, 227, 238
Farabauti 214, 215, 225, 231, 289
Fenja 141, 176, 192
Fenrir (= wilk) 35, 50, 59, 60, 61, 62, 63, 65,
66, 68, 92, 94, 95, 101, 108, 109, 112,
124, 127, 158, 174, 201, 215, 325
Fjalar 55, 58, 86, 87, 153, 323
Fjolsvidr 322
Fjolsvinn 45, 46, 277
Fjolnir 172, 173, 175, 305
Fjorgyn 134, 190, 191, 193
Fjorgynn 190, 191, 193, 264, 288
Forseti 56, 67, 76, 197, 213
Frej 11, 18, 24, 55, 56, 61, 62, 64, 69, 70, 71,
75, 76, 78, 84, 85, 90, 91, 99, 104, 110,
113, 115, 159, 160, 162, 163, 164, 165,
166, 167, 168, 169, 170, 171, 172, 173,
174, 175, 176, 177, 178, 179, 181, 182,
183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190,
191, 193, 195, 197, 200, 209, 221, 251,
252, 262, 263, 268, 282, 288, 301, 303,
308,310,311,323, 324
Freja 11, 16, 28, 45, 50, 56, 70, 71, 76, 77,
79, 82, 83, 84, 85, 100, 107, 115, 123,
125, 126, 132, 133, 141, 142, 147, 148,
159, 163, 166, 168, 170, 171, 174, 189,
190, 191, 193, 207, 215, 217, 218, 223,
234, 250, 251, 252, 255, 256, 257, 263,

265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 272,

273, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 283,
288, 289, 303, 306, 308, 311, 320, 324
Freki49,59, 60, 107, 108
Frigg 11, 55, 61, 76, 100, 104, 116, 121, 123,
127, 190, 191, 192, 195, 196, 197, 199,
202, 207, 212, 250, 251, 252, 263, 264,
265, 266, 268, 270, 272, 273, 274, 277,
278, 283, 288
Frija (patrz te Frigg) 115, 192, 264
Ful 191, 207
Fulla 76, 190,191,212,250,251,252,266, 267
Fylgie 11, 106, 233, 235, 237, 249
Gabie 254, 271
Gandalf 308
Garm 49, 59,61,62, 63,65
Gefjon 11, 76, 101, 232, 250, 251, 252, 254,
255, 256, 257, 258, 262, 271, 274, 278
Geirrod 27, 49, 114, 121, 122, 134, 140, 141,
149, 150, 151, 152, 153, 217, 222, 236,
264, 266, 267, 305, 306
Gerdr 61, 70, 71, 76, 79, 103, 104, 113, 173,
174, 175, 177, 178, 180, 181, 182, 187,
251, 252, 262, 282, 283, 288, 289, 294,
304, 305, 307
Geri 49, 107, 108
Gilling 87, 88
Gjallar 86, 87, 323
Gjalpa 140, 149, 150, 151, 222, 306
Gna 76, 250,266, 267,251
Gondul 111, 112,247, 269, 276
Greipa 140, 149, 222, 306
Grerr 218, 274, 324
Gridr 100, 127, 150, 151, 152, 265, 288, 304,
305
Groa 144, 256
Gullveig 42, 78, 81, 82, 83, 91, 251, 275
Gymir 177, 178, 180, 304
Gunnloda 87, 88, 89, 90, 102, 115, 230, 265,
288, 305
hamingie 237
Har (= Odyn) 19, 108
Harbard (= Odyn)18, 125, 141
Heidr 81, 83
Heidrunn 28, 53, 83, 107, 108, 270

