PRACE NAUKOWE GIG

GRNICTWO I RODOWISKO
Kwartalnik

RESEARCH REPORTS
MINING AND ENVIRONMENT
Quarterly
2/2006

Urszula Sanetra, Krzysztof Paczeniowski

OBLICZANIE KTA TARCIA WEWNTRZNEGO I SPJNOCI

SKA METOD STYCZNEJ DO OBWIEDNI K MOHRA
W POSTACI PARABOLI
Streszczenie
W artykule przedstawiono najczciej stosowane metody obliczania kta tarcia wewntrznego
i spjnoci ska, a take metod zaproponowan przez autorw. Podstaw tej metody jest przyjte
zaoenie, zgodnie z ktrym obwiednia k Mohra jest parabol. Rwnanie paraboli okrela si metod
najmniejszych kwadratw, a wartoci kta tarcia i spjnoci z rwnania stycznej do tej paraboli
w zadanym punkcie. Opracowano program komputerowy MOHR, wedug ktrego oblicza si wartoci
ktw tarcia i spjnoci.
Przedstawiono rwnie przykady praktycznego zastosowania opracowanego programu oraz analiz
uzyskanych wynikw dla kilku przykadowych ska karboskich GZW. Badania prowadzono
w trjosiowym stanie naprenia, stosujc sztywn maszyn, co umoliwio okrelenie wasnoci
wytrzymaociowych ska zwizych (faza przedkrytyczna) i spkanych (faza pokrytyczna). Do analizy
wynikw wykorzystano omwiony program komputerowy. Z rwnania obwiedni parabolicznej k
Mohra dla danego rodzaju skay metod stycznych do obwiedni wyznaczono zmian wartoci kta tarcia
wewntrznego i zmian spjnoci w funkcji naprenia normalnego.

Calculation of internal friction angle and rock coherence by means of the method
tangent to the envelope of Mohrs circles in the form of a parabola
Abstract
The article presents the used most frequently method of calculation of the internal friction angle and
rock coherence as well as a method proposed by the authors. The basis of this method is the assumption,
in conformity with which the envelope of Mohrs circles is a parabola. The parabola equation is
determined using the least square method, and the values of the friction angle and coherence from the
equation of tangent to this parabola in the assigned point. A MOHR computer program was developed,
according to which we calculate the values of friction angles and coherence.
Furthermore, examples of practical application of the worked out program and analysis of obtained
results for several exemplary Carboniferous rocks from the Upper Silesian Coal Basin have been
presented. The investigations were conducted in the triaxial stress state, using a rigid machine, which
enabled to determine the strength properties of cohesive rocks (precritical stage) and fissured rocks
(postcritical stage). For the analysis of results the discussed computer program was used. From the
equation of the parabolic envelope of Mohrs circles for the given type of rock by means of the method
of tangent to the envelope, the change of the internal friction angle and change of coherence in the normal
stress function were determined.

WPROWADZENIE
W projektowaniu podziemnych robt grniczych niezbdna jest znajomo wartoci fizyko-mechanicznych parametrw ska zalegajcych w warunkach naturalnych,
przede wszystkim wytrzymaoci na ciskanie i cinanie. Zwykle wartoci te uzyskuje
23

