Kamil Minkner

Typologie filmu politycznego

Jeden z zapewne najstarszych konceptw w tym wzgldzie, pochodzi z 1976 roku i

jest autorstwa Jamesa Monaco, ktry podzieli filmy wedug kryterium politycznoci na
cztery gwne typy. Po pierwsze, wyrni filmy mityczne. Kategoria ta wychodzi z
zaoenia, e wszystko jest polityczne, e polityczne aspekty mog by we wszystkich
relacjach komunikacyjnych, take za pomoc filmu. Polityczno ma tu charakter
niewiadomy, a najbardziej znaczcym medium generowania takiej mitycznej paszczyzny
politycznej okazuje si telewizja. Ten typ moe okaza si zarazem najbardziej efektywny,
poniewa odbiorca nie dekoduje takiego komunikatu jako politycznego. Po drugie, Monaco
wymienia filmy narracyjne, ktrych polityczny charakter ma charakter eksplicytny,
bezporedni, czytelny i ropoznawalny zarazem na poziomie narracji, fabuy, obserwowanych
zdarze. To wszelkie filmy o polityce lub o tematyce politycznej, wrd ktrych wymieni
mona takie obrazy jak Kandydat, Pan Smith jedzie do Waszyngtonu, Z. Po trzecie, filmy
rewolucyjne. Jak stwierdza autor s to dziea radykalne, ktre posiadaj silnie uwypuklony cel
w sferze publicznej, spoecznej, a zasadniczym celem zamierze jest wspieranie akcji
rewolucyjnej. Za przykad Monaco podaje filmy radzieckie po roku 1920 czy te kubaskie z
okresu narodzin reimu Castro. Po czwarte, filmy strukturalne (analityczne). To utwory, w
ktrych teoria gruje nad praktyk. To filmy eksperymentalne, awangardowe, rewolucyjne,
nie tylko w zakresie treci, co wrcz przede wszystkim formy, ktra nierzadko ma by
sposobem na adekwatn do tematu artykulacj. Za najbardziej typowe w tym wzgldzie
Monaco uwaa dziea francuskiego reysera Jeana-Luca Godarda, nad ktrego twrczoci
pochyl si szerzej poniej1.
Problemem typologii Monaco jest nie do koca czytelne kryterium, co spowodowao,
i w rezultacie wyuszczy on zarwno niezwykle pojemn kategori filmu mitycznego, a z
drugiej zbyt wsk kategori filmu rewolucyjnego, ktry raczej mgby by pewnym
podtypem. Poza tym, jedne typy zostay wyodrbnione na podstawie tematycznoci
(narracyjne), inne formalnej (analityczne), a jeszcze inne teleologicznej (rewolucyjne).
Uznaj jednak wag wkadu Monaco w zakresie tworzenia typologii kina politycznego,

J. Monaco, The Costa-Gavras Syndrome, s. 51.

zwaszcza jeeli chodzi o sposoby rozumienia politycznoci filmw pozornie niepolitycznych

