Wystawa Zagrabione dziedzictwo, utracona pami.

Losy ziemian maopolskich"

"
ukazuje dzieje ziemiastwa z Maopolski, a take niektrych obszarw z ni
ssiadujcych, jego wkad w zachowanie i rozwj tosamoci narodowej, polityczne,
kulturalne i gospodarcze znaczenie dla niepodlegego Pastwa Polskiego oraz
bezwzgldne postpowanie wobec tej warstwy spoecznej ze strony okupanta niemieckiego i rzdw komunistycznych.

Pod znakiem Staczyka

Utrata niepodlegego bytu pastwowego przez nard polski pod koniec XVIII w.

zapocztkowaa ponad stuletni okres walki o zachowanie tosamoci narodowej

i odzyskanie niezalenoci politycznej. Podzieleni midzy trzech zaborcw Polacy
sigali po rne sposoby, by osign te cele. Kolejno nastpoway po sobie okresy
walki (powstania narodowe) i prby budowania autonomii w ramach obcych struktur
pastwowych. W obu przypadkach najwikszy wysiek podejmowali przedstawiciele
warstwy szlacheckiej, bdcy najsilniej zakorzenion w tradycji narodowej czci
polskiego spoeczestwa. Widzimy ich wrd przywdcw powsta i rewolucjonistw,
ale take wrd dziaaczy spoecznych i politykw zachowawczych. Sama polityka
zaborcw czsto ulegaa modyfikacji. W latach 18151831 w ramach cesarstwa
rosyjskiego istniao Krlestwo Polskie, z wasnym sejmem i wojskiem, jednak prba
wybicia si na niepodlego w latach Powstania Listopadowego skoczya si
brutalnymi represjami oraz ograniczeniem bd likwidacj namiastek niezalenoci.
W pastwie Habsburgw przez dugi czas prowadzono polityk zdecydowanie
antypolsk, starajc si ogranicza rozwj kulturalny i ekonomiczny Polakw. Jej
kulminacj by rok 1846, kiedy to wadze austriackie podburzyy chopw przeciwko
wacicielom ziemskim, co w duej mierze sparaliowao przygotowywane wwczas
oglnopolskie powstanie. W konsekwencji nieudanej insurekcji zlikwidowano Wolne
Miasto Krakw, wczajc je do pastwa austriackiego. Po wydarzeniach Wiosny
Ludw w Galicji nastay lata smutku, prostracji i ndzy. Policjant, andarm i szpicel
pod komend biurokracji stali si panami Galicji jak uj to Wilhelm Feldman.

Ju od lat trzydziestych XIX w., ale szczeglnie w owych beznadziejnych latach

po rabacji galicyjskiej, wzmoon aktywno polityczn okazywali krakowscy konserwatyci Aleksander Wielopolski, Pawe Popiel i Antonii Zygmunt Helcel, ktrzy na
amach powstaego w 1848 r. dziennika Czas propagowali w duchu zachowawczym
idee zaniechania walki zbrojnej i podjcia pracy na rzecz polepszenia statusu polskiego
spoeczestwa i tworzenia warunkw rozwoju narodowego w zaborze austriackim.
Okresem zwrotnym w dziejach politycznych Galicji byy lata szedziesite, kiedy to,
z jednej strony, spoeczestwo polskie dotkna tragedia Powstania Styczniowego,
z drugiej za sama monarchia austriacka posza w kierunku modelu pastwa
konstytucyjnego, decentralizacji ustroju i poszerzenia autonomii narodw yjcych
pod berem Habsburgw. Apogeum tych przemian byo uchwalenie w 1867 r. tzw.
konstytucji grudniowej wprowadzajcej midzy innymi zasady rwnoci wobec
prawa, gwarantujcej prawa obywatelskie, ograniczajcej kompetencje centralnej
Rady Pastwa na rzecz sejmw krajowych.

Upadek Powstania Styczniowego, w ktrym aktywny udzia wzio wielu przyszych

liderw tzw. szkoy krakowskiej, wpyn na uksztatowanie si stronnictwa tzw.

staczykw. Mode pokolenie krakowskich konserwatystw, skupione w duej mierze
wok Pawa Popiela, w tym Stanisaw Tarnowski, Jzef Szujski, Stanisaw Komian,
Ludwik Wodzicki, rozpoczo w 1866 r. wydawanie pisma Przegld Polski, na amach ktrego od 1869 r. publikowana bya we fragmentach Teka Staczyka jeden
z najbardziej kontrowersyjnych pamfletw politycznych w dziejach Polski. Jego
autorzy posugujc si satyr, przeprowadzili miadc krytyk polityki konspiracyjnej
(liberum conspiro), ktra miaa prowadzi jedynie do pogarszania sytuacji ludnoci
polskiej zamieszkujcej pastwa zaborcze, do ograniczania jej praw i represji. Z czasem
grupa staczykw zacza odgrywa coraz wiksz rol, zarwno dziki publicystyce,
jak i aktywnemu uczestnictwu na scenie politycznej. Nastpowaa przy tym konsolidacja obozu. Po 1877 r., kiedy redaktorem Czasu zosta Stanisaw Komian, mona ju
mwi o penej integracji modego i starszego pokolenia krakowskich konserwatystw.
Dewiz staczykw okreli Komian: Robi zawsze i wszdzie wszystko, co si zrobi
da, a nie porywa si nigdy na to co niemoliwe. Nadziej dla sprawy polskiej upatrywali
w politycznym zwizku z Austri powolne zjednoczenie ziem dawnego Krlestwa
Polskiego miao dokona si pod berem Habsburgw. W polityce wewntrznej skupiano si na budowie i poszerzaniu zakresu autonomii. Obok krytyki liberum conspiro
zwalczali postrzegan jako narodow wad tradycj liberum veto. Poszanowanie
wadzy i budowa wasnej podmiotowoci narodowej w ramach istniejcego pastwa
to gwne zasady dziaania krakowskich konserwatystw. Historycy tego nurtu, skupieni w tzw. krakowskiej szkole historycznej, podjli krytyk dawnych anarchistycznych
tendencji w polityce polskiej, przejawiajcych si w niechci do silnego rzdu
(sztandarowym dzieem byy tu Dzieje Polski w zarysie Michaa Bobrzyskiego).

sferze politycznej Sejmowi Krajowemu poszerzono kompetencje i sta si on

centralnym galicyjskim organem wadzy. W 1871 r. utworzono w Wiedniu Ministerstwo
ds. Galicji, na czele ktrego stan Kazimierz Grocholski. Nieco wczeniej, w 1867 r.,
utworzono Rad Szkoln Krajow, a od 1868 r. wprowadzono jzyk polski i ruski
w sdownictwie galicyjskim. Rok pniej jzyk polski zosta urzdowym jzykiem dla
caej Galicji. Uniwersytet Jagielloski sta si z czasem ponownie najwaniejszym
orodkiem ksztaccym polsk inteligencj.

Galicyjskie ziemiastwo aktywnie wczao si w ycie polityczne prowincji. Mieszka-

jca tu polska arystokracja bya gwnym zapleczem politycznym konserwatystw,

zarwno staczykw, jak i zblionych do endecji tzw. podolakw, wywodzcych si
z Maopolski wschodniej. Staczycy byli stronnictwem agrarnym. Oprcz zaangaowania politycznego ziemianie podejmowali szereg dziaa na rzecz rozwoju gospodarczego i spoecznego. Ju w 1830 r. utworzono we Lwowie Galicyjskie Towarzystwo
Gospodarskie (statut zatwierdzono w 1846 r.). Wedug sw pierwszego prezesa, Leona
Sapiehy, chciano pobudzi umysy do pracy nad dwigniciem rolnictwa, wskaza do
tego najwaciwsze drogi, dowiadywa si o zaprowadzanych gdzie indziej poprawach
i te stara si w caym kraju rozpowszechnia, ksztaci ludzi do wszelkich gazi
gospodarstwa. Oprcz tego, jak zauwaa Bronisaw Janowski, zadaniem towarzystwa
byo ratowanie resztek wolnoci i przygotowywanie narodu dla przyszej niepodlegoci. Dziaao ono na rzecz rozwoju ycia gospodarczego prowincji, gwnie w zakresie
rolnictwa i hodowli zakadano liczne szkoy (np. szko rolnicz w Dublanach),
organizowano wystawy rolnicze, wspomagano produkcj roln i rozwj hodowli.
W zachodniej czci Maopolski utworzono w 1845 r. Towarzystwo Rolnicze Krakowskie,
ktre stawiao sobie podobne cele jak Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie. Wydawao
pisma propagujce wiedz rolnicz (Szkoa Ludu, Tygodnik Rolniczy), rozwijao
specjalistyczne szkolnictwo agrarne (np. szkoy w Czernichowie, Tarnowie, acucie,
Kobiernicach), dostarczao kkom rolniczym maszyny i narzdzia, rozwijao hodowl
byda. Ponadto inicjowao powstawanie takich organizacji, jak Towarzystwo Ubezpiecze Urzdnikw Prywatnych czy Syndykat Rolniczy w Krakowie. Zorganizowao take
kas kredytow w Czernichowie, zapocztkowujc w ten sposb samopomoc kredytow na terenie Galicji Zachodniej. Aktywno ziemiastwa nie ograniczaa si jedynie
do kwestii rolnych. Ziemian odnajdziemy wrd zaoycieli bd inicjatorw powstania
wanych galicyjskich organizacji spoecznych: Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego,
krakowskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpiecze od Ognia, Towarzystwa Kek
Ziemian, krakowskiej Stray Ogniowej i wielu innych. Osobnym zagadnieniem jest
szeroko prowadzona dziaalno charytatywna. To najczciej za pienidze ziemiastwa
zakadano ochronki dla dzieci i szkoy. Pomagano te rozmaitym zakadom opieki.
Take chopi, ktrzy znaleli si w trudnej sytuacji, mogli nierzadko liczy na pomoc
wacicieli ziemskich. Odrbnego zaakcentowania wymaga rola dworu jako centrum
kulturowego. Pomimo czsto wrogiej Polakom polityki wadz zaborczych i pokusy
konformizmu, ziemiastwo polskie kultywowao tradycje rodowiskowe, przechowujc
w krgu rodzinnym jako wyjtkowy depozyt wartoci kultury narodowej i wychowujc
w patriotyzmie kolejne pokolenia, z ktrych kade miao ju y w wolnej Rzeczypospolitej, w poczuciu odpowiedzialnoci za dobro publiczne.

Zaangaowanie

ziemiastwa w budow autentycznej autonomii, poczucie wagi

spraw publicznych, dziaalno w stronnictwach politycznych i samorzdzie galicyjskim,
aktywno gospodarcza i spoeczna to wszystko powodowao, i wanie w Galicji
powstay warunki dla urzeczywistnienia marze o niepodlegoci. To tutaj pojawia
si moliwo rozwoju ruchu strzeleckiego i to wanie z Krakowa w sierpniu 1914 r.
wyruszya bi si o Polsk I kompania kadrowa, zalek Legionw Pisudskiego. Z chwil
wybuchu I wojny wiatowej zgodnie z pielgnowan latami tradycj spadkobiercy
polskiej szlachty garnli si do polskich formacji wojskowych i podejmowali dziaania
w rnych organizacjach spoecznych i politycznych, ofiarowujc na rzecz przyszej,
wolnej Rzeczypospolitej swj majtek i trud, a nierzadko rwnie ycie.
Maciej Zakrzewski (IPN)

Staczycy

... Strasznie, bezprzykadnie w historii upado to pastwo, upad ten nard,

ktry przecie tysic lat o wasnych sta siach, nie bez chway i wzgldnej
wielkoci; upad nie dla braku przymiotw i cnt, ktrych mu najzacitsi
wrogowie nie zaprzeczaj, lecz wskutek zbytniego rozwielmonienia si w
nim zabjczych wad, wicej jeszcze wskutek mikkiego z nimi obchodzenia
si, niedostatecznej walki, zbyt sabego przeciw zemu oddziaywania, a
midzy tymi wadami gwn bezsprzecznie bya bezkarno, ktrej bodaj
czy nie bezporednim nastpstwem by nie tylko straszny, ale pod wielu
wzgldami sromotny koniec.
S. Komian, Bezkarno [w:] tene, Bezkarno. Wybr pism,
Krakw 2001, s. 30.