Mining and Environment

si na podstawie bada prbek skalnych w warunkach laboratoryjnych podczas

jednoosiowego lub trjosiowego stanu naprenia, przy czym gboko zalegania
ska symuluje si za pomoc cinienia oklnego.
Na og wytrzymao na cinanie jest przedstawiana za pomoc dwch parametrw: kta tarcia wewntrznego i spjnoci.
Parametry te s stosowane do okrelania nonoci spgw, wielkoci oddziaywania ska na obudow wyrobisk korytarzowych i wybierkowych, i do obliczania
dziaajcych cinie na obudow szybw (Borecki, Chudek 1972). S one rwnie
wykorzystywane do okrelania szerokoci strefy spka (Wilson 1981, Brady-Brown
1985, Duncan Fama 1993, Keczek 1994, Sanetra 2004). Znajomo kta tarcia
wewntrznego i spjnoci, szczeglnie pokrytycznej, s konieczne do projektowania
wyrobisk zlokalizowanych poniej gbokoci krytycznej, gdzie wok nich wytwarza
si strefa plastyczna lub strefa spka.
1. METODY WYZNACZANIA KTA TARCIA WEWNTRZNEGO
I SPJNOCI SKA
Do wyznaczania kta tarcia wewntrznego i spjnoci c ska najczciej jest
stosowana metoda stycznej do k Mohra. Polega ona na wykreleniu, w ukadzie
wsprzdnych: naprenia cinajcego
(rzdna), naprenia normalnego
(odcita), k Mohra dla znanych wartoci naprenia krytycznego i cinienia
oklnego (Kidybiski 1982, Bukowska i inni 1998, Majcherczyk 2000). Dla uzyskanych k wyznacza si obwiedni, a nastpnie wykrela si styczn do obwiedni. Kt
utworzony midzy styczn i osi odcitych odpowiada wartoci kta tarcia wewntrznego, natomiast odcinek utworzony przez przecicie osi rzdnych styczn jest
wartoci spjnoci. Jest to jednak metoda subiektywna.
Najbardziej jednoznaczne okrelenie tych parametrw umoliwiaj metody obliczeniowe. Do takich naley metoda, zgodnie z ktr w ukadzie wsprzdnych p, q
(Bela i inni 1984) s nanoszone kolejne punkty obliczone wedug wzorw:

1 3
, q
2

3
2

(1)

gdzie:
p pooenie rodka koa,
q maksymalne naprenie styczne.
Dla otrzymanego wykresu punktowego wyznacza si rwnanie aproksymanty
qf

p tg a

z ktrego okrela si kt tarcia wewntrznego

24

(2)

i spjnoci c, wedug wzorw:

ar
arc sin

(3)

Grnictwo i rodowisko

a
cos

(4)

W innej metodzie obwiedni granicy wytrzymaoci i obwiedni wytrzymaoci

rezydualnej (resztkowej) w ukadzie wsprzdnych 1, 3 mona aproksymowa
dwoma prostymi (Kovari i inni 1983) o rwnaniu
(5)

mi p bi

gdzie:
mi tangens kta nachylenia,
bi rzdna punktu przecicia wyznaczonej prostej z osi
p cinienie oklne.
Parametry mi i bi stosuje si do obliczania wartoci kta tarcia wewntrznego
i spjnoci ci wedug wzorw wynikajcych z teorii Coulomba:

ar
arcsin

ci

bi

mi 1
mi 1

1 sin
2 cos

(6)

(7)

Wedug Talobra (Keczek 1994, Piniska 1998) obwiedni k Mohra mona

uzna za krzyw zbudowan z trzech oddzielnych ukw, przy czym uk pierwszy
odpowiada utracie cigoci grotworu na drodze polizgu, uk drugi odpowiada
zniszczeniu struktury grotworu przez kruche pknicie, a uk trzeci odksztaceniu
plastycznemu.
Fairhurst (Keczek 1994) zaproponowa opis obwiedni okrelajcej krytyczny
stan grotworu rwnaniem paraboli, ktrej parametrami s wytrzymao skay na
jednoosiowe ciskanie Rc i rozciganie Rr przy zaoeniu, e Rc/Rr >4. Rwnanie
paraboli wyraa wzr
2

R
c
R

1 1

Rr R

(8)

Kryterium wytrzymaociowe w postaci obwiedni zaproponowane przez Bracego

(K
(Keczek
1994) ma posta:
w przedziale napre rozcigajcych

2 Rr Rr

(9)

tg

(10)

w przedziale napre ciskajcych

2 Rr

25

Mining and Environment

W przypadku ska karboskich Grnolskiego Zagbia Wglowego do penego

opisu kryterium wytrzymaociowego mona posuy si rwnaniem obwiedni
(Kidybiski 1982), ktre ma posta

