Professional Documents
Culture Documents
SOCJOLOGII
HISTORYCZNEJ
I HISTORII
GOSPODARCZEJ:
WITOLD KULA,
MARIAN MAOWIST
SPIS TRECI
Poytki z historii czyli po co czyta dzi Witolda Kul i Mariana Maowista / 01
Cz pierwsza
Historia nie dzieli si na dawniej i dzi/ 05
Ja to polskie zboe cigaem po caym wiecie / 10
02 / Przemysaw Wielgosz
Pitno paszczyzny
Prace Maowista i Kuli s znakomitym
narzdziem analizy peryferyjnych cech
polskiej kultury politycznej i mechanizmw
rzdzcych yciem publicznym w naszym
kraju. Lektura tych klasycznych ju ksiek
moe pomc dzisiejszym ich czytelnikom
zwrci uwag na potrzeb rekonstrukcji
historycznych korzeni saboci demokracji
w Polsce. Maowist i Kula wskazywali tu
przede wszystkim na szlachecko-paszczyniane dziedzictwo, ktre nie tylko
kadzie si cieniem na potencjale modernizacji gospodarczej kraju, ale take wpywa
negatywnie na jego kultur polityczn
przyczyniajc si do saboci spoeczestwa
obywatelskiego, naskrkowoci instytucji
demokratycznych, deficytu oddolnych
inicjatyw obywatelskich i kultury demokratycznego uczestnictwa, a z drugiej strony
otwiera pole dla popularnoci projektw
autorytarnych w polityce polskiej.
Mona take zaryzykowa twierdzenie,
e dziedzictwo paszczyzny, folwarku
i monokulturowego imperium zboowego
pobrzmiewa dzi w polityce niskich pac
majcych stanowi fundament naszej
przewagi komparatywnej i w tendencji do
zastpowania rozwoju inwestycjami w tworzenie montowni zagranicznych koncernw, inaczej mwic w maquiladoryzacji
polskiego przemysu i wynikajcym z niej
ogromnym udziale importu w eksporcie.
Zaproponowane wiele lat temu przez
Kul i Maowista spojrzenie na histori
kapitalizmu i rzdzcych jego ekspansj
mechanizmw pozwala lepiej zrozumie
dzisiejsze problemy takie jak trwao i pogbianie si polaryzacji w obrbie globalnego systemu, podzia wiata na centrum
i peryferie. Mechanizmy te z ca ostroci
ujawniy si w toku kryzysu finansowego
i wielkiej stagnacji po roku 2007.
Centra i peryferie
w zjednoczonej Europie
Kryzys ekonomiczny w strefie euro i caej
Unii realnie zagraa nie tylko wsplnej
walucie, ale take demokratycznemu charakterowi UE. Jednym z najgroniejszych
przejaww kryzysu, ktry pogbia si za
spraw nieudolnego zarzdzania nim przez
Trojk jest rozpad spoeczno-gospodarczej
przestrzeni unii na centra i peryferie. Pod
wpywem polityk neoliberalnych i stanowicego jeden z ich przejaww merkantylizmu krajw najbogatszych (przede
wszystkim Niemcy) odtwarza si historyczny podzia na Pnoc i Poudnie, Wschd
i Zachd. W odpowiedzi na ograniczanie
demokratycznej kontroli narodw nad
strukturami decyzyjnymi i politykami ekonomicznymi UE w krajach zepchnitych na
peryferie odradzaj si siy nacjonalistyczne
i antyeuropejskie.
Wstp / 03
Cz pierwsza
PORTRETY
INTELEKTUALNE
STANOWISKA
WPYWY
06 / Marcin Kula
3 Listy emigrantw z Brazylii i Stanw Zjednoczonych 18901891, do druku podali, wstpem opatrzyli Witold Kula, Nina
Assorodobraj-Kula, Marcin Kula, wydanie II poprawione,
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Instytut
Studiw Iberyjskich i Iberoamerykaskich UW {Biblioteka
Iberyjska}, Warszawa 2012, s. 116.