Pierwsza strona Teki Staczyka z 1870 r.,

drukowanej wczeniej w czciach na amach Przegldu Polskiego.

Autorzy Teki Staczyka

Jzef Szujski
(zbiory Muzeum Historycznego Miasta Krakowa).

Ludwik Wodzicki
(zbiory Muzeum Okrgowego w Rzeszowie).

Stanisaw Tarnowski
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Stanisaw Komian
(za: S. Komian, Bezkarno. Wybr pism, Krakw 2001).

Staczycy

Strona tytuowa Dziejw Polski w zarysie

Michaa Bobrzyskiego.

Pierwsza strona dziennika Czas,

wydawanej od 1848 r. gazety krakowskich konserwatystw.

Micha Bobrzyski
(zbiory Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego).

Uczestnicy wieczorw czwartkowych w krakowskim

domu Pawa Popiela; siedz od lewej: Konstanty Przedziecki,
Pawe Popiel, Stanisaw Totkowicz, Wadysaw uszczkiewicz,
Eustachy Skorochowski, Ludwik Dembicki; stoj od prawej:
Franciszek Grski, Tadeusz Ziemicki, Roman Szeptycki, Marian
Sokoowski, Alfred Romer, Edward Janczawski, Kazimierz
Morawski, Pawe Popiel (zbiory rodziny Popielw).

Namiestnik Andrzej Potocki

Cesarz Franciszek Jzef I

w rozmowie z Andrzejem Potockim, 1903 r.
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Andrzej Potocki namiestnik Galicji w latach 19031908

(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Uroczyste przeniesienie ciaa zamordowanego

Andrzeja Potockiego ulicami Lwowa, 1908 r.
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Okadka i fragment wspomnienia pomiertnego

o Andrzeju Potockim autorstwa Stanisawa
Tarnowskiego (Krakw 1908).

Organizacje ziemiaskie
Jednak poza tym pisanym statutem [Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego]
[] ukrywa si jeszcze inny cel, o ktrym oficjalnie w tych czasach niewoli
nie mona byo nie tylko pisa czy mwi, ale nawet i... myle. Bya nim ch
ratowania resztek wolnoci i przygotowanie narodu do przyszej niepodlegoci.
A jedyna wwczas droga do tego celu pozostaa na roli, odziedziczonej w
spadku po ojcach, ktr te nasi ziemianie starali si utrzyma choby kosztem
najwikszych ofiar. Naleao zatem pracowa na tym ojczystym zagonie jak
najlepiej, jak najwydatniej, nie tylko dla wasnej korzyci, ale i dla interesu
publicznego. A do tego wanie zespolenie si rolniczych okazao si niezbdnie
potrzebnie.
B. Janowski, C.k. Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie we Lwowie [w:] Ksiga
pamitkowa pisma Rolnik, Warszawa 1937, s. 37; zbiory Mariana Wolskiego.

Witold Czartoryski - wieloletni prezes Galicyjskiego

Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie, zaoonego
w 1830 r. (Ksiga pamitkowa pisma Rolnik,
Warszawa 1937; zbiory Mariana Wolskiego).
Zdzisaw Tarnowski - prezes Towarzystwa Rolniczego
Krakowskiego, zaoonego w 1845 r. (Ksiga pamitkowa pisma
Rolnik, Warszawa 1937; zbiory Mariana Wolskiego).

Redaktorzy naczelni pisma Rolnik w latach 1867-1937,

(Ksiga pamitkowa pisma Rolnik, Warszawa 1937; zbiory Mariana Wolskiego).

Pierwsza strona pisma Rolnik, wydawanego przez

Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie, 15 czerwca 1906 r.
(zbiory Mariana Wolskiego).

W legionowym mundurze
Zofia Zawiszanka dziaaczka niepodlegociowa, organizatorka
Druyn Strzeleckich, pniejszy wywiadowca Legionw Polskich, oraz jej
wczesny narzeczony Janusz Gsiorowski czonek Komendy Polskich
Druyn Strzeleckich, dziaacz Polskiej Organizacji Wojskowej i bliski
wsppracownik Jzefa Pisudskiego, Goszyce, 1914 r.
(spucizna Zofii Zawiszy-Kernowej w zbiorach rodziny Turowiczw).

Gen. Jzef Haller von Hallenburg

w latach 19141917 dowdca 3. puku
oraz 2. Brygady Legionw Polskich
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).
Tzw. sidemka Beliny patrol uanw dowodzony przez
Wadysawa Belin-Pramowskiego podczas wizyty u Zofii Zawiszanki
w Goszycach, po przejciu kordonu granicznego rankiem 3 sierpnia
1914 r.; u gry stoj: Ludwik Skrzyski ps. Kmicic i Wadysaw
Belina-Pramowski; na dole stoj: Zygmunt Karwacki ps. Bocza,
Stanisaw Skotnicki ps. Grzmot, Janusz Guchowski ps. Janusz,
Zdzisaw Jaboski; ley: Stefan Kulesza ps. Hanka (spucizna Zofii
Zawiszy-Kernowej w zbiorach rodziny Turowiczw).

Jan Wodek za kierownic auta cznikowego

Naczelnego Komitetu Narodowego, sierpie 1916 r.
(zbiory rodziny Wodkw).

Edward Kleszczyski, ps. Dzik,

oficer 1. Puku Uanw Legionw Polskich,
(zbiory Barbary Kleszczyskiej).

Oddzia Sokoa w drodze na miejsce przysigli legionowej

na Boniach; w pierwszym rzdzie (drugi z prawej) Ludwik Dunin,
w czwartym rzdzie (pierwszy z prawej) Jzef Stanisaw Dunin,
4 wrzenia 1914 r. (zbiory Amelii Dunin).

Aleksander Romer (pierwszy z lewej)

w mundurze legionowym
(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Paac w Czarkowach spalony w 1914 r. przez Rosjan

w zemcie za przyjcie legionistw (zbiory Haliny Slaskiej).

1918

Fragment protokou z posiedzenia Wydziau

Wykonawczego Towarzystwa Rolniczego
z 22 padziernika 1918 r. (zbiory IPN).

W niepodlegej Rzeczpospolitej
Powstanie niepodlegego pastwa polskiego w 1918 r. zastao maopolskich zie-

mian skupionych w licznych organizacjach spoeczno-gospodarczych i politycznych,

dziaajcych w samorzdach terytorialnych, Sejmie Krajowym i Radzie Pastwa
w Wiedniu. Dziki zmianom zaszym w tej czci ziem polskich w drugiej poowie
XIX w., tutejsza elita spoeczna miaa za sob pwiekowe dowiadczenia w pracy
pastwowej.

Niepodlego przyniosa jednak ziemianom problemy zarysowujce si wprawdzie

ju w okresie poprzedzajcym wybuch wojny wiatowej, ale obecnie, w wyniku

oglnych przemian spoecznych spowodowanych wojn, wystpujce ze zdwojon
intensywnoci, a godzce w podstawy istnienia caej tej grupy spoecznej. Na czoo
programw politycznych wszystkich bez maa ugrupowa wysuna si kwestia agrarna.
To wanie pojawiajce si hasa znacznego zmniejszenia wasnoci ziemiaskiej, a
do jej cakowitej likwidacji (PSL Lewica), legy u podstaw powoania odrbnych organizacji ziemiaskich. Dotychczasowe stowarzyszenia rolnicze istniejce w Maopolsce
miay bowiem charakter stricte zawodowy i skupiay przedstawicieli zarwno wielkiej,
jak i maej wasnoci ziemskiej, przyczyniajc si zreszt do podnoszenia poziomu
wiedzy i kultury rolnej wrd chopw. W zmienionej sytuacji politycznej konieczne
stao si wyonienie organizacji reprezentujcej wycznie warstw ziemiask.

3 lutego 1919 r. grupa inicjatywna w ktrej znaleli si midzy innymi Antoni

Potocki z Olszy, Leon Puzyna, Ludwik Michaowski, Aleksander Kobylaski i Stefan

Myczkowski skierowaa do ziemian maopolskich odezw w sprawie powoania jednolitej organizacji skupiajcej wacicieli i dzierawcw wikszych i rednich gospodarstw
rolnych, ktra reprezentowaaby ich interesy. Nowo powstae stowarzyszenie przyjo
nazw Oglne Zjednoczenie Ziemian w Krakowie. Jeszcze w tym samym roku, w wyniku
rozmw przeprowadzonych we Lwowie 7 i 8 maja, doszo do poczenia OZZ z Towarzystwem Kek Ziemian i przyjcia nowej nazwy Zjednoczenie Ziemian. Jednoczenie
utworzono analogiczn organizacj dla Maopolski Wschodniej, z siedzib we Lwowie.
W 1921 r. w ramach ujednolicania i konsolidacji organizacji ziemiaskich dziaajcych
na terenie caego kraju zmieniono definitywnie nazw na Zwizek Ziemian Zachodniej
Maopolski. Krakowski Zwizek Ziemian siga swoim kompetencjami poza granice
administracyjne wojewdztwa krakowskiego, obejmujc cz wojewdztwa lwowskiego i kieleckiego. W 1939 r. skupia on w 22 koach powiatowych 353 czonkw.
Krakowski Zwizek Ziemian spenia w yciu ziemian bardzo istotn funkcj. Reprezentowa wielk wasno wobec wadz politycznych, a take innych organizacji, w tym
zwizkw zawodowych. W ramach komisji trjstronnych ustala stawki pac pracownikw rolnych, pomaga w zdobywaniu kredytw, propagowa nowoci techniczne,
poredniczy w zbycie podw rolnych. Ponadto organizowa szkolenia, kursy i wyjazdy
instruktaowe. Negocjowa te roczne kontyngenty parcelacyjne z Gwnym Urzdem
Ziemskim, usiujc wpywa na jego biec prac poprzez swoich przedstawicieli
afiliowanych przy wojewdzkich urzdach ziemskich.

Znaczn

rol odegrali ziemianie podczas wojny z bolszewikami. Latem 1920 r.

wobec zagroenia niepodlegoci Zjednoczenie Ziemian Zachodniej Maopolski w Krakowie zwrcio si do Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej gen. Jzefa Hallera
z inicjatyw wystawienia oddziaw jazdy i piechoty, a take dostarczenia mundurw,
broni, ywnoci i furau. Propozycja przyjta zostaa przez wojsko z zadowoleniem.
W efekcie powstay oddziay ochotnicze formowane na szczeblu k powiatowych
Zjednoczenia Ziemian. Czonkowie Zjednoczenia wczyli si w akcj bardzo aktywnie,
dobrowolnie opodatkowujc na cele obronnoci kraju. Dziewczta i chopcy pochodzenia ziemiaskiego masowo zgaszali si do formowanych oddziaw bojowych
i medycznych. Wielu z nich zapacio cen najwysz...

