N e u r o k o g n i t y w i s t y k a w pa t o l o g i i i z d r o w i u , 2 0 1 1 2 0 1 3

Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie

5666

Wiesaw Piesiak

Genetyka starzenia si mzgu*

Starzenie si mzgu czowieka

Starzenie si mzgu tozmiany morfologiczne, anato
miczne ifunkcjonalne. adne badania dotychczas przepro
wadzone naludziach nie potwierdziy w100%, ewielko
mzgu pozostaje wzwizku poziomem inteligencji. Utrata
masy mzgu postpujca zwiekiem nie musi oznacza
spadku zdolnoci poznawczych. Najwaniejsze szmiany
obserwowane wjdrach podstawy mzgu (odpowiedzialne
za integracje ruchw zwiekiem zmieniaj si zpowodu
nagromadzenia elaza, ale jednak dugo tezmiany nie powo
duj nastpstw funkcjonalnych). Starzenie mzgu moe
by (www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed): a) optymalne bez
adnych objaww pogorszenia funkcji poznawczych; b) sta
rzenie si fizjologiczne niewielkie pogorszenie funkcji
poznawczych; c) MCI = ZP (mild cognitive impair
ment = agodne zaburzenia procesu poznawczego), subiek
tywne iobiektywne zaburzenia poznawcze zprawidowym
codziennym funkcjonowaniem; d) otpienie wyrane
zaburzenia poznawcze wpywajce nacodzienne funkcjo
nowanie. Nastpstwem starzenia si mzgu jest pogorsze
nie: pamici operacyjnej, szybkoci przetwarzania infor
macji, funkcji obronnych jak hamowania co powoduje
rozwleko idygresyjno wprzeciwiestwie domzgu
modego, ktry jest sprawny apobudzenia ihamowania
wkorze mzgowej mog wywoa indukcj, tj. zjawisko,
wktrym stan pobudzenia lub hamowania powoduje prze
ciwstawny proces wssiednich orodkach. Hamowanie ma
due znaczenie ochronne dla samego ukadu nerwowego,
chronic go przed wyczerpaniem. Geny majce wpyw
nastarzenie mzgu oraz napami zostay wanie ziden
tyfikowane poraz pierwszy whistorii bada przez mi
dzynarodow grup badawcz, ktra pracowaa nad chorob
Alzheimera w90% przypadkw (SAD) wystpuje spo
radycznie aw10% (FAD) rodzinnie. Ale kada znich
moe mie jedn zdwu odmian: posta wczesna (EOAD,
pocztek przed 65. rokiem ycia) oraz posta pna (LOAD,
pocztek po65. roku ycia). Patogeneza starzenia si mzgu:

a) zogi amyloidu, lipofuscyny, alfasynukleiny zwyrod

nienie fibrylarne neuronw (biako tau); b) niedobr ace
tylocholiny; c) czynniki genetyczne toApolipoprotein E
(allel APOE4); d) zaburzenia gospodarki jonami wapnia;
e) stres oksydacyjny, genetyka, pe; f) styl ycia, poziom
wyksztacenia, aktywno intelektualna, poywienie idieta;
g) choroby zapalne OUN. Rozpozna tchorob mona
w badaniu histopatologicznym wycznie po mierci
zewzgldu naszacunek dla mzgu. Rozpoznanie klinicz
nie przy pomocy badania obrazowego, np. TK badanie
moe by uznane jako prawdopodobne (zanik tkanki mzgo
wej), TK3D, PET, NMR (wykrywanie zmiany naetapie
przedklinicznym) oraz napodstawie wywiadu klinicznego
postwierdzeniu: osabienia pamici, trudnoci wzapami
tywaniu iodtwarzaniu nowych informacji, wystpuj pro
blemy jzykowe, zmienny nastrj, nastpuje zmiana oso
bowoci oraz pojawiaj si trudnoci w wykonywaniu
codziennych czynnoci. Niektrzy mwi otzw. zespole 4A
(amnezja, afazja, agnozja, apraksja), wktrym nie ma lecze
nia przyczynowego tej choroby. Ponadto pojawiaj si zabu
rzenia charakterologiczne iosobowociowe. Starzenie pato
logiczne topowikanie wieloczynnikowego fizjologicznego
starzenia wwyniku dynamicznych, cigych, zmian prze
biegajcych wczasie obejmujcym nie tylko przemiany
fizjologiczne organizmu, ale rwnie zmiany psychiczne,
rodowiskowe ispoeczne oraz zachodzce nasiebie pro
cesy (wg DSM5) odnarodzin adomierci. Tepowikane
starzenie lub przyspieszone przez przewleke choroby, to:
a) najczciej wymieniane cechy starzenia: powszechno,
progresywno, dugotrwao; b) trjwymiarowo: sta
rzenie si gatunku, osobnicze, demograficzne; c) trjpasz
czyznowo: biologiczne, psychiczne, spoeczne; d) mie
rzalno (wymiar subiektywny: samopoczucie, obiektywny:
wygld zewntrzny, wiek biologiczny teoretyczny, wiek
sprawnociowy, wiek kalendarzowy; e) innowacyjno, czyli
zoono etiologii, zwarto ontogenetyczna (starzenie
jako integralne skadowe procesu ontogenezy zmiany
fizjologiczne); f) prewencyjno: zmiana trybu ycia, ro

Wiesaw Piesiak lekarz medycyny

* Praca pod kierunkiem prof.dr.hab.n.med.Ireneusza Kojdera

Genetyka starzenia si mzgu

dowiska, procesy leczenia. Formuowane przez lata teorie

mona podzieli nadwie grupy: teorie ewolucyjne, ktre
staraj si wyjani genez procesu starzenia, oraz teorie
molekularne. Zwiekiem postpuje proces degeneracji neu
ronw, ktry wprzebiegu fizjologicznego starzenia si
mzgu nie prowadzi doznaczcej utraty neuronw iistot
nych zaburze pamici. Due neurony piramidowe dege
neruj izasilaj pul maych neuronw. Ich cakowita ilo
pozostaje niezmieniona. W mechanizmach uczenia si
ipamici bior udzia receptory (przekaniki informacji)
cholinergiczne iglutaminianergiczne. Badania wykazay
zmiany wsyntezie tych przekanikw wczasie starzenia,
si mzgu. Tooznacza, ezwiekiem upoledzenie pamici
(wprzeciwiestwie dochoroby Alzheimera) spowodowane
jest zaburzeniami procesw przekanictwa informacji
wzakoczeniach nerwowych, anie obumieraniem neuro
nw. Dlatego mwi si oplastycznoci mzgu. Okoo 100
miliardw neuronw tworzy wysoko wyspecjalizowane
sieci, ktre informacje nie tylko przekazuj, lecz take inte
gruj, przetwarzaj imagazynuj. Zjawiska teumoliwiaj
regulacj wszystkich podstawowych funkcji mzgu: warun
kuj uczenie, pami, emocje, osobowo. Funkcje neuro
nw wspomagaj komrki glejowe iprawidowy stan kr
enia mzgowego. Wczasie caego naszego ycia wmzgu
dochodzi doreorganizacji licznych szlakw neuronalnych
wzalenoci odrodzaju iintensywnoci napywajcych
bodcw. Zdobywamy nowe dowiadczenia, zdolnoci,
uczymy si istaramy si zapamita nowe informacje, apro
cesy tewywouj wmzgu zmiany funkcjonalne. Zdolno
mzgu dozmian wprocesie uczenia si toneuroplastycz
no. Moliwoci plastyczne mzgu s dzi dokadnie
badane. Wiemy, eplastyczno jest zalena odwieku. Pod
czas rozwoju dochodzi doznacznego zwikszenia iloci
pocze synaptycznych. Wkorze mzgu noworodka infor
macje sprzekazywane iodbierane przez okoo 2500 synaps
przypadajcych najeden neuron, aju u23latkw stwier
dza si okoo 15000 synaps. Ich liczba podwaja si uosob
nikw dorosych. Starzenie prowadzi dozmian zakocze
nerwowych. Wprocesie starzenia si mzgu zmniejsza si
ilo pocze synaptycznych. Ulegaj one znacznej dege
neracji. Procesy plastycznoci umoliwiaj adaptacj mzgu
dorodowiska wczasie caego ycia. Sprzyjaj rozwojowi
albo obumieraniu pocze. Zmienione synapsy selimi
nowane, natomiast aktywne poczenia sutrzymywane
iwzmacniane. Toone warunkuj prawidow funkcj neu
ronw. Pami dugotrwaa inowo zdobyte informacje
spocztkowo magazynowane wformie pamici krtko
trwaej, ktra zaley odzjawisk elektrycznych ichemicz
nych. Toprzede wszystkim tapami jest upoledzona
wprocesie starzenia. Popewnym czasie informacje smaga
zynowane wformie pamici dugotrwaej, ktra jest wyni
kiem zmian anatomicznych ibiochemicznych. Istotn rol
wprocesach uczenia si ipamici dugotrwaej odgrywaj
dwa znane zwrotne przekaniki informacji: tlenek
azotu (NO) ikwas arachidonowy (KA). Sone odpowie
dzialne za przekazywanie informacji zczci postsynap

57

tycznej zakocze nerwowych doczci presynaptycznej.

