You are on page 1of 15

POLSKA SZKOA

SOCJOLOGII
HISTORYCZNEJ
I HISTORII
GOSPODARCZEJ:
WITOLD KULA,
MARIAN MAOWIST

SPIS TRECI
Poytki z historii czyli po co czyta dzi Witolda Kul i Mariana Maowista / 01
Cz pierwsza
Historia nie dzieli si na dawniej i dzi/ 05
Ja to polskie zboe cigaem po caym wiecie / 10

Poytki z historii czyli po co


czyta dzi Witolda Kul
i Mariana Maowista
Przemysaw Wielgosz / Le Monde diplomatique - edycja polska

Witold Kula, rozwj hybrydalny w polonocentrycznej Europie Wschodniej


i debata o wschodnioeuropejskim zacofaniu / 13
Cz druga
Nowy europejski merkantylizm / 19
Wok debaty Brennerowskiej uwarunkowania niedorozwoju
Europy Wschodniej / 21

Opracowanie powstao w ramach projektu konferencyjnego


POLSKA SZKOA SOCJOLOGII HISTORYCZNEJ I HISTORII
GOSPODARCZEJ: WITOLD KULA, MARIAN MAOWIST
organizowanego przez Instytut Wydawniczy Ksika i Prasa,
Le Monde diplomatique - edycja polska
przy wsparciu Fundacji im. Ry Luksemburg.
2013
ISBN: 978-83-62744--34-3
Redakcja: Przemysaw Wielgosz
Instytut Wydawniczy Ksika iPrasa
ul. Twarda 60, 00818 Warszawa
tel. 226241727
kip@medianet.pl
www.iwkip.org
www.mondediplomatique.pl
Opracowanie graficzne: bekarty.pl

Ekonomia potrzebuje historii, a historia


ekonomii. Ten pozorny truizm w ostatnich
latach nie mg przebi si do gwnego nurtu debat i bada zarwno wrd
historykw jak i ekonomistw. Szczeglnie
w Europie rodkowo-Wschodniej, w ostatnich 25 latach ekonomici zachowywali
si tak jakby nie istniaa nie tylko historia
gospodarcza, ale take historia ich wasnej
dziedziny. Z drugiej strony historycy zaniedbywali gospodarczy i spoeczny wymiar
przeszoci. W obydwu wypadkach efekty
nie byy zachcajce ekonomia ahistoryczna chtnie przeksztaca si w pseudonaukow prawd objawion, niewiadom
wasnych uwarunkowa i ogranicze, historia staje si pask kronik politycznych
wydarze zbyt czsto oddajc monopol
punktowi widzenia panujcych (zarwno na przeszo jak i na teraniejszo
konstruowan w oparciu o okrelone wizje
przeszoci).
Obecny kryzys kapitalizmu wiatowego
przynis wiele zego, ale w jednym punkcie
mona si z niego cieszy: mocno podway
dobre samopoczucie dominujcych wykadni rzeczywistoci spoecznej: ekonomii
neoliberalnej, a take konserwatywnej
historiografii. Kryzys wymusza ponowne
odkrycie zapoznanego w erze neoliberalizmu powizania zmusza ekonomi do
ujawnienia historycznej natury zarwno jej
samej jak i jej przedmiotu, a historiografi
do rehabilitacji wymiaru spoeczno-ekono-

micznego poznania historycznego i wyjcia


poza opotki narodowych granic i nacjonalistycznych mitw.
Powrt historii polskiego zacofania
W takiej sytuacji, po dwch dekadach marginalizacji i zapomnienia ronie zainteresowanie polsk szko socjologii historycznej
i historii gospodarczej oraz spucizn jej
ojcw zaoycieli Mariana Maowista
i Witolda Kuli. Ich dzieo, czc histori,
ekonomi i socjologi, przyciga dzi uwag z kilku powodw. Autorzy ci odegrali
niepoledni rol w XX wiecznej historiografii wiatowej i jej zwrocie w stron kategorii dugiego trwania, procesw gospodarczych, powiza midzynarodowych,
transformacji spoecznych oraz struktur
codziennoci widzianych z perspektywy
globalnej. Byli pionierami bada nad specyfik formacji ekonomicznej spoeczestw
Europy rodkowo-Wschodniej oraz
historycznymi korzeniami i przebiegiem
rozchodzenia si drg rozwoju wschodniej
i zachodniej czci starego kontynentu midzy XIII a XVII stuleciem.
Ich badania ukazay ekspansj kapitalizmu jako proces wytwarzajcy nierwnoci
przyczyniajc si do zasadniczej redefinicji
poj takich jak zacofanie czy niedorozwj. Odrzucili utosamienie zacofania
z nieprzezwycionym wpywem przeytkw dawnych form spoeczno-ekonomicznych oraz przekonanie o tym, e regiony
Wstp / 01

zacofane po prostu nie nadaj za tymi


najwyej rozwinitymi. Wskazali na rol
jak w wytwarzaniu zacofania jednych
i rozwoju drugich ma charakterystyczny
dla stosunkw kapitalistycznych midzynarodowy podzia pracy oparty na nierwnej wymianie oraz ewolucji ukadw si
spoecznych, ktra na obszarach spychanych na peryferie systemu przyjmuje obrt
niekorzystny dla klas podporzdkowanych.
W takim ujciu zacofanie staje si produktem modernizacji czyli innymi sowy
ekspansji kapitalizmu, ktry polaryzuje
wiat na bogate centrum systemu i jego
biedne peryferie.
Wpyw wywarty przez badania Kuli i Maowista na prace Fernanda Braudela czy Immanuela Wallersteina oraz dialog jaki obaj
prowadzili z historykami szkoy Annales
i analizy systemw-wiatw stanowi znakomity dowd na midzynarodow renom
polskiej historiografii w latach 50. 60. i 70.
XX wieku, co kontrastuje z jej dzisiejszym
prowincjonalizmem. Wszelako lektura Kuli
i Maowista ma take wymiar aktualny.
Pozwala lepiej zrozumie i zmierzy si
z problemami polskiej historii i wspczesnoci, ktre w latach 90. minionego
wieku wydaway si anulowane na drodze
integracji starego kontynentu i powrotu
Europy Wschodniej do swego rzekomego
zachodniego matecznika. Dzi widzimy, e
kwestie peryferyjnego stratusu polskiej gospodarki oraz odpowiadajcej mu kultury
politycznej i ukadw si spoecznych, ktre
Kula i Maowist tak znakomicie opisywali
i analizowali, nie przestay by zasadniczymi kategoriami definiujcymi specyfik procesw spoeczno-ekonomicznych
w naszym kraju i w naszej czci wiata
oraz komplikujcymi uproszczone, linearne
wizje jej modernizacji na drodze imitacji
i dogonienia Zachodu.

02 / Przemysaw Wielgosz

Pitno paszczyzny
Prace Maowista i Kuli s znakomitym
narzdziem analizy peryferyjnych cech
polskiej kultury politycznej i mechanizmw
rzdzcych yciem publicznym w naszym
kraju. Lektura tych klasycznych ju ksiek
moe pomc dzisiejszym ich czytelnikom
zwrci uwag na potrzeb rekonstrukcji
historycznych korzeni saboci demokracji
w Polsce. Maowist i Kula wskazywali tu
przede wszystkim na szlachecko-paszczyniane dziedzictwo, ktre nie tylko
kadzie si cieniem na potencjale modernizacji gospodarczej kraju, ale take wpywa
negatywnie na jego kultur polityczn
przyczyniajc si do saboci spoeczestwa
obywatelskiego, naskrkowoci instytucji
demokratycznych, deficytu oddolnych
inicjatyw obywatelskich i kultury demokratycznego uczestnictwa, a z drugiej strony
otwiera pole dla popularnoci projektw
autorytarnych w polityce polskiej.
Mona take zaryzykowa twierdzenie,
e dziedzictwo paszczyzny, folwarku
i monokulturowego imperium zboowego
pobrzmiewa dzi w polityce niskich pac
majcych stanowi fundament naszej
przewagi komparatywnej i w tendencji do
zastpowania rozwoju inwestycjami w tworzenie montowni zagranicznych koncernw, inaczej mwic w maquiladoryzacji
polskiego przemysu i wynikajcym z niej
ogromnym udziale importu w eksporcie.
Zaproponowane wiele lat temu przez
Kul i Maowista spojrzenie na histori
kapitalizmu i rzdzcych jego ekspansj
mechanizmw pozwala lepiej zrozumie
dzisiejsze problemy takie jak trwao i pogbianie si polaryzacji w obrbie globalnego systemu, podzia wiata na centrum
i peryferie. Mechanizmy te z ca ostroci
ujawniy si w toku kryzysu finansowego
i wielkiej stagnacji po roku 2007.

Centra i peryferie
w zjednoczonej Europie
Kryzys ekonomiczny w strefie euro i caej
Unii realnie zagraa nie tylko wsplnej
walucie, ale take demokratycznemu charakterowi UE. Jednym z najgroniejszych
przejaww kryzysu, ktry pogbia si za
spraw nieudolnego zarzdzania nim przez
Trojk jest rozpad spoeczno-gospodarczej
przestrzeni unii na centra i peryferie. Pod
wpywem polityk neoliberalnych i stanowicego jeden z ich przejaww merkantylizmu krajw najbogatszych (przede
wszystkim Niemcy) odtwarza si historyczny podzia na Pnoc i Poudnie, Wschd
i Zachd. W odpowiedzi na ograniczanie
demokratycznej kontroli narodw nad
strukturami decyzyjnymi i politykami ekonomicznymi UE w krajach zepchnitych na
peryferie odradzaj si siy nacjonalistyczne
i antyeuropejskie.

Skuteczna lewicowa odpowied na te


wyzwania wymaga zrozumienia natury
polaryzacji spoeczno-ekonomicznej, ktr
obserwujemy dzi w Europie i jej skutkw
politycznych. W tej sytuacji warto sign
do autorw polskiej szkoy socjologii historycznej i historii gospodarczej.
Prace ekonomiczno-historyczne Mariana
Maowista i Witolda Kuli wci zachowuj
wieo i aktualno: badania nad rdami nierwnoci na wiecie, tendencj
globalnego kapitalizmu do polaryzacji
w skali wiatowej, wiatowym podziaem
pracy, nierwnym rozwojem i specyficzn
drog rozwojow formacji peryferyjnych
pozwalaj lepiej zrozumie przyczyny
odtwarzania dawnych linii podziaw na
centra i peryferie systemu nawet w tak
zintegrowanych obszarach jak Unia Europejska, a take specyficzne cechy peryferyjnych ukadw klasowych i kultur politycznych, ktrym wci musimy stawia czoa
w Polsce.