Zdajc sobie spraw z koniecznoci bycia reprezentowanymi na scenie politycznej,

ziemianie zrzeszeni w ZZ prbowali wpywa na programy partii politycznych bd to

poprzez przynaleno organizacyjn, bd kontakty towarzyskie. W krakowskim ZZ
prawie od samego pocztku funkcjonowania istniaa Komisja Polityczna, aktywizujca
si szczeglnie w okresach przedwyborczych. W pierwszych latach dziaalnoci, za
prezesury Adama Stadnickiego z Nawojowej (19191922), krakowski ZZ zdominowany by przez konserwatystw ze Stronnictwa Prawicy Narodowej. Po klsce wyborczej
w 1922 r. doszo do reorientacji politycznej wadz. Wpywy zdobyli czonkowie o przekonaniach zachowawczych. Prezesem zosta Aleksander Dworski z Hawowic Dolnych,
ktry wkrtce stan te na czele Stronnictwa Zachowawczego. Za jego prezesury
(19231929) doszo do upolitycznienia krakowskiego ZZ poprzez masowy akces
czonkw do SZ i przeniesienia tej opcji politycznej do Rady Naczelnej Organizacji
Ziemiaskich. Krakowiakom udao si kilkakrotnie przeforsowa swoich kandydatw
na stanowisko prezesa RNOZ; byli to: Kazimierz Lubomirski, trzykrotnie piastujcy t
funkcj (19241925, 19271930), a take Zdzisaw Lubomirski (19311935).

W drugiej poowie lat dwudziestych i w latach trzydziestych krakowski ZZ zwizany

by z Bezpartyjnym Blokiem Wsppracy z Rzdem, szukajc w Jzefie Pisudskim

gwaranta zablokowania niekorzystnych dla ziemian tendencji. Prb nawizania
wsppracy z obozem rzdzcym byy synne spotkania (obiady) w Dzikowie i Niewieu, w ktrych brali udzia prezesi krakowskiego ZZ. Po Dworskim prezesami krakowskiego ZZ byli kolejno: Marian Rudziski z Osieka (19291931), Jan Leon Konopka
z Olesna (19311936) i Karol Tarnowski z Chorzelowa (19361939). Spord nich
Rudziski by nawet z ramienia BBWR posem na Sejm RP. Blok mia due poparcie
take na szczeblu k powiatowych, gdzie prezesi i czonkowie ZZ udzielali si w lokalnych jego strukturach.

Ziemianie zdawali sobie od dawna spraw z koniecznoci zmian na wsi i zmiany

takie popierali, jak niegdy ide uwaszczenia chopw. Niemniej podniesienie poziomu
zamonoci i kultury wsi widzieli w ewolucyjnym tworzeniu duych gospodarstw
chopskich, przy jednoczesnym kierowaniu zbdnych na wsi ludzi do przemysu oraz
usug. Tak wic zanim jeszcze doszo do przyjcia uchway z 10 lipca 1919 r., Rada
Naczelna Organizacji Ziemiaskich zoya na rce marszaka Sejmu RP, Wojciecha
Trmpczyskiego, w imieniu caego zrzeszonego ziemiastwa polskiego deklaracj
dobrowolnego oddania na cele parcelacyjne miliona hektarw ziemi. Inicjatywa ta
z przyczyn czysto politycznych nie zostaa wwczas podjta.

Zdominowany przez ugrupowania lewicowe i ludowe Sejm Ustawodawczy przyj

latem 1919 r. uchwa o reformie rolnej. By to akt prawny szkodliwy gospodarczo

i spoecznie, ponadto wtpliwy pod wzgldem prawnym. Przewodni myl autorw
byo bowiem przewiadczenie o wycznym prawie do posiadania ziemi przez osoby
fizycznie na niej pracujce. Uchwaa przyjta w okresie ksztatowania si zrbw
pastwowoci i toczcych si jeszcze walk o ostateczny ksztat granic bya aktem
doranym, obliczonym na pozyskanie dla idei pastwowej chopw. Nie liczono si przy
tym ze stanem gospodarki krajowej i wzgldami obronnoci.

powodu oglnego zamieszania w kraju spowodowanego toczc si wojn

uchwaa z 1919 r. praktycznie nie wesza w ycie. Dopiero rok pniej, 15 lipca 1920 r.,
Sejm RP uchwali ustaw dotyczc reformy agrarnej. Przewidywaa ona wprawdzie
zachowanie w strukturze rolnej kraju wielkiej wasnoci ziemskiej, ale ograniczonej
do okrelonego ustawowo maksimum powierzchni. Na obszarach podmiejskich byo
to 60 hektarw, na terenie centralnej Polski 180, natomiast na Kresach i w dawnym
zaborze pruskim 300. Spod parcelacji wyczone miay by lasy oraz majtki wysoko towarowe, uprzemysowione i prowadzce upraw lub hodowl specjalistyczn.
Parcelacj prowadziy organa pastwowe (komisje ziemskie). Waciciel mia otrzymywa odszkodowanie w wysokoci 50 proc. rynkowej wartoci zabieranej mu ziemi,
jednak ponosi te wszelkie opaty geodezyjne i hipoteczne zwizane z wydzielaniem
nowych dziaek. Zwizek Ziemian obliczy, e realnie waciciel otrzymywa okoo
30 proc. wartoci traconego mienia. Wanie wycena wartoci ziemi zostaa zakwestionowana przez Naczelny Trybuna Administracyjny, co praktycznie wstrzymao wykonanie ustawy.

W konsekwencji tzw. paktu lanckoroskiego, czyli umowy koalicyjnej PSL Piasta

z endecj traktowanej przez cz ziemian o przekonaniach narodowodemokratycznych, pochodzcych Kresw i z centralnej Polski, jako zdrada ich interesw
28 grudnia 1925 r. doszo do uchwalenia kolejnej i ostatniej w czasach II Rzeczypospolitej ustawy o reformie rolnej. W stosunku do poprzedniej wprowadzia ona bardzo
istotn korzystn dla ziemian zmian. Przewidywaa bowiem prywatn parcelacj
jako podstawow form przebudowy struktury rolnej w Polsce. Dziki temu waciciel
mg uzyska na wolnym rynku realn cen za parcelowany majtek. Wadze ustalay
jedynie roczne kontyngenty ziemi parcelacyjnej na poziomie powiatw. Dopiero gdy
prywatna parcelacja nie przynosia wystarczajcej iloci gruntw, urzdy ziemskie
miay dokonywa przymusowego wywaszczenia. Pustym zapisem okazao si jednak
wyczenie majtkw specjalistycznych. W praktyce bowiem tam, gdzie nie byo innych,
parcelowano take dobrze prosperujce, nasiennicze i specjalistyczne gospodarstwa,
z wielk szkod dla kultury rolnej kraju. Zdominowane przez dziaaczy ludowych komisje
ziemskie dopuszczay si przy tym naduy, na co bezskutecznie skaryy si ZZ. Do
rangi symbolu urosy oszustwa przy nacjonalizacji majtku Dojlidy i w ogle dziaalno
szefa Gwnego Urzdu Ziemskiego, Wadysawa Kiernika. Dopiero po 1926 r. ustaa
bezkarno urzdnikw pastwowych i nieco uspokoia si atmosfera wok kwestii
parcelacyjnych. Ostatecznie do 1938 r. w ramach prywatnej parcelacji rozdzielono blisko
dwa miliony hektarw. Interesujcym faktem jest to, e w zasobie utworzonego przed
wojn funduszu ziemi znajdowa si jeszcze milion hektarw, czyli dokadnie tyle, ile
rozparcelowali midzy chopw po wojnie komunici!

Mimo

niekorzystnych warunkw, w jakich zmuszona bya funkcjonowa wielka

wasno ziemska w okresie dwudziestolecia midzywojennego staego zagroenia
parcelacyjnego, progresywnego podatku, kryzysu gospodarczego i trudnych stosunkw spoecznych na wsi to gospodarstwa ziemiaskie byy prawie wycznymi
dostarczycielami podw rolnych na rynek krajowy i na eksport. W ich majtkach
prowadzono specjalistyczn hodowl rolin i nasiennictwo (Slascy Broniszw, Lisowieccy
Chopice, Szakowscy Wierzbno), umoliwiajce postp w rolnictwie. Z ziemiastwem czy si specjalistyczna hodowla byda zarodowego (Romerowie w Jodowniku), koni (Sanguszkowie Gumniska, Popielowie Kurozwki, Potoccy acut),
gospodarka stawowa (Rudziscy w Osieku). Osignicia ziemiastwa w zakresie
rolnictwa i hodowli zostay zeprezentowane w osobnym pawilonie Zwizkw Ziemian
na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r.

Szczeglnej deformacji w wyniku propagandy komunistycznej uleg w spoecznej

wiadomoci obraz ycia codziennego przedwojennego dworu polskiego. Wbrew

powszechnemu przekonaniu dalekie ono byo od luksusu. ycie przecitnej rodziny
ziemiaskiej byo skromne, uwzgldniajc oczywist rnic poziomu materialnego
wobec otaczajcej j spoecznoci wiejskiej. Pojawiajce si w jednostkowych przypadkach postawy konsumpcyjne byy ostro pitnowane przez ssiadw i Zwizek
Ziemian, ktry wyda szereg oklnikw przypominajcych o obowizku inwestowania
wolnych rodkw w warsztat pracy dla podniesienia jego poziomu, jak rwnie nabywania produktw krajowych w ramach solidarnoci spoecznej i popierania produkcji
krajowej. I bez tego jednak wychowanie w domach ziemiaskich byo purytaskie,
wdraajce mode pokolenie do trudw pracy na roli, nakazujce szacunek dla
pracownikw, bezwzgldn uczciwo i ksztatujce etos bezinteresownej suby
publicznej. ycie codzienne we dworze upywao w rytmie prac polowych, waciwych
dla kolejnych pr roku. Jedynie zima bya okresem stosunkowo swobodniejszym
i wwczas te kwito ycie towarzyskie. Typowa dla ziemiastwa polskiego bya rodzina
wielopokoleniowa, poszerzona o tzw. rezydentw, czyli ubogich dalszych krewnych
lub osoby obce, doywajce swoich dni na askawym chlebie. Ze szczeglnym rygoryzmem traktowany by poprawny stosunek do suby, a wszelkie uchybienia w tym
zakresie ze strony modego pokolenia pitnowano z ca stanowczoci. Inn cech
ycia ziemiaskiego by bliski kontakt z ssiadami, czste odwiedziny w sprawach
gospodarczych, organizacyjnych, politycznych, a wreszcie rodzinnych. Dwr polski by
lokalnym centrum ycia kulturalnego, gospodarczego i spoecznego, promieniujcym
na okolic. W rodzinie ziemiaskiej znajdowali oparcie potrzebujcy pomocy mieszkacy
wsi, tu otrzymywali prac, opiek zdrowotn, porad w sprawach rolnych, a nierzadko
te osobistych. Dwr organizowa dla wiejskich dzieci przedszkola (ochronki), dla ich
matek kursy gospodarstwa domowego. Czste byy przypadki pokrywania zdolnym
dzieciom chopskim kosztw edukacji w miecie.
Dr Marian Wolski (PTZ)

W walce o granice
podczas wojny polsko-bolszewickiej w armii ochotniczej brao udzia
0,52% ogu ludnoci pastwa polskiego. Spord ziemian sub
ochotnicz penio 8%, czyli 16 razy tyle w stosunku do procentu udziau
caej ludnoci Pastwa. O ile chodzi o udzia ziemian w armii w ogle,
tj. armii regularnej i ochotniczej, to na 5400 czonkw Zwizku Ziemian
suyo w wojsku w 1920 r. 2114, tj. 40%. Odznaczonych Krzyami
Virtuti Militari byo 394, tj. 18,5%, polegych 80, tj. 3,7%. Prcz tego
44 ziemian zamordowanych zostao przez bolszewikw, nie liczc tych,
ktrych zamordowano na Ukrainie, Biaorusi i Litwie.
(Ksiga pamitkowa pisma Rolnik, Warszawa 1937, s. 47;
zbiory Mariana Wolskiego).

