1. Gatunki i epoki (w ramach przypomnienia nie bdzie na sprawdzianie!

)
Tytu utworu
Krl Edyp
Wybudowaem pomnik,
Do Leukonoe
Bogurodzica*
PIENI*
Czego chcesz od nas Panie,
Niezwykymi nie leda pirem
opatrzony,
Nie porzucaj nadziej,
Wy, ktrzy pospolit rzecz
wadacie,
Serce rocie patrzc na te czasy,
Chcemy by sobie radzi,
Nie wierz Fortunie,
Pie witojaska o Sobtce
Treny*
Makbet
Do trupa
Zbytki polskie
Do krla, Pijastwo, ona
modna, wiat zepsuty
Hymn do mioci ojczyzny
BAJKI*: Jagnie i wilcy, Ptaszki
w klatce, Przyjaciele, Szczur i
kot, Dewotka
Romantyczno
Pan Tadeusz*
Dziady cz. III*

Autor

Gatunek

Epoka

Sofokles
Horacy

tragedia antyczna
pie

staroytno
staroytno

Utwr anonimowy

pie

redniowiecze

Jan Kochanowski

pie

renesans

Jan Kochanowski
William Szekspir
Jan Andrzej Morsztyn

tren
tragedia
sonet

renesans
renesans
barok

Wacaw Potocki
Ignacy Krasicki

-------------satyra

barok
owiecenie

Ignacy Krasicki
Ignacy Krasicki

hymn
bajka

owiecenie
owiecenie

Adam Mickiewicz
Adam Mickiewicz
Adam Mickiewicz

romantyzm
romantyzm
romantyzm

Sonety krymskie, np. Stepy

akermaskie, Pielgrzym,
Bakczysaraj, Cisza morska
Liryki lozaskie: Nad wod
wielk i czyst, Snu mio,
Gdy tu mj trup, Polay si
zy...
Do M***, Dobranoc,
Niepewno
Kordian

Adam Mickiewicz

ballada
epopeja narodowa
dramat
romantyczny
sonet

Adam Mickiewicz

--------------

romantyzm

Adam Mickiewicz

--------------

romantyzm

Juliusz Sowacki

romantyzm

Testament mj, Rozczenie

(Hymn) Smutno mi Boe...
Grb Agamemnona
Marionetki, Pielgrzym,
Moja piosenka (II),

Juliusz Sowacki
Juliusz Sowacki
Juliusz Sowacki
Cyprian Kamil Norwid

dramat
romantyczny
-------------hymn
pie
---------------

romantyzm

romantyzm
romantyzm
romantyzm
romantyzm
1

Co Ty Atenom, zrobi
Sokratesie...,
Fortepian Szopena, W Weronie
Bema pamici aobny rapsod
Lalka*

Cyprian Kamil Norwid

rapsod

romantyzm

Bolesaw Prus

powie
realistyczna
powie
psychologiczna
nowela
nowela
powie
historyczno
przygodowa
--------------

pozytywizm

Moda Polska

Jan Kasprowicz

sonet

Moda Polska

Jan Kasprowicz
Jan Kasprowicz

hymn
-----------

Moda Polska
Moda Polska

Zbrodnia i kara

Fiodor Dostojewski

Mendel Gdaski
Kamizelka
Potop

Maria Konopnicka
Bolesaw Prus
Henryk Sienkiewicz

Koniec wieku XIX,

Nie wierz w nic, Evviva larte,
Lubi, kiedy kobieta,
Melodia mgie nocnych,
Anio Paski
Krzak dzikiej ry w Ciemnych
Smreczynach
Dies irae (Dzie gniewu)
Rozmiowaa si ma dusza,
Witajcie kochane gry
Z chaupy Sonet I
Deszcz jesienny, Przedpiew,
Kowal
Wesele*

Kazimierz Przerwa
Tetmajer

Jan Kasprowicz
Leopold Staff

sonet
-----------

Moda Polska
Moda Polska

Stanisaw Wyspiaski

Moda Polska

Ludzie bezdomni*
Jdro ciemnoci
Ferdydurke

Stefan eromski
Joseph Conrad
Witold Gombrowicz

Poegnanie z Mari,
U nas, w Auschwitzu...,
Prosz pastwa do gazu

Tadeusz Borowski

dramat
symboliczny
powie
powie
powie
awangardowa
opowiadanie

Inny wiat

Gustaw Herling Grudziski

powie
autobiograficzna

Hanna Krall
Albert Camus
Sawomir Mroek
Bolesaw Lemian
Julian Tuwim
Maria Pawlikowska Jasnorzewska
Czesaw Miosz
Krzysztof Kamil
Baczyski
Tadeusz Rewicz

reporta
powie - parabola
dramat absurdu

Zdy przed Panem Bogiem

Duma
Tango

pozytywizm
pozytywizm
pozytywizm
pozytywizm

Moda Polska
Moda Polska
dwudziestolecie
midzywojenne
literatura po 1939r.
(lub literatura
wspczesna wojna
i okupacja)
literatura po 1939r.
(lub literatura
wspczesna wojna
i okupacja)
jw.
literatura wspczesna
literatura wspczesna