Starzenie wpywa napoziom neuroprzekanikw iprze
kanikw informacji IiII rzdu, takich jak KA iNO. Pro
cesy temona modyfikowa, stosujc np. specyficzne inhi
bitory enzymw biorcych udzia wprzemianach KA czy
NOizalenego odniego cyklicznego nukleotydu cGMP.
Podanie takich specyficznych inhibitorw zwierztom znacz
nie poprawia pami zarwno osobnikw dorosych, jak
istarych. Tezjawiska przekazywania informacji zjednej
czci komrki doinnej sodlat obiektem zainteresowa
wielu badaczy. Proces starzenia wrnym stopniu wpywa
naposzczeglne szlaki przekazywania informacji. Wwybir
czy sposb modyfikuje receptory, poziom neuroprzeka
nikw iukady efektorowe postreceptorowe. Nieubagany
proces starzenia powoduje rne rodzaje zmian wpywa
jcych naneuroprzekanictwo, ktre sszczegowo badane
przez wiele zespow. Jeden znich dotyczy poziomu recep
torw nabonach komrkowych. Pod wpywem starzenia
whipokampie, korze mzgowej imdku zmniejsza si
gsto iwraliwo wielu receptorw, wtym ukadw
cholinergicznego i glutaminianergicznego. Obnia si
poziom receptorw jonotropowych NMDA iAMPA, atake
receptorw muskarynowych inikotynowych. Acetylocho
lina, wany neuroprzekanik, wie si owiele sabiej
doreceptorw. Zaburza si rwnie funkcja receptorw
GABA. Inny rodzaj zmian dotyczy procesw biochemicz
nych. Poprzez zmiany funkcji niektrych czynnikw trans
krypcyjnych dochodzi dozaburze ekspresji genw wjdrze
komrkowym ifenotypie komrek. Syntezowane snowe
biaka, nowe receptory ineuroprzekaniki. Warto pamita,
ewprzypadku prawidowo przebiegajcego fizjologicz
nego procesu starzenia wspomniane tutaj liczne zmiany
wukadach neuroprzekanikowych jedynie wniewielkim
stopniu wpywaj nazaburzenia pamici. Niemniej tylko
nielicznym udaje si doy pnej staroci wzdrowiu, bez
adnych zaburze funkcji mzgu, przy zachowaniu penej
sprawnoci intelektualnej. Celem leczenia jest poprawa
funkcji poznawczych jak rwnie leczenia zaburze zacho
wania oraz oddziaywania niefarmakologicznego. Badania
tej midzynarodowej grupy badawczej, zostao opubliko
wane w przegldzie naukowym Nature Genetics oraz
wwielu innych. Wane jest odpowiednie rnicowanie ot
pienia odzaburze wiadomoci copokazano wtabeli 1.
T a b e l a 1. Rnicowanie zaburze wiadomoci iotpienia

Rnicowanie
Pocztek
Czas trwania
Przebieg
Rokowanie
Zaburzenia
orientacji
Uwaga
Pami
Mylenie

Otpienie
powolny
lata
stabilny
nieodwracalne
pno

Zaburzenia wiadomoci
nagy
dni, tygodnie
falujcy, zmienny
odwracalne
wczenie

bez zmian
duga > krtka
zuboae

znaczne zaburzenia
zaburzenie dugiej ikrtkiej
zdezorganizowane, omamy,
iluzje

58
Funkcje poznawcze w normalnym starzeniu oraz
wMCI=ZP (mild cognitive impairment = agodne zabu
rzenia procesu poznawczego) iAD mona przedstawi tak,
jak narycinie 1.

Ryc. 1. Postpujce zaburzenie funkcji poznawczych wprocesie

normalnego starzenia oraz wMCI = ZP iAD (choroba Alzheimera)

Wleczeniu zaburze wiadomoci naley pomyle o:

eliminacji przyczyn, odstawieniu niepotrzebnych lekw,
nawodnieniu chorego, stosowaniu leczenia objawowego,
zapewnieniu choremu bezpiecznego iprzewidywalnego
rodowiska iindywidualizacj leczenia. Hipokamp kur
czy si wraz zwiekiem, ale jeeli zjawisko jest przypie
szone, moe tozwiksza ryzyko choroby Alzheimera, lub
innego rodzaju demencje. Przy starzeniu si hipokampa
obserwuje si utrat komrek, ale nie oznacza toautoma
tycznie znaczcej utraty pamici. Wraz zezmniejszaniem
si masy mzgu, komory mzgu powikszaj si. Badania
PET iNMR wykrywaj zmiany naetapie przedklinicz
nym. Im kora rdwchowa ihipokamp oceniane wtych
badaniach smniejsze, tym gorsze staj si wyniki testw
pamiciowych. Francuski neuroepidemiolog zinstytutu
INSERM (presse@inserm.fr) wBordeaux, profesor Chri
stopher Tzourio (christophe.tzourio@inserm.fr), pokazuje,
eniektre ztych mutacji dotycz czterech genw, ktre
swstanie przypieszy skurcz tego niezwykle wanego
regionu mzgowego. Tegeny, to: a) gen zwizany zemierci
komrek, czyli gen HKR (Activator of apoptosis harakiri);
b) gen odpowiedzialny za rozwj embrionu, czyli WIF1
(WNT inhibitory factor 1); c) gen zwizany zcukrzyc,
czyli gen DPP (Decapentaplegic); d) gen odpowiedzialny
za migracj neuronaln, czyli ASTN2 (astrotactin 2, chro
mosom 9q33.1r.s.g.m). Badacze wten sposb namierzyli 18
mutacji, ktre znajduj si nachromosomie 12 iszwizane
wsposb znaczcy zredukcj wielkoci hipokampu. Jeeli
wic odziedziczymy, naprzykad, dwie kopie, wyjania
drChristophe Tzourio, zjawisko przedwczesnego starze
nia, wraz zredukcj hipokampu ma wynosi conajmniej 4
lata. Zrozumienie wjaki sposb geny tedotykaj rozwoju
istarzenia hipokampu (acoza tym idzie, take mzgu), by
moe pozwoli znale sposoby naspowolnienie, amoe
take nazwalczanie zanikw pamici zwizanych zestarze
niem. Czynniki genetyczne wpywajce nastarzenie togeny
(wokoo 25% do85. roku ycia): 1) geny, ktrych homologi

Wiesaw Piesiak

(podobne geny), reguluj dugo ycia uinnych gatunkw;

2) geny odpowiedzialne: za procesy yciowe inaprawcze
wkomrce; 3) geny zwizane zpodatnoci nachoroby
wieku podeszego, jak choroba Alzheimera (czynnik gene
tyczny allel APOE4 Apolipoproteina E), Parkinsona itd.;
4) inne geny: IR (Immune response genes), IGF1R (insulin
like growth factor 1 receptor), KLOTHO (transmembrane
protein KLgene), FAXO (FOXO3A expression gene of
transcription factors), SOD (Superoxide Dismutase), XPD
(ERCC2 Excision repair cross complementing rodent
repair deficiency, complementation group2), WRN (Werner
syndrome, RecQ helicase like), paraoksonaza (PON1) oraz
inne geny naprawy DNA. Atake, aby moe wprzyszoci,
znajdziemy metody pozwalajce naograniczenie skutkw
chorb neurodegeneracyjnych, takich jak przynajmniej kil
kadziesit czciowych zespow progeroidalnych. aden
znich nie posiada wszystkich cech naturalnego starzenia
(dlatego powiedziaem czciowe starzenie). Najwicej
cech podobnych donaturalnego starzenia posiada zespl
Wernera. Najbardziej medialna jest progeria Hutchinso
naGilforda (choroba zwizana zmutacj wgenach kodu
jcych helikazy, ktra rozkrca dwuniciowe DNA oraz
bierze udzia wponownym jego skrcaniu. Helikaza umo
liwia: transkrypcj DNA, replikacj DNA, napraw DNA).
Choroby powodujce przedwczesne starzenie najczciej
sskutkiem mutacji upoledzajcych funkcje kodowanych
biaek, niezbdnych dla prawidowej transkrypcji, replikacji
inaprawy uszkodzonego DNA. Naobecnym etapie ipozio
mie stosowania nauki wpraktyce wiedza natemat zoonych
zespow genetycznych nie ma przeoenia napotencjalne
zastosowanie wopnianiu procesu starzenia. Dotyczy
togwnie zespow wymienionych wtabeli 2, czyli naj
czstszych zespow przedwczesnego starzenia.

Gerontologia. Geriatria aproblemy starzenia

Gerontologia (gr. Geron starzec, logos nauka) jest
nauk zajmujc si procesem starzenia iwielodyscypli
narn dziedzin wiedzy. Swym zasigiem obejmuje pro
blematyk starzenia si istaroci zzakresu wielu nauk,
wtym medycyny, biologii, genetyki, psychologii, socjolo
gii, demografii. To rwnie nauka dotyczca ustrojw
ywych, awszczeglnoci czowieka oraz badania wszel
kich aspektw procesu biologicznego, psychologicznego
ispoecznego starzenia si. Wkrgu swoich zainteresowa
obejmuje ludzi zbliajcych si dostaroci iznajdujcych
si najej przedpolu (4050 lat). Gerontologia obfituje wnaj
rozmaitsze hipotezy usiujce odgadn przyczyny tego
procesu, podlegajcego nieustannej weryfikacji itestowa
niu. Hipotezy gerontologiczne wi starzenie si organi
zmw ludzkich zezmianami zachodzcymi wkomrkach
zdolnych dopodziau (np. fibroblasty), bd wkomrkach,
ktre nie mog si ju dzieli (np. neurony), bd te wsub
stancji pozakomrkowej (np. wkolagenie tkanki cznej).
Gerontologii nie naley myli zgeriatri. Geriatria tomedy

Genetyka starzenia si mzgu

59

T a b e l a 2. Podsumowanie najczstszych zespow przedwczesnego starzenia

Zesp
Gen
choroba
Hutchinsona LMMA
Gilford

Werner
Bloom

Rothmund
Thomson
Cockaye

Biako
Lamina Amutacja
c1824T,ekson 11
o150 pz,
Lamina C nie jest
zmieniona
WRN DNA helikaza
(8p12p11.2)