Zdzisaw Tarnowski wraz z wyposaonym z jego

rodkw finansowych oddziaem kawalerii, 1920 r.
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Pismo Generalnego Inspektora Armii Ochotniczej gen. Jzefa Hallera do Zwizku

Ziemian Zachodniej Maopolski, 14 lipca 1920 r. (zbiory Antoniego Potockiego z Olszy).

Tabela prezentujca udzia ziemiastwa

w armii ochotniczej w 1920 r. (za: Dzia Rolniczy
Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 r.,
Warszawa 1930; zbiory Mariana Wolskiego).

Wok reformy rolnej

Fragment wystpienia Stanisawa Konopki w sprawie reformy rolnej

przeprowadzonej na podstawie ustawy z 15 lipca 1920 r. zamieszczony
w pracy profesora Wadysawa Leopolda Jaworskiego pt. Praworzdno
i reforma rolna (Krakw 1922).

Artyku 2 i 13 ustawy o reformie rolnej z 15 lipca 1920 r.

Polityka konserwatywna

Wzr pisma rozsyanego do

czonkw Stronnictwa Prawicy
Narodowej w sprawie organizacji
prac nad programem agrarnym,
15 grudnia 1928 r. (zbiory Archiwum
Pastwowego w Krakowie).

Pismo Rady Naczelnej Stronnictwa Prawicy

Narodowej do czonkw ugrupowania w sprawie
przysposobienia wojskowego modziey, czerwiec 1927 r.
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Zdzisaw Tarnowski,
wieloletni prezes Stronnictwa
Prawicy Narodowej, lata 30. XX w.
(zbiory Archiwum Pastwowego
w Krakowie).

Pismo krakowskiego Zwizku

Ziemian do Prezydium Stronnictwa
Prawicy Narodowej w sprawie
wsppracy przedwyborczej,
18 listopada 1927 r. (zbiory
Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Lista czonkw krakowskiego Oddziau Stronnictwa

Prawicy Narodowej (zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Polityka konserwatywna

Pierwsza strona Biuletynu Stronnictwa Zachowawczego,

styczeluty 1924 r. (zbiory Mariana Wolskiego).

Program Stronnictwa Zachowawczego

(zbiory Mariana Wolskiego).

Informacja prasowa o zjedzie politykw

konserwatywnych w posiadoci Zdzisawa Tarnowskiego
w Dzikowie, Czas, 17 wrzenia 1927 r.
Hieronim Tarnowski jeden z liderw
i ideologw Stronnictwa Zachowawczego, 1927 r.
(zbiory Wojciecha Frazika).

Zwizek Ziemian

Okadka Ustawy Zwizku Ziemian, 1916 r.

(zbiory Mariana Wolskiego).

Zjazd ziemiastwa polskiego na

Jasnej Grze, 12 czerwca 1937 r.
(zbiory Amelii Dunin).
Odezwa Zjednoczenia Ziemian w Krakowie
w sprawie poyczki Odrodzenia (Gos Ziemiaski,
25 czerwca 1920 r.; zbiory Mariana Wolskiego).

Uchwaa delegatw Oddziaw Zwizku Ziemian w sprawie

pomocy modziey akademickiej (Przegld Ziemiaski,
14 kwietnia 1923 r.; zbiory Mariana Wolskiego).

Ostatni przed wojn Zjazd Ziemiaski, Warszawa, 7 lutego 1939 r.

(Zjazd Ziemiaski piciu wojewdztw centralnych, Warszawa 1939;
zbiory Mariana Wolskiego).

Ostatni przed wojn Zjazd Ziemiaski, Warszawa, 7 lutego 1939 r.

(Zjazd Ziemiaski piciu wojewdztw centralnych, Warszawa 1939;
zbiory Mariana Wolskiego).

Zwizek Ziemian w zachodniej

Maopolsce
Prezesi Zwizku Ziemian w Krakowie w latach 19131939
(Ksiga pamitkowa pisma Rolnik, Warszawa 1937; zbiory Mariana Wolskiego).

Adam Stadnicki

Aleksander Dworski

Marian Rudziski

Jan Konopka

Karol Tarnowski

Rolnictwo i hodowla

Pokaz krw z hodowli w Jodowniku na Wystawie Krajowej

w Poznaniu w 1929 r. (zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).
Stoisko hodowli nasion i gospodarstw nasiennych braci Kleszczyskich
z Miechowskiego na Wystawie Krajowej w Poznaniu w 1929 r.
(Dzia Rolniczy Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 roku,
Warszawa 1930; zbiory Mariana Wolskiego).

Edward Rudziski prezentuje prezydentowi

Ignacemu Mocickiemu anatomi karpia hodowlanego,
Osiek, lata 30. (Ksiga Pamitkowa na 75-lecie Gazety Rolniczej,
18611935, Warszawa 1938; zbiory Mariana Wolskiego).

Zabudowania rolnicze w Jodowniku, lata midzywojenne

(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

niwa w Kalinie Wielkiej, majtku Adolfa Dmbskiego,

lata midzywojenne (zbiory Amelii Dunin).

Rodziny

Rodzina Deskurw z Sancygniowia;

od lewej: Stanisaw Deskur, Zofia
z Klemensowskich Deskur, Jzef
Deskur, Andrzej Maria Deskur, Wanda
z Deskurw Wysocka, Andrzej Ludwik
Deskur, Antoni Maria Deskur, Stanisawa
z Kosseckich Deskur, Sancygniw, lata
40. (zbiory rodziny Deskurw).

Wizyta marsz. Jzefa Pisudskiego we dworze goszyckim z okazji obchodw 10. rocznicy
przybycia do Goszyc tzw. sidemki Beliny. W grnym rzdzie stoj od lewej: Kazimierz
Stamirowski, Ludwik Kmicic-Skrzyski, Janusz Guchowski, Wadysaw Belina-Pramowski;
w rodkowym rzdzie od lewej: Leon Kozowski, Edward Dzik-Kleszczyski, Micha Galiski,
ps. Mi, Wanda Szczepanowska, Stefania Krasowska, Zofia Zawisza-Kernowa (wacicielka
Goszyc), Wanda Marokini, Jerzy Jabonowski; w pierwszym rzdzie siedz od lewej: Bolesaw
Wieniawa-Dugoszowski, Anna Kuehn, Maria Dargunwna, Jzef Pisudski, Klara Schrenzel,
Alicja Wentkowska; na ziemi siedz od lewej: Janka Lenartwna i Anna Gsiorowska (crka
Zofii Zawiszy-Kernowej), chrzenica Marszaka, pniej ona Jerzego Turowicza, Goszyce,
3 sierpnia 1924 r. (spucizna Zofii Zawiszy-Kernowej w zbiorach rodziny Turowiczw).

Maria z Dreckich Rudziska z Marianem

Rudziskim wychodz po lubie z kocioa
parafialnego w Supi, 1919 r.
(zbiory rodziny Rudziskich).

Rodzina Morawskich w Miawczycach; od lewej: Cezary

Morawski, Celina z Hallerw Morawska, Witold Morawski
(waciciel Miowic i Bieglowa), Helena Morawska, Maria
Morawska, Witold Morawski, Teresa Morawska, lata 30.
(zbiory Marii Dzielskiej).

Tomasz i Adolf Dmbscy,

Kalina Wielka, ok. 1918 r.
(zbiory Amelii Dunin).

lub Anny Gsiorowskiej i Jerzego Turowicza

w kaplicy w Wilkowie, 26 listopada 1938 r.
(zbiory rodziny Turowiczw).

lub Marii Stadnickiej i Stefana wieawskiego; od lewej:

Maria Stadnicka, Stefan wieawski, Pawe Stadnicki, Nawojowa,
1 lipca 1933 r. (zbiory rodziny Stadnickich).

Kondukt pogrzebowy Karola Stefana

Habsburga, ywiec, kwiecie 1933 r.
(zbiory Marii Krystyny Habsburg).

Lata wojny
Wybuch i przebieg wojny zaskoczy ziemian. Dowiadczenia I wojny wiatowej

oraz rosnca panika spowodoway masowe opuszczanie dworw. Ruszano na poniewierk, zabierajc najcenniejsze pamitki rodowe (dziea sztuki, kosztownoci,
albumy) i wyjtkowe okazy z dworskich hodowli (konie, krowy). Niektrzy dotarli a
pod granic rumusk. Inni nie zdyli przed frontem i po kilku dniach wracali do domu
zrezygnowani. Dla czci ta ucieczka przerodzia si w wieloletni emigracj. Wielu
zostao w latach 19401941 zesanych w gb Zwizku Sowieckiego. Byli take wrd
pierwszych ofiar nacjonalizmu ukraiskiego. onierzy ziemian nie omino krwawe
niwo pierwszych dni wojny. Podczas obrony Ojczyzny we wrzeniu 1939 r. dawali
przykad mstwa i odwagi. Doy katyskie przyjy rwnie chopcw wychowanych
w maopolskich dworach. Walk kontynuowali w odtwarzanym na uchodstwie Wojsku
Polskim najpierw we Francji, potem w Wielkiej Brytanii, na Bliskim Wschodzie,
w Afryce i we Woszech. Groby ziemian onierzy rozsiane s na trzech kontynentach
ginli w imi Wolnej Polski.

Okupacja wizaa si dla ziemian z niepewnoci i obawami o swj los. Przekonanie

o zwycistwie Polski we wrzeniu, pocztkowo niemal programowe, sabo z kadym

krokiem niemieckiej armii na wschd. Okupant szybko rozproszy pozostae jeszcze
zudzenia. Rozporzdzeniem generalnego gubernatora Hansa Franka z 23 lipca 1940 r.
zlikwidowano Zwizek Ziemian i inne stowarzyszenia. Narastajcy ucisk niemieckiego
aparatu administracyjnego potgowa poczucie zagroenia, lecz stwarza rwnie
pewne okolicznoci, np. czarny rynek, ktre pozwalay ratowa przed godem midzy
innymi dziki ziemiastwu najbiedniejsze grupy spoeczne. Ziemianie z reguy
wykazywali zmys organizatorski i starali si wykorzystywa nadarzajce sposobnoci
zwikszali obroty majtkw, restrukturyzowali je, pozyskujc maszyny i inwestujc
w hodowl.