Zbigniew Herbert
Miron Biaoszewski
Wisawa Szymborska
Stanisaw Baraczak
Jan Twardowski
O komunikacji jzykowej
1. Definicja
Akt komunikacji jzykowej kada sytuacja, w ktrej uywa si jzyka, aby porozumie si z innym
czowiekiem.
Model aktu komunikacji
Nadawca osoba, ktra tworzy komunikat
Odbiorca osoba, ktra odbiera komunikat
Kontekst wszystko to, o czym mwi ludzie, a co naley do rzeczywistoci pozajzykowej, sytuacja,
w ktrej zosta wypowiedziany komunikat
Komunikat wypowied sformuowana przez nadawc
Kod jzyk, ktrym ludzie si porozumiewaj w okrelonym akcie mowy, sownictwo, zasady gramatyki
Kontakt czno midzy nadawc i odbiorc
Kana komunikacji sposb, w jaki komunikat dociera od nadawcy do odbiorcy
Nadawca - podmiot wypowiedzi dziaajc z okrelon intencj, kieruje do odbiorcy konkretny komunikat.
Moe by indywidualny lub zbiorowy.
Odbiorca - uczestnik aktu komunikacji odbierajcy komunikat nadawcy. Moe by indywidualny lub
zbiorowy. Nie zawsze jest konkretnym adresatem zdarza si, e nadawca kieruje komunikat do bliej
nieokrelonego odbiorcy.
Komunikat - tekst, przekaz To pewien zbir znakw uporzdkowany zgodnie z zasadami
obowizujcymi w danym kodzie (np. w kodzie jzykowym).
Komunikat mog tworzy rne znaki i sygnay (np. gesty policjanta kierujcego ruchem, alfabet Morsea,
alfabet flagowy). Moe on mie rne formy, np. ustn lub pisemn.
Kod jzykowy sownictwo i zasady gramatyki
Komunikat musi zosta wyraony za pomoc znakw nalecych do okrelonego kodu, ktry powinien by
znany zarwno nadawcy, jak i odbiorcy. Musz oni posugiwa si wsplnym systemem znakw, np. dla
odbiorcy nieznajcego jzyka chiskiego komunikat w tym jzyku bdzie niezrozumiay. Dziki znajomoci
wsplnego kodu odbiorca jest w stanie dekodowa, czyli odczytywa przekaz wysany przez nadawc. Kod
moe by werbalny (sowny) lub niewerbalny (bezsowny).
Kontekst rzeczywisto zewntrzna/ element rzeczywistoci
Komunikat dotyczy jakiego elementu rzeczywistoci, czyli kontekstu. Aby poprawnie odczyta przesan
informacj, potrzebna jest wic znajomo sytuacji, w ktrej zachodzi akt komunikacji jzykowej.

Kana - komunikaty s przekazywane za pomoc konkretnego kanau, ktrym mog by np. kartka, zapis
na tamie magnetycznej, przewody telefoniczne, list itp.
Ten model aktu komunikacji sta si podstaw wyodrbnienia podstawowych funkcji jzyka przez
amerykaskiego jzykoznawc Romana Jakobsona.
2. FUNKCJE JZYKA
a) informatywna (poznawcza) suy do przedstawienia wiedzy nadawcy o otaczajcej go
rzeczywistoci, informuje o czym
b) ekspresywna polega na wyraeniu przez nadawc emocji, przey, wrae, stanw psychicznych
towarzyszcych wypowiedzi
c) impresywna oparta na perswazji, nastawiona jest na wywoanie okrelonych reakcji u odbiorcy,
wpynicie na jego postaw i zachowanie; zachcenie, nakonienie do pewnych dziaa
d) poetycka suy uwypukleniu pikna wypowiedzi poprzez jej staranne zbudowanie oraz nasycenie
rodkami stylistycznymi
e) fatyczna polega na nawizaniu i podtrzymaniu kontaktu, np. Cze! Co sycha
f) metajzykowa charakteryzuje si skoncentrowaniem na samym jzyku i sposobach jego
wykorzystania, np. Tak si nie mwi, to niepoprawna forma

FUNKCJA INFORMATYWNA
Przykady tekstw:
- codzienne rozmowy
- artykuy prasowe
- teksty naukowe, np. podrczniki, encyklopedie
- ogoszenia i zawiadomienia

Cechy tekstw penicych t funkcj:

- obiektywny ton wypowiedzi
- przewaga zda oznajmujcych (pojedynczych lub
zoonych)
- wystpowanie zda bezpodmiotowych
i rwnowanikw zda
- sownictwo charakterystyczne dla danej dziedziny
wiedzy
- obecno dat, danych liczbowych.

FUNKCJA IMPRESYWNA
Przykady:
- rozkazy
- groby
- proby, podania
- nakazy, zakazy typu urzdowego, np. ustawy,
regulaminy
- instrukcje, poradniki, rady
- pytania,
- slogany i hasa wystpujce w reklamie
- przemwienia

rodki jzykowe wystpujce w tekstach penicych

t funkcj:
- zdania wykrzyknikowe i pytajce, np. Zobaczcie!,
Czy to musi tak wyglda?
- formy trybu rozkazujcego, np. zrb, pjdmy,
niech powiedz
- czasowniki typu: trzeba, naley, wypada,
powinien, musie, np. Naley mu pomc
- partykuy, np. Zrbe to wreszcie!
- sownictwo emocjonalne i wartociujce, np.
genialne dzieo, artyku miernego red aktorzyny
- formy pierwszej osoby lm lub zaimki my, nasz,
budujce poczucie wsplnoty, np. nasz cel, rbmy to
razem
- formy drugiej osoby lp zwracanie si do odbiorcy,
4

np. Jeste tego warta.