Rr

(11)

gdzie:
naprenie styczne, MPa;
naprenie normalne, MPa;
Rr wytrzymao na rozciganie, MPa;
a, b wspczynniki liczbowe (dla wgla kamiennego: a = 18,3; b = 0,364; dla
piaskowca a = 21,3; b = 0,50).
Wedug Dunikowskiego, Kormana i Khslinga (1969) w przypadku ska kruchych warto ich spjnoci mona odczyta na osi w miejscu przecicia jej ze
styczn czc koa napre przy jednoosiowym rozciganiu i jednoosiowym
ciskaniu. Kt tarcia wewntrznego odczytuje si midzy t prost a osi .
W przypadku ska plastycznych warto spjnoci odcina na osi
styczna do
prostoliniowego odcinka obwiedni, a utworzony przez ni kt z osi jest ktem
tarcia wewntrznego.
W badaniach piaskowcw kronieskich, poddanych wysokim cinieniom, ukaszewski (2004) do wyznaczania obwiedni wytrzymaociowej, wedug kryterium
Coulomba-Mohra, wykorzysta lini regresji okrelon metod najmniejszych
kwadratw.
2. OBLICZANIE KTA TARCIA WEWNTRZNEGO I SPJNOCI SKA
METOD STYCZNEJ DO OBWIEDNI K MOHRA W POSTACI
PARABOLI
2.1. Wyznaczanie rwnania paraboli
Odlego midzy zadan parabol a okrgiem obliczono wykorzystujc schemat
przedstawiony na rysunku 1.
Odlego Odl1 midzy rodkiem okrgu o promieniu R i wsprzdnych ( p, 0)
a dowolnym punktem na paraboli okrelonej rwnaniem 2 = 2p( Rr), korzystajc
z twierdzenia Pitagorasa, obliczono z nastpujcej zalenoci

Odl1 ( )

2p

Rr

(12)

Odlego midzy rodkiem okrgu o promieniu R i wsprzdnych ( p, 0) a parabol 2 = 2p( Rr) wyznaczono jako minimum funkcji Odl1( ). Obliczono
pierwsz pochodn funkcji (12) i po przyrwnaniu jej do zera otrzymano

Odl1 p
26

2p p

Rr

(13)

Grnictwo i rodowisko

2 p(

Rr )

Rr ) (

)2

2p( Rr

2 p(

Rr

Rys. 1. Sposb obliczania odlegoci midzy parabol i rodkiem okrgu

Fig. 1. Calculation method of distance between the parabola and circle center

Z powyszej zalenoci oraz z rysunku 1 wynika, e odlego Odl, midzy okrgiem o promieniu R i rodku o wsprzdnych ( p, 0) a parabol wynosi
Odl

2p p

Rr

(14)

Wyznaczenie obwiedni k Mohra w postaci rwnania paraboli sprowadza si do

okrelenia takiej wartoci parametru p paraboli o rwnaniu 2 = 2p( Rr), dla ktrego
warto sumy kwadratw odlegoci Odl, wyznaczonych wedug wzoru (14), midzy
okrgami (koami Mohra) o promieniach Ri=1..n i wsprzdnych rodkw (Xi=1..n)
a parabol ma minimaln warto, co mona zapisa w postaci wyraenia
n
i 1

2p p
i

Rr

p2

Ri

(15)
min
mi

gdzie n liczba k Mohra.

2.2. Wyznaczanie kta tarcia wewntrznego i spjnoci
i spjnoci c skay
W celu okrelenia wartoci kta tarcia wewntrznego
wyznaczono kierunkowe rwnanie prostej (y = ax + b) stycznej do paraboli
2
= 2p( Rr) w punkcie o wsprzdnych ( s, s = 2 p s Rr ), a nastpnie
obliczono pierwsz pochodn prawej strony rwnania paraboli
2 = 2pp

(16)
27

Mining and Environment

'

(17)

Aby prosta bya styczna do paraboli, musi zachodzi rwno

p

gdzie

(18)

rzdna punktu stycznoci.

Warto staej b w rwnaniu prostej oblicza si z zalenoci

a s

(19)

Na podstawie powyszych wzorw, podstawiajc pod s zadan warto naprenia , mona obliczy warto kta tarcia wewntrznego oraz warto spjnoci c
dla danej prbki skay Znajc warto wspczynnika kierunkowego a prostej,
wyznacza si warto kta tarcia wewntrznego skay z zalenoci
ar
arc tan (a )