Od pierwszego dnia okupacji Niemcy usiowali przej pen kontrol nad kadym

majtkiem ziemskim. W skrajnych przypadkach przejmowali majtek i wprowadzali

zarzd treuhndera urzdnika Liegenschaftsverwaltungen (Gwny Zarzd Nieruchomociami Ziemskimi). Aby przetrwa i nie straci kontroli nad swoimi dobrami, ziemianie podjli, jak wynika z materiaw rdowych, swoist gr z okupantem. Administracj niemieck traktowano jako element narzucony i niegodny zaufania. Wikszo
ziemian zamieszkaych na terenie Maopolski staraa si nie tylko okazywa wobec niej
obojtno, ale rwnie niech odnonie do dziaa i decyzji. Wobec narzucanych
obowizkw poruszano si midzy podwjn ksigowoci i zanianiem wartoci
dostaw a posuszn realizacj nakazw patniczych i kontyngentowych. Do omijania
okupacyjnych przepisw wykorzystywano skonno urzdnikw niemieckich do
brania apwek. Ksigi prowadzono w taki sposb, by wykaza, e majtki nie mog
odprowadzi wymaganych kontyngentw i paci narzuconych podatkw.

Powszechn

postaw ziemian bya pomoc najbardziej potrzebujcym, w tym

przyjmowanie ich do swoich domw. Ratowano nie tylko krewnych czy znajomych,
ale rwnie chopw i ydw. Pomagano te dzieciom onierzy i robotnikw rolnych.
Dziaaniom tym sprzyjaa dbao wacicieli ziemskich o swoje gospodarstwa. Po
prostu poprawna kondycja finansowa majtku stymulowaa aktywno charytatywn
wobec spoeczestwa, co wynikao ze wiadomoci zajmowania w nim wyjtkowego
miejsca, a take z wymogw trudnej sytuacji okupacyjnej. Przykadem wyjtkowego
zaangaowania ziemian bya opieka nad miejskimi dziemi, w tym organizacja dla nich
kolonii. Podobne inicjatywy podejmoway jedynie instytucje kocielne, szczeglnie
zakony eskie.

Istniejcy na wsi przed wojn konflikt spoeczny pomidzy wacicielami ziemskimi

a robotnikami rolnymi i chopami nie usta wraz z wybuchem wojny. Cho niech
ta dawaa si odczu niekiedy do bolenie, przypadki okazywania sobie szacunku
i wzajemnej pomocy nie byy odosobnione tak w okresie kampanii wrzeniowej, jak
i w nastpnych latach. Na og ziemianie starali si szanowa swoich wiejskich
pracownikw i chopskich ssiadw. Czsto chronili ich przed wywzkami na roboty
przymusowe do Niemiec. Niekiedy zapewniali wysze ni przysugiwao wynagrodzenie
za wykonan prac. Gwarantowali pomoc medyczn chorym. Organizowali tajne
komplety dla dzieci niektrych swoich pracownikw, rzadziej okolicznych chopw.
Opisywane dziaania nie gwarantoway rozwizania wszystkich konfliktw wiejskich
i zapewnienia bezpieczestwa ziemiastwu tak w okresie okupacji, jak i po wkroczeniu
wojsk sowieckich. Zdarzao si, e podczas okupacji waciciele ziemscy stawali si
ofiarami agresji ze strony najbardziej zdemoralizowanych chopw, ktrzy organizowali
grupy bandyckie i napadali na dwory. Kady ziemianin mia wrd chopw i przyjaci,
i wrogw, a rzeczywisty ich stosunek do siebie poznawa podczas wywaszczenia.
To wwczas wie pokazywaa swoje prawdziwe sympatie lub ich brak. Niektrych
wacicieli ziemskich potraktowano z godnoci, ale byo wielu, ktrych spotkao ponienie i niesprawiedliwo. Obok czynnikw politycznych i propagandowych,
w takich sytuacjach decydowaa te postawa ziemian podczas okupacji, a take przed
wojn.

Rzeczywisto wojenna wpywaa rwnie na opr ziemiastwa wobec okupantw,

cho nie mona tu mwi wycznie o oporze czynnym, w ramach podziemia zbrojnego. Czciej wystpujc form sprzeciwu byo ignorowanie zarzdze wadz okupacyjnych, niechtne przyjmowanie przedstawicieli tych wadz w swoich domach lub
unikanie jakichkolwiek kontaktw z przebywajcymi w najbliszym otoczeniu onierzami wrogiej armii.

Wikszo

dworw powizana bya kontaktami konspiracyjnymi z ziemiask

organizacj paramilitarn Tarcza-Uprawa-Opieka, a take z Armi Krajow.
Niektrzy waciciele ziemscy, a take dua cz modziey ziemiaskiej, przynaleeli bezporednio do struktur konspiracyjnych, powicajc si tej dziaalnoci.
Przewaao poczucie odpowiedzialnoci za czonkw rodziny oraz innych mieszkacw
dworu, niemniej sprawa niepodlegoci bya dla wszystkich niezwykle istotna.

Jednym

ze strategicznych zada ziemiastwa bya pomoc materialna dla AK

i sprawna koordynacja tej pomocy, co w zasadzie si udawao. Zamwienie aprowizacyjne dla onierzy podziemia skada odpowiedni kwatermistrz u szefa lokalnej
komrki Tarczy, a ten rozkada proporcjonalnie tego rodzaju wiadczenie na podlege
mu majtki ziemskie. Taka procedura eliminowaa znacznie zagroenie dewastacji
gospodarstw, co leao rwnie w interesie AK, poniewa nie ograniczao kolejnych
zamwie.

Podobnie wsppracowano przy przekazywaniu pomocy sanitarnej na rzecz pod-

ziemia, a take przy innych zobowizaniach narzuconych ziemianom lub dobrowolnie

przez nich przyjtych dla dobra skutecznej walki z okupantem. Tarcza bya organizacj
w duym stopniu autonomiczn, nie w peni kontrolowan przez AK. Ziemianie
wspierali podziemie, cho sami chcieli decydowa o formie i rodzaju przekazywanej
pomocy, w zamian oczekujc ochrony przed bandami rabunkowymi i bojwkami
komunistycznymi.

Wkad ziemiastwa w finansowanie dziaalnoci Polskiego Pastwa Podziemnego

by znaczny. Wiadomo, e przekazywane rodki stanowiy form podatku na rzecz

podziemnej struktury pastwowej, a ziemianie byli zobowizani do przekazywania
odpowiednich kwot, zbieranych w ramach poszczeglnych ogniw Tarczy.

Dr Marcin Chorzki (IPN)

Wojna i okupacja

Pk Stanisaw Orzegalski, wizie nr 9183 obozu w Auschwitz

(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Tytus Dunin, polegy 10 wrzenia

1939 r. w Tyraczy (zbiory Amelii Dunin).

Ucieczka na wschd.
Od lewej: Zofia Wodkwna,
Stefania Szaleska, Mlle
Augay, Zofia Wodkowa,
wrzesie 1939 r. (zbiory
rodziny Wodkw).

Mogia Tytusa Dunina w Tyraczy,

(zbiory Amelii Dunin).

List matki Janiny z Marsw uk-Skarszewskiej do

por. Romana uk-Skarszewskiego przebywajcego w obozie
jenieckim Lamsdorf (obecnie ambinowice), 8 listopada 1939 r.
(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Ppor. Roman uk-Skarszewski (pierwszy z lewej)

oraz pchor. Andrzej Rostworowski, lato 1939 r.
(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Rada Gwna Opiekucza

Pracownicy Rady Gwnej Opiekuczej przed

wejciem do swojej siedziby w paacu Pusowskich
w Krakowie, lata 40. (zbiory Marka Ronikiera).
Fragment sprawozdania rocznego Rady
Gwnej Opiekuczej za 1940 r. (zbiory
Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Zestawienie produktw zebranych

od ziemian i przeznaczonych dla
osadzonych w krakowskim wizieniu
przy ulicy Montelupich (zbiory
Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Podzikowania dla Zofii Zubrzyckiej

z Wilkowa za przekazanie darw na
wielkanocne paczki ywnociowe dla
winiw, 16 czerwca 1943 r. (zbiory
Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Dziaacze Rady Gwnej Opiekuczej wrd dzieci z ochronki;

pierwszy z prawej Adam Ronikier (zbiory Marka Ronikiera).

Pracownicy Rady Gwnej Opiekuczej; pierwsza z lewej

Karolina Lanckoroska, w rodku Adam Ronikier
(zbiory Marka Ronikiera).

Azyl

Kazimierz Wyka i Jerzy Andrzejewski z wizyt u Jerzego Turowicza

we dworze jego teciowej Zofii Zawiszy-Kernowej, kwiecie 1942 r.
W rodku siedzi Elbieta Turowiczwna (fot. Jerzy Turowicz).

Grupa dzieci wysiedlecw z rnych stron Polski podczas

wypoczynku wakacyjnego zorganizowanego w dworze w Balicach
z rodzin Radziwiw. Ksi Hieronim Radziwi siedzi u gry
po lewej, Jadwiga Radziwi po prawej, lato 1943 r.
(M. Kwanik, Balice. Nasze dziedzictwo, Krakw 2010).

Tajne nauczanie we dworze w Goszycach, na zdjciu od lewej: Marcin

Wolski i Danuta Wolska, pniej ona pisarza Jana Jzefa Szczepaskiego,
(zbiory rodziny Turowiczw).

Nigdy nie zapomn wieczorw okupacyjnych w Gromniku, kiedy zebrani przy

kominku nasi domownicy i gocie okupacyjni suchali z przejciem wietnej
deklamacji Profesora Tadeusza Estreichera. Repertuar mia, wydawao si,
nieograniczony, a wic ulubiony przez niego Asnyk, Wyspiaski i inni poeci
[] Dorzucane do kominka drewna trzaskay wesoo, a ogie owietla
twarz Profesora i zasuchane twarze caego grona, pozornie bezpiecznie
korzystajcego z opieki naszego jeszcze istniejcego domu.
Fragment wspomnie okupacyjnych Jerzego Sczanieckiego
(zbiory Biblioteki Narodowej w Warszawie).
Profesor Tadeusz Estreicher, podczas okupacji
przebywa we dworze Jerzego Sczanieckiego w Gromniku
(zbiory Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego).

Uprawa" - Tarcza"
"
"
Roman Lasocki,
ps. Prezes, kierownik
Uprawy-Tarczy na cae
Generalne Gubernatorstwo
i jej pnocne dystrykty
(zbiory Michaa
towskiego).

Leon Krzeczunowicz,
ps. Express, Roland,
kierownik Uprawy-Tarczy
na poudniowe dystrykty GG
oraz w okrgu krakowskim
ZWZAK (zbiory Michaa
towskiego).

Krzysztof Morstin,
ps. Pug, od 1944 r.
kierownik Uprawy-Tarczy
w inspektoracie krakowskim
ZWZAK (zbiory IPN).

Kierownik Gwny Uprawy

Roman Lasocki

Kierownik Regionu Pnocnego

Roman Lasocki

Kierownik Regionu Poudniowego

Leon Krzeczunowicz

Kierownik Okrgu Krakw

Leon Krzeczunowicz / Krzysztof
Morstin / p. o. Edward Rudziski

Kierownik Inspektoratu
Krakw
Krzysztof Morstin

Kierownik Inspektoratu Miechw

Wadysaw Zakrzeski / Henryk
Czecz / Tadeusz Dziedzicki /
Ludwik Hieronim Morstin

Kierownik Inspektoratu
Nowy Scz
Jzef Stadnicki

Kierownik Inspektoratu
Tarnw
N.N

Kierownik Inspektoratu
Mielec
Karol Tarnowski

Schemat organizacyjny Uprawy-Tarczy w obszarze krakowskim ZWZAK.

Sprawozdanie kwatermistrzowskie IV Oddziau Komendy

Okrgu AK Krakw, b.d. (zbiory Archiwum
Pastwowego w Krakowie).