FUNKCJA EKSPRESYWNA
Przykady:
- pamitnik
- dziennik
- reportae (czciowo)
- utwory literackie - poezja

rodki jzykowe suce wyraeniu emocji:

- krtkie zdania i rwnowaniki zda
- zdania pytajce (wyraajce np. wtpliwo,
niepewno)
- zdania wykrzyknikowe
- niedopowiedzenia, zdania urywane (zaznaczone
wielokropkiem)
- powtrzenia
- ironia
FUNKCJA POETYCKA

Przykady:
- teksty nalece do literatury piknej
- wypowiedzi retoryczne, np. przemwienia
- przysowia
- arty jzykowe
- hasa i slogany

Jzyk tekstw:
- liczne rodki stylistyczne, takie jak np. przenonie
(oywienia, uosobienia), porwnania, antytezy,
metafory, epitety, powtrzenia
- walory melodyczne jzyka (instrumentacja goskowa,
rym, rytm, podobiestwo brzmieniowe sw)
- wieloznaczno wyrazw i wyrae (gra sw,
wykorzystanie zjawiska homonimii)
- neologizmy

3. IRONIA i jej FUNCJE

Ironia niezgodno midzy intencj wypowiedzi a jej dosownym sensem; zoliwo ukryta
w wypowiedzi pozornie zawierajcej aprobat, np. To prawdziwy mistrz ortografii! (o osobie piszcej
z mnstwem bdw ortograficznych).
Ironia jest zabiegiem wiadomie uywanym przez nadawc. Jego wypowied ma okrelon intencj, np.
kto pozornie chwalc, w rzeczywistoci krytykuje. Prawdziwe znaczenie komunikatu jest wic ukryte pod
warstw dosown i wymaga odczytania przez odbiorc. Ironia to w pewnym sensie gra midzy nadawc a
odbiorc.
Funkcje ironii
Uywa si jej, aby:
wyrazi dezaprobat dla czyich sw, zachowa itd. chtnie stosuj j mwcy, gdy efekt ironii
jest czsto silniejszy ni w przypadku krytyki wyraonej w sposb bezporedni,
ukaza mieszno widoczn w postawie, zachowaniu, sytuacji,

zaznaczy dystans wobec jakiej osoby lub zjawiska.

Nadawca moe skierowa ostrze ironii take przeciwko samemu sobie. Mamy wwczas do czynienia
z autoironi, np.:
Nie sdziam, e jestem a taka zdolna! (wypowied w sytuacji np. niezdania egzaminu).
4. MANIPULACJA JZYKOWA
Manipulacja jzykowa wiadome wykorzystywanie rodkw jzykowych, ktre ma na celu wpynicie
w niejawny sposb na pogldy lub dziaania odbiorcy.
rodki jzykowe suce manipulacji
Celom manipulacyjnym mog suy m.in.:

naduywanie form pierwszej osoby lm. oraz zaimkw (my, nasze itp.) w celu wywoania wraenia
wsplnoty nadawcy i odbiorcy komunikatu,
nacechowanie emocjonalne wypowiedzi, stosowanie eufemizmw i hiperboli,

stosowanie sownictwa wartociujcego (np. wietny, le, prawdziwy, kamstwo), ktre narzuca
odbiorcy okrelon ocen zjawiska,

bazowanie na uproszczeniach i uoglnieniach (np. Polak potrafi), naduywanie sw typu: wszyscy,

nikt, zawsze,

odwoywanie si do powszechnie uznawanych wartoci (np. domu, ojczyzny, matki) w celu

zbudowania pozytywnych skojarze,

stosowanie wypowiedze, ktrych prawdziwo trudno podway (np. Nard z parti, partia z
narodem),

uywanie sformuowa zawierajcych ukryte sugestie, np. pyta podchwytliwych i sugerujcych.

5. ZABIEGI/CECHY JZYKOWE/RODKI STYLISTYCZNO-JZYKOWE (SUACE

OYWIENIU WYPOWIEDZI) : np.
wykrzyknienia, zdanie wykrzyknikowe
powtrzenia
wyliczenia
pytania retoryczne
zdanie pytajce
zdania niedokoczone
zdania zakoczone wielokropkiem
zrnicowana skadnia dugie i krtkie zdania, zoone i pojedyncze
zdania zaczynajce si od spjnikw
nagromadzenie w zdaniu czasownikw
6.
SYNONIMY wyrazy bliskoznaczne
ANTONIMY wyrazy przeciwstawne
HOMONIM wyraz, zwizek wyrazowy, majcy jednakowe brzmienie z innym wyrazem lecz rnicy
si od niego znaczeniem, etymologi (pochodzeniem), np. pika (do drewna) pika (do zabawy).
NEOSEMANTYZM - wyraz, wyraenie uyte w nowym znaczeniu, p. limak oznacza wspczenie nie
tylko gowonoga, ale rwnie spiralny zjazd na drog pooon niej.
7. CHARAKTERYSTYCZNE CECHY RNYCH STYLW
6

Jzyk oficjalny

Jzyk nieoficjalny

uywany w kontaktach prywatnych, np. w

yciu rodzinnym i towarzyskim

cechuje go rozlunienie zasad gramatyki

charakterystyczne dla stylu potocznego

uywany w kontaktach bardziej

sformalizowanych (np. w szkole, urzdzie), w
przypadku wystpie publicznych

cechuje go przestrzeganie zasad

gramatycznych, poprawnoci wymowy,
obecno elementw charakterystycznych dla
stylu retorycznego, naukowego czy
artystycznego
Przykad:
Dzikuj wszystkim zebranym za przybycie na
dzisiejsz uroczysto.

Przykad:
Super, e przyjechalicie. Bez was trudno byoby
witowa.

Styl sposb uksztatowania tekstu (mwionego lub pisanego), polegajcy na wiadomym wybraniu
przez nadawc rodkw jzykowych najodpowiedniejszych ze wzgldu na cel wypowiedzi.

