Pojęcie języka w interpretacji różnych szkół badawczych

Język – system znaków (pierwotnie dźwiękowych, wtórnie pisemnych) służący do

porozumiewania się w społeczności. Język jest tworem społecznym – powstaje
społeczność językowa. Społeczny charakter języka i jego jednolitość podkreślały szkoły
strukturalistyczne.
Ich przeciwieństwem byli Młodogramatycy postrzegający język jako zjawisko
indywidualne.
Najnowsza lingwistyka stara się pogodzić te dwa nurty uznając zarówno elementy
języka wspólne dla całego społeczeństwa, jak i charakterystyczne tylko dla poszczególnych
osób.

F. de Saussure  Langue i Parole

Langue – abstrakcyjny, społecznie wytworzony system znaków
Parole – indywidualna realizacja tych znaków
Langue jako zasady gry w szachy, a porole jako konkretne partie gry.
Zdolność do posługiwania się językiem to mowa (language).

Chomsky
Podkreśla świadomość językową użytkowników języka leżącą u jego podstaw, oraz jego
twórczy charakter  NIESKOŃCZENIE wiele zdań:
Język – nieskończony zbiór zdań wytwarzany ze skończonego zbioru symboli za pomocą
skończonego zbioru reguł.

W semiotyce i teorii informacji język to KAŻDY system znaków służący do

porozumiewania się.

1
 JĘZYKI

Języki Etniczne Języki Pomocnicze

Żywe Martwe Tajne Międzyetniczne
Wegetujące Powstałe sztucznie
(łacina, greka) (esperanto)
Odcyfrowane Pidginy (kreolskie)
(egipski) – na skrzyżowaniu
Zrekonstruowane
dwóch
(na pdst.
niespokrewnionych
porównań -
rodzin jęz.
praindoeuropejski)

Klasyfikacja języków wg Gruczy

Idiolekt  Indywidualny język dowolnej jednostki

Poliklet wspólny  Język wspólnoty Kub grupy ludzkiej ujęty wg jednej z możliwości
interpretacji (logiczno-przekrojowej).
Poliklet kolektywny  język wspólnoty ujęty w kolektywnej interpretacji.
Etnolekt  Poliklet wspólnoty etnicznej
Nacjolekt  języki wspólnot narodowych
Filolekt  inny rodzaj etnolektów – polilekty wspólnot etnicznych nie traktowanych jako
narody, mających świadomość odrębności plemiennej.
Gentolekty  języki plemion uznane za narodowe
Dialekt  wariant etnolektu wyodrębniony geograficznie.
Socjolekt  wariant etnolektu wyodrębniony społecznie.
Technolekt  Język specjalistyczny.

Klasyfikacja języków badanych przez lingwistów.

Kwestia pochodzenia języka ma dwa aspekty:

• Filogenetyczny – dotyczący kwestii powstania języka i jego kształtowania się
wraz z rozwojem ludzkości. Znajduje to odbicie w mitach, bajkach, doktrynach
religijnych, pracach filozofów, dziś mniejsze zainteresowanie tym aspektem
(Jespersen)

2
 • Ontogenetyczny – dotyczący kwestii powstania języka u dzieci. Dużo
powszechniejszy dzisiaj, łatwy do zaobserwowania. Psycholingwistyka
zajmuje się ontogenezą.

Porównanie : Języki naturalne, a języki sztuczne

Język naturalny – stosowany przez ludzi do komunikacji interpersonalnej, powstały w drodze
historycznego rozwoju określonych grup etnicznych, narodowych itp.
Język sztuczny - nie powstał w ramach naturalnej ewolucji, lecz został stworzony przez
jedną, lub więcej osób dla ulepszenia komunikacji językowej, lub jako eksperyment.

Cechy tylko dla języków naturalnych i rozróżniające je od języków sztucznych:

• Dwoistość struktury języka (pierwszy mówił o tym Martinet) – język składa się z
dwóch warstw, z jednej strony z elementów znaczących, a z drugiej z elementów
nieposiadających w sobie żadnego znaczenia jak np. dźwięki i litery, które jedynie
reprezentują elementy znaczące w mowie lub piśmie.
• Dwuklasowość znaków językowych (Milewski) – ta sama cecha, co dwoistość
struktury języka
• Produktywność języka (Chomsky) – zdolność użytkownika do rozumienia i
tworzenia nieskończonej ilości nowych zdań w sposób naturalny, tj. bez świadomego
stosowania reguł gramatycznych
Cechy takie jak dwoistość struktury języka lub produktywność charakteryzują wszystkie
języki naturalne a zatem są cechami powszechnymi języków tzn., że są uniwersaliami.

3
 Działy językoznawstwa i ich zakresy badań

Językoznawstwo
Ogólne (język we wszystkich Szczegółowe
swych aspektach) (konkretny
język)
Teoretyczne- Opisowe Historyczne Typologiczne
zajmuje się Opis języka Zajmuje się Statyczne
ogólną poprzez kategorie ewolucją języka porównywanie
teorią języka. i jednostki języków z punktu
Zmierza do językowe. widzenia struktury
wyjaśnienia Dotyczą wewnętrznej
-funkcji określonego
-struktury czasu (?) od
-cech przeszłości ku
uniwersalnych teraźniejszości
Jego cechą jest
ahistoryczność

Badania językowe w starożytnej Grecji.

Grecja:
- liberalizm religijny i w związku z tym wykroczenie poza ramy czysto praktyczne
- włączenie problematyki filozoficznej
- pierwsze przemyślenia na temat kategorii językowych, zasad budowy zdania,
powiązania procesów myśli i mowy
- klasyczna gramatyka
- pierwsi w świecie teoretycy języka
- geneza języka, stosunek struktury dźwiękowej i odpowiadającego jej znaczenia,
możliwość zastosowania zasad logicznych do objaśniania charakteru form
gramatycznych
- nadmiernie przekonani o doskonałej konstrukcji języka greckiego

ANALOGIŚCI – język to dar natury, jest prawidłowy i logiczny, istnieje najczystsza

harmonia między dźwiękowym składem wyrazu a znaczeniem, które się za nim kryje,

4
aby usunąć nieprawidłowości forsowali badania etymologiczne. Heraklit – identyczność
rozumu jako całości z całością struktury języka.

ANOMALIŚCI – nie wierzyli w idealną korelację między formalną i semantyczną

strukturą wyrazu. Nieregularności. Demokryt (stanowczo przeciwko boskiemu pochodzenia
języka – istnienie homonimów i synonimów, zmienność form językowych), Platon (ale
podtrzymywał teorią Heraklita o korelacji struktura języka a rozum - > wyraz stanowi
materialny kształt idei, a w idei leży początek wiedzy o świecie, przyjmując kryteria logiczne
stwierdza, że rzeczownik to coś o czym się coś stwierdza, a czasownik jest tym co się
stwierdza o rzeczowniku- pierwsza próba zdefiniowania kategorii gramatycznych)

Arystoteles – twórca podstaw klasycznej gramatyki europejskiej, kategorie wyrazów –

klasyfikuje formy gramatyczne, według tego, co oznaczają – substancję, jakość, ilość,
relację, egzystencję, zmianę itd. Wprowadza kryteria filozoficzne. Podział wyrazów na
rodzaje – rzeczowniki onoma i czasowniki rhema, pozostałe tylko spajają nie znaczą nic
same w sobie – syndesmoi. Czasowniki mają odniesienia do czasu (stąd funkcja
orzeczenia). Zdanie – zespół kompleksów dźwiękowych, mających samodzielnie
określoną treść, części składowe wyrażają coś same przez się.