Wstp / 03

Cz pierwsza

Historia nie dzieli si na


dawniej i dzi
Marcin Kula / Instytut Historyczny, Uniwersytet Warszawski

PORTRETY
INTELEKTUALNE
STANOWISKA
WPYWY

Zgodziem si na udzia w tej konferencji


z wahaniem przez szacunek dla pamici
Ojca, ale te troch zmobilizowany towarzysko. Dorobek Ojca znam dobrze, gdy
towarzyszyem Mu w rnych sprawach
zawodowych podczas dugotrwaej choroby, potem porzdkowaem Jego spucizn i doprowadziem do wydania rzeczy
niepublikowanych. W potrzebie zawsze
su Kolegom informacjami biograficznymi i bibliograficznymi na temat Ojca. Jako
syn nie mam jednak szczeglnej legitymacji
do interpretacji Jego dorobku. Zwizek rodzinny wrcz krpuje w takich sytuacjach.
Nadto przeszkadza mi fakt dziedziczenia
zawodu, w ktrego sprawach i orientacjach
zajmuj pewne stanowisko. Nie chciabym
ani wspiera si autorytetem Ojca, ani rzutowa wasnych, dzisiejszych pogldw na
Niego cho oczywicie, jak kady, wiele
z domu rodzinnego wyniosem.
Spord elementw podejcia do analizy
spoecznej, ktre sam usiuj realizowa
i propagowa, zbiene z podejciem Ojca
jest nie dzielenie rzeczywistoci na minion
i obecn. Ojca specjalizacja w zakresie historii gospodarczej bya Mu z tego punktu
widzenia wygodna, bowiem pozwalaa
unikn nieszczsnego chronologicznego
podziau historykw oraz nie zagbi si
w specjalizacj tak pogbion, e a kontrproduktywn. Prawda, e w wypadku Ojca
zaleno moga by odwrotna. Moe Jego
zainteresowania byy na tyle szerokie, e

wybra specjalizacj pozwalajc je szeroko


realizowa.
Wszyscy, jak tu dzi siedzimy, jestemy
czci dziejw, a chwila, kiedy wypowiedziaem te sowa ju przesza do historii.
Stoj na stanowisku, e poznanie jedynie
dawnych lub jedynie wspczesnych aspektw jakiegokolwiek zjawiska jest poznaniem niepenym, a moe nawet wykrzywiajcym jego obraz. Historyczne wstpy,
chtnie dodawane przez autorw piszcych
o wspczesnoci, s bezuytecznym listkiem figowym, za amatorskie siganie do
dawniejszych przejaww zjawisk jest czsto
mieszne. Trzeba czy to, co dawne i to,
co wspczesne w analizie. Z kolei historia
jako dyscyplina powinna dzieli swe dziaania nie wedug okresw badawczych, lecz
wedug problemw. W ogle problem jest
rzecz waniejsz jako przedmiot refleksji
ni czas i miejsce. Tymczasem historycy
s najczciej znawcami okrelonej epoki
i wychodz od zainteresowania miejscem
i czasem. Rozumiem oczywicie trudnoci
techniczne znajomoci i badania wielu
epok oraz wielu miejsc naraz. Chciabym
jednak, by moi zawodowi konfratrzy byli
znawcami spraw spoecznych. By wychodzili od problemu, ktry mona oczywicie bada na przykadzie zdefiniowanym
w ramach miejsca i czasu, ale ktry bada
si jako problem, w szerokiej perspektywie
geograficznej i chronologicznej. Mona te
przyjrze si danemu zagadnieniu w jego
Cz pierwsza / 05

dugim trwaniu, nie wchodzc w badanie


monograficzne kolejnych jego przejaww
- co jest oczywicie niewykonalne. Bywaj
historycy polscy, ktrzy realizuj te postulaty. Przykadem pierwszego podejcia
moe by studium niestety ju nieobecnego
wrd nas Antoniego Mczaka o klientelizmie1, przykadem drugiego podobnie znakomita ksika Marii Boguckiej o ewolucji
wybranych zjawisk kultury2.
Szeroka perspektywa chronologiczna
lub/i dugie trwanie to take dojcie do
wspczesnoci. Historycy na og odrzucaj je, traktujc refleksj nad czasami
dzisiejszymi jako pole innych nauk. Kiedy
historia koczya si na Powstaniu Styczniowym (a potem uwaano to ju bya
polityka!), nastpnie na 1939 r., obecnie
na 1989 r. Rozumiem oczywicie ch
unikania historii najnowszej przez wielu
porzdnych historykw w czasach PRL.
Gdy jednak dzi sytuacja jest inna, to taka
postawa metodologiczna nie podoba mi
si - zwaszcza gdy mwimy o podejciu
problemowym i o dugim trwaniu.
Interesujc si wspczesnoci, Ojciec
z pewnoci nie widzia swojej roli historyka jako tego, kto na uytek blinich uprawia
hagiografi narodowych dziejw i walczy
o narodow chwa. Take nie jako tego,
ktry co czste wrd historykw bada
jaki epizod i potem mwi wspczesnym,
e wiedza o nim jest wana na dzi, co
powinni sami zrozumie. Ojciec nie czyni
rozrnienia pomidzy rol historyka,
a rol czowieka interesujcego si wspczesnoci.
Gdy Ojciec zaj si chopsk emigracj z pnocnego Mazowsza do Ameryki
1 Antoni Mczak, Klientela. Nieformalne systemy wadzy
w Polsce i Europie XVI - XVIII w., Semper, Warszawa
2000; tene, Nierwna przyja. Ukady klientalne w perspektywie historycznej, FNP, Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocawskiego, Wrocaw 2003.
2 Maria Bogucka, Kategorie i funkcje spoeczne kultury
w perspektywie historycznej, Oficyna Naukowa, Warszawa
2013.

06 / Marcin Kula

(1890-1891), to powtarza, e bardziej


interesuje si chopami ni emigracj. Tym,
jak to dla nich przejcie z feudalizmu
w kapitalizm trwao miesic (by posuy
si tytuem jednego z paragrafw wstpu
ksiki zrodzonej z tego nurtu zainteresowa)3. Od siebie mgbym w tym miejscu
doda wystpujce w rdach sygnay
o prostowaniu plecw przez chopskich
emigrantw z ziem polskich na poudniu
Brazylii. Gdy stawali si tam niezaleni
(w rnych wymiarach tego okrelenia), ich
postawy wobec ludzi, ycia i gospodarowania staway si bardzo odmienne ni w post
paszczynianym rolnictwie polskim.
W odniesieniu do mechanizmw dziaa
gospodarczych w PRL pamitam, gdy Ojciec kiedy zachwyci si pewn prac studenck na temat kryteriw podejmowania
inwestycji. Po wypisaniu wielu kryteriw,
o ktrych go uczono na Wydziale Ekonomii Politycznej UW, gdzie Ojciec pracowa, w student napisa krtkie zdanie:
Bardzo duo zaley te od siy przebicia
miejscowego sekretarza4. Pamitam jak
kiedy Ojciec zainteresowa si banaln
notatk w gazecie, informujc pewno
jako o kolejnym sukcesie komunizmu e
milicja drogowa bdzie sprawdza, czy
jedce po Polsce ciarwki s w peni
zaadowane. Na zdrowy rozum przecie to
przedsibiorstwu nie powinno si opaca
wysyanie w drog pustej ciarwki. Jaka
logika (i jaka racjonalno!) musiaa jednak
w tym tkwi skoro trzeba byo ucieka si
a do mechanizmu kontrolnego, skdind
zreszt zapewne mao efektywnego.
Sdz, e Ojciec nie traktowa biegu zjawisk spoeczno-gospodarczych jako ustalonego z gry (w logice dziejw) nastpstwa

czasowego. Pamitam jak kiedy zosta


poproszony o zreferowanie w popularnym
cyklu telewizyjnym marksowskiej teorii
formacji. Odmwi. Powiedzia, e teoria
formacji odegraa swoj rol w myleniu
o historii gospodarczej, ale ju odegraa.
Miaem wraenie, e traktowa marksowskie formacje raczej jako zbir modeli ni
jako sekwencj, ktr kady kolejno przechodzi. Uy kiedy okrelenia koegzystencja anachronizmw. Wiedzia, e zjawiska
stwierdzane w pewnym okresie po pierwsze
nieraz wystpuj take w innych czasach,
a po drugie mog wspwystpowa z innymi. Pamitam jak na pocztku lat 60., po
powrocie z wykopalisk archeologicznych
nad Wigrami, opowiadaem w domu o warunkach ycia rolnikw, u ktrych mieszkaem; powiedziaem, e jedz niele, ale
gotwki maj bardzo mao. Ojciec bardzo
si tym zainteresowa jako zjawiskiem
wanym dla historycznych analiz gospodarki chopskiej. Pamitam, e zainteresowao go, gdy w swojej refleksji natrafiem
na dosown replik polskiego folwarku
paszczynianego w Boliwii w poowie XX
w., lub gdy analizowaem brazylijsk plantacj cukrow XVI-XVII w. Funkcjonowaa
ona jak najbardziej w gospodarce midzynarodowej (by nie powiedzie wiatowej),
a zarazem reprezentowaa cechy cakowicie
przedkapitalistyczne z punktu widzenia
stosunkw wewntrznych5.
Podobn sytuacj napotkaem zreszt
w swoim zainteresowaniu boliwijskim
grnictwem rud cyny gdzie wielkie
kopalnie stanowiy sektor kapitalistyczny
i nowoczesny, a jednoczenie cakowicie
z innego wiata w sferze stosunkw pracy
oraz stosunkw z krajem jako caoci6.

3 Listy emigrantw z Brazylii i Stanw Zjednoczonych 18901891, do druku podali, wstpem opatrzyli Witold Kula, Nina
Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, wydanie II poprawione,
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Instytut
Studiw Iberyjskich i Iberoamerykaskich UW {Biblioteka
Iberyjska}, Warszawa 2012, s. 116.
4 Cyt. z pamici.

5 Marcin Kula, Pocztki czarnego niewolnictwa w Brazylii.


Okres gospodarki cukrowej. XVI-XVII w., Ossolineum,
Wrocaw 1970; tene, Anatomia rewolucji narodowej
(Boliwia w XX wieku), FNP, Wrocaw 1999 (II wydanie
w przygotowaniu nakadem Wydawnictwa Naukowego UMK
w Toruniu).
6 Marcin Kula, Anatomia rewolucji narodowej...