4 Cyt. z pamici.
Cz pierwsza / 07
08 / Marcin Kula
Cz pierwsza / 09
Cz pierwsza / 11
z takich pierwszych peryferyjnych regionw, sabych gospodarczo, opresyjnych politycznie, charakteryzujcych si nierwnociami spoecznymi, w tym niewolnictwem
i paszczyzn, bezskutecznie prbujcych
si wydoby z zacofania. W Polsce, ten
obraz traktowany by i jest przez historykw, z Jerzym Topolskim i Andrzejem
Wyczaskim, jako wysoce kontrowersyjny,
a wrd specjalistw od nauk spoecznych
socjologw, politologw oraz szerszej
publicznoci jest mao znany.
Promuj ten model wrd badaczy i publicystw jako przydatny do zrozumienia
polskiej historii spoecznej i gospodarczej,
take tej najnowszej, po 1989 r. Bardzo
cenne wydaje mi si to, e otwiera histori i wspczesno polski na porwnania
z innymi krajami peryferyjnymi na og
niezachodnimi, i czsto postkolonialnymi,
amic nasze przywizanie do wizerunku
siebie jako Europejczykw.
Zainteresowania badawcze Witolda
Kuli (1916-1988) sigay od metodologii
historii gospodarczej poprzez przejcie od
feudalizmu do kapitalizmu w regionach
zacofanych i rolniczych a do szczegowej
historii spoeczestwa polskiego XVIII
i XIX wieku. Bardziej ni pozostali trzej
historycy, prbowa wypracowa teori
zacofania gospodarczego. To on, razem
z Topolskim, wprowadzi termin model do
polskiej historiografii.
Cz pierwsza / 13
Kula, w niemniejszym stopniu ni Maowist, odpowiedzialny jest za spopularyzowanie w wiatowej historiografii i naukach
spoecznych wizerunku Europy Wschodniej
jako regionu zacofanego i zalenego. Jego
badania skupiay si na polskiej raczej ni
regionalnej, wschodnioeuropejskiej historii
i charakteryzoway si geograficznymi
uoglnieniami. Jednak stworzony przez
niego wizerunek gospodarki folwarczno-paszczynianej XVI-XVIII wieku oraz
jej wpyw na ksztatowanie si kapitalizmu
na ziemiach polskich w XIX-XX wieku
traktowane byy jako reprezentatywne dla
caego regionu i upowszechniy si gwnie
za porednictwem Fernanda Braudela.
Kula przeprowadza rozbudowane
porwnania midzy Europ Wschodni
a Amerykami w okresie kolonialnym, a take midzy Europ Wschodni i Poudniow a Ameryk acisk w okresie, jak to
nazywa, industrializacji nie zakoczonej
sukcesem w XIX i XX wieku. Mimo geograficznej swobody (wypowiada twierdzenia na temat caej Europy Wschodniej,
odwoujc si do bada z ziem polskich
i Rosji), ktra razi czasem historykw, te
porwnania s ciekawe. Porwnujc relacje
Europy Wschodniej i amerykaskich kolonii wobec Zachodu, Kula stworzy analogie,
takie jak: chop paszczyniany-niewolnik,
szlachcic-seor, folwark-plantacja, ziarno-bawena: Jeli mimo niskiej wydajnoci
pracy I mimo obcieniami kosztami
dugiego transportu morskiego produkty owych kolonii [Europy Wschodniej
z jednej, a kolonii amerykaskich z drugiej
strony] zwyciaj i znajduj korzystny
zbyt na rynkach anglo-holenderskich, to
dzia si tak moe jedynie dziki niszemu
opacaniu siy roboczej, taniej, gdy niewolonej: w Europie poddaczej, w Ameryce
niewolniczej.
