HUMANISTYKA I PRZYRODOZNAWSTWO 20

Olsztyn 2014

Micha Janiak
Uniwersytet dzki

University of Lodz

MIER JAKO SYTUACJA GRANICZNA W FILOZOFII

JASPERSA I KIERKEGAARDA
Death as Ultimate Situation in the Philosophy
of Jaspers and Kierkegaard
S o w a k l u c z o w e: mier, skoczono,
sytuacja graniczna, egzystencja, egzystencjalizm
Jaspers, Kierkegaard, miertelno, stawanie
si subiektywnym, wiara, rozpacz.

K e y w o r d s: death, finitude, ultimate situation, existence, existentialism, Jaspers, Kierkegaard, dying, mortality, becoming subjective,
becoming the Self, faith, despair.

Streszczenie

Abstract

Artyku omawia pojcie mierci jako sytuacji granicznej (Grenzsituation) w filozofii

Karla Jaspersa i jego korzenie w pismach Kierkegaarda. Wychodzc od Psychologii wiatopogldw, wczesnej pracy Jaspersa, omwienie
wskazuje na istotowe powizanie mierci z fundamentaln struktur skoczonoci bytu ludzkiego. Jaspers pozostaje wierny Kierkegaardowi
w jego podstawowych tezach o egzystencjalnej
funkcji mierci jako sytuacji granicznej. Zadaniem ywej jednostki, bdcej moliw Egzystencj, jest sta si sob, wybra siebie, sta
si subiektywnym a jest to osigalne jedynie
w perspektywie asymilacji wasnej skoczonoci, czyli rwnie wasnej miertelnoci. Koncepcje Kierkegaarda i Jaspersa rni natomiast
przede wszystkim koncepcja wiary leca
u podoa egzystencjalnego apelu podjcia jednostkowego losu w obliczu mierci.

The following paper presents a concept of

death as the ultimate situation (Grenzsituation) developed by Karl Jaspers and its antecedent form in Kierkegaards writings. Beginning with Psychologie der Weltanchauungen,
an early work of Jaspers, the brief discussion of
main aspects of the concept in question shows
death as essentially connected with structure of
human being and its fundamental finitude. Jaspers follows Kierkegaard in his essential claims about existential function of death as ultimate situation. Becoming oneself is a main
task of living individual as a possible Existence and is only achievable in proper assimilation of once own finitude, i. e. once own death.
The main difference between both conceptions
is the nature of faith which is involved in above call for becoming subjective in the face of
once own death.

112

Micha Janiak

mier jest bodaj najbardziej uderzajcym symptomem ludzkiej skoczonoci. Kiedy ustaj podstawowe funkcje organizmu, koczy si ycie w znanej
nam formie. Niezalenie od naszej wiary, wiatopogldu czy nadziei mier jako
fakt oznacza zawsze to samo: kres ycia. Moe przyj nagle i niespodziewanie
lub po dugim oczekiwaniu i cierpieniach, mona j nazwa niesprawiedliw jako
pozbawiony sensu rezultat nieszczcia czy wypadku lub widzie w niej naturaln kolej rzeczy, zwieczenie dugiej staroci jednak w swoim ostatecznym
ksztacie, jako kres, mier jest perfekcyjnie egalitarna i nie omija nikogo. Kiedy
umieram, starzejc si powoli, albo po dugiej chorobie, kiedy mier przychodzi
w agodnej i oczekiwanej formie, wtedy nie umieram mniej ni na skutek nagego wypadku. Jeli mier zaskakuje i gwatownie pozbawia mnie spodziewanego przydziau czasu, nie umieram wtedy bardziej.
mier to konstytutywny skadnik ycia. Nawet najywsza wiara w postp,
nadzieja na stopniowe pokonywanie biologicznych ogranicze, cierpie i chorb,
musi pogodzi si z prawd, e na mier nie ma lekarstwa i od mierci nie bdzie nigdy ucieczki.
Skoro mier jest oczywistym i podstawowym objawem ludzkiej skoczonoci, to prba filozoficznego ustosunkowania si do mierci jest zarazem prb
filozoficznego ujcia jednego z momentw ludzkiej skoczonoci. Dlatego te
refleksja nad mierci peni tak wan rol u mylicieli kojarzonych z egzystencjalizmem bo to wanie czowiek w jego skoczonym istnieniu stanowi gwny obiekt ich zainteresowania.
Ponisze rozwaania maj na celu zarys koncepcji mierci jako sytuacji
granicznej (Grenzsituation) w filozofii Egzystencji Karla Jaspersa i jej antecedentnej formy w myli Srena Kierkegaarda. Zestawienie obu w odwrotnym do chronologicznego porzdku pozwoli lepiej dostrzec inspiracje Jaspersa
Kierkegaardem. W kocowym komentarzu zostanie bardzo zwile odnotowana fundamentalna rnica dzielca te ujcia mierci w zakresie omawianego problemu.

Graniczno mierci w filozofii Jaspersa

Pojecie sytuacji granicznej jest jedn z najbardziej charakterystycznych i rozpoznawalnych kategorii uywanych przez Karla Jaspersa. Jeszcze za ycia jej
twrcy pisano, e jako jedna z niewielu wesza do sownictwa szerokiej publiki i mimo licznych reinterpretacji oraz dezinterpretacji, definiuje obraz filozofii
Jaspersa pord ogu1.
1 E. Latzel, The Concept of Ultimate Situation, (w:) P.A. Schlipp(red.), The Philosophy of
Karl Jaspers, Tudor Publishing Co., New York 1957, s. 182183.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

113

Jej pierwsze rozwinicie znajdziemy w Psychologie der Weltanschauungen

z 1919 r., wczesnym dziele filozofa zamierzonym jako prba rozumiejcej psychologii. Sam autor wyraa potem dystans do swojej modzieczej ksiki,
nazywajc j nie do dojrza i systematyczn2. Jednak z pozycji czytelnika nie
sposb zaprzeczy, e w tej obszernej i miejscami porywajcej swoim rozmachem pracy znalazy si niemal wszystkie podstawowe tropy i intuicje rozwijane przez Jaspersa w pniejszej twrczoci3.
Dotyczy to rwnie sytuacji granicznej, ktrej koncept zosta co prawda
osadzony w szerszej filozoficznej perspektywie dopiero w drugim tomie Philosohpie (1932), ale sam w sobie uleg jedynie drobnemu przeformuowaniu. Zarysujmy z grubsza najwaniejsze jego aspekty z obu kolejnych dzie od rdowych myli z Psychologie po ich rafinacj z Philosophie.
* * *
W Psychologii wiatopogldw Jaspers opisuje byt ludzki jako nieodwoalnie uwikany w antynomiczn struktur. Jego skoczono skazuje go na konfrontacj z dowiadczeniem
e nie ma nic pewnego, adnego absolutu, w ktry nie mona by zwtpi, adnego oparcia,
ktre wytrzymaoby prb dowiadczenia i myli. Wszystko pynie, jest w cigym ruchu kwestionowania; wszystko jest relatywne, skoczone, rozdarte na przeciwiestwa.4