Ziemianie w podziemiu

Mjr Edward Kleszczyski, ps. Dzik, dowdca

Krakowskiej Brygady Zmotoryzowanej Kawalerii AK,
zdjcie pniejsze w mundurze Polskich Si Zbrojnych na
Zachodzie, ok. 1945 r. (zbiory rodziny Kleszczyskich).

Stefania Stadnicka, ps. Rafa

z onierzami AK, lato 1944 r. (zbiory IPN).
Jzef Stadnicki, ps. Rydwan, Madej, komendant
placwki Armii Krajowej w Nawojowej, kierownik
Uprawy-Tarczy w Inspektoracie ZWZAK Nowy Scz
(zbiory rodziny Sobaskich).

Roman uk-Skarszewski, ps. Db, podczas kampanii wrzeniowej

dowdca plutonu 8. puku uanw, pniej onierz Inspektoratu AK
Nowy Scz, sierpie 1944 r. (zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Krzy Walecznych,
ktrym Alicja Habsburg
zostaa uhonorowana za
dziaalno konspiracyjn
(zbiory Marii Krystyny
Habsburg).

Pchor. Ludwik Dunin, onierz AK,

uczestnik Powstania Warszawskiego
(zbiory Amelii Dunin).

Wnioski z sdeckiego Inspektoratu ZWZ o odznaczenie Brzowym Krzyem

Zasugi z Mieczami wrd wymienionych znajduj si Jzef Stadnicki oraz
Stefania Stadnicka (zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Mogia powstacza na tablicy widoczne nazwisko

Ludwika Dunina, cmentarz na Powzkach (zbiory Amelii Dunin).

W Wojsku Polskim na Zachodzie

Grb Piotra Dunina, pilota 309. Dywizjonu

Myliwskiego Ziemi Czerwieskiej, Szkocja,
(zbiory Amelii Dunin).

Karol Stefan Habsburg w mundurze

podoficera 1. Dywizji Pancernej, lata 40.
(zbiory Marii Krystyny Habsburg).

Msza polowa w 1. Dywizji Grenadierw. W pierwszym rzdzie stoj

gen. Wadysaw Sikorski i prezydent Wadysaw Raczkiewicz; na zdjciu widoczny
rwnie kpt. Stanisaw Dunin (w drugim rzdzie, pierwszy z lewej w hemie),
Colombey, 3 maja 1940 r. (zbiory Amelii Dunin).

Rtm. Stefan Romer

w mundurze 1. Dywizji Pancernej, lata 40.
(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Ppor. Adam Romer,

onierz 1. Dywizji Pancernej, lata 40.
(zbiory Halszki uk-Skarszewskiej).

Defilada przed gen. Wadysawem Sikorskim,

prowadzi por. Antoni Goetz-Okocimski,
Cotquidan, 1940 r. (zbiory rodziny Wodkw).

Czerwona demokracja
wiadomo

zbliania si Armii Czerwonej niepokoia maopolskich ziemian.

Z jednej strony, cieszyli si, e okupacja niemiecka zostanie zakoczona, z drugiej za
byli peni obaw. Niektrzy doskonale pamitali obd rewolucji padziernikowej, a take
bestialstwo onierzy Tuchaczewskiego i Budionnego w 1920 r. Niepewno potgoway opowiadania osb, ktre przeyy okupacj sowieck na Kresach.

Ju jesieni 1944 r. PKWN wprowadza w ycie na terenach opanowanych przez

Armi Czerwon dekret o reformie rolnej, ktry w swym zaoeniu wywaszcza

prawie wszystkich ziemian z ich majtkw. Nie obyo si bez mordw politycznych
i aresztowa.

W styczniu 1945 r. wkroczenie armii sowieckiej do zachodniej Maopolski stao si

faktem. Pierwsze zetknicie z czerwonoarmistami potwierdzio obawy. W przeciwiestwie do onierzy niemieckich oni po prostu nieprawdopodobnie mierdzieli. U nas
najgorszy dziad tak nie mierdzia. To byy zapachy jakich rodkw do mycia czy
dezynfekcji, dziegciu, wody, zych tytoniw, brudu. Taki obraz sowieckich onierzy,
zapamitany przez Franciszka Starowieyskiego, by typowy. Pogbiao go pijastwo
oraz grabiee, ktrych ofiarami padali rwnie ziemianie.

Wkrtce

rozpocz si okres przeladowa wacicieli ziemskich przez sowiecki

aparat represji. Ju w styczniu 1945 r. grupa ziemian penicych w Armii Krajowej
funkcje dowdcze, a take le postrzeganych przez swoich robotnikw rolnych, zostaa
aresztowana przez NKWD. Wrd zatrzymanych i internowanych w ZSRS znaleli si
m.in.: Adolf Dmbski z Kaliny Wielkiej, Tadeusz Dziedzicki z Klimontowa, Kazimierz
Piotr Jaboski (administrator majtku w Ksiu Wielkim), Hieronim Radziwi z Balic,
Leon Hieronim Radziwi z Balic, Teofil Szakowski z Wierzbna, Bohdan Thugutt
z Nagorzan, Wanda Thugutt z Nagorzan. Do swych rodzin wrcili tylko Adolf Dmbski
i Bohdan Thugutt, za Leon Hieronim Radziwi wyjecha do Francji. Reszta pozostaa
na zawsze na nieludzkiej ziemi.

Zniszczenia

wojenne, ktre byy efektem dziaa wycofujcych si Niemcw

oraz wkraczajcych Sowietw, dotkny wiele majtkw. Niektre ulegy dewastacji
jeszcze przed przejciem frontu. Przez cay 1944 r. szczeglnie aktywna bya Armia
Ludowa, ale take sowieccy spadochroniarze dywersanci. Grabic majtki ziemskie
i pozbawiajc czsto ich mieszkacw rodkw do ycia, widziano w tym form
sprawiedliwoci spoecznej. Dlatego niektrzy ziemianie, szczeglnie ci dowiadczeni
przez najcia rabusiw, opucili zim 1944/1945 r. domy rodzinne, porzucajc je na
pastw losu. Inni trwali na swojej ziemi, mylc, e unikn wywaszczenia. Stao si
inaczej. Po przejciu frontu wadza ludowa dokonywaa tego na podstawie dekretu
PKWN z 6 wrzenia 1944 r. o reformie rolnej. Midzy lutym a kwietniem 1945 r.
komunici dokonali w nowo powstaym wojewdztwie krakowskim parcelacji prawie
wszystkich majtkw ziemskich. W przypadku ziemian maopolskich obja ona
gospodarstwa o powierzchni ponad 50 hektarw uytkw rolnych lub 100 hektarw
powierzchni cakowitej. Niemniej powszechne byo wywaszczanie take gospodarstw
mniejszych. Aby akcja przebiega sprawnie, aktywistw PPR i penomocnikw do
spraw reformy rolnej wspomagali funkcjonariusze z lokalnych posterunkw MO lub
PUBP. Do wyjtkowej sytuacji doszo w powiecie bocheskim, gdzie tamtejszy PUBP
aresztowa prawie wszystkie rodziny ziemiaskie i przetrzymywa a do podpisania
dokumentw o zrzeczeniu si ziemi. W skrajnych przypadkach mordowano niektrych
ziemian, aby sterroryzowa pozostaych. Taki los spotka Wincentego Molckiego
z Bukowskiej Woli w powiecie miechowskim. Wwczas rodziny najczciej pospiesznie
opuszczay swoje domy. Do koca lat pidziesitych ziemianie z rzadka przyjedali
do swoich zagrabionych domw, poniewa postanowienia o reformie rolnej zabraniay
pod kar aresztu przebywania byych wacicieli na terenie powiatu, w ktrym mieszkali
do momentu wywaszczenia. Ich pojawienie si byo czsto powodem zainteresowania
lokalnej bezpieki, ale wywoywao czsto oznaki yczliwoci ze strony miejscowej
ludnoci.

Po

tzw. reformie rolnej w rkach ziemian pozostay jedynie nieliczne majtki

(o niewielkim areale) Doga Tumidajskich, Gogoczw Konopkw, Tarnawa i Glanw Novakw. Ich waciciele nie ulegli naciskom, nie ulkli si terroru nieznanych
sprawcw, trwali na swych ojcowiznach niektrzy po dzie dzisiejszy.

koncepcji komunistw dekret PKWN z 6 wrzenia 1944 r. mia doprowadzi

nie tylko do przebudowy struktury agrarnej polskiej wsi, ale przede wszystkim do
nieodwracalnych przemian spoecznych. W wyniku wywaszczenia z krajobrazu polskiej
wsi znikno nieodwracalnie ziemiastwo, majce due znaczenie dla spoecznoci
wiejskiej. Z dworw czerpano wzorce kulturowe, cywilizacyjne, technologiczne od
zawsze byy one punktem odniesienia dla mieszkacw wsi.

Komunistyczne

prawo o reformie rolnej doprowadzio nie tylko do opuszczenia

rodzinnych siedzib, ale take do rozproszenia byych wacicieli ziemskich po kraju.
Ponadto cz z nich znalaza si na emigracji. Wojenne losy rzuciy ich tam podczas
okupacji jako onierzy-tuaczy, uciekinierw i jecw wojennych. Emigranci powojenni opuszczali kraj najczciej nielegalnie. Skutkiem byo rozbicie nie tylko wsplnot
ssiedzkich, ale take wielu rodzin ziemiaskich. Prawie kada miaa krewnych
za granic, niemniej legalny kontakt z nimi by utrudniony przez cay okres PRL,
a w latach 19451956 praktycznie niemoliwy. Wiele rodzin mogo si zobaczy lub
skontaktowa dopiero po 1956 r.

Kiedy

zostali wyrzuceni ze swoich domw, nowego miejsca do ycia szukali

najczciej w miecie. W wojewdztwie krakowskim wikszo przybywaa do Krakowa. Ju w okresie okupacji by on jednym z tych orodkw, w ktrych szukali
schronienia ziemianie z Kresw oraz obszarw wczonych do III Rzeszy w 1939 r.
Bliskie zwizki wysiedlonych ziemian docierajcych do Krakowa z rnych stron Polski
prowadziy rwnie do zacieniania kontaktw rodowiskowych na nowym miejscu
poprzez kojarzenie maestw. O wyborze Krakowa decydowao czsto posiadanie
tam mieszkania.

Pozbawieni majtkw ziemianie musieli szuka nowej pracy, najlepiej stosownej

do swojego wyksztacenia i umiejtnoci. Uwaali, e ich dowiadczenie, szczeglnie

w rolnictwie, moe okaza si cenne przy zarzdzaniu majtkami Pastwowych
Nieruchomoci Ziemskich, dlatego wielu z nich wyjechao na Dolny lsk, Warmi,
Mazury, Pomorze Zachodnie i Pomorze Gdaskie oraz do Wielkopolski. Taka sytuacja
trwaa do 1949 r., kiedy to Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego podjo dziaania
zmierzajce do likwidacji wpyww byych ziemian w PNZ. Wszczto ledztwo w sprawie dyrektora tej instytucji w Poznaniu, Witolda Maringe. Dziaania aparatu represji
doprowadziy do rozbicia istniejcych struktur PNZ, ograniczono te liczb byych
ziemian w strukturach pastwowej administracji rolnej. Sprawy karne koczyy
si dugoletnimi wyrokami wizienia (a nawet doywocia), wielu ludzi pozbawiono
rodkw do ycia.