(np. awangardowych).
Wasn propozycj typologiczn w zakresie filmu politycznego zaprezentowa take
Michael Genovese, ktry uwzgldni w niej take filmy dokumeantalne. Za kryterium
podziau uzna dostpne style prezentacji treci politycznych. Klasyfikacja badacza
obejmuje niejako dwa poziomy. Na poziomie pierwszym umieszcza on rdo pochodzenia
danego filmu, wymieniajc filmy komercyjne, niekomercyjne i rzdowe. W tym pierwszym
przypadku mamy do czynienia z typowymi rynkowymi przedsiwziciami firm prywatnych,
ktre realizuj si na paszczynie popularnych gatunkw filmowych. Drugi typ dotyczy
rozmaitych organizacji pozarzdowych, biznesowych, grup interesu itd. Trzeci natomiast
wie si z filmami produkowanymi, sponsorowanymi przez pastwo. Na drugim poziomie
konkretyzacji mamy szczegowe rodzaje filmu politycznego, ktre Genovese wyodrbnia
generalnie na zasadzie gatunkowoci. I tak polityczne filmy komercyjne dziel si na
dramaty, wojenne, propagandowe, science-fiction, komedie i dokumentalne. Wrd filmw
niekomercyjnych mona wyrni z kolei utwory propagandowe, promocyjne, instruktaowe
i dokumentalne. W kocu w obrbie filmw rzdowych mona odnale obrazy
propagandowe, informacyjne, dokumentalne2.
Gwnym problemem typologii Genovese jest fakt, i omawia on dane typy gwnie
poprzez klasyczne gatunki filmowe, nie poddajc gbszej analizie poszczeglnych rodzajw
w sensie bardziej teoretycznym (waciwoci, cechy, charakterystyka). Nie dokonuje wic
teoretycznej konceptualizacji danego rodzaju, a raczej wyjania jego istot poprzez
omwienie konkretnych filmw i enumeracj. Dlatego, w moim przekonaniu typologia
Genovese ma ma warto poznawcz, zwaszcza w kontekcie politologicznym.
Dokonujc przegldu rozmaitych typologii nie sposb pomin propozycji polskich.
Czoowy polski krytyk filmowy, Jerzy Paewski w sposb zasadniczy oddzieli przede
wszystkim filmy polityczne od filmw protestu. Te pierwsze stanowi racjonaln krytyk,
proponuj alternatyw; te drugie s wyrazem anarchistycznego buntu, ktry rezygnuje z
racjonalnego i dyskursywnego opisu rzeczywistych mechanizmw politycznych3. Krytyka
zastpiona jest wic przez krzyk sprzeciwu. W obrbie waciwych filmw politycznych
Paewski wyrnia filmy stanowice rodzaj deklaracji wiatopogldowej. Utwory te, w
subiektywny sposb, komunikuj o doniosych problemach wiata, a ich gwnym celem jest
ch ekspiacji, zaszczepienia wiadomoci narodowej, oczyszczenia (np. Wcieko G.C.
2
3

M. Genovese, Politics and Cinema, s. 27-64.

J. Paewski, Zote palmy za polityk, Kino 1973, luty (nr 86), s. 42.

Scotta o eksperymentach US Army z broni chemiczn). Drugi typ zwizany jest z

nawoywaniem do rewolucji spoecznej. W obrbie tego typu mona odnale zachodnie,
relatywnie klasycznie zrealizowane filmy, jak Klasa robotnicza idzie do raju E. Petriego
(1972), fabularyzowane instruktae agitacyjne dla rewolucjonistw, jak Ciosem za cios M.
Karmitza, jak te rewolucyjne w formie i treci filmy latynoamerykaskie, jak boliwijski
Odwaga ludu J. Sanjinsa. Trzeci typ zawiera filmy o technologii wadzy, a wic lustrujce
istot mechanizmw systemu politycznego i sprawowania wadzy politycznej, jak filmy
polityczne sensu stricto w rodzaju Sprawa Mattei F. Rosiego czy te tzw. filmy policyjne (np.
Zeznanie komisarza policji przed prokuratorem republiki D. Damianiego). Czwarty typ
obejmuje tzw. alegorie polityczne, ktre czsto w abstrakcyjny i uoglniony sposb, pozornie
niepolityczny odnosz si do polityki (np. wity Micha mia koguta braci Tavianich)4.
Z kolei J. Skwara wyodrbni trzy grupy filmw politycznych. Przy czym naley
odnotowa, i polityczno kina pojmowa przede wszystkim ramach ideologicznych uwika
filmw zachodnich, ktre dla autora czsto okazyway si komunikatami politycznymi,
propagand wymierzon w kraje demokracji ludowych5. Po pierwsze wic, filmy
antykomunistyczne. To jadowita antyradziecka propaganda filmowa, ktra rozwina si we
wczesnych latach powojennych. Wystpuje w nich syndrom psychozy wojennej, wyrane
przewiadczenie o rychym wybuchu trzeciej wojny wiatowej. Klasycznym przykadem
moe by utwr Williama Wellmana elazna kurtyna o intrydze szpiegowskiej, za ktr
odpowiedzialny jest personel ambasady radzieckiej. Po roku 1949, kiedy ZSRR posiad ju
bro jdrow, jzyk takiej radykalnej filmowej propagandy uleg zmianie. Po drugie, filmy
remilitarystyczne. Wpisyway si one w ducha rewizjonistycznego, zwaszcza jeeli chodzi o
rol i odpowiedzialno polityczn za zbrodnie wojenne wczesnej RFN. Nurt
zapocztkowali filmowcy amerykascy, szybko jednak to filmy zachodnioniemieckie zaczy
by dominujce w jego obrbie. W typowych obrazach tego typu wybielano Wehrmacht,
ukazujc pozytywnych bohaterw z wojska na tle bezdusznych i okrutnych gestapowcw lub
widzc w nich opozycjonistw wobec Hitlera. Okruciestwo wojny w stosunku do
zwycizcw i pokonanych okazuje si podobne, co miao skania do wsplnoty i
wspodczuwania ludzi z dwch wielkich blokw ideowych, budowanego jednake na
swoistej amnezji i braku odpowiedzialnoci. Przykadem moe by film znanego ambitnego
reysera niemieckiego Helmuta Kutnera, Genera diaba, wybielajcy jednego z asw
hitlerowskiego lotnictwa, generaa Udeta. Po trzecie, filmy bondowskie. To dziea typowo
4
5