Badanie tekstów pisanych – Arystarch (Iliada i Odyseja) – szkoła aleksandryjska

SZKOŁA ALEKSANDRYJSKA – III i II w p.n.e

- gramatyka stała się samodzielną dyscypliną
- leksykografowie – zbiory słownikowe
- glosatorzy – objaśnianie trudnych terminów
- retorzy – sztuka oratorska
- scholiaści – komentowanie tekstów
- filozoficzne koncepcje języka
- części mowy
- morfologia
- fonetyka
- normowanie faktów językowych – wprowadzenie do współczesnego języka
starojońskiego z poematów
- klasyczna gramatyka opisowa – nieobiektywna, zbyt dużo filozoficznej interpretacji,
traktowanie języka greckiego, jako języka idealnego, maksymalnie logicznego

Dionysios Thrax – grammatiké techné

5
Apollonios Dyskolos – pierwszy zainteresował się problematyką syntaktyczną
Herodian syn Dyskolosa – historia języka, opis akcentu greckiego

Indyjska szkoła gramatyczna

- obiektywność, ścisłość opisu faktów językowych

- synchronia, niehistoryczny charakter badań
- podział kastowy, czystość języka warstw wyższych
- teksty wedyckie – pierwsze zainteresowanie językowe
- Panini (IV wiek przed naszą erą) – opis sanskrytu, bardzo ścisłe, wrażliwe, krótkie i
proste, rozumiał, że język to system
- znał pojęcie morfemu zerowego
- Patanjali, Bhartrhari – teoria stałego niezmiennego substratu wszystkich wariantów
tekstowych możliwości w ramach danego języka, inwariantna = niezmienna wartość
dźwiękowa, która istnieje jako jednostka określonego systemu językowego – coś jak
dziś fonem
- stosunki liczbowe w zakresie wyrazów i sylab danego tekstu
- opis fonetyczny, momenty artykulacyjne
- dobrzy leksykografowie
- słaba etymologia
- ramy tylko hinduskie

Okres od Rzymian do schyłku Renesansu.

- Rzymianie podobne do Greków

- gramatyka łacińska – Marcus Terentius Warro – De lingua Latina (duży nacisk na
zjawiska morfologiczne), był za czystością języka łacińskiego, wielka siła nawyków i
zmiany wprowadzone przez analogie (tendencja do ujednolicania szczegółów językowych
dotychczas nieregularnych)
- Donatus – Ars grammatica – IV wiek
- Priscian – Institutiones grammaticae – VI wiek, rozwijał myśli Apolloniosa Dyskolosa
- w końcu wieku IV – głównie ortoepia (nauka poprawnego mówienia) i metryka
- Zagadnienia gramatyczne w duchu klasyfikacji Dyskolosa: dźwięki, części mowy,
sylaba, składnia

6
- dopiero w XIII wieku repertuar znacznie się rozszerza – zasady tworzenia wyrazów,
zakres użycie przypadków, zasady zgody gramatycznej, zbieranie informacji na temat
wiersza, wydzielenie przymiotników, waga rekcji czasownikowej itp.
- scholastycy – rozumowanie logistyczne, czciciele prac Arystotelesa (Abelard)
- Tomasz z Akwinu – dźwięki istnieją po to, żeby coś oznaczać, bez związku ze znaczeniem
są tylko sztucznym tworem ludzkim, pozbawionym celu
- Arabowie – badanie języka Koranu, czystość języka, zwracanie uwagi na dźwięki – strona
fizjologiczna i akustyczna, gramatyka arabska – Al Kitab (Sibavajhi z Basry), świetni
leksykografowie (Firuzabadi – sto tomów słownika Al.-gamus), poprzez podbijanie nowych
ziem zasób słownictwa języka arabskiego wzbogacał się w sposób intensywny i
niekontrolowany.
- Żydzi – porównanie arabskiego, hebrajskiego i aramejskiego – pierwsi komparatyści
- Renesans – to epoka typowo filologicznego zainteresowanie dla języka: studiuje się
teksty greckie i łacińskie. W tym okresie też hebrajski i arabski. Bardzo modne studia
etymologiczne
- Claudio Tolomei – regularność praw dźwiękowych (łacina -> włoski)

Okres od Renesansu do końca XVIII wieku.

XVII-XVIII wiek – logiczna koncepcja języka pozostaje nadal główną podstawą teoretyczną
gramatyki
- szczególnie francuski ośrodek gramatyczny – Port-Royal
- stamtąd Grammaire générale et raisonnée – Cl. Lancelot, A. Arnauld – normy
gramatyczne powinny bardzo wyraźnie odpowiadać postulatom logiki, logika jest
ogólnoludzka, więc możliwe jest zbudowanie jednej gramatyki dla wszystkich języków
świata
- zainteresowanie nie tylko greką i łaciną, ale innymi językami indoeuropejskimi (języki
germańskie)
- XVIII w – metodologia w badaniach nad tekstem pisanym, w końcu solidne podstawy
(metoda filologiczna)
- gramatyka normatywna uzyskuje w XVIII wieku wyraźne podstawy teoretyczne – stagnacja.
Winę za zmiany ponoszą niedokładni gramatycy.
- francuski racjonalizm doby encyklopedystów wpływa na logiczne podejście do
języka i uniwersalizację gramatyki
- zainteresowanie pochodzeniem języka (hebrajski jako najstarszy język po potopie)
- pierwsze prymitywne opisy języków Indian amerykańskich

7
- zapoznanie się z sanskrytem –William Jones – twierdził, że sanskryt, greka, łacina,
gocki i prawdopodobnie celtycki wywodzą się od wspólnego nieistniejącego już dzisiaj języka
- jego teoria przygotowała świat na pojawienie się studiów komparatystycznych
- badania nad ugrofińską grupą językową

Ogólna charakterystyka badań językowych w wieku XIX.

- zainteresowanie dla konkretnego faktu językowego, przerwana tradycja wieków

wcześniejszych dotycząca poszukiwania uniwersalnych, logicznych struktur w języku.
- historyzm na wielką skalę, Hermann Paul, teoretyk młodogramatyzmu twierdził, że nie ma
nauki o języku poza historyzmem.
- odkrycie sanskrytu, języka odmiennego od łaciny i greki, postawiło przed lingwistami nowe
wyzwania i doprowadziło do powstania nowej dyscypliny – gramatyki porównawczej
- językoznawcy zajmowali się głównie badaniem pokrewieństwa języków
indoeuropejskich, dopiero pod koniec XIX wieku innych.
- Europa była w tym czasie zasypywana danymi językoznawczymi z różnych stron świata
jako, że był to okres ekspansji Europejczyków na inne kontynenty
- słownik Adelunga – rozbudził zainteresowanie do nieznanych typów językowych,
grupował języki według kryteriów geograficznych
- rozwój studiów ogólnojęzykowych – inspiracja m.in. dla Wilhelma von Humboldta
- wcześniej przede wszystkim logiczna koncepcja języka, teraz w analizie zjawisk
lingwistycznych pojawiły się kryteria psychologiczne
- najważniejszy krok dopiero pod koniec wieku wraz z pojawieniem się młodogramatyków
- wtedy metoda historyczno-porównawcza zdobyła pełną systematyczność, ścisłość i
podstawy teoretyczne.

Epoka pierwszych komparatystów

- ojciec językoznawstwa porównawczego – Franz Bopp (Niemcy, 1791-1867).

- 1816 – Bopp przedstawia ogółowi językoznawczemu materiał językowy sanskrycki
zestawiony z niektórymi innymi językami indoeuropejskimi – otwarcie epoki
komparatystycznej oraz ogólnie językoznawstwa jako zorganizowanej, samodzielnej
dyscypliny naukowej
- W. Jones również porównywał sanskryt i inne języki, ale to Bopp zauważył, że może się to
stać przedmiotem studiów naukowych
- podobnie Rask, który również uprawiał porównawcza analizę językową, ale przede
wszystkim podkreślał konieczność stosowania w badaniach nad językami kryteriów

8
historycznych i dlatego uważa się, że dał on początek lingwistyce diachronicznej
(historycznej)
- Jakub Grimm – autor Gramatyki niemieckiej (Deutsche Grammatik), ojciec
językoznawstwa niemieckiego, nie tylko problematyka tego języka, ale przegląd
porównawczy cech gramatycznych germańskiej grupy językowej (gocki, niemiecki,
holenderski, angielski, fryzyjski, języki skandynawskie), również systematyczne zestawienie
spółgłosek germańskich z odpowiadającymi im spółgłoskami innych języków
indoeuropejskich – stwierdził prawidłowość (prawa Grimma)
- Georg Curtis (1820 – 1885) Grundzüge der griechischen Etymologie, wprowadził metodę
historyczno-porównawczą do filologii klasycznej.
- Johann Kaspar Zeuss – Grammatica Celtica (1853) położył podwaliny pod studia nad
celtycka grupą językową
- Friedrich Diez – Grammatik der romanischen Sprachen – rozwój perspektywy historycznej
w studiach językowych oraz zapoczątkowanie romanistyki.
- J. Dobrovsky – porównawczo-historyczne badania języków słowiańskich
- A.Ch. Wostokov – pierwsza historyczno-porównawcza fonetyka języków słowiańskich
i w ogóle pierwsza tego typu książka
- Franjo Miklošič – gramatyka porównawcza języków słowiańskich (Vergleichende
Grammatik der slavischen Sprachen)
- August Friedrich Pott – inicjator naukowo postawionych badań etymologicznych i również
jeden z pierwszych komparatystów, głosił, że dociekania etymologiczne mają za
przedmiot dawne formy językowe a nie pierwotne, wyjściowe postaci i znaczenia
wyrazów (Antyk)
- pierwsi komparatyści to nie tylko pionierzy metody naukowej w językoznawstwie. Wnieśli
oni również pierwsze szczegółowsze informacje na temat materiału rozmaitych języków
indoeuropejskich oceniając go po raz pierwszy na szerokim tle porównawczym.