Stosunkowo podobne sprzecznoci mona


dzi wskaza choby w krajach naftowych
Bliskiego Wschodu.
Ojciec interesowa si krajami, ktre
wwczas nazywalimy krajami Trzeciego
wiata. Owo zainteresowanie rozlao si
wtedy szeroko na wiecie, take w Polsce, ktra reprezentowaa w tym zakresie
dobr szko. Chcia pojecha do ktrego
z krajw trzeciowiatowych. Pamitam
jak poprosi (jedyny raz!) o to jednego ze
znanych mu wczesnych wysokich urzdnikw nauki - ale oczywicie jako historyk
nie zasugiwa na uatwienie rozszerzenia
pola badawczego, zwaszcza w kierunku
wspczesnoci. Powinien by uczestniczy
w imprezach historycznych, a nie dotyczcych rozwoju nawet jeli by przewodniczcym rady Studium Afrykanistycznego
UW, czonkiem rady Midzyuczelninego
Zakadu Problemowego Gospodarki Krajw Sabo Rozwinitych przy UW i SGPiS7
i promotorem dwch prac afrykanistycznych (autorstwa Jana Halperna i Jana
Milewskiego). wiat nauki powinien by
podzielony na dyscypliny. Dzi, gdy krytykuje si PRL, czsto nie chce si widzie
w jak wielu sprawach jej urzdnicy zgadzali
si w gbszej mentalnoci z konserwatywnymi naukowcami i odwrotnie.
Oczywicie wspczesnoci dotykao zainteresowanie Ojca mechanizmami rozwoju gospodarczego. Problemem, nad ktrym
intensywnie przemyliwa, by zauwaony
przez krytykw brak mechanizmw
przejcia do kapitalizmu w jego teorii
feudalizmu. Sam uwaa, e dobry intelektualnie model powinien zawiera elementy
autodestrukcji (przejcia do innego modelu). C, kiedy nie mg tych elementw
znale w analizowanej rzeczywistoci! Jak
pisze Jacek Kochanowicz (jeden z uczniw
Ojca) w kontekcie rozwaa akurat o nim,
charakterystyczny dla Polski wariant feu7 Dzi: SGH.

Cz pierwsza / 07

dalizmu, ustrj folwarczno-paszczyniany,


by wic raczej rozwojow lep uliczk.
Kapitalizm i modernizacja przyszy z zewntrz8. Ojciec nieraz powtarza, e pikne miasta renesansowe byy paradoksalnie
zapowiedzi przyszego upadku. Gdy dzi
o tym myl, zastanawiam si czy zamiast
zastanawia si nad przyczynami zacofania
wielu krajw, nie powinnimy raczej bada
przyczyn wyjtkowoci sytuacji, w ktrej
pewne kraje weszy na drog kapitalistycznego przyspieszenia. To ona jest przecie
wyjtkowa nie za szeroko rozlana
sytuacja wiata B. Okrelenie zacofanie
sugeruje te jednorodny proces modernizacji liniowej - a wcale nie jest pewne, czy on
jest taki i, zwaszcza, czy byby taki, gdyby
kapitalistyczna Europa Zachodnia nie
zdominowaa wszystkich. Innym problemem, ktry mi dzi przychodzi do gowy
w zwizku z owym dylematem Ojca, jest
pytanie w jaki sposb wspczenie niektre kraje, do niedawna ze wiata B, stay
si wielkimi i rozwijajcymi si potgami.
Niektre wprawdzie wci rozwijaj si
dziki bodcowi zapotrzebowania pyncego z zewntrz, co daje wzrost, nazwijmy,
subsydiarny jak w wypadku podstpnego
wzrostu Polski czasu eksportu zboowego,
cho wystpujcy na poziomie elektroniki
(indyjskie Bangalore jako elektroniczny
mzg Stanw Zjednoczonych!). Niektre
jednak dowiadczaj wzrostu samostymulujcego si. W Polsce mao kto to widzi.
Powtarzano mi swego czasu wraenia
wielkiego biznesmena brazylijskiego po
rozmowie z przedstawicielami polskiego
ycia gospodarczego. Brazylijczyk mia
zapyta wsplnego znajomego: Czy ci panowie nie zdaj sobie sprawy, e przemys
samego tylko stanu So Paulo to wicej ni
przemys caej Polski?.
8 Jacek Kochanowicz, Witold Kula historyk gospodarczy
i humanista, w: Leksykon wybitnych profesorw Uniwersytetu
Warszawskiego, w przygotowaniu.

08 / Marcin Kula

Last but not least, Ojciec interesowa si


biecym yciem. Nie da si tu rozrni,
czy czyni to jako historyk, czy po prostu
jako czowiek. Poniewa jednak historycy
s ludmi, nie jest to dylemat fundamentalny. Przed wojn Ojciec by zwizany
z Instytutem Gospodarstwa Spoecznego.
Wiem, e przed 1939 r., wraz z tamtym
rodowiskiem prowadzi badania wrd
warszawskich szewcw - dziki czemu za
okupacji znalaz zajcie jako magazynier
w zaoonej przez tych szewcw wytwrni
butw (nawet podczas okupacji buty byy
ludziom potrzebne!). Jego niestety tylko
czciowo zachowany Dziennik czasu
okupacji, wspomnienia z przymusowej wdrwki przez Niemcy (po zwolnieniu z niewoli), Rozwaania o historii oraz notatki
zebrane w tomie Rozdziaki, zawiadczaj
ywe zainteresowanie otaczajcym wiatem
wojennym i powojennym9.
Ojciec bra udzia w gronie intelektualistw spotykajcych si w swoim czasie wok Stefana kiewskiego, ktrzy stawiali
sobie perspektywiczne pytania w odniesieniu do PRL. Uczestniczy take w refleksji
jak wwczas mwiono futurologicznej,
ktra w PRL staa si form stawianie sobie
przez intelektualistw pytania do czego
zmierza socjalizm. Podpisa list intelektualistw do strajkujcych robotnikw
Gdaska w sierpniu 1980 r. Ze wzgldu na
postpujc chorob trudno mwi jakie
stanowisko zajmowaby dalej w odniesieniu
do konkretnych wydarze i rozwiza.
Nie tylko zainteresowanie wspczesnoci, ale te prac badawcz nad ni,
zawiadcza robione w ramach okupacyjne9 Witold Kula, Dziennik czasu okupacji, do druku podali N.
Assorodobraj-Kula i M.Kula, sowem wstpnym i przypisami
opatrzy Marcin Kula, PIW, Warszawa 1994; tene, Moja
edukacja sentymentalna, w: tene, Wok historii, PWN,
Warszawa 1988, s. 450-462; tene, Rozwaania o historii, w:
ibidem, s. 7-188, tene, Gusa, w: ibidem, s. 366-407; tene,
Rozdziaki, do druku podali Nina Assorodobraj-Kula, Marcin
Kula, opracowa oraz wstpem i przypisami opatrzy Marcin
Kula, TRIO, Warszawa 1996 (tame bibliografia autora).

go podziemia Ojca studium o przemianach


ludnoci Warszawy w pocztkach okupacji, ktrego - nawiasem mwic - jedyny
zachowany egzemplarz znalazem po
latach w archiwum Zakadu Historii Partii
przy KC PZPR (!)10. Co waniejsze, prac
Ojca nad zagadnieniami wspczesnymi
zawiadcza udzia w BIP KG AK oraz, co
powizane, praca w redakcji Biuletynu Informacyjnego. Paradoks sytuacji polega na
tym, e tamta ekipa, zajmujca si przecie
zagadnieniami jak najbardziej biecymi,
w duym stopniu bya zoona z historykw.
Rodzi si pytanie, dlaczego to, co byo
moliwe podczas okupacji - refleksja historykw nad wspczesnoci - jest tak trudne w czasach nie dramatycznych? Prawda,
wspczenie byli i s take w Polsce historycy nie uciekajcy od refleksji nad naszymi
czasami. Myl tu zarwno o historykach
dziejw najnowszych i wspczesnych,
ktrych jest coraz wicej, ale te o Kolegach, ktrzy prowadz refleksj nad dzi
nie tyle z pozycji specjalizacji okresowej,
ile z szerszego punktu widzenia historyka
(przykadami Jerzy Jedlicki i Jacek Kochanowicz, zreszt obydwaj uczniowie Ojca).
Mam nadziej, e wasn aktywnoci dydaktyczn przyczyniem si do zwikszenia
liczby jednych i drugich. Tytuem przykadu wymieni Adama Leszczyskiego oraz
Baeja Popawskiego z ich wieo wydanymi ksikami wanie o rozwoju11.
Na zakoczenie powiem, e ciesz si

z przejaww zainteresowania dorobkiem


Ojca. W moim przekonaniu jego dorobek
jest stosunkowo mao obecny w polskim
rodowisku historycznym. Mam nadziej,
e nie mwi tego z pozycji syna, ktry
chce budowa ojcu kapliczk i ktremu
wszystkiego w tym zakresie bdzie mao.
Wydaje mi si, e cechy rodowisk zawodowych s po prostu zjawiskami dugiego
trwania i jako takie podlegaj jedynie
powolnej zmianie. Mona si jednak stara
o jej przyspieszenie.

10 Witold Kula, Ludno Warszawy w pierwszych omiu


miesicach wojny (IX 1939 IV 1940), Rocznik Warszawski,
t. XVII, 1984, s. 171 - 243.
11 Adam Leszczyski, Skok w nowoczesno. Polityka
wzrostu w krajach peryferyjnych. 1943-1980, wstp Zygmunt
Bauman, ISP PAN, Wydawnictwo Krytyki Politycznej,
Warszawa 2013; tene, Dzikujemy za palenie. Dlaczego
Afryka nie moe sobie poradzi z przemoc, godem,
wyzyskiem i AIDS, PAH, Warszawa 2012; Baej Popawski,
Katarzyna Szeniawska, Gorzka czekolada. Spoeczne aspekty
uprawy kakao w Wybrzeu Koci Soniowej w kontekcie
zasad midzynarodowego handlu i konsumpcji, PAH,
Warszawa 2013.