STYL
indywidualny
pisarza
np. Witolda
Gombrowicza

dziea literackiego
np. Pana Tadeusza

typowy
gatunku
literackiego
np. elegii

epoki
np. baroku

kierunku
literackiego
np. realizmu

funkcjonalny
np. artystyczny

a) funkcjonalne (uytkowe):
STYL POTOCZNY
- wystpuje najczciej w jzyku mwionym, w codziennej komunikacji, ale take w pisanej odmianie
jzyka
Cechy stylu:
- obecno sownictwa potocznego, np. forsa, facet, laska, na luzie
- prosta skadnia stosowanie zda pojedynczych i rwnowanikw zda
- wyrazy o charakterze ekspresywnym, czsto o silnym zabarwieniu uczuciowym: zdrobnienia, zgrubienia,
liczne uproszczenia, regionalizmy, np. babsztyl, flacha, kociak
- krtkie zdania, niepene, urwane, swobodna skadnia
- dosadne porwnania, np. dar si jak oparzony
- mniej staranna wymowa
Funkcja zastosowania stylu
- tekst jest zrozumiay dla kadego czytelnika, ktry nie musi by wyksztacony
STYL URZDOWY - wystpuje w rnego rodzaju dokumentach i pismach oficjalnych, np.
zarzdzeniach, instrukcjach, sprawozdaniach, ogoszeniach
7

Cechy stylu:
- precyzyjny
- uywanie trybu rozkazujcego
- stosowanie konstrukcji bezosobowych, np. zezwala si, zaleca si
- sownictwo pozbawione emocji
- obecno licznych zakazw, nakazw, pozwole, upomnie
- oficjalno i obiektywizm
STYL NAUKOWY
- wystpuje w rozprawach, referatach, artykuach naukowych, w publikacjach popularnonaukowych
Cechy stylu:
- jasny, precyzyjny, rzeczowy
- wystpowanie terminologii naukowej i specjalistycznej
- obiektywne przedstawienie zjawisk i problemw!! w zwizku z tym najczciej uywane s formy
bezosobowe lub formy 1 os. liczby mnogiej
- cytowanie prac innych autorw
- brak rodkw wyraajcych emocjonalny stosunek do omawianej tematyki
- oficjalno
- obecno cytatw i przypisw
- wykorzystywanie graficznych form prezentowania treci (np. tabele, wykresy)
STYL PUBLICYSTYCZNY (publicystyczno-dziennikarski)
- uywany w mediach (prasa, radio, telewizja, internet)
- teksty dziennikarskie maj peni dwie funkcje: informacyjn dostarcza informacji oraz perswazyjn
ksztatowa opini przez komentowanie, prezentowanie ocen dotyczcych okrelonych sytuacji
spoecznych i politycznych
Cechy stylu:
- prosty, zrozumiay, precyzyjny i sugestywny
- stosowanie sownictwa nacechowanego emocjonalnie, oceniajcego oraz sownictwa potocznego
- wystpowanie wyrae i zwrotw stereotypowych, sownictwa modnego, naduywanie pewnych
sformuowa, np. dynamiczny rozwj, szeroki wachlarz problemw, wiodcy, burzliwa dyskusja
- czste stosowane wyrazw obcych, np. kompetentne informacje, jest adekwatny, brana przemysowa
- w recenzjach i artykuach problemowych, ktre s zblione do stylu naukowego, stosowanie sownictwa
specjalistycznego
Styl retoryczny
Uywany przede wszystkim w przemwieniach publicznych. Zgodnie ze staroytnymi celami retoryki jest
wykorzystywany do pouczenia, przekonania do racji mwicego, poruszenia emocji suchacza. Styl ten jest
wykorzystywany w yciu publicznym, szczeglnie w sferze polityki.
Cechuj go:

oddziaywanie na emocje odbiorcy (pytania retoryczne, wykrzyknienia),

starannie dobrane sownictwo,

precyzja i logika wywodu,

8

kunsztowna skadnia.

OBIEKTYWIZM! bezstronno; przedstawienie czego zgodnie ze stanem faktycznym

Opinia obiektywna zgodna ze stanem faktycznym, bez przyjcia adnego stanowiska w danej sprawie
NASZE STANOWSIKO - 1 os. l. Mn.
SUBIEKTYWIZM! stronniczo; ocenianie, przedstawianie czego z wasnego punktu widzenia
Opinia subiektywna z wasnego punktu widzenia, opowiadanie si po ktrej ze stron MOJE
STANOWISKO 1 os. l. Mn.

8. Rodzaje i funkcje stylizacji

Stylizacja wprowadzenie do tekstu w sposb celowy cech jzykowych charakterystycznych dla innego
stylu.

Stylizacja moe dotyczy:

zarwno tekstw pisanych, jak i mwionych,

literatury piknej, ale take tekstw uytkowych,

caoci tekstu lub jego czci (np. jedynie wypowiedzi bohaterw).

KOLOKWIALIZACJA (potocyzacja)

Funkcje:

- wprowadzenie do wypowiedzi kolokwializmw,

czyli sw i wyrae charakterystycznych dla jzyka
potocznego okrelonego rodowiska

przyblienie realiw codziennoci,

oddanie sposobu mwienia i mylenia

bohaterw,

umiejscowienie bohaterw w jakim

konkretnym rodowisku zczonym wsplnot
wieku, zainteresowa lub dowiadcze
(kolokwializacja rodowiskowa np. uycie
gwary modzieowej),

wprowadzenie do tekstu elementw

komicznych

kolokwializm wyraz lub sformuowanie obecne

w jzyku potocznym

ARCHAIZACJA

Funkcje

- wprowadzenie do wypowiedzi archaizmw, czyli

przyblienie realiw minionych epok
dawnych wyrazw, form fleksyjnych lub konstrukcji
nadanie tekstowi uroczystego charakteru,
skadniowych
uzyskanie nastroju podniosoci
nadanie tekstowi charakteru komicznego lub
ironicznego

DIALEKTYZACJA (stylizacja gwarowa)

Funkcje
9

 wprowadzenie do dziea literackiego rnych

dialektyzmw, czyli elementw typowych dla
danego dialektu lub gwary
Gwara mowa ludnoci wiejskiej z niewielkiego
terytorium, najczciej z kilku wsi
Dialekt jzyk ludnoci wiejskiej pewnego regionu
kraju; na obszarze Polski wyrnia si dialekty, np.
maopolski, lski, wielkopolski

podkrela wiejskie pochodzenie bohatera

przyblia sposb porozumiewania si i mylenia
mieszkacw wsi
wywouje efekt komiczny
przedstawia realia ycia na wsi
wzbogaca i urozmaica jzyk

9. Liryka podmiot liryczny

Epika - narrator pierwszoosobowy 1 os. l. poj. ,
trzecioosobowy 3 os. l. poj. (auktorialny odautorski, personalny)
Dramat podzia na akty i sceny (lub epejsodiony i stasimony w Krlu Edypie)
10.
- Bezosobowe formy czasownika, np. mwiono, czytano, piewano
- imiesowowy rwnowanik zdania - to wypowiedzenie, w ktrym zamiast osobowej formy
czasownika pojawia si imiesw, np. Zobaczywszy ciemne chmury, postanowilimy wrci do domu.