Pozostali w Krakowie znajdowali zatrudnienie w Instytucie Zootechniki, Zakadzie

Biologii Wd Polskiej Akademii Nauk, na Wydziale Rolnym Uniwersytetu Jagielloskiego (pniejszej Wyszej Szkole Rolniczej), w redakcji Tygodnika Powszechnego,
Oddziale PTTK. Organizowali rwnie tzw. prywatn inicjatyw. Przykadem wsppracy
kobiet ze rodowiska ziemiaskiego w okresie powojennym bya cukiernia, a take
restauracja Egeria przy ulicy Krupniczej, w ktrej kierownikowi polecano kolejne
arystokratki do pracy w charakterze kelnerek albo muzykw. Prac t przyjmowano
chtnie, poniewa komunici w sposb szczeglny utrudniali byym ziemianom podjcie jakiejkolwiek pracy. W wyniku decyzji wadz komunistycznych ziemianie naturaln
kolej rzeczy wtopili si w polskie spoeczestwo, przede wszystkim w warstw
inteligencji. Co wicej, wielu spord nich stao si ponownie elit, zasilajc kadry
naukowcw, artystw, dziennikarzy.

Mimo

to kryterium pochodzenia ziemiaskiego pozostawao pitnem, ktre

bezwzgldnie wyrzucao poza nawias nowego spoeczestwa. Modziey ziemiaskiej
utrudniano nauk w szkoach rednich i wyszych. Wiele osb zmuszono do kilkakrotnej nawet zmiany kierunku studiw. Wywierano presj, by wstpoway w szeregi ZMS
albo PZPR. Odmowa powodowaa szykany na uczelni i w zakadzie pracy. Naleao
wykaza si wyjtkowym hartem ducha, by nie da si zama.

Szczeglnie bezwzgldny w stosunku do ziemian by aparat bezpieczestwa. Wielu

z nich aresztowano i skazano na dugoletnie wizienie za udzia w akowskiej i powojennej konspiracji niepodlegociowej, ale te za rzekome szpiegostwo na rzecz
emigracji lub pastw anglosaskich. W latach 19511953 wadze planoway przy uyciu
UBP usun si z Krakowa niektrych mieszkacw. Na listach proskrypcyjnych znalazy si rwnie rodziny dawnych posiadaczy ziemskich.

byych archiwach SB znajduj si liczne sprawy operacyjne prowadzone

przeciwko ziemianom, dziki czemu mona dzi pozna skal inwigilacji tego rodowiska w okresie PRL. Komunistyczna policja polityczna interesowaa si ich kontaktami
zagranicznymi i krajowymi. Wszelka korespondencja z emigrantami i obcokrajowcami
bya kontrolowana. Z niepokojem odnotowywano przypadki pomocy wiadczonej
dawnym pracodawcom przez ich byych robotnikw rolnych; na przykad o Krzysztofie
Morstinie, byym wacicielu Raciborska koo Wieliczki, napisano: Ma due znajomoci
z byych terenw, gdzie dawniej zam[ieszkiwa]. W/w czsto przywo chopi rne
produkty ywnociowe, ktrzy posiadaj jego grunta koo Wieliczki, tak e jemu dobrze
si powodzi. Inwigilowano i wprowadzano agentur w miejscach pracy i stowarzyszeniach, w ktrych dziaali dawni ziemianie, nawet w mieszkaniach przez nich
zajmowanych. Kontrola rodowiska bya posunita tak daleko, e w 1969 r. w zainteresowaniu SB byo prawie 500 osb zamieszkaych na terenie Krakowa. Tylko nieliczne
rodziny nie byy zarejestrowane w kartotekach i dokumentach aparatu represji. Wadza
pod adnym pozorem nie chciaa pozostawia ziemiastwa bez dozoru.

Pomimo to w rodowisku utrzymywano rozliczne kontakty towarzyskie, przekazujc

tradycje ziemiaskie nastpnym pokoleniom. Angaowano si we wszelkie inicjatywy

antysystemowe. Ziemianie wspierali Klub Inteligencji Katolickiej, Komitet Obrony Robotnikw, Studencki Komitet Solidarnoci, Niezalene Zrzeszenie Studentw, a przede
wszystkim NSZZ Solidarno. Dziki swoim kontaktom poredniczyli w sprowadzaniu
zagranicznej pomocy medycznej i materialnej dla rodzin osb internowanych w stanie
wojennym.

Ojczynie pamitali rwnie ziemianie emigranci. Czynnie wspierali rne inicjatywy polonijne w Stanach Zjednoczonych, Europie Zachodniej (Pary, Londyn,
Bruksela), Afryce, Ameryce Poudniowej, Australii. Takie osoby, jak Jerzy Zubrzycki,
Zygmunt Michaowski, Alicja Habsburg, Andrzej Maria Deskur, a take wiele innych,
daway godne wiadectwo polskoci na rnych kontynentach. Dziki nim bliskie Polakom wartoci Bg, Honor i Ojczyzna, trway nie tylko w wiadomoci ciemionego narodu i emigracji, stanowiy te fundamenty polskoci w oczach przedstawicieli
wielu narodw na wiecie.
Dr Marcin Chorzki (IPN)

Zniszczenie i grabiee

Szabrownicy rabuj resztki mienia

z paacu Okocimskich w Okocimiu,
stycze 1945 r. (zbiory Marka Ronikiera).

Pismo w sprawie zniszcze dokonanych przez

Sowietw w paacach w Balicach i Kryspinowie,
16 czerwca 1945 r. (zbiory Archiwum Pastwowego
w Krakowie).

Dwr rodziny Padlewskich w Wieruszycach

stan z 1943 r. oraz po przejciu frontu 21 stycznia 1945 r.
(zbiory Stanisawa Padlewskiego).

Komunistyczna propaganda
Propagandowy artyku w organie prasowym
PKWN, Rzeczpospolita, 28 wrzenia 1944 r.
(zbiory Mariana Wolskiego).

Antyziemiaska karykatura,
Przekrj, 17 lipca 1945 r.

Okadka i fragment broszury PZPR, 1949 r.

(zbiory Mariana Wolskiego).

Plakat propagandowy z okresu

referendum w 1946 r.

Reforma rolna w 1944 r.

Fragment protokou przejcia
majtku Hallerw w Jurczycach,
23 lutego 1945 r. (zbiory Muzeum
Historycznego Miasta Krakowa).

Fragment artykuu propagandowego Nareszcie

reforma rolna, Rzeczpospolita, 8 wrzenia 1944 r.
(zbiory Mariana Wolskiego).

Karol Haller na polu w Jurczycach, lata midzywojenne

(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Wykaz majtkw z powiatu krakowskiego

przeznaczonych do parcelacji, 19 maja 1945 r.
(zbiory Archiwum Pastwowego w Krakowie).

Bezpieka wobec ziemian

Sporzdzone przez bezpiek ankiety dotyczce

Andrzeja Potockiego i Ignacego Konopki (zbiory IPN).

Pismo szefa krakowskiego UB do Ministerstwa Bezpieczestwa

Publicznego omawiajce sytuacj rodziny Habsburgw,
9 wrzenia 1947 r. (zbiory IPN).

Schemat kontaktw rodziny

Habsburgw z ywca, sporzdzony przez
UB do celw operacyjnych (zbiory IPN).

Postanowienie o wszczciu sprawy

ewidencyjno-operacyjnej przeciwko Jerzemu
Potockiemu, 22 lutego 1956 r. (zbiory IPN).

Bezpieka wobec ziemian

Plan przedsiwzi operacyjnych

przeciwko Jzefowi Deskurowi,
31 lipca 1957 r. (zbiory IPN).

Doniesienie agenturalne
na Edwarda Kleszczyskiego,
26 marca 1956 r. (zbiory IPN).

Protok przesuchania Leopolda Bochnaka,

ps. Piotr, z akt operacyjnych dotyczcych
Ireny Kleszczyskiej, 16 maja 1949 r.
(zbiory IPN).

Figurantka sprawy Lubomirska Leonia jako ksina posiada cay

szereg kontaktw w kraju, a szczeglnie za granic. Kontakty te
s to osoby wywodzce si z arystokracji ziemiaskiej, ktre za
granic wyjechay w 1939 r. Szereg z nich piastowao powane
stanowiska w aparacie pastwowym w okresie sanacji bd
te byy powizane z tymi osobami na paszczynie politycznej.
Obecnie niektre z nich na emigracji zajmuj si dziaalnoci
polityczn i wywiadowcz, m.in. brat figurantki Eug[eniusz]
Lubomirski, ktry peni funkcj Adiutanta przy gen. Andersie.
Fragment akt operacyjnych dotyczcych Leonii Lubomirskiej,
21 stycznia 1958 r. (zbiory IPN).
Leonia Lubomirska, 1947 r.
(zbiory rodziny Lubomirskich).

Emigracja

Zygmunt Michaowski,
dyrektor Rozgoni Polskiej Radia
Wolna Europa w latach 19761982
(zbiory Henryka Sobaskiego).

Grb Karola Olbrachta Habsburga na

cmentarzu Norra Kyrkogrden koo Sztokholmu
(zbiory Marii Krystyny Habsburg).

Od lewej: Stanisaw Gostkowski, Zofia Goetz-Okocimska, Antoni GoetzOkocimski, Antoni Starzeski, Afryka 1957 r. (zbiory rodziny Wodkw).

Irena Kleszczyska (za stoem, szsta z lewej), ona

przebywajcego na emigracji Edwarda Kleszczyskiego, podczas
obchodw 20. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego,
Waszyngton, 12 sierpnia 1964 r. (zbiory rodziny Kleszczyskich).

Grb Antoniego GoetzOkocimskiego na cmentarzu

w kenijskiej Langacie (fot.
Elbieta Olechowska, zbiory
rodziny Wodkw).

Stanisaw Popiel wrd personelu banku

w Jadotville, Kongo, lata 50. (zbiory rodziny Popielw).

Zapomniane dziedzictwo
POLSKIE TOWARZYSTWO ZIEMIASKIE
20 lat zmaga o reprywatyzacj

Polskie Towarzystwo Ziemiaskie powstao w 1990 r. jako kontynuacja przed-

wojennego Zwizku Ziemian. W chwili obecnej PTZ zrzesza w czternastu oddziaach

w kraju i dwch za granic okoo 2000 czonkw. Naczelnymi wadzami stowarzyszenia
jest wybierany na zjedzie delegatw Zarzd Gwny, a take Rada Naczelna, w skad
ktrej wchodz prezesi oddziaw. W swoich szeregach PTZ skupia rodowisko byych
wacicieli ziemskich i ich spadkobiercw, ktrzy w wyniku dekretu PKWN z 6 wrzenia
1944 r. o tzw. reformie rolnej zostali wyrzuceni ze swych siedzib i bezprawnie pozbawieni majtkw. W wyniku nacjonalizacji przejto bez odszkodowania wszystkie majtki
ziemskie o powierzchni przekraczajcej 50 hektarw ziemi uprawnej, a na terenach
zachodnich 100 hektarw. Obok nieruchomoci konfiskacie podlega cay inwentarz
ywy, zasiewy, dziea sztuki i przedmioty uytku osobistego. 12 grudnia 1944 r., na
mocy dekretu o upastwowieniu lasw, przejto lasy o powierzchni przekraczajcej
25 hektarw. Oba akty byy sprzeczne z obowizujcym prawem i konstytucj. Prawowitych wacicieli w sposb brutalny usuwano z domw, pozwalajc zabra tylko
podrczny dobytek. Zakazano take osiedlania si na terenie powiatu, w ktrym znajdowa si majtek.