Oczywicie takie dowiadczenie jest bliskie nihilizmowi i stanowi katalizator jego rnych form5. Dla ycia pozostaje ono nie do zniesienia, dlatego czowiek relatywnie rzadko popada w rozpacz, znajduje on jakie oparcie jeszcze
zanim stanie si w ogle zdolny do rozpaczy6. Jednak przeyta choby niewyranie fundamentalna niepewno rozbudza wci na nowo refleksj, a ta kwestionuje wygodne rozwizania i niweluje zudzenia. Budzi si w ten sposb
i ksztatuje wiadomo wasnej nieredukowalnej skoczonoci, ktra skazana
jest na antynomie. Nie s to antynomie samego tylko poznania, ale tkwi w sa2 W Psychologie der Weltanschaungen prbowaem systematycznie przedstawi cao
ludzkich moliwoci wiary, moliwe obrazy wiata i nastawienia. Byo to zuchwae dzieo modziecze, ktrego tre uznaj wprawdzie do dzi za wasn, ale form uwaam za niedoskona K. Jaspers, O mojej filozofii, tum. D.Lachowska, (w:) idem, Filozofia egzystencji. Wybr
pism, PIW, Warszawa 1990, s. 76. Na ten temat zob. Ch. F.Wallraff, Karl Jaspers. An Introduction to his Philosophy, Princeton 1970, s. 610.
3 Por. E. Latzel, op. cit., s. 183.
4 Ibidem.
5 Ibidem, s. 285304. Na temat roli pojcia nihilizmu w myli Jaspersa zob. M. Janiak, Nihilizm w filozofii egzystencji Karla Jaspersa, (w:) E. Starzyska-Kociuszko, A. Kucner, P. Wasyluk (red.), Pesymizm, sceptycyzm, nihilizm, dekadentyzm kultura wyczerpana?, Olsztyn
2013, s. 335344.
6 K. Jaspers, Psychologie der Weltanschauungen, s. 229.

114

Micha Janiak

mej antynomicznej strukturze przygodnoci i skoczonego ycia. Zrazu napotykany w deniach opr i przeciwnoci przypominaj o czysto faktycznych ograniczeniach. Towarzysz temu cierpienia i cige zmagania, ale jako takie maj
charakter przeszkody, ktr prowadzony przez wartoci i ideay postp moe
z czasem usun. Prawdziwa wiadomo skoczonoci nastaje wraz z odkryciem totalnoci napotykanych granic, kiedy czowiek dostrzega wszystko co
osignite i osigalne w objciach oporu i zniszczenia waciwych biegowi dziejw. Dowiadczenie zdaje si napotyka wszdzie na granicy absolutny przypadek, mier i win7.
mier tak widziana ma status totalny i graniczny oznacza sytuacj, na ktr nasze skoczone istnienie jest z istoty skazane. Okrelaj j dwie formuy:
1. Czowiek umiera, zanim zrealizuje wasne cele; niebyt jest dla niego przede wszystkim kocem.
2. mier jest spraw absolutnie osobist; [ale M.J.] sytuacja ta jest ogln sytuacj wiata,
bdc jednoczenie szczeglnie indywidualn.8

Te dwie strony mierci potguj dowiadczenie jej granicznego charakteru.

Jej stron obiektywn stanowi zewntrzny rozpad i niszczenie. Niemiertelno
ideaw, wielkich czynw, sawy trwalszej ni ze spiu, kultur jest pospolitym
zudzeniem. Ich dugie trwanie to tylko relatywne okrelenie oparte na rnicy
ilociowej mierzonego czasu; muchwka przemija ostatecznie tak samo jak czowiek, czowiek tak samo jak cywilizacje: wszystkiemu, co mamy urzeczywistni pisze Jaspers nie tyle grozi zmierzch: to wszystko ju zmierzcha na naszych oczach9.
Stron indywidualn stanowi moja spodziewana mier mj wasny kres,
czyli co, co bezwzgldnie mnie dotyczy. Nie chodzi tu rzecz jasna o jaki inny
rodzaj mierci. Zmienia si tylko perspektywa spojrzenia. mier nabiera dla
mnie indywidualnego charakteru, kiedy nie spogldam ju, niejako z oddalenia,
na bieg spraw w teatrze wiata i ich przemijanie, na t cig zmian scenerii,
ktra przechodzi ostatecznie w pust, pozbawion sensu monotoni powstawania
i ginicia powtarzalno forum i ich kombinacji, gdzie z pozycji przyjtego dystansu nie wida ju niczego nowego pod socem. Opuszczam rol niezaangaowanego obserwatora i uwiadamiam sobie by uy okrelenia Heideggera
moj najbardziej wasn moliwo koca, mj wasny kres. Dlatego indywidualny stosunek do mierci rni si zasadniczo od stosunku do przemijania
odzwierciedlanego jedynie w kategoriach oglnych. Jest to istotne rozrnienie,
filozoficznie inspirujce rwnie Kierkegaarda, co dalej zostanie pokazane.
Tak jak mog by wiadkiem wszechobecnego przemijania, tak nigdy nie
mog by wiadkiem wasnej mierci, nie posiadam adnego jej dowiadczenia.
7
8

Ibidem, s. 230231.
Ibidem, s. 260.
9 Ibidem.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

115

cile rzecz biorc, mog ustosunkowa si do niej tylko jako do czego z gruntu niepoznawalnego:
mier [z perspektywy indywidualnej M.J.] jest czym niewyobraalnym, czym waciwie niemoliwym do pomylenia. Co do mierci mylimy i przedstawiamy sobie jedynie negacje, jedynie zjawiska towarzyszce, ale nigdy nic pozytywnego. [...] Nasza oglna wiedza o mierci i nasz
ywy stosunek do mierci s dwiema rnymi sprawami: moemy wiedzie o mierci w kategoriach oglnych, a jednoczenie co w nas bdzie instynktownie przeczyo jej koniecznoci.10