11.POPRAWNO I STOSOWNO WYPOWIEDZI

Poprawno waciwo kadego tekstu (mwionego i pisanego) polegajca na jego zgodnoci
z obowizujc norm jzykow.
Norma jzykowa obejmuje wszystkie rodki jzykowe, ktre zostay zaaprobowane przez uytkownikw
jzyka. Skadaj si wic na ni:

system jzykowy, czyli wyrazy i reguy czenia ich w wiksze caoci (gramatyka),

powszechny zwyczaj jzykowy (uzus).

Norma nie jest czym staym i jednoznacznym. Zmienia si w czasie, mona take wyrni kilka jej
odmian, np.:

norm uytkow dotyczc codziennej komunikacji w sytuacjach nieoficjalnych;

norm wzorcow obejmujc formy zgodne z tradycj, uznawane za poprawne i uywane

wiadomie przez wikszo ludzi wyksztaconych, akceptowane w wypowiedziach oficjalnych;

norm skodyfikowan zbir rodkw jzykowych, ktre zostay zaaprobowane i opisane przez
jzykoznawcw.

Elementy skadajce si na poprawno jzykow. Tekst poprawny jzykowo jest wolny od bdw
i usterek jzykowych, co nie oznacza jednoczenie, e jest jasny czy stosowny.
Stosowno waciwo kadego tekstu (mwionego i pisanego) polegajca na dopasowaniu rodkw
jzykowo-stylistycznych do:
10

tematu wypowiedzi,

potencjalnego odbiorcy,

celu wystpienia,

jego okolicznoci.

Stosowno sprawia, e jzyk wypowiedzi jest postrzegany jako odpowiedni odbiorca nie ma poczucia
braku harmonii. Ta waciwo tekstu wie si przede wszystkim z waciwym doborem sownictwa.
Kultura jzyka 1. wiedza o jzyku, stopie umiejtnoci posugiwania si nim; 2. wiadome dziaania
majce na celu udoskonalenie jzyka i zwikszenie wraliwoci na jego uycie.
Kultura jzyka wie si wic z jednej strony z dobr znajomoci systemu jzyka, z drugiej z
odpowiedni postaw wobec sowa. Uytkownik jzyka powinien:

wiadomie wybiera rodki jzykowe, tak aby wypowied bya poprawna i zgodna z konwencj,

dba o urod wypowiedzi, jej jasno i przejrzysto,

nie ama zasad etyki jzykowej (nie narusza swoimi wypowiedziami godnoci innych osb),

przyjmowa aktywn postaw wobec jzyka: dostrzega zachodzce w nim procesy i je ocenia.

INNOWACJA A BD JZYKOWY
W jzyku stale pojawiaj si jakie elementy nowe (innowacje). S to nie tylko nowe sowa zapoyczenia
i neologizmy. Take ju istniejce w jzyku wyrazy mog wchodzi w nowe zwizki, zyska nowe
znaczenie, przej z jednej odmiany jzyka do innej albo zacz w odmienny sposb si odmienia.
Innowacje peni w jzyku rne funkcje.
Umoliwiaj np.:

nazywanie nowych zjawisk,

precyzyjniejsze wyraanie uczu i myli,

powiedzenie czego w sposb wymagajcy mniejszego wysiku,

uproszczenie jzyka przez usunicie z niego wyjtkw.

Bd jzykowy nieuzasadnione naruszenie obowizujcej normy jzykowej; innowacja postrzegana jako

niepotrzebna.
Nie kada innowacja jzykowa jest bdem. Czasami odejcie od normy ma swoje uzasadnienie, np. w
danym kontekcie suy uzyskaniu wikszej ekspresji czy celom humorystycznym. Ocena poprawnoci
innowacji jest wic zwizana z konkretn sytuacj komunikacyjn.
Przykady najczciej wystpujcych bdw:
a) bdy fleksyjne - niewaciwa odmiana wyrazu
11

Przyczyna bdu
bdna posta wyrazu

Przykady
pomaracz, krawatka, kontrol, wzi (poprawnie:
pomaracza, krawat, kontrola, wzi)

niewaciwy wzorzec odmiany

bardziej pikny, ukaraj (poprawnie: pikniejszy,

ukarz)

uycie niewaciwej formy tematu

nieodmienianie wyrazu odmiennego lub

odmiana wyrazu nieodmiennego

o aniole, krzyka (poprawnie: o aniele, krzykna)

dziea Aleksandra Fredro, kubek kakaa (poprawnie:

dziea Aleksandra Fredry, kubek kakao)

b) bdy skadniowe - dotycz one czenia sw w wiksze caoci (zwizki, wypowiedzenia,

teksty). Wyrazy musz wwczas przyj odpowiednie formy, zosta we waciwy sposb
poczone i uporzdkowane (szyk).
Przyczyna bdu

Przykady
do klasy wszed spniony Pawe i Grzegorz (poprawnie: do
klasy weszli spnieni Pawe i Grzegorz); wujostwo
naruszenie zwizku zgody, np.
niezgodno podmiotu i orzeczenia przyjechao (poprawnie: wujostwo przyjechali)
sucha muzyk, nie trzeba zwraca uwag (poprawnie:
sucha muzyki, nie trzeba zwraca uwagi)

naruszenie zwizku rzdu, np.