Cz pierwsza / 09

Ja to polskie zboe cigaem


po caym wiecie
Jean Batou / Uniwersytet w Lozannie

Henryk Szlajfer / Centrum Studiw Latynoamerykaskich, Uniwersytet Warszawski

W 1961 r. z inicjatywy Mariana Maowista


(19091988) i z jego wstpem ukazuje si
w Polsce dwutomowy przekad naadowanej faktami ksiki Jzefa Kuliszera Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und des Neuzeit (rozszerzone wydanie
z 1954 r.). Dlaczego Maowist nie wybra
problemowo zorientowanej, doskonaej
krtkiej syntezy cenionego przez siebie
Henri Pirenne, La civilisation occidentale
au Moyen Age du milieu du XVe sicle. Le
mouvement economique et sociale? Jeden
z powodw, ktry wymienia, to nieuchronna dezaktualizacja wielkich schematw
teoretycznych, nawet tak znakomitych
jak dzieo Pirennea. W konsekwencji,
zachowuj one warto naukow tylko dla
wskiego koa specjalistw, ktrzy potrafi
ustosunkowa si krytycznie do wywodw
autora.1 Drugi powd by jednak waniejszy: dotyczy dydaktyki i edukacji polskich
studentw. Praca Kuliszera udostpniaa,
po latach indoktrynacji stalinowskimi
schematami, ogromn ilo materiau
informacyjnego, a take bogaty materia
historiograficzny. W polskim wydaniu,
bibliografia zawarta w ksice Kuliszera zostaa uzupeniona przez ucznia Maowista,
modego doktora Bronisawa Geremka.
Podchodzc sceptycznie do nazbyt
ambitnych uoglnie, Marian Maowist nie

uchyla si jednak od stawiania wielkich


pyta i formuowania, zwaszcza w nieformalnych rozmowach, odwanych hipotez.
Obawia si natomiast budowania wielkich
teorii. Pisa jeden z jego najzdolniejszych
uczniw, nieyjcy ju profesor Antoni
Mczak, e Maowist nie lubi teorii. Jego
miao polegaa na tworzeniu hipotez,
nie za na ich proklamowaniu. Dodawa, e
niektre jego pomysy interpretacyjne, jak
chociaby o negatywnym wpywie gospodarki folwarczno-paszczynianej w epoce
Odrodzenia (ocenianej jako zoty wiek
Polski), oczywiste dla staych rozmwcw,
podane zostay do druku przez innych.2 To
e nie uchyla si od wielkich pyta wynika
jednak wprost z podjtych przez niego
tematw. Flandria i jej ekspansja handlowa
w pnym redniowieczu, rosnca w si
Szwecja i jej aktywno na obszarze Morza
Batyckiego w XVXVI w., nastpnie przeskok do Kaffy na Krymie i handlu genueskiego w okresie poprzedzajcym wielkie
odkrycia i podboje. Kolejnym krokiem byo
badanie tej czci Afryki, ktra we wczesnej
nowoytnoci znajdzie si w krgu oddziaywania ekspandujcej Europy, zwaszcza
Portugalii, ale rwnie Holendrw. Ale to
nie wszystko.
Zacofania Europy rodkowej i wschodniej nigdy nie traci z pola widzenia. Ten

1 M. Maowist, Wstp, w: J. Kuliszer, Powszechna historia


gospodarcza redniowiecza i czasw nowoytnych, T. 1,
Ksika i Wiedza, Warszawa 1961, str. VVI.

2 A. Mczak, Wstp, w: H. Zaremska, (red..), Marian


Maowist: Europa i jej ekspansja XIVXVII w., PWN,
Warszawa 1993, str. 9.

10 / Jean Batou, Henryk Szlajfer

problem by, jak trafnie wskaza Immanuel


Wallerstein w publikowanej w niniejszym
tomie Przedmowie, fragmentem nie tylko
jego refleksji jako historyka, ale po prostu fragmentem jego biografii. Dorasta
i tworzy w zacofanym regionie. Poszukiwa zatem zarwno wewntrznych rde
zacofania Europy rodkowej i wschodniej,
jak i co rwnie wane usilnie prbowa zdefiniowa jej miejsce w szerszym
ukadzie stosunkw gospodarczych
w Europie XIIIXV w. Wieki XV i XVI, po
rozpoczciu przez kraje iberyjskie ekspansji
zamorskiej, zdecydowanie rozszerz ukad
odniesienia w jakim bdzie funkcjonowa
gospodarka Polski i regionu. Podsumowaniem tych pionierskich przemyle i bada
bdzie opublikowana w 1973 r. ksika
Wschd a Zachd Europy w XIIIXVI
wieku. Konfrontacja struktur spoeczno-gospodarczych.
Nie odwoywa si do uwikanych w teoretyczne spory poj centrum-peryferie
czy, w latach 70., do Wallersteinowskiej
terminologii, aczkolwiek z jego bada taka
terminologia daaby si wyprowadzi.
Ale jak wspomnielimy, Marian Maowist
unika zaangaowania w wielkie dyskusje teoretyczne. Std te nie znajdziemy
w jego pracach odniesie do synnej
debaty DobbSweezy z lat 50. czy debaty
wok tez Roberta Brennera w latach 70.
Znacznie wczeniej natomiast, w pewnym
momencie, prbowa analizowa stosunki
gospodarcze na obszarze Batyku w kategoriach relacji kolonialnych. Z tak radykalnego ujcia z uwagi na nieadekwatno historyczn terminu kolonializm
zrezygnowa. Tym bardziej, e niezwykle
wanym elementem jego rozwaa nad
zacofaniem Polski i regionu byy czynniki
wewntrzne, a zatem dotyczce motywacji
i zachowa gospodarczych wczesnych suwerennych elit (szlachty), ktre wzmocniy
tendencje do petryfikacji systemu folwarczno-paszczynianego (wtrne podda-

stwo), atrofii miast, rzemiosa i handlu


wewntrznego.3 Antoni Mczak powici
jednak tej kwestii osobn rozpraw w ktrej
koncepcja centrum-peryferie (by uy
wspczesnej terminologii) zostaa zweryfikowana, cho nie w jej radykalnym kolonialnym wariancie.4 Notabene, znacznie
bardziej teoretycznie (czy modelowo)
zorientowany drugi polski wielki historyk
gospodarczy Witold Kula, nie waha si
mwi o wschodnioeuropejskich plantacjach zboowych jako specyficznym ekwiwalencie latynoamerykaskich plantacji
cukrowych czy bawenianych, w sumie,
o sytuacji prekolonialnej.5 I w kocu,
Marian Maowist podejmuje egzotyczny,
na pierwszy rzut oka, temat: Tamerlan
i jego potne, acz krtkotrwae, imperium
rozcigajce si od Samarkandy po Delhi,
Zatok Persk, Aleppo i Ankar. Gospodarka tego imperium, wskazywa, oparta na
handlu i grabiey (imperium grabiecze),
stanowia szczeglnego rodzaju zwornik
midzy Europ a azjatyckim Wschodem
(z centrum handlowym w Samarkandzie).
Tamerlan, ktry zafascynowa zarwno
Christophera Marlowe, jak i Allana Edgara
Poe, doprowadzi rwnie do perfekcji
masowe masakry.
Dodajmy jeszcze do tej listy monografi
Konkwistadorzy portugalscy, niezwykle
3 Nie zauway tego inny wybitny polski historyk gospodarczy, Jerzy Topolski, w swojej pracy Przeom gospodarczy w Polsce XVI wieku i jego nastpstwa, Wydawnictwo
Poznaskie, Pozna 2000. Niejasne stanowisko w tej
sprawie zajmuje A. Sosnowska, gdy opisuje pogldy M.
Maowista na genez zacofania Polski jako domylny model kolonialnego rozwoju. Patrz A. Sosnowska, Zrozumie
zacofanie. Spory historykw o Europ Wschodni (1947
1994), Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004, str. 203208.
Bdu tego nie czyni wsptwrczyni nowoczesnej socjologii historycznej T. Skocpol, Wallersteins Capitalist World
System: A Theoretical and Historical Critique, w: The
American Journal of Sociology, 1977, str. Jej odczytanie
hipotezy Maowista jest waciwe.
4 A. Mczak, Midzy Gdaskiem a Sundem. Studia nad
handlem batyckim od poowy XVI do poowy XVII wieku,
PWN, Warszawa 1972.
5 W. Kula, Historia, zacofanie, rozwj, PWN, Warszawa
1983, str. 165.

Cz pierwsza / 11

sugestywnie zarysowan panoram portugalskiej ekspansji kolonialnej w Afryce, Azji


i Ameryce aciskiej. Maowist powraca
w niej rwnie do pytania dotyczcego
genezy nowoczesnego niewolnictwa. Raz
jeszcze podkreli zwizek midzy eksperymentami na afrykaskiej Wyspie w.
Tomasza a brazylijsk plantacj: Mam
wraenie pisa e ten aspekt dziejw
[Brazylii] nie zosta naleycie doceniony
w nauce historycznej. Analizujc natomiast
przeprowadzony przez Portugalczykw na
tej maej wyspie eksperyment z niewolnictwem i plantacj, nie kry emocji:
W XVI i XVII wieku ta naprawd straszna
wyspa odgrywaa niema rol w powstajcej gospodarce wiatowej.6
Gdyby poczy liniami wszystkie te
punkty badawcze, obraz stanie si jasny.
Maowist, podobnie jak rwnolegle czyni
to Fernand Braudel, realizowa swj wielki,
nowatorski w wiatowej historiografii projekt: zrozumienie momentu narodzin nowoczesnej gospodarki wiatowej (Wallerstein nazwie j European world-economy).
Poszukiwa zarazem odpowiedzi na nurtujce go przez cae ycie pytanie, jak w trakcie tych narodzin powstawao nowoczesne
zacofanie, zwaszcza w Europie rodkowej i wschodniej, a zatem druga strona
triumfalnego przejcia do rozwinitego
kapitalizmu w zachodniej Europie. Uj to
obrazowo mwic, e aby zrozumie logik
wtrnego poddastwa i zachodnioeuropejskiej nowoczesnoci, w swojej pracy
badawczej ja to polskie zboe cigaem po
caym wiecie. Byo te oczywiste, e tak
zdefiniowana problematique nieuchronnie
implikowaa jasno zdefiniowane stanowisko
metodologiczne: preferencj dla sytuowania narodowych historii w kontekcie
historii powszechnej oraz akcentowanie
wagi bada porwnawczych. Mczak pisa,

e to jemu zawdzicza przekonanie, e


nie rozumiemy naszej przeszoci, jeli nie
ujmujemy jej porwnawczo.
We wspczesnej Polsce gwna praca
Maowista, Wschd a Zachd Europy
(2 wyd. w 2006 r.), powraca coraz czciej
w dyskusjach. Dotyczy to w mniejszym
stopniu historykw gospodarczych; ta dziedzina przeywa w Polsce ju od lat 80. kryzys.7 Powrt Maowista daje si natomiast
zauway gwnie wrd modych socjologw i politologw. Jest to do pewnego
stopnia naturalna reakcja na now sytuacj
Polski po 1989 roku (a take na fakt pojawienia si polskich przekadw niektrych
prac I. Wallersteina). Gospodarka wiatowa, historia jej powstania, miejsce Polski
i Europy rodkowo-wschodniej w europejskich i wiatowych strukturach gospodarczych, problem wspzalenoci w procesie catching-up pomidzy zewntrznie
indukowanymi zmianami i wewntrznymi
strukturami i zwizanymi z nimi grupami
interesu, te i inne tematy staj si stopniowo
fragmentem nie tylko naukowej refleksji, ale
take Weltanschauung.
Marian Maowist by nauczycielem
i Mistrzem, w dobrym redniowiecznym rozumieniu tego sowa. Jego pierwsi
uczniowie nazywali go, wspomina A.
Mczak, Homeister, przez analogi do
Hochmeister Wielki Mistrz. Jego seminarium magisterskie byo piekielnie trudn
szko, do ktrej trudno byo si dosta. Ale
to dziki Maowistowi, ale take wspomnianemu Witoldowi Kuli i ich uczniom,
polska historia gospodarcza, rozwijajc si
w trudnych, to eufemizm, warunkach politycznych, otworzya si w okresie postalinowskim, zwaszcza w latach 60. i 70., na
wiat. Polscy historycy gospodarczy byli nie
tylko konsumentami, ale rwnie wanymi producentami wiedzy naukowej.