W Psychologii wiatopogldw interesuj Jaspersa gwnie moliwe postawy i reakcje wobec klarownej i niezafaszowanej wiadomoci wasnego kresu.
Stosunek do mierci jest bowiem struktur dynamiczn motywuje i pobudza
wiatopogldowy ruch. Dotyczy to wszystkich typw sytuacji granicznych swoj nieuchronnoci i nieprzejrzystoci implikuj cierpienie, niepokj i rozpacz.
Dlatego reakcj jest czsto twrczy odruch obronny, ktry osadza je w wiatopogldowym horyzoncie, projektuje pewn cao oswajajc sytuacje graniczne
i nadaje im sens. Cao ta jednak krzepnie rycho w posta czego znanego
i odcina swoje wasne rdo, ktrym byo autentyczne dowiadczenie skoczonoci i zwizanego z nim cierpienia.
Kada sformuowana nauka o caoci staje si oson [Gehase], pozbawia rdowego przeycia sytuacji granicznych i podcina korzenie siom poszukujcym sensu faktycznego istnienia w ruchu przyszego dowiadczenia, ktre pragnie samego siebie. Siy te zastpuje pocieszajcy dusz spokj dopenianego, przejrzanego na wskro i wiecznie obecnego sensu.11

Wszystko to dotyczy rwnie stosunku do mierci. Ucieczka w wiatopogld

agodzcy dowiadczenie sytuacji granicznej przyjmuje posta skonkretyzowanych wizji niemiertelnoci, ycia po yciu, ktrego ksztat wyobraony zostaje
w okrelonej, przedmiotowej postaci. Wizje te osigaj rny stopie wyrafinowania mog mie form mitw, ludowych wierze lub pretendowa przez naduycie intelektu do miana dowodw na niemiertelno duszy i osiga wysoce abstrakcyjn posta. W obu wypadkach pozorny spokj przepada, ilekro
autentyczny charakter sytuacji granicznej znowu stanie si dowiadczeniem jednostki12.
Na przeciwlegym biegunie moliwych reakcji sytuuje si reakcja czysto negatywna: wobec uchwyconej sytuacji granicznej wszystkie proste treci wierze
ulegaj destrukcji, a na ich miejsce nie wchodzi nic nowego. [...] Poza chwilowym istnieniem faktycznym niczego si ju nie spostrzega, a ono samo zdaje si
chaosem13. Postawa taka staje si oczywicie zarodkiem nihilizmu w jego rnych formach.
10
11
12

Ibidem,
Ibidem,
Ibidem,
13 Ibidem,

s.
s.
s.
s.

261.
254.
262.
263.

116

Micha Janiak

Niejako pomidzy tymi dwiema skrajnymi ewentualnociami postaw dogmatyczn i nihilistyczn moliwy staje si jednak aktywny stosunek do mierci. Jego ywe przeywanie peni swoist funkcj egzystencjaln, ktra bdzie
kluczowym przedmiotem zainteresowania Jaspersa w Philisophie. Tego rodzaju
nastawienie, nie osuwajce si w nihilizm ani nie grzznce w dogmatyzmie,
charakteryzuje przede wszystkim pulsujcy dynamizm. Wyobraenia przybierajce okrelony ksztat, maskujce graniczny charakter mierci, ulegaj cigej
entropii wobec powracajcego autentycznego dowiadczenia skoczonoci, ktre znowu budzi wie tsknot za oparciem w transcendujcym doczesno porzdku absolutnym:
Wszystko, co rozstrzygajce, co ma swj sens i byt wykraczajcy poza to ycie ma posta
zmienn. [...] Tak oto w gwatownym potgowaniu duchowych si i wstrzsw wci od nowa
poszukiwany jest stosunek do czego absolutnego na przekr mierci i wci od nowa co
skoczonego brane jest za absolutne.14

W tym dynamicznym spektrum dowiadcze zrodzi si moe wiele odmian

wiatopogldw. Nie wchodzc w szczegy, nadmiemy tylko, e Jaspers wspomina o wraliwoci buddyjskiej czy o postawie heroicznej, ktra dziki wiadomoci przemijania potguje ycie (wiele miejsca powica Goethemu). Szczeglnie inspirujcy dla filozofii Jaspersa okaza si jednak inny typ, zilustrowany
postaci Kierkegaarda: kultywowanie skrajnie indywidualnego stosunku do
mierci jako stosunku do tajemnicy, ktra subiektywizuje i nadaje najwyszy
patos rdowej relacji do Absolutu, nie opartej ju na rzekomym poznaniu czy
nabytych wyobraeniach15. W tej penej napicia wraliwoci kryje si zalek
tego, co Jaspers nazwie w Philosophie rozjanianiem Egzystencji (Existenzerhellung). Trafnie przecie zauway Heidegger par lat przed jej drukiem, e fundamentalne znaczenie fenomenu sytuacji granicznej wykracza poza wszelk typologi postaw i wiatoobrazw16.
* * *
Rozjanianie egzystencji to podtytu drugiego tomu Philosophie. Wanie
w nim odnajdziemy najszerzej znane uwagi Jaspersa dotyczce istoty mierci.
Jak zostao wczeniej pokazane, w Psychologii wiatopogldw opisa sytuacje
graniczne w powizaniu z antynomicznym charakterem skoczonego ycia
w zmiennym wiecie i okreli jako jedno ze rde wiatopogldowej dynamiki.
W Philosophie natomiast osadza ich istot w szerszym filozoficznym kontekcie
wasnej metafizyki i uwydatnia ich egzystencjaln funkcj: budzenia i rozjaniania wolnoci, stosunku do Transcendencji i jej kulturowych szyfrw, powagi de14
15
16

Ibidem.
Ibidem, s. 264270.
M. Heidegger, Bycie i czas, tum. B. Baran, PWN, Warszawa 2005, s. 314.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