Funkcja

Gwne objawy kliniczne

struktura jdra,
mechano
trasdukcja

makrocefalia, rozszerzenia ylne naczaszce. ysienie, wska

ptasia twarz, pomarszczona skra, brak warstwy tusz
czowej wtkance podskrnej, due iwypuke oczy, brak
patkw ucha, brak zbw, karowato, miadyca, zaway
iudary
WRN
naprawa DNA,
rodzice czsto spokrewnieni, ptasia twarz, zama obustron
rekombinacja
na, liczne zmiany skrne, przedwczesne siwienie iutrata
owosienia, niski wzrost ibrak skoku pokwitaniowego
BLM
BLM DNA
naprawa DNA,
niski wzrost, nadwraliwo nawiato soneczne, deformacje
Helikaza. (15q26.1), rekombinacja
twarzy, teleangiektazja, zaburzenia odpornoci, cukrzyca
(nadmierna
typ 2, niepodno umczyzn oraz upoledzanie podnoci
homologiczna)
ukobiet, do300 razy czciej nowotwory
RECQL4(8q24.3) DNA helikaza
Nieznana, niedobr wady rozwojowe, zama, hipogonadyzm, niski wzrost, no
hormonu wzrostu wotwory, ysienie
CSA, CSB,
CSA WD repeat
naprawa DNA,
niejednorodny obraz kliniczny, wzrost poniej 5 percenty
XPD, XPB, XPG protein, CSB DNA zwizana
la, opnienie rozwoju idojrzewania ukadowego, zama,
helikazy. XPB
ztranskrypcj,
guchota czuciowonerwowa, prchnica zbw
DNAhelikaza, XPD transkrypcja
DNA helikaza, XPG
egzonukleaza

cyna staroci. Historycznie wywodzi si zinterny, jako

krlowej nauk medycznych, ale aktualnie obejmuje rw
nie inne zagadnienia zwizane zeschorzeniami wieku
podeszego, czerpic m.in. zmedycyny rodzinnej, neuro
logii lub psychiatrii. Todziedzina medycyny, ktra jest
rwnie interdyscyplinarn nauk ochorobach wieku pode
szego izajmuje si zdrowiem starszych osb, oraz zapew
nieniem im pomocy medycznej. Normalne ipatologiczne
zmiany zwizane zprocesem starzenia sbardzo zoone.
Normalne procesy geriatryczne to: a) starzenie biologiczne,
postpujce oraz samoistne; b) obniona zdolno doutrzy
mania homeostazy; c) obniona odpowied na bodce
fizyczne iemocjonalne; d) obnione rezerwy organizmu;
e) zmiany zachodzce idotyczce wszystkich ukadw oraz
mzgu najwaniejszego narzdu zwieloma skadowymi
wystpujcymi wzespole, jak ioddzielnie jako organy
samodzielne. Cechy charakteryzujce starzenie si wroz
szerzonym ujciu geriatrycznym to: a) utrata si oraz wytrzy
maoci fizycznej; b) pogorszenie widzenia soczewki staj
si grubsze icisze, aoczy wymagaj coraz lepszego opro
tezowania. Jest toprzyczyn upoledzenia widzenia przed
miotw bliskich. Pierwszymi zauwaalnymi zmianami
mog by midzy innymi: trudnoci zczytaniem liter dru
kowanych, np. gazet. Uwielu osb wedug mylenia geria
trycznego, pomidzy 65. a70. rokiem ycia wystpuje dale
kowzroczno, za upoowy tych osb moe rozwija si
katarakta; c) gorsza pami krtkotrwaa; d) nadmierne
owosienie wystpujce wprzewodach nosowych oraz su
chowych; e) upoledzenie wobrbie suchu, u1/3 ludnoci
powyej 65. roku ycia pocztek tego upoledzenia oraz
tempo jego narastania wykazuje rnice indywidualne. Bar
dzo czsto przyczyn niedosuchu moe by ustarszych
ludzi blokowanie kanau suchowego woskowin; f) male
jca zdolno dorozpoznawania zapachw, atake zwik

szenie trudnoci rozpoznawania czterech podstawowych

smakw: sodkiego, sonego, kwanego igorzkiego; g)
zmniejszenie masy koca, cecha tapojawia si pomidzy
55. i75. rokiem ycia; podczas tego okresu moe doj
doubytkw wtkance kostnej, cznej iwmasie minio
wej; dochodzi dozmniejszenia si take cakowitej obj
toci wody worganizmie; h) zmianie podlega take wyso
ko ciaa wcentymetrach. Zarwno ukobiet, jak imczyzn
ma tozwizek zosabieniem grup miniowych oraz zmia
nami zwyrodnieniowymi krgosupa; i) ponad 10 procent
kobiet powyej 50. roku ycia ma due problemy zosteo
poroz, mona powiedzie, ewiksze ni mczyni (conie
jest regu. Wraz zwiekiem bardziej bol stawy, sabn
minie, koci atwiej si ami; j) starzenie skry pierw
szym tego objawem moe by sucho spowodowana utrat
zdolnoci zatrzymywania iwizania wody wnaskrku
czowieka. Pojawia si utrata elastycznoci wskrze ipierw
sze zmarszczki mimiczne wok ust ioczu. Naskrek ulega
zmianie, staje si duo cieszy ibardziej szorstki. Nasku
tek rnorodnego wydzielania melaniny zdarzaj si liczne
brzowe plamy wmiejscach czsto odkrywanych. Pojawia
si problem zkreniem, naczynia wosowate staj si kru
che. Nastpuje utrata tuszczowej tkanki wpodskrnej war
stwie. Tezmiany sprawiaj, eskra jest bardziej pomarsz
czona iobwisa oraz postpuje ysienie zanik owosienia;
k) menopauza i andropauza. U kobiet zanika zdolno
dorozmnaania si po40. roku ycia. Wprzypadku zdro
wych mczyzn jest inaczej, oni zachowuj tfunkcj dosta
roci. Starzenie kobiet charakteryzuje si wiksz gwa
townoci ni w przypadku mczyzn; l) zmiany
biochemiczne worganizmie oraz degeneracja fizjologiczna
ocharakterze postpujcym we wszystkich typach kom
rek, tkanek iwe wszystkich narzdach; m) podatno nacho
roby; n)pojawiajce si rnice wukadzie naczyniowo

60
sercowym, adotycz one wewntrznej bony mniejszych
oraz wikszych ttnic inaczy wosowatych. Staj si one
grubsze, przez codochodzi dozwenia, wkonsekwencji
zmniejszeniu ulega wiato ttnic isprzez toduo sztyw
niejsze. Wystpuj problemy zukrwieniem, copowoduje
zmiany wobszarach bardzo oddalonych odserca, szcze
glnie wstopach ipodudziach. Dochodzi wnich dowielu
przebarwie skrnych, owrzodze oraz zanikw. Charak
terystyczne dla osb starszych jest to, enogi irce nasku
tek utrudnionego krenia czciej ulegaj zibniciu.
Ustarszych ludzi zgenetycznymi predyspozycjami oraz
pod wpywem zewntrznych czynnikw, takich jak palenie
tytoniu czy te niewaciwa dieta, moe doj dotak zwa
nych zmian miadycowych. Zmiany temog doprowadzi
domierci, naprzykad zpowodu zawau serca, dusznicy
bolesnej czy udaru mzgu. Zupywem lat dostrzega si
czstsze zmiany wyach, ktre zczasem ulegaj rozsze
rzaniu izwiotczeniu, cowkonsekwencji moe prowadzi
dowystpienia hemoroidw iylakw; o) zmiany zacho
dzce wukadzie odpornociowym. Ukad odpornociowy
staje si wolniejszy iduo mniej czujny. Mona zaobser
wowa spadek zdolnoci limfocytw B doprodukowania
przeciwcia. Zwiksza si produkcja przeciwcia nakiero
wanych przeciwko biakom wasnego pochodzenia inasila
si ryzyko chorb wywoanych przez autoimmunoagresj,
np. reumatoidalne zapalenie staww, choroby degenera
cyjne, tocze rumieniowaty. Ryzyko nasila si wraz zwie
kiem czowieka; p) zmiany zachodzce wukadzie hormo
nalnym. Pojawiaj si wraz z wiekiem i mona
zaobserwowa stopniowe zmniejszenie si poziomu hor
monw tarczycy, DEA (Drug Enforcement Administration),
wzrostu, insuliny, androgenw, testosteronu, melatoniny,
aldosteronu. Ukad hormonalny sabnie iwolniej reaguje
nazmiany zachodzce wrodowisku. Uosb wpodeszym
wieku wystpuje zaburzenie snu, zmianie ulega jego czas
trwania idugo poszczeglnych faz. Coraz wicej bada
wiadczy oistnieniu zalenoci pomidzy iloci ijakoci
snu achorobami neurodegeneracyjnymi, wtym chorob
Alzheimera. Najszerzej zakrojone badania, wktrych udzia
wzio ponad 15 tysicy kobiet, sugeruj, emzg osb
picych mniej ni pi godzin nadob, atake tych, ktre
pi wicej ni dziewi godzin, pracuje gorzej ni wprzy
padku osb picych siedem godzin. Zbyt krtki lub zbyt
dugi sen ma, wedug autorw, zwizek zodwa lata szyb
szym starzeniem si mzgu. Uczestniczki obserwowane
byy przez 14 lat (wmomencie rozpoczcia bada byy
wrednim wieku). Funkcje kognitywne ulegy pogorszeniu
take upa, ktrych dugo snu zmienia si owicej ni
dwie godziny wraz zwkroczeniem wpniejszy okres
ycia mwi naukowcy zBrigham and Womens Hospi
tal wBostonie. Naukowcy zUniwersytetu Kalifornijskiego
wSan Francisco, ktrzy badali jako snu wrd ponad
1,3 tys. kobiet po75. roku ycia, doszli zkolei downiosku,
ezaburzenia oddychania podczas snu (przede wszystkim
bezdech senny) ponad dwukrotnie zwikszaj ryzyko wyst
pienia agodnych zaburze poznawczych idemencji wcigu