(20)

a 1

(21)

a warto spjnoci c skay z zalenoci

2.3. Program komputerowy MOHR

W celu praktycznego wykorzystania opisanej metody opracowano komputerowy
program o nazwie MOHR (wer. 3.0), ktry zosta napisany w jzyku Visual Basic
i pracuje w rodowisku MS Excel. Program ten na podstawie empirycznych wartoci
n
napre 1 i 3 pozwala na obliczanie wartoci kta tarcia wewntrznego
i spjnoci c prbki skay dla zadanych wartoci naprenia normalnego n.
Informacje wejciowe do programu wprowadza si do arkusza DANE. Mog one
by zapisane do bazy danych (arkusz BAZA) stanowicej integraln cz programu,
a nastpnie w dowolnej chwili uyte ponownie do oblicze. Wyniki oblicze s
przedstawiane na arkuszu WYNIKI. W arkuszu tym s pokazane koa Mohra wraz
z obwiedni w postaci paraboli oraz wykres przedstawiajcy zmiany wartoci kta
tarcia wewntrznego i spjnoci w zalenoci od wartoci naprenia. W postaci
tekstowej jest prezentowane rwnanie paraboli oraz wartoci kta tarcia wewntrznego i spjnoci dla zadanych wartoci naprenia.
Arkusz do wprowadzania danych (arkusz DANE) przedstawiono na rysunku 2,
natomiast przykadowe wyniki oblicze (arkusz WYNIKI) na rysunku 3.

28

Grnictwo i rodowisko

Rys. 2. Arkusz wprowadzania danych w programie MOHR

Fig. 2. Sheet of data introduction in the MOHR program

Rys. 3. Arkusz wynikw w programie MOHR

Fig. 3. Sheet of results in the MOHR program

29

Mining and Environment

3. PRZYKADY OBLICZENIOWE
Badania laboratoryjne prbek ska, w trjosiowym stanie naprenia, wykonywano w sztywnej maszynie wytrzymaociowej typu MTS 810 NEW metod
konwencjonalnego ciskania 1
2 = 3 ze sta prdkoci odksztacenia osiowego
= 105s1, to znaczy prdkoci odpowiadajc odksztacaniu si ska w ssiedztwie
wyrobisk eksploatacyjnych oraz przygotowawczych (Kwaniewski 1986), przy
zadanym cinieniu oklnym od 0 do 70 MPa. W badaniach stosowano komor
cinieniow 70 MPa, typu KTK produkcji UNIPRESS oraz kompresor typu U2
umoliwiajcy utrzymywanie staego cinienia podczas badania.
Przykadowe wyniki bada dwch karboskich piaskowcw rednioziarnistych
oraz dwch wgli kamiennych, ktre wystpuj w Grnolskim Zagbiu Wglowym:
wy
piaskowca ze stropu pokadu 207 w kopalni Piast (prbka 1),
piaskowca ze spgu pokadu 419 w kopalni Sonica (prbka 2),
wgla z pokadu 502/I w kopalniPolska Wirek (prbka 3),
wgla z pokadu 510 w kopalni Niwka Modrzejw (prbka 4)
oraz rwnania parabolicznych obwiedni k Mohra dla ska zwizych ( 2 = 2p ( n
Rr)) i spkanych ( 2 = 2p n obliczono za pomoc programu komputerowego MOHR
i zestawiono w tablicy 1.
Tablica.1. Zestawienie rwna parabolicznej obwiedni k Mohra dla ska zwizych i spkanych
Typ skay
Piaskowiec
rednioziarnisty
Wgiel

Numer
prbki

kr, MPa
przy p = 0 MPa

26,2

= 36,82 (

122,4

= 116,96 (

24,4

= 30,90 (

48,0

Skaa zwiza

= 41,16 (

= 28,16

= 32,72

+ 1,30)

= 16,38

+ 2,20)

= 21,64

+ 2,00)
n

n
n

Skaa spkana

+ 8,60)

Znajc rwnanie paraboli obliczono zmian wartoci kta tarcia wewntrznego

w funkcji naprenia normalnego n dla zwizych i spkanych piaskowcw rednioziarnistych (rys. 4 i 5) oraz wgli (rys. 6 i 7). Podobnie mona obliczy zmian
spjnoci w funkcji naprenia normalnego.
Zaleno midzy ktem tarcia wewntrznego a napreniem normalnym dla
badanych ska zarwno zwizych (faza przedkrytyczna), jak i spkanych (faza
pokrytyczna) w zakresie stosowanego cinienia oklnego (070 MPa) najlepiej
opisuje funkcja potgowa (tabl. 2).