117

cyzji i komunikacji czy oglnie tego, co mona nazwa szeroko egzystencjaln

autentycznoci17.
Sytuacji granicznych pisze Jaspers nie da si przenikn poznawczo:
empirycznie nie widzimy ju poza nimi nic innego. [...] Nie potrafimy ich zmieni, lecz jedynie nawietli18; wraz z tym nawietlaniem czy rozjanianiem
(die Erhellung) nastpuje zmiana w mojej wiadomoci i w moim stosunku do
wasnego bytu. Chodzi tu o rzeczywisty proces, a nie jedynie o jego pojciow
eksplikacj dlatego te komunikowalne myli filozoficznego rozjaniania Egzystencji s kadorazowo zakorzenione w tym oto Pojedynczym [Einzelne] i odnosz si do jego moliwoci19.
Konfrontacja z perspektyw mierci ukazuje proces rozjaniania i przemiany
wiadomoci bodaj najwyraniej. mier jest moim kocem dotyczy mnie jako
indywiduum. Na paszczynie oglnej wiadomoci, w ktrej uczestnicz tak
samo jak kada inna istota rozumna, mier moe by jedynie stwierdzona jako
zachodzcy w wiecie fakt fakt jeden z wielu, nie posiadajcy wyrnionego
znaczenia. Dopiero jako istnienie empiryczne, czyli to oto konkretne ycie, zaczynam dostrzega mier jako mj wasny koniec odnosz j do siebie samego; traktuj j przy tym jako zagroenie, ktrego naley za wszelk cen unikn. Jako istota zatopiona wycznie w yciu pisze Jaspers d do jakich
celw, zabiegam o cigo i trwao wszystkiego, co ma dla mnie warto20:
mier jawi si z tej perspektywy jako absolutne niebezpieczestwo dla wszystkiego, co mi drogie. Dlatego dla Dasein faktycznego istnienia, ktrego czynnikiem konstytutywnym jest wola ycia mier jest przede wszystkim przedmiotem strachu. Jeli wic potguje si we mnie wiadomo, e mier jako taka
jest nieunikniona, to albo popadam w bezradn rozpacz, albo unikam tej myli, wypieram j i pogram si w wyzbytym refleksji yciu21. Czste s przy tym
17

Trzeba tu zaznaczy, e wszelki zwizy komentarz dojrzaej myli Jaspersa zderza si

z niema trudnoci: osobliwie organicznym charakterem jego filozofii. Kade z jej podstawowych poj odsya do innych i zyskuje pene znaczenie dopiero w horyzoncie caoci. Czasem
nie sposb wrcz wyoy tej koncepcji fragmentarycznie, nie naraajc na istotne znieksztacenia. Podkrela to sam autor w przedmowie: Sens filozofowania ley w jednej myli, ktra
sama w sobie pozostaje niewyraalna: chodzi o wiadomo bytu jako tak; kady rozdzia tej
pracy powinien dawa do niej dostp; kady bdc mniejsza czci powinien reprezentowa
cao, ale pozostawia zawsze w ciemnoci to, co staje si jasne dopiero dziki reszcie K.Jaspers, Philosophie. Philosophische Weltorientierung, Springer, Heidelberg 1973, s. IX.
18 K. Jaspers, Sytuacje graniczne, tum. A. Staniewska, (w:) R. Rudziski, Jaspers, Wiedza
Powszechna, Warszawa 1978, s. 188.
19 K. Jaspers, Philosophie. Philosophische Weltorientierung, s. 46.
20 K. Jaspers, Sytuacje graniczne, s. 198.
21 Ibidem, s. 204: Dla bezgranicznej woli ycia, ktra patrzy na sam siebie i na wiat
w sposb pozytywistyczny, ktra przyjmuje trwanie jako absolutn miar bytu, fakt, i mier jest
rzecz nieuniknion, jest powodem bezradnej rozpaczy. Lekko przelizgn si nad tym faktem
pozwala woli ycia zapomnienie wiadomo, e nadejcie mierci jest nieokrelone w czasie.

118

Micha Janiak

rne warianty porednie. Mog obra tak drog rozumowania, ktra suy ukojeniu mojego strachu; przykadem jest tutaj klasyczna sentencja Epikura: mier
powiada najstraszniejsze z nieszcz, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, mier jest nieobecna, a gdy tylko mier si pojawi, wtedy nas ju nie
ma. Wobec tego mier nie ma adnego zwizku ani z ywymi, ani z umarymi;
tamtych nie dotyczy, a ci ju nie istniej22.
Uspokajajc czysto witalny strach Dasein, zaczynam jednake dostrzega, e
zbliajcy si koniec mojego istnienia nie budzi jedynie troski bytu empirycznego o wasne trwanie. Jest to moment przeomowy: widz, e mier nie powoduje we mnie tylko strachu i woli unikania niebezpieczestwa, ale wywouje take bliej nieokrelony lk. Jest to lk przejawiajcy si w uczuciu, e jeszcze
musz pewne sprawy doprowadzi do koca, e nie jestem jeszcze gotw i e
moje czysto empiryczne istnienie traci sens przez wyobraenie o absolutnym
kresie, e wic jako czysta przemijalno wszystko jest pozbawione znaczenia23.
w lk, owo poczucie braku gotowoci na mier, kae mi pyta, co z mojego
ycia ostaje si jako istotne wobec mierci24 ; taki dylemat nie istnieje dla bytu
faktycznego, ktry jako wola ycia pragnie jedynie zachowa siebie w trwaniu; jego rdem nie moe by take ponadindywidualna wiadomo ani nawet wola porzdkujcych ycie wartoci i ideaw. Przeto lk wskazuje, e jestem w moim czasowym, indywidualnym istnieniu czym wicej ni istnienie
empiryczne. Ujawniony na tej drodze wymiar mojego bytu nazywa Jaspers Egzystencj, ktra n i e j e s t k o n k r e t n y m, j a k o c i o w y m b y c i e m
[S o s e i n], l e c z m o n o c i b y c i a [S e i n k n n e n], to znaczy: jestem
nie Egzystencj, lecz moliw Egzystencj. Nie mam siebie, lecz dochodz do siebie. [...] Jestem ni tylko w powadze decyzji. Nie tylko istniej [ich bin nicht nur
da], nie tylko stanowi punkt wiadomoci, nie tylko konstytuuj miejsce duchowej twrczoci we wszystkim tym mog by sob albo zatraci siebie [podkrelenie moje M.J.]25.
Odkrywam tym samym, e co zaley rdowo ode mnie, a odkrycie to ma
charakter skoku: wszystkim urzeczywistnieniom mego bytu przeciwstawiam si
jako moliwo: obiektywizacjom siebie samego przeciwstawiam si [...] jako
wolno26. Janiejszy staje si teraz lk przed mierci, od ktrego wyszedem.
22 Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filozofw, X 125, tum. zbior. w oprac.
I. Kroskiej, PWN, Warszawa 1988, s. 645.
23 K. Jaspers, Sytuacje graniczne, s. 204.
24 Ibidem, s. 202.
25 K. Jaspers, Wiara filozoficzna wobec objawienia, tum. G. Sowiski, Znak, Krakw 1999, s. 142. Uzupenienia w nawiasach, zaczerpnite z tekstu oryginau, pochodz
z wydania: Der philosophische Glaube angesichts der Offenbarung, Mnchen Zrich1984,
s. 118.
26 Por. K. Jaspers, Philosophie. Existenzerhellung, Springer, Berlin 1932, s. 35.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