357

Heimdall 11, 18, 32, 40, 41, 48, 53, 56, 59,
61, 62, 76, 101, 160, 209, 218, 219,
221, 222, 223, 224, 225, 226, 274, 275,
282, 294, 299, 300
Hel (bogini) 50, 65, 158, 196, 201, 202, 207,
210, 212, 213, 215, 234, 249, 294
Hel (zawiaty) 48,49, 50, 55, 59, 61, 67, 103,
124, 201, 202, 205, 207, 210, 211, 212,
266, 267
Heriarfdr (= Odyn) 55
Hermod 49, 76, 101, 103, 104, 112, 126, 127,
204,207, 212,213,231,266
Hlodyna 11, 61, 134, 258
Hoenir 11, 37, 38, 39, 40, 64, 66, 67, 71, 74,
76, 78, 84, 85, 98, 127, 168, 216, 217,
218, 221, 227, 228, 229, 260, 261, 301,
325
Hlin (= Frigg) 61, 250, 256
Hild 247, 269, 274
Hdr 64, 67, 76, 100, 127, 197, 198, 199,
201,205,206,213, 230,305
Hrimthursowie 28, 29, 52, 61, 133, 208, 285,
287, 293, 324
Hropt (=Odyn) 107, 117, 118
Hrungnir 35, 37, 73, 131, 134, 135, 141, 142,
143, 144, 145, 146, 157, 279, 280, 288,
295
Hymir 18, 50, 66, 93, 94, 132, 141, 153, 154,
155, 156, 168, 169, 290, 291, 295, 305
Hyndla 18, 28, 122, 126, 272, 275, 276, 306
Hyrrokin 141, 207, 208, 210
Idisy 233, 234
Idunn 11, 116, 178, 181, 187, 217, 218, 231,
251, 252, 260, 261, 262, 263, 273, 283,
288, 291, 296, 302
Ing 78, 171, 172
Indra 132, 133, 146
Irmin 31, 95
Jarnsaxa 134, 222, 278, 288, 304
Jokul 188, 293
Jrd 33, 78, 100, 134, 139, 143, 159, 191,
251, 258, 259, 265, 304, 317
Kary 11, 12, 18, 24, 30, 36, 37, 41, 50, 64,
66, 69, 71, 72, 86, 87, 90, 133, 135,
145, 208, 217, 218, 219, 238, 270, 272,

274, 284, 287, 291, 292, 308, 311, 312,

315, 316, 317, 319, 320, 321, 322, 323,
325, 326
Kwasir 84, 85, 86, 87, 90, 168, 219, 301,
320, 323
Land-As 75, 170
landvaettir 24, 70, 75, 308, 313, 314
Laufey214, 215, 289
Lif 44, 67, 301
Lifthrasir 44, 67, 301
Litr 208, 318
Ljosalfar (por. Elfy) 64
Lodurr 37, 38, 39, 40, 71, 98, 127, 131, 216,
227, 229
Lofar316, 319, 320
Lofn 76, 250, 251
Loki 11, 16, 18,32,38,41,45,48,55, 59, 60,
61, 62, 65, 74, 76, 79, 86, 93, 94, 95,
123, 127, 128, 134, 139, 140, 147, 148,
149,152, 153, 168, 180, 194, 196, 199,
201, 202, 213, 214, 215, 216, 217, 218,
219, 220, 223, 224, 226, 228, 229, 231,
251, 256, 257, 260, 261, 262, 265, 273,
274, 275, 279, 296, 302, 303, 323, 324,
325, 326
Loptr (= Loki) 216
Magni 66, 67, 76, 129, 134, 135, 143, 192,
278, 303
Mani 34, 35
Mannus 30, 171
Matrony 11, 42, 233, 253, 254, 262, 263
Menglada 277, 278
Menja 141, 176, 292
Midgard 30, 37, 46, 48, 53, 57, 61, 160, 289,
293
Midgardsorm 18, 48, 50, 59, 60, 61, 62, 63,
65, 66, 141, 153, 154, 155, 156, 157,
158, 201, 215, 293
Mimir 52, 53, 54, 59, 62, 84, 85, 86, 102,
116, 118, 119, 120, 124, 128, 168, 225,
226, 228, 229, 285, 296, 298, 299, 300,
301, 304, 305, 321
Modi 66, 67, 76, 134, 135, 192, 278, 304
Mdsognir 36, 37, 40, 145, 315, 318
Mokkurkalfi 37, 135, 142, 144, 145, 315
Muspelssonar 48, 63, 65, 219