zastosowanie biernika zamiast
dopeniacza

przed i po zajciach (poprawnie: przed zajciami i po nich)

bdy w zastosowaniu przyimkw

bdne uycie imiesowowego

rwnowanika zdania

niepoprawny szyk wyrazw w

zdaniu

Czytajc wiersz, nasuna mi si refleksja (poprawnie: Gdy

czytaem wiersz, nasuna mi si refleksja)

Wiszca groba utraty stanowiska nad ministrem (poprawnie:

Wiszca nad ministrem groba utraty stanowiska)

c) bdy sownikowe (wyrazowe)

Przyczyna bdu

uywanie wyrazw w
niewaciwym znaczeniu

uywanie zwizkw
wyrazowych bdcych

Przykady
Strych zosta zaadoptowany na mieszkanie (poprawnie:
zaadaptowany); To zadanie okazao si trywialne (poprawnie:
atwe, banalne; trywialny to inaczej prostacki); Mieli przed sob
dwie alternatywy (poprawnie: dwie moliwoci; alternatywa
oznacza wybr spord dwch moliwoci)
oparty na faktach autentycznych, spada na d, kontynuowa
dalej, wzajemna wsppraca, okres czasu (poprawnie: oparty na
faktach, spada, kontynuowa lub robi co dalej, wsppraca,
12

okres lub czas)

zestawieniem wyrazw o takim
samym lub podobnym znaczeniu

Osobicie uwaam, e (poprawnie: Uwaam, e); cka

naduywanie wyrazw modnych posiadaa arystokratyczne pochodzenie (poprawnie: miaa)
d) bdy frazeologiczne - powstaj wskutek niepoprawnego uycia zwizkw
frazeologicznych, czyli utrwalonych pocze wyrazowych.
Przyczyna bdu

Przykady
Dobrej pracy trzeba przy wiecy szuka (poprawnie: ze
wiec szuka); Mieli ciki orzech do zgryzienia (poprawnie:
modyfikacja frazeologizmu,
polegajca na zmianie skadnika lub twardy); Okaza si przysowiowym koniem trojaskim
(sowo przysowiowym jest niepotrzebne)
jego formy, rozszerzeniu lub
skrceniu zwizku
ponie zwycistwo (poprawnie: ponie klsk / odnie
czenie elementw pochodzcych z zwycistwo), podkada kody pod nogi (poprawnie:
podkada komu nog / rzuca kody pod nogi)
rnych zwizkw

uycie zwizku w niewaciwym

znaczeniu lub nieodpowiednim
kontekcie

Wygra mecz nie byo atwo! Wszystko szo jak po male

(poprawnie: jak po grudzie); Kochaa soce, wic w czasie
upau czua si jak ryba w wodzie (poprawnie: Kochaa
sonce, wic w czasie upau czua si doskonale)

e) bdy sowotwrcze
Przyczyna bdu

Przykady
kinderniespodzianka

niezgodno z polskim modelem

sowotwrczym
eurosejm (sejm oznacza tylko parlament w Polsce),
wybr niewaciwego formantu pierwszoklasiarz (poprawnie: pierwszoklasista), wybawiacz
(poprawnie: wybawiciel lub wybawca)
lub podstawy sowotwrczej
f) bdy stylistyczne
Przyczyna bdu

Przykady
Izabela przyzwyczaia si do luksusw, a tu nagle klops
jej marzenia pryskaj jak baka mydlana pod obuchem
mieszanie stylw (np. uywanie
faktw; Poeta bardzo fajnie to opisa; Boryna dokona
elementw w potocznych w
wypowiedziach oficjalnych, wplatanie w zakupu chustki dla Jagny
tekst poetyzmw)

naduywanie zaimkw

By pewien tego, e jego rada przyda im si w tej

sytuacji

13

12.JZYK
Jzyk oglny podstawowa odmiana jzyka suca do porozumiewania si wszystkim czonkom danego
narodu.
Jzyk mwiony

Jzyk pisany

zwykle spontaniczny

przemylany, uporzdkowany, spjny

o charakterze dialogowym

o charakterze monologowym

przekazujcy przede wszystkim informacje

dotyczce ycia codziennego (powizane z
konkretn sytuacj)

przekazujcy informacje dotyczce

wszystkich sfer ycia (take np. polityki,
sztuki, nauki)

ograniczona dugo wypowiedzi

wypowied dowolnej dugoci

(wykorzystywane s rne formy i gatunki)

komunikat zazwyczaj wzmacniany gestami,

mimik, intonacj

tworzenie i odbieranie komunikatu zwykle

w innym czasie i innej przestrzeni (brak
bezporedniego kontaktu nadawcy i odbiorcy)

czste naruszanie norm poprawnociowych

swobodniejsza budowa wypowiedzi (np.

niewielka spjno, zdania niedokoczone,
powtrzenia)

zgodno z normami poprawnociowymi

zrnicowana skadnia

sownictwo ubosze ni w jzyku pisanym,

ale wicej wyrazw ekspresywnych, duo
zaimkw

staranny dobr sownictwa (np. unikanie

powtrze, stosowanie synonimw)

Odmiany regionalne
Polszczyzna uywana w rnych regionach kraju rni si od siebie:

w Krakowie mwi si: borwka, wyj na pole, zawieci wiato, podczas gdy w Warszawie: czarna
jagoda, wyj na dwr, zapali wiato,

w Poznaniu mwi si: modry, laczki, sznytka, podczas gdy w Warszawie: niebieski, kapcie, kanapka.