30

Grnictwo i rodowisko
60
55
50

zw, stopnie

45
40
35
30

25
20
15

10
0

25

50

75

100

125

150

175

200

225

n, MPa

Rys. 4. Zaleno zw = f( n) dla piaskowcw rednioziarnistych: 1, 2 numery prbek jak w tablicy 1, zw kt

tarcia wewntrznego skay zwizej, n naprenie normalne
Fig. 4. Relationship zw = f(n) for medium granular sandstones: 1, 2 sample numbers as in Table 1, zw internal
friction angle of cohesive rock, n normal stress

45
40

zw, stopnie

35
30
25
20

15

10
0

25

50

75

100

125

150

175

n, MPa
Rys. 5. Zaleno sp = f( n) dla piaskowcw rednioziarnistych: 1, 2 numery prbek jak w tablicy 1, zw kt
tarcia wewntrznego skay zwizej, n naprenie normalne
Fig. 5. Relationship sp = f(n) for medium granular sandstones: 1, 2 sample numbers as in Table 1, zw internal
friction angle of cohesive rock, n normal stress

31

Mining and Environment

50
45
40

, stopnie

30

35

15

25

zw

20
4
3

10
5
0
0

25

50

75

100

125

n,

M Pa

150

175

200

225

Rys. 6. Zaleno zw = f( n) dla wgli: 3, 4 numery prbek jak w tablicy 1, zw kt tarcia wewntrznego skay
zwizej, n naprenie normalne
Fig. 6. Relationship zw = f(n) for coals: 3, 4 sample numbers as in Table 1, zw internal friction angle
of cohesive rock, n normal stress
40
35

25
20
15

sp

, stopnie

30

10
3

5
0
0

25

50

75
n,

100

125

150

175

MPa

Rys. 7. Zaleno sp = f( n) dla wgli: 3, 4 numery prbek jak w tablicy 1, zw kt tarcia wewntrznego
skay zwizej, n naprenie normalne
Fig. 7. Relationship sp = f(n) for coals: 3, 4 sample numbers as in Table 1, zw internal friction angle
of cohesive rock, n normal stress

Tablica 2. Zaleno midzy ktem tarcia wewntrznego a napreniem normalnym

zwizych i spkanych piaskowcw oraz wgli
Typ skay
Piaskowiec
rednioziarnisty
Wgiel

Numer
prbki

Skaa zwiza

zw = 114,83

2
3
4

Skaa spkana
sp = 114,80

0,42

zw = 118,78

0,32

sp = 119,28

zw = 109,62

n 0,42

sp = 97,19

= 113,43

0,40

sp = 106,33

zw

n
n

0,44
0,44

n 0,46
n

0,45

Zastosowany program umoliwia uzyskanie wykresu zalenoci kta tarcia wewntrznego i spjnoci od naprenia normalnego rwnoczenie dla skay zwizej,
32

Grnictwo i rodowisko

70

70

60

60

, stopnie
, stopnie

stopnie
,,stopnie

jak i spkanej. Przykadowo na rysunku 8 przedstawiono zaleno

= f( n)
odpowiednio dla zwizego i spkanego piaskowca rednioziarnistego (prbka 2) oraz
wgla (prbka 4).

50
40
30

20
10

50
40
30

20
10

0
0

50

100

150

200

250

300

25

50

75

n, MPa

n,,MPa
MPa

PIASKOWIEC REDNIOZIARNISTY

WGIEL

100

125

150

Rys. 8. Kt tarcia wewntrznego skay zwizej i spkanej jako funkcja naprenia normalnego:
a skaa zwiza, b skaa spkana
Fig. 8. Internal friction angle of cohesive and fissured rocks as a function of normal stress:
a cohesive rock, b fissured rock