358

Nabi 273, 324

Nanna 197, 198, 208, 209, 210, 212, 213,
251,252,264
Nari (Narfi) 215,219
Natta 33, 317
Nehalennia 262, 263
Nerthus 11, 28, 159, 160, 161, 162, 164, 165,
171, 172, 190, 191, 193, 253, 259, 263
Njord U, 56, 64, 70, 71, 75, 76, 77, 79, 84,
85, 86, 90, 91, 93, 95, 101, 103, 159,
160, 164, 165, 166, 167, 168, 172, 173,
174, 175, 177, 186, 190, 191, 193, 214,
230, 251, 259, 268, 274, 288, 289, 301,
302,311,324
Nordri 30,317
Norny U, 17, 39, 40, 42, 43, 51, 57, 83, 233,
237, 238, 240, 243, 287, 290, 301, 317
Odr 250, 252, 271,272
Odyn 11, 16, 17, 24, 26, 28, 29, 31, 32, 35,
37, 38, 39, 40, 42, 49, 50, 51, 52, 53,
55, 56, 58, 59, 61, 62, 66, 69, 70, 71,
72, 74, 75, 76, 84, 85, 87, 88, 89, 90,
91, 92, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102,
103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110,
111, 112, 113, 115, 116, 117, 118, 120,
121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 132,
133, 134, 139, 140, 141, 145, 146, 149,
150, 157, 159, 169, 170, 172, 174, 175,
178, 181, 184, 190, 196, 197, 198, 201,
202, 205, 206, 207, 208, 209, 211, 212,
213, 215, 216, 218, 220, 223, 224, 225,
226, 227, 228, 229, 230, 231, 236, 246,
251, 255, 259, 260, 262, 264, 265, 266,
268, 269, 272, 274, 275, 276, 280, 282,
288, 289, 290, 299, 300, 301, 303, 304,
305,311,319, 321,323, 324, 325
Olbrzymi 12, 25, 28, 30, 31, 35, 36, 37,
41,42,43, 44, 45,46,48, 50, 54, 55, 56,
58, 59, 60, 61, 64, 66, 68, 69, 70, 73,
76, 85, 87, 89, 93, 115, 116, 118, 119,
128, 131, 133, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151,
153, 154, 155, 156, 158, 160, 167, 168,
169, 174, 178, 214, 215, 216, 217, 218,
222, 238, 256, 270, 277, 279, 284, 285,
286, 287, 288, 289, 290, 291, 292, 293,
294, 295, 298, 306, 307, 308, 311, 313,
315, 316, 318, 321, 325, 326

Olbrzymki 18, 28, 35, 42, 43, 45, 58, 76, 90,
93, 100, 101, 122, 134, 139, 141, 152,
167, 173, 176, 177, 180, 181, 207, 208,
210, 212, 222, 251 270, 272, 276, 278,
281, 282, 286, 288, 292, 294, 295, 298,
302, 303, 304, 305, 306
Ollerus (= Ullr) 123
Olruna 243, 307
Phol (= Ful) 114, 115, 190, 195, 267
Praolbrzym 27, 28,31,287
Ran 50, 56, 297, 298, 325
Rig 40,41
Rig (= Heimdall) 40,71,223
Rinda 101, 123, 201, 206, 251, 265, 288, 304
Saga 55, 56, 76, 250, 251,266
Saxnot 95, 97
Sif 12, 76, 134, 142, 180, 215, 217, 219, 251,
262, 278, 279, 280, 323
Sigdryfa 118, 119, 178 242
Sigyn 16,215,219, 251,252
Sinthguna 114, 115
Sjofn 250, 251
Skadi 35, 56, 76, 79, 85, 101, 148, 167, 168,
172, 173, 215, 218, 219, 251, 282, 288,
302, 303, 305
Skirnir 18, 62, 70, 104, 113, 174, 178, 180,
181, 262
Skjold 172, 101
Skogul 33, 180, 111, 112, 246
Skuld 43,51,238
Sleipnir 24, 96, 105, 120, 127, 142, 143, 201,
207, 212, 215, 217
Snotra 76, 250, 251
Sol 34, 66,250,251
Sudri 30,317
Sunna 34, 114, 115
Surtr 27, 48, 50, 55, 59, 60, 61, 62, 63, 65,
66, 67, 174, 181
Suttung 87,88, 89, 115
Svanvita 243, 307
Svava 240, 241
Syn 76, 250, 251
Tarpeja 82