119

Ot lk moliwej Egzystencji przed mierci jest niejako odbiciem jej lku

przed nierozstrzygnitym yciem; natomiast jako Dasein, tzn. istnienie faktyczne w wiecie empirycznym, boj si mierci i pragn jej unikn za wszelk
cen, nawet za cen sprzeniewierzenia si sobie czy niezdecydowania. Dlatego
Jaspers mwi, e Egzystencja27 zna inn [ni Dasein M.J.] rozpacz z powodu niebytu, ktra moe j przej na przekr witalnemu istnieniu faktycznemu
[trotz ihres vitalen Daseins], kontrastujc z jego jednoczesn wieoci i peni28. T istotn rnic uwypukla nastpujcy eksperyment mylowy: mog
mianowicie wyobrazi sobie, e dane mi bdzie y wiecznie w sensie empirycznym, ale kosztem cakowitego wyjaowienia egzystencjalnego bez adnej nadziei spenienia, bez moliwoci autentycznego bycia sob. Z perspektywy moliwej Egzystencji takie ycie staje si koszmarem ycia bez koca, bez
moliwoci, bez dziaania i bez przekazu komunikacyjnego; przybiera przy
tym form paradoksu: umarem [jako ja M.J.] i musz tak y wiecznie;
nie yj i jako moliwa egzystencja musz znosi cierpienie, jakim jest fakt,
e nie mog umrze29. Takie ycie mimo witalnego, faktycznego trwania
nie jest yciem, lecz mierci; ale jestem to w stanie zrozumie jedynie jako
moliwa Egzystencja.
Jaspers w Philosophie bardzo rzadko powouje si na Kierkegaarda, ale jego
filozoficzny dug u Duczyka jest oczywisty. Wszystkie najistotniejsze aspekty
i warianty sytuacji granicznych (cierpienia, winy, przygodnoci, mierci) znalazy wyraz w dzieach autora Albo-albo, cho s w sporym rozproszeniu i sam
termin sytuacja graniczna nie jest przez Kierkegaarda stosowany. Na kilku
przykadach pokaemy, jak widzia graniczno samej mierci.

Kierkegaard o stawaniu si subiektywnym

wobec mierci
ycie Srena Kierkegaarda byo yciem w cieniu mierci. Ojciec zaszczepi
w nim obsesyjne przekonanie: na rodzinie ciy przeklestwo, a jego potomkowie nie doyj wieku chrystusowego. Myl o mierci i jej oczekiwanie byy
27

Termin techniczny, jakim jest moliwa Egzystencja u Jaspersa, postanawiam pisa

wszdzie z wielkiej litery.
28 Por. ibidem, s. 226. Anna Staniewska tumaczy to zdanie w sposb bardzo dla czytelnika mylcy oddajc wyraenie vitalen Dasein jako witalne egzystowanie (por. Sytuacje graniczne, s. 206). Moim zdaniem termin egzystowanie powinien by w translacji Jaspersa zarezerwowany dla niemieckiego odpowiednika das Existieren, ktry w tekstach Jaspersa ma
cakiem inne konotacje ni rwnie kluczowy termin Dasein.
29 K. Jaspers, Sytuacje graniczne, s. 208.

120

Micha Janiak

w efekcie sta medytacj Kierkegaarda ju od wczesnej modoci30. W dwudziestym czwartym roku ycia pisa31:
Wydaje mi si, jakobym by galernikiem przykutym acuchami do mierci; przy kadym poruszeniu ycia acuchy grzechocz i mier powoduje rozkad wszystkiego i to ma miejsce
w kadej chwili.32

Z czasem myl o mierci staa si dla Kierkegaarda warunkiem jego wasnej

egzystencji uksztatowaa stosunek do ycia, wspgraa z chrzecijaskim imperatywem mierci dla wiata i wsptworzya tym samym jego wasne rozumienie religijnoci33. Nigdy nie bya jednak myl jednoznaczn. mier ma
w sobie dialektyczny potencja, co dobrze ilustruje jedna z ulubionych dewiz autora Albo-albo:
Periissem nisi periissem [Umarbym, gdybym nie umar M.J.] byo i bdzie mottem mego
ycia. To dlatego mogem znie to wszystko, co dawno zabioby kogo innego, kto nie zazna jeszcze mierci.34

Fragment ten mwi o podwjnym sensie mierci i umoliwia rne interpretacje. Najprostsze wyjanienie jest natury psychologicznej. Widzi w tych sowach
wyraz izolacji i osamotnienia, ktre byy udziaem Kierkegaarda przez cae dojrzae ycie. Tak rozumuje choby Walter Lowrie, kiedy wie osobiste nieszczcie z talentem i stwierdza, e melancholijny od dziecka Duczyk nie zacz
pisa w wielkim stylu, ktry ujawni si po raz pierwszy w Albo-albo, do czasu,
a zosta pogrzebany przez swoj zawiedzion mio, i dopki y, pisa jak
czowiek, ktry umiera35.
Ale bardziej interesujce byoby osadzenie tego fragment dziennika Kierkegaarda w szerszym kontekcie jego filozofii stawania si subiektywnym i od30 Zob. K. Toeplitz, Kierkegaard, Wiedza Powszechna, Warszawa 1975, s. 2021. Wystpuje tu biograficzne podobiestwo z Jaspersem, ktry z powodu chronicznej choroby od modoci y w przekonaniu, utwierdzanym take przez lekarzy, e zostao mu bardzo niewiele czasu.
Na temat choroby Jaspersa zob. S. Kirkbright, Karl Jaspers. Navigations in truth, Yale University, New Haven 2004, s. 1316.
31 Janusz Salamon, w skdind godnym polecenia artykule, datuje bdnie t wymown notatk na rok 1840. J. Salamon, mier i umieranie w Papirer Kierkegaarda, Analiza i Egzystencja 2006, nr 3, s. 62.
32 S. Kierkegaard, Journals and Papers, tum. H. Hong, E. Hong, t. 17, Indiana University,
Bloomington 19671978. W przypadku cytatu z Dziennikw podaj oznaczenie skrtem (JP), nastpnie kolejno numer tomu i notatki z wydania angielskiego: S. Kierkegaard, JP V 5256.
33 Jake wstrzsajca jest sama myl o tym, e czowiek prawdziwie reprezentujcy
Chrzecijastwo musi umrze dla wiata, umrze dla czowieczestwa w jego zwykym sensie
S. Kierkegaard, JP VI 6616; Chrzecijastwo zamienia wod w wino; odmawia czowiekowi
tego, co ziemskie, ale daje mu to, co wieczne; musi on umrze dla wiata, ale wanie wtedy
staje si duchem S. Kierkegaard, JP I 79.
34 S. Kierkegaard, JP VI 9.
35 W. Lowrie, Kierkegaard, tum. J.A. Prokopski, Wyd. Marek Derewiecki, Kty 2011, s. 67.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