Tego typu odmiennoci zwane regionalizmami dotycz przede wszystkim sownictwa, rzadziej
wymowy, odmiany wyrazw czy skadni. S one obecne w jzyku mieszkacw danego obszaru nalecych
do rnych grup spoecznych, take ludzi wyksztaconych.
Dialekty i gwary
Dialekty i gwary w przeciwiestwie do odmian regionalnych s odmianami jzyka uywanymi tylko
przez mieszkacw wsi. Wystpuj zwykle jedynie w formie mwionej.

Dialekt jest ograniczon terytorialnie odmian jzyka narodowego, wyrniajc si przede

wszystkim charakterystyczn dla danego obszaru wymow gosek i specyficznym sownictwem, a
czasem take swoist budow sowotwrcz, odmian wyrazw, frazeologi oraz skadni.
Jzykoznawcy wyrniaj w polszczynie pi dialektw: mazowiecki, maopolski, lski,
wielkopolski, kaszubski.
14

Gwara to odmiana jzyka pojawiajca si na niewielkim terenie. Jzyk poszczeglnych gwar rni
si np. cechami fonetycznymi (wymowa) czy leksykalnymi (sownictwo). Przykadowe gwary:
podhalaska, owicka, gwary kujawskie.

Dialekt i gwara s czsto uywane zamiennie jako terminy bliskoznaczne. Rni je jednak zakres
terytorialny gwara jest uywana na mniejszym terenie. Na dany dialekt skadaj si wic liczne gwary.
Dialekty s rdem wiedzy o historii jzyka. To one przechowuj sowa, brzmienie gosek, formy odmiany
wyrazw, zwizki frazeologiczne, konstrukcje zdaniowe, ktre zaniky w jzyku oglnym. Badaniem
dialektw zajmuje si dialektologia.
Mapa dialektw polskich

Dialekt maopolski
Obejmuje najwikszy obszar, jest wic bardzo zrnicowany. W obrbie dialektu maopolskiego mona
wskaza wiele gwar (np. podhalask). Do cech charakterystycznych tej odmiany terytorialnej nale:

mazurzenie, czyli wymawianie gosek sz, , cz, d jako s, z, c, dz, np.: dziewczyna : dziewcyna;
szum : sum,

wymawianie goski ch na kocu wyrazu jako k, np. dach : dak, zapach: zapak,

udwiczniajce poczenia midzywyrazowe, np. jag_umia (jak umia),

uproszczenie grup spgoskowych, np. trzy : czy; drzemka : demka,

15

wystpowanie form bez przegosu, np. mieta, wiesna (miota, wiosna).

Zrnicowanie spoeczne polszczyzny

W jzyku narodowym mona wskaza wiele odmian uywanych tylko przez okrelone grupy spoeczne.
Wsplny jzyk jest elementem dodatkowo wzmacniajcym wi, ktra czy ludzi:

w podobnym wieku (np. uczniw, studentw),

o wsplnych zainteresowaniach (np. szachistw, mionikw jazdy konnej, wielbicieli gier

komputerowych),

wykonujcych ten sam zawd (np. lekarzy, prawnikw, onierzy),

nalecych do okrelonej subkultury (np. hip-hopowcw, dresiarzy),

bdcych czonkami grupy przestpczej (np. winiw).

Tego typu odmiany rodowiskowe s nazywane take gwarami rodowiskowymi lub socjolektami. Maj
one ograniczony zasig i wystpuj na og jedynie w odmianie mwionej (cho np. jzyk modzieowy jest
uywany w komunikacji internetowej i esemesowej).
Funkcje odmian rodowiskowych
Stosowanie socjolektu:

uatwia porozumiewanie si czonkw grupy,

potwierdza przynaleno do okrelonego rodowiska,

pozwala na wyraanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistoci,

uatwia sformuowanie komunikatu zrozumiaego tylko dla wtajemniczonych.

Rodzaje rodkw stylistycznych powtrzy, bo zapewne je znacie!

I. FONETYCZNE (brzmieniowe)
- instrumentacja goskowa (eufonia) - celowe powtarzanie tych samych gosek w bliskim ssiedztwie, np.
"Ty, co Rzym wpord Rzyma chcc baczy pielgrzymie,/ a wdy baczy nie moesz w samym Rzyma
Rzymie,/ patrzaj na okrg murw i w rum obrcone (...)"
- aliteracja - powtarzanie si tych samych gosek lub zespow goskowych na pocztku kolejnych
wyrazw tworzcych wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wiklin"
- onomatopeja - wyraz dwikonaladowczy, np. szumie, wista, zgrzyta
- rym - powtrzenie jednakowych lub podobnych zespow goskowych na kocu wyrazw zajmujcych
okrelon pozycj w obrbie wersu
- synestezja przypisywanie wrae pochodzcych z jednego zmysu innemu zmysowi, czenie w jedno
wraenie sw zwizanych z rnymi doznaniami zmysowymi, np. wilgotna biel, szum wietlany
II. SOWOTWRCZE okrelajce sposoby tworzenia nowych wyrazw
- zdrobnienia ptaszek, koteczek, kotulek wyraaj sympati i maj charakter pieszczotliwy
- zgrubienia - jeli chcemy nada wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)
- neologizmy - wyraz, wyraenie nowo utworzone, nowe w danym jzyku (czsto obecne w twrczoci
Lemiana), np. samo oszuci, wypurpurzy
16

III. SKADNIOWE odnoszce si do budowy i szyku zdania

- apostrofa - utrzymany w podniosym tonie zwrot do adresata, np. Boga, bstwa, osoby
- inwokacja - jest to rozwinita apostrofa rozpoczynajca poemat epicki, w ktrej autor zwraca si do muzy
lub istoty boskiej z prob o natchnienie, inspiracj, roztoczenie opieki nad powstajcym utworem.
- anafora - wielokrotne powtrzenie tego samego zwrotu na pocztku kolejnych wersw
"Prdzej kto wiatr w wr zamknie, prdzej i promieni /(...)/ Prdzej morze burzliwe grob uspokoi
- epifora, czyli powtrzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na kocu kolejnych wersw: "Nie idzie, ale
skrada si przez ycie,/ Czoga si przez ycie,/ sunie przez ycie/ limaczym, liskim ladem"
- przerzutnia
"Czemu wysuszy ogniem nie prbuj
Paczu? Czemu tak z ogniem postpuj, (...)"