Wiesaw Piesiak

piciu lat. Umczyzn po50. roku ycia wystpuje tzw.

andropauza, charakteryzujca si uderzeniami gorca, impo
tencj, utrat libido, uczuciem zmczenia, zaburzeniami
snu, depresj, zmniejszeniem beztuszczowej masy ciaa
imasy koci, wzrostem masy tuszczu, gwnie wzakresie
tuowia oraz zmniejszonym wydzielaniem hormonw: dehy
droepiandrosteronu, hormonu wzrostu iIGFI, melatoniny
oraz testosteronu. Czsto wystpowania andropauzy
wpopulacji mczyzn wwikszym stopniu zaley odich
oglnego stanu zdrowia ni odwieku. Palenie papierosw,
naduywanie alkoholu, nieprawidowe odywianie, nie
waciwy tryb ycia, genetycznie zaprogramowany proces
przedwczesnego starzenia si oraz towarzyszce choroby
sprzyjaj wystpowaniu andropauzy. Itak wwieku 5565
lat 40% populacji mczyzn ma nadcinienie ttnicze, a30%
hipercholesterolemi. Wwieku 7580 lat 26% mczyzn
przebyo zawa serca, 10% ma jawn cukrzyc, 25% zabu
rzenia tolerancji glukozy, 18% chorob Alzheimera, a44%
przerost gruczou krokowego. Stodane mwice otocz
cym si procesie starzenia mczyzn. Kolejne zaprezento
wane wnioski przedstawiaj 8 lat bada przeprowadzonych
we Francji wrd 5 tys. osb po65. roku ycia. Badacze
stwierdzili, estarzenie si mzgu zwizane jest znad
miern sennoci wcigu dnia (uskarao si nani 18%
uczestnikw). Badacze Washington University School of
Medicine wSt. Louis poanalizie prbek krwi ipynu
mzgowordzeniowego trzech grup ochotnikw (osb
zdemencj, ich zdrowych rwienikw oraz osb mod
szych) ustalili, ezaburzenia cyklu snu iczuwania byy
zwizane ztworzeniem si zogw amyloidowych zwia
stujcych chorob Alzheimera. Naukowcy zgodnie pod
krelaj, ewyniki wszystkich tych bada naley traktowa
jako wstpne. Cho wskazuj nazaleno pomidzy zabu
rzeniami snu a starzeniem mzgu, nie jest to zwizek
przyczynowoskutkowy. Osoby cierpice nabezsenno
nie swic skazane nademencj, zachodz zmiany wuka
dzie pokarmowym; ciany jelit iinne warstwy staj si
duo ciesze. Jelito traci swoj elastyczno, wkonsekwen
cji prowadzi todozmniejszenia si perystaltyki jelit, cz
ciej dochodzi dozapar. Zachodz zmiany wskadzie flory
bakteryjnej fizjologicznej przewodu pokarmowego
iwinnych ukadach. Zmniejsza si wydzielanie gruczow
odkowych ilinowych, naprzykad starcza niedokwa
no, ktra jest spowodowana obnieniem wydzielania si
kwasu solnego; s) kurczenie nerek. Zjawisko topojawia si
wgranicach 30.80. roku ycia, wwczas nerki trac do50%
swojej wydolnoci; t) zmiany zachodzce wukadzie ner
wowym wprzebiegu procesw starzenia, zmniejsza si
masa mzgu (dotyczy zawartoci pynu), atake poszcze
glnych komrek. Najsilniejszemu kurczeniu ulegaj paty
czoowe, odpowiedzialne za procesy mylowe. Nastpstwem
tego skopoty zkoncentracj nadanej czynnoci oraz
zmniejszeniem zdolnoci skupienia si nadwu lub wicej
rzeczach jednoczenie. Zaobserwowa mona zmiany
whipokampie, narzdzie odpowiedzialnym za powstawa
nie oraz przywoywanie wspomnie. Zmniejsza si liczba

Genetyka starzenia si mzgu

komunikacji midzy komrkami nerwowymi. Zachodzi

starzenie si komrek glejowych, obniona jest sprawno
receptorw, wydueniu ulega czas reakcji izmniejsza si
szybko dowolnych ruchw. Uosb wpodeszym wieku
czciej pojawiaj si zaburzenia psychiczne naprzykad
depresja oraz zaburzenia wiadomoci, choroba Alzheimera
lub inne otpienia. Innym zjawiskiem jest starzenie si psy
chiczne czowieka.

Wybrane teorie oraz cechy

normalnego starzenia si
Teorie starzenia si, ktrych jest ponad 300, dziel si
nadwie wielkie grupy: teorie programowanego starzenia si
imierci, zakadajce, emier jest zaplanowana, adugo
ycia jest sterowana dziedzicznie, wyznaczana przez pro
gramowane uruchamianie procesw apoptotycznych bd
przez szybko skracania telomerw oraz teorie narastaj
cych uszkodze przyjmujce, eprzy narodzeniu dysponu
jemy wielkim potencjaem dugowiecznoci, ale zbiegiem
ycia nasze tkanki ulegaj uszkodzeniom prowadzcym
dozaburzenia ich funkcji. Wspczesna ewolucyjna teoria
Kirkwooda (1997) okrela udzia trzech kategorii genw:
a) regulujcych procesy utrzymania inaprawy; b) wyka
zujcych antagonistyczn plejotropi; c) genw niepodle
gajcych selekcji. Teoria tapogodzia zwolennikw hipo
tez genetycznej stochastycznej, zakadajc, enaprocesy
starzenia idugowieczno wpywaj zarwno geny iro
dowisko. Renesans przeywa teoria akumulacji mutacji
somatycznych iteoria wolnorodnikowa uwzgldniajca rol
tlenku azotu (NO). Wostatnim dziesicioleciu przedmiotem
wielu bada byy zmiany ekspresji genw dla enzymw
biorcych udzia wprzemianach tlenku azotu (NO) izale
nych odNOprocesw przekanictwa. Wyniki wykazay,
euwalniane wprocesie starzenia wolne rodniki powoduj
uszkodzenie nici DNA iaktywacj kluczowego enzymu
naprawy DNA, polimerazy PARP1. Wzrost aktywnoci
tego enzymu wstarczym mzgu moe wskazywa najego
zaangaowanie wproces naprawy DNA.
Teoria starzenia stochastyczna (zalena odczasu)
podczas ycia nastpuje nagromadzenie przypadkowo lub
losowo tworzcych si uszkodze wDNA oraz biakach,
znacznie osabiajcych yciowe funkcje komrek, narzdw,
tkanek, atake caego organizmu czowieka. Wpraktyce
dziedzin, naktrej zdefiniowana jest funkcja, toprzedzia
czasowy. Przykady szeregw, to: finansowe fluktuacje
giedowe, sygnay, takie jak mowa, dwik iwideo, dane
medyczne takie, jak: EKG iEEG, cinienie krwi itempe
ratura ciaa, losowe ruchy, takie jak ruchy Browna. Przy
kadami pl losowych sstatyczne obrazy, losowe krajo
brazy iukad skadnikw wniejednorodnych materiaach.
Dlatego mwi si, estarzenie jest skutkiem nagromadze
nia stochastycznych uszkodze materiau genetycznego
iinnych czsteczek komrki. Choroby nie snaturalnymi
elementami normalnego procesu starzenia ale mog mie