121

krywanej z mistrzostwem dialektycznej struktury osobowoci. Takie spojrzenie

odsya przede wszystkim do dwch dzie pisanych pod pseudonimami: Nienaukowego zamykajcego postscriptum do Okruchw filozoficznych i Choroby na
mier. Pierwsze zawiera kluczowe rozwaania o egzystencjalnym odniesieniu
jednostki do wasnej miertelnoci, w drugim za znajdziemy wyrafinowane rozwinicie myli odnotowanej krtko w Papirer: niczym rzymscy legionici zdaem sobie spraw, e istniej rzeczy gorsze od mierci36. Dopiero tym tle formua periissem nisi periissem uzyska peny sens.
W Nienaukowym zamykajcym postcriptum Kierkegaard jako Climacus podejmuje gr z czytelnikiem. Zdaje si prowokowa pytaniem: w jaki sposb
mylisz o mierci i co waciwie o niej wiesz? Podpowiada ironicznie, e wiedza czytelnika odpowiada zapewne temu, co wiedz wszyscy i co wie sam autor: ludzie umieraj i to na rne sposoby; wiem, e umr w pokoju penym
czadu i jeli zayj dawk kwasu siarkowego, e mona umrze z powodu
jakiego drobiazgu, a mier sam przedstawi komicznie lub tragicznie37.
Czym jest mier, to kady wie i widzi. Dalsze mylenie staje si strat czasu
i kultywowaniem banau.
Quasi-sokratejska gra Climacusa z czytelnikiem polega na propozycji, by
popiech zastpi cnot powcigliwoci. A wtedy problem z pozoru prosty i atwy do zlekcewaenia przeksztaca si w najtrudniejszy38 i czyni namys intensywnie naglcym:
Ale popatrz, oto mimo caej tej nadzwyczajnej wiedzy [...] nie mog mierci uzna za zdarzenie, ktre poznaem. [...] Uwaam, e lepiej byoby nad fenomenem mierci porozmyla, by istnienie nie zakpio ze mnie, [...] zamy, e mier byaby tak zoliwa, e przyszaby ju jutro!39

Powcigliwo Climacusa otwiera now perspektyw problemu mier i ujawnia jego egzystencjalny charakter. Mona go przedstawi w czterech nastpujcych
po sobie odsonach:
Po pierwsze, mier dotyczy mnie jako jednostki i musz si do niej odnosi jako jednostka. Mylc o mierci w kategoriach oglnych, ujmuj j jako co
zewntrznego i sam przyjmuj pozycj niezaangaowanego obserwatora, ktrego nie dotyczy to, co sam obserwuje, ale przecie nigdy nie jestem kim w ogle, tylko jestem wanie t konkretn jednostk, ktra jest skoczona i umrze.
mier bezwzgldnie mnie dotyczy i stanowi imperatyw uwewntrznienia wasnej
skoczonoci. Wobec niej jak mwi Kierkegaard staj si subiektywny.
36
37

S. Kierkegaard, JP VI 6194.
S. Kierkegaard, Nienaukowe zamykajce postscriptum, prze. K. Toeplitz, Wyd. Marek
Derewiecki, Kty 2011, s. 176.
38 T gr z czytelnikiem i styl prezentowania pyta filozoficznych na przykadzie mierci
dobrze omawia P. Muelch, Thinking Death into Every Moment, (w:) P. Stokes, A. Buben (red.),
Kierkegaard and Death, Indiana University, Bloomington 2011, s. 101121.
39 S. Kierkegaard, Nienaukowe zamykajce postcriptum, s. 177.

122

Micha Janiak

Po drugie, taki indywidualny stosunek do mierci umoliwia nowy stosunek

do wasnego czasu i do wasnej historii. Charakteryzuje go fundamentalna niepewno, ktra subiektywizuje mj stosunek do czasu i przesyca kad chwil.
Kady moment staje si peen znaczenia. Czas nie upywa ju anonimowo, jest
moim wasnym czasem, skoczonym i niepewnym, w ktrym musz niepewno
jego kresu wci na nowo podejmowa i przezwycia:
Staje si coraz waniejsze, by niepewno [mierci] uczyni myl kadej chwili mojego ycia, poniewa niepewno ta jest w kadej chwili obecna, wic mona t niepewno przezwyciy tylko w ten sposb, e j w kadej chwili przezwyciam.40