Tame, s. 42-47.
J. Skwara, Film zachodni a polityka, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1970.

komercyjne, wrcz zabawowe, ktre jednake pod paszczykiem przyjemnej narracji w

konwencji filmu sensacyjnego czy te szpiegowskiego promuj zachodni styl ycia, w tym
take model polityczny. Za wzorcowe w tym wzgldzie autor uzna filmy o Jamesie Bondzie,
std nazwa.
Najbardziej zapewne rozbudowan jak dotd w literaturze przedmiotu prb typologii
da Peter J. Haas, co wane zostaa ona podjta przez politologa i to na dodatek stosunkowo
niedawno, pochodzi bowiem z roku 2000. Poza tym, co szczeglnie istotne, autor
zaprezentowa swoje wywody w kontekcie poszerzonej eksploracji semantycznej filmu
politycznego jako kategorii politologicznej, podejmujc jednoczenie zwizki filmu
politycznego i nauk politycznych, w tym teorii polityki. P.J. Haas podkrela zarazem, i
analiza jego ma zarwno kontekst pedagogiczny, jak i oglny, teoretyczny. W rezultacie film
to dla nie go potencjalne narzdzie teorii polityki, bowiem magiczna zdolno filmw w
kreowaniu rzeczywistoci jest przynajmniej analogiczna do procederw teoretykw
polityki6. Warto eksplanacyjn swojej koncepcji wykorzysta nastpnie w obszernej pracy,
w ktrej wsplnie z Terry Christensen podj si analizy komunikatw politycznych w
filmach amerykaskich7. Ponisz typologi przywouj na podstawie tych dwch publikacji.
Jako punkt wyjcia Haas (take wraz z Christensen), stwierdza, e w analizie filmw
politycznych funkcjonuj m.in. dwie przeciwstawne koncepcje. Pierwsza, zwraca uwag na
tre; druga, na intencje w komunikowaniu znacze politycznych w filmach. Obie traktowane
rozcznie maj swoje wady. Zorientowanie na tre pozbawia nasz ogld tych dzie, ktre
kompletnie nie wi si z polityk tematycznie, ale wykazuj spory potencja poredni w
tym kontekcie, a nawet bezporedni (np. poprzez wpywy ideologiczne rozmaitych
wyobrae spoecznych). Druga koncepcja, nie bierze pod uwag, e filmy czsto s
odbierane inaczej ni chciaa tego instancja nadawcy. Moliwoci wyjcia z impasu, aby
wykorzysta ich zalety, ale i przezwyciy wady, jest wic poczenie obu podej8.
Haas proponuje niezwykle klarowne kryterium swojej typologii widzc je na
skrzyowaniu dwch zmiennych politycznej zawartoci filmu (wysoka lub niska) oraz
politycznej intencji (wysoka lub niska). Pierwsza zmienna wie si z empirycznym aspektem
teorii polityki, ktry generalnie polega na odzwierciedlaniu rzeczywistoci politycznej i
prbie jej opisu. Przy czym, chocia autor nie stwierdza tego implicite nie oznacza to, i akcja
6

P.J. Haas, A Typology of Political Film, Working Paper #11, Political Film Society, Manuscript Received
March 2000, Hollywood, s. 5.
7
T. Christensen, P.J. Haas, Projecting politics: political messages in American films, M.E. Sharpe, New York
2005.
8
Tame, s. 4-6.