PODSUMOWANIE
Przedstawiona metoda obliczania kta tarcia wewntrznego i spjnoci c skay,
za pomoc stycznych do obwiedni k Mohra w postaci paraboli, pozwala w jednoznaczny sposb obliczy te parametry dla rnych wartoci naprenia normalnego.
Dziki temu mona porwnywa ze sob wartoci i c dla prbek pochodzcych z tej
samej skay, jak i pochodzcych z rnych ska.
Program komputerowy MOHR, ktrego algorytm bazuje na opisanej metodzie,
umoliwia na podstawie empirycznych wartoci napre 1 i 3 skay, szybko
i jednoznacznie oblicza wartoci kta tarcia wewntrznego
i spjnoci c dla
zadanych wartoci naprenia normalnego n (Sanetra 2005). Umoliwia rwnie
zapisywanie informacji wejciowych do bazy danych oraz ich pniejsze wykorzystanie do przeprowadzenia powtrnych oblicze.
Literatura
1. Bela i inni (1984): Geotechnika laboratorium z mechaniki gruntw. Skrypty uczelniane
nr 1197. Gliwice, Politechnika lska.
2. Brady B.H.G., Brown E.T. (1985): Rock Mechanics for Underground Mining. London,
George Allen & Unwin (Publishers) Ltd., s. 203206.
3. Bukowska M., Sanetra U., Szedel D. (1998): Wyznaczanie kta tarcia wewntrznego
i kohezji dla prbek skalnych badanych w konwencjonalnym ciskaniu w sztywnej maszynie wytrzymaociowej. V Konferencja Naukowo-Techniczna TPANIA98 nt.:
Bezpieczne prowadzenie robt grniczych, Katowice, GIG.

33

Mining and Environment

4.
5.
6.
7.
8.

9.
10.

11.
12.

13.

14.

15.

16.
17.

Duncan Fama M.E. (1993): Numerical Modeling of Yield Zones in Weak Rock. Comprehensive Rock Engineering. Vol. 2, Analysis and design methods, s. 4975.
Dunikowski A., Korman St., Khsing J. (1969): Laboratoryjne badania wskanikw
fizyko-mechanicznych. Przegld Grniczy nr 11, s. 523528.
Kidybiski A. (1982): Podstawy geotechniki kopalnianej. Katowice, Wydaw. lsk.
Keczek Z. (1994): Geomechanika grnicza. Katowice, lskie Wydaw. Techniczne.
Kovari K., Tisa A., Einstein H.H., Franklin J.A. (1983): Suggested methods for determining the strength of rock materials in triaxial compression: revised version. Int. J. Rock.
Mech. Mining Sci. & Geomech. Abstr. Vol. 20 No 6, s. 283290.
Kwaniewski M. (1986): Wpyw stanu naprenia, temperatury i prdkoci odksztacania
na mechaniczne wasnoci ska. Archiwum Grnictwa T. 31, z. 2, s. 383415.
ukaszewski P. (2004): Struktura uwarunkowania wytrzymaoci piaskowcw kronieskich z Mucharza poddanych wysokim cinieniom. XXVII Zimowa Szkoa Mechaniki
Grotworu. Krakw, AGH 2004, s. 151160.
Majcherczyk T. (2000): Zarys fizyki ska i gruntw budowlanych. Biblioteka Szkoy
Eksploatacji Podziemnej, Seria z Lampk Grnicz nr 5.
Piniska J. (1998): Badania wytrzymaociowe zbiornikowych ska wglanowych
i klastycznych dla celw inynierii zoowej. XXI Zimowa Szkoa Mechaniki Grotworu.
Krakw, AGH, s. 367378.
Sanetra U. (1994): Wpyw cinienia bocznego na wasnoci mechaniczne ska Grnolskiego Zagbia Wglowego w warunkach trjosiowego ciskania. Prace Naukowe
Instytutu Geotechniki i Hydrotechniki Politechniki Wrocawskiej nr 65, seria Konferencje
nr 33, s. 183191.
Sanetra U. (2002): Kt tarcia wewntrznego i spjno ska zwizych i spkanych.
Warsztaty grnicze nt. Problematyka inynierska z zakresu ochrony terenw grniczych.
Sympozja i konferencje nr 55. Krakw, IGSMiE PAN, s. 393404.
Sanetra U. (2004): Okrelenie nonoci filarw oporowych w stanie pokrytycznym na
podstawie bada trjosiowego ciskania karboskich prbek skalnych. Katowice, GIG
(Praca doktorska).
Sanetra U. (2005): Kt tarcia wewntrznego ska zalegajcych na rnej gbokoci.
Bezpieczestwo Pracy i Ochrona rodowiska w Grnictwie nr 6 (130), s. 5456.
Wilson A.H. (1981): Soft Rock Properties and Strata Control. Comprehensive Rock
Engineering. Vol. 2: Analysis and design methods, s. 585630.

Recenzent: prof. dr hab. in. Antoni Kidybiski

34