359
Thjalfi 31, 73, 135, 139, 143, 150, 151, 152,
153, 155,217
Thjazi 56, 74, 88, 93, 141, 148, 167, 218, 219,
228, 261, 263, 288, 296, 302, 303, 312
Thokk 212, 213
Thor 11, 18, 27, 35, 37, 45,47, 48,49, 50, 55,
56, 61, 62, 66, 69, 70, 71, 73, 75, 76,
93, 94, 98,107, 109, 113, 114, 120, 126,
127, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135,
136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143,
144, 145, 147, 148, 149, 150, 151, 152,
153, 154, 155, 156, 157, 158, 170, 175,
184, 190, 191, 192, 207, 208, 216, 217,
218, 219, 222, 229, 234, 251, 258, 259,
270, 273, 275, 276, 278, 279, 280, 282,
283, 286, 288, 291, 292, 294, 295, 296,
303, 304, 305, 306, 312, 318, 323, 324
Thorgerdr Holgabrudr 12, 145, 280, 281, 282,
283, 286, 305
Thrudr 134, 135, 144, 192, 278
Thrym 18, 132, 141, 146, 147, 148, 149, 251,
270, 273, 276, 286, 287, 288, 289, 291,
295, 302
Thursowie 83, 140, 146, 148, 178, 179, 180,
201, 284, 286, 287, 290, 294
Trivaldi 140, 157
Trolle 179, 180, 285, 286, 287
Tyr 11, 16, 56, 61, 62, 65, 70, 71, 74, 76, 92,
93, 94, 95, 98, 101, 126, 139, 154, 155,
169, 215, 288, 291, 294
Ullr 11, 23, 55, 71, 76, 78, 100, 134, 221,
229, 230, 234, 278, 279
Urdr42, 44,51,238
Utgard 46, 48, 57, 153
Utgardaloki 49, 135, 141, 152, 153, 155, 217
Vafthrudnir 66, 115
Valfodr (= Odyn) 53, 54, 98, 116
Vanadis 308,318
Var 76, 149, 251
Vidofnir 55, 216
Vikar 125, 203, 204
Vindalf 308, 318
Volla (= Fulla) 115, 264
Vor 148, 250, 251

Walhalla 24, 28, 50, 55, 56, 61, 67, 79, 98,
99, 105, 107, 108, 109, 110, 111, 113,
142,211,231,246,269
Wali 55, 66, 67, 76, 101, 127, 201, 206, 213,
215,219,251,265, 305
Walkirie 11, 33, 42, 43 , 61, 106, 111, 112,
118, 119, 124, 180, 198, 209, 233, 236,
237, 239, 240, 241, 243, 246, 247, 250,
251,, 253, 256,267, 269, 274, 276, 282,
328
Wanowie 11, 12, 41, 43, 46, 56, 64, 68, 69,
70, 72, 74. 75, 76, 78, 79, 80, 81, 83,
84, 85, 86, 90, 91, 110, 116, 123, 158,
159, 160, 165, 166, 168, 170, 173, 174,
178, 181, 190, 197, 200, 222, 228, 229,
268, 269, 271, 275, 282, 284, 289, 301,
308, 309, 311, 322
We 28, 29, 32, 37, 38, 76, 98, 100, 123, 127,
227, 288
Werdandi 43, 51,238
Westri30,317
Widar 56, 61, 62, 66, 67, 76, 101, 127, 150,
304
Wili 28, 29, 32, 37, 38, 98, 100, 123, 127,
227, 288
Wilk (= Fenrir)
Wolund 307, 311, 312, 320
Wotan 29, 38, 71, 80, 92, 95, 96, 97, 100,
103, 104, 105, 106, 107, 114, 115, 120,
125, 126, 129, 131, 190, 193, 195, 205,
212
Yggdrasill 18, 25, 40, 44, 51, 52, 53, 54, 58,
59, 60 62, 63, 66, 67, 116, 119, 120,
216, 226, 227, 238, 300, 301
Ymir 11, 18, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 36,
38, 40, 46, 50, 93, 118, 287, 288, 315,
317
Yngvi 166, 171, 174, 175, 319, 320
Yngvi-Frej 31, 101, 170, 172, 251