Przed 1939 r. na terenie Polski znajdowao si okoo 20 tys. dworw i paacw,

a wiele z nich miao du warto historyczn i kulturow. Prawie wszystkie zostay

odebrane prawowitym wacicielom i doprowadzone do ruiny. Do dnia dzisiejszego
przetrwao okoo 2000, przy czym wikszo wymaga natychmiastowego remontu.

Bezporednim i rzeczywistym celem uchwalonego przez komunistycznych uzurpa-

torw dekretu bya likwidacja ziemiastwa jako warstwy spoecznej uznanej za wrog
i stojc na przeszkodzie sowietyzacji kraju, a take podwaenie prawnego i moralnego porzdku spoecznego opartego na prawie wasnoci. Ziemiastwo stanowio zagroenie dla systemu komunistycznego i planw cakowitego zniewolenia Polski.

Gwnym

zadaniem PTZ jest integracja rodowiska oraz kultywowanie tradycji

ziemiaskich, propagowanie dorobku kulturalnego tego rodowiska, zachowanie dziedzictwa narodowego w zespoach dworskich i paacowych, a take innych materialnych
i niematerialnych pomnikw przeszoci ziemiaskiej. W swojej dziaalnoci PTZ
kieruje si tradycyjnymi zasadami przedwojennego ziemiastwa, czyli uznawaniem
praworzdnoci i wasnoci prywatnej za fundament ustroju spoecznego w pastwie,
patriotyzmem, przedkadaniem dobra kraju i jego obywateli nad korzyci osobiste,
przestrzeganiem zasad etyki chrzecijaskiej w yciu rodzinnym, spoecznym i gospodarczym, pielgnowaniem tradycji, pragnieniem ochrony dziedzictwa historycznokulturowego Polski.

Ziemiastwo

polskie zawsze stanowio elit narodu. Byo depozytariuszem nie

tylko patriotyzmu, ale take dobrych obyczajw i wykwintnego smaku, a jednoczenie
prekursorem postpu rolniczego, kulturowego i cywilizacyjnego na wsi. Celem PTZ
jest rozwj regionw wiejskich i budowa spoeczestwa obywatelskiego, opartego
na dziaaniu lokalnych liderw, ktrymi, jak dawniej, powinni by waciciele dworw
i paacw. Utrzymanie tego etosu, w ktrym spotykaj si tradycje rycerskie, odpowiedzialno, wiara i gospodarno, jest dzisiaj potrzebne w rozwoju kraju. Chcemy
bra aktywny udzia w odbudowie i modernizacji Polski bo Polska nas potrzebuje.

Wspczeni potomkowie ziemian w Polsce, mimo e nie posiadaj ju majtkw,

kultywuj rodzinne tradycje. S to na og osoby dobrze wyksztacone, wiadome

swego pochodzenia, w znacznej czci podtrzymujce tradycje ziemiaskie w sferze
obyczajowej. Interesuj si histori i genealogi, utrzymuj kontakty z rnymi gaziami rodziny w kraju i za granic. W sposb naturalny obcuj z kultur, aktywnie
uczestnicz w instytucjach spoecznych i charytatywnych, chc pracowa dla innych.
W ich domach poczesne miejsce zajmuj rodzinne pamitki, ksigozbiory i dziea sztuki.

Jednak

najwaniejszym zadaniem, jakie wyznaczyli sobie zaoyciele PTZ, byo

doprowadzenie do szybkiej reprywatyzacji w Polsce. Wydawao si rzecz naturaln,
e po przywrceniu w kraju porzdku demokratycznego jednym z kolejnych krokw
bdzie zrekompensowanie poszkodowanym wacicielom krzywd materialnych i moralnych doznanych w wyniku sprzecznych z konstytucj ustaw nacjonalizacyjnych. Jest to
niezbdny warunek budowy praworzdnego pastwa i spoeczestwa obywatelskiego.
Niestety, pomimo wielu inicjatyw ustawodawczych nie udao si tego problemu rozwiza przez ostatnie 20 lat. Najbliej uchwalenia ustawy reprywatyzacyjnej byo
w 2001 r. Jednak zatwierdzony przez Sejm rzdowy projekt zawetowa wwczas prezydent Aleksander Kwaniewski.

PTZ stoi na stanowisku, e ustawowe uregulowanie restytucji mienia jest niezb-

dnym warunkiem tego, aby Polska staa si pastwem prawa. Chcielibymy wszdzie
tam, gdzie to moliwe, zwrotu mienia w naturze. W pozostaych przypadkach mona
byoby przekaza mienie zastpcze bd wypaci odszkodowanie w papierach
wartociowych emitowanych przez Skarb Pastwa. Takie rozwizanie jest nie tylko
najprostsze i najtasze do przeprowadzenia, ale take odbyoby si w duej mierze ze
rodkw pozabudetowych.

Pomimo tych trudnoci obserwujemy coraz liczniejsze powroty rodzin ziemiaskich

do swoich domw, dziki czemu niejeden udao si uratowa. Przejmowane siedziby

maj nie tylko wymiar sentymentalny, ale take gospodarczy. Odbudowa i przystosowanie
zniszczonych dworw do nowej funkcji wymaga znacznych nakadw finansowych.
Zdecydowana wikszo z pozostajcych w gestii Skarbu Pastwa zabytkowych
obiektw znajduje si w zym stanie. Wobec braku uregulowa prawnych aktualny
waciciel nie jest zainteresowany, by inwestowa w opuszczone obiekty, motywujc
to cicymi na nich roszczeniami reprywatyzacyjnymi, z kolei rodziny wacicieli nie
mog doczeka si ich zwrotu. Procesy o wydanie takich nieruchomoci trwaj latami,
a czsto blokowane s przez wadze administracyjne. W tym czasie ulegaj one dalszej
degradacji, nierzadko bezpowrotnemu zniszczeniu. Tak byo na przykad z paacem
w Krzeszowicach. Dopiero w 2009 r., po licznych odwoaniach i wieloletnich procesach, podjto decyzj o jego zwrocie spadkobiercom Adama Potockiego, w midzyczasie doprowadzajc obiekt do ruiny. Od lat po wyprowadzeniu ze szkoy stoi
pusty dwr w Radziszowie, nalecy do gminy Skawina. Obiekt o duej wartoci historycznej niszczeje przy bezczynnej postawie wadz. Kadego roku tracimy w podobny
sposb nie tylko pikne i wane obiekty dawnej architektury, ale przede wszystkim
cenny fragment polskiej historii i kultury.

Do rzadkoci naley rozwizywanie problemu w taki sposb, na jaki zdecydoway

si wadze ywca, umoliwiajc powrt w rodzinne strony crce ostatniego waciciela dbr, arcyksinej Marii Krystynie Habsburg, przygotowujc dla niej apartament
w Nowym Zamku.

Stan

zabytkowych obiektw opisano w raporcie Najwyszej Izby Kontroli, po

sprawdzeniu zabezpieczenia 63 zabytkowych paacw i dworw z terenu caej
Polski w okresie 20042008. Stwierdzono, e obecni waciciele skontrolowanych
zabytkw (gwnie wadze samorzdowe i ANR [Agencja Nieruchomoci Rolnych])
w przewaajcej mierze nie podejmowali adnych dziaa w celu rewitalizacji zniszczonych lub niszczejcych obiektw. Jednoczenie przeduajce si nawet do kilkunastu lat postpowania reprywatyzacyjne powodoway, e obiekty popaday w ruin.
W zwizku z powyszym Najwysza Izba Kontroli, majc na celu dobro zabytkowych
nieruchomoci, postuluje m.in. o jak najszybsze uregulowanie kwestii reprywatyzacyjnej. Wyniki kontroli przeprowadzonej przez NIK, z jednej strony, pokazuj race
zaniedbania w zabezpieczaniu zabytkowych obiektw, z drugiej za jednoznacznie
stwierdzaj, e jedynie zwrot prawowitym wacicielom pozwoli ocali je od zagady.

Polskie Towarzystwo Ziemiaskie stoi na stanowisku, e niezbdne jest prawne

uregulowanie kwestii zagrabionego mienia poprzez uchwalenie ustawy reprywatyzacyjnej.

Rozwizanie tego problemu powinno si odby przy powszechnym konsensusie

oraz udziale gwnych si politycznych i spoecznych. Jest to nie tylko moliwe, ale
wrcz niezbdne, aby przywrci szacunek dla prawa wasnoci i ocali dla naszej
kultury wiele cennych zespow dworskich i paacowo-parkowych.

Marcin Schirmer (PTZ)

Reprywatyzacja - ktrej nie byo

Widmo przeszoci

Zdewastowane dwory w Nadzowie

i Czaplach Maych (fot. Maciej Rydel).

Zniszczony paac Sapiehw w Bobrku

(zbiory rodziny Rudziskich).

Powroty
28 marca 1993 r. powiedziaabym zwrcono
mi polski paszport, bo ja si nigdy go nie
wyrzekam i adnego innego nie przyjam,
pomimo e proponowano mi w latach 50.
przyjcie szwedzkiego. Ten dzie by jednym
z najpikniejszych w moim yciu. Wreszcie nie
byam bezpaskim psem. [] Paszport z orem,
to mj najwikszy skarb.
Ksina. Wspomnienia o polskich Habsburgach.
Z Mari Krystyn Habsburg rozmawiali Adam Tracz
i Krzysztof Blecha, ywiec 2009.

Uroczysto wrczenia Marii Krystynie Habsburg kluczy do mieszkania

w dawnym paacu Habsburgw w ywcu. W pierwszym rzdzie od lewej
siedz: Maria Krystyna Habsburg, Karol Stefan Habsburg, Renata i Eduardo
de Zulueta y Dato; za nimi przedstawiciele wadz samorzdowych,
2 wrzenia 2001 r. (zbiory Marii Krystyny Habsburg).

Maria Krystyna Habsburg

ponownie z polskim paszportem,
28 marca 1993 r. (zbiory Marii
Krystyny Habsburg).

Zofia Wodek przy tablicy

pamitkowej powiconej
jej matce, Zofii z GoetzOkocimskich Wodkowej
w Dbrowicy, 9 marca 2009 r.
(zbiory rodziny Wodkw).

Zesp Paacowy w Kurozwkach, od lewej: oraneria, paac, oficyna.

Obecnie wasno Marcina Popiela, syna ostatniego waciciela
dbr kurozwckich, 2010 r. (fot. Agnieszka Wjcik).

Marcin Popiel z on Karen w Kurozwkach, 2010 r.

(fot. Agnieszka Wjcik).

Maria Rudziska-Kosch z synem Oskarem

przed paacem w Osieku, 2000 r.
(zbiory rodziny Rudziskich).

Goszyce po 56 latach: Czesaw Miosz wraz z drug on, Carol

Thigpen, z wizyt u Marty i Michaa Smoczyskich. Micha Smoczyski
jest prawnukiem Zofii Zawiszy-Kernowej, ostatniej wacicielki majtku,
u ktrej w 1944 r. po Powstaniu Warszawskim pisarz, zaproszony przez
Jerzego Turowicza, znalaz schronienie wraz ze sw pierwsz on Janin
i jej matk. W Goszycach Mioszowie przebywali a do odebrania majtku
wacicielom. Goszyce, padziernik 2001 r. (fot. Magdalena Smoczyska).

Maciej Rudziski
(pierwszy z prawej) podczas
polowania z osieckim Koem
owieckim Orze (zbiory
rodziny Rudziskich).