61

wpyw nadugo ycia. Za przebieg procesu starzenia

geny odpowiedzialne swokoo 25%.
Teoria rozwojowa: starzenie si organizmu jest nastp
nym etapem procesu rozwoju oraz dojrzewania czowieka.
Proces zwizany jest zezmianami, doktrych dochodzi
wraz zwiekiem wukadach: nerwowym, odpornocio
wym oraz hormonalnym. Jest tych teorii starzenia wiele:
a) neuroendokrynologiczna starzenie jest wynikiem zmian
wpoziomie hormonw ineuroprzekanikw; b) immuno
logiczna starzenie jest skutkiem niemonoci utrzymania
normalnego poziomu odpowiedzi immunologicznej oraz
autoagresji; c) teorie ewolucyjne im wicej energii traci
si nareprodukcj, tym mniej zostaje energii doutrzyma
nia homeostazy organizmu czowieka.
Teorie komrkowe: wskazujce na: a) wolne rodniki
nawarstwiajce si oksydacyjne uszkodzenia kwasw
nukleinowych, lipidw ibiaek. Teoria wolnych rodnikw:
indukuj one worganizmie przeobraenia wmakrocz
steczkach komrek. Wolne rodniki toczsteczki lub atomy
posiadajce jeden elektron nazewntrznej powoce elek
tronowej. Powoduje onbardzo du aktywno czsteczek,
ktre pragn odda w elektron, icz si zczsteczkami
DNA, lipidw, biaek czy te wglowodanw. Dochodzi
dozmiany wmakroczsteczkach komrek, iprowadzi
donieprawidowoci wdziaaniu komrek iwystpowa
niu starczych zmian, aostatecznie domierci; b) Fenomen
Hayflicka ograniczona liczba podziaw komrkowych
(komrki ludzkie zaprzestaj si dzieli, gdy dugo telo
merw spada do45 kpz (limit Hayflicka podstawowa
liczba komrek 1125899906842624); c) teoria zuycia
dugo ycia jest odwrotnie proporcjonalna doszybkoci
przemian imetabolizmu czowieka; d) akumulacja szkodli
wych produktw przemiany materii; e) teoria modyfikacji
potranslacyjnych (np. nieprawidowa glikozylacja iglikacja);
f) teoria mitochondrialna uszkodzenia DNA pozajdro
wego, nieprawidowa funkcja mitochondriw wregulowa
niu metabolizmu. Zalenie odwieku nastpuje akumulacja
mutacji wregionie kontrolujcym replikacj ludzkiego mito
chondrialnego DNA. Jest ona wspierana proporcjonalnoci
liczby mutacji wmitochondriach iobjawami starzenia si
kolejnych narzdw jak mzg, serce itd. Organizm ludzki
zbudowany jest zbardzo licznych komrek, ktre wtrakcie
swojego ycia cigle swymieniane. Wmiar jak przy
bywa czowiekowi lat, wymiana staje si duo wolniejsza
dotego stopnia, eliczba komrek ulega redukcji. Podczas
ycia czowieka najego komrki dziaaj rne czynniki,
niektre znich swolnymi rodnikami, pasoytami, pro
mieniowaniem ultrafioletowym itp. Te czynniki uszka
dzaj komrki. Jest tostarzenie si biologiczne. Wszystkie
komrki ulegaj zestarzeniu inaturalnej mierci. Czas ich
ycia jest specyficzny icharakterystyczny dla okrelonego
typu ikadego gatunku komrek. Dugo ycia danego
gatunku jest zalena odlimitu Hayflicka. mier kom
rek wludzkim organizmie jest uzaleniona odwarunkw
genetycznych, anaycie kadej zkomrek skada si wiele
okresw. Odpewnego momentu komrka podlega apoptozie,

62
czyli tak zwanej programowej mierci. Niektre komrki
spoddawane apoptozie wokresie podowym. Doapop
tozy moe doj take wkomrkach zaatakowanych przez
wirusy lub wkomrkach niepenowartociowych czy wadli
wych imwi si, ejest tozjawisko korzystne dla ludz
kiego organizmu. Brak wspominanego mechanizmu moe
doprowadzi doniekontrolowanego dzielenia si komrek,
jak np. wkomrkach nowotworowych.
Teoria genowa (genetyczna): wgenach istniej zako
dowane wiadomoci, ktre sodpowiedzialne za pynne
zmniejszanie aktywnoci yciowej wkomrkach, wkonse
kwencji maj wpyw nadugo ycia jak rwnie napro
ces starzenia imierci organizmu. Struktura genomu czo
wieka wg http://www.ensembl.org/Homo_sapiens/Info/
StatsTable) to3274571503 par zasad, ~ 98% tosekwen
cje niekodujce introny oraz sekwencje midzygenowe,
okoo 2% tosekwencje kodujce, 21911 genw kodujcych
biaka, 8483 genw kodujcych RNA, 12599 pseudogenw,
23326320 SNPs (polimorfizm pojedynczego nukleotydu),
okoo 8400 regionw CNV (duplikacje lub delecje odcin
kw DNA odugoci > 500 zasad). W1990r. rozpoczto
badania wg HGP (Human Genome Project). Wstpny opis
sekwencji 2000r. (Venter iwsp., Science 2001; Lander
iwsp., Nature 2001), zakoczenie sekwencjonowania
2003r., natomiast oficjalne zakoczenie (Human Genome
Project HGP) to2004r. wg International Human Genome
Sequencing Consortium (Nature 2004). Poznanie genomu
czowieka wymaga nadal zrozumienia wielu elementw
jak: geny, chromosomy, genom, regiony midzygenowe,
egzony, introny oraz opanowania setek technik iumiejt
noci. Diagnostyka molekularna obejmuje: identyfikacje
zaburze genw, ocen ryzyka zachorowania (predyspo
zycji dochorb lub ich brak), zastosowanie profilaktyki,
wczesn diagnostyk, rokowanie, ukierunkowane lecze
nie zalene odwiedzy genetycznej. Funkcje wielu genw
wci sniepoznane, aich identyfikacja lub oznaczenie ich
specyficznych stref genetycznych zwizanych zrozwojem
chorb wymagaj dalszych prac, jak badania asocjacyjne,
sekwencjonowanie genomu jeszcze sprzed nami. Badania
asocjacyjne to: analiza wybranych markerw kandydatw
oraz analiza markerw pokrywajcych cay genom, tzw.
GWAS (GenomeWide Association Study), copotocznie
nazywa si skanowaniem genomu. Badania GWAS sanali
tycznym wieloetapowym badaniem referencyjnym (badanie
klinicznokontrolne), ktre zawiera przypadki chore oraz
randomizowan grup kontroln zzachowaniem wysokiego
poziomu istotnoci alfa nakadym zconajmniej trzech eta
pw badania. Badania GWAS tobadanie przypadekkon
trola (wg casecontrol study); (http://www.snipscreen.com/
genetics.php), wktrym analizuje si zwizek pomidzy
wystpowaniem okrelonej cechy klinicznej, aSNPs lub
CNVs rozmieszczonymi wcaym genomie. Wedug zao
enia GWAS to: badanie duej liczby polimorfizmw onaj
wikszej zmiennoci midzyosobniczej oraz badanie jak
najwikszej grupy osb chorych izdrowych. Identyfikacja
wielu SNP zwizanych zpoznaniem genomu czowieka oraz

Wiesaw Piesiak

ich znaczenia dla zdrowia ichoroby jest niezwykle wana

ijest przedstawiona pod adresem: http://cpmc.coriell.org/
Sections/Medical/GeneInteraction_mp.aspx?PgId=93.
Wielokrotnie mamy doczynienia zwieloma polimor
fizmami idlatego badania testak absorbujce, poniewa
jest wysoka czsto, MAF (minor allele frequency) >5%:
a) okoo 7 mln SNP oczstoci MAF > 5%; b) okoo 4 mln
SNP oczstoci 15%; c) brak sprzenia (SNPs nie powinny
znajdowa si wgenomie blisko) wbadaniach swykorzy
stywane mikromacierze (naniesienie napytk gotowych
lub zsyntetyzowanych in situ sond oligonukleotydowych
odugoci 2570 nukleotydw), wg http://www.affymetrix.
com lub poprzez hybrydyzacj DNA napytce zawieraj
cej sondy, skanowanie, analiza ilociowa mikromacierzy
technikami firmy llumina (http://www.affymetrix.com),
(chip Human Omni 2,5 Quad Bead Chip zawiera >2,45
miliona sond dobadania SNPs iCNVs, strategia wyboru
SNPs: woparciu oprojekt HapMap, tzw. haplotype tag
ging tagSNPs, sondy 50nukleotydowe najedn zmian,
detekcja wyduanie sond zdobudowaniem znakowanych
nukleotydw (http://www.illumina.com/technology/infi
nium_hd_assay.ilmn), lub Affymetrix (chip Affymetrixs
Genome Wide Human SNP Array 6.0 zawiera sondy dla
906600 SNP i946000 CNV lub strategia wyboru SNP:
tylko poowa woparciu oprojekt HapMap, tzw. haplotype
tagging tagSNPs, reszta todowolne SNPs wystpujce
wgenomie lub sondy 25nukleotydowe, 46 kopii / zmian
oraz detekcja ihybrydyzacja wyznakowanego DNA (http://
www.affymetrix.com/estore/browse/products.jsp?catego
ryIdClicked).
Znaczenie medyczne tych bada jest ogromne szczegl
nie wbadaniu genetycznego podoa rakw dla: identyfi
kacji grup zwikszonego ryzyka zachorowa naokrelone
choroby iwykrycia zwizku zpojedynczym markerem,
tzw. single effect oraz przy sumowaniu si ryzyka, tzw.
additive effect, np. OR 1,62 (1 SNP) iOR 9,46 ( 5 SNPs)
dla raka prostaty (Zheng et al. NEJM 2008). Zostay ziden
tyfikowane wGWAS zmiany: funkcjonalne oraz niefunk
cjonalne, jak markery genetyczne, ponadto dokonano iden
tyfikacji obszarw lub genw, wktrych naley szuka
wprzyszoci waciwych mutacji. Perspektywy bada
genetycznych towielki wysiek badaczy oraz jeszcze wik
sze nakady finansowe. Dotyczy toidentyfikacji mutacji ijej
wpywu nafunkcj genu patogeneza chorb. Konieczne
snowej jakoci badania strukturalne iasocjacyjne: RNA,
biaek oraz innych oddziaywa zerodowiskiem onie
znanym dotd charakterze. Powinny znale zastosowanie
inne techniki badawcze wzakresie najnowszych technologii
badawczych DNA. Postp wtej dziedzinie jest zawrotny ale
jednoczenie niezbdny. Potrzeb takich zmian wymusza
rewolucja technologiczna wzakresie elektronicznej akwi
zycji danych.. Za teori tprzemawiaj genetyczne uwa
runkowania choroby, ktre przebiegaj zprzyspieszonym
starzeniem: tak zwana progeria czyli zesp Hutchisona
Guillforda (HGPS) oraz zesp Wernera. Wg teorii gene
tycznej defektom mechanizmw naprawy DNA, towarzyszy