Naturalizm biologiczny w językoznawstwie XIX wieku.

- Darwin wysunął i udokumentował swoją sławna teorie ewolucji gatunków

- rozpowszechnia się przekonanie, że należy dążyć do wykrycia zasad ewolucji,
stwierdzonych przez Darwina u istot żywych, również w pozostałych formach
rzeczywistości, ponieważ muszą być one uniwersalne.
- w językoznawstwie taki pogląd głosił – August Schleicher
- ogólnie komparatysta, ale interesował się problemem rekonstrukcji prajęzyka
indoeuropejskiego (to ten od układania bajki)

9
- język, jako niezależny od człowieka żywy organizm, którego drogę rozwojową
wyznaczają ogólne prawa biologiczne ewolucji, język tak jak człowiek ma drzewo
genealogiczne
- to jest teoria biologicznego naturalizmu w językoznawstwie, („Stammbaumtheorie”)
- język – to myśl wyrażona w dźwiękach, nie ma języka bez myślenia ani myślenia bez
języka, znaczenie wyrazu leży w rdzeniu i tu można je zawsze wykryć.
- trzy główne typy językowe: języki rdzeniowe (stosunki międzywyrazowe wyrażane poprzez
szeregowanie rdzeni wyrazów); aglutynacyjne (system dołączania dodatkowych form
językowych); fleksyjne (system końcówek na oznaczenie stosunków gramatycznych)
- stopień rozwoju > świat kryształów – rdzeniowe, świat roślinny – aglutynacyjne, świat
zwierząt – fleksyjne
- jego uczeń Johannes Schmidt podważał tą teorie, twierdził, że innowacje (nowe cechy)
powstałe w jednym środowisku językowym nie rozszerzają się dalej, na inne
środowiska w postaci regularnego rozgałęziania się, ale raczej podobnie do uderzeń
fal wodnych, fale takie zalewają raz większe, raz mniejsze obszary językowe
- Max Müller bronił teorii Schleichera, twierdził, że językoznawstwu trzeba wyznaczyć
miejsce w ramach nauk przyrodniczych, bowiem na przeszłość języka patrzeć należy nie
jako na historyczne dzianie się, ale jako spontaniczny proces wzrastania, właściwy
każdemu zjawisku przyrodniczemu, również dla niego język jest bezpośrednim narzędziem
myśli, ale uważał jednak, że język wiąże się nierozdzielnie z działalnością ludzką nie jest
samodzielny.
- przedstawiciele naturalizmu biologicznego zasłużyli się zwróceniem uwagi na język
mówiony, jako że najbliższy był naturalnemu związkowi języka i myślenia.

Humboldtyzm w lingwistyce

- największy teoretyk w językoznawstwie XIX wieku – Wilhelm von Humboldt, ojciec

językoznawstwa ogólnego, dyscypliny, która bada istotę zjawisk językowych poprzez fakty
z najrozmaitszych języków
- prowadził badania nad językiem kawi z wyspy Jawy
- Humboldt nie wysuwał na plan pierwszy diachronii (historii języka), jego uwaga skupiała
się przede wszystkim na stanach językowych właściwych określonym epokom, a więc
synchronicznych przekrojach językowych
- zestawiał języki w sposób analityczny, nie wchodząc bezpośrednio w kwestie
pokrewieństwa genetycznego, nie zajmował się rekonstrukcją „prajęzyka”
- wypowiadał się przeciwko istnieniu gramatyki uniwersalnej
- reguły gramatyczne należy wydobywać z faktów charakterystycznych dla każdego języka

10
- język to zjawisko dynamiczne energeia nie ergon, statyka w języku jest pozorna
- więź języka z myśleniem, bez zespolenia się myśli z dźwiękami świat wyobrażeń nie
może przekształcać się w świat pojęć, tzn. nie ma prawdziwego myślenia
- wewnętrzna forma (innere Form) – specyfika struktury psychologicznej danej społeczności
językowej, od której to struktury zależy konkretna organizacja połączenia dźwiękowej i
znaczeniowej strony języka tej społeczności
- problem stosunku między strukturą języka a mentalnością narodu – język jest „swoistą
emanacją ducha danego narodu”, zewnętrznym wyrazem formy wewnętrznej, przez którą
manifestuje się określony pogląd na świat – Weltanschauung
- historię języka należy rozpatrywać w najściślejszym powiązaniu z historią kultury
narodowej, bo mentalność, kultura i ogólna postawa ideowa danego narodu pozostaje w
bezpośrednim związku z poziomem rozwoju jego języka.
- poparcie teorii emanacji ducha – niemożność porozumienie się w pełni (relatywizm
szkoły Humboldtowskiej)
- ewolucja językowa, każda zmiana dokonuje się w harmonii ze wzniesieniem się
ducha ludzkiego, zmiany prowadzą do pełnego wykończenia, wydoskonalenia języka.

Psychologizm w lingwistyce XIX wieku.

- H. Steinthal, jeden z inicjatorów psychologizmu językoznawczego przyjmował za punkt

wyjścia koncepcję Humboldta
- poglądy na zjawiska psychiczne na podstawie koncepcji psychologa i pedagoga Herbarta
- asocjatywna organizacja ludzkiego ducha – myśli, pobudzone wrażeniami
zewnętrznymi, rozwijają się w człowieku samoistnie, wiążąc się jedna z drugą, jedna myśl
wypływa z drugiej drogą utorowaną przez sieć podświadomych skojarzeń
- Steinthal ogłasza „gramatykę psychologiczną” (Grammatik, Logik und Psychologie, ihre
Prinzipen und ihr Verhältnis zu einander), w której postuluje opisywanie zjawisk
gramatycznych z psychologicznego punktu widzenia krytykując koncepcje logicznego
uniwersalizmu
- podobnie M. Lazarus Das Leben der Seele
- największa rolę w popularyzowaniu psychologizmu miało czasopismo „Zeitschrift für
Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft” – związek między językiem a psychologią
narodu
- Steinthal poszerzył teorie Humboldta o pojęcie indywidualnego aktu mownego: jeżeli
język jest instrumentem, poprzez który manifestuje się duch to język kolektywu jest
wyrazem ducha kolektywu, a język jednostki – wyrazem psychiki indywidualnej

11
- wyrazy nie maja absolutnie ustalonych znaczeń; każda jednostka, wypowiadając wyrazy,
wkłada w nie swoje osobiste przeżycia, swoją psychikę indywidualną.
- Steinthal jako pierwszy określił zakres badań nad językiem mogących przyczynić się
do poznania „psychologii narodu”, historia języka, pochodzenie, pokrewieństwo, różnice
między rozmaitymi typami struktur językowych, wtedy zajęto się klasyfikacjami znanych
języków
- psychologią narodów zainteresował się Wilhelm Wundt
- Wundt broni w przeciwieństwie do Steinthala teorii apercepcjonalistycznej – świat
ludzkich wyobrażeń, z których rodzą się idee, buduje się za pomocą zmysłów, o tym świecie
psychicznym informuje język
- nie był wyznawcą idei „ducha narodu”, ale interesował się nią, głosił, że: określona
psychologia zbiorowości jest owocem wspólnego życia. Aby tę psychologię zbadać,
trzeba poznać wszystkie konkretne przejawy tego wspólnego życia, a więc język narodu,
jego obyczaje, ideologie – całą kulturę.
- dzieło Wundta Völkerpsychologie, pierwsze dwa tomy zatytułowane Die Sprache są
poświęcone problematyce językowej, porusza tematy percepcji mowy, konstrukcji
zdaniowych, tworzenia wyrazów złożonych, tłumaczenie zmian dźwiękowych
- inni pozostawali w kręgu psychologicznych zainteresowań, ale nie akcentowali kwestii
psychologii narodu
- Georg von Gabelentz – nie ma języków prymitywnych, każdy jest na swój sposób
doskonały
- A. A. Potiebnia – podobnie co wyżej, ale też głęboka więź świata myśli ze strukturą języka
- A. Marty – pragnął oprzeć zasady językoznawstwa ogólnego na bazie psychologii;
znaczenie form językowych polega na wyrażaniu stanów psychicznych osób
mówiących i wywoływaniu odpowiednich reakcji u współrozmówców stąd koncepcja, iż
podstawową teorię języka należy sprowadzić do psychologii
- w końcu XIX wieku orientacja psychologiczna rozpowszechnia się również we
francuskim środowisku językoznawczym
- rozpoczynają się studia semantyczne