W XIX i XX wieku, Europa Poudniowa
i Ameryka aciska miay by podobne do
przedsocjalistycznej Europy Wschodniej,
14 / Jean Baton, Henryk Szlajfer
Cz pierwsza / 17
Cz druga
KONTYNUACJE
APLIKACJE
POLEMIKI
celny. Oczywicie nie jedynym narzdziem: rynek zbytu dla rodzimej produkcji
oraz rdo pozyskiwania surowca mogy
stanowi take kolonie. Merkantylici
wierzyli rwnie w prymat produkcji nad
konsumpcj, bdcy w ich mniemaniu
konsekwencj prymatu eksportu nad
importem (potrzeba produkowania na eksport, zamiast dla zaspokojenia popytu konsumpcyjnego spoeczestwa). Co si tyczy
struktury gaziowej handlu zagranicznego,
merkantylici za waciw uwaali sytuacj,
gdy eksportowano wysoko przetworzone wyroby przemysowe, a importowano
surowce i ywno.
Drug stron tego medalu stanowi
postulat niskich pac, najlepiej utrzymywanych na poziomie minimum egzystencjalnego. Wysze pace podwaay bowiem
wedug merkantylistw konkurencyjno
midzynarodow, a poza tym (jak wierzyli) obniay zatrudnienie, ktre powinno
by pene, eby maksymalnie zwikszy
produkcj. Z tego powodu w krajach
realizujcych merkantylistyczn polityk
gospodarcz zdarzao si ustalanie pacy
maksymalnej. Odzwierciedlao to zreszt
bardziej ogln merkantylistyczn regu:
pochwa interwencjonizmu, rozumianego jednak jako wspieranie prywatnych
przedsibiorcw. Warto rwnie zwrci
uwag, i pienidz w doktrynie merkantylizmu (w przeciwiestwie np. do ekonomii
neoklasycznej) ma kluczowe znaczenie,
Cz druga / 19
20 / Grzegorz Konat
Podsumowanie
Nie twierdz, e polityka gospodarcza
Niemiec w ostatnich dekadach jest bezporednio inspirowana merkantylizmem. Nie
mona jednak przej obojtnie obok faktu,
i wiele spord wanych zaoe polityki
gospodarczej rozwinitych krajw kapitalistycznych postulat nadwyki w handlu
zagranicznym, utrzymywanie niskich
pac, negatywny stosunek do konsumpcji
krajowej, interwencjonizm jako narzdzie
wsparcia kapitau pozostao, niezalenie
od ich teoretycznego uzasadnienia, zasadniczo niezmienione od ponad czterystu lat.
Wydaje si, e przyczyn takiego braku
zasadniczych zmian w pewnych tendencjach w bardzo dugim okresie, jest fakt, e
dziej si one w ramach kapitalizmu, ktry
oczywicie ewoluuje, jednak fundamentalne zasady, na ktrych opiera si ten system
gospodarczy, pozostaj niezmienne, std
i niezmienione tendencje do stosowania
pewnych strategii postpowania, polityk
gospodarczych, itd.
Bardziej konkretnie, popularno poszukiwania rynkw zewntrznych w kapitalizmie moe wynika z przekonania, i jest
to zoty rodek midzy postawieniem na
konsumpcj wewntrzn, na co kapita nie
chce sobie pozwoli, a postawieniem na
zwikszenie wyzysku, na co czsto pozwoli sobie nie moe.Niemiecka polityka
gospodarcza ostatnich dekad to zreszt nie
jedyny przykad wariacji na temat koniecznoci ekspansji eksportowej i niskich
pac w kapitalizmie. Inny ciekawy casus
stanowia forsowana w ostatnim wierwieczu ubiegego stulecia jako najlepsza
strategia dla krajw rozwijajcych si
hipoteza Export-Led Growth. O ile bowiem
wspczesny dyskurs ekonomiczny jest deklaratywnie liberalny i odwouje si przede
wszystkim do dorobku i poj ekonomii
neoklasycznej oraz klasykw liberalizmu
ekonomicznego, o tyle jak si wydaje
praktyka pozostaje czsto i w duej mierze
(w pewnym sensie) merkantylistyczna.