6 M. Maowist, Konkwistadorzy portugalscy, PIW,


Warszawa 1976, str. 175, 169.

7 Patrz Andrzej Wyczaski, .

12 / Jean Batou, Henryk Szlajfer

Witold Kula, rozwj hybrydalny


w polonocentrycznej Europie Wschodniej i debata o wschodnioeuropejskim
zacofaniu
Anna Sosnowska / Orodek Studiw Amerykaskich, Uniwersytet Warszawski
Debata polskich historykw gospodarczych
nad przyczynami wschodnioeuropejskiego
zacofania wpisaa si w okresie powojennym w wiatowe debaty. Zarwno wyniki
tradycyjnych, archiwalnych bada, jak
i uoglnienia w postaci modeli ekonomicznych stanowiy wany gos w wiatowych
dyskusjach na temat rde nowoczesnoci,
potgi i ekspansji Zachodu, genez kapitalizmu oraz na temat szans peryferyjnych
regionw wiata na gospodarczy rozwj
i dobrobyt. Gorce debaty, ktre ostudzi
dopiero postmodernizm lat 80., toczyy si
w wiatowej historiografii i socjologii historycznej, wrd ekonomistw, socjologw
rozwoju oraz antropologw kulturowych.
Krytyczne nastawienie wobec kapitalizmu
i kolonializmu oraz roli, jak Zachd odgrywa w wiecie oraz lewicowe sympatie
wobec sabych sprawiy, e wielu zachodnich badaczy zainteresowao si wwczas
regionami biednymi, peryferyjnymi,
kolonialnymi i postkolonialnymi. Badania
Mariana Maowista i Witolda Kuli zostay
wprowadzone w wiatowy obieg akademicki przez gwiazd historii gospodarczej
Francuza Fernanda Braudela oraz kontrowersyjnego, ale wci uwielbianego patrona
marksowskich socjologw globalizacji,
Amerykanina Immanuela Wallersteina.
Obraz Europy Wschodniej, uksztatowany
przez tych badaczy sta si dominujcym
obrazem w wiatowej historii gospodarczej.
Europa Wschodnia traktowana jako jeden

z takich pierwszych peryferyjnych regionw, sabych gospodarczo, opresyjnych politycznie, charakteryzujcych si nierwnociami spoecznymi, w tym niewolnictwem
i paszczyzn, bezskutecznie prbujcych
si wydoby z zacofania. W Polsce, ten
obraz traktowany by i jest przez historykw, z Jerzym Topolskim i Andrzejem
Wyczaskim, jako wysoce kontrowersyjny,
a wrd specjalistw od nauk spoecznych
socjologw, politologw oraz szerszej
publicznoci jest mao znany.
Promuj ten model wrd badaczy i publicystw jako przydatny do zrozumienia
polskiej historii spoecznej i gospodarczej,
take tej najnowszej, po 1989 r. Bardzo
cenne wydaje mi si to, e otwiera histori i wspczesno polski na porwnania
z innymi krajami peryferyjnymi na og
niezachodnimi, i czsto postkolonialnymi,
amic nasze przywizanie do wizerunku
siebie jako Europejczykw.
Zainteresowania badawcze Witolda
Kuli (1916-1988) sigay od metodologii
historii gospodarczej poprzez przejcie od
feudalizmu do kapitalizmu w regionach
zacofanych i rolniczych a do szczegowej
historii spoeczestwa polskiego XVIII
i XIX wieku. Bardziej ni pozostali trzej
historycy, prbowa wypracowa teori
zacofania gospodarczego. To on, razem
z Topolskim, wprowadzi termin model do
polskiej historiografii.

Cz pierwsza / 13

Kula, w niemniejszym stopniu ni Maowist, odpowiedzialny jest za spopularyzowanie w wiatowej historiografii i naukach
spoecznych wizerunku Europy Wschodniej
jako regionu zacofanego i zalenego. Jego
badania skupiay si na polskiej raczej ni
regionalnej, wschodnioeuropejskiej historii
i charakteryzoway si geograficznymi
uoglnieniami. Jednak stworzony przez
niego wizerunek gospodarki folwarczno-paszczynianej XVI-XVIII wieku oraz
jej wpyw na ksztatowanie si kapitalizmu
na ziemiach polskich w XIX-XX wieku
traktowane byy jako reprezentatywne dla
caego regionu i upowszechniy si gwnie
za porednictwem Fernanda Braudela.
Kula przeprowadza rozbudowane
porwnania midzy Europ Wschodni
a Amerykami w okresie kolonialnym, a take midzy Europ Wschodni i Poudniow a Ameryk acisk w okresie, jak to
nazywa, industrializacji nie zakoczonej
sukcesem w XIX i XX wieku. Mimo geograficznej swobody (wypowiada twierdzenia na temat caej Europy Wschodniej,
odwoujc si do bada z ziem polskich
i Rosji), ktra razi czasem historykw, te
porwnania s ciekawe. Porwnujc relacje
Europy Wschodniej i amerykaskich kolonii wobec Zachodu, Kula stworzy analogie,
takie jak: chop paszczyniany-niewolnik,
szlachcic-seor, folwark-plantacja, ziarno-bawena: Jeli mimo niskiej wydajnoci
pracy I mimo obcieniami kosztami
dugiego transportu morskiego produkty owych kolonii [Europy Wschodniej
z jednej, a kolonii amerykaskich z drugiej
strony] zwyciaj i znajduj korzystny
zbyt na rynkach anglo-holenderskich, to
dzia si tak moe jedynie dziki niszemu
opacaniu siy roboczej, taniej, gdy niewolonej: w Europie poddaczej, w Ameryce
niewolniczej.
W XIX i XX wieku, Europa Poudniowa
i Ameryka aciska miay by podobne do
przedsocjalistycznej Europy Wschodniej,
14 / Jean Baton, Henryk Szlajfer

bo kraje skadajce si na te regiony s


krajami rolniczymi o silnych przeytkach
feudalnych, o silnej wielkiej wasnoci
ziemskiej i wielkim przeludnieniu wsi.
Charakteryzoway j wyspowo i eksterytorialno nalecych do kapitau zagranicznego orodkw wielkiego przemysu,
a take wielkie kontrasty spoeczne, technologiczne i kulturowe. W latach 60., Kula
by przekonany, e gdyby nie wprowadzenie
pastwowego socjalizmu, Europa Wschodnia przypominaaby Europ Poudniow
i Ameryk acisk biedn, autorytarnie
rzdzon, z kontrastami spoecznymi. Kto
miaby wtpliwoci, e struktura ta miaa
cechy trwae, niech spojrzy na dzisiejsz
Portugali, Hiszpani, Grecj czy kraje
Ameryki aciskiej pisa w latach 60.
Istotne cechy caego obszaru geograficznego Europy Wschodniej, ktre
podkrela Kula to paszczyzna i prby
industrializacji podejmowane pniej ni
w Europie Zachodniej, ale wczeniej ni
w innych czciach wiata i nie zakoczone sukcesem. Dlatego, do Kuli Europy
Wschodniej naleaa i Polska, i Rosja. To
jest istotna rnica midzy Kuli a Maowista koncepcj wschodnioeuropejskoci.
W pracach Maowista paszczyzna nie
jest jej koniecznym skadnikiem. Jest nim
eksport surowcowy (zboe z Polski, kruszce
z Bakanw, zwierzta hodowlane z Czech
i Wgier), ktry prowadzi w okresie od
pnego redniowiecza do niekorzystnego
dla Europy Wschodniej midzynarodowego
podziau pracy i uzalenienia si od rynkw
zbytu w krajach rozwinitych. Paszczyzna
jest w interpretacji Maowista wanym,
ale tylko jednym z moliwych sposobw
odtwarzania si tego mechanizmu. Dlatego,
do Wschodu Europy, najpeniej scharakteryzowanego w ksice Wschd a Zachd
Europy. Konfrontacja struktur spoeczno-gospodarczych z 1973 r., naleay obszary
midzy Batykiem a poudniowym Adriatykiem. Obejmowaa Europ na pnoc od

Dunaju, gdzie paszczyzna obowizywaa


jeszcze w XIX wieku i Bakany, gdzie paszczyzny nie byo. Do regionu nie naleaa
Rosja, wanie dlatego, e jej despotyczne
struktury pastwowe nie dopuciy w XVI
wieku zachodnich kupcw do kontaktw
handlowych z lokalnymi szlachcicami, lecz
same kontroloway przebieg tego handlu.
Kula porwnywa te prusk industrializacj gospodarczo bardzo udan, cho
stosunkowo pn, prowadzon w warunkach konkurencji z silnymi, wczeniejszymi
liderami przemysu, Angli i Francj, pod
patronatem pastwa, wspart ideologi
nacjonalizmu z podobnymi prbami
skoku przemysowego w Europie Wschodniej i Poudniowej, ktre poniosy klsk.
Z tych porwna, ktrych peno zwaszcza w tomie Historia, zacofanie, rozwj
najciekawsza wydaje mi si obserwacja, e
kademu skokowi modernizacyjnemu musi
towarzyszy mobilizacja ideologiczna.
Proponuj, eby model rozwoju Europy
Wschodniej, ktry wyania si z prac Kuli,
zobaczy jako model rozwoju hybrydalnego. Jest to rozwj, jak w innych regionach peryferyjnych, charakteryzujcy si
koegzystencj asynchronizmw - mieszank nie wspgrajcych ze sob elementw pochodzcych z rnych epok (a nie
kultur), to jest feudalizmu, kapitalizmu
i socjalizmu. Wychodzc z zaoenia, e
marksowsk teori formacji spoeczno-gospodarczych warto traktowa jako model
rozwoju normalnego czy klasycznego, Kula
charakteryzowa kolejne etapy rozwoju
w spoeczestwie zacofanym jako paradoksy strukturalne. W jego modelu, rozwj
w spoeczestwie zacofanym rni si od
klasycznego, ale jednak zawiera zestaw
uniwersalnych cech spoeczestwa modernizujcego si.
Przykadami kolejnych historycznych
form rozwoju hybrydalnego na ziemiach
polskich s: manufaktury arystokratyczne
w XVIII wieku; prby uprzemysowienia