12
 Młodogramatycy

Lata 70-te XIX wieku  uniwersytet w Lipsku – Grupa Lispka  walka z konserwatywnymi
poglądami starych uczonych.
Największa zasługa – nadanie naukowej ścisłości metodzie historyczno –
porównawczej.
Początek dały badania nad zmianami dźwiękowymi – teza absolutnej konsekwencji w
przebiegu zmian dźwiękowych: dźwięki zmieniają się wg określonych praw, które działają
bezwyjątkowo; wyjątki powstają później w drodze analogii (tj. z przyczyn psychologicznych i
poprzez podświadome kojarzenie danej formy z innymi, w których nie mogło dojść do zmiany
dźwiękowej, naruszone zostaje prawo zmiany w danej formie). Mówili o tym August
Leskiem (slawista) i Karl Brugmann (indoeuropeista). Brugmann i Osthoff stworzyli dzieło
na ten temat – Lipsk 1878.
Idea prawidłowości w języku oraz historyczno-porównawcze zainteresowanie
przesądziły o zasadniczym kierunku pracy nad jeżykiem: drobiazgowo, cierpliwie śledzili
szczegóły językowe poprzez wszystkie ich fazy ewolucyjne, aby uchwycić wszelkie
prawidłowości, usuwając wyjątek po wyjątku za pomocą objaśnień, by uzyskać czysty obraz.
Następne pokolenie twierdziło, że Młodogramatycy ATOMIZOWALI język – skupiając się na
szczegółach tracili z oczu całość językowego rozwoju, w którym wszystko jest wzajemnie
połączone.
Liczyły się konkrety językowe i szczegółowa analiza.
Studia historyczno – porównawcze zrewidowano i uzupełniono wcześniejsze wyjaśnienie,
np. teorię Grimm’a (opis spółgłosek germańskich i porównanie ich z innymi) uzupełniono o
teorię Vernera.
Historycyzm jest nastawieniem metodologicznym najlepiej odpowiadającym wysokim celom
naukowym.
 Herman Paul – teoretyczne opracowanie metodologii. Przeciwko opisywaniu WPROST
danego stanu językowego POZA perspektywą historyczną - tego lingwistyka XX wieku
mu nie wybaczyła.
Uważał, że językoznastwo jest jedną z nauk o kulturze ludzkiej. Aby zrozumieć
rzeczywisty kształt danej kultury w danym momencie rozwojowym, trzeba poznać warunki
historyczne, które miały bezpośredni wpływ na ten kształt. Zatem: „Co nie jest historyczne
w danej kulturze – nie jest naukowe”, a nauka o kulturze = nauka o społeczeństwie 
język należy rozpatrywać jako cechę zbiorowości. Jako cecha zbiorowości jest on tym, co
w danym momencie stanowi przekrój językowy: najbardziej typowy sposób mówienia
ustalony na pdst. Obserwacji i szukania średniej.

13
Jednak prawdziwa rzeczywistość językowa to język indywidualny i jego konkretne
manifestowanie się w mowie (te luźne poglądy będą potem podstawą nauki de Saussure’a!).
Językżywioł (regularność praw ewolucji)
Młodogramatycy wierzyli w regularność praw rządzących ewolucją języka, sądząc zarazem,
że działaja one żywiołowo, niezależnie od człowieka.
Herman Paul dawał również pierwszeństwo czynnikom psychologicznym (w myśl praw
Wundta)  język, którym mówimy istnieje w nas w postaci siatki wyobrażeń akustyczno-
motorycznych, między którymi zachodzą ciągłe asocjacje (połączenia).
Poprzez słuchanie i rozmyślanie tworzy się coraz więcej asocjacji.
Paul akcentował również znaczenie strony fizjologicznej języka: człowiek dąży do
najwygodniejszych ruchów artykulacyjnych i czyni tak podświadomie. Jaki on będzie
zależy od budowy narządów mowy. Ważne są tez obiektywne warunki życiowe człowieka
(społeczne, klimatyczne).

Młodogramatycy zaczęli się poważnie interesować badaniami współczesnych dialektów,

sądzili bowiem, że można tak zaobserwować konsekwencje działania praw ewolucji języka.
Nie osiągnęli jednak dużych rezultatów. Wręcz przeciwnie – te badania spowodowały
krytykę ich metody. Przedstawiciele geografii lingwistycznej dostrzegli to , czego nie
dostrzegli gramatycy historyczni – OGROMNE ZNACZENIE CZYNNIEKÓW
GEOGRAFICZNYCH i SPOŁECZNO- HISTORYCZNYCH w kształtowaniu się dialektów.
Wprowadzenie tych aspektów do badań wzbogaci lingwistykę początku XX wieku.

„NIEZALEŻNI”
– współcześni Młodogramatykom, ale odcinający się od tego nurtu (poza geografami
lingwistycznymi). HUGO SCHUCHARDT (1842-1928)
Jeden z pierwszych dostrzegł znaczenie momentu geograficznego w rozwoju języka,
wskazując przy tym na rolę jednostki w zapoczątkowywaniu zmian językowych, elementy
indywidualne i spontaniczne, które mogą się upowszechnić w drodze naśladownictwa.
Zagadnienia „języków mieszanych”  wg komparatystów każdy język związany jest
pochodzeniem z tylko jedną rodzina językową. Schuchardt natomiast zwrócił uwagę na tzw.
języki kreolskie (pidgin languages), tj. języki powstałe przez skrzyżowanie zupełnie
różnych, nie spokrewnionych ze sobą struktur językowych. Jego wnioski kłóciły się z
tradycyjnymi poglądami komparatystów. Dziś wyniki badań Schuchardt’a uważa się za
klasyczne w tej gałęzi badań naukowych.

14
Schuchardt interesował się również znaczeniem wyrazu  oprócz kwestii etymologicznych
rozwijał również te semantyczne (popisał się w piśmie „Woerter und Sachen”, założonym w
1909 r.)
Idee Schuchardta zyskały uznanie i sławę dopiero w następnym pokoleniu.

WIEK XX – LINGWISTYKA STRUKTURALNA

XIX w – historycyzm, fakt językowy.

XX w – PRZECIWNA ORIENTACJA NAUKOWA
Epoka pogłębionej interpretacji zdobytych wiadomości
Nowe poglądy na złożoność form życia

Nowe wytyczne dotyczące nowych metod naukowych:

-Na plan pierwszy wchodzą inwariantne (REPREZENTATYWNE) cechy zjawisk. Przy
obserwacji zjawisk pokrewnych należy wykryć ich typowego reprezentanta – idealnego
przedstawiciela gatunku. Znajduje się go przez wyodrębnienie z szeregu zjawisk wspólne im
istotne właściwości, a pomijając właściwości indywidualne, przypadkowe.
Wydobywanie INWARIANTÓW (niezależnych -typowych przedstawicieli) z
WARIANTÓW (zależnych- konkretnych zjawisk poddanych badaniu).

Nauka XIX wieku opierała się na konkretności faktów, a nauka XX wieku na wykrywaniu
abstrakcji – oddzielaniem w zjawiskach tego, co nieistotne, od tego, co istotne.
Metody abstrakcyjne pozwoliły znaleźć najpraktyczniejsze rozwiązania w nauce.
Zdecydowały o poziomie dzisiejszej cywilizacji.