Genetyka starzenia si mzgu

uszkadzajce DNA dziaanie promieni UV iwolnych rod

nikw. Pogorszenie si sprawnoci PON1 imechanizmw
naprawy DNA oraz nagromadzenie podczas ycia mutacji
somatycznych mona tumaczy wystpowanie zwikszo
nej zapadalnoci nachoroby rozrostowe uludzi starszych.
Inne teorie bdw. to: a) bdy napoziomie transkrypcji
itranslokacji prowadz dopowstania nieprawidowych form
kluczowych dla ycia biaek; b) bdy dziaania gerontolo
genw; c) skutki nieprawidowej funkcji genw dugowiecz
noci; d) skutki skracania telomerw iniedobr dziaania
telomerazy. Telomery znajdujce si nakocach chromo
somw zbudowane szdugich na1020 kpz powtrze
sekwencji TTAGGG. Kady podzia komrkowy prowa
dzi doskrcania telomerw 25350 par zasad. Zjawisko
jest zalene odniedoskonaego dziaania polimerazy DNA.
Komrki ludzkie zaprzestaj si dzieli, gdy dugo telo
merw spada do45 kpz (limit Hayflicka). Nie wszystkie
telomery wkomrce osigaj jednoczenie krytyczn du
go. Zwiekiem tkanki akumuluj stare komrki, wskutek
czego dochodzi doupoledzenia ich funkcji. Dzieci star
szych ojcw maj telomery dusze ni dzieci ojcw mod
szych. Dugo telomerw uludzi wtym samym wieku
jest rna, nie jest te identyczna wrnych tkankach tego
samego czowieka. Niedobr dziaania telomerazy jest wa
nym odkryciem dla procesu starzenia, poniewa nadugo
telomerw ma wpyw jej aktywno, jak rwnie innych
komponentw kompleksu tego enzymu. Dookoo 85. roku
ycia starzenie zaley odgenw jedynie 2530%. Rola
genw wzrasta wraz zwiekiem. Maksymalna dugo ycia
moe zalee gwnie odprocesu starzenia si genw, ale
w50% nastan naszego ycia ma wpyw rodowisko oraz
styl ycia. Uszkodzenia si akumuluj. Dlaczego tak jest
niewiadomo. Sjednak geny, ktre odgrywaj negatywn
rol wprocesie starzenia si czowieka. Stogeny szlaku
insuliny uczowieka iinsulinopodobnego czynnika wzro
stu 1, jak: IR (Immune response genes), IGF1R (insulin
like growth factor 1 receptor), KLOTHO (transmembrane
protein KL gene), FAXO (FAXO3A gene) oraz oudo
wodnionej roli uorganizmw niszych (nie stwierdzone
uczowieka brak danych oistnieniu lub wyniki nega
tywne): SIRT (SIRT1, SIRT3), SOD (Superoxide Dismu
tase) enzym neutralizujcy anionorodnik ponadtlenkowy
(O2), katalaza, biorcych udzia wrozkadzie aktywnych
form tlenu. Naproces starzenia maj wpyw takie geny
(pierwsze prace od2010r.) jak XPD (ERCC2 Excision
repair cross complementing rodent repair deficiency, com
plementation group 2), WRN (Werner syndrome, RecQ
helicase like) oraz inne geny naprawy DNA. Ste inne
geny wpywajce nadugo ycia poprzez modyfikacj
ryzyka zachorowania nachoroby skracajce ycie jak: apo
lipoproteina E (APOE), paraoksonaza (PON1) wany
enzym przemian lipidowych ipotencjalny sprzymierze
niec wleczeniu przeciwmiadycowym, mikrosomalne
biaka transportujce (ATM), biaka transportujce estry
cholesterolu (cholesteryl ester transfer protein CEPT).
Stulatkowie iich krewni maj czsteczki HDL iLDL wik

63

sze ni inni. Korzystne odmiany tych genw zmniejszaj

ryzyko wystpowania chorb krenia. Geny starzenia
idugowiecznoci scigle poszukiwane, jak np. gen WRN.
Analizy polimorfizmw L1074F, C1367R wykazay, ebyy
rwnie czste uosb modych iustulatkw, za polimor
fizm R834C wpopulacji polskiej nie wystpuje. Mody
fikacje epigenetyczne (metylacja DNA) lub modyfikacje
kowalencyjne biaek chromatyny (histonw); mikroRNA
(miRNA) zmieniaj aktywno genw nie wpywajc naich
sekwencj. Aktualny epigonom zaley odmodyfikacji wro
dzonych, odrodowiska oraz tzw. trzeciego czynnika,
zaliczanego dozmian przypadkowych. Metylacja DNA
izmiany epigenetyczne sugeruj, etomoe by prar
dem spontanicznych, somatycznych mutacji C naT (5m
C >T) wsekwencjach CpG iCpNpG (zwizane zwie
kiem nowotworzenie?). Metylacja telomerw ma wpyw
naich dugo, awiek by znamiennie zwizany ztypem
metylacji. Profile epigenetyczne tkanek sbardzo odlege
ispecyficzne dla konkretnego typu tkanki (p < 0,0001).
Modyfikacje biaek chromatyny sznaczce izwiekiem
wzrasta trimetylacja histonu H4 nalizynie 20 (H4K20),
za wskutek niedoboru deacetylazy SIR1 najprawdopo
podobniej wzrasta acetylacja H4K16 iH3K9. Ten dryft
epigenetyczny potwierdzono wbadaniach dugotermino
wych wcigu ostatnich 10 lat, azmiany metylacji miay
specyfik rodzinn. Uponad 29% osb stwierdzono wik
sz ni 10% zmian poziomu metylacji (p < 0,001). Pierw
sze badania wykonywano nazwierztach, ale od2010r.
robiono badania naludzkich tkankach. Fenotypy blinit
jednojajowych monozygotycznych rni si coraz bar
dziej przy rnym stylu ycia wzalenoci odczynnikw
zakcajcych, np. palenie tytoniu, kpiele soneczne bez
stosowania blokerw sonecznych. Niektrzy twierdz,
epolimorfizmy, najczciej jednonukleotydowe, mog
mie wpyw naaktywno kodowania biaka lub naszyb
ko jego transkrypcji albo translacji (poziom ekspresji).
Kady narzd ma swoisty wzr zwizanych zestarzeniem
zmian dotyczcych ekspresji miRNA. Zwiekiem wzrasta
liczba mutacji idelecji wobrbie mtDNA. Mutacje idelacje
mtDNA szybko akumuluj si wkomrkach naraonych
napromieniowanie UV iskaone rodowisko (dua dele
cja 3895pz) oraz inne zmiany. Wtkankach osb starszych
czsto stwierdza si mutacje T414G, du delecj (4977
par zasad) iinne delecje, ktre rzadko wystpuj uludzi
modych. Zmiany pojawiaj si wwieku rednim. Zmiany
ekspresji pojedynczych miRNA mog by odpowiedzialne
za zmiany ekspresji wielu genw oraz szlakw zwizanych
zestarzeniem. Chodzi gwnie oopnienie starzenia, dla
tego medycyna siga pobardzo nowoczesne technologie
wymuszajce personalizacj bada dotyczc kadego
czowieka wzakresie aktywnoci kodowania biaka lub
szybkoci jego transkrypcji lub translacji (poziom eks
presji), apolimorfizm by moe pozwoli odrni odsie
bie ludzi iwprzyszoci take poziomy ich aktywnoci.
Toznaczy naniektre aktywnoci genw bdzie mona
mie wpyw.

64

Wiesaw Piesiak

Psychologia mierci ipsychogeriatria

Wpsychologii wyrnia si fazy psychicznego procesu
umierania: a) zaprzeczenie, negowanie diagnozy, trudny
doprzeycia szok; b) gniew; c) pertraktacje magiczne, czyli
negocjacje zSi Wysz, Bogiem oprzeduanie ycia,
czsto pojawia si skadanie obietnic imylenie magiczne;
d) stany depresyjne, poczucie braku siy dozmagania si
zchorob; e) akceptacja mierci, czyli uspokojenie si.
mier wcale nie musi by zwizana zestarzeniem, jed
nake prawdopodobiestwo wzrasta razem z wiekiem
czowieka. Nasz organizm jest zaprogramowany prawdo
podobnie nato, aby y okoo 120 lat. Naprzestrzeni wie
kw, anawet epok, dugo ycia bya rna. Itak kilka
tysicy lat temu czowiek by wstanie przey niespena
20 lat. Mniej wicej wXX w. naszej ery tadugo ycia
wzrosa onastpne dekady. Obecnie rednia dugo ycia
kobiety wynosi 80,9 lat, amczyzny ju tylko przeszo
5 lat mniej 75,1. Starzenie si tonaturalny proces obnia
nia si wraz zwiekiem aktywnoci biologicznej organizmu.
mier natomiast, ktra wieczy starzenie si czowieka jest
nieuchronna. Podczas procesu starzenia si zachodz prze
miany kataboliczne, ktre przewaaj nad anabolicznymi.
Organizm czowieka nie nada zprocesami regeneracji
zniszczonych tkanek oraz komrek, wykazuje zwiekiem
powaniejsze zmiany regresyjne. Starzenie jest uwarun
kowane biologicznie poprzez procesy fizjologiczne zacho
dzce napoziomie tkanki, komrki czy te narzdu oraz
poprzez czynniki genetyczne. Naproces zwizany zesta
rzeniem si wpywaj czynniki ocharakterze spoecznym
ipsychologicznym, ktre maj znaczny wpyw naycie
emocjonalne, duchowe czowieka oraz najego osobowo.
Starzenie si towg jednych wpywy rodowiskowe kon
tra geny, wedug innych naley uwzgldni rwnie inne
skadowe lub inne teorie tego procesu, ktrych jest wiele.
Predykcja (prognozowanie wedug metod matematyczno
statystycznych deterministycznych lub ekonometrycznych
albo wedug metod niematematycznych) starzenia topro
ces zaczynajcy si od65. roku ycia wedug jednych lub
od80. roku ycia wedug innych. Inaczej doprocesu starze
nia podchodzi psychologia: Zagadnieniem tym zajmuje si
psychogeriatria dziedzina badajca zjawiska psychiczne
ibiologiczne, zaczynajce si po50. roku ycia, awystpu
jce gwnie uosb wwieku senioralnym. Specyficzne dla
staroci zjawiska biopsychiczne tozmniejszenie elastycz
noci struktur poznawczych iadaptacji, moliwoci kon
taktowania si zotoczeniem, wzrost poczucia izolacji spo
ecznej, atake nawarstwione kryzysy psychiczne utrata
partnera yciowego, syndrom opuszczonego gniazda, albo
lk przed przyszoci, negatywny bilans ycia. Zacieraj si
granice midzy norm ipatologi, bdce wyrazem zmie
nionego zrozumienia rzeczywistoci, coimplikuje liczne
objawy psychopatologiczne. Psychologia staroci stawia
przed sob nastpujce zadania: 1) badanie stopnia wydaj
noci imoliwoci obcienia seniorw; 2) poszukiwanie
moliwoci terapeutycznych wpywania naproces starzenia