w XIX i XX wieku; i wreszcie, radziecka


wersja socjalizmu.
Produkcja w manufakturach arystokratycznych odbywaa si w feudalnych
warunkach i przy uyciu feudalnych
rodkw, mimo, e stosoway proto-przemysowe technologie importowane z Zachodu. Uyway bezpatnej pracy chopw
paszczynianych i surowcw dostpnych
w swoim folwarku. Produkty manufaktury
przeznaczone byy do wasnej luksusowej
konsumpcji arystokratycznego dworu, a nie
na sprzeda wedug popytu rynkowego.
W XIX wieku, podjto w Europie
Wschodniej prby industrializacji. Inaczej
ni klasycznych procesach industrializacji,
uprzemysowienie na peryferiach odbywao si w warunkach silnej konkurencji
z krajami ju uprzemysowionymi. Take,
technologicznie opieraa si na importowanych, a nie lokalnie wymylonych, technologiach. Kula pisa: Kapitalizm w Polsce
mia w duej mierze charakter wyspowy,
pkolonialny. Pkolonialny gdy
ziemie polskie byy traktowane jako lokata
zagranicznych kapitaw; lokata nieraz na
krtk met, nieraz nawet przejciowa. ()
Wyspowy gdy otoczony by morzem
pfeudalnej chopskiej ndzy.
Industrializacja nie konkurowaa wic
z agrarnym charakterem spoeczestwa,
stanowia jego uzupenienie, tworzc gospodark dwusektorow. Rynkowo nastawiony przemys, czsto produkujcy na odlege rynki, sezonowo zatrudnia chopw
w okresach wolnych od prac rolniczych.
Uywajc kategorii rozwoju hybrydalnego, mona zinterpretowa Kuli wizj
radzieckiej modernizacji w Europie
Wschodniej. W latach powojennych, Kula
wspiera modernizacj opart na reformie
agrarnej i organizowanej przez pastwo
industrializacji. Na przeomie lat 60. i 70.,
stao si jasne, e i ta prba modernizacji
nie powioda si, bo twierdzi Kula, nie
miaa charakteru strukturalnego:
Cz pierwsza / 15

Stalinizm w ZSRR budowa wielkie


obiekty, ale nie przystosowywa jednoczenie w tym samym kierunku struktury spoecznej, nie zwiksza, jak tego gospodarka
uprzemysowiona wymagaa, elastycznoci
spoeczestwa, nie otwiera go, lecz zamyka. () Rozwj si wytwrczych prowadzi
w gr a formy organizacyjno-ustrojowe
w d, a do objaww feudalizmu.
Druga perspektywa, z ktrej mona
spojrze na rozwj hybrydalny to, e
stanowi mieszank trzech elementw: uniwersalnego, zacofanego i lokalnego. Przy
takim podejciu, oryginalne pomysy Kuli
stanowi tylko inspiracj. Jednak wtedy
bardziej przekonujcy wydaje si badaczom
i komentatorom wschodnioeuropejskiej
wspczesnoci. Na rozwj wschodnioeuropejski ale te w innym kraju peryferyjnym
skadaj si procesy uniwersalne, takie
jak urbanizacja i wyludnianie wsi, industrializacja, a obecnie postindustrializacja,
ktre wystpuj we wszystkich regionach
wchodzcych na ciek modernizacji zmiany gospodarczo-spoeczn, ktra ma
przynie zwikszenie produktywnoci.
Po drugie, s to elementy wsplne dla

16 / Jean Baton, Henryk Szlajfer

wszystkich regionw zacofanych, takie jak


konieczno konkurencji z krajami gospodarczo silniejszymi, surowcowy charakter
eksportu czy fakt, e emigranci zarobkowi
do krajw silniejszych gospodarczo stanowi istotn cz ludnoci czynnej zawodowo, a ich dochody niebagatelny skadnik
dochodu narodowego. Po trzecie, na rozwj hybrydalny skadaj si cechy lokalne,
szczeglne dla danego regionu czy kraju.
W przypadku Europy rodkowo-Wschodniej, jest to moim zdaniem, trwajcy od
stuleci tosamociowy problem, zwaszcza
dla elit, z tym, czy jestemy Europejczykami
i ludmi Zachodu oraz ogromne pragnienie
lokalnych, eby upodobni si stylem ycia
do elit Zachodu.
Oryginalno modelu Kuli polega przede
wszystkim na transcendowaniu, by tak rzec,
dylematu formuowanego przez wspczesne mu nauki spoeczne. Kula zakwestionowa konieczno wyboru midzy eurocentrycznym uniwersalizmem, gdzie rozwj
oznacza westernizacj, a relatywizmem,
ktry kad ciek rozwoju uznaje za rwnie dobr, niezalenie od ndzy, jak przynosi lokalnej ludnoci. Jego podejcie jest

rwnie wynikiem intelektualnie ciekawego


kompromisu midzy teori modernizacji
w jej marksowskim wydaniu, ktra podkrelaa uniwersalizm wielkiej transformacji
z jednej strony, a teori zalenoci czy te
Maowista modelem rozwoju kolonialnego,
z jej naciskiem na odmienno i zaleno
drg rozwoju w peryferiach od centrum.
Przesanie ideologiczne interpretacji
Kuli, podobnie jak Maowista, jest jasne.
Po pierwsze, gospodarki, ktre raz weszy
w kontakt, poprzez handel midzynarodowy, z bardziej rozwinitymi (np. majcymi bardziej korzystne funkcje w midzynarodowym podziale pracy, bardziej
produktywn technologi, wysz jako
produktw) gospodarkami popadaj w zaleno od importu. Poniewa takich tanich
produktw, jak tania praca, zboe, wgiel,
bawena czy pomidory, dostarczy mog
take inne peryferie, kraje uzalenione od
surowcowego eksportu maj may wpyw
na ceny i staj si w dugim okresie przedmiotem wyzysku.
Po drugie, od czasw ekspansji kapitalizmu z Europy Pnocno-Zachodniej do
peryferii, klasy spoeczne nabray midzy-

narodowego charakteru. Wikszo wiatowych klas niszych lokuje si w peryferiach,


a wiatowe elity skupione s w krajach
i metropoliach kapitalistycznego centrum.
W peryferiach, niektre wysze warstwy
spoeczne kupcy midzynarodowi, a dzisiaj menederowie globalnych korporacji
wpadaj tylko przejazdem. Klasy wysze
rednie, jak najzamoniejsze mieszczastwo, a dzisiaj lokalni szefowie i zarzdcy
wiatowych firm, pochodz spoza regionu
lub stylem ycia prbuj upodobni si do
szefw z centrali.
***
Jaka jest wic nasza przedstawicieli
wschodnioeuropejskiej klasy redniej, ktra
pracuje, take na Zachodzie sowem i ide
pozycja ideologiczna? Postawa, ktr
uwaam za korzystn dla regionu, poznawczo uczciw i psychologicznie do wytrzymania jest taka: uznajmy, za Kul, zacofanie
za dugotrwa cech gospodarek regionu
i skonfrontujmy si z nim intelektualnie
i tosamociowo, uznajc w nas to co europejskie, ale houbic te to, co czy nas
z nieeuropejskimi peryferiami.

Cz pierwsza / 17

Cz druga

Nowy europejski merkantylizm


Grzegorz Konat / Instytut Bada Rynku Konsumpcji i Koniunktur

KONTYNUACJE
APLIKACJE
POLEMIKI

Inspiracj dla poniszej garci refleksji byy


sowa prof. Kazimierza askiego na temat
polityki gospodarczej Niemiec oraz kilku
innych krajw strefy euro, ktr to polityk
okreli on kilkukrotnie w ostatnich latach
mianem merkantylistycznej.
Merkantylizm i wspczesno
Merkantylizm1 nie by prb stworzenia
teorii ekonomicznej, a raczej regu prowadzenia polityki gospodarczej w rodzcym si kapitalizmie. By przy tym swego
rodzaju pierwszym nowoytnym przykadem (publicznego) lobbingu na szerok
skal, poniewa reguy te przewanie pisali
kupcy, bezporednio zainteresowani pewnymi rozwizaniami na obszarze polityki
gospodarczej.
Podstawowym zaoeniem merkantylizmu by bulionizm, czyli pogld, e posiadanie srebra i zota jest rdem bogactwa
narodw, a poniewa cao bogactwa
wiata jest okrelona, mona je powiksza
tylko kosztem innych. W zwizku z tym
nadrzdnym celem merkantylistycznej
polityki gospodarczej bya nadwyka
eksportu nad importem (jako rdo srebra
i zota), a kluczowym narzdziem realizacji
powyszego celu protekcjonizm, gwnie
1 Dla jasnoci wywodu abstrahujemy tutaj od rnic
w ramach samego merkantylizmu, wcznie z zasadniczym
podziaem na merkantylim wczesny (bulionizm, kluczowe
znaczenie nadwyki handlowej) i merkantylizm waciwy
(odnoszcy si do produkcji manufakturowej).