Świat jest SYSTEMEM. Aby osiągnąć wiedzę o świecie należy badać system – zależności
pomiędzy jego elementami.  Epoka strukturalizmu w nauce (m. In. Rozwinięcie fizyki
einsteinowskiej- zaczyn cywilizacji atomowej). NOWE
OŚWIETLENIE STARYCH FAKTÓW. W CENTRUM BADAŃ EPISTEMOLOGICZNYCH
(TEORIA POZNANIA) STOI POJĘCIE struktury.
Uczeni powinni znajdować jak najlepsze narzędzia do opisywania tej struktury. Język nie jest
jednak absolutnie ścisły – nie nadaje się więc do opisywania ścisłej struktury.  Dlatego
naukowcy (logicy, matematycy, lingwiści) wzięli się za stworzenie METAJĘZYKA –
maksymalnie logicznego języka analizy naukowej. Wiek XX to epoka współpracy
międzydyscyplinarnej w nauce.

15
Skutkiem było to, że lingwista nie był już wykształcony tylko humanistycznie, ale też ścisłe.
Rozszerzenie horyzontów wykształcenia.

Lingwistyka XX w odznacza się:

-systematyzacja wiedzy,
-nową interpretacją znanych faktów,
-znacznym rozszerzeniem zakresu zainteresowań naukowych
-zaangażowaniem w międzydyscyplinarną współpracę naukową
-przeszczepieniem procedur metodologicznych na grunt analizy zjawisk językowych.

Strukturaliści odznaczają się naukową otwartością, pragnieniem odnowy metodologicznej,

nastawieniem nowatorskim.
Lingwistyka stała się dziedziną nauki stojąca na równi z innymi i wnoszącą nowe
rozwiązania.
Nadejście nowej ery położyło kres językoznawstwu tradycyjnemu. Wszystkie nurty
językoznawstwa, poza strukturalizmem maja marginesowe znaczenie dla wytyczenia drogi
rozwoju nauki w tamtym okresie.

Początek drugiej połowy XX wieku - GRAMATYKA GENERATYWNA – kierunek naukowy, u

którego podstaw legły założenia systemowego charakteru języka.

• Badania dźwięków.
• Później semantyka (do znaczenia wyrazu dochodzi się przez stwierdzenie ich
zachowania się pod względem składniowym) i składnia (zjawiska naświetlane od
strony znaczeniowej).
• RYGORYSTYCZNE ODDZIELENIE METODY DIACHRONICZNEJ (opisowej) OD
SYNCHRONICZNEJ (historycznej).
• Zainteresowanie językami nieindoeuropejskimi. Nowoczesne opisy języków
egzotycznych.
A. HALL – opis języka francuskiego i włoskiego.
Horace G. Lunt – (slawista) język macedoński.

• Studia nad typologią języków.

16
 • Stosunek do historii: oczekuje się od historii objaśnienia ewolucji języka jako
całości.
• Studia porównawcze: w centrum uwagi stoją typy struktur językowych i ich
wzajemny stosunek, a do ANALIZY PODOBIEŃSTWA używa się KRYTERIÓW
MATEMATYCZNYCH.
• Studia etymologiczne: do analizy genezy wyrazów wprowadza się nowe KRYTERIA
SOCJOLOGICZNE i HISTORYCZNO-KULTUROWE.
• Studia onomastyczne  Polacy : Witold Tylszycki i Stanisław Respond. Zasługą
Polaków było też włączenie onomastyki do sfery badań lingwistycznych.
• Dialektologia: najbardziej rozwinięta wówczas dyscyplina lingwistyczna.
• Studia semantyczne i syntaktyczne – POSTĘP!
• Stylistyka
• Paralingwistyka
• Psycholingwistyka

A. ZWYCIĘSTWO STRUKTURALIZMU NAD TRADYCJONALIZMEM

B. INTERDYSCYPLINARNOŚĆ
C. ZAINTERESOWANIE GENERATYWNYM UJĘCIEM JĘZYKA I
PROBLEMATYKĄ SOCJOLINGWISTYCZNĄ
D. PODSTAWOWY AKSJOMAT STRUKTURALIZMU: JĘZYK STANOWI
SYSTEM, KTÓRY NALEŻY ZBADAĆ.

LINGWISTYKA NIESTRUKTURALNA
Geografia lingwistyczna –opiera się na badaniach dialektologicznych:
na gromadzeniu danych dotyczących właściwości dialektalnych danego systemu językowego
oraz rozprzestrzeniania się poszczególnych cech.
Metoda deskryptywna + historyczne naświetlanie zaobserwowanych faktów.

Atlasy dialektologiczne poszczególnych języków (pierwsi Francuzi, potem Włosi

lingwistyka arealna).
Koniec wieku XIX to początek prac nad atlasami dialektologicznymi, przede wszystkim
języków romańskich i germańskich (Deutscher Sprachatlas 1876 – Georg Wanker  braki
metodologiczne – niewyszkoleni wieśniacy)

NAJWYBITNIEJSI przedstawiciele geografii lingwistycznej:

17
Jules Gillieron (wyszedł z francuskiej szkoły lingwistycznej) wraz z E. Edmontem
opracowali atlas „ L’Atlas linguistique de France” – po dziś jest on klasycznym dziełem
dialektologii.
Wielkie osiągnięcia uczonych szwajcarskich – K. Jaberg i J. Jud - opracowali w latach 1925-
1940 atlas obejmujący nie tylko wiejskie gwary, ale też i miejskie.

Główne zdobycze geografii lingwistycznej – badanie słownictwa. Historię wyrazu poznaje się
badając czynniki geograficzne i socjologiczno-historyczne.
Bada się psychologię ludową, studiuje dokumenty przeszłości i współczesności. Poznaje się
różne czynniki, od których zależy życie języka.
AKSJOMATY współczesnej dialektologii wywodzące się z geografii lingwistycznej:
• Różnice dialektowe występują najczęściej w dziedzinie słownictwa i fonetyki,
najrzadziej zaś we fleksji i składni.
• Decydujące znaczenie dla dyferencjacji językowej mają czynniki społeczno –
historyczne  w dobie feudalizmu rośnie liczba dialektów, co jest konsekwencją
izolacji poszczególnych obszarów, zaś w dobie centralizacji władzy państwowej
stopień zróżnicowania zmniejsza się.
• Warunki geograficzne oddziałują na dyferencją językową.
• Tempo zaniku dialektu zwiększa się ostatnimi czasy w skutek nastawienia
ludności wiejskiej, starającej się upodobnić do ludności miejskiej, również pod
względem językowym.
Podstawowe prawa rozwoju leksykalnego ( Jules Gillieron)  2 momenty warunkujące
innowacją w zasobie leksykalnym danego języka:
1. Konflikt homonimiczny (kiedy dwa homonimy zaczynają być używane w
tych samych kontekstach, co utrudnia porozumiewanie się – jeden z
homonimów zostaję więc zastąpiony przez nowy, dogodniejszy wyraz).
2. Niedogodna struktura wyrazu (w skutek zmian fonetycznych wyraz niegdyś
nadający się do pełnionej roli staje się zbyt krótki, zbyt długi, lub budzi inne
skojarzenia, niż powinien – zastępuje go się wtedy innym wyrazem).
Prace Gillieron przyczyniły się do rewizji praw o absolutnej regularności praw
głosowych.

18
 Francuska szkoła lingwistyczna
Psychofizjologiczne, psychologiczne i socjologiczne badania nad językiem.

• Tradycja badań fonetycznych.

• MICHAEL BREAL – zainteresowanie problemem znaczenia.
• Skłonność do wiązania faktów językowych ze zjawiskami społecznymi – skutek
sugestywności wykładów de Saussure’a (wykładał w Paryżu od 1881 do 1891).