si; 3) ksztatowanie odpowiedniego otoczenia. Tezabu

rzenia lub raczej procesy nazywa si zespoem Diogenesa
polegajce nazaburzeniach osobowoci, ktre objawiaj si
skrajnym zaniedbywaniem higieny osobistej oraz minimum
sanitarnego wmieszkaniu. Dotyka gwnie ludzi wpode
szym wieku, yjcych samotnie. Naog towarzyszy mu
niekontrolowane kompulsywne zbieractwo ogromnej ilo
ci niepotrzebnych przedmiotw, ktre spotem trakto
wane jako niezbdne. Charakterystyczne jest te zrywanie
kontaktw znajbliszymi iunikanie towarzystwa innych
ludzi. Czowiek zzespoem Diogenesa sprawia wraenie
bezdomnego ndzarza, comoe nie mie zwizku zjego
rzeczywistym statusem materialnym.
Nowa klasyfikacja, kolejna ju jej edycja zaburze psy
chicznych wedug Amerykaskiego Towarzystwa Psychia
trycznego, DSM5: The Future of Psychiatric Diagnosis
(www.dsm5.org), ktrej wydanie jest planowane namaj
2013r. ju bardzo precyzyjnie ma klasyfikowa procesy
starzenia oglnego oraz psychiatrycznopsychologicznego.
Rodzi to pytanie, jakie nastpstwa demograficzne spo
woduje ten proces? Jaka bdzie musiaa zaistnie strate
gia spoecznopsychologiczna ilekarska oraz badawcza
uwzgldniajca niekorzystn piramid populacyjn progno
zujc strategie wzakresie epidemiologii chorb, struktury
ywienia, moliwoci samorealizacji si ludzi pomidzy
65. a80. rokiem ycia? Ponadto, jakie zostan zastosowane
narzdzia medycyny profilaktycznonaprawczej dla osb
powyej 80. roku ycia? Jakie badania bd prowadzone
wzakresie medycyny naprawczej dla stawiania strategicz
nych prognoz naprzyszo przy faktycznie starzejcym
si spoeczestwie. Proces starzenia jest wieloczynnikowy
inie cakowicie poznany. Psychogeriatria, neurologia ipsy
chiatria zajmuj si otpieniem, depresj, zaburzeniami
wiadomoci, zaburzeniami snu oraz narzdowym poznawa
niem mzgu, jego biochemi igenetyk (zmiany prowadz
cych doupoledze procesw starzenia mzgu). Starzenie
si mzgu wynika zzaniku neuronw (okoo 10% masy)
mzgu wprocesie fizjologicznego starzenia si, ponadto
zmniejsza si liczba pocze synaptycznych pomidzy
komrkami mzgu. Starzenie si mzgu moe by opty
malne bez pogorszenia si funkcji poznawczych, starzenie
si fizjologiczne, ktre powoduje niewielkie pogorszenie
funkcji poznawczych, MCI = ZP (agodne zaburzenia pro
cesu poznawczego = mild cognitive impairment), subiek
tywne iobiektywne zaburzenia poznawcze zprawidowym
codziennym funkcjonowaniem. Starzenie si mzgu ma
wpyw naprocesy poznawcze, ktre powoduj: a) spadek
pomici operacyjnej; b) spadek szybkoci przetwarzania
informacji; c) nasilenie procesw hamowania to powo
duje rozwleko oraz degresywno. Przyczyn otpienia
jest przynajmniej kilka: choroba Alzheimera, otpienie
naczyniopochodne 20%, mieszane, zciaami Lewiego,
czoowoskroniowe, stan pozapaleniu mzgu oraz spowo
dowane wieloma chorobami metabolicznymi. Wedug ICD
10, otpienie jest tozespl spowodowany chorob mzgu,
zwykle przewlek, gdy dochodzi dozaburze wyszych

Genetyka starzenia si mzgu

czynnoci nerwowych, tj. pamici, uczenia si, procesw

mylowych, funkcji jzykowych, umiejtnoci dokonywania
ocen. Zaburzeniom tym towarzysz trudnoci wkontrolo
waniu emocji, upoledzenie zachowa spoecznych oraz
zmiany wsferze motywacyjnej. Objawy tenie wynikaj
zzaburze wiadomoci.

Dugowieczno
Rozumiana wkategoriach czasu, ukazuje, eczowiek
ma szans przey swoje ycie wwarunkach optymalnych,
natomiast Gen SIRT1 powstrzymuje dugowieczno,
aktywny jest wprocesie starzenia si iprzypuszczalnie
gwarantuje, estarzejca si komrka nie bdzie przeka
zywa szkodliwych mutacji. Gwnie stouwarunkowania
genetyczne, styl ycia, atake klimat danego kraju. Szacuje
si, enawiecie yje ok. 455 tys. stulatkw. Dugowiecz
no mona okreli jako cech fenotypow uwarunko
wan wielogenowo, gdzie udzia pojedynczych wariantw
genw wksztatowaniu tej cechy jest znikomy iprzy obec
nie dostpnych technikach badawczych trudny dowykrycia.
Wrd najczciej badanych genw mogcych wpywa
napomylne osignicie zaawansowanego wieku wymienia
si tzw. kandydaci, geny predysponujce dodugowiecz
noci: 1) APOE4 podstawnik (LDL receptor ligand) dla
receptorw LDL (dyskryminujcy), szczeglnie izoforma
E4 jako czynnik chorb sercowonaczyniowych ichoroby
Alzheimera; 2) APOC3 gwny skadnik VLDL, jako
czynnik chorb sercowonaczyniowych; 3) CETP biako
transportowe estrw cholesterolu, jako czynnik ryzyka cho
rb sercowonaczyniowych icukrzycy; 4) MTTP trans
port trjglicerydw iestrw cholesterolu; 5) ACE hydroli
zuje angiotensyn Idoangiotensyny II; 6) PON1 chroni
HDL iLDL przed utlenianiem; 7) MTHFR remetylacja
homocysteiny dometioniny; 8) SIR3 katalizuje reakcj
odszczepienia reszty kwasu octowego odbiaek; 9) KLgene
(KLOTHO) chroni przed miadyc, osteoporoz iroze
dm puc (nosicielstwo mutacji odgrywa pozytywn rol
wstresie oksydacyjnym). Obecnie krajem znajwiksz liczb
stuletnich osb sStany Zjednoczone. Szacuje si, eyje
ich tam 70490 (dane z1 wrzenia 2010r.). Nadrugim miej
scu pod wzgldem liczby stulatkw znajduje si Japonia,
gdzie mieszka ich 47756 (dane zwrzenia 2011r.). WPol
sce, wedug danych z25 lipca 2009r. jest 2414 stulatkw
icigle ich przybywa. Rekordowe pod wzgldem sdziwych
osb jest wojewdztwo mazowieckie. Przypadkami skraj
nej dugowiecznoci stzw. superstulatkowie, czyli osoby,
ktre przekroczyy 110 lat. Wiek ten osiga okoo 1/1000
stulatkw. Wedug Gerontology Research Group obecnie
nawiecie yje 300450 takich ludzi, ale tylko okoo 70
jest zweryfikowanych przez GRG. Znokautowanie genu
SIRT1 whodowlach komrkowych mysich fibroblastw
powodowao ich dugowieczno, cige podziay bez sta
rzenia si. Umyszy zprawidowo dziaajcym genem Bmi1
procesu starzenia siatkwki oka ikory mzgowej badacze

65

nie zaobserwowali. Gen chroni neurony przed gromadze

niem si wolnych rodnikw uszkadzajcych DNA iinne
wane skadniki komrek. Cowicej, Bmi1 zapobiega
aktywacji genu p53, ktry przy udziale innych genw
inicjuje samobjcz mier komrek, zwiksza koncentracj
szkodliwych wolnych rodnikw oraz wraliwo neuronw
natoksyny. Odkrycie torodzi nadziej, epewnego dnia
mona bdzie spowalnia starzenie si ludzkiego mzgu
izapobiega chorobom neurologicznym zwizanym zpode
szym wiekiem, jak choroba Alzheimera czy Parkinsona,
atake degeneracja siatkwki.

mier (ac. mors, exitus letalis)