Po trzecie, mier pozwala spojrze na ycie jako na obdarzon indywidualn jakoci cao. Jeli istnienie doczesne nie miaoby kresu, nie mgbym
orzec, czy miao ono sens, czy byo dobre, czy ze; czy byo to ycie spenione,
czy stracone nieskoczona otwarto horyzontu przyszoci nie pozwala nada
yciu owej wicej jednoci. Dlatego Kierkegaard mwi, e tylko wobec mierci ycie moe by zadaniem i obiektem odpowiedzialnoci, moe otrzyma swoje
dobro i zo. I dlatego kae Climacusowi pyta o etyczny wymiar jej znaczenia,
a sam myl o mierci okrela jako dziaanie41. A w innym miejscu, ju pod
wasnym nazwiskiem, mwi o powadze ycia zwizanej z myl o kocu
i utracie wszystkiego, o tym e wszystko zostanie podsumowane, a adna litera
nie zostanie dodana, a sens zwizany jest z kocem42.
Po czwarte, mier przez swoj nieprzejrzysto staje si kamieniem obrazy
dla rozumu, stanowi dla niego granic. Prba przezwycienia kresu rodkami
czysto rozumowymi, w formie okrelonego wyobraenia niemiertelnoci czy
prby jej dowodu, jest skazana na porak. Jeli chodzi o yw egzystencj
i zadanie stawania si subiektywnym, nieprzejrzysto okazuje si zbawienna
otwiera na inne pojcie prawdy ni prawda oglna, indywidualizuje i intensyfikuje, pozwala na wybr siebie, o ktrym mowa w drugim licie z Albo-albo, poprzez ktry wszystko zyskuje odpowiedni etyczny ciar, staje si kwesti stawania si, walki o wierno samemu sobie, nadaje yciu jego dobro i zo,
40 Ibidem, s. 178. Przekad zosta zmodyfikowany, bo polski tumacz, ze wzgldw jzykowych, oddaje duskie at tnke den ind i ethvert ieblik af mit Liv jako by pomyle o niej
w kadej chwili mojego ycia. Zdanie jednak jest wane dla interpretacji i nieprzypadkowo
tumaczone w przekadach angielskich i niemieckich dosownie jako wmyla j w kad chwil mego ycia thinking it into every moment (H. Hong), den Tod in jeden Augenblick
meines Lebens hineinzudenken (B. Diderischen).
41 Ibidem, s. 179180. To samo w stosunku do niemiertelnoci: A postawienie pytania
jest dla egzystujcego podmiotu, ktry to pytanie stawia, rwnoznaczne z dziaaniem... Pyta
wic jak ma wyrazi swoj niemiertelno egzystujc, czy j rzeczywicie wyraa ibidem,
s. 187.
42 S. Kierkegaard, Three Discourses on Imagined Occasions, tum. H. Hong, E. Hong,
Princeton University, NewJersey1993,s. 78.

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

123

a nie jest ju polem pustej, jakociowej zmiany i obojtnego upywu chwil43. To

aspekt etyczny granicy poznania, zwizany z cile z poprzednim punktem. Ale
granica ta bardziej jeszcze umoliwia religijny wymiar przezwycienia mierci w wierze, ktra ju wprost czerpie swoj moc z paradoksu i poraki rozumu
wobec jego granic, o ktrych przypomina mier44.
* * *
Jak wida, dowiadczenie skoczonoci jest moliwym rdem tego, co autentyczne i scala osobowo. Odcicie si od niego, stumienie, ucieczka czy faszywe oswojenie grozi klsk z duchowego punktu widzenia gorsz ni mier
fizyczna. Nie mona tu oczywicie odda caej skomplikowanej dialektyki zarysowanej przez Kierkegaarda w Chorobie na mier, ktra wanie istot rozpaczliwej klski najintensywniej eksploruje. Zaznaczmy tylko jeden wtek: wypaczony stosunek do wasnej skoczonoci, bdcy rdem rozpaczy.
Anti-Climacus opisuje osobowo jako syntez skoczonoci i nieskoczonoci, ktra refleksyjnie ustosunkowuje si do siebie samej i pozostaje w relacji
do czynnika trzeciego, ktry j ustanawia i jest wzgldem niej transcendentny
(Bg)45. Jeli rwnowaga elementw tej syntezy zostanie zaburzona, jani grozi
destrukcja, choroba o charakterze duchowym zrodzona w samym centrum osobowoci rozpacz. Z perspektywy tak rozumianej syntezy osobowoci stosunek
do mierci, czyli wasnego kresu, ma natur dialektyczn; moe si wyrazi
w dwch gwnych aberracyjnych formach: w negacji pierwiastka nieskoczonego na rzecz skoczonego bd na odwrt.
Jeli wiadomo wasnej miertelnoci prowokuje ucieczk w mistycyzm,
zacieranie kresu w poetyckiej fantazji czy w grze wyobrani, oznacza to rozpacz nieskoczonoci z braku skoczonoci, czyli rdowe zafaszowanie
i dezintegracj osobowoci. Pod pojcie to moe podpada co w rodzaju abstrakcyjnego sentymentalizmu, duchowo romantyczna, a tym bardziej jej spotgowana pochodna wyobrania dekadencka46.
Na drugim biegunie lokuje si jaowa afirmacja skoczonoci jako czego
oczywistego; mier widziana jako zdarzenie pospolite, ktre nie budzi zdziwie43

S. Kierkegaard, Albo-albo, tum. K. Toeplitz, t. 2, PWN, Warszawa 1982, s. 226 i 340.

Wieczna godno czowieka polega na tym, e ycie jego moe otrzyma histori, a rola pierwiastka boskiego w nim sprowadza si do tego, e jeli czowiek zechce, moe sam tej historii
nada cigo, wi wewntrzn.
44 Por. S. Kierkegaard, Okruchy filozoficzne. Chwila, tum. K. Toeplitz, PWN, Warszawa
1988, s. 4447.
45 S. Kierkegaard, Boja i drenie. Choroba na mier, tum. J. Iwaszkiewicz, PWN,
Warszawa 1982, s. 146147.
46 Na temat romantyzmu jako rda dekadencji zob. A. Lewandowski, Narodziny dekadencji z ducha romantyzmu, (w:) Pesymizm, sceptycyzm, dekadentyzm..., s. 277298.

124

Micha Janiak

nia, nie jest ju czym intensyfikujcym dla jednostki, nie powoduje godu
bezwarunkowoci i pragnienia niemiertelnoci, czyli nie ywi ju transcendujcego doczesnoci spojrzenia na czas. Czowiek staje si numerem wrd tumu, nie przeywa ju udrki wasnego kresu oswaja go lub wygodnie ignoruje; nie staje si, tylko podlega jaowym zmianom. A form takiej rozpaczy
staje si rozpacz niewiadoma a by w takiej rozpaczy to nie zauwaa jej
wcale.
Oto wanie rzecz gorsza od mierci fizycznej: wieczne umieranie duchowe, ale wci trwanie przy yciu47, czyli trway deficyt osobowoci, cige niespenienie i rozdarcie, niemono zharmonizowania tego, co w czowieku dy
do bezwarunkowoci i wiecznoci, z tym, co w niej skoczone i czasowe.
Wida teraz, dlaczego Kierkegaard tak uwielbia zapisane w dziennikach
motto: Periissem nisi periissem bo jeli bym nie umiera, to bym przepad, bo
by miertelnym, znaczy wanie by egzystencj; jeli bym nie rozpacza z powodu kresu, bybym martwy za ycia48; bez odniesienia do kresu, nie stawabym
si jednostk i nie wybiera siebie w historii, ktra jako jedyna jest mi dana; pogrzebabym si za ycia, a jest to rzecz gorsza od mierci49.