Psychofizjologiczne zainteresowania  RONJAT- język dzieci – włączenie do tej

problematyki zjawiska BILINGWIZMU (dwujęzyczności) przez Francuza

J. Vendryes  lingwistyka afektywna – każdy akt mowy jest zabarwiony emocjonalnie.

Nigdy nie wypowiada się tej samej myśli w identyczny sposób (zgodnie z Bally’m i
idealizmem estetycznym)
Socjologiczne badania języka  opiera się na ustaleniu korelacji między zjawiskami
językowymi i społecznym. Najwybitniejszy przedstawiciel lingwistyki socjologicznej –
ANTOINE MEILLET. Najbardziej przyczynił się do rozwoju teorii języka opartej na
następujących założeniach:
• Język nie jest zjawiskiem jednorodnym – jest kompleksem odmian
ukształtowanych przez różne środowiska społeczne, a także poziom kulturalny
tego środowiska, właściwy mu styl życia, działalność ekonomiczna i techniczna.
• Główną rolę w zmianie znaczenia wyrazu odgrywają „POŻYCZKI SOCJALNE” –
wyrazy przechodząc z jednej warstwy społecznej do innej zmieniają swoje odcienie
znaczeniowe – wyraz ogólny może stać się bardziej szczegółowy i na odwrót.
Ewolucja semantyczna jest więc rezultatem dwóch zasad: generalizacji i
specjalizacji.

Rozwinięcie teorii socjologicznej wzbogaciło studia semantyczne. Najbardziej

wzmożyło to zainteresowanie stylistyką języka:

 stylistyka klasyczna  zajmuje się poszukiwaniem w języku elementów

indywidualnych: stara się dociec jakimi środkami językowymi jednostka uzewnętrznia
swój charakter, temperament, poglądy na świat, zdolności.
 stylistyka społeczna  interesują ją formy językowe, w których odbija się typ kultury
reprezentowany przez dane środowisko. (głównie badacze francuscy).

19
 Idealizm estetyczny w lingwistyce

Początki XX wieku  ruch antyracjonalistyczny

 intuicjonalistyczna doktryna Bergsona i estetyczna doktryna Benedetta Croce’go.
Doniosłość roli jednostki i jej indywidualnej psychiki w tworzeniu języka.

Hugo Schuchardt :
• Język jest tworem jednostki uogólnionym na całą zbiorowość w drodze
naśladownictwa. Psychika indywidualna ma znaczenie decydujące, a psychikę tę
kształtują warunki zewnętrzne. Język jest manifestacja indywidualnej psychiki
 trzeba go więc definiować jako zjawisko stylistyczne i w ten sposób traktować w
badaniach naukowych.
Pod wpływem takich tendencji w filozofii znanych już wcześniej uczyniono te poglądy
podstawą teorii lingwistycznej, którą głosili przedstawiciele niemieckiego
(VOSSLEROWSKIEGO) IDEALIZMU ESTETYCZNEGO i WŁOSCY NEOLINGWIŚCI.
 KARL VOSSLER – najgorętszy przeciwnik Młodogramatyków. Podziwiał naukę
Croce’go. Z językoznawców najbliższy był mu Humboldt z powodu wspólnego
przekonania o związku języka z mentalnością jego użytkowników. Vossler zbudował swą
teorie językoznawczą na następujących koncepcjach:
1. Materialne formy życia nie posiadają sensu same w sobie, liczy się dopiero ludzki
pogląd na te formy. W każdym dziele należy poszukiwać idei twórcy, jest ono
bowiem wyrazem jego osobowości.
2. Język jest narzędziem ducha, materialnym zjawiskiem, które kształtowane jest
przez człowieka – jego osobiste zapatrywania i upodobania. Stąd też badanie
języka ma sens, jeśli poszukuje się w nim indywidualnego stylu , tego co
bezpośrednio charakteryzuje ideę i jej twórcę – człowieka.
3. Człowiek jest aktywny w stosunku do tworzonego języka – wybiera to, co ma
powiedzieć i jak ma to powiedzieć. Wybór ten warunkuje struktura psychiczna
mówiącego. Istnieje przyczynowość między człowiekiem, poza którym stoi
złożony świat psychiczny, a językiem jako reprodukcją tego świata.
4. W języku, niczym w zwierciadle odbija się istota człowieka, a istotą ta jest
dążenie do ideału estetycznego. Styl jest wyrażeniem ideału estetycznego
człowieka w momencie jego najbardziej bezpośredniego uzewnętrznienia się.

20
 5. Człowiek wnosi część siebie do wszystkiego, co mówi –ale- przecież ciągle zmienia
się jego klimat emocjonalny – dlatego- nie można dwa razy wypowiedzieć czegoś
tak samo- to, co mówimy, jest niepowtarzalne. Zabarwienie emocjonalne jest
niepowtarzalne.

SZKOŁA JUGOSŁOWIAŃSKA

Aleksander Belic (1876-1960), slawista, teoria języka,

• Teoria syntagmatyki (nauka o związku wyrazów zdania)
• Badania funkcji wyrazu w zdaniu dla zrozumienia podstawowych zasad budowy
wyrazów i organizacji języka
• jedność znaczenia, funkcji i formy wyrazu

MARRYZM

Nikołaj Jakowlewicz Marr (1864-1934)

• wzajemne stosunki języków, szczególnie genetyczne

• znawca języków kaukaskich

• monogeneza języków

Stadialność – języki przechodzą w swojej ewolucji poprzez określone stadia rozwojowe; od

niższego stopnia rozwojowego do wyższych (najwyższe miejsce: j. indoeuropejskie i
semickie)

Zwolennik marksizmu w językoznawstwie. Język stanowi społeczno-ekonomiczną

nadbudowę z jasno wyrażonym charakterem klasowym.

21
 FERDYNAND DE SAUSSURE

-Szwajcar (1857-1913), szkoła genewska

-sanskryt, języki germańskie ,grecki, łacina, litewski

-zjawiska językowe rozpatrywane w powiązaniu  system

-1916 „Kurs językoznawstwa ogólnego” – zrekonstruowane przez uczniów wykłady, pod

redakcją Ch. Ballego i A. Sechehaya

-język jest zjawiskiem istnieje jako system norm społecznie obowiązujących, dzięki niemu
możliwe jest porozumiewanie się. System norm jest stały.

-mowa jednostki parole (konkretna realizacja abstrakcyjnego systemu),

 język społeczności – langue (abstrakcyjny system elementów i stosunków zachodzących

między nami)

- SUPLETYWIZM- połączenie dwóch nie odpowiadających sobie dźwiękowo wyrazów w

jeden system form (człowiek/ludzie).

-rozróżnienie synchronii (spojrzenie na językową rzeczywistość w przekroju jednego

momentu czasowego) od diachronii (aspekt historyczny, perspektywa ewolucyjna).
*przeciwstawiano je sobie, lecz równorzędne aspekty języka, powinny podlegać różnym
metodom i zasadom badań.

-język = system znaków, powiązanych wzajemnie tak, że wartość jednego znaku zależy
od obecności pozostałych. System językowy opiera się na opozycjach, tj. na
przeciwstawianiu się wzajemnym znaków językowych

-natura znaku jest złożona, składa się on z dwóch aspektów, ZNACZONEGO(sanifie) i

ZNACZĄCEGO(sanifiant)  zjawisko dźwiękowe, powstawanie obrazu akustycznego

-z rozważań nad sianifiant/sianifie wyrosła nowa gałąź lingwistyki – semiologia (nauka o

znaku językowym)

-mowa jest zjawiskiem linearnym, wszystkie elementy, z których zbudowana wypowiadane

są w czasie pojedynczo wartość jednostki mowy modyfikuje się w zależności od kontekstu.

22
-znak językowy przedstawiany graficznie, ma dwa aspekty, jak dwie strony papieru: pojęcie i
obraz akustyczny, nierozerwalnie związane.

-kategorie psychologiczne (jak analogia i asocjacja) wywierają duży wpływ na rozwój języka

PODSTAWOWE CECHY LINGWISTYKI STRUKTURALNEJ

• Przed 1930, Europa i Ameryka

• badania faktów językowych w systemie, akcentowanie społecznej funkcji języka,

oddzielanie problematyki historycznej od aktualnej.

• ojciec lingwistyki strukturalnej  F. de Saussure

• JĘZYK JEST SYSTEMEM i jako taki trzeba go badać. Nie opisywać

poszczególnych faktów w izolacji, ale zawsze w całokształcie (każda jednostka
jest określona również swoim miejscem w ramach całości)

• język jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym i tak należy go badać. Nie
opisywać oddzielnie dźwiękowej lub znaczeniowej strony języka, ale uwzględniać
zawsze ich wzajemny stosunek, ponieważ jest istotny w procesie porozumiewania
się.