filmu powinna si dzia typowym rodowisku politycznym, czyli wrd politykw. Czsto
chodzi mu po prostu o spore natenie wiedzy politycznej na temat np. systemu politycznego,
nawet jeeli bohaterami nie s politycy. Druga zmienna dotyczy raczej normatywnego
kontekstu politycznej teorii, gdzie waniejszy jest sd, nakaz, perswazja i ktre raczej
wychodz z okrelonym zaoeniem na temat rzeczywistoci politycznej, nierzadko prbujc
j nagina rozmaitymi twrczymi sposobami. Na skrzyowaniu poszczeglnych zmiennych
autor otrzymuje cztery zasadnicze typy filmu politycznego: czyste (pure political movies),
politycznie reflektywne (politically reflective movies), spoecznie reflektywne (socially
reflective movies), autorskie (auteur polticalmovies). W pierwszym przypadku mamy do
czynienia z filmami, ktre nie tylko zawieraj informacje dotyczce tematyki politycznej
(wiedza o systemie politycznym, podmiotach polityki i ich dziaaniach), ale i s planowane
jako polityczne. Intencj ich twrcw jest przekazanie pewnej politycznej wiedzy. Wrd
przykadw Haas podaje: Pan Smith jedzie do Waszyngtonu, Kandydat, ale i filmy
propagandowe. Wszystkie te obrazy cechuje wic wysoki stopie intencjonalnoci i
zawartoci politycznej.
Filmy politycznie reflektywne odnosz si nie tyle do refleksyjnoci, co raczej do
odzwierciedlania (angielskie sowo reflect), s one bowiem zwierciadami pewnych
politycznych tendencji, procesw, zjawisk, prawidowoci. Filmy te posiadaj wysoki adunek
politycznej zawartoci, ale niski politycznej intencjonalnoci. S wic niejako zwierciadem
politycznej rzeczywistoci, przekazuj nam o niej wiedz oraz daj wyraz jej wiadomoci,
ksztatujc tym samym nasze wyobraenia o niej. Jednoczenie nie s jako polityczne
komunikaty programowane. Ich polityczno wynika niejako z zakotwiczenia w realia danej
epoki. W rezultacie przekazuj one niejako symboliczne informacje na temat polityki;
informuj widzw o pewnych tendencjach politycznych, klimacie politycznym, rnych
mechanizmach. Wrd typowych dzie w ramach tej kategorii wymienia Haas i Christensen
wymieniaj Dzie niepodlegoci, Inwazja porywaczy cia, wiele filmw prawniczych lub
westernw.
Z kolei filmy spoecznie reflektywne cechuje zarwno niska zawarto polityczna, jak
i niewielki stopie politycznej intencjonalnoci (np. Przemino z wiatrem). Haas i
Christensen wyranie jednak podkrelaj, e to nie znaczy, e filmy te nie maj politycznego
znaczenia w ogle. S one rdem informacji na temat publicznoci, odzwierciedlaj jej
aspiracje, wierzenia, wartoci, oczekiwania. W kocu film, eby si sprzeda musi dotrze do

wielu ludzi. Ja rwnie sdz, e to sprawia, i dziea tego typu mog wykazywa spory
potencja ideologiczny9.
Natomiast polityczne filmy autorskie odznaczaj si wprawdzie niskim stopniem
politycznej zawartoci, ale niezwykle wysoki jest ich poziom politycznej intencjonalnoci.
Nazwa kategorii nie wie si z polityk autorsk reysera, ktry kontroluje cay proces
twrczy, a raczej dotyczy rozmaitych strategii symbolicznych, by przekaz polityczny
wiadomie zamierzony, poda w bardziej poredni, artystycznie wysublimowany sposb.
Jako przykad autorzy podaj filmy Ojciec chrzestny i Takswkarz10.
Typologi Haasa traktuj jako ukad wsprzdnych, ktre pozwol mi rozpozna
rozmaite typy filmw politycznych oraz rozwizania formalne oraz treciowe, jakie w tym
kontekcie s podejmowane. Zanim jednak to nastpi, chc bliej przyjrze si rozmaitym
typom znacze politycznych, jakie uobecniane s w filmach, a ktre pozwol nam dokadniej
rozpozna to, co Haas okreli mianem zawartoci treciowej.

Tame, s. 10.
Por.: P.J. Haas, A Typology of Political Film, s. 7-10.

10