Kierkegaard a Jaspers rnica stanowisk

Emil Cioran pisa wymownie o odkryciu nieuchronnoci mierci: cho od
czasu do czasu udaje nam si uchwyci jego gbok prawd, to jednak wzdragamy si przed wycigniciem z niej ostatecznych konsekwencji50. Przy caej
ambiwalencji stosunku Jaspersa do Kierkegaarda, ktrej przy wielu okazjach
dawa wyraz, jedno by zawsze gotw Duczykowi przyzna: nie lka si wyciga owych ostatecznych i najbardziej niewygodnych konsekwencji, a podstaw wasnego mylenia uczyni bezwarunkow uczciwo. Dlatego jego pisarstwo
ukazuje w nieprzebranym bogactwie podstawowe sytuacje i rdowe stosunki
waciwe czowiekowi51.

47

S. Kierkegaard, Choroba na mier, s. 152.

Sama rozpacz ma walor dialektyczny: jest cierpieniem i mk, ale zarazem zawiadcza
o tym, co najszlachetniejsze w istocie czowieka, o transcendujcej doczesno wolnoci egzystencji jest chorob, na ktr nie popa jest najwikszym nieszczciem ibidem, s. 162.
49 Szerzej temat metafory mierci za ycia zob. G. Connell, Knights and Knaves of Living Dead. Kierkegaards Use of Living Dead as a Metaphor for Dispair, (w:) Kierkegaard and
Death, s. 2143.
50 E. Cioran, Zy demiurg, tum. I. Kania, Warszawa 2008, s. 88.
51 K. Jaspers, Kierkegaard, (w:) idem, Aneignung und Polemik, Piper, Mnchen 1968,
s. 306.
48

mier jako sytuacja graniczna w filozofii Jaspersa i Kierkegaarda

125

A jednak t ocen twrczoci Kierkegaarda opatruje Jaspers do kontrowersyjn tez: skromna i prosta pobono, ktrej Kierkegaard nieraz dawa wyraz, nie bya motywem jego mylenia i dziaania. W jego dziele jest ona ledwie
widoczna, poza paroma zdaniami z budujcych mw52. A przecie to wanie
wiara, czy te lepiej: sposb praktykowania wiary, stosunek do wiary i sposb
jej widzenia, jest tym, co stanowi o gwnej rnicy w pogldach na temat granicznoci mierci obu filozofw. Mona wrcz zaryzykowa stwierdzenie, e
gdyby nie pobono Kierkegaarda, stanowica to jego mylenia, to istotnych
rnic by nie byo53. O ile bowiem u Jaspersa dowiadczenie granicznego charakteru mierci otwiera czowieka na moliw Egzystencj, tym samym inicjujc cay filozoficzny proces, ktry jest zwizany z czowieczestwem samym
i potguje jego potencja, to u Kierkegaarda ostatecznym rezultatem granicznego dowiadczenia jest ulego wobec paradoksu i oparcie w wierze biblijnej
chrzecijastwie, nawet jeli nie ortodoksyjnym, to przecie bardzo surowo pojtym i zakorzenionym w treciach objawienia54. Wiara jest bowiem jedyn postaw zdoln do konfrontacji z niepewnoci mierci. Wierzy mona tylko moc
paradoksu, a jedynie wiara zdolna jest zasymilowa w peni skoczono i zwyciy rozpacz. Niepewno sama staje si tutaj wartoci jako medium intensyfikujce religijny patos, jest wrcz waciwym medium wiary, a religijno jeszcze bardziej podsyca niepewno:
Jeli nie byoby trzsie ziemi, ani erupcji wulkanw, ani plag i wojen, to aby skutecznie uczy
czowieka niepewnoci wszystkich rzeczy, najodpowiedniejsza do codziennego uytku byaby
przemowa religijna.55

Jaspers natomiast prbowa ugruntowa moliwo czysto filozoficznej konfrontacji z sytuacjami granicznymi, wcznie ze mierci. Rozjanianie Egzystencji jest wedug niego zdolne otworzy perspektyw innej wiary ni wiara w treci
objawienia nazywa j wiar filozoficzn, wiar opart na wolnoci i notorycznie niejednoznacznych szyfrach, ktre zaporedniczaj stosunek Egzystencji
do Transcendencji. Jest to zoona problematyka i nie sposb jej tu zadowalajco rozwin. Najistotniejsze pozostaje, e dla Jaspersa to filozofia jest planem
docelowym i ostatecznym, w ktrym czowiek ma za zadanie si rozpozna. Wiara w objawienie natomiast rozmija si z istot filozofii: stanowi albo osunicie
si moliwej Egzystencji w naiwne przedmiotowe wyobraenia na temat rze52

Ibidem, 304.
Pogld ten zdaje si choby czciowo podziela Tomasz Kup w pouczajcym rozdziale o stosunku Jaspersa do Kierkegaarda i jego wyranym odciciu si od religijnej warstwy pogldw Duczyka. Zob. idem, Koncepcja Egzystencji Srena Kierkegaarda w kontekcie filozofii niemieckiej, Wyd. UMK, Toru 2004, s. 2458.
54 Umacnia to przekonanie zwaszcza lektura Dziennikw. Por. na ten temat J. Salamon,
op. cit., s. 7183.
55 S. Kierkegaard, JP I 1036.
53

126

Micha Janiak

czy ostatecznych, ktre nie mog by nigdy przedmiotem poznania, albo te

i tutaj Jaspers sytuowaby religijno Kierkegaarda wiara staje si kapitulacj rozumu, izolacj, rezygnacj z komunikatywnoci, niemoliwym do spenienia wymogiem cigego stania na krawdzi u przepaci absurdu, ktre jedynie
cienka linia oddziela od nihilizmu56.

56

Por. K. Jaspers, Kierkegaard, s. 299300.