Stan charakteryzujcy si ustaniem oznak ycia,
towydarzenie koczce ycie ludzkie spowodowany nieod
wracalnym zachwianiem rwnowagi funkcjonalnej izaama
niem wewntrznej organizacji ustroju. Poza mierci caego
organizmu mona take wyrni mier: poszczeglnych
organw (np. kory mzgu, serca, nerek, wtroby), tkanek,
komrek. Pojcie mierci rozmywa si wprzypadku organi
zmw zdolnych doregeneracji brakujcych czci ciaa (np.
piercienice), rolin (uktrych moliwe jest odtworzenie
caego organizmu nawet zjednej komrki), czy te bakterii
wytwarzajcych spory (formy przetrwalnikowe). mier jest
wypracowan wtoku ewolucji metod optymalizacji sukcesu
reprodukcyjnego, adugowieczno przybiera optymalne
parametry dla danego gatunku. Natomiast proces starze
nia si wsensie utraty sprawnoci funkcjonalnej wwieku
pnym zosta wytworzony tylko u ssakw, krgowce
nisze: ryby, pazy, gady iptaki starzej si bez objaww
zgrzybiaoci. Nasz pocztkowy potencja yciowy ulega
zmniejszeniu wwyniku uszkodze zewntrznych, takich jak
uszkadzanie maszynerii mitochondriw przez wolne rodniki,
zaburzenie regulacji hormonalnej przez stres powodujcy
uwalnianie kortykosterydw uszkadzajcych neurony pod
wzgrza, utrat pynnoci bon komrkowych itp. Uczo
wieka mier somatyczna tostan cechujcy si brakiem
oznak jakiegokolwiek ycia, spowodowany zachwianiem
wsposb nieodwracalny rwnowagi funkcjonalnej organi
zmu izaamaniem organizacji wewntrznej ustroju. mier
czowieka stwierdzana jest si wchwili nieodwracalnego
icakowitego uszkodzenia pnia mzgowego. Wmedycy
nie ten stan okrela si podwjn lini cig elektroence
falografu. Stan tak zwanej mierci klinicznej daje pewn
moliwo przywrcenia czowieka doycia dziki reani
macji. Poza mierci organizmu mona wyrni: a) mier
niektrych organw naprzykad mier kory mzgowej
iinnych skadowych jak hipokamp, wzgrze, podwzg
rze, mdek, mier serca, nerek czy wtroby; b) mier
tkanek; c) mier komrek. WPolsce najczciej wyst
pujc przyczyn powodujc miertelno spowane
choroby serca, kolejn choroby nowotworowe. WStanach
Zjednoczonych w2002r. gwn przyczyn miertelnoci
byy choroby serca.

66

Wiesaw Piesiak

Podsumowanie

kle skutecznych lekw. Ponadto naley przestrzega zasad

prawidowego ywienia aby pozytywnie wpywa nastan
naszego zdrowia. Stawiajc pytanie coma wpyw nanasze
zdrowie ijako ycia? Ju mona okreli udzia konkret
nych genw wprocesie starzenia si ichorb neurodegenera
cyjnych mzgu. Dziki odkryciom laureatw Nagrody Nobla
zlat 2006, 2007 i2009 poznano fundamentalny mechanizm
kontroli przepywu informacji genetycznej iopracowano
technik pozwalajc precyzyjnie manipulowa genomem.
Dzi mona okreli udzia konkretnych genw wproce
sie starzenia ichorb neurodegeneracyjnych. Czy istniej
geny dugowiecznoci? Profesor Filipe Cabreiro twierdzi,
enawyduenie ycia ma wpyw wiele czynnikw, wtym
m.in. gen pozwalajcy narozwj komrek nerwowych ale
nie biaka sirtuin. Wedug niego, wytumaczenie duszych
przypadkw ycia aktywnoci genw sirtuin jest niewa
ciwe, gdy starzenie si naley odzjawisk komplekso
wych. Teoria naistnienie biaka dugowiecznoci bya tak
atrakcyjna, ezfikcji przeksztacia si wide naukow.
Wg jednych sirtuiny tomodulacje aktywnoci enzymw
jako nowy cel terapeutyczny ainnych lepy zauek wyma
gajcy prowadzenia dalszych bada. Odkrycia naukowe
ibadania genetyczne mog mie zastosowanie wleczeniu
chorb istarzenia si mzgu. Prawdziwo naszej wiedzy
najlepiej sprawdza jej zastosowanie praktyczne. Czowiek
stan przed dylematem jak lepiej poznawa siebie isku
teczniej planowa swoje ycie odpoczcia do100 iwicej
lat? Jak sprawi by ycie byo ciekawe, pikne, pene suk
cesw idawao spenienie aczowiek cieszy si swoim
istnieniem iosign zadowolenie zbycia uczestnikiem tej
wspaniaej podry, tak aby czasami zdy przed losem
iprzeciwnociami? Ponadto trzeba pamita otzw. trzecim
czynniku. Podstaw definicji bdw jest odejcie odprawdy
lub brak wiadomoci ich istnienia. Ten czynnik zakca
jcy (confounding) nie dziaa nadrodze pomidzy naraa
niem aefektem. Zwiekiem czowiek si zmienia, aszcze
glnie nastaro czowiekowi potrzebne s: zrozumienie,
cierpliwo, roztropno oraz przede wszystkim potrzebna
jest wielka mio. ycie niesie wiele potrzeb irne nie
spodzianki. Zawsze trzeba i posonecznej stronie ycia
iprzeciwstawia si zegarowi, lkom inaszym niedosko
naociom. Chcemy by efektywni iskuteczni, ale rwnie
asertywni. Pochylajc si nad sob inad losem iyciem
drugiego czowieka, zadajemy sobie wiele bardzo trudnych
pyta iredefiniujemy sami siebie aby wicej wiedzie, rozu
mie iby lepszym czowiekiem. Czsto mwi si, enie
da si przeskoczy samego siebie, atym bardziej innych
ludzi. Tak wiec kademu czowiekowi oprcz samego siebie,
potrzebny jest drugi czowiek, nawet ten widziany wlustrze.
Warto by czowiekiem potrzebnym samemu sobie, aby by
potrzebnym rwnie dla innym ludzi. Nie ulega wtpliwo
ci, enajtrudniej jest by dobrym czowiekiem.

Coma wpyw nanasze zdrowie ijako ycia? Jak

wane izdeterminowane jest ono naszymi wyborami: ywie
nie czynniki ryzyka, modyfikatory ideterminanty
jako, styl iwyduenie ycia. A) Zdrowa dieta, to: anty
oksydanty, witamina E iflawonoidy, lekiprzeciwzapalne
(np. NPLZ), mikroelementy, wiee witaminy, substancje
obniajce poziom cholesterolu, prawdopodobnie rwnie
HTZ, zdrowe rodowisko. B) Zdrowy styl ycia: a) wysiek
fizyczny (wpyw nastan naczy krwiononych iukrwie
nie mzgu); b) wiczenia tlenowe, wysiek umysowy
nauka jzykw obcych, rozwizywanie krzywek itd.; c)
biologiczne waciwoci oraz moliwo terapeutycznego
zastosowania sirtuin? Wykryto korzystne dziaanie tych
enzymw przez egzogenny aktywator Resweratrol (3, 5,
4 trihydroksystilben) gwnie dowiadczenia francuskie.
Czy jestemy wposiadaniu recepty nadugowieczno?
Resweratrol (rozwerador) tonaturalny zwizek organiczny
zgrupy polifenoli, produkowany przez roliny wobronie
przed infekcjami Resveratrol wystpuje w: winogronach,
zwaszcza gatunki: Vitis vinifera, Vitis labrusca, Vitis
muscadine, truskawkach, borwkach czarnych, morwie,
urawinie, orzechach ziemnych. W duych steniach
obecny jest wrdecie japoskim (falopii japoskiej) rolina
tajest stosowana zpowodzeniem odtysicleci wmedy
cynie dalekiego wschodu. Amoe Resweratrol totylko
propaganda producentw wina dla osignicia wikszych
zyskw? Wbrew temu codoniedawna sdzono, proces fizjo
logicznego starzenia si mzgu nie prowadzi doobumiera
nia neuronw. Pojawiajce si wpnym wieku problemy
zpamici sspowodowane przede wszystkim zaburze
niami wprzekazie informacji midzy komrkami nerwo
wymi idegeneracj pocze synaptycznych.. Powszechnie
uwaa si, estarzenie mzgu wyraa si zaburzeniami
pamici, emocji izachowa spoecznych. Za istotny odsetek
tych zmian odpowiedzialne sliczne schorzenia infekcyjne,
sercowonaczyniowe, immunologiczne. Oczywicie czyn
niki genetyczne maj bardzo istotny wpyw naprzebieg
procesu starzenia, zwikszajc lub zmniejszajc ryzyko
zachorowania naschorzenia neurodegeneracyjne, takie jak
choroby Alzheimera iParkinsona oraz inne zespoy ot
pienne; d) ju mona okreli udzia konkretnych genw
wprocesie starzenia si ichorb neurodegeneracyjnych
mzgu. Odkrycia naukowe ibadania genetyczne mog
mie zastosowanie wleczeniu chorb istarzenia si mzgu.
Zdrowo iaktywnie y: intelektualnie ifizycznie. Katali
tyczna aktywno enzymw, obejmujca liczne substraty,
moe zosta wykorzystana wleczeniu chorb zwizanych
zwiekiem, atake jak wynika zwielu prowadzonych
bada moe wydua czas ycia. Jednak nadal pozostaje
wiele pyta iniejasnoci. Zaktualnej wiedzy natemat sir
tuin wynika, ezarwno aktywatory, jak iinhibitory sir
tuin mog stanowi wprzyszoci grup nowych, niezwy Pimiennictwo uAutora.