- gradacja - stopniowanie
- pytania retoryczne pytanie, ktre nie domaga si odpowiedzi, ale zwraca uwag na wyraone w nim
twierdzenie lub sd; uywane jest do podkrelenia przekona nadawcy, do zaangaowania odbiorcy oraz do
spotgowania napicia emocjonalnego, np."Jak yj, serca ju nie majc
- zestawienia antytetyczne, antytezy, kontrast
"Leysz zabity i jam te zabity/(...)/Ty jednak milczysz, a mj jzyk kwili,/Ty nic nie czujesz, ja cierpi bl
srodze" [przeciwiestwo ty-ja],
- inwersja - czyli szyk przestawny, polega na zmianie kolejnoci elementw zdania po to, aby wydoby
nieoczekiwane sensy
- powtrzenie
- paralelizm -identyczna lub podobna budowa zda lub konstrukcji skadniowych, powtarzanie analogicznie
zbudowanych zespow skadniowych, np. By mody, ktry ycie wstrzemiliwie pdzi;
By stary, ktry nigdy nie aja, nie zrzdzi
IV. LEKSYKALNE
- animizacja (oywienie) - nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla wiata
ywych
- epitet - wyrazy okrelajce, ktre podkrelaj bd uwydatniaj jak charakterystyczn cech
opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska czy stanu. Najczciej wystpuj w formie przymiotnikw, lecz
epitetem moe by take rzeczownik czy imiesw. Wyrniamy kilka rodzajw epitetw:
epitet stay (okrelenie tworzce trway zwizek frazeologiczny z okrelanym wyrazem), wystpujce
szczeglnie u Homera np. prdkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos, gromowadny Zeus, drtwa mier,
epitet tautologiczny (okrelenie wyraajce oczywist waciwo danego przedmiotu): maso malane,
marna marno
- eufemizm - wyraz bardziej oglny, stosowany w celu zagodzenia treci wypowiedzi, zwaszcza wtedy,
gdy trzeba unikn sw bd okrele draliwych, nieprzyzwoitych, wulgaryzmw sowami mniej
dosadnymi, delikatniejszymi, np. "mijasz si z prawd" zamiast "amiesz, "zaglda do kieliszka" zamiast
pi alkohol, "ona nie jest zbyt dobr aktork" zamiast ona jest z aktork.
- oksymoron! - zestawienia wyrazw sprzecznych znaczeniowo, wykluczajcych si, np. zgodne spory,
pewno niepewna, zimne ognie
- paradoks! - zaskakujce sformuowanie, zawierajce tre sprzeczn wewntrznie, sprzeczn z
powszechnymi pogldami, np. "Nie yjc, jako ogie w sobie czuj?" (J.A. Morsztyn, "Cuda mioci")
- porwnania, porwnania homeryckie
- metafory (przenonie)
Wyrniamy kilka rodzajw metafor:
hiperbola - zamierzona przesada "Przebg! Jak yj, serca ju nie majc?"
- personifikacja, czyli uosobienie, a zatem nadawanie zwierztom, zjawiskom, pojciom abstrakcyjnym
(takim jak mier, mio, dobro), zjawiskom przyrody cech ludzkich, np. drzewo mylao o wakacjach
- peryfraza! (omwienie) uycie zamiast pewnej nazwy rozbudowanego, kilkuwyrazowego opisu lub
charakterystyki, np. uj j sen elazny, wieczny, nieprzespany mier, srogi ciemnoci hetman
szatan
- porwnanie zestawienie opisywanego zjawiska z innym, pod jakim wzgldem do niego podobnym; oba
czony s najczciej poczone spjnikami: jak, jakoby, niby
17

Prosz powtrzy!
1) funkcje jzyka impresywna, ekspresywna, informatywna, fatyczna, poetycka
2) style jzyka potoczny, naukowy, popularnonaukowy, publicystyczny
3) stylizacje jzyka: rozpoznanie w tekcie stylizacji i okrelenie jej funkcji
4) bdy jzykowe! klasa I
5) rodki artystyczne i ich funkcje
6) rodki retoryczne i ich funkcje
7) zapoyczenia i ich funkcje
8) pisanie streszczenia!!
9) Znaki i ich rodzaje
10) Cytat i jego funkcje
7) formuowanie tez, hipotez, argumentw, kontrargumentw
8) gatunki publicystyczne esej, reporta, artyku, felieton
9) akt komunikacji jzykowej jego poszczeglne elementy
10) sposoby kreowania wiata przedstawionego w utworze narracja, fabua, sytuacja liryczna, akcja,
podmiot liryczny, adresat, kompozycja utworu)
12) okrelenie funkcji cudzysowu
13) wskazanie opinii, oceny, informacji, sownictwa nacechowanego emocjonalnie
14) gramatyka szkoa podstawowa i gimnazjum:
- czci mowy i czci zdania
- bezokolicznik i formy zakoczone na no i to
- imiesowy przymiotnikowe, przyswkowe
- zdania pojedyncze, zoone wsprzdnie i podrzdnie
- sowotwrstwo (wyrazy podstawowe i pochodne, funkcje formantw sowotwrczych, wyrazy
zoone)
- mowa zalena i niezalena
Cytatw uywamy po to, aby:
- poprze wasne sdy
- wzmocni argumenty
- uwiarygodni przedstawiane fakty
- uczyni wypowied bardziej interesujc
- czasem mog stanowi motto lub puent pracy
Wypowied cytowan zapisujemy w cudzysowie i poprzedzamy j zdaniem wprowadzajcym.

18