• strukturalizm polega na poszukiwaniu inwariantów w odróżnieniu od tego, co

relewantne, nieistotne. Wspólne dążenie przedstawicieli lingw. strukt.: znalezienie
obiektywnych kryteriów analizy (wyłączenie kryteriów subiektywnych)

3 TYPY STRUKTURALIZMU EUROPEJSKIEGO

• szkoła genewska  klasyczny, Saussuerowski strukturalizm

• szkoła praska  szkoła lingwistyki funkcjonalnej (interesuje się tym, jak dana
jednostka dźwiękowa funkcjonuje jako znak, służący porozumieniu). Szkoła
fonologiczna =szkoła praska

• szkoła glossematyków (neosaussuerowska) – badanie ogólnej teorii językowej, nie

konkretne badania

AMERYKA

23
 • Yale University

• Leonard Bloomfield – dystrybucyjna metoda analizy

rozkład jednostek językowych = najbardziej obiektywna met. opisywania funkcji i znaku

językowego w systemie.

GŁÓWNE METODY LINGWISTYKI STRUKURALNEJ

1. L.S. nie jest możliwa bez informatora (użytkowania danego języka), który miałby
odpowiadać na pytania: czy są w języku takie wyrażenia? Czy dwa wyrażenia są
identyczne, czy różne?

2. Dystrybucja zajmuje centralną pozycję wśród metod pracy. Hanis określa dystrybucję
jako zbiór wszystkich kontekstów, w jakich występuje dany element. Suma wszystkich
pozycji jednego elementu wzgl. innych.

• Alternacja dowolna – różne elementy mogą zajmować tę samą pozycję bez

wywołania reakcji informatora.

• Dystrybucja kontrastywna – różne elementy należą do różnych jednostek języka,

informator reaguje.

3. Metoda Składników BEZPOŚREDNICH = każde wyrażenie dzielone każdorazowo na 2

segmenty, te znów na 2, aż ukażą się składniki ostatnie morfemy lub formatyzmy.

4. METODA TRANSFORMACJI – wyjaśnia wieloznaczność zdań, dających przy analizie ten

sam rezultat.

5. Metoda SUBSTYTUCJI – w zakresie określonej struktury gramatycznej jedna z jednostek

zostaje odmieniona lub wymieniona na inną.

-przy transformacji treść pozostaje bez zmian, a zmienia się struktura syntaktyczna/przy
substytucji zostaje zachowana struktura, a treść ulega zmianie.

-substytucja jest ściśle związana z dystrybucją

24
 SZKOŁA GENEWSKA

-WYROSŁA Z NAUKI Saussurea

-jego uczniowie , Ch. Bally (1865-1947), Albert Sechehaye (związki psychologiczno-

językowe w zakresie zjawisk składniowych)

Henri Frei (1899)  relacje syntaktyczne

-nastawienie na studiowanie elementów emocjonalnych (afektywnych) w języku

-konsekwentne stanowisko synchroniczne (niehistoryczne)

-akcentowanie teoretycznego aksjomatu o społecznej funkcji języka i, że przejawia się on

w postaci zorganizowanej całości = system

-Charles Bally – twórca racjonalnej stylistyki, która interesuje się środkami

wyrażającymi emocjonalność w ogóle, lecz bez zagłębiania się w potrzeby estetyczne i
indywidualne

-lingwistyka afektywna = każda wypowiedź nosi znamię czegoś indywidualnego,

emocjonalnego (nie istnieje żadne zdanie, które by nie miało jakiejś modalności)

-teoria aktualizacji (na gruncie rozróżnienia języka (langue) od mowy (parole) = wyrazy
same w sobie ograniczają pojęcia ogólnikowe, nieskonkretyzowane (potencjalne).
Tymczasem mowa odnosi się do zjawisk konkretnych.

-Proces aktualizacji = przejście od języka do mowy; przekształcenie czegoś

abstrakcykjnego (potencjalnego) w coś realnego (aktualne). Wszystkie środki językowe,
które polegają na przesuwaniu pojęć ze sfery tego, co potencjalne, w sferę tego, co aktualne
nazywają się AKTUALIZOWANIEM.

-funkcja wyrazu (np. teoria o transpozycji)

-Badania nad SYNTAGMĄ (połączeniem wyrazów w zdania)

-Teoria binaryzmu = związki w obrębie syntagm są binarne  polegają na relacji między

dwoma członami zdania.

25
 EPOKA FONOLOGICZNA W JĘZYKOZNAWSTWIE

-Fonologia to nauka o fonemach, tj. o dźwiękach w funkcji znaków językowych

umożliwiających porozumiewanie się. Rola fonemów jest dystynktywna: służą one
zróżnicowaniu znaczeń

-Idea fonemu (w przybliżeniu) pojawiła się już w środowisku na potrzebę wszystkich.

Pozostała jednak bez wpływu na rozwój światowej myśli lingwistycznej.

-Anglik Henry Sweet i Francuz Paul Passy wskazywali na potrzebę uwzględnienia w

analizie tych cech dźwięków, które bezpośrednio przyczyniają się do rozpoznawania
znaczenia wyrazu

-Jost Winteler – kryteria fonologiczne przy opisie zasobu głosek w dialektach

-szkoła Kazańska

-zasady fonologiczne Trubieckiego  przedstawiciel szkoły praskiej, Rosjanin Mikołaj

Siergiejewicz Trubiecki (1980-1938) – kontakt z twierdzeniami de Saussurea o społecznej
funkcji języka i dźwięku jako jednostce systemu językowego.

• Jeżeli 2 dźwięki tego samego języka nie są wzajemnie zastępowalne w tym

samym kontekście fonetycznym bez zmiany znaczenia, mamy do czynienia z
realizacjami dwóch różnych fonemów

• Jeżeli 2 dźwięki mogą się zastępować, to mamy do czynienia z wariantami

fakultatywnymi tego samego fonemu

-opozycja fonetyczna

-BINARYZM Romana Jacobsona = ustawienie jednostek językowych w pary, między

którymi zachodzi opozycja pod względem obecności (nieobecności) cechy
charakterystycznej (minimal pairs).

-opisy cech charakterystycznych

26
 SZKOŁA PRASKA

1926 – Praskie Koło Lingwistyczne: idee najnowocześniejszych prądów w lingwistyce:

idee Saussure’a,

Baudouin’a de Courtenay’a

i Fortunatowskiej szkoły slawistycznej

-Rosjanin R. Jakobson, Nikołaj Trubieckoj, Czech V. Mathesius (charakter

międzynarodowy)

-język, to system środków służący porozumiewaniu się. Dlatego też należy badać konkretną
funkcję konkretnych wypowiedzi: co się komunikuje, jak, w jaki sposób

-język jest umiejętnością (konkretnym, fizycznym zjawiskiem), której typ wielostronnie

warunkują momenty społeczne (niejęzykowe), środowisko socjalne, audytorium, do
którego się mówi, tematyka, którą się porusza. Dlatego należy odróżnić język kultury w ogóle
od j. literatury, nauki, gazet, ulicy, czy biurowego.

-w języku uzewnętrzniamy intelektualne i emocjonalne aspekty naszej osobowości.

Analiza lingwistyczna powinna więc obejmować również wzajemny stosunek form
językowych, którymi są przekazywane treści intelektualne i emocjonalne

-analiza synchroniczna = to ona odnosi się do bezpośredniej realności językowej. Historii

nie należy wykluczać, ale uzyskuje ona sens tylko wtedy, gdy ewolucję ukazuje się
całościowo (ewolucję całego systemu)

-w diachronii trzeba zawsze widzieć system, a w synchronii diachronię. Przez negowanie

diachronii wykluczyliśmy możliwość objaśnienia wielu zjawisk, jak np. archaizmy

-badania fonologiczne powinny dotyczyć w pierwszym rzędzie ustalenia typów

opozycji fonemicznych w poszczególnych językach. Opozycje fonemiczne często mają
znaczenie na poziomie morfologicznym (morfonologia)

-typologia języków – ligi językowe, zjawiska zbieżności między sąsiadującymi ze sobą, ale
nie spokrewnionymi językami

27
-badanie różnych stylów językowych, teoretycy języka literackiego

-szkoła praska jako pierwsza zaczęła głosić pogląd, że badania składniowe nie mogą
kończyć się na poziomie zdania, lecz obejmować muszą poziom całej wypowiedzi
(discourse).