celny. Oczywicie nie jedynym narzdziem: rynek zbytu dla rodzimej produkcji
oraz rdo pozyskiwania surowca mogy
stanowi take kolonie. Merkantylici
wierzyli rwnie w prymat produkcji nad
konsumpcj, bdcy w ich mniemaniu
konsekwencj prymatu eksportu nad
importem (potrzeba produkowania na eksport, zamiast dla zaspokojenia popytu konsumpcyjnego spoeczestwa). Co si tyczy
struktury gaziowej handlu zagranicznego,
merkantylici za waciw uwaali sytuacj,
gdy eksportowano wysoko przetworzone wyroby przemysowe, a importowano
surowce i ywno.
Drug stron tego medalu stanowi
postulat niskich pac, najlepiej utrzymywanych na poziomie minimum egzystencjalnego. Wysze pace podwaay bowiem
wedug merkantylistw konkurencyjno
midzynarodow, a poza tym (jak wierzyli) obniay zatrudnienie, ktre powinno
by pene, eby maksymalnie zwikszy
produkcj. Z tego powodu w krajach
realizujcych merkantylistyczn polityk
gospodarcz zdarzao si ustalanie pacy
maksymalnej. Odzwierciedlao to zreszt
bardziej ogln merkantylistyczn regu:
pochwa interwencjonizmu, rozumianego jednak jako wspieranie prywatnych
przedsibiorcw. Warto rwnie zwrci
uwag, i pienidz w doktrynie merkantylizmu (w przeciwiestwie np. do ekonomii
neoklasycznej) ma kluczowe znaczenie,
Cz druga / 19

poniewa wpywa na wielko produkcji,


a zatem nie jest neutralny.
Przeniemy si teraz do wspczesnoci, i zwrmy uwag na kilka podstawowych tendencji w gospodarce strefy
euro. W Niemczech mamy do czynienia
z polityk zerowej dynamiki pac (nominalne jednostkowej koszty pracy w latach
1995-2008 utrzymyway si na staym
poziomie), a w konsekwencji ze sta
nadwyk na rachunku obrotw biecych
oraz ograniczeniem popytu wewntrznego. W tym czasie w krajach peryferyjnych
(Hiszpania, Irlandia, Grecja, Portugalia)
nastpi czny wzrost nominalnych jednostkowych kosztw pracy o od niespena
50 do prawie 80%. Jednoczenie kraje te
nie mogy dewaluowa waluty, poniewa
tkwiy w sztywnych ramach staego kursu
walutowego obcej wobec ich gospodarek
waluty euro. Ta utrata konkurencyjnoci
doprowadzia w krajach peryferyjnych do
powstania wysokich deficytw na rachunkach obrotw biecych (Grecja w 2008
prawie 15% PKB), ktrym odpowiaday
analogicznie due nadwyki Niemiec (od
2004 r. nie spady poniej 5% PKB).
Warto zwrci uwag, e chocia
Niemcy, z przerw na dekad lat 90. XX
w., prowadz polityk ekspansji eksportowej od lat 60., to powane konsekwencje
midzynarodowe pojawiy si, gdy sytuacja
zbliya si w pewnym momencie do tej,
w jakiej przyszo funkcjonowa merkantylistom: pienidza, ktrego poda jest dla
danego kraju w duej mierze zewntrza
tak jak nie ma wpywu na ilo zota
i srebra w ziemi, tak te kraje peryferyjne
eurozony nie maj (przynajmniej teoretycznie) wpywu na polityk pienin EBC.
W rezultacie otrzymujemy co, co merkantylici nazwaliby bogaceniem si kosztem
innych (a co Adam Smith okrela mianem
polityki ndzarz twym ssiadem).

20 / Grzegorz Konat

Podsumowanie
Nie twierdz, e polityka gospodarcza
Niemiec w ostatnich dekadach jest bezporednio inspirowana merkantylizmem. Nie
mona jednak przej obojtnie obok faktu,
i wiele spord wanych zaoe polityki
gospodarczej rozwinitych krajw kapitalistycznych postulat nadwyki w handlu
zagranicznym, utrzymywanie niskich
pac, negatywny stosunek do konsumpcji
krajowej, interwencjonizm jako narzdzie
wsparcia kapitau pozostao, niezalenie
od ich teoretycznego uzasadnienia, zasadniczo niezmienione od ponad czterystu lat.
Wydaje si, e przyczyn takiego braku
zasadniczych zmian w pewnych tendencjach w bardzo dugim okresie, jest fakt, e
dziej si one w ramach kapitalizmu, ktry
oczywicie ewoluuje, jednak fundamentalne zasady, na ktrych opiera si ten system
gospodarczy, pozostaj niezmienne, std
i niezmienione tendencje do stosowania
pewnych strategii postpowania, polityk
gospodarczych, itd.
Bardziej konkretnie, popularno poszukiwania rynkw zewntrznych w kapitalizmie moe wynika z przekonania, i jest
to zoty rodek midzy postawieniem na
konsumpcj wewntrzn, na co kapita nie
chce sobie pozwoli, a postawieniem na
zwikszenie wyzysku, na co czsto pozwoli sobie nie moe.Niemiecka polityka
gospodarcza ostatnich dekad to zreszt nie
jedyny przykad wariacji na temat koniecznoci ekspansji eksportowej i niskich
pac w kapitalizmie. Inny ciekawy casus
stanowia forsowana w ostatnim wierwieczu ubiegego stulecia jako najlepsza
strategia dla krajw rozwijajcych si
hipoteza Export-Led Growth. O ile bowiem
wspczesny dyskurs ekonomiczny jest deklaratywnie liberalny i odwouje si przede
wszystkim do dorobku i poj ekonomii
neoklasycznej oraz klasykw liberalizmu
ekonomicznego, o tyle jak si wydaje
praktyka pozostaje czsto i w duej mierze
(w pewnym sensie) merkantylistyczna.

Wok debaty Brennerowskiej


uwarunkowania niedorozwoju
Europy Wschodniej
Zbigniew Marcin Kowalewski / Le Monde diplomatique - edycja polska

Domniemane przeobraenie europejskiej gospodarki-wiata w kapitalistyczny


system-wiat jest najwiksz saboci
stworzonej przez Wallersteina teorii
o pochodzeniu i ewolucji nowoczesnego
systemu-wiata, poniewa nie ma u niego
przekonujcego wyjanienia tego, jak i dlaczego dokonao si to przeobraenie wtedy,
gdy do niego doszo i tam, gdzie to si stao.
Luka ta szybko staa si wsplnym celem
atakw dwch najbardziej wpywowych
krytykw Wallersteinowej teorii nowoczesnego systemu-wiata Roberta Brennera
i Thedy Skocpol, pisa Giovanni Arrighi.
Niewtpliwie zawdziczaj oni swj sukces
w duej mierze temu, e w obliczu wyzwa
rzuconych przez perspektyw systemowo-wiatow reafirmuj warto bardziej tradycyjnych marksistowskich i weberystowskich programw badawczych. Co najmniej
jednak czciowo sukces ich polega na
solidnoci argumentw, z ktrymi world-systemists jeszcze musz si upora. Do
dzi, a upyno ju 35 lat, nie uporali si
i chyba tego nie uczyni.
W celu wyjanienia, co doprowadzio do
upadku feudalizmu i powstania kapitalizmu,
co rzekomo nastpio okoo 1450 r., Wallerstein najpierw wytacza rozmaite argumenty
historyczne na rzecz swojej tezy o kryzysie
feudalizmu, ktry zacz si na pocztku
XIV w., a nastpnie seri argumentw
teleologicznych o tym, jak kryzys ten trzeba
byo rozwiza, aby europejska gospo-

darka-wiat moga przetrwa. Wyjciem,


twierdzi Wallerstein, byo przejcie od
przedkapitalistycznej gospodarki-wiata
do kapitalistycznego systemu-wiata. I tak
te si stao. Ale jak?
Po prostu, panowie feudalni stwierdzili,
e aby przetrwa i utrzyma swoje panowanie, naley przeobrazi si w kapitalistw,
co te uczynili. Historia zna mnstwo
przypadkw przedzierzgnicia si przedkapitalistycznych lampartw w kapitalistw
czy innych form ich dostosowania si do
kapitalizmu. U Wallersteina jednak to lamparty wymyliy i zaprowadziy kapitalizm.
Wallerstein, pisze elegancko Skocpol,
zaatwia problem przejcia w jzyku
systemowego przetrwania, cho jzyk ten
jest zupenie niestosowny. Krtko mwic
Skocpol, podobnie jak, z innych pozycji, Brenner, stwierdza, e u Wallersteina
nie ma adnego teoretycznego wyjanienia, dlaczego nastpio to przejcie, ten
przeom rozwojowy. Nie da si tego
wyjani adnymi procesami komercjalizacji ani adnymi stosunkami midzy takim
czy innym centrum i takimi czy innymi
peryferiami. Wbrew Wallersteinowi, ale
rwnie wadliwie jak on, Janet Abu-Lughod
dowodzi, e przejcie do kapitalistycznego
systemu-wiata dokonao si 150-200 lat
wczeniej, nie na obszarze europejskim,
lecz euroazjatyckim, i e w tym czasie to
caa Europa leaa jeszcze na peryferiach
tego systemu-wiata. Z kolei Andre Gunder
Cz druga / 21

Frank dowodzi, e stosujc kryteria wallersteinowskie, mona dowolnie przesuwa


narodziny kapitalizmu w przeszo nie
tylko o 150 czy o 200 lat, ale nawet o 5 tys.
Tylko e w takim razie nie ma sensu mwi
o kapitalizmie, a tym bardziej o tym, e
byo jakie przejcie do niego.
Byo, stwierdza Robert Brenner, ale
polegao na czym zupenie innym. Mogo
nastpi tylko wtedy, gdy przestay istnie
oba podstawowe warunki istnienia wszelkich przedkapitalistycznych sposobw
produkcji, a mianowicie: 1) nierynkowy
dostp bezporednich wytwrcw do
rodkw utrzymania i 2) wyciskanie pracy
dodatkowej rodkami przymusu pozaekonomicznego. A zatem, konieczne byo: 1)
oderwanie bezporednich wytwrcw od
rodkw utrzymania, tak, aby sami nie mogli ich wytwarza i musieli kupowa je na
rynku, i tak, aby dla uzyskania rodkw na
ich zakup musieli sprzedawa jedyny towar,
ktrym dysponowali: swoj si robocz;
2) utrata moliwoci wyciskania pracy dodatkowej z bezporednich wytwrcw przy
zastosowaniu przymusu pozaekonomicznego i zaistnienie moliwoci wyciskania go
samym tylko przymusem ekonomicznym.
Tylko tam, gdzie speniy si jednoczenie
oba te warunki, mogy zrodzi si specyficznie kapitalistyczne stosunki spoeczno-wasnociowe, ktre sprzyjaj rozwojowi
si wytwrczych, zapewniaj wzrost
wydajnoci pracy i tym samym umoliwiaj
wyciskanie z bezporednich wytwrcw
wartoci dodatkowej nie tylko bezwzgldnej, ale rwnie wzgldnej. Gdzie
i kiedy to si stao?
Stosunki feudalne najwczeniej powstay we Francji i w zachodnich Niemczech,
tote naturalnie przybray tam najprostsze,
zdecentralizowane formy. W rezultacie
bardzo lokalnie zorganizowani panowie
feudalni, wyciskajc z chopw prac
dodatkow, byli naraeni na opr spoecznoci chopskich. W dugim procesie walki,
22 / Zbigniew Marcin Kowalewski