Lingwistyka funkcjonalna MARTINETA

Lata 60-te, Andre Martinem Lingwistyka funkcjonalna

Badania językoznawcze powinny być prowadzone w konsekwentnym uwzględnieniem
trzech aspektów fenomenu językowego:
• Funkcjonalnego
• Znaczeniowego
• Formalnego (kontynuacja tradycji europejskiej)

Język jest przede wszystkim narzędziem komunikacji, więc w tym świetle należy go także
interpretować naukowo. Jest systemem znaków, znaki te funkcjonują na zasadzie
jednoczenia tego, co oznacza/ czym się oznacza i tego, co jest oznaczane.

Język cechuje podwójne rozczłonkowanie

1. Podstawowa zasada przetwarzania doświadczenia ludzkiego na kategorie językowe:
doświadczenie rozkłada się na poszczególne jednostki semantyczne, dla których
przeznaczone są odpowiednie minimalne znaki językowe (MONEMY). Przedstawiają
się one w postaci określonych form.
2. Zasada kształtowania się tych form, sprowadzająca się do organizacji określonych
zjawisk dźwiękowych w szeregu jednostek dystynktywnych - FONEMÓW.

Monemy uszeregowane jeden po drugim na osi czasu tworzą WYPOWIEDZENIE.

SYNTEMATYKA – gałąź lingwistyki funkcjonalnej zajmująca się badaniem
KOMBINACYJNYCH WŁAŚCIWOŚCI SYSTEMÓW.
Językoznawstwo powinno się zająć przede wszystkim tym, co składa się na rzeczywistość
językową.  jej główną właściwością – różnorodnością.
Prawdziwym zadaniem językoznawcy jest opis i interpretacja różnorodności.

28
 Amerykańskie szkoły lingwistyczne
William Dwight Whitney - żył do 1894. Profesor sanskrytu na uniwersytecie Jelskim.
FRANZ BOAS – języki indiańskie, odrzucenie klasycznego szablonu gramatyki
indoeuropejskiej.

Języki mają swoją wewnętrzną logikę, która wyklucza zastosowanie jakiejś

uniwersalnej zasady metodologicznej; sam materiał narzuca odpowiednia metodę
analizy. Dzięki temu udało mu się dać doskonałe opisy nieznanych dotąd typów językowych.
Języki indiańskie nie mają tradycji piśmiennictwa  nie mają właściwie historii  Cała
uwaga skupia się zatem na synchronii.
„Handbook of American Indian languages” - 19 języków Indian Ameryki północnej.

EDWARD SAPIR – uczeń BOAS’a. Niezależnie od Boas’a zaczął formułować idee o języku
jako o zorganizowanym systemie, postulując zbudowanie lingwistyki deskryptywnej, której
pierwszym zadaniem byłoby badanie typów struktur językowych.
Typologia języków / studia typologiczne.
Teoria wzorców językowych = każdy człowiek nosi w sobie podstawowe schematy
organizacji języka, tj. modele rzeczywistych możliwości, których mu jego język dostarcza dla
zapewnienia komunikacji i wg tych psychicznych wzorców językowych wyraża swoje myśli,
posługując się przy tym konkretnymi środkami językowymi.
Typ komunikacji językowej danej społeczności kształtuje z reguły atmosfera kulturalna (
trzeba poznać atmosferę kulturalną badanego środowiska).  Antropologiczne badania
nad językiem.

LEONARD BLOOMFIELD - PODWALINY POD TYPOWO AMERYKAŃSKĄ

LINGWISTYKĘ
Behawioryzm  wszystkie różnice między ludźmi uwarunkowane są środowiskiem, w
którym żyją. Całe ich zachowanie ma charakter reakcyjny  stanowi odpowiedź na
określony bodziec z zewnątrz. Zachowanie, również język, ujawnia psychikę człowieka, którą
wyrzeźbiło jego środowisko. Badania psychologiczne (również nad językiem) powinny być
zupełnie obiektywne, ścisłe, aby adekwatne informacje o człowieku i jego psychice.
Dla badań obiektywnych, ścisłych, najlepsza jest fizyczna, czyli dźwiękowa strona
języka.
ANTYMENTALIZM – przeciw wprowadzaniu kryteriów psychologicznych w lingwistyce.

29
Dawne kryteria mentalistyczne należało zastąpić obiektywnymi, precyzyjnymi.

Epoka dystrybucjonalistów
• Znaczenie wyłączone z analizy
• Stosowane metody musza być ściśle obiektywne, mechaniczne
• W centrum uwagi – dystrybucja jednostek językowych
(patrz metody strukturalizmu  substytucja)

Metoda znajdowania składników bezpośrednich tych części wypowiedzi, które są

treściowo, a zarazem gramatycznie związane ze sobą.
Zdanie – kategoria gramatyczna, która nie wchodzi w skład żadnej innej kategorii
gramatycznej.

TAGMEMIKA Pike’a
Początek lat 60-tych. K. L. Pike
Zalezności zachodzące między pozycją, w której dochodzi do realizacji jednostek
językowych, oraz klasą, do której te jednostki należą. Na każdym poziomie struktury
językowej połączenie takiej pozycji z odpowiednia klasa prowadzi do stworzenia nowej
jednostki zwanej TAGMEMem.

Lingwistyka antropologiczna
Bada stosunek między językiem, a kulturą: czy i w jakiej mierze istnieje zależność między
danym typem kultury, a odpowiadającym mu typem języka.
• Zachowanie językowe (tj. konkretna forma komunikacji) ujawnia bezpośrednio
osobowość nosiciela określonego typu kulturowego, a przy tym jest najbardziej
dostępnym, obiektywnym doświadczeniem naukowym.
• Początki – Boas i Sapir
• Rozwój idei antropologicznych w lingwistyce: uczeń Sapira – Benjamin Lee Whorf (do
1941)  badał języki indiańskie. Świat myślowy człowieka powiązany jest ściśle ze
strukturą jego języka.
• Wszystkie języki są n aswój sposób równie doskonałe i zaawansowane – nie ma
języków prymitywnych. Każdy język faworyzuje jeden określony sposób pojmowania
świata.

• Nowe zagadnienia : PRELINGWISTYKA i PARALINGWISTYKA

30
momenty biologiczne poprzedzające akt zjawiska, które nie należą do języka w
mowy ścisłym sensie, ale nadają mu
określone zabarwienie

KINEMIKA  bada ruchy, pozycje ciała oraz wyraz twarzy jako środki służące
porozumiewaniu się.

Psycholingwistyka  zajmuje się człowiekiem w procesie komunikacji. Bada zawiska

psychologiczne i fizjologiczne towarzyszące uczestniczeniu człowieka w procesie
komunikacji.
• Mechanizmy pamiętania, uczenia się
• System rozmowy, świadomość słuchania, itd.

SZKOŁA KOPENHASKA  ?

Gramatyka generatywna

Gramatyka  cel = wykrycie reguł decydujących o generowaniu (tworzeniu) zdań.

CHOMSKY  gramatyka transformacyjna  transformacja = oznaczenie zbioru reguł,

które są stosowane w drugim etapie generacji zdania, po zakończeniu pracy składnika
„struktur frazowych” wytwarzających podstawowe konstrukcje zdaniowe. Cel zdobycie
informacji o prawach rządzących związkami między gramatyką i logiczną organizacją
wypowiedzi.

Transformacjoniści - zadanie: oświetlić w płaszczyźnie synchronicznej procesy, które

zachodzą podczas mówienia i słuchania.
Transformacyjna gramatyka Chomsky’ego odnosi się do systemu uporządkowanych reguł
wyobrażonych za pomocą symboli.
Chomsky’ego interesują reguły tworzenia zdań „gramatycznych, tzn. takich, które w poczuciu
mówiących danym językiem są poprawne.

Kompetencja przedstawiciela społeczności językowej - zdolność postrzegania zdań

dewiacyjnych (niedoskonałych pod względem poprawności gramatycznej) przy
równoczesnym rozumieniu ich znaczenia oraz rozumienie zdań zupełnie nowych, tj. nigdy
wcześniej nie rejestrowanych.

Język = zbiór generowanych przez daną gramatykę zdań. Zbiór ten jest nieskończony.

31