w cigu XII, XIII i XIV w. chopi wywalczyli


tam wysoki poziom autonomii i samorzdnoci wsi oraz pene prawa spadkowe
i stae nalenoci wobec panw. Z biegiem
czasu zapewnio im to, de facto, jeli nie de
jure, wasno ziemi, ktr uprawiali. Wielu
lokalnych panw feudalnych utracio rodki
utrzymania, pochodzce ze zdecentralizowanego wyciskania pracy dodatkowej
z chopw. Aby je odzyska, poprawili swoj
organizacj polityczn tak, aby zapewniaa
ona zdolno do scentralizowanego, realizowanego przez aparat pastwowy, wyciskania
pracy dodatkowej pod postaci ciganych
z chopw podatkw i dostpu do owocw
tej pracy dodatkowej za porednictwem
sprawowanych i posiadanych urzdw dowdcw wojskowych, sdziw, zarzdcw
itd. Std pastwo absolutystyczne.
W Anglii stosunki feudalne pojawiy si
nieco pniej. Normanowie, ktrzy w XI w.
podbili Angli i stali si tam grup panujc, przynieli ze sob znacznie bardziej
rozwinite i wyszukane formy feudalnej
organizacji politycznej, tote powstaa tam
o wiele bardziej scentralizowana i zwarta
forma feudalizmu. Pozwalaa ona poszczeglnym czonkom klasy panujcej skuteczniej ni na kontynencie wyciska w sposb
zdecentralizowany prac dodatkow. Sk
w tym, e z jednej strony panowie feudalni
nie dysponowali wasnymi, niezalenymi
od pastwa, rodkami przymusu, a z drugiej w tym, e nieproporcjonalnie wielka,
np. w porwnaniu z Francj, cz ziemi
naleaa do feudaw i bya uprawiana
przez dzierawcw.
W okresie od koca XII do pocztku
XIV w., a zatem wtedy, gdy panowanie
feudalne przeywao we Francji kryzys,
w Anglii przeciwnie, przeywao zoty
wiek. Katastrofa demograficzna w XIV
i XV w., wielkie powstanie chopskie
1381 r., masowa ucieczka chopw do
tych panw, u ktrych byo lepiej, zamay
poddastwo: w poowie lub pod koniec

XV w. byo ono martwe. Chopi zapewnili


sobie wolno i nisk rent. Angielska klasa
feudalna okazaa si niezdolna zarwno
do przywrcenia poddastwa chopw
i zdecentralizowanego sposobu wyciskania
z nich pracy dodatkowej, jak i do stworzenia scentralizowanego sposobu jej wyciskania, na podobiestwo kontynentalnego
zachodnioeuropejskiego absolutyzmu.
W celu zapewnienia sobie rodkw utrzymania, ktre si kurczyy, bya zmuszona
do szukania innego wyjcia z kryzysu.
Z jednej strony jej atutem okazao si
puszczanie gruntw w dzieraw. Pozwalao ono unikn przeksztacenia si chopw
w penoprawnych wacicieli, a jednoczenie wywoao konkurencj midzy chopami o dostp do ziemi. Konkurencja ta to by
niezamierzony skutek, ktry mia daleko
idce konsekwencje. We wasnym interesie
waciciele ziemscy, pozbawieni wasnych
rodkw przymusu, zachcali dzierawcw
do konkurencji do szukania sposobw
obniania kosztw poprzez wzrost wydajnoci pracy. Wymuszaa ona specjalizacj,
akumulacj i innowacj, bo w przeciwnym
razie przegrywao si konkurencj na rynku
dzieraw i tracio si ziemi. Z drugiej
strony waciciele ziemscy, obawiajc si, e
chopi wywalcz sobie prawa wasnoci do
swoich gospodarstw i starajc si zapewni
sobie wzrost wyciskanej pracy dodatkowej
poprzez rozrost swoich majtkw puszczanych w dzieraw, rugowali chopw
z ziemi i pozbawiali ich bezporedniego
dostpu do rodkw utrzymania.
Tak oto, w toku zawiych walk klasowych angielscy panowie feudalni stracili
moliwo stosowania przymusu pozaekonomicznego w celu wyciskania pracy dodatkowej, a dua cz chopstwa
utracia bezporedni dostp do rodkw
utrzymania. Mamy wic kapitalistycznego
dzierawc-farmera kupujcego i wyzyskujcego si robocz robotnika rolnego nierozdzielno jednego i drugiego,

nowy stosunek produkcji, nowy stosunek


spoeczno-wasnociowy. Mamy proces
konkurencji w rolnictwie, prowadzcy
do rewolucji rolniczej tzn. rewolucji
w rozwoju si wytwrczych w rolnictwie
w miar przyswajania sobie przez wytwarzajcych na rynek farmerw technik, ktre
co prawda od dawna byy dostpne, ale
ktrych, nie mwic ju o inwestycjach,
chopi, na gruncie stosunkw przedkapitalistycznych, unikali. Mamy zatem rozwj
si wytwrczych, wzrost wydajnoci pracy
i wytwarzanie wartoci dodatkowej wzgldnej: specyficznie kapitalistyczny sposb
produkcji, ktry zrodzi si na wsi angielskiej. To tam, dowodzi Brenner, pojawi
si on po raz pierwszy w dziejach wiata.
Definitywne zerwanie z maltuzjasko-ricardiaskim wzorem sekularnej stagnacji
nastpio tam ju pod koniec XVI i w cigu
XVII w.
Gdy w cigu XV w. poddastwo upadao
w Anglii, zaczyna si jego przyspieszony
wzlot w Europie Wschodniej na wschd
od aby i w Polsce. Jak to si stao, e to, co
nie udao si panom feudalnym w Europie
Zachodniej, tu si udao?
Brenner uwaa, e poniewa feudalizm
rozwin si w Polsce znacznie pniej ni
w Europie Zachodniej, bo dopiero w XII
i XIII w., Polsk w duym stopniu omin
zachodni pnoredniowieczny kryzys feudalizmu. Kraj nie osign jeszcze takiego
poziomu zaludnienia, jaki przekadaby si
na malejce kracowe przychody w rolnictwie. Na dusz jednak met te same
co na Zachodzie stosunki spoeczno-wasnociowe zaczy przynosi takie same jak
tam skutki. W odpowiedzi na spadek liczby
ludnoci, wzrost okazji do zakupu dbr
luksusowych, wzrost okazji do sprzeday
zboa na rynkach krajowych i zagranicznych, panowie feudalni drastycznie zaostrzyli kontrol nad ruchliwoci poziom
chopstwa, ograniczyli wolnoci chopskie, zaczli wyciska znacznie wicej ni
Cz druga / 23

uprzednio pracy dodatkowej, powikszyli


kosztem chopw swoje majtki, a w kocu
zmusili ich, aby jako poddani pracowali
w folwarkach paszczynianych.
Jak polskim panom udao si tak zniewoli chopstwo w tym samym czasie, gdy
w caej Europie Zachodniej uzyskiwao
ono wolno? Ot, wyjania Brenner, na
Zachodzie najpierw byli chopi, a dopiero pniej pojawili si panowie, ktrzy
napotkali silne spoecznoci chopskie
i konkurujc midzy sob o wadz i prac
dodatkow chopw, musieli dzieli si
swoj wadz ze spoecznociami wiejskimi.
Natomiast na Wschodzie panowie feudalni
czsto kierowali procesami osadniczymi,
tworzyli niewielkie wsie, zdominowane
przez jednego tylko pana i niezdolne do stawiania takiego oporu jak na Zachodzie. Ten
typ kolonizacji zapobieg uksztatowaniu
si w Polsce silnych spoecznoci wiejskich,
ktre mogyby by przeciwwag dla wadzy
panw feudalnych.
Towarzyszy temu bezprecedensowy typ
i poziom organizacji politycznej polskiej
klasy panujcej, ktry Brenner nazywa
samocentralizacj feudaln. Klasa ta nie
moga oprze si na silnym pastwie
monarchicznym, jak w Anglii, ani na
cigajcym podatki z chopstwa silnym
pastwie absolutystycznym, jak we Francji.
Musiaa zbudowa swoje wasne pastwo
od podstaw od sejmikw ziemskich.
To one zapewniay koordynacj dziaa
koniecznych do sprawowania cisej kontroli nad chopstwem i do daleko idcego
ograniczenia konkurencji midzy panami
feudalnymi, ktr w swoich celach mogliby
wykorzystywa chopi. Nie posiadajc siy,
ktr chopstwo zachodnie rozwino, konstruujc instrumenty wioskowej kooperacji
i oporu, byli oni sabiej przygotowani do
stawienia czoa panom feudalnym, tote
ulegli naciskowi reakcji paskiej i poddastwu.

24 / Zbigniew Marcin Kowalewski

Stosunki spoeczno-wasnociowe, ktre


wyoniy si w czasach pnego redniowiecza, miay ogromne konsekwencje dla
pniejszej zmiany spoecznej w Europie.
Dlatego wzr rozwoju ekonomicznego,
narzucony zintensyfikowanej teraz, pod
wpywem rynku wiatowego, strukturze klasowej poddastwa na Wschodzie,
bardzo rni si od tych wzorw rozwoju,
ktre przewaay w wolnych warunkach na
Zachodzie. Uksztatowana wanie struktura stosunkw klasowych na Wschodzie
doprowadzia do rozwoju niedorozwoju,
wykluczajcego, oglnie rzecz biorc,
wzrost wydajnoci pracy i uprzemysowienie. Po pierwsze, dostpno poddanych
pracownikw, ktrych paszczyzn mona
byo nieustannie intensyfikowa, zniechcia panw do innowacji w rolnictwie.
Po drugie, wyciskanie przez panw coraz
wikszej pracy dodatkowej z chopstwa
trwale ograniczyo rozwj rynku wewntrznego dla dbr przemysowych. Po trzecie,
fakt sprawowania przez panw potnych
kontroli nad ruchliwoci chopstwa ogranicza poda siy roboczej, ktra byaby do
dyspozycji przemysu, co doprowadzio
do zduszenia jego zacztkw i do upadku
miast. Na koniec wreszcie, waciciele
ziemscy uzurpowali funkcj kupca jako
porednika i sprzyjali importowi dbr przemysowych z Zachodu, skutecznie blokujc
rozwj organizacji miejskiej i przemysowej. Przekrelio to moliwo wzgldnie
zrwnowaonego rozwoju gospodarczego
i skazao Europ Wschodni na wielowiekowy niedorozwj.
Zaleno od eksportu zboa bya zatem
skutkiem niedorozwoju szczupoci rynku wewntrznego, straszliwie ograniczonej
siy nabywczej ludnoci, ktra z kolei bya
skutkiem niskiej wydajnoci pracy i bardzo
nierwnomiernej dystrybucji dochodu
w rolnictwie, zakorzenionej w ostatniej
instancji w strukturze klasowej poddastwa
w bezwzgldnym wyzysku poddanego
chopstwa.
Cz druga / 21

You might also like